Διδαγμένο κείμενο

Αριστοτέλους, Ηθικά Νικομάχεια.

α. Οἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως
ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττον, καὶ ἀμφότερα οὐκ εὖ· τὸ δ’ ὅτε δεῖ καὶ ἐφ’
οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖ, μέσον τε καὶ ἄριστον, ὅπερ ἐστὶ τῆς ἀρετῆς. Ὁμοίως
δὲ καὶ περὶ τὰς πράξεις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον.
β. Ἔστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική, ἐν μεσότητι οὖσα τῇ πρὸς ἡμᾶς, ὡρισμένη λόγῳ καὶ ᾧ
ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν. Μεσότης δὲ δύο κακιῶν, τῆς μὲν καθ’ ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατ’
ἔλλειψιν· καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δ’ ὑπερβάλλειν τοῦ δέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν
ταῖς πράξεσι, τὴν δ’ ἀρετὴν τὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαι.

Α. Με ποιες έννοιες σχετίζεται η ηθική αρετή στα αποσπάσματα αυτά; Να δώσετε ένα
παράδειγμα για το κάθε απόσπασμα επεξηγώντας με λίγα λόγια.
Μονάδες 10
Β1. Να δώσετε το περιεχόμενο του «δεῖ» σύμφωνα το περιεχόμενο του πρώτου
αποσπάσματος και να εξηγήσετε πώς η ηθική φιλοσοφία αποκτά κοινωνικό και πολιτικό
χαρακτήρα.
Μονάδες 10
Β2. Ποια είναι τα κύρια στοιχεία του ορισμού της αρετής σύμφωνα με το δεύτερο
απόσπασμα;
Μονάδες 10
Β3. Αφού διαβάσετε τα κείμενα που παρατίθενται στη συνέχεια, να γράψετε ένα κείμενο στο
οποίο θα συγκρίνετε τις ιδέες του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη για την αρετή έχοντας υπόψη
σας και το γενικότερο περιεχόμενο των έργων τους. Απόσπασμα από Πλάτωνος, Πολιτεία 519
«Δικό μας λοιπόν έργο, είπα εγώ, των ιδρυτών της πολιτείας, (είναι) να αναγκάσουμε τις
εξαιρετικές φύσεις (ή τα ξεχωριστά πνεύματα) να φτάσουν στο μάθημα που προηγουμένως
είπαμε ότι είναι το ανώτερο, δηλαδή και να δουν το αγαθό και να ανεβούν εκείνο τον
ανηφορικό δρόμο, και, αφού ανεβούν και δουν αρκετά (το αγαθό), να μην τους επιτρέπουμε
αυτό που τώρα τους επιτρέπεται».
Ύμνος στην Αρετή του Αριστοτέλη
Πολύμοχθη Aρετή μες στων θνητών το γένος
είσαι του βίου ο πιο μεγάλος στόχος,
για τη δική σου παρουσία, Παρθένα,
τιμή κι η μοίρα του θανάτου στην Eλλάδα
κι οι κόποι υποφερτοί, οι πιο σκληροί κι ακάμαντοι‧
θροφήν αθανασίας χάρισες στο πνεύμα μας, ανώτερη
κι απ’ τη λατρεία του χρυσού ή των γονέων
και του ύπνου ακόμη που απαλά μας νανουρίζει. [Πρόκειται για το ποίημα που έγραψε ο
φιλόσοφος μετά τον θάνατο του φίλου του Ερμία, σε μετάφραση Γ. Δάλλα]. Μονάδες 10
Β4. α) φοβηθῆναι, λυπηθῆναι, ἧττον, ὑπερβολὴ, τὴν ἀρετὴν: Να εντοπίσετε τα αντώνυμά
τους μέσα από το κείμενο.
β) αἱρεῖσθαι, ἕξις, ὀργισθῆναι, δέοντος, μέσον: Να γράψετε δύο σύνθετα ομόρριζα για κάθε
μία από τις παραπάνω.
Μονάδες 10
Β5. Να χαρακτηρίσετε τις επόμενες προτάσεις ως σωστές ή λανθασμένες ∙ έπειτα να
ξαναγράψετε τις τελευταίες ώστε το περιεχόμενό τους να είναι ορθό.
