‫پودمان اول ـ نگهداری ماشین های ابزار‬

‫ــــم‬ ‫لــــی ُم َح َّمــــ ٍد َو آلِ ُم َح َّمــــ ٍد َو َع ِّج ْ‬

‫ــــل َف َر َج ُه ْ‬ ‫ـــــل َع ٰ‬ ‫اَللّٰ ُه َّ‬
‫ــــم َص ِّ‬

‫تولید قطعات به روش تراشکاری‬

‫رشتۀ ماشین ابزار‬

‫گروه مکانیک‬
‫شاخۀ فنی و حرفه ای‬
‫پایۀ یازدهم دورۀ دوم متوسطه‬

‫‪1‬‬
 ‫وزارت آموزش و پرورش‬
‫سازمان پژوهش و برنامه​ريزي آموزشي‬

‫تولید قطعات به روش تراشکاری ـ ‪211419‬‬ ‫نام کتاب‪:‬‬

‫سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‬ ‫پدیدآورنده‪:‬‬
‫دفتر تأليف کتاب هاي درسي فنی و حرفه ای وکاردانش‬ ‫مدیریت برنامهریزی درسی و تألیف‪:‬‬
‫غالمحسن پایگانه‪ ،‬محمد مهرزادگان‪ ،‬محمد خواجه حسینی‪ ،‬حسن امینی‪ ،‬سعید آقایی‪ ،‬سیدعلی حیدری‪،‬‬ ‫شناسه افزوده برنامهریزی وتألیف‪:‬‬
‫حسن عبدالهزاده (اعضای شوراي برنامهريزي)‬
‫علیرضا جلیلی‪ ،‬فرهاد آقاپور‪ ،‬محمد رشدی‪ ،‬علیرضا وثوقی (اعضای گروه تألیف)‬
‫کل نظارت بر نشر و توزيع مواد آموزشی‬‫ادارۀ ّ‬ ‫مدیریت آماده‌سازی هنری‪:‬‬
‫مجید ذاکری یونسی (مدیر هنری) ـ طاهره حسن زاده   (طراح جلد ) ـ محمد عباسی (صفحه آرا) ـ سعید‬ ‫شناسه افزوده آماده سازی‪:‬‬
‫آقایی (رسام)  ـ علیرضا جلیلی (عکاس)‬
‫تهران‪ :‬خيابان ايرانشهر شمالي ـ ساختمان شمارۀ ‪ 4‬آموزش و پرورش (شهيدموسوي) تلفن  ‪:‬‬ ‫نشانی سازمان‪:‬‬
‫‪ 9‬ـ ‪ ،    88831161‬دورنگار  ‪ ، 88309266 :‬کد پستي   ‪ 1584747359 :‬وب سايت‪www.chap.sch.ir :‬‬
‫شرکتچاپ   و   نشرکتابهاي  درسي ايران‪ :‬تهرانـکيلومتر‪ 17‬جادۀ مخصوصکرج   ـ خيابان‪( 61‬دارو پخش)‬ ‫ناشر ‪:‬‬
‫تلفن ‪ 5:‬ـ ‪    ،44985161‬دورنگار‪ /44985160 :‬صندوق پستي‪139 :‬ـ ‪37515‬‬
‫شرکت چاپ ونشر کتاب هاي درسي ايران «سهامي خاص»‬ ‫چاپخانه‪:‬‬
‫چاپ ششم‪1401‬‬ ‫سال انتشار و نوبت چاپ‪:‬‬

‫کلیه حقوق مادی و معنوی این کتاب متعلق به سازمان پژوهش و برنامهریزی آموزشی وزارت‬
‫آموزش و پرورش است و هرگونه استفاده از کتاب و اجزای آن بهصورت چاپی و الکترونیکی و ارائه‬
‫در پایگاههای مجازی‪ ،‬نمایش‪ ،‬اقتباس‪ ،‬تلخیص‪ ،‬تبدیل‪ ،‬ترجمه‪ ،‬عکس برداری‪ ،‬نقاشی‪ ،‬تهیه فیلم‬
‫و تکثیر به هر شکل و نوع بدون کسب مجوز از این سازمان ممنوع است و متخلفان تحت پیگرد‬
‫قانونی قرار میگیرند‪.‬‬

‫‪ISBN 978 - 964 - 05 - 2859-4‬‬ ‫شابک ‪978 - 964 - 05 - 2859 -4‬‬

 ‫پودمان اول ـ نگهداری ماشین های ابزار‬

‫ملت شریف ما اگر در این انقالب بخواهد پیروز شود باید دست از آستین‬
‫برآرد و به کار بپردازد‪ .‬از متن دانشگاه ها تا بازارها و کارخانه ها و مزارع و‬
‫باغستان ها تا آنجا که خودکفا شود و روی پای خود بایستد‪.‬‬
‫امام خمینی ( ُق ِّد َ‬
‫س سِ ُّر ُه)‬

‫‪3‬‬
 ‫فهرست‬

‫پودمان اول‪ :‬نگهداری ماشینهایابزار ‪1....................................................................................................................‬‬

‫نگهداری ماشینهای ابزار ‪3................................................................................................................................................................................‬‬
‫مقدمه ‪3.....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫انواع نگهداری دستگاهها ‪3..................................................................................................................................................................................‬‬
‫دالیل خراب شدن دستگاهها ‪3........................................................................................................................................................................‬‬
‫نگهداری دستگاهتراش ‪4.....................................................................................................................................................................................‬‬
‫روغنکاری در دستگاهتراش ‪4...........................................................................................................................................................................‬‬
‫محلهای پر کردن روغن ‪6................................................................................................................................................................................‬‬
‫پمپهای روغن ‪8...................................................................................................................................................................................................‬‬
‫فیلتر یا صافی دستگاه ‪10......................................................................................................................................................................................‬‬
‫تعویض روغن جعبه دندهها ‪10............................................................................................................................................................................‬‬
‫روغنکاری دستی دستگاهتراش ‪12...................................................................................................................................................................‬‬
‫روغنکاری سهنظام ‪14...........................................................................................................................................................................................‬‬
‫سیستم خنککاری دستگاهتراش ‪15................................................................................................................................................................‬‬
‫کنترل و تنظیمات دستگاهتراش قبل از ماشینکاری ‪16..........................................................................................................................‬‬
‫تمیز کردن دستگاه ‪22............................................................................................................................................................................................‬‬
‫تمیز کردن داخل سهنظام ‪23..............................................................................................................................................................................‬‬
‫دستور کار نگهداری دستگاهتراش ‪26...............................................................................................................................................................‬‬
‫ارزشیابی سرویس و نگهداری ماشینهای ابزار ‪28.......................................................................................................................................‬‬

‫پودمان دوم‪ :‬مته مرغکزنی و سوراخکاری ‪29...........................................................................................................‬‬

‫مته مرغکزنی و سوارخکاری ‪31........................................................................................................................................................................‬‬
‫سوراخکاری روی دستگاهتراش ‪32.....................................................................................................................................................................‬‬
‫مته مرغک و کاربرد آن ‪33....................................................................................................................................................................................‬‬
‫ساختمان مته مرغک ‪34........................................................................................................................................................................................‬‬
‫انواع مته مرغک ‪34..................................................................................................................................................................................................‬‬
‫نمایش مته مرغک در نقشه ‪35...........................................................................................................................................................................‬‬
‫بستن مته مرغک روی دستگاهتراش ‪37..........................................................................................................................................................‬‬
‫کالهکهای واسطه ‪37...........................................................................................................................................................................................‬‬
‫گوه درآر ‪38.................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫مراحل انجام کار مته مرغکزنی روی ماشینتراش ‪39..............................................................................................................................‬‬
‫سوراخکاری با دستگاهتراش ‪43...........................................................................................................................................................................‬‬
‫آشنایی با مته ‪43.......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫کنترل براده هنگام سوارخکاری ‪46....................................................................................................................................................................‬‬
‫سوراخ راهبهدر و بنبست ‪47.................................................................................................................................................................................‬‬
‫روشهای اندازهگیری و کنترل قطر سوراخ ها ‪48.......................................................................................................................................‬‬
‫روشهای اندازهگیری و کنترل عمق سوراخ ‪49...........................................................................................................................................‬‬
 ‫پودمان اول ـ نگهداری ماشین های ابزار‬

‫محاسبه متغیرهای ماشینکاری ‪50...................................................................................................................................................................‬‬

‫ارزشیابی مته مرغکزنی و سوراخکاری ‪56.....................................................................................................................................................‬‬

‫پودمان سوم‪ :‬تراشکاری قطعات بلند و آجزنی ‪57.....................................................................................................‬‬

‫مقدمه ‪59.....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تراشکاری قطعات بلند ‪59...................................................................................................................................................................................‬‬
‫انواع مرغک ‪61...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫مرغکگردان ‪61........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫مرغک لولهگیر ‪61.....................................................................................................................................................................................................‬‬
‫مرغک ثابت ‪63..........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫مهار قطعات بلند ‪63.................................................................................................................................................................................................‬‬
‫بستن قطعه بین سهنظام و مرغکگردان ‪63..................................................................................................................................................‬‬
‫بستن قطعه بین دو مرغک ‪64.............................................................................................................................................................................‬‬
‫صفحه مرغک ‪65.......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫گیره قلبی ‪68.............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫کنترل هممحوری دو مرغک ‪70.........................................................................................................................................................................‬‬
‫کمربند (لینت) ‪72....................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ارزشیابی تراشکاری قطعات بلند ‪80................................................................................................................................................................‬‬
‫آجزنی ‪82.....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫مقدمه ‪82.....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تعریف آجزنی ‪82.......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ابزار آجزنی ‪83............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ابزار نگهداری قرقرۀ آج ‪83.....................................................................................................................................................................................‬‬
‫ارزشیابی آجزنی ‪90..................................................................................................................................................................................................‬‬

‫پودمان چهارم‪ :‬داخلتراشی و شیارتراشی ‪91............................................................................................................‬‬

‫شیارتراشی و برشکاری ‪93..................................................................................................................................................................................‬‬
‫مقدمه ‪93.....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫زوایای رندههای شیارتراش ‪94.............................................................................................................................................................................‬‬
‫تیز کردن رندههای شیارتراشی ‪96.....................................................................................................................................................................‬‬
‫مراحل تیز کردن رندۀ شیارتراشی ‪96...............................................................................................................................................................‬‬
‫بستن رندههای شیارتراش ‪98..............................................................................................................................................................................‬‬
‫مراحل شیارتراشی ‪98.............................................................................................................................................................................................‬‬
‫رندههای برش ‪100.....................................................................................................................................................................................................‬‬
‫مراحل برشکاری روی دستگاه تراش ‪100........................................................................................................................................................‬‬
‫ارزشیابی شیارتراشی ‪102.........................................................................................................................................................................................‬‬
‫داخلتراشی ‪104..........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫مقدمه ‪104.....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تعریف داخلتراشی ‪104............................................................................................................................................................................................‬‬
‫فرایند داخلتراشی ‪106.............................................................................................................................................................................................‬‬
‫نحوه اندازهگیری سوراخهای تراشیده شده ‪108..............................................................................................................................................‬‬
‫ارزشیابی شیارتراشی ‪110.........................................................................................................................................................................................‬‬

‫پودمان پنجم‪ :‬پیچتراشی ‪111..........................................................................................................................................‬‬

‫پیچتراشی ‪113..............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫مقدمه ‪113.....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تعریف پیچ ‪114............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫کاربرد پیچها ‪114........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫قسمتهای مختلف پیچ ‪115..................................................................................................................................................................................‬‬
‫طبقهبندی انواع پیچ ‪115.........................................................................................................................................................................................‬‬
‫نمایش پیچ در نقشه ‪116.........................................................................................................................................................................................‬‬
‫استانداردهای رزوهها ‪119.........................................................................................................................................................................................‬‬
‫عمق دندانۀ پیچ ‪119..................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عمق دندانۀ مهره ‪119................................................................................................................................................................................................‬‬
‫پیچهای دندانۀ ذوزنقهای ‪121................................................................................................................................................................................‬‬
‫طبقهبندی پیچها از نظر شکل آچارخور (گلپیچ) ‪122................................................................................................................................‬‬
‫اندازۀ آچارخور در پیچ و مهره ششگوش ‪123................................................................................................................................... ISO‬‬
‫روشهای تولید پیچ ‪123..........................................................................................................................................................................................‬‬
‫ابزارهای پیچتراشی ‪124............................................................................................................................................................................................‬‬
‫زوایای رندههای پیچتراشی ‪124.............................................................................................................................................................................‬‬
‫تیز کاری رندههای پیچتراشی ‪124.......................................................................................................................................................................‬‬
‫آمادهسازی قطعه کار برای پیچتراشی ‪126........................................................................................................................................................‬‬
‫ایجاد گاه (گلویی) ‪127..............................................................................................................................................................................................‬‬
‫آمادهسازی دستگاهتراش برای پیچتراشی ‪127.................................................................................................................................................‬‬
‫پیچتراشی با ماشینتراش ‪131................................................................................................................................................................................‬‬
‫پیچتراشی پیچ دندانه ذوزنقهای ‪135....................................................................................................................................................................‬‬
‫پیچتراشی پیچ چپگرد ‪137...................................................................................................................................................................................‬‬
‫پیچتراشی چندراهه ‪138...........................................................................................................................................................................................‬‬
‫پیچتراشی پیچ راستگرد داخلی (مهره) ‪139...................................................................................................................................................‬‬
‫ابزارهای اندازهگیری و کنترل ‪140........................................................................................................................................................................‬‬
‫ارزشیابی پیچتراشی ‪149...........................................................................................................................................................................................‬‬
‫منابع ‪150........................................................................................................................................................................................................................‬‬
 ‫پودمان اول ـ نگهداری ماشین های ابزار‬

‫سخنی با هنرجویان عزیز‬

‫شرايط در حال تغيير دنياي كار در مشاغل گوناگون‪ ،‬توسعه فناوري‌ها و تحقق توسعه پايدار‪ ،‬ما را بر آن داشت تا برنامه‌هاي درسي و‬
‫محتواي كتاب‌هاي درسي را در ادامه تغييرات پايه‌هاي قبلي براساس نياز كشور و مطابق با رويكرد سند تحول بنيادين آموزش و پرورش و‬
‫برنامه درسي ملي جمهوري اسالمي ايران در نظام جديد آموزشي بازطراحي و تأليف كنيم‪ .‬مهم‌ترين تغيير در كتاب‌ها‪ ،‬آموزش و ارزشيابي‬
‫مبتني بر شايستگي است‪ .‬شايستگي‪ ،‬توانايي انجام كار واقعي بطور استاندارد و درست تعريف شده است‪ .‬توانايي شامل دانش‪ ،‬مهارت و‬
‫نگرش مي‌شود‪ .‬در رشته تحصيلي – حرفه اي شما‪ ،‬چهار دسته شايستگي در نظر گرفته شده است‪:‬‬
‫‪ .1‬شايستگي‌هاي فني براي جذب در بازار كار مانند توانايي تراشكاري قطعات بلند‬
‫‪ .2‬شايستگي‌هاي غير فني براي پيشرفت و موفقيت در آينده مانند نوآوري و مصرف بهينه‬
‫‪ .3‬شايستگي‌هاي فناوري اطالعات و ارتباطات مانند كار با نرم افزارها‬
‫‪ .4‬شايستگي‌هاي مربوط به يادگيري مادام‌العمر مانند كسب اطالعات از منابع ديگر‬
‫بر اين اساس دفتر تأليف كتاب‌هاي درسي فني و حرفه‌اي و كاردانش مبتني بر اسناد باالدستي و با مشاركت متخصصان برنامه ريزي‬
‫درسي فني و حرفه‌اي و خبرگان دنياي كار مجموعه اسناد برنامه درسي رشته‌هاي شاخه فني و حرفه‌اي را تدوين نموده‌اند كه مرجع‬
‫اصلي و راهنماي تأليف كتاب‌هاي درسي هر رشته است‪.‬‬
‫اين درس‪ ،‬سومين درس شايستگي‌هاي فني و كارگاهي است كه ويژه رشته ماشين ابزاردر پايه ‪ 11‬تأليف شده است‪ .‬كسب شايستگي‌هاي‬
‫اين كتاب براي موفقيت آينده شغلي و حرفه اي شما بسيار ضروري است‪ .‬هنرجويان عزيز سعي نماييد؛ تمام شايستگي‌هاي آموزش داده‬
‫شده دراين كتاب را كسب و در فرآيند ارزشيابي به اثبات رسانيد‪.‬‬
‫كتاب درسي توليد قطعات به روش تراشكاري شامل پنج پودمان است و هر پودمان داراي يك يا چند واحد يادگيري است و هر واحد‬
‫يادگيري از چند مرحله كاري تشكيل شده است‪ .‬شما هنرجويان عزيز پس از يادگيري هر پودمان مي‌توانيد شايستگي‌هاي مربوط به‬
‫آن را كسب نماييد‪ .‬هنرآموز محترم شما براي هر پودمان يك نمره در سامانه ثبت نمرات منظور مي نمايد و نمره قبولي در هر پودمان‬
‫حداقل ‪ 12‬مي باشد‪ .‬در صورت احراز نشدن شايستگي پس از ارزشيابي اول‪ ،‬فرصت جبران و ارزشيابي مجدد تا آخر سال تحصيلي وجود‬
‫دارد‪ .‬كارنامه شما در اين درس شامل ‪ 5‬پودمان و از دو بخش نمره مستمر و نمره شايستگي براي هر پودمان خواهد بود و اگر دريكي از‬
‫پودمان ها نمره قبولي را كسب نكرديد‪ ،‬تنها در همان پودمان الزم است مورد ارزشيابي قرار گيريد و پودمان هاي قبول شده در مرحله اول‬
‫ارزشيابي مورد تأييد و الزم به ارزشيابي مجدد نمي باشد‪ .‬همچنين اين درس داراي ضريب ‪ 8‬است و در معدل كل شما بسيار تأثيرگذار است‪.‬‬
‫همچنين عالوه بر كتاب درسي شما امكان استفاده از ساير اجزاء بسته آموزشي كه براي شما طراحي و تأليف شده است‪ ،‬وجود دارد‪ .‬يكي‬
‫از اين اجزاي بسته آموزشي كتاب همراه هنرجو مي باشد كه براي انجام فعاليت‌هاي موجود در كتاب درسي بايد استفاده نماييد‪ .‬كتاب‬
‫همراه خود را مي توانيد هنگام آزمون و فرايند ارزشيابي نيز همراه داشته باشيد‪ .‬ساير اجزاي بسته آموزشي ديگري نيز براي شما در نظر‬
‫گرفته شده است كه با مراجعه به وبگاه رشته خود با نشاني ‪ www.tvoccd.medu.ir‬مي‌توانيد از عناوين آن مطلع شويد‪.‬‬
‫فعاليت‌هاي يادگيري در ارتباط با شايستگي‌هاي غيرفني از جمله مديريت منابع‪ ،‬اخالق حرفه‌اي‪ ،‬حفاظت از محيط زيست و شايستگي‌هاي‬
‫يادگيري مادام العمر و فناوري اطالعات و ارتباطات همراه با شايستگي‌هاي فني طراحي و در كتاب درسي و بسته آموزشي ارائه شده است‪.‬‬
‫شما هنرجويان عزيز كوشش نماييد اين شايستگي‌ها را در كنار شايستگي‌هاي فني آموزش ببينيد‪ ،‬تجربه كنيد و آنها را در انجام فعاليت‌هاي‬
‫يادگيري به كار گيريد‪.‬‬
‫رعايت نكات ايمني‪ ،‬بهداشتي و حفاظتي از اصول انجام كار است لذا توصيه‌هاي هنرآموز محترمتان در خصوص رعايت مواردي كه در‬
‫كتاب آمده است‪ ،‬در انجام كارها جدي بگيريد‪.‬‬
‫اميدواريم با تالش و كوشش شما هنرجويان عزيز و هدايت هنرآموزان گرامي‪ ،‬گام‌هاي مؤثري در جهت سربلندي و استقالل كشور و‬
‫پيشرفت اجتماعي و اقتصادي و تربيت مؤثر و شايسته جوانان برومند ميهن اسالمي برداشته شود‪.‬‬

‫دفتر تأليف كتاب‌هاي درسي فني و حرفه‌اي و كاردانش‬

‫‪7‬‬
 ‫سخني با هنرآموزان گرامی‬

‫در راستاي تحقق اهداف سند تحول بنيادين آموزش و پرورش و برنامه درسي ملي جمهوري اسالمي ايران و نيازهاي متغير دنياي كار‬
‫و مشاغل‪ ،‬برنامه‌درسي رشته ماشين ابزار طراحي و بر اساس آن محتواي آموزشي نيز تأليف گرديد‪ .‬كتاب حاضر از مجموعه كتاب‌هاي‬
‫كارگاهي ميباشد كه براي سال یازدهم تدوين و تأليف گرديده است اين كتاب داراي ‪ 5‬پودمان است كه هر پودمان از يك يا چند واحد‬
‫يادگيري تشكيل شده است‪ .‬همچنين ارزشيابي مبتني بر شايستگي از ويژگي‌هاي اين كتاب مي‌باشد كه در پايان هر پودمان شيوه ارزشيابي‬
‫آورده شده است‪ .‬هنرآموزان گرامي مي‌بايست براي هر پودمان يك نمره در سامانه ثبت نمرات براي هر هنرجو ثبت كنند‪ .‬نمره قبولي در‬
‫هر پودمان حداقل ‪ 12‬مي‌باشد و نمره هر پودمان از دو بخش تشکيل مي‌گردد كه شامل ارزشيابي پاياني در هر پودمان و ارزشيابي مستمر‬
‫براي هريك از پودمان‌ها است‪ .‬از ويژگي‌هاي ديگر اين كتاب طراحي فعاليت‌هاي يادگيري ساخت‌يافته در ارتباط با شايستگي‌هاي فني و‬
‫غيرفني از جمله مديريت منابع‪ ،‬اخالق حرفه‌اي و مباحث زيست محيطي است‪ .‬اين كتاب جزئي از بسته آموزشي تدارك ديده شده براي‬
‫هنرجويان است كه الزم است از ساير اجزای بستة آموزشي مانند كتاب همراه هنرجو‪ ،‬نرم‌افزار و فيلم آموزشي در فرايند يادگيري استفاده‬
‫شود‪ .‬كتاب همراه هنرجو در هنگام يادگيري‪ ،‬ارزشيابي و انجام كار واقعي مورد استفاده قرار مي‌گيرد‪ .‬شما می‌توانید برای آشنایی بیشتر با‬
‫اجزای بسته‌یادگیری‪ ،‬روش‌های تدریس کتاب‪ ،‬شیوه ارزشیابی مبتنی بر شایستگی‪ ،‬مشکالت رایج در یادگیری محتوای کتاب‪ ،‬بودجه‌بندی‬
‫زمانی‪ ،‬نکات آموزشی شایستگی‌های غیرفنی‪ ،‬آموزش ایمنی و بهداشت و دریافت راهنما و پاسخ فعالیت‌های یادگیری و تمرین‌ها به کتاب‬
‫راهنمای هنرآموز این درس مراجعه کنید‪.‬الزم به يادآوري است‪،‬كارنامه صادر شده در سال تحصيلي قبل بر اساس نمره ‪ 5‬پودمان بوده است‪.‬‬
‫ودر هنگام آموزش و سنجش و ارزشيابي پودمان ها و شايستگي ها‪ ،‬مي بايست به استاندارد ارزشيابي پيشرفت تحصيلي منتشر شده توسط‬
‫سازمان پژوهش و برنامه ريزي آموزشي مراجعه گردد‪ .‬رعايت ايمني و بهداشت‪ ،‬شايستگي هاي غير فني و مراحل كليدي بر اساس استاندارد‬
‫از ملزومات كسب شايستگي مي باشند‪ .‬همچنين براي هنرجويان تبيين شود كه اين درس با ضريب ‪ 8‬در معدل كل محاسبه مي شود و‬
‫داراي تأثير زيادي است‪.‬‬
‫كتاب شامل پودمان‌هاي ذيل است‪:‬‬
‫پودمان اول‪ :‬نگهداری ماشینهای ابزار‪.‬‬
‫پودمان دوم‪ :‬مته مرغك زني و سوراخکاری‪.‬‬
‫پودمان سوم‪ :‬تراشكاري قطعات بلند و آج زني‪.‬‬
‫پودمان چهارم‪ :‬داخل تراشی و شيار تراشي‪.‬‬
‫پودمان پنجم‪ :‬پيچ تراشي‪.‬‬
‫اميد است كه با تالش و كوشش شما همكاران گرامي اهداف پيش‌بيني شده براي اين درس محقق گردد‪.‬‬

‫دفتر تألیف کتاب‌های درسی فنی و حرفه‌ای و کاردانش‬

‫‪8‬‬
 ‫پودمان ‪1‬‬
‫نگهداری ماشین های ابزار‬

‫سرویس و نگهداری دستگاه تراش عالوه بر حفظ دقت دستگاه‪ ،‬باعث کاهش هزینه های تعمیرات می شود‪.‬‬
 ‫واحد یادگیری ‪1‬‬

‫شايستگي سرويس و نگهداري دستگاه تراش‬

‫مقدمه‬
‫هر دستگاهي براي افزايش راندمان و طول عمر بيشتر نياز به سرويس و نگهداري دارد‪ .‬آنچه كه براي يك‬
‫تراشكار ضروري به نظر مي رسد دانستن و عمل كردن به توصيه هاي مرتبط در جهت سالم نگهداشتن دستگاه‬
‫تراش به منظور استفاده بهينه از آن است‪.‬‬

‫استاندارد عملکرد‬
‫نگهداری ماشین های ابزار بر اساس دستورالعمل مربوطه و چک لیست ها‬