1. Η πραγματική αιτία κατηγορίας του Αριστοτέλη ήταν το ποίημα που έγραψε για τον Ερμία
σε μορφή παιάνα.
2. Τον Περίπατο τον ίδρυσε ο Θεόφραστος.
3. Σύμφωνα με τον Δημόκριτο είναι υπόθεση της ψυχής η ευδαιμονία και η κακοδαιμονία.
4. Προβαίνοντας σε μία αποτίμηση του χαρακτήρα του Αριστοτέλη θα τον χαρακτηρίζαμε
αδιάλλακτο και απόλυτο.
5. Ο Αριστοτέλης καταλήγει σε διμερή διαχωρισμό της ψυχής.
Μονάδες 10
Α1. 5 σημεία (•) x 2 μονάδες = 10 μονάδες
• Στο πρώτο απόσπασμα η ηθική αρετή συνδέεται με τις έννοιες μέσον και άριστο με την
έννοια ότι αποτελεί μεσότητα ανάμεσα στα δύο άκρα της υπερβολής και της έλλειψης,
• αλλά συγχρόνως είναι και το σπουδαιότερο και υψηλότερο χαρακτηριστικό για τον
άνθρωπο.( μέσον τε καὶ ἄριστον, ὅπερ ἐστὶ τῆς ἀρετῆς.)
• Στο δεύτερο απόσπασμα, όπου αναπτύσσεται ο πλήρης ορισμός της αρετής, φαίνεται
τόσο το προσεχές γένος όσο και η ειδοποιός διαφορά και οι έννοιες που επεξηγούν αυτά
τα δύο.
• Η αρετή ορίζεται ως έννοια με προσεχές γένος την έξη, είναι δηλαδή συνήθεια, και
μάλιστα προαιρετική, δηλαδή επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο.
• Βρίσκεται μάλιστα στο μέσο που ορίζει η λογική του φρόνιμου ανθρώπου. (ἀρετὴ ἕξις
προαιρετική, ἐν μεσότητι οὖσα τῇ πρὸς ἡμᾶς, ὡρισμένη λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν.)
Β1. 10 σημεία (•) x 1 μονάδα = 10 μονάδες
• Αναγνωρίζοντας την ύπαρξη παθών στον άνθρωπο ο Αριστοτέλης δίνει πέντε
δεοντολογικούς κανόνες που θα πρέπει να ακολουθεί ο καθένας στην έκφραση των παθών
αυτών ώστε να προσεγγίζει τη μεσότητα και συνεπώς την αρετή. «Τοῦ δέοντος» Οι
προϋποθέσεις δίνονται με το ρήμα δεῖ που εννοείται ή επαναλαμβάνεται και αφορούν:
• α) τον χρόνο κατά τον οποίο ο άνθρωπος πρέπει να εκδηλώνει τα συναισθήματά του (τὸ δ’
ὅτε δεῖ),
• β) τις συνθήκες, τα πράγματα σε σχέση με τα οποία πρέπει να εκδηλώνονται τα
συναισθήματα (ἐφ’ οἷς),
• γ) τα πρόσωπα σε σχέση με τα οποία πρέπει να νιώθουμε και να εκδηλώνουμε τα
συναισθήματα (πρὸς οὓς),
• δ) την αιτία, τον λόγο για τον οποίο πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα (οὗ ἕνεκα) και
• ε) τον τρόπο εκδήλωσης των συναισθημάτων (ὡς δεῖ).
• Το περιεχόμενο του δεῖ έχει άμεση σχέση τόσο με την ηθική όσο και με την πολιτική
φιλοσοφία. Στην αρχαιοελληνική σκέψη και κυρίως στον αριστοτελικό στοχασμό υπάρχει
ξεκάθαρος πρακτικός και τελεολογικός προσανατολισμός.
• Αποκτώντας την ηθική αρετή ο άνθρωπος θα μπορέσει να προσεγγίσει την ευδαιμονία
που είναι το ανώτερο αγαθό. Συγχρόνως, ηθική και πολιτική συνδέονται διότι με την
απόκτηση της ηθικής συμπεριφοράς ο άνθρωπος μπορεί να συμβιώνει με τους άλλους
ανθρώπους ως μέλος της κοινωνίας και δεν είναι μια κατάκτηση που αφορά μόνο τον ίδιο
αλλά έχει συνέπειες σε όλη την κοινωνία.
• Στα πλαίσια της πόλης κράτους η ηθική συμπεριφορά ρυθμίζεται από μια σειρά κανόνων. Οι
γραπτοί νόμοι της πόλης αλλά και οι άγραφοι νόμοι που κληροδοτούνται μέσω της
παράδοσης, καθορίζουν τα κριτήρια της ορθής συμπεριφοράς των ανθρώπων σε κάθε
περίσταση.
• Εξάλλου, ο ορθός λόγος, δηλαδή η λογική του φρόνιμου ανθρώπου, τίθεται από τον
Αριστοτέλη αξιωματικά ως η σπουδαιότερη προϋπόθεση για τον καθορισμό της
μεσότητας που αποτελεί και την ειδοποιό διαφορά της αρετής.
Β2. 10 σημεια (•) x 1 μονάδα = 10 μονάδες
• Ο τελικός ορισμός της αρετής που δίνει ο φιλόσοφος φαίνεται στο χωρίο «Ἔστιν ἄρα ἡ
ἀρετὴ ἕξις προαιρετική, ἐν μεσότητι οὖσα τῇ πρὸς ἡμᾶς, ὡρισμένη λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ
φρόνιμος ὁρίσειεν».
• Στον ορισμό αυτό διακρίνεται η οριστέα έννοια (ἀρετή), το προσεχές γένος που
αποτελεί την ευρύτερη πλησιέστερη κατηγορία στην οποία εντάσσεται η έννοια (ἕξις
προαιρετική) και η ειδοποιός διαφορά που είναι το στοιχείο που διακρίνει την οριστέα
έννοια από τις όμοιές της που ανήκουν στο ίδιο προσεχές γένος (ἐν μεσότητι οὖσα τῇ προς
ἡμᾶς) καθώς και τα στοιχεία που διευκρινίζουν την ειδοποιό διαφορά.
• Σχετικά με το προσεχές γένος της αρετής ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο «ἕξις» που
έχει ήδη διευκρινίσει πως είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προέρχεται από την
επανάληψη όμοιων ενεργειών. Η συντέλεση όμως των ενεργειών δεν πρέπει να είναι
τυχαία ή εξαναγκασμένη αλλά πρέπει να είναι αποτέλεσμα της ίδιας της επιθυμίας του
ανθρώπου. Γι’ αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το επίθετο «προαιρετική» για να
προσδιορίσει την «ἕξιν». Επανειλημμένα υπογραμμίζεται από τον Αριστοτέλη η σημασία της
προαιρέσεως για την ύπαρξη της αρετής.
• Σε ένα άλλο χωρίο του ίδιου έργου διαβάζουμε τους αναγκαίους όρους για να χαρακτηρισθεί
μια πράξη ενάρετη: ο άνθρωπος πρέπει να έχει α) συνείδηση της πράξης του (εἰδώς), β)
την ανάλογη προαίρεση (προαιρούμενος), γ) σιγουριά και σταθερότητα στην
πραγματοποίησή της (βεβαίως καὶ ἀμετακινήτως).
• προαίρεσις: Η λέξη προαίρεσις [: έλλογη προτίμηση] δεν δηλώνει μια άλογη και
αδικαιολόγητη επιθυμία. Είναι δομικά συνδεμένη με τη διανοητική ικανότητα του
ανθρώπου, τη σκέψη και την κρίση του. Αποτελεί επιλογή ανάμεσα στο καλό και το κακό και
επιδίωξη του ενός ή του άλλου.
• Στο πλαίσιο της ηθικής διδασκαλίας του Αριστοτέλη ανατίθεται καθοριστικός ρόλος
στην προαίρεση. Ο λόγος είναι ότι αποτελεί ελεύθερη και συνειδητή επιλογή του ενός ή
του άλλου τρόπου ζωής, επιλογή που οδηγεί σε συγκεκριμένες αποφάσεις σε κάθε μία
επιμέρους περίπτωση. Δίκαιος δεν είναι αυτός που τυχαίνει να κάνει κάποιες δίκαιες πράξεις,
αλλά αυτός που συνειδητά επέλεξε τη δικαιοσύνη ως στάση ζωής και ακολουθεί στις
επιμέρους επιλογές του την αντίστοιχη σταθερή πορεία. Για την προαίρεση στους Στωικούς,
βλ. την 20ή Διδακτική Ενότητα (Κείμενο Αναφοράς 1).