‫پیش نیاز‬

‫تسلط به پيشاني تراشي و روتراشي‬

‫‪2‬‬
 ‫پودمان اول ـ نگهداری ماشین های ابزار‬

‫نگهداری ماشین های ابزار‬

‫انواع نگهداری دستگاه ها‬
‫برای نگهداری دستگاهها یکی از روشهای زیر بهکار ميرود‪:‬‬
‫‪1‬ـ روش کار کردن تا حد خرابی‪ :‬در این روش تا زمانی‬
‫که دستگاه خراب نشود هزینهای صرف نگهداری آن‬
‫نمیشود‪ .‬استفاده از این روش باعث افزایش هزینههای‬
‫تعمیر‪ ،‬توقف دستگاه‪ ،‬تولید کمتر‪ ،‬افزایش سرعت‬
‫فرسودگی و کاهش دقت دستگاه میشود‪.‬‬
‫‪2‬ـ روش پیشگیرانه‪ :‬در این روش‪ ،‬نگهداری بهصورت‬
‫مداوم و دورهای انجام شده تا قبل از بروز ایراد ناشی از‬
‫عدم نگهداری صحیح‪ ،‬قابل پیشگیری باشد‪.‬‬
‫و نیز انجام سرویسهای دورهای آنها از ضروریات است‪.‬‬
‫مقدمه‬
‫دستگاهها برای عملکرد صحیح و دقیق نیاز به سرویس‬
‫و نگهداریهای منظم دارند‪ .‬در غیر این صورت‪ ،‬عملکرد‬
‫آنها مختل شده و باعث تحمیل هزینۀ اضافی تعمیرات‬
‫میشود‪ .‬دستگاه تراش نیز به علت گران قیمت بودن‪ ،‬نیاز‬
‫به سرویس و نگهداری مداوم داشته تا عمر دستگاه افزایش‬
‫یافته و از اتالف وقت و هزینه جلوگیری شود‪ .‬دستگاه‬
‫تراش مثل همه ماشینهای ابزار و دستگاههای تولیدی‬
‫و صنعتی دارای قطعات متحرک و دوار است‪ .‬بنابراین‬
‫قطعات برای عملکرد صحیح نیاز به روغنکاری دارند‪.‬‬
‫شناخت روغن مناسب و همچنین محلهای روغنکاری‬

‫شکل ‪1‬‬

‫پرسش‬
‫به نظر شما كدام روش بهتراست؟‬

‫دالیل خراب شدن دستگاه ها‬

‫چهار دلیل زیر معموالً باعث خراب شدن دستگاه ها می شود‪:‬‬
‫‪ 1‬عیوب طراحی و نحوۀ ساخت دستگاه‬
‫‪ 2‬عیوب قطعات و لوازم تعویضی دستگاه‬
‫‪ 3‬استفادۀ ناصحیح از دستگاه‬
‫‪ 4‬عدم سرویس و نگهداری نامناسب دستگاه‬
‫شکل ‪2‬‬

‫‪3‬‬
‫از دالیل صفحه قبل‪ ،‬مشکالت ناشی از استفاده ناصحیح از دستگاه و عدم سرویس و نگهداری نامناسب‬
‫دستگاه را می توان با کمک روش های پیشگیرانه ای جلوگیری نمود تا دستگاه خراب نشود‪ .‬به عنوان مثال در‬
‫شکل صفحه قبل اعمال نیروی بیشتر از توان دستگاه باعث شکستن دندانه های چرخ دنده شده است‪.‬‬

‫نگهداری دستگاه تراش‬

‫دستگاه تراش برای عملکرد صحیح و کاهش هزینه های تعمیر باید در بازه های زمانی مداوم سرویس و‬
‫نگهداری شود‪ .‬این نگهداری شامل روغن کاری و تنظیمات دستگاه در فاصله های زمانی مشخص و همچنین‬
‫استفاده صحیح از دستگاه می باشد‪.‬‬

‫لزوم روغن کاری‪:‬‬

‫روغن کاری به منظور کاهش اصطکاک‪ ،‬پیشگیری از سایش‪ ،‬خوردگی‪ ،‬محافظت در برابر آلودگی و مقاومت‬
‫در برابر افزایش دما استفاده می شود‪.‬‬

‫وظایف روغن روانکار‬

‫مجزا کردن دو قطعه متحرک از هم به منظور پیشگیری از سایش و خراشیدگی‬ ‫‪1‬‬
‫کاهش حرارت‬ ‫‪2‬‬
‫جلوگیری از ورود آلودگی ها‬ ‫‪3‬‬
‫حفاظت در مقابل خوردگی‬ ‫‪4‬‬
‫شست وشوی مواد ساییده شده‬ ‫‪5‬‬

‫انواع روانکار‪ :‬روانکارها معموالً بر اساس گرانروی یا ویسکوزیته آنها تقسیم بندی می شوند‪ .‬گرانروی یا ویسکوزیته‪،‬‬
‫مقاومت در برابر جاری شدن تعریف می شود‪ .‬متداول ترین روانکارها‪ ،‬روغن و گریس است‪ .‬گرانروی گریس ها‬
‫بیشتر از روغن ها است‪.‬‬
‫فعالیت‬
‫کاربرد روغن و گریس را در محیط پیرامون خود بررسی کنید‪.‬‬

‫روغن کاری در دستگاه تراش‬

‫دستگاه تراش نیز مانند سایر ماشین آالت صنعتی به دلیل دارا بودن قسمت های متحرک و جعبه دنده های‬
‫مختلف و گردان‪ ،‬برای کارکرد مناسب نیاز به روانکاری دارد‪ .‬در دستگاه تراش از روش های غوطه وری‪،‬‬
‫پاششی‪ ،‬قطره ای و دستی برای روانکاری استفاده می شود‪.‬‬

‫نکته‬
‫اصل کلی این است که برای روغنکاری دستگاهها‪ ،‬باید به دفترچه راهنمای آن دستگاه مراجعه کرده و محلهای‬
‫روغنکاری را تشخیص داد و سپس از نوع روغن پیشنهادی توسط شرکت سازنده استفاده کرد‪.‬‬

‫‪4‬‬
 ‫پودمان اول ـ نگهداری ماشین های ابزار‬

‫فعالیت‬
‫دفترچۀ راهنمای دستگاه تراش ‪ TN50‬ساخت شرکت ماشینسازی تبریز را از سایت شرکت دانلود کرده و نوع‬
‫روغن مناسب براي هر قسمت دستگاه را تعيين كنيد‪.‬‬

‫طراحی دستگاه تراش ‪ TN50‬به گونه ای است که به صورت خودکار‪ ،‬اجزای اصلی خود را روغن کاری می کند‪.‬‬
‫با این حال روغن کاری دستی نیز باید انجام شود‪.‬‬
‫در دستگاه تراش ‪ ،TN50‬سه محل برای پر کردن روغن برای روغن کاری خودکار وجود دارد‪.‬‬
‫‪ 1‬مخزن روغن جعبه دنده اصلی و سر دستگاه با ظرفیت ‪ 12‬لیتر روغن‬
‫‪ 2‬مخزن جعبه دنده پیشروی با ظرفیت ‪ 5/6‬لیتر روغن‬
‫‪ 3‬مخزن جعبه دنده حامل سوپرت با ظرفیت ‪ 4/1‬لیتر روغن‬
‫سطح روغن این مخزن ها دائماً باید کنترل شود و برای کنترل سطح روغن از چشمی های روغن موجود بر‬
‫روی دستگاه استفاده می شود‪.‬‬

‫نکته‬
‫مخزن روغن بایستی فقط تا وسط چشمی با روغن پر شود‪.‬‬

‫شکل ‪3‬‬

‫فعالیت‬
‫بر روی دستگاه تراش تعداد و محل چشمیهای روغن را مشخص کنید‪.‬‬

‫نکته‬
‫سطح روغن دو عدد از چشمیهای دستگاه بعد از راهاندازی ماشین قابل مشاهده است‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫به کمک هنرآموز محترم و با استفاده از دفترچه راهنمای دستگاه‪ ،‬محل این چشمیها را تعیین کنید‪ .‬فکر میکنید‬
‫علت اینکه سطح روغن این چشمیها بعد از راهاندازی قابل مشاهده است چیست؟‬

‫‪5‬‬
 ‫محل های پر کردن روغن‬
‫در تصاویر زیر محلهای پر کردن روغن نشان داده شده است‪.‬‬

‫شکل ‪6‬‬ ‫شکل ‪5‬‬ ‫شکل ‪4‬‬

‫فعالیت‬
‫نوع روغن پیشنهادی شرکت سازنده برای مخزنها را از دفترچه دستگاه پیدا کنید این روغن باید دارای چه‬
‫خصوصیاتی باشد؟‬

‫توجه‬
‫برای روغنکاری جعبه دندههای دستگاه تراش باید از روغن جعبه دنده مطابق با پیشنهاد شرکت سازنده استفاده‬
‫کرد‪ .‬استفاده از روغن موتور و روغن هیدرولیک برای روغنکاری جعبه دنده مناسب نیست و سبب آسیب به جعبه‬
‫دنده در طوالنی مدت میشود‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫سطح روغن جعبه دنده اصلی دستگاه خودتان را از طریق چشمیهای روغن کنترل کنید و در صورت کم بودن‬
‫روغن‪ ،‬مطابق مراحل زیر‪ ،‬آن را پر کنید‪.‬‬

‫مواد الزم‪:‬‬
‫پارچه نخی‬ ‫‪3‬‬ ‫قیف روغن‬ ‫‪2‬‬ ‫روغن استاندارد جعبه دنده به میزان الزم‬ ‫‪1‬‬

‫مراحل کار‪:‬‬
‫دستگاه را خاموش کنید‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫مدتی صبر کنید تا روغن تهنشین شود‪ .‬اگر روغن از نصف چشمی کمتر بود باید با روغن استاندارد‪ ،‬آن را پر کنید‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫اطراف دریچۀ روغن را با پارچۀ نخی کام ً‬
‫ال پاک کنید‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫شکل ‪9‬‬ ‫شکل ‪8‬‬ ‫شکل ‪7‬‬

‫‪6‬‬
 ‫پودمان اول ـ نگهداری ماشین های ابزار‬

‫‪ 4‬درپوش دریچه را باز کنید‪.‬‬

‫شکل ‪12‬‬ ‫شکل ‪11‬‬ ‫شکل ‪10‬‬

‫‪ 5‬با استفاده از قیف‪ ،‬مخزن روغن را پر کنید تا سطح روغن در چشمی به وسط آن برسد‪.‬‬

‫شکل ‪15‬‬ ‫شکل ‪14‬‬ ‫شکل ‪13‬‬

‫‪ 6‬درپوش دریچه را ببندید و روغنهای اضافی را با پارچۀ نخی تمیز کنید‪.‬‬

‫شکل ‪18‬‬ ‫شکل ‪17‬‬ ‫شکل ‪16‬‬

‫پرسش‬
‫در صورتیکه روغن اضافه در مخزنها ریخته شود چه مشکلی پیش خواهد آمد؟‬
‫برای رفع این مشکل چه کاری باید انجام داد؟‬

‫فعالیت‬
‫سطح روغن جعبه دندۀ پیشروی و جعبه دندۀ حامل سوپرت را بررسی کرده و در صورت نیاز و به کمک هنرآموز‬ ‫تکمیلی‬
‫خود با روغن آن را پر کنید‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫خود را از محور کالچ می گیرد‪ .‬پمپاژ روغن به‬
‫چرخ دنده های باالی جعبه دنده اصلی و یاتاقان های‬
‫سر دستگاه و همچنین چرخ دنده های ‪Z2 ،  Z1‬‬
‫بر عهده این پمپ دنده ای است‪.‬‬
‫پمپ های روغن‬
‫هر سه مخزن روغن دارای پمپ روغن می باشند‬
‫پمپ روغن وظیفه انتقال و تنظیم فشار روغن را‬
‫دارد‪ .‬پمپ روغن جعبه دندۀ اصلی در پشت دستگاه‬
‫قرار دارد این پمپ از نوع دنده ای بوده و حرکت‬

‫پمپ دنده ای‬

‫شکل ‪19‬‬

‫تحقیقکنید‬
‫در مورد پمپهای دندهای از اینترنت تحقیق کنید و سیستم کارکرد آنرا در کالس توضیح دهید‪.‬‬

‫در شکلهای زیر مسیر روغنکاری دستگاه تراش توسط پمپ دندهای نشان داده شده است‪.‬‬

‫شکل ‪20‬‬

‫‪8‬‬
 ‫پودمان اول ـ نگهداری ماشین های ابزار‬

‫شکل ‪21‬‬

‫پمپ روغن جعبه دندۀ پیشروی و جعبه دندۀ حامل سوپرت از نوع پیستونی است‪.‬‬

‫تحقیقکنید‬
‫در مورد پمپهای پیستونی از اینترنت تحقیق کنید و سیستم کارکرد آن را در کالس توضیح دهید‪.‬‬

‫شکلهای زیر جعبه دندۀ پیشروی و جعبه دندۀ حامل سوپرت را نشان میدهد‪ .‬پمپاژ روغن به چرخ دندههای باالیی‬
‫جعبه دندۀ پیشروی و جعبه دندۀ حامل سوپرت بر عهده این پمپ پیستونی است‪.‬‬

‫جعبه دندۀ حامل سوپرت‬ ‫جعبه دندۀ پیشروی‬

‫پمپ پیستونی‬
‫پمپ پیستونی‬
‫شکل ‪23‬‬ ‫شکل ‪22‬‬

‫‪9‬‬
 ‫فیلتر یا صافی دستگاه‬
‫هر سه مخزن روغن دارای فیلتر و صافی روغن می باشند که هر بار بعد از تعویض روغن‪ ،‬باید آنها نیز تعویض‬
‫شوند‪( .‬چرا؟)‬
‫فیلتر روغن جعبه دنده اصلی در پشت دستگاه قرار دارد‪ .‬فیلتر این قسمت معموالً در دو نوع فیلترهای قابل تعویض و‬
‫فیلترهای دائمی هستند‪ .‬فیلتر قابل تعویض باید با هر بار تعویض روغن با فیلتر جدید جایگزین شود‪ .‬ولی فیلترهای‬
‫دائمی دارای پیچی روی خود بوده که در فواصل زمانی معین باید چرخانده شده تا فیلتر دوباره کارکرد صحیح خود‬
‫را داشته باشد‪.‬‬

‫فیلتر یا صافی روغن‬

‫شکل ‪24‬‬

‫تعویض روغن جعبه دنده ها‬

‫روغن کار کرده پس از مدتی کارکرد خاصیت روانکاری خود را از دست می دهد و باید در فاصله های زمانی‬
‫معینی با روغن تازه تعویض شود‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫با استفاده از دفترچه راهنمای دستگاه تراش فواصل زمانی برای تعویض روغن هر یک از جعبهدندههای دستگاه‬
‫تراش ‪ TN50‬استخراج کنید‪.‬‬

‫برای تخلیه روغن نیز از مجراهای تخلیه که در تصاویر زیر نشان داده شده است استفاده میشود‪.‬‬

‫شکل ‪27‬‬ ‫شکل ‪26‬‬ ‫شکل ‪25‬‬

‫‪10‬‬
 ‫پودمان اول ـ نگهداری ماشین های ابزار‬

‫فعالیت‬
‫روغن کار کرده جعبه دندۀ اصلی را مطابق مراحل زیر تعویض کنید‪.‬‬

‫مواد الزم‪:‬‬
‫‪ 5‬آچار آلن ‪6‬‬ ‫روغن مخصوص جعبه دندۀ اصلی به میزان ‪ 12‬لیتر‬ ‫‪1‬‬
‫‪ 6‬آچار مخصوص فیلتر‬ ‫ظرفتخلیه روغن‬ ‫‪2‬‬
‫‪ 7‬پارچه نخی‬ ‫قیف‬ ‫‪3‬‬
‫آچار تخت ‪12‬‬ ‫‪4‬‬
‫مراحل کار‪:‬‬
‫دستگاه را خاموش کنید‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫ظرف مناسبی تهیه کنید و آن را زیر محل تخلیه روغن جعبه دندۀ اصلی قرار دهید‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫شکل ‪28‬‬

‫لوله را توسط آچار گرفته و با آچار آلن درپوش تخلیه را باز کنید‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫شکل ‪29‬‬

‫‪11‬‬
 ‫‪ 4‬صبر کنید تا روغن محفظه کام ً‬
‫ال تخلیه شود‪.‬‬
‫‪ 5‬اگر فیلتر جعبه دندۀ اصلی از نوع دائمی است پیچ آنرا بچرخانید و اگر از نوع تعویضی است‪ ،‬با آچار مخصوص‬
‫فیلتر آن را باز کرده و با فیلتر نو جایگزین کنید‪.‬‬

‫شکل ‪31‬‬ ‫شکل ‪30‬‬

‫شکل ‪33‬‬ ‫شکل ‪32‬‬

‫درپوش محفظه را باز کنید و روغن تازه به مقدار ‪ 12‬لیتر را درون آن بریزید (شکل ‪.)32‬‬ ‫‪6‬‬
‫کنترل کنید سطح روغن در چشمی به نصف رسیده باشد (شکل ‪.)33‬‬ ‫‪7‬‬
‫درپوش محفظه را ببندید‪.‬‬ ‫‪8‬‬

‫فعالیت‬
‫روغن کار کرده جعبه دنده پیشروی و جعبه دنده حامل سوپرت را با راهنمایی هنرآموز خود تعویض کنید‪.‬‬ ‫تکمیلی‬

‫روغن کاری دستی دستگاه تراش‬

‫کشوییها و ریل ماشین‪ ،‬فلکههای سوپرت و دستگاه مرغک قسمتهایی هستند که دارای محفظۀ کوچکی در‬
‫حد گنجایش چندین قطره روغن را دارند که بهصورت مداوم باید کنترل و به صورت دستی روغنکاری شوند تا از‬
‫اصطکاک جلوگیری شده و روانتر حرکت کنند‪ .‬برای روغنکاری این قسمتها تراش ساچمههای روغن تعبیه شده‬
‫تا بهوسیله پمپ دستی مخصوص‪ ،‬روغنکاری شوند‪ .‬این ساچمهها بر روی کشوییهای طولی‪ ،‬عرضی و فوقانی و‬
‫همچنین فلکههای سوپرت و دستگاه مرغک وجود دارد‪ .‬کشوییها و ریل ماشین‪ ،‬فلکههای سوپرت و دستگاه مرغک‬
‫قسمتهایی هستند که دارای محفظه کوچکی در حد گنجایش چندین قطره روغن را دارند‪.‬‬

‫‪12‬‬
 ‫پودمان اول ـ نگهداری ماشین های ابزار‬

‫که به صورت مداوم باید کنترل و به صورت دستی روغن کاری شوند تا از اصطکاک جلوگیری شده و روان تر‬
‫حرکت کنند‪ .‬برای روغن کاری این قسمت های دستگاه تراش ساچمه های روغن تعبیه شده تا به وسیله پمپ‬
‫دستی مخصوص‪ ،‬روغن کاری شوند‪ .‬این ساچمه ها بر روی کشویی های طولی‪ ،‬عرضی و فوقانی و همچنین‬
‫فلکه های سوپرت و دستگاه مرغک وجود دارد‪.‬‬

‫شکل ‪36‬‬ ‫شکل ‪35‬‬ ‫شکل ‪34‬‬

‫پرسش‬
‫تعداد ساچمههای روغن دستگاه تراش چند عدد است؟ محل آنها را پیدا کنید‪.‬‬

‫نکته‬
‫روغن استفاده شده برای قسمتهای روغنکاری دستی باید ویسکوزیته بیشتری داشته باشد تا بتواند بر روی‬
‫سطوح بیشتر باقی بماند‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫دستگاه تراش را مطابق دفترچه راهنما روغنکاری کنید‪.‬‬ ‫تکمیلی‬

‫برای این کار نازل پمپ دستی را روی ساچمه فشار دهید این کار را چندین بار تکرار کنید تا محفظه زیرین‬
‫آن پر شود و روغن اضافی از اطراف آن بیرون بیاید‪ .‬روغن اضافی را با دستمال نخی پاک کنید‪.‬‬

‫شکل ‪38‬‬ ‫شکل ‪37‬‬

‫نکته‬
‫همیشه از روغن پیشنهادی شرکت سازنده استفاده کنید‪ .‬استفاده از روغنهای نامناسب باعث معیوب شدن و‬
‫ناکارآمدی دستگاه میشود‪.‬‬

‫‪13‬‬
‫ریل دستگاه تراش بهتر است بعد از تمیزکاری با روغندان دستی‪ ،‬روغنکاری شود‪ .‬این کار از نشستن گرد و خاک‬
‫بهروی ریلها جلوگیری میکند‪.‬‬

‫شکل ‪40‬‬ ‫شکل ‪39‬‬

‫نکته‬
‫قبل از شروع به کار با دستگاه‪ ،‬با پارچه نخی تمیزی‪ ،‬روغن ریل را پاک کنید‪ ،‬تا گرد و خاک نشسته بر روی روغن‬
‫پاک شود؛ سپس دوباره روغنکاری کنید‪.‬‬

‫یادداشت‬
‫ریلها سنگ خورده و شابر زده میشوند‪ .‬که این عمل باعث افزایش کیفیت سطح و مستقيمي میشود‪ .‬همچنین‬
‫شابرزنی سبب ایجاد گودیهای بسیار ریز برای نگهداری روغن میشود‪.‬‬

‫شکل ‪43‬‬ ‫شکل ‪42‬‬ ‫شکل ‪41‬‬

‫تحقیقکنید‬
‫در مورد نحوه سنگزنی و شابرزنی ریلهای دستگاه تراش تحقیق کنید‪.‬‬

‫روغن کاری سه نظام‬

‫در بعضی از سه نظامها ساچمههای روغن وجود دارد که باید‬
‫با پمپ روغن دستی روغنکاری شوند‪.‬‬

‫شکل ‪44‬‬

‫‪14‬‬
 ‫پودمان اول ـ نگهداری ماشین های ابزار‬

‫سیستم خنک کاری دستگاه تراش‬

‫محفظۀ آب صابون در قسمت زیر دستگاه قرار دارد‪ .‬آب صابون به وسیلۀ پمپ و از طریق لوله ها به مجرای‬
‫خروجی می رسد‪ .‬تکیه گاه برای لوله خروجی‪ ،‬در حامل رنده ماشین بسته شده و مجهز به یک شیر با لوله‬
‫خرطومی است که تنظیم جریان آب صابون را در محل مورد نظر میسر می سازد‪ ،‬چون آب صابون برگشتی‬
‫از دستگاه دارای براده است این مخزن مجهز به صافی است‪.‬‬

‫شکل ‪46‬‬ ‫شکل ‪45‬‬

‫شکل ‪48‬‬ ‫شکل ‪47‬‬

‫آب صابون پس از مدتی کارکرد‪ ،‬خاصیت خنککاری خود را از دست میدهد و باید تعویض شود‪ .‬صافی باید در‬
‫فواصل زمانی مشخص کام ً‬
‫ال تمیز شده و برادههای آن برداشته شود‪.‬‬

‫نکته‬
‫اگر پمپ آب صابون روشن است به مدت طوالنی شير آن را بسته نگه ندارید‪.‬‬

‫پرسش‬
‫آب صابون از چه موادی تشکیل شده و نحوه ترکیب کردن آن به چه صورت است؟‬

‫‪15‬‬
 ‫نکته‬
‫هرگز از آب به تنهایی برای خنک کاری استفاده نکنید چون باعث زنگزدگی پمپ آب صابون‪ ،‬ریلها و سایر‬
‫قسمتهای دستگاه تراش میشود‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫مخزن خنککاری دستگاه خود را بررسی کرده و در صورت نیاز آب صابون آن را تعویض و فیلتر آن را تمیز کنید‪.‬‬
‫سپس کلید برقی سیستم خنککاری را روشن کنید و از عملکرد پمپ آن اطمینان حاصل کنید‪.‬‬

‫نکات ایمنی‬
‫از تماس آب صابون با دست و چشم خودداری کنید و در صورت تماس فورا ً با آب بشویید‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫از تماس با الکترو موتور پمپ در حالی که کلید برق آن روشن است خودداری کنید‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫کنترل و تنظیمات دستگاه تراش قبل از ماشین کاری‬

‫‪ 1‬کنترل تسمۀ‪ :‬تسمۀ الکترو موتور که در سمت راست دستگاه قرار دارد وظیفه انتقال نیرو و حرکت به‬
‫چرخ دنده اصلی دستگاه را دارد‪ .‬قبل از شروع به کار با دستگاه باید از عملکرد صحیح آن اطمینان حاصل‬
‫کرد‪ .‬تسمۀ نباید بیش ازحد شل یا سفت باشد‪ ،‬همچنین آسیب دیده نباشد‪.‬‬

‫شکل ‪48‬‬

‫نکته‬
‫تسمۀ شل باعث کاهش قدرت دستگاه شده و تسمۀ سفت احتمال پاره شدن آن را افزایش میدهد‪.‬‬

‫‪16‬‬
 ‫پودمان اول ـ نگهداری ماشین های ابزار‬

‫‪ 2‬مهرۀ پیچ های انحراف سوپرت فوقانی را با آچار کام ً‬

‫ال سفت کنید‪ .‬شل بودن این قسمت باعث خطرات‬
‫جانی و مالی می شود‪ .‬اندازه آچار خور سوپرت باالیی شماره ‪ 19‬است‪.‬‬
‫‪ 19‬میلی متر فاصله بین دو ضلع آچار خور مهرۀ یا پیچ است‪.‬‬

‫شکل ‪50‬‬ ‫شکل ‪49‬‬

‫نکته‬
‫برای بستن پیچها و مهرهها ضروري است كه از آچارتخت یا‬
‫آچاررینگی استفاده کنید‪ .‬استفاده از آچار فرانسه میتواند باعث‬
‫خراب شدن قسمت آچارخور پیچ یا مهره شود‪.‬‬

‫شکل ‪50‬‬

‫‪ 3‬از با هم بسته شدن فکهای سه نظام اطمینان حاصل کنید برای این کار بهتر است فکها را تا انتها ببندید‪ .‬اگر‬
‫فکها با هم به مرکز نرسیدند‪ ،‬فکها را دوباره جا بیندازید‪.‬‬

‫شکل ‪52‬‬ ‫شکل ‪51‬‬

‫نکات ایمنی‬
‫از قرار دادن آچار سه نظام بر روی سه نظام دستگاه تراش جدا ً خودداری کنید‪.‬‬

‫‪17‬‬
‫‪ 4‬دستگاه مرغک را در فاصله مناسبی از انتهای میز قرار دهید تا از افتادن آن بر روی زمین جلوگیری شود‪ .‬سپس‬
‫اهرم تثبیت دستگاه مرغک را قفل کنید تا از حرکت آن جلوگیری شود‪.‬‬

‫شکل ‪ -54‬درست‬ ‫شکل ‪ -53‬نادرست‬

‫‪ 5‬کنترل کنید سوپرت فوقانی بیش از حد جلو یا عقب نباشد‪ .‬عقب بودن آن‪ ،‬ممکن است باعث برخورد ریل با سه‬
‫نظام در هنگام ماشینکاری شود‪.‬‬

‫شکل ‪56‬‬ ‫شکل ‪55‬‬

‫شکل ‪57‬‬

‫‪18‬‬
 ‫پودمان اول ـ نگهداری ماشین های ابزار‬

‫درب تابلو برق اصلی دستگاه را کنترل کنید که کام ً‬

‫ال بسته باشد‪.‬‬ ‫‪6‬‬

‫شکل ‪58‬‬

‫نکات ایمنی‬
‫در صورت کار نکردن سیستم برقی دستگاه‪ ،‬به هنر آموز خود اطالع دهید و از دستکاری فیوزها و کنتاکتورهای‬
‫دستگاه جدا ً خودداری کنید‪.‬‬

‫‪ 7‬قبل از زدن کلید اصلی کنترل کنید كه میلۀ راه انداز دستگاه‪ ،‬در حالت درگير نباشد‪.‬‬
‫‪ 8‬از عملکرد دو کلید اضطراری دستگاه مطمئن شوید‪ .‬برای این کار کلید اصلی دستگاه را روشن کرده و‬
‫سپس به ترتیب دو کلید اضطراری را زده تا مطمئن شوید برق دستگاه را قطع می کنند‪ .‬در غیر این صورت‬
‫به هنرآموز خود اطالع دهید‪.‬‬

‫شکل ‪60‬‬ ‫شکل ‪59‬‬

‫‪19‬‬
 ‫نکات ایمنی‬
‫هر دو کلید اضطراری دستگاه باید کار کند؛ در غیر این صورت از کار کردن با دستگاه خودداری کنید‪.‬‬

‫‪ 9‬دستگاه را در دور آرام قرار دهید و اهرم راه انداز را پایین آورید‪ .‬بعد از مدتی دور را برعکس کنید این کار‬
‫برای گرم کردن دستگاه ضروری است‪ .‬اگر محافظ سه نظام دارای میکروسوئیچ است‪ ،‬محافظ باید پایین باشد‬
‫تا دستگاه شروع به دوران کند‪.‬‬

‫شکل ‪62‬‬ ‫شکل ‪61‬‬

‫نکات ایمنی‬
‫از تغییر دور در حالت چرخش محور اصلی دستگاه جدا ً خودداری کنید این کار باعث آسیب جدی به جعبه دندۀ‬
‫اصلی دستگاه میشود‪.‬‬

‫نکته‬
‫در صورت وجود هرگونه صدا و لرزش نامتعارف و همچنین بوی سوختگی ابتدا دستگاه را خاموش کنید و سپس‬
‫به هنرآموز خود اطالع دهید‪.‬‬

‫‪ 10‬از عملکرد صحیح حرکت سریع اطمینان حاصل کنید‪.‬‬

‫شکل ‪63‬‬

‫‪20‬‬
 ‫پودمان اول ـ نگهداری ماشین های ابزار‬

‫‪ 11‬دستگاه را در حالت پیشروی اتوماتیک قرار داده و عملکرد صحیح آن را در سرعتهای مختلف آزمایش کنید‪.‬‬
‫‪ 12‬سیستم روشنایی دستگاه را (در صورت وجود) کنترل کنید‪ .‬این سیستم در مماس کردن ابزار به قطعه‪،‬‬
‫به شما کمک می کند‪.‬‬

‫شکل ‪65‬‬ ‫شکل ‪64‬‬

‫‪ 13‬در هنگام کار کردن دستگاه‪ ،‬دست خود را بر روی جعبه دنده های اصلی و پیشروی و یاتاقان ها گذاشته‬
‫و دمای آنها را کنترل کنید‪ .‬دمای این قسمت ها نباید غیر عادی باشد‪ .‬در صورت مشاهدۀ دمای غیر عادی‬
‫دستگاه را خاموش کنید و به هنرآموز یا مسئول کارگاه اطالع دهید‪.‬‬

‫شکل ‪67‬‬ ‫شکل ‪66‬‬

‫‪ 14‬نشتی روغن‪ :‬نشتی روغن شدید می تواند‬

‫سبب خالی شدن روغن محفظه ها و در نتیجه‬
‫عدم روغن کاری صحیح شود‪ .‬یکی از قسمت های‬
‫رایج دستگاه تراش که امکان نشتی روغن در آن‬
‫وجود دارد درپوش های تخلیۀ روغن است‪.‬‬

‫شکل ‪68‬‬

‫‪21‬‬
‫در قسمت سر دستگاه و داخل محور اصلی امکان نشتی روغن وجود دارد‪ .‬این نشتی با نگاه کردن از گلویی سه نظام‬
‫قابل مشاهده است‪.‬‬

‫شکل ‪69‬‬

‫پرسش‬
‫آیا از قسمتهای دیگر دستگاه تراش‪ ،‬امکان نشتی وجود دارد؟‬

‫توجه‬
‫در صورت مشاهده هر گونه نشتی روغن‪ ،‬به هنرآموز و سرپرست کارگاه اطالع دهید‪.‬‬

‫تمیز کردن دستگاه‬

‫براده و آب صابون به جا مانده بر روی دستگاه باید کام ً‬
‫ال تمیز شود‪ .‬برای اینکار ابتدا از قلممویی و سپس از پارچۀ‬
‫نخی مناسب استفاده کنید‪.‬‬

‫نکته‬
‫هرگز از هوای فشرده برای تمیزکاری دستگاه استفاده نکنید‪.‬‬

‫پرسش‬
‫بعد از پایان ماشین کاری چه قسمتهایی از دستگاه را باید تمیز کرد؟‬

‫داخل سه نظام و گلویی محور اصلی و داخل دستگاه مرغک و تابلو برق و همچنین گردگیرهای سوپرت ماشینتراش‬
‫نیز باید تمیز شوند‪ .‬البته این قسمتها نیاز به تمیزکاری روزانه نداشته و باید در فواصل زمانی مختلف تمیز شوند‪.‬‬
‫برای تمیز کردن گلویی محور اصلی باید سه نظام را در بیاورید و تمیز کاری کنید‪.‬‬

‫‪22‬‬
 ‫پودمان اول ـ نگهداری ماشین های ابزار‬

‫شکل ‪72‬‬ ‫شکل ‪71‬‬ ‫شکل ‪70‬‬

‫فعالیت‬
‫با رعایت نکات ایمنی‪ ،‬سه نظام دستگاه را خارج کرده و داخل سه نظام و محور اصلی دستگاه را تمیز کنید‪.‬‬

‫نکات ایمنی‬
‫در هنگام باز کردن سه نظام کلید اصلی دستگاه خاموش باشد‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫از برداشتن سه نظام به تنهایی خودداری کنید‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫از قرار دادن سه نظام بر روی ریل دستگاه خودداری کنید‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫قبل از در آوردن سه نظام یک عدد تخته زیر سه نظام قرار دهید‪.‬‬ ‫‪4‬‬

‫تمیز کردن داخل سه نظام‪:‬‬

‫در فاصله زمانی مشخص باید سهنظام را باز کرده و داخل آن را تمیز‬
‫کرد‪ .‬بعد از باز کردن سهنظام از گلویی ماشینتراش‪ ،‬مراحل زیر را برای‬
‫تمیز کردن آن انجام دهید‪.‬‬
‫ابتدا فکهای سه نظام را باز کنید‪ .‬چون در کارگاههای آموزشی تعداد‬
‫ماشینها زیاد است برای جلوگیری از جابهجایی فکهای هر سهنظام با‬
‫سهنظام دیگر روی فکها و بدنه سهنظام شمارهای حک میشود‪.‬‬
‫شکل ‪73‬‬
‫با آچار تخت شماره ‪ 19‬چهار پیچ پشت سهنظام را باز کنید‪ .‬صفحه‬
‫پشتبند را به آرامی بچرخانید تا مهرهها آزاد شوند‪ .‬در این حالت باید با دست راست یا به کمک یکی از دوستانتان‬
‫سهنظام را نگه دارید تا سقوط نکند‪ .‬حتماً بر روی راهنماهای ماشین و زیر سهنظام از تخته محافظ استفاده کنید‪.‬‬

‫شکل ‪75‬‬ ‫شکل ‪74‬‬

‫‪23‬‬
 ‫با آچار آلن‪ ،‬پیچهاي آن را باز کنید‪.‬‬

‫شکل ‪77‬‬ ‫شکل ‪76‬‬

‫صفحۀ رویی را باز کرده و داخل آن را تمیز کنید‪.‬‬

‫شکل ‪79‬‬ ‫شکل ‪78‬‬

‫سه پیچ آلنی را باز کرده و صفحۀ آن را باز کنید‪.‬‬

‫شکل ‪81‬‬ ‫شکل ‪80‬‬

‫‪24‬‬
 ‫پودمان اول ـ نگهداری ماشین های ابزار‬

‫لقمهها و صفحۀ پیچ ارشمیدس را باز کرده و تمیز کنید‪.‬‬

‫شکل ‪84‬‬ ‫شکل ‪83‬‬ ‫شکل ‪82‬‬

‫باز کردن گردگیر های سوپرت طولی‪ :‬گردگیرها از ورود براده و آب صابون به داخل سوپرت جلوگیری میکند‪ .‬با این‬
‫حال باید در فواصل زمانی مشخص باز شده و تمیز شوند‪.‬‬

‫شکل ‪86‬‬ ‫شکل ‪85‬‬

‫تمیز کردن تابلو برق باید در فواصل زمانی معین‬

‫انجام گیرد‪.‬‬

‫نکات ایمنی‬
‫‪ 1‬برق اصلی دستگاه در هنگام تمیز کردن تابلو برق‬
‫حتماً خاموش باشد‪.‬‬
‫‪ 2‬از دستمال خشک نخی برای تمیز کردن این قسمت‬
‫استفاده کنید‪.‬‬

‫نكات زيست‬
‫برادهها را از سایر زبالهها جدا کرده و در سطل جداگانه‬ ‫محيطي‬
‫بریزید‪ .‬برادههای فلزی قابلیت بازیافت و ریختهگری‬
‫دوباره را دارند‪.‬‬
‫شکل ‪87‬‬

‫‪25‬‬
 ‫دستور کار نگهداری دستگاه تراش‬
‫دستگاه های صنعتی بسته به زمان کارکردشان نیاز به برنامه ریزی نگهداری دارند‪ .‬معموالً این برنامه ریزی‬
‫به صورت روزانه‪ ،‬هفتگی‪ ،‬ماهانه‪ ،‬شش ماهه و یک ساله تعریف می شود‪ .‬این دستور کار معموالً برای هر‬
‫دستگاه‪ ،‬توسط سازندۀ دستگاه و یا واحد صنعتی استفاده کننده از دستگاه تعریف می شود‪.‬‬
‫در مورد دستگاه تراش کارگاه که بهصورت آموزشی کاربرد دارد؛ دستور کار نگهداری بهصورت زیر پیشنهاد میشود‪.‬‬

‫‪1‬ـ دستور کار نگهداری روزانه‪ :‬باید روزانه با کارکرد شش تا هشت ساعت دستگاه صورت گیرد‪ .‬وظیفۀ کنترل‬
‫و بررسی دستور کار روزانه بر عهده هنرجو می باشد‪.‬‬
‫برای این دستور کار یک چک لیست وجود دارد که باید روزانه تکمیل شود‪ .‬این چک لیست را هر روز بعد از‬
‫پایان کار با دستگاه به هنرآموز خود تحویل دهید‪.‬‬

‫چک لیست نگهداری روزانه دستگاه تراش‬

‫خیر‬ ‫بله‬ ‫موارد بررسی‬ ‫ردیف‬

‫کنترل روغن جعبه دندۀ اصلی از طریق چشمی روغن‬ ‫‪1‬‬
‫کنترل روغن جعبه دندۀ پیشروی از طریق چشمی روغن‬ ‫‪2‬‬
‫کنترل روغن جعبه دندۀ حامل سوپرت از طریق چشمی روغن‬ ‫‪3‬‬
‫روغن کاری ساچمه های روغن‬ ‫‪4‬‬
‫تمیز کردن روغن ریل ماشین با پارچه نخی قبل از ماشینکاری و روغنکاری دوباره آن‬ ‫‪5‬‬
‫کنترل سیستم خنک کاری دستگاه‬ ‫‪6‬‬
‫کنترل سفت بودن پیچ های سوپرت فوقانی و مناسب بودن محل آن‬ ‫‪7‬‬
‫کنترل کارکرد صحیح فکهای سه نظام‬ ‫‪8‬‬
‫کنترل مناسب بودن محل دستگاه مرغک‬ ‫‪9‬‬
‫کنترل بسته بودن درب تابلو برق اصلی‬ ‫‪10‬‬
‫عملکرد صحیح دو کلید اضطراری‬ ‫‪11‬‬
‫گرم کردن دستگاه در دور پایین‬ ‫‪12‬‬
‫کنترل صحت حرکت سریع و پیشروی‬ ‫‪13‬‬
‫کنترل جریان روغن سر دستگاه در حین کار از طریق چشمی روغن‬ ‫‪14‬‬
‫کنترل جریان روغن پیشروی در حین کار از طریق چشمی روغن‬ ‫‪15‬‬
‫عدم وجود صدا و لرزش نامتعارف و بوی سوختگی‬ ‫‪16‬‬

‫‪26‬‬
 ‫پودمان اول ـ نگهداری ماشین های ابزار‬

‫خیر‬ ‫بله‬ ‫موارد بررسی‬ ‫ردیف‬

‫کنترل عدم نشتی روغن‬ ‫‪17‬‬
‫کنترل سیستم روشنایی‬ ‫‪18‬‬
‫کنترل دمای مناسب کارکرد دستگاه‬ ‫‪19‬‬
‫تمیز کردن سوپرت و ریل ها و سینی و محوطه اطراف دستگاه‬ ‫‪20‬‬
‫روغن کاری دستی ریل ها‬ ‫‪21‬‬
‫زدن کلید های اضطراری و خاموش کردن دستگاه با کلید اصلی‬ ‫‪22‬‬

‫‪2‬ـ دستور کار نگهداری هفتگی‪ :‬باید بعد از پایان هفته کاری دستگاه صورت گیرد‪ .‬وظیفۀ کنترل و بررسی‬
‫دستور کار هفتگی بر عهده هنرجو می باشد‪.‬‬
‫برای این دستور کار یک چک لیست وجود دارد که باید هفتگی تکمیل شود‪ .‬این چک لیست را در پایان هفتۀ کاری‬
‫به هنرآموز خود تحویل دهید‪.‬‬
‫چک لیست نگهداری هفتگی دستگاه تراش‬

‫خیر‬ ‫بله‬ ‫موارد بررسی‬ ‫ردیف‬

‫کنترل تسمه الکتروموتور‬ ‫‪1‬‬
‫پرکردن روغن جعبه دنده ها در صورت نیاز‬ ‫‪2‬‬
‫پرکردن مخزن آب صابون در صورت نیاز‬ ‫‪3‬‬
‫تمیز کردن سه نظام با باز کردن فک ها‬ ‫‪4‬‬
‫‪5‬‬

‫پرسش‬
‫چه موارد دیگری را میتوانید به چک لیست روزانه و هفتگی اضافه کنید؟‬

‫‪3‬ـ دستور کار نگهداری شش ماهه‪ :‬نگهداری شش ماهه بعد از پایان هر ترم انجام می شود‪.‬‬
‫‪4‬ـ دستور کار نگهداری ساالنه‪ :‬نگهداری ساالنه بعد از پایان هر سال درسی انجام می شود‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫با استفاده ار دفترچۀ راهنمای دستگاه و به کمک هنرآموز خود‪ ،‬دستور کار شش ماهه و ساالنه دستگاه تراش را با‬ ‫تکمیلی‬
‫توجه به مطالبی که یاد گرفتهاید‪ ،‬تهیه کنید‪.‬‬

‫‪27‬‬
 ‫ارزشيابي سرويس و نگه‌داري ماشين‌هاي ابزار‬

‫نقشة كار‪ :‬سرويس و نگه‌داري ماشين‌هاي ابزار ‪ -‬نمونه و نقشه کار‪:‬‬

‫نگه‌داری ماشین‌های ابزار بر اساس دستورالعمل‬
‫مربوطه و چک‌لیست‬
‫شاخص عملكرد‪ :‬چک‌لیست‌ها مطابق دستورالعمل‬
‫شرايط انجام كار‪1 :‬ـ انجام كار در محیط کارگاه‬
‫‪2‬ـ نور یکنواخت با شدت ‪ 400‬لوکس ‪3‬ـ تهویه‬
‫استاندارد و دمای ‪4 20°c±3°‬ـ ابزارآالت و تجهیزات‬
‫شکل ‪88‬‬ ‫استاندارد و آماده‌به‌کار ‪5‬ـ وسایل ایمنی استاندارد ‪6‬ـ‬
‫محل پر کردن روغن‬ ‫زمان ‪ 2/5‬ساعت‬
‫محل تخلیه روغن‬ ‫مواد مصرفی‪ :‬روغن ـ گريس ـ فيلتر روغن‬
‫محل هایی که روزی یک بار باید روغن کاری شود‬ ‫ابزار و تجهیزات‪ :‬ماشین ابزارـ روغن‌دان دستیـ‬
‫محل هایی که روزی دو بار باید روغن کاری شود‬ ‫پمپ روغنـ انواع روغنـ گریس پمپـ انواع گریسـ‬
‫آچار تخت و آلن ـ مواد و وسایل آب‌بندی‪ -‬فیلتر‬
‫روغنـ دستورالعمل روغن‌کاریـ نقشه روغن‌کاریـ‬
‫چک‌لیست روغن‌کاریـ وسایل تنظیف‬

‫معيار شايستگي‪:‬‬
‫حداقل نمرة قبولي از ‪ 3‬نمرة هنرجو‬ ‫مرحله كار‬ ‫رديف‬
‫‪1‬‬ ‫انجام روغن‌کاری‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫انجام تعویض روغن‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫انجام تعویض مایع خنک‌کاری‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫تمیزکردن و تعویض فیلتر روغن‬ ‫‪4‬‬
‫‪2‬‬ ‫بررسی عملکرد پمپ‌‌ها‬ ‫‪5‬‬
‫‪2‬‬ ‫بررسی مدارهای هیدرولیک و پنوماتیک و خنک‌‌کاری و‌‌‌روغنکاری‬ ‫‪6‬‬
‫شایستگی‌های غیر فنی‪ ،‬ایمنی‪ ،‬بهداشت‪ ،‬توجهات زیست محیطی‬
‫و نگرش‪:‬‬
‫‪ -1‬مسئولیت‌‌پذیری ‪N72 L2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪ -2‬مدیریت مواد و تجهیزات ‪N66 L2‬‬
‫‪ -3‬استفاده از لباس‌‌کار و کفش ایمنی و عینک محافظ‬
‫‪ -4‬تمیزکردن وسایل و محیط کار‬
‫‪ -5‬پایبندی به الزامات نقشه‬
‫*‬
‫ميانگين نمرات‬
‫* حداقل ميانگين نمرات هنرجو براي قبولي و كسب شايستگي‪ 2 ،‬است‪.‬‬

‫‪28‬‬
 ‫پودمان ‪2‬‬
‫مته مرغکزنی و سوراخکاری‬

‫سوراخکاری با استفاده از دستگاه تراش یکی از مهارتهایی است که برای یک تراشکار ضروری بوده و بدون آن بسیاری از‬
‫قطعات ناقص خواهند ماند‪.‬‬
 ‫واحد یادگیری ‪1‬‬

‫شايستگي مته مرغکزنی‬

‫مقدمه‬
‫مته مرغک‌زنی از مراحلی است که برای انجام کارهای دیگری مانند سوراخ‌کاری و تراشکاری قطعات بلند الزم است‪.‬‬
‫در صورتی که این مرحله به خوبی انجام نشود سایر مراحل را تحت تأثیر قرار خواهد داد‪.‬‬

‫استاندارد عملکرد‬

‫مته‌مرغك‌زني روي دستگاه تراش مطابق تولرانس خواسته شدة نقشه‬

‫پیش نیاز‬
‫پيشاني‌تراشي‬
‫روتراشي‬
‫كار با ابزار اندازه‌گيري‬
‫نقشه‌خواني‬

‫‪30‬‬
 ‫پودمان دوم ـ مته مرغک زنی و سوراخ کاری‬

‫مته‌مرغک‌زنی و سوراخ​کاری‬

‫با نگاه دقیق به قطعات صنعتی درمی‌یابیم که در اکثر‬

‫قطعات صنعتی سوراخ وجود دارد‪ .‬به همین دلیل در‬
‫ساخت قطعات به روش براده‌برداری‪ ،‬یکی از پرکاربردترین‬
‫عملیات‪ ،‬سوراخ​کاری اس ت‪ .‬سوراخ‌کاری با روش‌های‬
‫مختلف روی قطعات انجام می‌شود‪ .‬یکی از روش‌های‬
‫متداول به وسیله مته است‌‪ .‬در تصاویر زیر نمونه‌ای از‬
‫قطعات صنعتی دارای سوراخ را مشاهده می‌کنید‌‪.‬‬
‫شکل ‪1‬‬

‫در تصاویر زیر نمونه‌ای‌‌‌از قطعات سوراخ‌دار را که در سال گذشته برای ساخت کامیون ـ پروژة درس تولید به‬
‫روش تغییر فرم دستی و ماشینی ـ تهیه کردید مشاهده می‌کنید‌‌‪.‬‬

‫شکل ‪3‬‬ ‫شکل ‪2‬‬

‫پرسش‬
‫آیا می‌توانید بگویید این نقشه‌‌ها مربوط به کدام قسمت‌‌های کامیون است؟ سوراخ داخل آنها را به چه روشی ایجاد‬
‫کردید؟‬

‫در مهارت‌های قبلی سوراخ‌کاری با دستگاه دریل دستی‬

‫و ماشین متة ستونی آموزش داده شده است که در‬
‫اشکال روبه‌رو تصاویر آنها را مشاهده می‌کنید‪.‬‬

‫در این فصل سوراخ‌کاری روی ماشین تراش توضیح‬

‫داده خواهد شد‪ .‬الزمة سوراخ‌کاری روی ماشین‌تراش‬
‫مته‌مرغک‌زنی است‪ .‬بنابراین قبل از این‌که به سوراخ‌کاری‬
‫رویدستگاهتراشبپردازیم‪،‬ابتداروشکاربامته‌مرغک‌زنی‬
‫شکل ‪5‬‬ ‫شکل ‪4‬‬ ‫را یاد می‌گیریم‪.‬‬

‫‪31‬‬
 ‫سوراخ​کاری روی دستگاه تراش‬
‫فرض کن ید در مرکز پیشانی قطعه شکل ‪ ،‌‌‌‌6‬باید‬
‫سوراخی ایجاد شود‪ .‬مشخص کردن دقیق محل سوراخ‬
‫قبل از سوراخ‌کاری به سختی ممکن است‪ .‬چرا؟‬

‫شکل ‪6‬‬

‫یکی از عملیات‌های متداولی که روی ماشین تراش انجام می‌شود‪ ،‬سوراخ​کاری است‌‌‪ .‬در این عملیات قطعه کار به سه‌نظام‬
‫دستگاه بسته شده است و مته با کمک سه‌نظام مته و کالهک‌‌های واسطه روی دستگاه مرغک سوار می‌شود‌‌‪.‬‬

‫شکل ‪7‬‬

‫پرسش‬
‫آیا آنچه در شکل فوق تحت عنوان عملیات سوراخ​کاری روی دستگاه تراش آمده است‪ ،‬صحیح است؟ به نظر شما‬
‫چه اشکالی در تصویر فوق وجود دارد؟‬

‫پرسش‬
‫چه تفاوتی بین سوراخ​کاری روی دستگاه دریل رومیزی یا ستونی و دستگاه تراش وجود دارد؟‬

‫مزیت اساسی سوراخ‌کاری روی دستگاه تراش ایجاد سوراخ دقیقاً در مرکز پیشانی قطعه کار و در راستای‬
‫محور دوران آن است‌‌‪.‬‬
‫برای سوراخ​کاری روی دستگاه تراش ابتدا باید پیشانی قطعه به‌صورت کامل تراش داده شود تا هیچ‌گونه‬
‫برآمدگی یا فرورفتگی در روی آن وجود نداشته باشد‌‌‪ .‬این مهارت را سال گذشته فرا گرفته‌اید‪.‬‬

‫‪32‬‬
 ‫پودمان دوم ـ مته مرغک زنی و سوراخ کاری‬

‫بعد از پیشانی‌تراشی با کمک مته‌مرغک روی پیشانی و در وسط آن سوراخی ایجاد می‌شود که برای سورا ​‬
‫خ‬
‫ال بدون مته‌مرغک‌زنی سوراخ​کاری روی پیشانی قطعه ناممکن و یا‬‫کاری با استفاده از مته ضروری است و عم ً‬
‫خیلی سخت است و در صورت انجام این کار در اکثر موارد باعث شکستن مته می‌شود‌‌‪.‬‬

‫پرسش‬
‫به نظر شما اگر سوراخ در مرکز پیشانی قطعه کار نباشد‪ ،‬آیا می‌توان آن را به کمک دستگاه تراش سوراخ‌کاری کرد؟‬