• Η ειδοποιός διαφορά της αρετής που τη διακρίνει από τις υπόλοιπες έξεις είναι η μεσότητα
η «πρός ἡμᾶς». Ο φιλόσοφος έχει ήδη διακρίνει δύο είδη μεσότητας, την αντικειμενική και
την υποκειμενική. Η αρετή καθορίζεται από την υποκειμενική μεσότητα καθώς είναι
αποτέλεσμα της ελεύθερης προαίρεσης του ανθρώπου και καθορίζεται απόλυτα από τον ίδιο.
Επειδή όμως η υποκειμενική μεσότητα θα μπορούσε να αφήσει στους ακροατές το περιθώριο
να βάλουν μόνοι τους τα κριτήρια καθορισμού της μεσότητας, ο Αριστοτέλης επιστρατεύει
ως κοινό κανόνα την ανθρώπινη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου
που τελικά δίνει αντικειμενικό χαρακτήρα στην ιδιότητα αυτή.
• μεσότης: Όπως είδαμε, ο άνθρωπος διαμορφώνει στο πεδίο της ηθικής ορισμένες ἕξεις,
παγιωμένα γνωρίσματα του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς του. Άλλες από αυτές
αποτελούν υπερβολές και ελλείψεις, δηλαδή κακίες, και άλλες μεσότητες, δηλαδή αρετές.
Στον ορισμό της αρετής ο Σταγειρίτης επισημαίνει ότι αρετή δεν αποτελεί μια
αντικειμενική και υποχρεωτική για όλους εκδοχή της μεσότητας αλλά είναι η
υποκειμενική και προσωπική αντίληψή της. Αυτή καθορίζεται από τον ορθό λόγο,
όπως αυτός εκφράζεται από τον φρόνιμον πολίτη.
• Σχετικά με το πρώτο διευκρινιστικό στοιχείο της μεσότητας, τον λόγο, αλλού στο ίδιο
έργο διαβάζουμε: «ἡ μετὰ τοῦ ὀρθοῦ λόγου ἕξις ἀρετή ἐστιν». Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος
που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα· έπειτα έρχεται η λογική, η φρόνηση,
που βοηθά τον νόμο και τελειοποιεί το έργο του. Και η αναφορά στη λογική του φρόνιμου
ανθρώπου γίνεται γιατί στον φρόνιμο άνθρωπο ενώνονται και συνυπάρχουν όλες οι
αρετές. Όταν υπάρχει η φρόνηση, γράφει αλλού ο Αριστοτέλης, όλες οι αρετές θα υπάρξουν.
Οι διάφορες αρετές δείχνουν πώς αντιδρά ο φρόνιμος στις διάφορες περιστάσεις· αν λείψει
μια αρετή, αποδιοργανώνεται το όλον. Έτσι ο ηθικά σπουδαῖος αποτελεί μέτρο σύγκρισης για
τους άλλους.
• φρόνιμος: Ο άνθρωπος που διαθέτει φρόνηση αποτελεί συμβολικό ή και ένσαρκο ηθικό
πρότυπο μέσα στην κοινωνία και με τις τεκμηριωμένες επιλογές του γίνεται ο γνώμονας
(κανών) της ηθικής-πολιτικής αρετής: Ἔτι δὲ τίς ἡμῖν κανὼν ἢ τίς ὅρος ἀκριβέστερος τῶν
ἀγαθῶν πλὴν ὁ φρόνιμος; ὅσα γὰρ ἂν οὗτος ἕλοιτο κατὰ τὴν ἐπιστήμην αἱρούμενος, ταῦτ’
ἐστὶν ἀγαθὰ καὶ κακὰ δὲ τὰ ἐναντία τούτοις [: Κι άλλωστε ποιο κριτήριο θα ήταν πιο έγκυρο ή
ποιος θα ήταν καλύτερος οδηγός μας για τα αγαθά από τον φρόνιμο, που όσα εκείνος θα
όριζε, κρίνοντας με βάση την τέλεια γνώση του αγαθού, αυτά θα ήταν αγαθά, όπως τα
αντίθετά τους φαύλα – Προτρεπτικός, 39.1-3, μετάφραση Λ. Μπενάκης]. Το κοινωνικό
πρότυπο του φρονίμου είναι επίσης ένα σχετικά αντικειμενικό δεδομένο που μετριάζει τον
προσωπικό-υποκειμενικό χαρακτήρα της αριστοτελικής ηθικής.