‫پرسش‬
‫بعضی مواقع در پیشانی قطعه کار در هنگام پیشانی‌تراشی زائدة کوچک استوانه‌ای‌‌‌یا عدسی‌شکل ایجاد می‌شود‌‌‪.‬‬
‫دلیل آن چیست؟‬

‫مته‌مرغک و کاربرد آن‬

‫سوراخ ایجاد شده توسط مته‌مرغک به ماشین‌کار کمک می‌کند تا نوک مته دقیقاً در محل مورد نظر در قطعه‬
‫در حال چرخش قرار گیرد و مته منحرف نشود‌‌‌‌‪ .‬در تصاویر زیر مته‌مرغک و فرایند مته‌مرغک‌زنی بر روی‬
‫دستگاه تراش را مشاهده می‌کنید‌‌‌‌‪.‬‬

‫شکل ‪9‬‬ ‫شکل ‪8‬‬

‫از مته‌مرغک در تراش‌کاری برای دو منظور استفاده می‌شود‌‌‪:‬‬

‫‪ 1‬مشخص کردن دقیق مرکز سوراخ برای جلوگیری از سر خوردن و نفوذ آسان و مطمئن مته‬
‫‪ 2‬ایجاد تکیه‌گاه مناسب برای مرغک در عملیات تراش‌کاری قطعات بلند و مخروط‌تراشی به کمک انحراف مرغک‬

‫پرسش‬
‫استفاده نکردن از مته‌مرغک قبل از سوراخ‌کاری در دستگاه تراش چه مشکالتی را به وجود می‌آورد؟‬

‫‪33‬‬
 ‫ساختمان مته‌مرغک‬
‫ال به نام متة ترکیبی شناخته می‌شد‪ ،‬در حقیقت ترکیبی از دو مته با قطر متفاوت یا مته‬ ‫مته‌مرغک که قب ً‬
‫و متة خزینه است‌‌‪ .‬جنس مته‌مرغک معموالً از فوالد‌های تندبر (‪ )HSS‬است‌‌‪ .‬البته مته‌مرغک‌‌های کارباید و‬
‫کبالت‌دار نیز وجود دارند‌‌‪.‬‬

‫قسمت مته‬

‫قسمت خزینه‬
‫بدنه مته مرغک‬

‫شکل ‪10‬‬

‫انواع مته‌مرغک‬
‫مته‌مرغک‌‌‌ها از لحاظ شکل بدنه به انواع مختلفی تقسیم می‌‌‌شوند که با توجه به عملیات مورد نیاز‌‌‌‌‪ ،‬انتخاب‬
‫می‌‌‌شوند‌‌‌‌‪ .‬از انواع مته‌مرغک می‌‌‌توان به سه نوع زیر اشاره کرد‪:‬‬

‫نوع ‪ A‬مته‌مرغک بدون خزینه محافظ با زاویة مخروط ‪ 60‬درجه‬ ‫‪1‬‬

‫ْ‪60‬‬

‫ْ‪60‬‬

‫شکل ‪11‬‬

‫نوع ‪ B‬مته‌مرغک با خزینه محافظ با زاویة مخروط ‪ 60‬درجه و زاویة خزینه ‪120‬‬ ‫‪2‬‬

‫ْ‪120‬‬

‫ْ‪60‬‬

‫ْ‪60‬‬

‫شکل ‪12‬‬

‫نوع ‪ R‬مته‌مرغک قوس‌دار‬ ‫‪3‬‬

‫‪R‬‬

‫شکل ‪13‬‬

‫‪34‬‬
 ‫پودمان دوم ـ مته مرغک زنی و سوراخ کاری‬

‫فعالیت‬
‫مته‌مرغک‌‌های کارگاه را از نظر نوع مشخص کنید‌‌‪.‬‬ ‫تکمیلی‬

‫اندازه مته‌مرغک‌ها‪ :‬مته‌مرغک‌‌هــا در اندازه‌‌هــای مختلفــی وجــود دارنــد کــه مهمتریــن انــدازة آن‌‌‌‌‪ ،‬قطــر‬
‫قســمت متــه آن اســت‌‌‌‌‪)d1( .‬‬
‫‪ d1‬قطر قسمت مته‬
‫‪ d2‬قطر بدنه‬

‫شکل ‪14‬‬

‫برای انتخاب اندازة مورد نیاز مته‌مرغک معموالً به قطر قطعه کار توجه می‌شود‪ .‬جدول زیر راهنمای انتخاب‬
‫مته‌مرغک نسبت به قطر قطعه کار برای مته‌مرغک نوع ‪ A‬است‌‌‪.‬‬

‫بیشتر‬ ‫قطر قطعه کار‬

‫‪120-180 90-120 60-90 40-60 30-40 20-30 15-20 15-12 9-12‬‬ ‫‪3-9‬‬
‫از ‪180‬‬ ‫(میلی‌متر)‬

‫قطر مته‌مرغک‬
‫‪10‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪6/30‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3/5‬‬ ‫‪2/5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1/6‬‬ ‫‪1/25‬‬ ‫‪1‬‬
‫(‪( )d1‬میلی‌متر)‬

‫توجه‬
‫در انتخاب مته‌مرغک به قطر مته آن توجه شود‪ ،‬نه قطر بدنة مته‌مرغک‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫انواع مته‌مرغک‌های موجود در کارگاه را از انبار تحویل بگیرید و اندازة آنها را کنترل کنید‌‌‌‌‪ .‬برای این کار از کدام‬ ‫تکمیلی‬
‫یک از ابزار‌های‌‌اندازه‌گیری استفاده می‌کنید؟ با توجه به‌‌اندازه‌گیری انجام شده این مته‌مرغک‌‌ها برای چه قطعه‬
‫کار‌هایی از نظر ابعاد مناسب هستند؟‬

‫نمایش مته‌مرغک در نقشه‬

‫استاندارد ‪ ISO 6411‬در نقشه‌‌های فنی برای نمایش محل سوراخ مته‌مرغک است که در آن نوع مته‌مرغک‬
‫و قطر ‪ d1‬و قطر ‪ d2‬نشان داده می‌‌‌شود‌‌‪ .‬در این استاندارد با توجه به این‌که جای مته‌مرغک از روی پیشانی‬
‫قطعه کار حذف شود و یا باقی بماند سه روش جهت نمایش وجود دارد که عبارتند از‪:‬‬

‫‪35‬‬
 ‫نوع مته مرغک‬

‫‪1‬ـ برای عملیات بعدی‌‌‌‌‪ ،‬محل سوراخ مته‌مرغک‬

‫باید بر روی قطعه کار باقی بماند‌‌‌‌‪.‬‬

‫شکل ‪15‬‬

‫‪٢‬ـ باقی ماندن محل سوراخ مته‌مرغک بر‬

‫روی قطعه کار اختیاری است‌‌‪.‬‬

‫شکل ‪16‬‬

‫‪3‬ـ محل سوراخ مته‌مرغک نباید بر روی‬

‫قطعه کار باقی بماند‌‌‪.‬‬

‫شکل ‪17‬‬

‫فعالیت‬
‫در نقشة زیر با توجه به قطر قطعه کار اندازة مته‌مرغک مورد استفاده را تعیین کنید‌‌‌‌‪ .‬در مورد باقی ماندن یا نماندن‬
‫جای مته‌مرغک نیز ابتدا با سایر هنرجویان بحث و تبادل نظر کنید‌‌‪.‬‬

‫شکل ‪18‬‬

‫‪36‬‬
 ‫پودمان دوم ـ مته مرغک زنی و سوراخ کاری‬

‫بستن مته‌مرغک روی دستگاه تراش‬

‫برای بستن مته‌مرغک بر روی دستگاه تراش از سه‌نظام‬
‫مته استفاده می‌شود‌‌‪.‬‬

‫شکل ‪19‬‬
‫سه‌نظام مته دارای دنبالة مخروطی است و با کمک آن و کالهک‌‌ها به‬
‫دستگاه مرغک تراش بسته می‌شود‌‌‪ .‬در شکل ‪ 20‬سه‌نظام مته دنبالة‬
‫مخروطی را مشاهده می‌کنید‌‌‪.‬‬
‫همان‌طور که در شکل ‪ 20‬نیز مشاهده می‌کنید‪ ،‬به نظر می‌رسد‬
‫دنبالة مته کوچکتر از سوراخ مخروطی داخل دستگاه مرغک باشد‌‌‪ .‬در‬
‫نتیجه نمی‌توان آن را مستقیم به مرغک بست‌‌‪ .‬برای رفع این مشکل از‬
‫کالهک‌‌های واسطه استفاده می‌شود‪.‬‬
‫شکل ‪20‬‬

‫کالهک‌‌های واسطه‬
‫مته‌‌های دنباله مخروطی و سه‌نظام مته که دارای دنبالة مخروطی هستند‪ ،‬توسط کالهک به دستگاه مرغک بسته‬
‫می‌شوند‌‌‌‌‪ .‬داخل و بیرون کالهک مخروطی‌شکل است‪ .‬کالهک‌‌ها قابلیت قرار گرفتن در داخل همدیگر را دارند‌‌‪.‬‬

‫شکل ‪21‬‬
‫کالهک‌‌های واسطه استاندارد هستند و به آنها مخروط مورس گفته می‌شود‌‌‪.‬‬

‫شکل ‪22‬‬

‫‪37‬‬
 ‫اندازه‌‌های مخروط‌‌های مورس مطابق جدول زیر است‪.‬‬

‫مخروط مورس‬ ‫)‪D (mm‬‬ ‫)‪d (mm‬‬ ‫)‪L (mm‬‬ ‫)‪a (mm‬‬

‫‪ 1‬به ‪2‬‬ ‫‪17/780‬‬ ‫‪12/065‬‬ ‫‪92‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪1‬به ‪3‬‬ ‫‪23/825‬‬ ‫‪12/065‬‬ ‫‪99‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ 2‬به ‪3‬‬ ‫‪23/825‬‬ ‫‪17/780‬‬ ‫‪112‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ 1‬به ‪4‬‬ ‫‪31/267‬‬ ‫‪12/065‬‬ ‫‪124‬‬ ‫‪6/5‬‬
‫‪ 2‬به ‪4‬‬ ‫‪31/267‬‬ ‫‪17/780‬‬ ‫‪124‬‬ ‫‪6/5‬‬
‫‪3‬به ‪4‬‬ ‫‪31/267‬‬ ‫‪23/825‬‬ ‫‪140‬‬ ‫‪6/5‬‬
‫‪1‬به ‪5‬‬ ‫‪44/399‬‬ ‫‪12/065‬‬ ‫‪156‬‬ ‫‪6/5‬‬
‫‪ 2‬به ‪5‬‬ ‫‪44/399‬‬ ‫‪17/780‬‬ ‫‪156‬‬ ‫‪6/5‬‬
‫‪ 3‬به ‪5‬‬ ‫‪44/399‬‬ ‫‪23/825‬‬ ‫‪156‬‬ ‫‪6/5‬‬
‫‪ 4‬به ‪5‬‬ ‫‪44/399‬‬ ‫‪31/267‬‬ ‫‪171‬‬ ‫‪6/5‬‬

‫نکته‬
‫گلویی دستگاه مرغک مورس شماره ‪ 5‬است‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫کالهک‌‌های موجود در کارگاه را با جدول استاندارد مورس مطابقت دهید و شمارة مورس آنها را مشخص کنید‌‌‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫مته‌مرغک را با استفاده از سه‌نظام مته و به کمک کالهک‌‌های واسطه به دستگاه مرغک دستگاه تراش ببندید‌‌‪.‬‬ ‫کارگاهی‬

‫ُگ ِوه درآر‬

‫بعد از استفاده از مته‌مرغک برای درآوردن کالهک‌‌های‬
‫واسطه‪ ،‬از وسیله‌ای‌‌‌به نام گوه درآر استفاده می‌کنیم‌‌‌‌‪.‬‬
‫در شکل ‪ 23‬نمونه‌ای‌‌‌از آن را مشاهده می‌کنید‌‌‪.‬‬

‫شکل ‪23‬‬

‫‪38‬‬
 ‫پودمان دوم ـ مته مرغک زنی و سوراخ کاری‬

‫فعالیت‬
‫به کمک گوه درآر کالهک‌هایی را که در فعالیت قبل بر روی سه‌نظام مته سوار کرده‌اید‪ ،‬از هم جدا کنید‌‌‪.‬‬ ‫کارگاهی‬

‫پرسش‬
‫برای خارج کردن خود سه‌نظام مته به همراه کالهک از دستگاه مته‌مرغک چه کاری انجام می‌دهیم؟ با دوستان‬
‫خود در این مورد مشورت کنید‌‌‪.‬‬

‫مراحل انجام کار مته‌مرغک‌زنی روی ماشین تراش‬

‫‪ 1‬قطر قطعه کار را به کمک کولیس اندازه بگیرید و‬
‫با توجه به جدول اندازۀ مته‌مرغک‌‌‌‌‪ ،‬مته‌مرغک مناسب را‬
‫انتخاب کنید‌‌‪.‬‬

‫شکل ‪24‬‬

‫‪ 2‬به انبار کارگاه مراجعه کنید و مته‌مرغک را به همراه‬

‫سه‌نظام مته‌‌‌‌‪ ،‬کالهک‌‌های واسطه‌‌‌‌‪ ،‬گوه درآر از انبار تحویل‬
‫بگیرید‌‌‪ .‬به نوک مته‌مرغک توجه کنید که سالم باشد‌‌‪ .‬هرگز‬
‫از مته‌مرغک با نوک لب‌پریده یا شکسته استفاده نکنید‌‌‪.‬‬
‫شکل ‪25‬‬

‫‪ 3‬قطعه کار را به سه‌نظام ببندید و درصورت نیاز آن را‬

‫پیشانی‌تراشی کنید‌‌‪ .‬این کار را سال گذشته فرا گرفته‌اید‌‌‪.‬‬

‫شکل ‪26‬‬

‫مته‌مرغک را به سه‌نظام مته ببندید و با کمک کالهک‌‌ها روی دستگاه مرغک دستگاه تراش سوار کنید‌‌‪.‬‬ ‫‪4‬‬

‫توجه‬
‫داخل گلویی دستگاه مرغک را قبل از سوار کردن کالهک‌‌های واسطه به کمک نخ پنبه تمیز کنید‌‌‪.‬‬

‫‪39‬‬
 ‫‪ 5‬با چرخاندن فلکة دستگاه مرغک‪ ،‬گلویی مرغک‬
‫را تا اندازة ‪ 3‬تا ‪ 5‬سانتی‌متر بیرون آورید و سه‌نظام‬
‫مته را به همراه کالهک با ضربة آرام در آن جا بزنید‌‌‪.‬‬

‫‪ 6‬دور مناسب را با توجه به جنس قطعه کار و قطر‬

‫مته‌مرغک محاسبه نمایید و بر روی دستگاه تنظیم‬
‫شکل ‪27‬‬
‫کنید‌‌‪.‬‬
‫‪ 7‬اهرم راه‌انداز را به سمت پایین حرکت دهید تا‬
‫سه‌نظام دستگاه تراش که قطعه در آن بسته شده است‪،‬‬
‫شروع به دوران کند‪ ،‬سپس اهرم قفل دستگاه مرغک را‬
‫آزاد کنید و آن را با هل دادن به سه‌نظام ماشین تراش‬
‫نزدیک کنید‌‌‪ .‬بعد از رسیدن دستگاه مرغک به فاصله‬
‫مناسب و مورد نظر‪ ،‬با کمک اهرم قفل‌کننده دستگاه‬
‫مرغک را در جای خود تثبیت کنید‌‌‪ .‬با چرخاندن فلکه‬
‫یا چرخ‌دستی دستگاه مرغک‌‌‌‌‪ ،‬مته‌مرغک را به پیشانی‬
‫شکل ‪28‬‬ ‫قطعه کار مماس کنید‌‌‪.‬‬
‫چرخ فلکه دستگاه مرغک را تا رسیدن به عمق مورد نظر بچرخانید تا سوراخ مته‌مرغک ایجاد شود‌‌‪.‬‬ ‫‪8‬‬

‫نکته‬
‫عمق سوراخ مته‌مرغک معموالً تا سه‌چهارم طول قسمت مخروطی است‌‌‌‌‪ .‬و نباید بیشتر از آن به داخل قطعه کار‬
‫نفوذ کند‌‌‌‌‪ ،‬چون بدنة اصلی آن دارای لقی با دیوارة سوراخ نیست و امکان سوختن و شکستن آن و ایجاد حادثه‬
‫وجود دارد‌‌‪.‬‬

‫تمام قطر مته نباید در قطعه فرو رود‬

‫‪ 3‬بخش مخروطی مته‬
‫‪4‬‬

‫شکل ‪29‬‬

‫‪40‬‬
 ‫پودمان دوم ـ مته مرغک زنی و سوراخ کاری‬

‫نکات ایمنی‬
‫در حین سوراخ‌کاری استفاده از مایع خنک‌کاری را فراموش نکنید‌‌‪.‬‬
‫استفاده از عینک ایمنی در هر عملیات تراش‌کاری ضروری است‌‌‪.‬‬
‫هنگامي كه مته‌مرغك داخل قطعه كار است نبايد دستگاه را خاموش كرد‌‌‪.‬‬

‫‪ 9‬بعد از رسیدن به عمق مورد نظر چرخ فلکه را در‬

‫خالف جهت بچرخانید و مته‌مرغک را از قطعه کار خارج‬
‫کنید‌‌‪ .‬سپس اهرم قفل‌کننده را آزاد کنید و کل مجموعة‬
‫دستگاه مرغک را از سه‌نظام ماشین تراش دور کنید‌‌‌‌‪.‬‬
‫اهرم راه‌انداز ماشین تراش را باال آورید و سه‌نظام تراش‬
‫را نیز متوقف کنید‌‌‪.‬‬

‫شکل ‪30‬‬
‫فعالیت‬
‫باتوجه به نقشة زیر مته‌مرغک بزنید‌‌‪.‬‬

‫تجهیزات الزم‪:‬‬
‫دستگاه تراش‬
‫سه‌نظام مته و کالهک‌‌های واسط‬
‫مته‌مرغک (با توجه به نقشه)‬
‫شکل ‪31‬‬ ‫لوازم ایمنی ( عینک‪ ،‬لباس کار و ‪)000‬‬

‫مراحل انجام کار‪:‬‬

‫با بررسی نقشه‌‌‌‌‪ ،‬جنس و ابعاد مناسب قطعه خام و مته‌مرغک مناسب را انتخاب کنید‌‌‪.‬‬
‫تعداد دور محور ماشین را محاسبه و تنظیم کنید‌‌‪.‬‬
‫موارد ایمنی را رعایت کنید‌‌‪.‬‬
‫قطعه کار را مطابق نقشه روتراشی و پیشانی‌تراشی کنید‌‌‪.‬‬
‫قطعه کار را مته‌مرغک بزنید‌‌‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫محل‌‌های مورد نیاز قطعات پروژه را مته‌مرغک بزنید‌‌‪.‬‬ ‫تکمیلی‬

‫‪41‬‬
 ‫واحد یادگیری ‪2‬‬

‫سوراخ​کاری با دستگاه تراش‬

‫مقدمه‬

‫با توجه به اینکه بسیاری از قطعات تراش کاری بایستی قب ً‬

‫ال سوراخ کاری شوند‪ ،‬عملیات مته کاری بر روی‬
‫دستگاه تراش از اهمیت ویژه ای برخوردار است‪ ،‬بنابراین بایستی بر تکنیک های آن احاطه داشت‪.‬‬

‫استاندارد عملکرد‬

‫سوراخ كاري روي دستگاه تراش مطابق تولرانس خواسته شدة نقشه‬

‫پیش نیاز‬

‫پيشاني‌تراشي و روتراشي‬
‫مته‌مرغك‌زني‬

‫‪42‬‬
 ‫پودمان دوم ـ مته مرغک زنی و سوراخ کاری‬

‫سوراخ​کاری با دستگاه تراش‬

‫در بخش قبل با اولین مرحله سوراخ​کاری با دستگاه تراش یعنی فرایند مته‌مرغک‌زنی آشنا شده‌اید‌‌‌‪ ،‬به نظر‬
‫شما سوراخ​کاری توسط مته در دستگاه تراش به چه دالیلی انجام می‌گیرد؟‬

‫شکل ‪32‬‬

‫نکته‬
‫سوراخ ایجاد‌شده توسط مته در دستگاهتراش درصورتی که قطعه کار استوانه‌ای و بدون لنگی باشد‪ ،‬با سطح‬
‫بیرونی آن هم‌محور خواهد بود و اندازة سوراخ به‌وجود آمده نیز تقریباً با قطر مته‌ای که آن را ایجاد کرده است‪،‬‬
‫برابر می‌شود‌‌‪.‬‬

‫آشنایی با مته‬
‫بيشتر عمليات سوراخ​کاری توسط ابزارهايي كه داراي دو لبه سخت و تيز هستند‪ ،‬انجام مي‌گيرد که این ابزار‬
‫مته نامیده می‌شود‌‌‌‌‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫شکل‌‌های زیر دو نوع متة دنباله‌استوانه‌ای و دنباله‌مخروطی و قسمت‌های نوک مته را نشان می‌دهد‪ ،‬قسمت‌‌های‬
‫مختلف آنها را که مشخص شده نام ببرید‪:‬‬

‫شکل ‪34‬‬ ‫شکل ‪33‬‬

‫‪43‬‬
‫ال هنگام سوراخ​کاری توسط‬ ‫انتهای سوراخ ایجاد شده توسط مته دارای زاویه‌ای‌‌‌برابر با زاویة رأس مته است‪ .‬مث ً‬
‫مته‌ای‌‌‌با زاویة رأس ‪ 118‬درجه انتهای سوراخ ایجاد‌شده نیز دارای زاویة ‪ 118‬درجه خواهد بود‌‌‌‌‪ .‬هنگامی که‬
‫هدف ایجاد پلة قائم و یا خزینة استوانه‌ای‌‌ (‪ )counterbore‬باشد‪ ،‬معموالً از ابزارهايي كه داراي بیش از دو لبة‬
‫برنده که زاویة رأس ‪ 180‬درجه (سرصاف) دارند‪ ،‬استفاده می‌شود و زمانی که سوراخ دارای خزینة مخروطی‬
‫(‪ )countersink‬باشد‪ ،‬از ابزار مخصوص خزینه‌زنی مخروطی استفاده می‌شود‌‌‪.‬‬

‫شکل ‪35‬‬
‫سوراخ پله‌دار‪ -‬خزینة مخروطی ‪ countersink hole‬و خزینة استوانه‌ای‌‌‌‪ counterbore hole‬و‬
‫سوراخ ساده ‪simple hole‬‬

‫شکل ‪ -37‬خزینه‌زن مخروطی‬ ‫شکل ‪ -36‬انگشتی سرتخت‬

‫پرسش‬
‫دلیل وجود شیار‌های مارپیچ روی مته چیست؟‬

‫نکته‬
‫منظور از قطر مته‌‌‌‌‪ ،‬قطر قسمت بدنه مته است که شیار مارپیچ دارد‪ ،‬و سوراخی که توسط مته ایجاد می‌گردد‪،‬‬
‫کمی بزرگتر از قطر مته خواهد بود‌‌‌‌‪.‬‬

‫پرسش‬
‫چرا بعضی اوقات قطر سوراخ ایجادشده توسط مته کمی بزرگتر از قطر خود مته است؟‬

‫‪44‬‬
 ‫پودمان دوم ـ مته مرغک زنی و سوراخ کاری‬

‫دنبالة مته‌‌های با قطر کوچک معموالً استوانه‌ای‌شکل است‪ ،‬ولی مته‌‌های با قطر بزرگتر غالباً دنباله‌مخروطی هستند‌‌‪.‬‬

‫نکته‬
‫معموالً مته تا قطر ‪ 13‬میلی‌متر دارای دنباله استوانه‌ای و مته‌های بیشتر از قطر ‪ 13‬میلی‌متر دارای دنباله مخروطی‬
‫است‌‌‌‌‪.‬‬

‫دنبالة استوانه‌ای‬

‫شکل ‪38‬‬
‫دنبالة مخروطی‬

‫شکل ‪39‬‬

‫نکته‬
‫مته‌‌های دنباله‌استوانه‌ای توسط سه‌نظام مته و مته‌‌های دنباله‌مخروطی توسط دنباله‌‌های مخروطی مورس به‬
‫دستگاه مرغک دستگاه‌تراش بسته می‌شوند‌‌‪.‬‬

‫شکل ‪41‬‬ ‫شکل ‪40‬‬

‫فعالیت‬
‫مته‌‌های دنباله مخروطی و کالهک‌‌های موجود در کارگاه را با جدول استاندارد مورس مطابقت دهید و شمارة‬
‫مورس آنها را یادداشت کنید‪ .‬چگونه این مته‌‌ها را به گلویی دستگاه مرغک می‌بندید؟‬

‫‪45‬‬
 ‫پرسش‬
‫مخروطی شکل بودن دنبالة مته‌‌ها چه مزیت‌‌هایی دارد؟‬

‫فعالیت‬
‫یک متة دنباله‌مخروطی مورس شمارة ‪ 2‬را یک بار با کالهک ‪ 2‬به ‪ ،3‬و کالهک ‪ 3‬به ‪ ،4‬و کالهک ‪ 4‬به ‪ ،5‬و بار‬ ‫کارگاهی‬
‫دیگر فقط با یک کالهک ‪ 2‬به ‪ 5‬به دستگاه مرغک ببندید و نتیجه را مقایسه کنید‌‌‪.‬‬

‫برای خارج کردن مته‌‌های دنباله‌مخروطی از داخل کالهک و یا جدا کردن کالهک از همدیگر از چه ابزاری استفاده‬ ‫فعالیت‬
‫کارگاهی‬
‫می‌شود؟ با استفاده از این ابزار و روش صحیح استفاده از آن‪ ،‬مته و کالهک‌‌هایی را که در فعالیت قبل سوار کرده‬
‫بودید‪ ،‬از هم جدا کنید‌‌‪.‬‬