Β3. 5 βασικά σημεία (•) προς ανάπτυξη x 2 μονάδες = 10 μονάδες
• Η έννοια της αρετής είναι κυρίαρχη στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Για τον Πλάτωνα η
θέαση του ήλιου ισοδυναμεί με το ύψιστο Αγαθό που προσφέρει η παιδεία. Για τον
Αριστοτέλη η ηθική αρετή είναι το μέσο για την κατάκτηση της ευδαιμονίας, αλλά και την
αγαστή συμβίωση των ανθρώπων στα πλαίσια της πόλης.
• Σύμφωνα με το περιεχόμενο των αποσπασμάτων και οι δύο φιλόσοφοι φρονούν πως η
κατάκτηση της αρετής δεν είναι εύκολη υπόθεση. Για τον Πλάτωνα η αρετή βρίσκεται σε
δυσπρόσιτο τόπο και μόνο με την επίμονη και επίπονη προσπάθεια θα μπορέσει ο άνθρωπος
να την προσεγγίσει (να δουν το αγαθό και να ανεβούν εκείνο τον ανηφορικό δρόμο). Για τον
μαθητή του πάλι, τον Αριστοτέλη, (η αρετή με δυσκολία κατακτιέται κι οι κόποι υποφερτοί, οι
πιο σκληροί κι ακάμαντοι), αλλά η κατάκτησή της είναι ο πιο ευγενής στόχος που μπορεί να
θέσει ο άνθρωπος και απαράμιλλα ανώτερη από οποιοδήποτε άλλο απόκτημα. (Πολύμοχθη
Aρετή μες στων θνητών το γένος είσαι του βίου ο πιο μεγάλος στόχος).
• Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος δεν αποκλείει κανέναν άνθρωπο (μες στων θνητών το γένος) από
την αρετή και γι’ αυτό στο έργο του «Ηθικά Νικομάχεια» προσεγγίζει την έννοια με
διεξοδικότητα ώστε να γίνει κατανοητό στον καθένα ότι ο έλεγχος των παθών και η
υλοποίηση αγαθών πράξεων μπορούν να τον κάνουν ενάρετο.
• Χωρίς να παραγνωρίζει τις ανθρώπινες αδυναμίες, υποστηρίζει πως αν ο άνθρωπος επιλέξει
με συνείδηση την ορθή συμπεριφορά και την υιοθετήσει με σταθερότητα και διάρκεια θα
μπορέσει να κάνει κτήμα του την αρετή. (ἕξις προαιρετική)
• Από την άλλη πλευρά ο Πλάτωνας θεωρεί πως δεν είναι όλοι άξιοι να προσεγγίσουν το
ανώτατο Αγαθό, αλλά μόνο αυτοί που έχουν εγγενή φυσικά, πνευματικά και ηθικά χαρίσματα
και μόνο εφόσον καταβάλλουν επίπονη προσπάθεια. ( τις εξαιρετικές φύσεις ή τα ξεχωριστά
πνεύματα).
Β4. α) θαρρῆσαι, ἡσθῆναι, μᾶλλον, ἔλλειψις (μέσον), κακιῶν β) Προαιρεση, διαίρεση /
κατοχή, ανακωχή / ανορεξία, αοργησία / ένδεια, δεοντολογία μεσοπρόθεσμος, μεσογειακός
Β5. 1. Λ (ήταν η αφορμή, η αιτία ήταν ότι ο Ερμίας ήταν υποστηρικτής του Φιλίππου), 2. Σ
3. Σ 4. Λ (Στα νιάτα του ήταν αδιάλλακτος, μεγαλώνοντας ήταν συζητήσιμος και πιο
διαλλακτικός) 5. Λ (τριμερή)