‫کنترل براده هنگام سوراخ​کاری‬

‫در هنگام سوراخ​کاری باید سعی شود که براده‌‌های ایجادشده به‌صورت منقطع یا فنری کوتاه باشند‌‌‌‌‪ .‬ایجاد‬
‫براده طویل باعث‪:‬‬
‫برخورد و زخمی شدن دست‬
‫گیر کردن به لباس کار و پاره شدن آن‬
‫بر هم زدن تمرکز هنگام کار‬
‫سختی جمع‌آوری و حمل و نقل براده‌‌ها‬
‫شکستن مته‬

‫شکل ‪42‬‬

‫نکته‬
‫در هنگام سوراخ​کاری با قطع عملیات و شروع مجدد پیشروی‌‌‌‌‪ ،‬براده‌‌های کوتاه‌تری ایجاد می‌شود که این کار از‬
‫ایجاد براده‌‌های پیوسته طویل جلوگیری می‌کند‌‌‪.‬‬

‫‪46‬‬
 ‫پودمان دوم ـ مته مرغک زنی و سوراخ کاری‬

‫سوراخ راه‌به‌در و بن‌بست‬

‫به شکل ‪ 43‬توجه کنید‪.‬‬

‫(‪)b‬‬ ‫(‪)a‬‬
‫شکل ‪43‬‬

‫در شکل (‪ )a‬مته از سمت دیگر قطعه کار خارج شده و سراسر قطعه را سوراخ کرده است‪ .‬به این سوراخ‌‌‌‌‪ ،‬سوراخ‬
‫راه‌به‌در یا سرتاسری گویند‌‌‌‌‪ .‬در این حالت عمق سوراخ برابر ضخامت قطعه کار است‌‌‪.‬‬
‫در شکل (‪ )b‬مته تا انتهای قطعه سوراخ ایجاد نکرده است‪ .‬در اصطالح به این سوراخ‌‌‌‌‪ ،‬سوراخ بن‌بست گویند‌‌‪.‬‬
‫در این حالت عمق سوراخ ایجاد شده همان مقداری است که مته وارد قطعه کار شده است‌‌‌‌‪ .‬در دستگاه تراش با‬
‫استفاده از خط‌کشی که روی گلویی دستگاه مرغک وجود دارد می‌توان عمق سوراخ را هنگام سوراخ​کاری با دقت‬
‫میلی‌متر تنظیم کرد‌‌‪.‬‬

‫شکل ‪45‬‬ ‫شکل ‪44‬‬

‫نکته‬
‫عمق سوراخ ایجادشده توسط مته عبارت است از طول قسمت استوانه‌ای‌‌‌آن‌‌‪ .‬به‌عبارت دیگر‪ ،‬از مقدار نفوذ مته در‬
‫داخل سوراخ باید طول قسمت مخروطی نوک مته را کسر کنیم تا عمق واقعی سوراخ به‌صورت صحیح و طبق‬
‫نقشه استاندارد محاسبه شود‌‌‪.‬‬

‫عمق سوراخ‬ ‫طول نوک مته‬

‫شکل ‪46‬‬

‫‪47‬‬
‫مقدار طول مخروط برای انواع مته قابل محاسبه است‪ .‬برای مته‌‌هایی که دارای زاویة رأس ‪ 118‬درجه هستند‪،‬‬
‫از رابطة زیر قابل محاسبه است‪.‬‬
‫طول قسمت مخروطی نوک مته ═ ‪ × 0/3‬قطر مته‬
‫فعالیت‬
‫در شکل فوق طول قسمت مخروطی و مقدار نفوذ مته چقدر باید باشد تا سوراخ با قطر ‪ 10‬میلی‌متر به عمق ‪15‬‬
‫میلی‌متر مطابق نقشه ایجاد شود؟‬

‫نحوه نمایش و اندازه‌گذاری انواع سوراخ‌ها در نقشه طبق استاندارد ‪ISO‬‬

‫‪G‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬

‫‪Ø 12 THRU‬‬
‫^‬ ‫‪Ø12-20DEEP‬‬
‫ْ‪Ø 20 × 90‬‬ ‫^‬ ‫‪Ø 12 THRU‬‬
‫ْ‪Ø 16 × 90‬‬
‫^‬
‫ْ‪Ø 16 × 90‬‬
‫‪Ø12-20DEEP‬‬‫―‬ ‫‪Ø 12 THRU‬‬
‫↑‬ ‫―‬
‫‪Ø 20‬‬ ‫‪8/6‬‬
‫]‬

‫↑‬ ‫‪Ø12-20DEEP‬‬
‫‪Ø 20‬‬ ‫‪8/6‬‬ ‫‪Ø 12 THRU‬‬
‫]‬

‫‪B‬‬ ‫‪B‬‬
‫شکل ‪47‬‬

‫‪ .A‬سوراخ سرتاسری به قطر ‪ 12‬میلی‌متر‪.‬‬

‫‪ .B‬سوراخ سرتاسری به قطر ‪ 12‬میلی‌متر با پخ ‪ 45‬درجه به مقدار ‪ 2‬میلی‌متر‪ .‬درصورتی که پخ در دو طرف‬
‫سوراخ باشد با ‪ Chamfer C’SINK BOTH SIDE‬نشان داده می‌شود‌‌‪.‬‬
‫‪ .C‬سوراخ بن‌بست به قطر ‪ 12‬میلی‌متر و عمق ‪ 20‬میلی‌متر‪.‬‬
‫‪ .D‬سوراخ بن‌بست به قطر ‪ 12‬میلی‌متر و عمق ‪ 20‬میلی‌متر با پخ ‪ 45‬درجه به مقدار ‪ 2‬میلی‌متر‪.‬‬
‫‪ .E‬سوراخ سرتاسری به قطر ‪ 12‬میلی‌متر با خزینة استوانه‌ای‌‌‌به عمق ‪ 8/6‬میلی‌متر به قطر ‪ 20‬میلی‌متر‪.‬‬
‫‪ .F‬سوراخ سرتاسری به قطر ‪ 12‬میلی‌متر با خزینة مخروطی ‪ 90‬درجه به قطر ‪ 20‬میلی‌متر‪.‬‬
‫‪ .G‬سوراخ بن‌بست به قطر ‪ 12‬میلی‌متر و عمق ‪ 20‬میلی‌متر با خزینة استوانه‌ای‌‌‌به عمق ‪ 8/6‬میلی‌متر به قطر‬
‫‪ 20‬میلی‌متر‪.‬‬

‫روش‌‌های‌‌اندازه‌گیری و کنترل قطر سوراخ‌ها‪:‬‬

‫استفاده از شاخک‌‌های داخل‌سنج کولیس برای‌‌اندازه‌گیری قطر سوراخ‬

‫‪48‬‬
 ‫پودمان دوم ـ مته مرغک زنی و سوراخ کاری‬

‫استفاده از گیج‌‌های کنترل سوراخ برو ـ نرو (‪)NotGo - Go‬‬

‫استفاده از میکرومتر داخل‌سنج برای‌‌اندازه‌گیری قطر سوراخ‌‌های بزرگ‬
‫استفاده از ابزار‌‌های‌‌اندازه‌گیری داخل‌سنج برای‌‌اندازه‌گیری قطر سوراخ‌‌های کوچک‬

‫شکل ‪ 49‬ـ گیج‌‌های برو ‪ -‬نرو‬ ‫شکل ‪ 48‬ـ شاخک‌‌های داخل‌سنج کولیس‬

‫‪811‬‬
‫(‪)809‬‬

‫شکل ‪ 51‬ـ ابزار داخل‌سنج برای اندازه‌گیری سوراخ‌‌های کوچک‬ ‫شکل ‪ 50‬ـ میکرومتر داخل‌سنج‬

‫روش‌‌های‌‌اندازه‌گیری و کنترل عمق سوراخ‌‪:‬‬

‫استفاده از زبالة عمق‌سنج کولیس‬
‫استفاده از میکرومتر عمق‌سنج‬
‫استفاده از گیج پین‌‌های کنترل عمق سوراخ‬

‫شکل ‪ 53‬ـ میکرومتر عمق‌سنج‬ ‫شکل ‪ 52‬ـ عمق‌سنج کولیس‬

‫‪49‬‬
 ‫شکل ‪ 54‬ـ گیج پین و روش کنترل‬

‫اولین مرحلة ‌سوراخ​کاری نشانه‌گذاری محل سوراخ​کاری توسط مته‌مرغک است‪ .‬مرحلة بعد بستن مته و‬
‫شروع سوراخ​کاری بر طبق نقشه است‌‌‌‌‪ .‬در صورتی که قطر سوراخ مورد نظر بیشتر از ‪ 12‬میلی‌متر باشد‪ ،‬قبل‬
‫از سوراخ​کاری از یک پیش​مته‪ ،‬با قطری حدود جان مته استفاده می‌کنیم؛ به این عمل پیش‌مته‌زنی گویند‪.‬‬
‫هدف از این کار کم کردن فشار بر روی مته با قطر بزرگتر که در مرحله بعد استفاده می‌شود و ایجاد یک‬
‫سوراخ راهنما برای هدایت صحیح مته با قطر زیاد است‪.‬‬

‫توجه‬
‫از مته‌مرغک به عنوان پیش‌مته استفاده نکنید‌‌‪.‬‬

‫محاسبه متغیر‌‌های ماشین‌کاری‬

‫تعداد دور محور که از رابطة زیر قابل محاسبه است‪:‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪π ×D× N‬‬

‫_____________ = ‪V‬‬ ‫ ‬
‫‪١٠٠٠‬‬
‫در این رابطه‪:‬‬
‫‪ D‬قطر مته بر اساس میلی‌متر (شمارة روی دنبالة مته‪ ،‬یا‌‌اندازه‌گیری قطر مته)‬
‫‪ V‬سرعت برشی متر بر دقیقه (از جدول یا نمودار سرعت برشی با توجه به شرایط و جنس ابزار و قطعه کار)‬
‫‪ N‬تعداد دور محور ماشین بر اساس تعداد دور بر دقیقه (روی دستگاه تنظیم می‌شود)‬

‫‪ 2‬نرخ (مقدار سرعت) پیشروی عبارت است از مقدار راهى كه لبة برندة ابزار بر حسب ميلي‌متر در ازای يك‬
‫دور گردش قطعه كار در راستاى محور كار طى می‌كند و آن را با ‪ f‬نشان می‌دهند‌‌‪.‬‬
‫در جدول زیر مقدار سرعت برشی و نرخ پیشروی براساس جنس و قطر مته‌‌‌‌‪ ،‬برای سوراخ​کاری قطعات فوالدی‬
‫آورده شده است‌‌‪.‬‬

‫‪50‬‬
 ‫پودمان دوم ـ مته مرغک زنی و سوراخ کاری‬

‫قطر مته (میلی​متر)‬

‫سوراخ کاری‬
‫‪1-5‬‬ ‫‪5-10‬‬ ‫‪10-20‬‬ ‫‪20-30‬‬ ‫‪30-40‬‬
‫‪13-15‬‬
‫) ‪ , vc ( m / min‬سرعت برش‬
‫‪ Hss‬بدون پوشش‬
‫) ‪ . f ( mm / rev‬پیشروی‬ ‫‪0/05-0/10‬‬ ‫‪0/10-0/20‬‬ ‫‪0/20-0/30 0/30-0/35 0/35-0/40‬‬
‫‪13-15‬‬
‫) ‪ , vc ( m / min‬سرعت برش‬
‫‪ Hss‬پوشش دار‬
‫) ‪ . f ( mm / rev‬پیشروی‬ ‫‪0/05-0/10‬‬ ‫‪0/10-0/20‬‬ ‫‪0/20-0/30 0/30-0/35 0/35-0/40‬‬

‫‪Indexable insert 3-4‬‬ ‫) ‪ , vc ( m / min‬سرعت برش‬ ‫‪180-200‬‬

‫)‪( cem. carbide inserts‬‬ ‫) ‪ . f ( mm / rev‬پیشروی‬ ‫‪0/03-0/08 0/08-0/12‬‬
‫‪Solid cemented‬‬ ‫) ‪ , vc ( m / min‬سرعت برش‬ ‫‪100-130‬‬
‫‪carbide 5-7‬‬ ‫) ‪ . f ( mm / rev‬پیشروی‬ ‫‪0/08-0/10‬‬ ‫‪0/10-0/20‬‬ ‫‪0/20-0/30 1/30-0/35‬‬
‫‪50-70‬‬
‫‪Brazed cemented‬‬ ‫) ‪ , vc ( m / min‬سرعت برش‬
‫‪carbide 5-7‬‬ ‫) ‪ . f ( mm / rev‬پیشروی‬ ‫‪-0/35‬‬
‫‪0/15-0/25‬‬ ‫‪0/35-0/40‬‬
‫‪0/25‬‬

‫نکته‬
‫در سوراخ​کاری با دستگاه تراش‌‌‌‌‪ ،‬پیشروی مته توسط فلکة دستگاه مرغک و به‌صورت دستی و تقریبی انجام می‌شود‪.‬‬

‫برای محاسب ‌ه نرخ پیشروی دستی مى‌توان مقدار ‪ f‬را در تعداد دور محور ماشین (‪ )N‬ضرب کرد‌‌‌‪ ،‬عدد به‌دست آمده‬
‫‪Vf = f×N‬‬ ‫سرعت پیشروی مته بر اساس میلی‌متر بر دقیقه خواهد بود‌‌‌‌‪.‬‬
‫یعنی در‌سوراخ​کاری با دستگاه تراش‌‌‌‌‪ ،‬مته حدودا ً باید به مقدار ‪( Vf‬میلی‌متر) در هر دقیقه در داخل ابزار نفوذ کند‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫برای سوراخ​کاری قطعه‌ای‌‌‌از جنس فوالد توسط متة ‪ HSS‬به قطر ‪ 12‬میلی‌متر تعداد دور محور ماشین تراش و‬
‫نرخ پیشروی را محاسبه کنید‌‌‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫بر اساس نقشة داده شده قطعه کار را سوراخ​کاری کنید‌‌‪.‬‬

‫تجهیزات الزم‪:‬‬
‫دستگاه تراش‬
‫سه‌نظام مته و کالهک‌‌های واسط‬
‫مته (با توجه به نقشه)‬
‫لوازم ایمنی ( عینک‪ ،‬لباس کار و …)‬

‫شکل ‪55‬‬

‫‪51‬‬
 ‫فعالیت‬
‫مراحل انجام کار‪:‬‬
‫‪ 1‬قطعه کار در فعالیت‌‌های قبلی با توجه به نقشه روتراشی و‬
‫پیشانی‌تراشی شده است و در محل سوراخ‌‌‌‌‪ ،‬مته‌مرغک زده شده است‌‌‪.‬‬
‫‪ 2‬ایجاد سوراخ سرتاسری طبق نقشه به قطر ‪ 12‬میلی‌متربا استفاده‬
‫از پیش مته مناسب‪.‬‬
‫‪ 3‬توجه کنید که تعداد دور محور و نرخ پیشروی دستگاه تراش را‬
‫شکل ‪56‬‬ ‫برای هر مته جداگانه محاسبه و تنظیم کنید‌‌‪.‬‬
‫‪ 4‬اکنون با مته ‪ ،20‬دنباله مخروطی‪ ،‬کار را کامل کنید‪..‬‬
‫نکته‬
‫سعی کنید از تعداد کمتر کالهک استفاده شود‌‌‪.‬‬
‫کالهک‌‌ها و داخل گلویی دستگاه مرغک را با پارچه نخی قبل از نصب کردن تمیز کنید‌‌‪.‬‬

‫مته و سه‌نظام مته را بر روی دستگاه مرغک‌‌‌‌‪ ،‬با رعایت موارد زیر نصب کنید‪:‬‬ ‫‪5‬‬

‫نکته‬
‫گلویی دستگاه مرغک باید کمی از داخل دستگاه مرغک بیرون باشد‪ ،‌‌‌.‬در صورتی که تمام طول گلویی در داخل‬
‫دستگاه مرغک باشد‌‌‌‌‪ ،‬زبانة کالهک سه‌نظام مته به مهره‌ای‌‌‌که در انتهای داخل گلویی وجود دارد‪ ،‬برخورد می‌کند‬
‫و نصب نخواهد شد‌‌‪.‬‬

‫نکته‬
‫پیش‌‌مته بسته شود‪.‬‬

‫‪ 6‬دستگاه مرغک را تا حد ممکن به قطعه کار‬

‫نزدیک کنید و با استفاده از اهرم قفل‌کن دستگاه‬
‫شکل ‪58‬‬ ‫شکل ‪57‬‬ ‫مرغک را ثابت نمایید‌‌‪.‬‬

‫نکته‬
‫هنگام حرکت دادن دستگاه مرغک توجه کنید که از برخورد مته با قطعه کار جلوگیری شود‌‌‪.‬‬
‫در ابتداي سوراخكاري نوك مته را به آرامي به قطعه كار نزديك کنید و ضربه نزنید‌‌‪.‬‬

‫شکل ‪60‬‬ ‫شکل ‪59‬‬

‫‪52‬‬
 ‫پودمان دوم ـ مته مرغک زنی و سوراخ کاری‬

‫فعالیت‬
‫‪ 7‬قبل از شروع به ماشین‌کاری‪ ،‬بسته شدن مناسب ابزار و قطعه کار را کنترل کنید‌‌‪.‬‬
‫‪ 8‬محور ماشین توسط اهرم کارانداز در جهت صحیح و با توجه به جهت برش مته به کار انداخته شود‌‌‪.‬‬
‫‪ 9‬برای سوراخ​کاری از آب‌صابون به صورتی استفاده کنید که با فشار به شیار‌‌های مارپیچ مته وارد شود‌‌‪.‬‬
‫‪ 10‬با استفاده از فلکه انتهای دستگاه مرغک پیشروی مته به داخل قطعه کار انجام گیرد‌‌‪.‬‬
‫‪ 11‬پس از اتمام سوراخ​کاری‌‌‌‌‪ ،‬مته با گردش فلکه به آرامی از داخل قطعه کار خارج شود‌‌‪.‬‬

‫محور را در حالی که مته در داخل قطعه کار قرار دارد متوقف نکنید‌‌‌‌‪ .‬در صورت توقف محور احتمال قالب کردن و‬ ‫نکته‬

‫شکستن مته در داخل قطعه کار وجود دارد‌‌‪.‬‬

‫‪ 12‬مته‌ای به قطر ‪ 12‬میلی‌متر را به سه‌نظام مته ببندید و مراحل باال را تکرار کنید‌‌‪.‬‬
‫‪ 13‬مته به قطر ‪ 20‬میلی‌متر دارای دنبالة مخروطی است و باید از کالهک‌‌های واسطه برای بستن آن به گلویی‬
‫دستگاه مرغک استفاده کنید‌‌‪.‬‬
‫‪ 14‬عمق سوراخ ‪ 20‬را از انتهای مخروطی نوک‪ ،‬به مقدار ‪ 30‬میلی‌متر در نظر بگیرید‪.‬‬

‫شکل ‪61‬‬

‫‪ 15‬زمانی که عمق سوراخ به حدود ‪ 29‬میلی متر رسید‪ ،‬دستگاه را خاموش و براده ها را تمیز کنید و عمق سوراخ‬
‫را با عمق سنج بررسی نمایید‪ .‬سپس کار را کامل نمایید‪.‬‬
‫‪ 16‬پس از تمیز کردن براده‌‌ها توسط قلم‌مویی‌‌‌‌‪ ،‬قطر و عمق سوراخ‌‌ها توسط ابزار‌‌اندازه‌گیری کنترل گردد‌‌‪.‬‬
‫‪ 17‬براده‌‌ها با رعایت اصول ایمنی به محل مخصوص جمع‌آوری براده منتقل شود‌‌‪.‬‬

‫‪53‬‬
 ‫فعالیت‬
‫قطعات پروژه را پس از تراشکاری سوراخ​کاری کنید‌‌‪.‬‬ ‫تکمیلی‬

‫شکل ‪62‬‬

‫شکل ‪63‬‬

‫‪54‬‬
 ‫پودمان دوم ـ مته مرغک زنی و سوراخ کاری‬

‫شکل ‪64‬‬

‫‪55‬‬
 ‫ارزشيابي مته مرغک‌‌زنی و سوراخ​کاری‬

‫‪ -‬نمونه و نقشه کار‪:‬‬ ‫نقشة كار‪ :‬مته مرغک‌‌زنی و سوراخ​کاری‬

‫متهمرغک‌‌زنیقطعاتبادستگاهتراشمطابقنقشه‪.‬‬
‫شاخص عملكرد‪ -1 :‬اندازه‌‌های جای مرغک بر اساس‬
‫تولرانس ابعادی استاندارد ‪ -2 ISO 2768 - m‬پرداخت‬
‫سطح حاصل از تولید‬
‫شرايط انجام كار‪ -1 :‬انجام كار در محیط کارگاه ‪ -2‬نور‬
‫یکنواخت با شدت ‪ 400‬لوکس ‪ -3‬تهویه استاندارد و دمای‬
‫‪ -4 c°20 ± 3‬ابزارآالت و تجهیزات استاندارد و آماده به کار‬
‫‪ -5‬وسایل ایمنی استاندارد ‪ -6‬زمان ‪ 1/5‬ساعت‬
‫ابزار و تجهیزات‪:‬دستگاه تراش یک متری با متعلقات‪-‬‬
‫سه‌نظام مته و آچار مخصوص‪ -‬کالهک مته‪ -‬انواع‬
‫مته‌مرغک‪ -‬نقشه کار‪ -‬قطعه کار‪ -‬کولیس ‪ 0/05‬با گسترة‬
‫شکل ‪65‬‬ ‫‪ 150‬میلی‌متر‪ -‬مته و پیش‌‌مته‌ها وسایل تمیز کردن‪-‬‬
‫روغن‌کاری‪ -‬عینک محافظ و کفش ایمنی‪ -‬زیرپایی‬

‫معيار شايستگي‪:‬‬
‫حداقل نمرة قبولي از ‪ 3‬نمرة هنرجو‬ ‫مرحله كار‬ ‫رديف‬
‫‪1‬‬ ‫بررسي قطعه كار اوليه‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫آماده‌‌سازی دستگاه‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫آماده‌سازي و بستن ابزار‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫بستن قطعه كار‬ ‫‪4‬‬
‫‪1‬‬ ‫آماده‌سازي قطعه كار‬ ‫‪5‬‬
‫‪2‬‬ ‫انجام عملیات مته مرغک‌‌زنی و سوراخ​کاری‬ ‫‪6‬‬
‫شایستگی‌های غیر فنی‪ ،‬ایمنی‪ ،‬بهداشت‪ ،‬توجهات زیست محیطی‬
‫و نگرش‪:‬‬
‫‪١‬ـ مسئولیت‌‌پذیری ‪L2 N72‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪٢‬ـ مدیریت مواد و تجهیزات ‪L2 N66‬‬
‫‪٣‬ـ استفاده از لباس‌‌کار و کفش ایمنی و عینک محافظ‬
‫‪٤‬ـ تمیزکردن وسایل و محیط کار‬
‫‪ ٥‬ـ پایبندی به الزامات نقشه‬
‫*‬
‫ميانگين نمرات‬
‫* حداقل ميانگين نمرات هنرجو براي قبولي و كسب شايستگي‪ 2 ،‬است‪.‬‬

‫‪56‬‬
‫پودمان ‪٣‬‬
‫جزنی‬
‫شكاري قطعات بلند و آ ‌‬
‫‌‬ ‫ترا‬
 ‫واحد یادگیری ‪1‬‬

‫تراشكاري قطعات بلند‬

‫مقدمه‬

‫یکی از شاخص‌های مهم دستگاه‌های تراش‪ ،‬طول‌کار‌گیر آن است‪ ،‬این امر به واسطه نیاز به تراش قطعات‌بلند‬
‫است‪ .‬بنابراین نیاز به عملیات تراش‌کاری قطعات‌بلند مطرح می‌شود‪.‬‬

‫استاندارد عملکرد‬

‫تراش‌كاري قطعات بلند روي دستگاه تراش مطابق تولرانس خواسته شدة نقشه‬

‫پیش نیاز‬

‫پيشاني‌تراشي و روتراشي‬
‫مته‌مرغك‌زني‬
‫اندازه‌گيري‬
‫نقشه‌خواني‬

‫‪58‬‬
 ‫آجزنی‬
‫تراشکاری قطعات بلند و ‌‬
‫‌‬ ‫پودمان سوم ـ‬

‫مقدمه‬

‫اجزای تشکیل‌دهندة یک دستگاه مثل جعبه‌دنده دارای فاصله‌های بیشتری از هم هستند‪ .‬برای ارتباط اجزا و‬
‫انتقال حرکت و نیرو بین آنها از محور‌‌هایی که طول بلندتری دارند‪ ،‬استفاده می‌‌‌شود‪ .‬از محورهای بلند برای‬
‫سوراخ کردن قطعات مختلف از جمله چرخ‌دنده‌‌ها‪ ،‬پولی‌ها‪ ،‬یاتاقان‌ها و غیره استفاده می‌‌‌شود‬

‫شکل ‪2‬‬ ‫شکل ‪1‬‬

‫تراش‌کاری قطعات بلند‬

‫در تراش‌کاری به قطعه‌ای‌‌‌بلند گفته می‌شود که نسبت طول مؤثر به قطر آن بین ‪ 3‬تا ‪ 5‬باشد‪.‬‬

‫نکته‬
‫مقدار طولی که از سه‌نظام بیرون باشد‪ ،‬طول مؤثر است‪.‬‬

‫پرسش‬
‫به نظر شما تراش‌کاری قطعاتي كه در شكل‌‌هاي زير داده شده چه تفاوتی با هم دارند؟‬

‫شکل ‪4‬‬ ‫شکل ‪3‬‬

‫‪59‬‬
 ‫شکاری قطعات بلند اگر انتهاي قطعه ب ‌هطور كامل‬
‫در ترا ‌‬
‫مهار نشود قطعه کار خم می‌شود و به اصطالح قالب‬
‫شکاری در این حالت نه‬ ‫ی‌کند و ارتعاش می‌کند‪ .‬ترا ‌‬
‫م‌‬
‫ی‌شود‪ ،‬بلکه ممکن است‬ ‫تنها باعث خراب شدن قطعه م ‌‬
‫باعث بروز خسارت‌هاي جبران‌ناپذيري شود‪ .‬‬
‫شکل ‪5‬‬

‫پرسش‬
‫ش‌كاري قطعات بلند كدا ‌م‌اند؟‬
‫ت‌هاي ناشي از عدم مهار دو سر قطعه در ترا ‌‬
‫به نظر شما خسار ‌‬

‫ممكن است اين پرسش مطرح شود كه چگونه‬

‫مي‌توان انتهاي قطعة درحال دوران را مهار كرد؟‬
‫يا اينكه يك قطعه چگونه مي‌تواند هم تكيه‌گاه‬
‫داشته باشد و هم بچرخد؟‬
‫براي پاسخ به اين پرسش‌ها به شكل زير دقت كنيد‪.‬‬

‫شکل ‪6‬‬

‫قسمت مخروطي در اين وسيله طوري طراحي شده است كه عالوه بر تحمل نيروهاي تكيه‌گاهي مي‌تواند‬
‫هم‌‌زمان دوران كند‪.‬‬
‫‌‌‬
‫تراشكاري ابزاري وجود دارد که مي‌تواند هم تكيه‌گاه باشد و هم با قطعه كار بچرخد‪ .‬اين ابزار مرغك نام دارد‪.‬‬ ‫در‬

‫شکل ‪7‬‬

‫‪60‬‬
 ‫آجزنی‬
‫تراشکاری قطعات بلند و ‌‬
‫‌‬ ‫پودمان سوم ـ‬

‫انواع مرغک‬

‫مرغک‌ها بر روی گلویی دستگاه مرغک و نیز گلویی ماشین‬

‫تراش سوار می‌شوند‪ .‬مرغک‌ها با توجه به کاربردشان در‬
‫شکل‌ها و اندازه‌های مختلفی ساخته می‌شوند‪ .‬معموالً‬
‫نوک همة آنها از مواد سخت ساخته می‌شود تا در هنگام‬
‫کار دچار ساییدگی و سوختگی نشوند‪.‬‬

‫شکل ‪8‬‬ ‫مرغک گردان‬

‫این مرغک دارای نوک مخروطی است که داخل بدنة‬
‫دنباله مخروطی‪ ،‬یاتاقان‌بندی شده است‪ .‬مرغک گردان‬
‫عالوه بر این‌که قطعه را در مرکز نگه می‌دارد‪ ،‬قابلیت‬
‫چرخش همراه با قطعه را نیز دارد‪ .‬معموالً زاویة نوک‬
‫‌مرغک برای قطعات بلند ‪ 60‬درجه و برای قطعات‬
‫سنگین ‪ 90‬درجه است‪ .‬مرغک گردان به دستگاه مرغک ‬
‫شکل ‪9‬‬ ‫بسته می‌‌شود‪.‬‬

‫مرغک لوله‌گیر‬
‫قسمت بیرونی این مرغک به شکل مخروط ناقص با قطر نسبتاً زیاد است‪ .‬این مرغک برای نگه‌داری قطعات‬
‫گرد توخالی بلند مانند لوله‌ها استفاده می‌‌شود‪.‬‬

‫شکل ‪11‬‬ ‫شکل ‪10‬‬

‫فعالیت‬
‫مرغک گردان را روي دستگاه مرغک دستگاه تراش سوار كنید‪.‬‬ ‫کارگاهی‬
‫تجهیزات الزم‪:‬‬
‫دستگاه تراش‪ ،‬مرغک گردان‪ ،‬پارچة نخی تمیز و ساعت اندازه‌گیری‬
‫‪ 1‬با پارچة نخی تمیزی داخل گلویی دستگاه مرغک و بدنة مرغک را کام ً‬
‫ال پاک کنید‪.‬‬

‫‪61‬‬
 ‫نکته‬
‫درصورت وجود زنگ‌زدگی‪ ،‬خراشیدگی و اثر ضربه بر روی دنباله مرغک و نوک مرغک‪ ،‬از سوار‌کردن‬
‫آن خودداری کنید‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫‪ 2‬فلکة دستگاه مرغک را مقداری بچرخانید تا گلویی به‬ ‫کارگاهی‬
‫اندازة مناسبی بیرون بیاید‪ ،‬سپس مرغک را به‌صورت ضربة‬
‫آرام داخل گلویی دستگاه جا بزنید‪.‬‬

‫شکل ‪12‬‬

‫نکته‬
‫درصورتی که گلویی دستگاه مرغک به اندازه مناسب بیرون نباشد‪ ،‬هنگام جا‌زدن مرغک‪ ،‬پیچ بیرون‌انداز‬
‫داخل گلویی با انتهای دنبالة مخروطی برخورد می‌کند و مانع سوار‌شدن آن می‌‌شود‪.‬‬

‫شکل ‪13‬‬

‫‪ 3‬ساعت اندازه‌گیری را به دستگاه ببندید و نوک ساعت‬

‫را با قسمت نوک مخروطی مرغک گردان درگیر کنید و با‬
‫چرخاندن مرغک از دور بودن آن اطمینان حاصل کنید‪.‬‬

‫شکل ‪14‬‬

‫پرسش‬
‫اگر نوک مخروطی مرغک لنگی داشته باشد‪ ،‬چه مشکلی در تراش‌‌کاری پیش می‌‌آید؟‬

‫‪62‬‬
 ‫آجزنی‬
‫تراشکاری قطعات بلند و ‌‬
‫‌‬ ‫پودمان سوم ـ‬

‫مرغک ثابت‬
‫مرغک ثابت درون گلویی مخروطی‌شکل محور اصلی دستگاه تراش قرار می‌گیرد و چفت می‌شود و به همراه‬
‫محور اصلی دستگاه تراش دوران می‌‌کند‪ .‬استفاده از مرغک ثابت‪ ،‬امکان تراش‌‌‌کاری طول بیشتری از قطعه‬
‫کار را می‌‌دهد‪ .‬زاویة رأس مخروط سر این مرغک‪ ،‬معموالً ‪ 60‬درجه است‪.‬‬

‫شکل ‪15‬‬
‫شکل ‪16‬‬

‫مهار قطعات بلند‬

‫برای مهار کردن قطعات بلند معموالً دو روش وجود دارد‪:‬‬

‫بستن قطعه بین سه‌نظام و مرغک‌گردان‬
‫بستن بين دو مرغك‬
‫بستن قطعه بین سه‌نظام و مرغک گردان‬
‫ش‌کاری قطعات بلند راه‌حل سریع‪ ،‬بستن قطعه‬ ‫برای ترا ‌‬
‫کار بین مرغک و سه‌نظام است‪ .‬زمانی که مرغک ثابت‬
‫شکل ‪17‬‬ ‫در دسترس نباشد و یا اینکه بخواهیم بدون باز کردن‬
‫سه‌نظام‪ ،‬قطعه را تراشکاری کنیم‪ ،‬از این روش استفاده‬
‫ی‌شود‪ .‬در این روش‪ ،‬ماشین‌کاری تمام طول قطعه در‬ ‫م‌‬
‫یک مرحله امکان‌پذیر نیست و قطعه باید چند مرحله‬
‫باز و بسته شود‪.‬‬
‫در این روش مهار‌‌کردن قطعات بلند‪ ،‬ابتدا باید در‬
‫پیشانی قطعه کار محلی برای قرار‌‌گرفتن مرغک ‬
‫گردان ایجاد شود‪ .‬برای این منظور باید قطعه کار‬
‫را به‌‌صورت کوتاه در سه‌نظام بسته (طول کمی از‬
‫قطعه کار از سه‌نظام بیرون باشد) و پس از انجام‬
‫پيشاني‌تراشی‪ ،‬مرکز قطعه کار را مته‌مرغک زد‪.‬‬

‫شکل ‪18‬‬

‫‪63‬‬
‫مته‌مرغک استفاده‌شده باید از نظر اندازه‪ ،‬متناسب با قطر قطعه کار و از نظر زاویة خزینه با زاویة مرغک ‬
‫هم‌خوانی داشته باشد‪ .‬همچنین باید مقدار نفوذ مته‌مرغک (عمق سوراخ مته‌مرغک) در داخل قطعه کار‬
‫مناسب باشد‪.‬‬
‫انتخاب نادرست مته‌مرغک و یا مته‌مرغک‌زنی نامناسب سبب ایجاد اشکال در جای مرغک شده و در نتیجه‪،‬‬
‫مرغک در جای خود قرار نمی‌گیرد و قطعه کار به‌درستی مهار نمی‌‌شود‪ .‬شکل‌های زیر نمونه‌ای‌‌از اشکاالت رخ‬
‫داده شده هنگام مته‌مرغک‌زنی را نمایش می‌‌دهد‪ .‬علت به‌وجود آمدن هر کدام را زیر آن بنویسید‪.‬‬

‫اشکال‪ :‬بدون خزینه‬ ‫اشکال‪ :‬زاویة خزینه کم‬ ‫اشکال‪ :‬زاویة خزینه زیاد‬

‫علت‪...................................... : :‬‬ ‫ ‬
‫علت‪................................................ : . :‬‬ ‫ ‬
‫علت‪................................................ :‬‬

‫صحیح‬ ‫اشکال‪ :‬عمق خزینه کم‬ ‫اشکال‪ :‬عمق خزینه زیاد‬

‫علت‪................................................ : . :‬‬ ‫علت‪................................................ :‬‬

‫شکل ‪19‬‬

‫بستن قطعه بین دو مرغک‬

‫در این روش دو طرف قطعه کار مته‌مرغک زده‬
‫شده و توسط مرغک گردان سمت دستگاه مرغک و‬
‫مرغک‌‌ثابت سمت گلویی ماشین‪ ،‬مهار می‌‌شود‪.‬‬
‫از روش دو مرغک برای تراشیدن قطعات دقیق‬
‫(لنگي‌‌در حد مجاز) و همچنین تراشکاری طول‬
‫بیشتری از قطعه استفاده می‌‌شود‪.‬‬

‫شکل ‪20‬‬

‫‪64‬‬
 ‫آجزنی‬
‫تراشکاری قطعات بلند و ‌‬
‫‌‬ ‫پودمان سوم ـ‬

‫پرسش‬
‫برای قطعة بلندی که چندین بار نیاز به باز و بست روی دستگاه تراش دارد‪ ،‬کدام روش مهار‌کردن را‬
‫پیشنهاد می‌کنید؟ چرا؟‬

‫در اين روش چون سطح تماس مرغك ثابت با قطعه كار كم است‪ ،‬هنگام براده‌برداري نيروي برش ابزار باعث‬
‫توقف قطعه می‌شود و مرغك ثابت كه در گلويي دستگاه قرار دارد شروع به چرخش در داخل قطعه كار‬
‫مي‌كند‪ .‬اين چرخش موجب توقف براده‌برداري مي‌شود‪.‬‬
‫براي برطرف كردن اين مشكل بايد قطعه كار روي قسمت گردان دستگاه‪ ،‬ثابت شود‪ .‬وسايلي كه براي اين‬
‫منظور استفاده مي‌شوند‪ ،‬صفحه مرغك و گيرة قلبي نام دارند‪.‬‬

‫شکل ‪21‬‬

‫صفحه مرغک‬
‫صفحه مرغک از تجهیزات کمکی دستگاه تراش است که در هنگام استفاده از مرغک ثابت کاربرد دارد‪ .‬صفحه مرغک ‬
‫ی‌کند و وظیفه آن‪،‬‬
‫ی‌شود و همراه با محور اصلی دوران م ‌‬
‫بهجای سه‌نظام روی محور اصلی دستگاه با پیچ بسته م ‌‬
‫انتقال حرکت دورانی محور اصلی دستگاه تراش به قطعه با کمک گیرة قلبی است‪ .‬در مرکز صفحه مرغک‪ ،‬سوراخی‬
‫وجود دارد که مرغک ثابت از آن عبور می‌کند و درون محور اصلی مخروطی شکل دستگاه قرار م ‌‬
‫ی‌گیرد‪.‬‬

‫‪65‬‬
‫صفحه مرغک‌ها معموالً در دو نوع ساخته می‌شوند‪ .‬در یک نوع‪ ،‬در پیشانی صفحه مرغک میله‌ای‌‌قرار می‌گیرد‬
‫که زبانة گیره قلبی با آن درگیر می‌شود و در نوع دیگر به جای میله‪ ،‬در پیشــانی صفحه مرغک شیاری تعبیه‬
‫می‌شود كه زبانة گیره قلبی درون آن قرار می‌گیرد‪.‬‬

‫شکل ‪22‬‬

‫فعالیت‬
‫مرغک ثابت را به گلویی محور اصلی ماشین تراش ببندید‪.‬‬ ‫کارگاهی‬
‫تجهیزات الزم‪:‬‬
‫آچار باز‌کردن مهرة سه‌نظام‪ ،‬مرغک ثابت‪ ،‬دنبالة مخروطی واسطه ‪ 5‬به ‪ ، 6‬پارچة نخی تمیز‬
‫مراحل کار‪:‬‬
‫مهرة سه‌نظام را با آچار مربوط باز کنید و با توجه به نکات ایمنی سه‌نظام را از دستگاه باز کنید‪.‬‬
‫داخل گلویی و فلنچ پشتی را توسط پارچة نخی تمیز کنید‪.‬‬
‫صفحه مرغک را توسط ‪ 4‬پیچ و مهرة موجود در پشت آن‪ ،‬در محل مربوط نصب کنید‪.‬‬

‫شکل ‪24‬‬ ‫شکل ‪23‬‬

‫مرغک‌ثابت را به گلویی دستگاه با کمک دنبالة مخروطی واسطه با ضربة آرام به گلویی دستگاه سوار کنید‪.‬‬

‫نکته‬
‫دنبالة مورس مرغک‌ثابت استاندارد همراه دستگاه تراش ماشین‌سازی تبریز شماره ‪ 5‬است و گلویی‬
‫محور اصلی دستگاه مخروط مورس شماره ‪ 6‬است‪.‬‬
‫به همین دلیل هنگام جا زدن مرغک‌ثابت باید از واسطه استفاده نمود‪.‬‬

‫‪66‬‬
 ‫آجزنی‬
‫تراشکاری قطعات بلند و ‌‬
‫‌‬ ‫پودمان سوم ـ‬

‫فعالیت‬
‫کارگاهی‬

‫شکل ‪26‬‬ ‫شکل ‪25‬‬

‫ساعت اندازه‌گیری را به دستگاه ببندید و نوک ساعت را با قسمت نوک مخروطی مرغک ثابت درگیر‬
‫کنید‪ .‬با چرخاندن مرغک از دور بودن آن اطمینان حاصل کنید‪.‬‬

‫شکل ‪28‬‬ ‫شکل ‪27‬‬

‫ برای درآوردن مرغک ثابت از يك طرف مرغك را با دست گرفته و از طرف دیگر گلویی محور اصلی‪ ،‬توسط‬
‫میلة بلندی به پشت مرغک به آرامی ضربه بزنید تا از گلویی محور اصلی دستگاه تراش خارج شود‪.‬‬

‫شکل ‪29‬‬

‫‪67‬‬
 ‫نکات ایمنی‬
‫هنگام در دست‌گرفتن مرغك ثابت احتياط كنيد كه نوك تيز آن بهدست آسيب نرساند‪.‬‬
‫از قراردادن مرغك ثابت روي ريل دستگاه خودداري كنيد‪.‬‬
‫در هنگام ضربه‌زدن با میله‪ ،‬مواظب باشید مرغک ثابت روي دستگاه سقوط نكند‪.‬‬
‫قسمت سر ميله‌اي که براي ضربه‌زدن استفاده مي‌شود از فلزات نرم مانند مس و برنج باشد‪.‬‬

‫گیره قلبی‬
‫قطعه کاری که به‌وسیله مرغک‌ها نگه داشته شده است‪ ،‬باید هم‌زمان با‬
‫محور اصلی دوران کند‪ .‬این عمل با بستن گیره قلبی برروی قطعه کار‬
‫ی‌شود‪ .‬گیره قلبی با محکم‌کردن پیچ تنظیم روی قطعه کار‬ ‫حاصل م ‌‬
‫ی‌شود‪ .‬دنبالة گیره قلبی معموالً در دو نوع ساده و خمیده است‬
‫بسته م ‌‬
‫که دنبالة ساده با میلة صفحه مرغک و دنبالة خمیده در شکاف پیشانی‬
‫صفحه مرغک درگیر می‌شود‪.‬‬
‫شکل ‪30‬‬

‫پرسش‬
‫چرا گیر‌ه‌هاي قلبی برای قطعات استوانه‌ای‌‌در دو نوع دنباله‌مستقيم و دنباله‌خميده ساخته مي‌شوند؟‬

‫نکته‬
‫گیره دوپیچ که برای مهار‌کردن قطعات با سطح مقطع مربعی یا مستطیلی‬ ‫کارگاهی‬
‫ی‌رود‪.‬‬
‫به‌کار م ‌‬

‫شکل ‪31‬‬

‫نکته‬
‫گیره قلبی مناسب را با توجه به‬ ‫کارگاهی‬
‫اندازة قطعه کار‪ ،‬انتخاب كنيد‪.‬‬

‫شکل ‪32‬‬

‫‪68‬‬
 ‫آجزنی‬
‫تراشکاری قطعات بلند و ‌‬
‫‌‬ ‫پودمان سوم ـ‬

‫فعالیت‬
‫با استفاده ازگیره قلبی قطعه كار را بين دو مرغك سوار‬ ‫کارگاهی‬
‫كنيد‪.‬‬

‫دو طرف قطعة مورد نظر را مته‌مرغک بزنید‪.‬‬

‫صفحه مرغک و مرغک‌ثابت را به گلویی محور اصلی‬
‫ماشین تراش ببندید‪.‬‬
‫گیره‌قلبی مناسب با قطر قطعه‌کار را انتخاب کنید و‬
‫قطعه کار را از داخل آن عبور دهید‪.‬‬
‫دستگاه مرغک را به نزدیکی مرغک‌ثابت ببرید و در‬
‫شکل ‪33‬‬
‫فاصلة مناسبی که بتوان قطعه‌کار را بین دو مرغک قرار‌داد‪ ،‬ثابت کنید‪.‬‬
‫به محل سوراخ مته‌مرغک سمت مرغک‌ثابت گریس بزنید‪.‬‬

‫نکته‬
‫بعضی اوقات نیروی برش زیاد باعث می شود که‬
‫قطعه‌کار در هنگام براده‌برداری نچرخد‪ .‬در این هنگام‬
‫چرخش مرغک‌ثابت‪ ،‬موجب بروز اصطکاک شده‬
‫و نوک مرغک آسیب می بیند‪ .‬برای جلوگیری از‬
‫سوختن نوک مرغک‌ثابت مقداری گریس داخل جای‬
‫مته‌مرغک قرار دهید‪.‬‬

‫شکل ‪34‬‬

‫با دست چپ‪ ،‬قطعه كار را بین دو‬

‫مرغک نگه دارید و با دست راست‬
‫فلكة مرغک را بچرخانید تا قطعه كار‬
‫بین دو مرغک محکم شود‪.‬‬
‫با آچار‪ ،‬گیره قلبی را محکم‌کنید‬
‫و دنبالة آن را مطابق شکل با میلة‬
‫صفحه مرغک درگیر کنید‪.‬‬

‫شکل ‪36‬‬ ‫شکل ‪35‬‬

‫ پس از اطمینان يافتن از محکم شدن قطعه كار‪ ،‬اهرم قفل‌كن استوانة مرغک را قفل كنید‪.‬‬

‫‪69‬‬
 ‫کنترل هم محوری دو مرغک‬
‫تراشکاری دقیق قطعه کار در حالت بین دو مرغک مستلزم هم‌محوری دقیق دو مرغک ثابت و گردان است‪.‬‬
‫چنانچه نوک مرغک متحرک در امتداد نوک مرغک ثابت نباشد‪ ،‬قطعه کار مخروطی خواهد شد و بنا بر وضع‬
‫قرار‌گرفتن جهت قطر قطعه کار‪ ،‬ممکن است قطر جلو یا عقب آن کوچک‌تر شود‪.‬‬

‫شکل ‪37‬‬

‫برای کنترل هم‌محوری دو مرغک روش‌های مختلفی وجود دارد که متداول‌ترین آنها سه روش زیر است‪.‬‬
‫‪ 1‬در این روش کنترل هم‌محوری دو مرغک به‌صورت‬
‫چشمی انجام می‌گیرد که روش سریعی است‪ ،‬ولی دقیق‬
‫نیست‪ .‬در این حالت دستگاه مرغک روی میز ماشین‬
‫حرکت داده می‌‌شود تا نوک مرغک‌گردان مقابل نوک‬
‫مرغک ثابت قرار گیرد‪ .‬شرط هم‌محوري‪ ،‬قرار‌گرفتن‬
‫نوك دو مرغك در مقابل يكديگر یا منطبق‌بودن نوك ‬
‫شکل ‪38‬‬ ‫دو مرغك است‪.‬‬
‫‪ 2‬یک قطعه بلند بین دو مرغک بسته می‌شود‪ .‬سطح قطعه کار با عمق کم تراش می‌خورد و قطر دو نقطه از‬
‫آن اندازه‌گیری می‌‌شود‪ .‬در صورتی که دو مرغک هم‌محور باشند‪ ،‬اندازة دو قطر باید یکسان باشند‪.‬‬

‫محل اندازه گیری‬ ‫محل اندازه گیری‬

‫شکل ‪39‬‬

‫‪70‬‬
 ‫آجزنی‬
‫تراشکاری قطعات بلند و ‌‬
‫‌‬ ‫پودمان سوم ـ‬

‫‪ 3‬روش دقیق کنترل هم‌محوری دو مرغک استفاده از میلة فوالدی سنگ‌خوردة دقیق و ساعت اندازه‌گیری‬
‫است‪ .‬در این روش‪ ،‬میلة فوالدی دقیق بین دو مرغک بسته می‌شود و با حرکت‌دادن ساعت اندازه‌گیری در‬
‫طول میلة فوالدی‪ ،‬هم‌محوری مرغک کنترل می‌شود‪.‬‬

‫شکل ‪40‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫شکل ‪41‬‬

‫در صورتی که هم‌محوری مرغک‌ها درست نباشد‪ ،‬می‌‌توان با استفاده از پیچ‌های تنظیم عرضی پایة دستگاه‬
‫مرغک‪ ،‬دو مرغک را هم‌محور کرد که برای این کار ابتدا باید ‪ 4‬پیچ دستگاه مرغک توسط آچار شل شود‪.‬‬

‫شکل ‪43‬‬ ‫شکل ‪42‬‬

‫نکته‬
‫تنظیم پیچ پایة دستگاه مرغک باید در چند مرحله انجام شود‪.‬‬

‫‪71‬‬
 ‫فعالیت‬
‫هم‌محوری مرغک‌ثابت و مرغک‌گردان دستگاه تراش را ابتدا به صورت چشمی بررسی کنید‪ ،‬سپس با استفاده‬ ‫کارگاهی‬
‫از ميلة سنگ خورده هم‌محوري را كنترل كنيد‪.‬‬

‫کمربند (لینت)‬
‫قطعات خیلی بلند و نازک مهارشده با مرغک‪ ،‬ممکن است در حین تراش کاری به‌علت وزن قطعه کار و یا‬
‫نیروی وارد از رنده‪ ،‬خمیدگی پیدا کنند و در نتیجه تراش‌کاری آنها ناصحیح و غیردقیق شود‪.‬‬

‫خمیدگی به علت وزن‬

‫خمیدگی به علت نیروی وارد از رنده‬

‫شکل ‪44‬‬

‫برای جلوگیری از خم‌‌شدن قطعه کار‪ ،‬از کمربند استفاده می‌‌شود‪ .‬وظیفة کمربند گرفتن نیروی فشاری رنده و‬
‫جلوگیری از خم شدن و ارتعاش قطعه کار و همچنین در مرکز نگه‌‌داشتن آن است‪ .‬به‌‌کار بردن کمربند باعث‬
‫می‌‌شود که فشار تا حد زیادی از مرغک‌ها برداشته شود و قطعه کار راحت‌‌تر دوران کند؛ در نتیجه کیفیت‬
‫سطح تراشیده شده بهتر می‌‌شود‪ .‬کمربندها در دو نوع ثابت و متحرک ساخته می‌‌شوند‪.‬‬

‫شکل ‪47‬‬ ‫شکل ‪46‬‬ ‫شکل ‪45‬‬

‫‪72‬‬
 ‫آجزنی‬
‫تراشکاری قطعات بلند و ‌‬
‫‌‬ ‫پودمان سوم ـ‬

‫کمربند ثابت‪:‬‬
‫کمربند ثابت به طور مستقیم روی بستر ماشین تراش و در نقطه دلخواهی محکم می‌شود و از جای خود‬
‫حرکت نمی‌‌کند‪ .‬قسمت باالی کمربند ثابت حول لوالیی‪ ،‬قابل دوران است و از این طریق می‌‌توان قطعه کار‬
‫را به‌‌راحتی داخل آن قرار داد‪ .‬این نوع کمربند معموالً دارای سه فک قابل تنظیم با پیچ است‪ .‬در شکل‌های‬
‫زیر دو نمونه کمربند ثابت آورده شده است‪.‬‬

‫شکل ‪49‬‬ ‫شکل ‪48‬‬

‫فعالیت‬
‫مراحل بستن کمربند ثابت‬ ‫کارگاهی‬
‫‪ 1‬کمربند ثابت را به آرامي روی بستر ماشین تراش قرار دهید‪ .‬دقت کنید که‬
‫فك تثبیت کمربند با قسمت ريل بستر برخورد نداشته باشد‪.‬‬

‫نکات ایمنی‬
‫کمربند ثابت‪ ،‬سنگین است‪ .‬با رعایت اصول ایمنی‪ ،‬آن را از زمین‬
‫بردارید و بر روی ماشین قرار دهید‪ .‬در حمل تجهیزات سنگین‬
‫استفاده از کفش ایمنی را فراموش نکنید‪.‬‬
‫شکل ‪50‬‬

‫‪ 2‬همة فک‌های کمربند را به عقب بیاورید و قسمت باالیی کمربند را‬

‫باز کنید‪.‬‬

‫شکل ‪51‬‬

‫‪73‬‬
 ‫‪ 3‬قطعه را بین دو مرغک یا سه‌نظام و مرغک مهار کنید و از‬
‫داخل کمربند ثابت عبور دهید‪.‬‬

‫شکل ‪52‬‬
‫ی‌خواهید‪ ،‬پیچ پایینی کمربند را سفت کنید‪.‬‬
‫در قسمتی که م ‌‬ ‫‪4‬‬

‫نکته‬
‫سعی کنید کمربند ثابت را در قسمتی از قطعه قرار دهید که لنگی نداشته باشد‪.‬‬

‫قسمت باالیی لینت را ببندید و آن را قفل کنید‪.‬‬ ‫‪5‬‬

‫شکل ‪53‬‬

‫هر یک از فک‌ها را آنقدر به جلو آورید تا به قطعه کار برخورد کنند سپس پیچ ضامن آنها را محکم کنید‪.‬‬ ‫‪6‬‬

‫شکل ‪56‬‬ ‫شکل ‪55‬‬ ‫شکل ‪54‬‬

‫نکته‬
‫برای جلوگیری از اصطکاک زیاد بین فک‌های کمربند ثابت و قطعه کار در هنگام ماشین‌کاری‪ ،‬سطوح تماس‬
‫آنها را مرتب روغن‌کاری کنید‪.‬‬

‫‪74‬‬
 ‫آجزنی‬
‫تراشکاری قطعات بلند و ‌‬
‫‌‬ ‫پودمان سوم ـ‬

‫کمربند متحرک‪:‬‬
‫کمربند متحرک کاربردی شبیه کمربند ثابت دارد‪ ،‬با این‬
‫تفاوت که این کمربند روی سوپرت اصلی نصب می‌شود‬
‫و معموالً دارای دو فک است‪ .‬کمربند متحرک در نقطة‬
‫مقابل رنده نصب می‌شود و نوک رنده نیز ب ‌ه‌عنوان نقطة‬
‫اتکای سوم عمل می‌کند‪ .‬کمربند متحرک در حین‬
‫عملیات تراشکاری به همراه رنده حرکت می‌‌کند‪.‬‬

‫كمربند متحرك روي سوپرت طولي (كنار سوپرت‬

‫عرضي) به‌‌وسيله دو عدد پيچ بسته می‌شود و رنده‪،‬‬
‫طوري قرار مي‌گيرد كه مقابل فك‌‌هاي كمربند باشد تا‬
‫در هنگام حركت ابزار قطعه دچار خميدگي نشود‪ .‬اين‬
‫كمربند به دليل اينكه همراه با رنده حركت طولي دارد‬
‫شکل ‪57‬‬ ‫به كمربند متحرك معروف است‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫کمربند متحرک را روي دستگاه سوار كنيد‪.‬‬ ‫کارگاهی‬
‫‪ 1‬روی سوپرت طولي دستگاه تراش در دو طرف چپ و راست سوپرت عرضي سورا ‌خ‌هاي رزوه‌دار تعبیه شده‬
‫ی‌شود‪.‬‬‫است که بسته به نوع عملیات ماشین‌کاری در یکی از این قسمت‌ها کمربند متحرک بسته م ‌‬

‫شکل ‪59‬‬ ‫شکل ‪58‬‬

‫نکته‬
‫به منظور جلوگیری از ورود گرد و خاک و براده به داخل سوراخ‬
‫پیچ‌های مغزی بسته شد‌ه‌اند که باید قبل از سوار شدن کمربند‬
‫متحرک باز شوند‪.‬‬

‫شکل ‪60‬‬

‫‪75‬‬
 ‫کمربند متحرک را روی سوپرت طولی و در قسمت مربوطه قرار بدهید و توسط دو پیچ آن را محکم کنید‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫شکل ‪61‬‬
‫‪ 3‬دو فک کمربند متحرک را باز کنید و قطعه را بین دو مرغک یا سه‌نظام و مرغک مهار کنید و از داخل کمربند‬
‫متحرک عبور دهید‪.‬‬
‫‪ 4‬دو فک را آنقدر به جلو آورید تا به قطعه کار برخورد کنند‪ ،‬سپس پیچ آنها را محکم کنید‪.‬‬

‫شکل ‪62‬‬
‫نکته‬
‫محل تماس فک‌ها و قطعه کار را روغن‌کاری کنید‪.‬‬

‫‪ 5‬ابزار را به‌عنوان تکیه‌گاه سوم با قطعه کار مماس کنید‪ .‬سعی کنید محل قرارگیری ابزار با دو فک دیگر یکی‬
‫باشد‪ .‬این کار را با تنظیم سوپرت فوقانی انجام دهید‪.‬‬

‫شکل ‪63‬‬

‫‪76‬‬
 ‫آجزنی‬
‫تراشکاری قطعات بلند و ‌‬
‫‌‬ ‫پودمان سوم ـ‬

‫ک‌های کمربندهای ثابت و متحرک از جنس فوالد‪ ،‬برنج و برنز انتخاب می‌شود‪ .‬در خشن‌کاری و کار با مواد سخت‬‫ف ‌‬
‫از فک‌های فوالدی و در پرداخت‌کاری و کار با مواد نرم‪ ،‬از فک‌های برنجی یا برنزی استفاده می‌شود‪ .‬فک‌های‬
‫غلطک‌داري نیز وجود دارند که جنس آن‌ها از فوالد است و در سرعت‌های برشی زیاد (باالی ‪ 40‬متر بر دقیقه)‬
‫استفاده می‌شوند‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫قطعة بلند زیر را بین سه‌نظام و مرغک گردان‪ ،‬تراش‌کاری کنید‪.‬‬ ‫کارگاهی‬

‫شکل ‪64‬‬

‫مراحل انجام کار‪:‬‬

‫ابتدا قطعة خام به قطر ‪ 30‬میلی‌متر و طول ‪ 270‬میلی‌متر را آماده کنید‪.‬‬
‫قطعة خام را به سه‌نظام ببندید (بهصورت کوتاه) و پیشانی آن را بتراشید تا صاف شود‪.‬‬
‫با توجه به قطر قطعه‪ ،‬اندازة مته‌مرغک و عدة دوران آن را از جدول انتخاب کنید و در پیشانی قسمت صاف‬
‫قطعه‪ ،‬مته‌مرغک بزنید‪.‬‬
‫قطعه را از سه‌نظام باز کنید و مقدار طول بلندتری از آن را بیرون از سه‌نظام قرار دهید تا بتوانید طول ‪210‬‬
‫میلی‌متر را بتراشید‪.‬‬
‫مرغک گردان را به دستگاه مرغک ببندید و مرغک را به قطعه کار نزدیک کنید و با اهرم قفل‪ ،‬دستگاه مرغک ‬
‫را تثبیت کنید‪.‬‬
‫فلکة دستگاه مرغک را به آرامی بچرخانید تا مرغک در محل سوراخ مت ‌ه مرغک قرار گیرد‪ .‬سپس اهرم قفل‬
‫فلکه دستگاه مرغک را بزنید‪.‬‬

‫نکته‬
‫مرغک گردان باید همراه با قطعه کار دوران کند؛ درغیر این صورت محل سوراخ مته‌مرغک مناسب نیست یا‬
‫مرغک کامل در سوراخ مته‌مرغک قرار نگرفته است‪.‬‬

‫به کمک ساعت اندازه‌گیری از دور بودن مرغک گردان و قطعه کار اطمینان حاصل کنید‪.‬‬
‫عدة دوران مناسب را محاسبه نمایید و در دستگاه تنظیم کنید‪.‬‬
‫با توجه به نقشه‪ ،‬سمت راست قطعه را ماشین‌کاری کنید‪.‬‬
‫قطعه را از سه‌نظام و مرغک خارج کنید و طرف دیگر آن را کوتاه ببندید‪ .‬قسمت باقی‌مانده را به قطر ‪18‬‬
‫میلی‌متر و طول ‪ 50‬میلی‌متر برسانید‪.‬‬

‫‪77‬‬
 ‫نکات ایمنی‬
‫از لباس کار مناسب استفاده کنید‪.‬‬
‫در هنگام تراش‌کاری نباید ساعت‪ ،‬گردن‌بند‪ ،‬انگشتر و مانند آنها استفاده کنید‪.‬‬
‫ی‌کند‪.‬‬
‫استفاده از عینک ایمنی در هنگام تراشکاری از چشم‌های شما محافظت م ‌‬
‫به دلیل گرم‌شدن قطعه‪ ،‬بالفاصله بعد از تراشکاری قطعه را در دست نگیرید‪.‬‬

‫نکته‬
‫محور دستگاه مرغک را زیاد بیرون نبرید تا مرغک ارتعاش کمتری داشته باشد و سطح قطعه کار هموارتر‬
‫و صاف‌تر شود‪.‬‬
‫در هنگام بستن قطعه کار سه‌نظام را ابتدا سفت نبندید‪ .‬بعد از درگیری مرغک‌گردان‪ ،‬آن را کامل سفت‬
‫کنید‪ .‬این کار سبب می‌شود لنگی قطعه کار تا مقدار زیادی گرفته شود‪.‬‬
‫سعی کنید با کمترین باز و بست قطعه را تراش‌کاری کنید‪( .‬چرا؟‬

‫فعالیت‬
‫قطعة بلند زیر را بین دو مرغک‪ ،‬تراش‌کاری کنید‪ .‬ابتدا مراحل کار را مطابق فعالیت قبلی بنویسید‪.‬‬ ‫کارگاهی‬

‫شکل ‪65‬‬
‫مراحل انجام کار‬
‫‪1‬ـ‬
‫‪2‬ـ‬
‫‪3‬ـ‬
‫نکات‬
‫در ابتدای کار‪ ،‬محل سوراخ مته‌مرغک سمت مرغک ثابت را گریس بزنید‪.‬‬ ‫کلیدی‬
‫به دلیل حرارت ایجاد شده در تراش‌کاری‪ ،‬قطعه کار انبساط پیدا می‌کند‪ .‬برای آنکه این عمل تغییر شکلی‬
‫در قطعه کار ایجاد نکند و از طرف دیگر به مرغک گردان دستگاه مرغک فشار زیاد وارد نشود‪ ،‬الزم است که‬
‫گاهی اوقات استوانة دستگاه مرغک را آزاد کنید و پس از عقب کشیدن‪ ،‬دو مرتبه نوک مرغک را داخل قطعه‬
‫کار جا بیندازید‪.‬‬
‫ برای کنترل طول قطعات بلند با توجه به دقت‬
‫و تولرانس داده شده در نقشه ابزار اندازه‌گيري را‬
‫انتخاب نماييد‪.‬‬
‫با دقت کمتر می‌توان با مماس‌کردن و استفاده‬
‫از سوپرت طولی و ورنیة آن‪ ،‬طول قطعات بلند را‬
‫شکل ‪66‬‬ ‫کنترل کرد‪.‬‬

‫‪78‬‬
 ‫آجزنی‬
‫تراشکاری قطعات بلند و ‌‬
‫‌‬ ‫پودمان سوم ـ‬

‫فعالیت‬
‫قطعه مطابق نقشه را بین سه نظام و مرغک تراشکاری نمائید‪.‬‬ ‫تکمیلی‬

‫شکل ‪67‬‬

‫شکل ‪68‬‬

‫‪79‬‬
 ‫ارزشيابي تراش‌کاری قطعات بلند‬

‫‪ -‬نمونه و نقشه کار‪:‬‬ ‫نقشة كار‪ :‬تراش‌کاری قطعات بلند‬

‫تراش‌کاری قطعات بلند مطابق نقشه‪.‬‬
‫شاخص عملكرد‪ -1 :‬تولرانس ابعادی استاندارد‬
‫‪ -2 ISO 2768-m‬پرداخت سطح بر اساس نقشه‬
‫شرايط انجام كار‪ -1 :‬انجام كار در محیط کارگاه‬
‫‪ -2‬نور یکنواخت با شدت ‪ 400‬لوکس ‪ -3‬تهویه‬
‫شکل ‪69‬‬ ‫استاندارد و دمای ‪ -4 20°c ± 3 °‬ابزارآالت و‬
‫یادداشت‪ :1‬در انتهای سمت چپ کار‪ ،‬بایستی مته‌مرغک ‬ ‫تجهیزات استاندارد و آماده به کار ‪ -5‬وسایل ایمنی‬
‫نوع ‪ A‬به قطر ‪ 3/2‬زده شود‪ ،‬که در پایان کار روی میله‬ ‫استاندارد ‪ -6‬زمان ‪ 1/5‬ساعت‬
‫اثر مرغک باقی خواهد ماند‪.‬‬ ‫ابزار و تجهیزات‪ :‬دستگاه تراش متناسب با قطعه کار‬
‫یادداشت ‪ :2‬نداشتن لنگی برای قسمت های مختلف‬ ‫با متعلقات‪ -‬انواع رنده بر اساس نوع کار‪ -‬نقشه کار‪-‬‬
‫بسیار مهم است‪ .‬تلرانس قطر میله‌ها در تمام موارد‬ ‫قطعه کار ابعاد مواد اولیه ‪ Ø03x054‬جنس ‪ -73ts‬وسایل‬
‫‪ ±0/50‬خواهد بود‪.‬‬ ‫انداز‌ه‌گیری و کنترل‪ -‬وسایل روغن کاری‪ -‬عینک ‬
‫کار از سمت چپ در سه نظام بسته میشود و اضافه آن‬ ‫محافظ‪ -‬کفش ایمنی‪ -‬زیرپایی ‪-‬کمربند متحرک (لینت)‬
‫بایستی بریده شود‪.‬‬ ‫مناسب– مته‌مرغک ‪ ،3/2‬مرغک‌گردان سه نظام مته‬

‫معيار شايستگي‪:‬‬
‫حداقل نمرة قبولي از ‪ 3‬نمرة هنرجو‬ ‫مرحله كار‬ ‫رديف‬
‫‪1‬‬ ‫بررسي قطعه كار اوليه‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫آماده‌‌سازی دستگاه‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫آماده‌سازي ابزار‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫بستن قطعه كار‬ ‫‪4‬‬
‫‪1‬‬ ‫آماده‌سازي قطعه كار‬ ‫‪5‬‬
‫‪2‬‬ ‫انجام عملیات تراشکاری قطعات بلند‬ ‫‪6‬‬
‫شایستگی‌های غیر فنی‪ ،‬ایمنی‪ ،‬بهداشت‪ ،‬توجهات زیست‬
‫محیطی و نگرش‪:‬‬
‫‪١‬ـ مسئولیت‌‌پذیری ‪L2 N72‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪٢‬ـ مدیریت مواد و تجهیزات ‪L2 N66‬‬
‫‪٣‬ـ استفاده از لباس‌‌کار و کفش ایمنی و عینک محافظ‬
‫‪٤‬ـ تمیزکردن وسایل و محیط کار‬
‫‪ ٥‬ـ پایبندی به الزامات نقشه‬
‫*‬
‫ميانگين نمرات‬
‫* حداقل ميانگين نمرات هنرجو براي قبولي و كسب شايستگي‪ 2 ،‬است‪.‬‬

‫‪80‬‬
 ‫آجزنی‬
‫تراشکاری قطعات بلند و ‌‬
‫‌‬ ‫پودمان سوم ـ‬

‫واحد یادگیری ‪2‬‬

‫آج‌ زني‬

‫مقدمه‬

‫آ ‌ج زني فرایندی است که طی آن برجستگی‌های کوچکی در سطح‌کار به منظور گیرایی بهتر برای دست ایجاد می‌شود‪.‬‬
‫این عمل موجب ساده‌تر شدن برخی اعمال مانند چرخش به کمک دست می شود‪.‬‬

‫استاندارد عملکرد‬

‫آج‌ زني روي دستگاه تراش مطابق تولرانس خواسته شدة نقشه‬

‫پیش نیاز‬

‫پيشاني‌تراشي و روتراشي‬
‫مته‌مرغك‌زني‬
‫اندازه‌گيري‬
‫نقشه‌خواني‬

‫‪81‬‬
 ‫آج‌زني‬

‫مقدمه‬
‫به فلکة سوپرت دستگاه تراش نگاه کنید‪ .‬بر روی آن برجستگی‌ها و فرورفتگی‌‌هایی وجود دارد‪ .‬علت ایجاد‬
‫آنها چیست؟‬

‫شکل ‪70‬‬

‫برای برخی از قطعات صنعتی مانند فلکة سوپرت دستگاه تراش‪ ،‬دسته چکش‌ها و غیره‪ ،‬به خاطر راحت در‬
‫دست گرفته شدن‪ ،‬سر نخوردن و همچنین زیبایی قطعه کار‪ ،‬عملیاتی بر روی آنها انجام می‌شود که به آن‬
‫آج‌زنی گفته می‌شود‪ .‬این عملیات برای قطعات گرد و مدور بر روی دستگاه تراش انجام می‌شود‪.‬‬

‫تعریف آج‌زنی‬
‫آج‌زنی عملیاتی است که طی آن شیارها و برجستگی‌های ریز به صورت موازی یا مایل یا ضربدری بر روی‬
‫قطعه کار ایجاد می‌شود‪.‬‬
‫طرح آج‌ها بنا به کاربردشان در اشکال مختلفی تولید می‌شوند‪.‬‬

‫شکل ‪72‬‬ ‫شکل ‪71‬‬

‫‪82‬‬
 ‫آجزنی‬
‫تراشکاری قطعات بلند و ‌‬
‫‌‬ ‫پودمان سوم ـ‬

‫ابزار آج‌زنی‬
‫بر روی دستگاه تراش‪ ،‬آج‌زنی توسط ابزار قرقرة آج انجام می‌شود‪ .‬جنس قرقرة آج معموالً از جنس فوالد ابزار‬
‫آلیاژی است‪.‬‬

‫شکل ‪74‬‬ ‫شکل ‪73‬‬

‫شکل ایجاد شده بر روی قطعه کار متناسب با فرم قرقره‌ها است‪ .‬در شکل زیر نمونه‌‌هایی از شکل قرقرة آج‌ها‬
‫نشان داده شده است‪.‬‬

‫آج مستقیم‬ ‫آج مایل به راست‬ ‫آج مایل به چپ‬ ‫آج مقعر‬ ‫آج محدب‬

‫شکل ‪75‬‬

‫نکته‬
‫در هنگام آج‌زنی براده‌برداری صورت نمی‌گیرد‪ ،‬بلکه در اثر فشار ابزار آج بر روی سطح قطعه کار در حال‬
‫چرخش‪ ،‬بعضی از قسمت‌های قطعه فرورفته و قسمت‌های مجاور آن برجسته می‌شوند‪.‬‬

‫ابزار نگهداری قرقرة آج‬

‫برای بستن قرقره‌های آج بر روی دستگاه تراش از ابزار مخصوص آن استفاده می‌شود‪ .‬این ابزار بر روی قلم‌گیر‬
‫دستگاه تراش بسته می‌شود‪.‬‬

‫شکل ‪77‬‬ ‫شکل ‪76‬‬

‫‪83‬‬
 ‫این ابزارها در حالت کلی به دو نوع ثابت و متحرک تقسیم بندی می‌شوند‪.‬‬
‫ثابت‬ ‫متحرک‬

‫شکل ‪79‬‬ ‫شکل ‪78‬‬

‫فعالیت‬
‫در مورد تفاوت و کاربرد ابزار نگه‌دارندة ثابت و متحرک تحقیق کنید‪.‬‬

‫گام آج‪:‬‬
‫فاصلة دو شیار متوالی آج از هم را گام آج می‌گویند‬
‫و معموالً آن را با عالمت ‪ p‬نشان می‌‌‌دهند‪.‬‬
‫انتخاب گام آج به طول‪ ،‬قطر و جنس قطعه کار‬
‫بستگی دارد‪.‬‬
‫شکل ‪80‬‬

‫انتخاب گام قرقره های آج برحسب طول‪ ،‬قطر و جنس قطعه کار‬

‫برای تمام موارد برای الستیک سخت برای فوالد‪ ،‬برنج‪ ،‬آلومینیم و فیبر‬
‫برای برنج‪ ،‬آلومینیم‬ ‫‪p‬‬ ‫‪p‬‬ ‫قطر‬
‫برای فوالد = ‪p‬‬ ‫طول قطعه کار‬
‫و فیبر = ‪p‬‬ ‫قطعه کار ‪d‬‬
‫‪0/6‬‬ ‫‪0/6‬‬ ‫‪0/6‬‬ ‫‪0/5‬‬ ‫تمام طول ها‬ ‫تا ‪8‬‬
‫‪0/8‬‬ ‫‪0/6‬‬ ‫‪0/6‬‬ ‫‪ 0/5‬و ‪0/6‬‬ ‫تمام طول ها‬ ‫از ‪ 8‬تا ‪16‬‬
‫‪0/8‬‬ ‫‪0/6‬‬ ‫‪0/6‬‬ ‫‪ 0/5‬و ‪0/6‬‬ ‫تا ‪6‬‬
‫از ‪ 16‬تا ‪32‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪0/8‬‬ ‫‪0/8‬‬ ‫‪0/8‬‬ ‫بیشتر از ‪6‬‬
‫‪0/8‬‬ ‫‪0/6‬‬ ‫‪0/6‬‬ ‫‪0/6‬‬ ‫تا ‪6‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪0/8‬‬ ‫‪0/8‬‬ ‫‪0/8‬‬ ‫از ‪ 6‬تا ‪16‬‬ ‫از ‪ 32‬تا ‪63‬‬
‫‪1/2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫بیشتر از ‪16‬‬
‫‪84‬‬
 ‫آجزنی‬
‫تراشکاری قطعات بلند و ‌‬
‫‌‬ ‫پودمان سوم ـ‬

‫فعالیت‬
‫انواع قرقره‌های آج در کارگاه را تشخیص دهید و نوع آج و گام آنها را مشخص کنید‪.‬‬

‫نحوه نمایش آج در نقشه‪:‬‬

‫برای نمایش قطعات آج‌دار در نقشه از جدول زیر استفاده می‌شود‪ .‬این جدول مطابق استاندارد ‪ DIN82‬است‪.‬‬

‫آج با خطوط‪:‬‬
‫‪α‬‬

‫‪RAA‬‬
‫‪α‬‬ ‫به موازات محور‬
‫‪α‬‬

‫‪RBR‬‬ ‫آج با خطوط‪ :‬راست‬

‫‪RBL‬‬ ‫آج با خطوط‪ :‬چپ‬

‫برآمده‬ ‫گود‬ ‫برآمده‬ ‫گود‬ ‫‪RGE‬‬ ‫آج با خطوط‪ :‬راست ـ‬

‫‪RGV‬‬ ‫چپ (گود و برآمده)‬

‫‪RKE‬‬ ‫آج ضربدری (گود و‬

‫‪RKV‬‬ ‫برآمده)‬

‫گام استاندارد ‪: t‬میلی‌متر'‪0/5' 0/6' 0/8' 1/0' 1/2'1/6‬‬

‫برای مشخص کردن آج در نقشه‪ ،‬هم باید نوع‬

‫آج و هم گام آن مشخص شود‪.‬‬
‫برای مثال در نقشة مقابل نوع آج مستقیم و‬
‫مقدار گام ‪0/8‬میلی‌متر است‪.‬‬

‫شکل ‪81‬‬

‫‪85‬‬
 ‫و در نقشه زیر نوع آج چپ و راست و مقدار گام ‪0/8‬‬
‫میلی‌متر است‪.‬‬

‫شکل ‪82‬‬

‫فعالیت‬
‫برای نقشه‌های زیر مطابق استاندارد‪ ،‬نوع آج و گام آن را در محل مربوطه بنویسید‪.‬‬

‫شکل ‪83‬‬

‫شکل ‪85‬‬ ‫شکل ‪84‬‬

‫آج‌زنی بر روی دستگاه تراش‪:‬‬

‫فعالیت‬
‫نقشه زیر را تراش کاری نمایید و آج روی قطعه را ایجاد کنید‪.‬‬ ‫کارگاهی‬

‫شکل ‪86‬‬

‫‪86‬‬
 ‫آجزنی‬
‫تراشکاری قطعات بلند و ‌‬
‫‌‬ ‫پودمان سوم ـ‬

‫نکته‬
‫چون در آج‌زنی به قطعه کار فشار وارد می‌شود‪ ،‬این فشار باعث افزایش قطر قطعه کار می‌گردد؛ پس در نتیجه‬
‫باید در روتراشی قسمت آج‌دار قطر قطعه را کمتر از اندازة داده شده روی نقشه تراشید‪ .‬این مقدار در حدود‬
‫نصف گام قرقرة آج است‪.‬‬
‫تعداد دوران و سرعت پیشروی را برای عملیات آج‌زنی تعیین کنید‪.‬‬

‫نکته‬
‫در هنگام آج‌زنی عدة دوران در دورهای پایین مابین ‪ 45‬تا ‪ 90‬دور در دقیقه انتخاب و همچنین سرعت‬
‫پیشروی در حدود نصف گام قرقرة آج تنظیم کنید‪.‬‬
‫ابزار آج‌زنی مناسب با آج سمت راست قطعه را انتخاب و به قلم‌گیر ببندید و با کمک مرغک تنظیم کنید‪.‬‬

‫شکل ‪87‬‬

‫به دلیل فشار وارد شده از سمت ابزار آج‌زنی بر روی قطعه کار‪ ،‬از مرغک گردان استفاده کنید‪.‬‬
‫سه‌نظام را در حالت چرخش قرار دهید‪ ،‬سپس ابزار آج‌زنی را با قطعه کار مماس کنید و باردهی را انجام دهید‪.‬‬

‫شکل ‪88‬‬

‫نکته‬
‫مقدار بار در آج‌زنی در حدود نصف گام قرقرة آج است‪.‬‬
‫دستگاه را در حالت پیشروی خودکار قرار دهید و عملیات آج‌زنی را تا طول مورد نظر انجام دهید‪.‬‬

‫‪87‬‬
 ‫نکته‬
‫در حالتی که ابزار به قطعه کار فشرده شده است‪ ،‬پیشروی طولی ابزار آج‌زنی را آغاز کنید‪.‬‬

‫پیشروی‬ ‫پیشروی‬

‫روش درست‬ ‫روش نادرست‬

‫شکل ‪89‬‬

‫توجه‬
‫در هنگام آج‌زنی از مایع خنک‌کنندة مناسب استفاده شود‪.‬‬

‫تحقیقکنید‬
‫برای جلوگیری از روی هم افتادن خطوط آج روی قطعه‌کار چه راهکاری را باید در پیش گرفت‪.‬‬

‫نکات ایمنی‬
‫پس از خاموش کردن دستگاه‪ ،‬سطح‬
‫قطعه کار را با برس سیمی تمیز کنید‪.‬‬
‫قطعه را از سه‌نظام باز کنید و آج قسمت‬
‫چپ قطعه را مطابق نقشه بزنید‪.‬‬

‫شکل ‪90‬‬

‫‪88‬‬
 ‫آجزنی‬
‫تراشکاری قطعات بلند و ‌‬
‫‌‬ ‫پودمان سوم ـ‬

‫فعالیت‬
‫قطعات پروژة پایانی را روی ماشین تراش آج بزنید‪.‬‬ ‫تکمیلی‬

‫شکل ‪91‬‬

‫‪150‬‬ ‫‪150‬‬

‫شکل ‪92‬‬

‫‪89‬‬
 ‫ارزشيابي آج‌زني‬
‫‪ -‬نمونه و نقشه کار‪:‬‬ ‫نقشة كار‪:‬آج‌زني‬
‫آج‌‌زنی قطعات با دستگاه تراش مطابق نقشه‪.‬‬
‫شاخص عملكرد‪:‬‬
‫‪ -1‬ظاهر آج مطابق نقشه‪.‬‬
‫‪ -2‬طول آج مطابق نقشه‪.‬‬
‫شرايط انجام كار‪:‬‬
‫‪ -1‬انجام كار در محیط کارگاه‪.‬‬
‫‪ -2‬نور یکنواخت با شدت ‪ 400‬لوکس‪.‬‬
‫‪ -3‬تهویه استاندارد و دمای ‪.20°c ± 3‬‬
‫شکل ‪93‬‬
‫‪ -4‬ابزارآالت و تجهیزات استاندارد و آماده به کار‪.‬‬
‫‪ -5‬وسایل ایمنی استاندارد‪.‬‬
‫‪ -6‬زمان ‪ 1/5‬ساعت‪.‬‬
‫تلرانس ‪ISO 2768 - m‬‬
‫ابزار و تجهیزات‪ :‬دستگاه تراش یک متری با متعلقات‪-‬‬
‫مواد اولیه ‪St 37 Ø 32 × 105‬‬
‫قلم آ ‌ج‌زنی‪ -‬نقشه کار‪ -‬قطعه کار‪ -‬کولیس ‪ 0/05‬با گستره‬
‫ی‌متر‪ -‬روغن کاری‪ -‬عینک محافظ و کفش‬ ‫‪ 150‬میل ‌‬
‫ایمنی‪ -‬زیرپایی‬
‫معيار شايستگي‪:‬‬
‫حداقل نمرة قبولي از ‪ 3‬نمرة هنرجو‬ ‫مرحله كار‬ ‫رديف‬
‫‪1‬‬ ‫بررسي قطعه كار اوليه‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫آماده‌‌سازی دستگاه‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫آماده‌سازي و ابزار‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫بستن قطعه كار‬ ‫‪4‬‬
‫‪1‬‬ ‫آماده‌سازي قطعه كار‬ ‫‪5‬‬
‫‪2‬‬ ‫انجام عملیات آج‌زني‬ ‫‪6‬‬
‫شایستگی‌های غیر فنی‪ ،‬ایمنی‪ ،‬بهداشت‪ ،‬توجهات زیست محیطی‬
‫و نگرش‪:‬‬
‫‪١‬ـ مسئولیت‌‌پذیری ‪L2 N72‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪٢‬ـ مدیریت مواد و تجهیزات ‪L2 N66‬‬
‫‪٣‬ـ استفاده از لباس‌‌کار و کفش ایمنی و عینک محافظ‬
‫‪٤‬ـ تمیزکردن وسایل و محیط کار‬
‫‪ ٥‬ـ پایبندی به الزامات نقشه‬
‫*‬
‫ميانگين نمرات‬
‫* حداقل ميانگين نمرات هنرجو براي قبولي و كسب شايستگي‪ 2 ،‬است‪.‬‬

‫‪90‬‬
‫پودمان ‪4‬‬
‫داخل‌تراشي و شیار‌تراشی‬
 ‫واحد یادگیری‪1‬‬

‫شیارتراشی و برشکاری‬

‫مقدمه‬
‫شیار تراشی در روی قطعات محور به منظور ایجاد فاصله‪ ،‬به کاربری رینگ‪ ،‬خار‪ ،‬اورینگ و ‪ ...‬انجام می شود‪.‬‬
‫برشکاری به منظور جدا کردن قطعة تکمیل شده از قطعة خام صورت می گیرد‪.‬‬

‫استاندارد عملکرد‬
‫شیار تراشی و برشکاری روی دستگاه تراش مطابق تولرانس خواسته شدة نقشه‬

‫پیش نیاز‬
‫پيشاني‌تراشي‬
‫روتراشي‬
‫مته‌مرغك‌زني‬
‫سوراخ‌كاري‬
‫اندازه‌گيري‬
‫نقشه‌خواني‬

‫‪92‬‬
 ‫پودمان چهارم ـ داخل‌تراشي و شیار‌تراشی‬

‫شیار تراشی و برش کاری‬

‫مقدمه‬
‫در تولید قطعات صنعتی بعضی مواقع الزم است بر روی سطوح داخلی یا خارجی قطعه کار‪ ،‬شیار یا گاه ایجاد‬
‫شود ‪ .‬این کار به منظور قرار گرفتن واشرهای آب بندی‪ ،‬خارهای فنری و غیره‪ ،‬و همچنین برای جلوگیری از‬
‫گیر کردن رندة پیچ بری در انتهای پیچ های داخلی و خارجی است‪.‬‬
‫بعضی مواقع برای باال بردن کیفیت کار و صرفه جویی در زمان‪ ،‬انجام کار برش قطعات کم قطر نیز روی‬
‫ماشین تراش انجام می گیرد ‪ .‬البته طبیعی است که دورریز عملیات برش کاری روی ماشین تراش بیشتر از‬
‫سایر روش های برش کاری نظیر ّاره لنگ و ّاره نواری است ‪.‬‬

‫شکل ‪1‬‬

‫فعالیت‬
‫هنرجویان عزیز با کاوش در محیط کارگاه و محیط اطرافتان نمونههایی از قطعات دارای شیار را پیدا کنید و‬
‫به سایر هنرجویان نشان دهید‪ .‬كاربرد شیار در این قطعات را مشخص نمایید و سپس نظر هنرآموز محترم را‬
‫دربارة این قطعات جویا شوید‪.‬‬

‫پرسش‬
‫به نظر شما در قطعة زیر چرا بعد از رزوههای پیچ شیار وجود دارد؟‬

‫شکل ‪2‬‬

‫‪93‬‬
 ‫ابزار شیار تراشی‪:‬‬
‫عملیات شیارتراشی با رندههای مخصوصی که نمونههایی‬
‫از آنها را در شکل رو به رو مشاهده می کنید‪ ،‬انجام میشود‪.‬‬

‫شکل ‪3‬‬

‫رندههای شیارتراش برحسب ضرورت کار‪ ،‬از نظر ظاهری دارای شکلهای گوناگونی هستند و در ابعاد و اندازههای‬
‫مختلف ساخته میشوند‪ .‬این رندهها لبة برندة نسبتاً باریک دارند و برای جلوگیری از تماس با دیوارههای جانبی‬
‫آنها با دیوارههای شیار در حال تراش‪ ،‬بغل رنده را تحت زاویهای خالی کرده و نازک می کنند‪.‬‬

‫شکل ‪4‬‬

‫به عبارت دیگر سطح مقطع سطح براده از سطح مقطع سطح زیرین که موازی سطح براده است‪ ،‬بزرگتر است‪ .‬به‬
‫همین دلیل نیز باید مقدار بار وارد شده به آن کمتر باشد و سرعت برش و مقدار پیشروی نیز باید بهطور مناسب‬
‫انتخاب شود تا از شکستن احتمالی آنها جلوگیری شود‪ .‬مقدار پیشروی ‪ 0/1‬تا ‪ 0/2‬میلیمتر در هر دور است‪.‬‬
‫رندههای شیارتراش همانند سایر رندههای تراش کاری میتوانند از جنس فوالد ابزار غیرآلیاژی‪ ،‬فوالد ابزار‬
‫آلیاژی‪ ،‬کاربیدی و سرامیکی‪ ،‬و بهصورت شمش یا تیغچه در اندازههای مختلف تهیه شوند‪.‬‬
‫فعالیت‬
‫انواع رندههای شیارتراش شامل شمش و تیغچه و جنسهای مختلف را از انبار کارگاه تحویل بگیرید و آنها‬
‫را با هم مقایسه کنید‪ .‬وجود یا نبود زوایای جانبی را نیز بررسی کنید‪ .‬یافتههای خود را با سایر هنرجویان به‬
‫بحث و بررسی بگذارید‪.‬‬

‫زوایای رنده های شیار تراش‬

‫تمام قلمها و رندههای تراش کاری دارای زوایای اصلی آزاد‪ ،‬گوه و براده هستند‪ .‬رندههای شیارتراش از این قاعده‬
‫مستثنی نیستند و این زوایا بر روی آنها نیز ایجاد میشود‪ .‬تنها تفاوت آنها با سایر رندهها این است که رندههای‬
‫شیارتراش مثل رندههای فرم و رندههای پیچبری دارای زاویه برادة صفر درجه هستند‪.‬‬

‫‪94‬‬
 ‫پودمان چهارم ـ داخل‌تراشي و شیار‌تراشی‬

‫شکل ‪6‬‬ ‫شکل ‪5‬‬

‫فعالیت‬
‫در شكل زیر رندههای روتراشی‪ ،‬پیشانیتراش‪ ،‬فرم‪ ،‬پیچبری و شیارتراش و برش را مشخص كنید و آنها را با‬
‫هم مقایسه نمایید‪ .‬بر روی شباهتها‪،‬تفاوتها و کاربرد آنها با دوستان خودتان بحث کنید و نتایج را در جدول‬
‫زیربنویسید‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬

‫شکل ‪7‬‬

‫کاربرد‬ ‫نوع رنده‬ ‫شماره‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬

‫فعالیت‬
‫رندههای شیارتراش و برش را از انبار کارگاه تحویل بگیرید و اسکچ آنها را بر روی کاغذ ‪ A4‬ترسیم کنید‪.‬‬
‫سپس به کمک کولیس کلیه اندازههای مورد نیاز آنها را روی اسکچ یادداشت کنید و تصاویر سه نمای آنها را‬
‫در اتوکد ترسیم نمایید و به هنرآموز محترم تحویل دهید‪.‬‬

‫‪95‬‬
 ‫تیز كردن رنده های شیار تراشی‬
‫تیز کردن رنده های شیار تراش نیز مثل سایر قلم های تراش کاری است‪ ،‬ولی باید موارد زیر را در نظر گرفت‪:‬‬
‫‪ 1‬رنده را طوری به سنگ بگیرید كه حرکت سنگ بر خالف لبة برندة آن باشد ‪.‬‬
‫‪ 2‬فشار ته رنده باید متناسب باشد ‪.‬‬
‫‪ 3‬در هنگام تیزكردن رنده مرتب با شابلون رنده کنترل كنید ‪.‬‬
‫‪ 4‬چون عرض رندة شیار تراش نسبت به عرض سنگ کمتر است‪ ،‬برای جلوگیری از آسیب رسیدن به سنگ‪،‬‬
‫قلم شیار موقع تیز کردن در تمام عرض سنگ حرکت داده شود ‪.‬‬
‫‪ 5‬باید سنگ های چرب و کثیف و سنگ هایی که از حالت استوانه ای خارج شده اند‪ ،‬قبل از تیزکاری به کمک‬
‫سنگ صاف کن تمیز و اصالح شوند ‪.‬‬

‫مراحل تیز كردن رندة شیار تراشی‬

‫‪1‬ـ ایجاد زاویة آزاد پیشانی‬

‫شکل ‪8‬‬

‫‪2‬ـ ایجاد زاویة آزاد جانبی‬

‫زاویة آزاد جانبی دو طرف رنده شیارتراش ایجاد میشوند‬
‫تا از تماس کنارههای قلم با دیوارههای جانبی شیار در‬
‫حال تراش جلوگیری شود‪ .‬به عبارت دیگر این زوایا از‬
‫ایجاد اصطکاک بین رنده و قطعه کار جلوگیری میکنند‪.‬‬
‫شکل ‪9‬‬

‫نکته‬
‫در مواد با جنس نرم‪ ،‬زاویة براده نیز بر روی قلم شیارتراش ایجاد میشود تا‬
‫میزان نفوذ قلم در قطعه کار بیشتر شود‪.‬‬

‫شکل ‪10‬‬

‫‪96‬‬
 ‫پودمان چهارم ـ داخل‌تراشي و شیار‌تراشی‬

‫پرسش‬
‫به نظر شما با افزایش زاویة آزاد‪ ،‬كدام زاویة رنده كاهش مییابد؟‬

‫نکته‬
‫‪ 1‬برای اندازهگیری قطر داخلی از کولیس چاقویی‬
‫استفاده شود‪.‬‬
‫‪ 2‬برای اندازهگیری عرض شیار از شاخك های كولیس‬
‫استفاده شود‪.‬‬

‫شکل ‪11‬‬

‫‪ 3‬در تولید انبوه‪ ،‬معموالً از گیجهای مخصوص‬

‫برای اندازهگیری و كنترل ابعاد شیار استفاده‬
‫میشود‪.‬‬

‫شکل ‪12‬‬

‫‪ 4‬برای سنگ زدن یا تیزکاری رندههای شیارتراش بهتر است‪ ،‬قلم را داخل نگهدارندههای مخصوص ببندید و‬
‫سپس عملیات تیزکاری را انجام دهید‪.‬‬

‫نکات ایمنی‬
‫هنگام تیز كردن رنده عینک حفاظتی را به هیچ وجه فراموش نکنید‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫در مسیر گردش سنگ قرار نگیرید‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫از سالمت سنگ مطمئن شوید‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫استفاده از سطوح جانبی سنگ در سنگزنی تمام سطوح قلم توصیه میشود‪.‬‬ ‫‪4‬‬

‫فعالیت‬
‫ابتدا یك شمش ‪ st37‬به ابعاد ‪ 10×10×200‬میلیمتر را از انبار تحویل بگیرید و با رعایت نكات ایمنی آن را‬
‫به صورت یك رندة شیار به عرض ‪ 6‬میلیمتر تیز کنید‪.‬‬

‫‪97‬‬
 ‫بستن رنده های شیار تراش‬

‫چون پهنا یا عرض قلم شیار تراش کم است‪ ،‬بنابراین نمی توان آنها را مستقیماً در رنده گیر بست ‪ .‬برای این‬
‫منظور از نگه دارنده های مخصوصی که به صورت دو شمش با اندازة  کمی بیشتر از عرض قلم شیار هستند‪،‬‬
‫استفاده می شود‪ .‬این دو شمش یکی در باال و دیگری در پایین رندة شیار قرار می گیرند و بعد این شمش ها‬
‫در دستگاه قلم گیر بسته می شوند ‪.‬‬

‫نکته‬
‫رندة شیارتراش باید بهصورتی در قلمگیر بسته شود که‬
‫لبة برنده اصلی رنده با محور قطعه کار کام ً‬
‫ال موازی باشد‬
‫و لبة کناری نیز عمود بر محور اصلی دستگاه یا قطعه‬
‫کار باشد‪ .‬رعایت نکردن این توازی و تعامد باعث شکسته‬
‫شدن رنده میشود و یا ممکن است شیار تراشیده شده‬
‫نسبت به محور اصلی قطعه کار دچار انحراف شود و قطعه‬
‫معیوب و غیر قابل استفاده گردد‪.‬‬

‫شکل ‪13‬‬

‫نکته‬
‫سطح رندة شیارتراش باید دقیقاً با مرکز قطعه کار همسطح باشد‪ .‬در صورت باال یا پایین بسته شدن‪،‬‬
‫احتمال قالب کردن و شکستن رنده و آسیب دیدن قطعه کار وجود دارد‪.‬‬
‫موقع کار همیشه از مادة خنک کاری مناسب استفاده شود‪.‬‬

‫مراحل شیار تراشی‬

‫فعالیت‬
‫شیار قطعة مطابق شكل را با رعایت نكات ایمنی بتراشید‪.‬‬ ‫کارگاهی‬

‫‪ 1‬قطعه کار را به سهنظام ماشین ببندید‪.‬‬

‫‪ 2‬قلم شیارتراش با ضخامت ‪ 5‬میلیمتر را در‬
‫قلمبند بهصورتی ببندیدکه طول بیرونآمدة رندة‬
‫شیار از نگهدارندة مخصوص به اندازة ارتفاع رندة‬
‫شیارتراش باشد‪.‬‬

‫شکل ‪14‬‬

‫‪98‬‬
 ‫پودمان چهارم ـ داخل‌تراشي و شیار‌تراشی‬

‫شکل ‪15‬‬
‫‪v ×1000‬‬ ‫‪ 3‬تعداد دوران را با استفاده از رابطة‬
‫=‪n‬‬
‫به دست آورید و روی دستگاه تنظیم كنید‪d × π .‬‬
‫شکل ‪16‬‬
‫توجه‬
‫سرعت برش را کمتر (نصف حالت روتراشی)‪ ،‬انتخاب كنید‪.‬‬

‫‪ 4‬برای تعیین محل شیار سطح جانبی رنده را با پیشانی قطعه كار مماس کنید و سپس رنده را با سوپرت‬
‫عرضی به اندازهای حركت دهید که از محیط قطعه كار جدا شود و آنگاه با سوپرت طولی به اندازه ‪ 15‬میلیمتر‬
‫حركت دهید‪.‬‬
‫‪ 5‬رنده را با سوپرت عرضی با سطح قطعه كار مماس نمایید و حلقة تنظیم سوپرت را روی صفر تنظیم كنید‪.‬‬
‫توجه‬
‫حتم ًا هنگام مماس کردن رنده ‪  ،‬قطعه كار درحال دوران باشد‪.‬‬

‫‪ 6‬رنده را به آهستگی فقط در جهت سوپرت عرضی‬

‫حركت دهید تا عمق شیار کامل شود‪.‬‬

‫شکل ‪17‬‬

‫نکته‬
‫دقت کنید که هرگز نباید از بار جانبی استفاده شود‪ .‬در صورت امکان حرکت سوپرت طولی را به کمک‬
‫پیچهای مربوطه قفل کنید‪.‬‬
‫در صورتیکه عرض شیار بزرگتر از عرض قلم شیارتراش باشد‪ ،‬میتوانید حرکت پیشروی را چندین بار‬
‫انجام دهید تا عرض شیار نیز بهصورت کامل تراشیده شود‪.‬‬
‫بعد از تکمیل عمق و عرض شیار اجازه دهید قلم شیار بدون بار داخل شیار حرکت کند تا سطح شیار‬
‫پرداخت شود‪.‬‬

‫‪99‬‬
 ‫رنده های برش‬
‫رنده های برش نیز مشابه رنده های شیار هستند‪ .‬تنها تفاوت در انحراف لبة برندة اصلی است که در رنده های‬
‫جهت گردش قطعه کار‬ ‫برش لبة برندة اصلی به صورت زاویه دار است‪.‬‬
‫‪D1‬‬

‫‪D2=0‬‬

‫ابزار برش‬ ‫جهت بازدهی‬

‫شکل ‪19‬‬ ‫شکل ‪18‬‬

‫فعالیت‬
‫نمونهای از رندههای شیار و برش را از انبار تحویل بگیرید و با هم مقایسه کنید‪.‬‬

‫نکته‬
‫زاویة رأس قلم برش باعث میشود که برش راحتتر انجام شود و زائدة کوچک‬
‫مخروطیشکل نیز بر روی یک طرف قطعهکار در محل برش باقی بماند‪ .‬هنگام‬
‫برشکاری توجه شود که این زائده بر روی قسمتی از قطعه کار باقی بماند که بعدا ً‬
‫آن را پیشانیتراشی خواهیم کرد‪.‬‬
‫شکل ‪20‬‬

‫مراحل برش كاری روی دستگاه تراش‬

‫فعالیت‬
‫قطعة مطابق شكل را با رعایت نكات ایمنی برش دهید‪.‬‬ ‫کارگاهی‬

‫شکل ‪21‬‬

‫نکته‬
‫چون رندههای شیارتراش و برشکاری نازکتر و ظریفتر از سایر قلمها هستند و همچنین سطح اتکای آنها‬
‫کمتر است‪ ،‬بنابراین باید کمتر از حد معمول باردهی و پیشروی صورت گیرد تا از شکستن آنها جلوگیری‬
‫شود‪ .‬این فرایندها نسبتاً زمانبر هستند‪.‬‬

‫‪100‬‬
 ‫پودمان چهارم ـ داخل‌تراشي و شیار‌تراشی‬

‫فعالیت‬
‫عملیات شیارتراشی قطعات زیر را بر روی ماشینتراش انجام دهید و مراحل کار را در برگة فرایند کار بنویسید‬ ‫تکمیلی‬
‫و به مربی خود تحویل دهید‪.‬‬

‫شکل ‪22‬‬

‫شکل ‪23‬‬

‫‪101‬‬
 ‫ارزشيابي شیارتراشي‬

‫‪ -‬نمونه و نقشه کار‪:‬‬ ‫نقشة كار‪ :‬شیارتراشي‬

‫داخل‌تراشي قطعات با دستگاه‌تراش مطابق نقشه‪.‬‬
‫شاخص عملكرد‪ -1 :‬تولرانس ابعادی بر اساس استاندارد‬
‫‪ -2 ISO 2768-m‬پرداخت سطح ‪Ra=1/6‬‬
‫شرايط انجام كار‪:‬‬
‫‪-1‬انجام كار در محیط کارگاه‬
‫‪ -2‬نور یکنواخت با شدت ‪ 400‬لوکس‬
‫‪ -3‬تهویه استاندارد و دمای ‪20°c ± 3°‬‬
‫‪ -4‬ابزارآالت و تجهیزات استاندارد و آماده به کار ‪ -5‬وسایل‬
‫ایمنی استاندارد ‪ -6‬زمان ‪ 1/5‬ساعت‬
‫ابزار و تجهیزات‪ :‬دستگاه‌تراش یک متری با متعلقات‪-‬رنده‬
‫شکل ‪24‬‬ ‫کف‌تراشی‪ -‬رنده داخل‌تراشی‪ -‬انواع پیش مته بر اساس‬
‫تلرانس ‪ m‬ـ ‪ISO 2768‬‬ ‫نقشه‪ -‬سه نظام مته با آچار‪ -‬نقشه کار‪ -‬قطعه کار‪ -‬کولیس‬
‫تذکر‪ :‬پس از پایان شیارزنی‪ ،‬توسط رندة برش به طول‬ ‫‪ 0/05‬با گستره ‪ 150‬میلی‌متر‪ -‬روغن‌کاری‪ -‬عینک محافظ و‬
‫‪ 20‬میلیمتر از سمت راست قطعه شکل پایین جدا شود‪.‬‬ ‫کفش ایمنی‪ -‬زیرپایی ـ وسایل تمیزکاری‪ -‬وسایل روغن‌کاری‬

‫معيار شايستگي‪:‬‬
‫حداقل نمرة قبولي از ‪ 3‬نمرة هنرجو‬ ‫مرحله كار‬ ‫رديف‬
‫‪1‬‬ ‫بررسي قطعه كار اوليه‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫آماده‌‌سازی دستگاه‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫آماده‌سازي و ابزار‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫بستن قطعه كار‬ ‫‪4‬‬
‫‪1‬‬ ‫انجام عملیات شیارتراشی‬ ‫‪5‬‬
‫‪2‬‬ ‫انجام عملیات برش‬ ‫‪6‬‬
‫شایستگی‌های غیر فنی‪ ،‬ایمنی‪ ،‬بهداشت‪ ،‬توجهات زیست محیطی‬
‫و نگرش‪:‬‬
‫‪١‬ـ مسئولیت‌‌پذیری ‪N72L2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪٢‬ـ مدیریت مواد و تجهیزات ‪N66L2‬‬
‫‪٣‬ـ استفاده از لباس‌‌کار و کفش ایمنی و عینک محافظ‬
‫‪٤‬ـ تمیزکردن وسایل و محیط کار‬
‫‪ ٥‬ـ پایبندی به الزامات نقشه‬
‫*‬
‫ميانگين نمرات‬
‫* حداقل ميانگين نمرات هنرجو براي قبولي و كسب شايستگي‪ 2 ،‬است‪.‬‬

‫‪102‬‬
 ‫پودمان چهارم ـ داخل‌تراشي و شیار‌تراشی‬

‫واحد یادگیری‪2‬‬

‫داخل‌تراشي‬

‫مقدمه‬

‫داخل‌تراشي عبارت است از براده برداری به منظور ایجاد فرم‪ ،‬دندانه‪ ،‬گاه‪ ،‬به اندازه رساندن‪ ،‬پرداخت‌کردن‪ ،‬و‪...‬‬
‫از داخل سوراخ و حفره‌ای که قب ً‬
‫ال در کار ایجاد شده است‪.‬این کار را با ابزارهای داخل‌تراشی انجام می دهند‪.‬‬

‫استاندارد عملکرد‬

‫داخل‌تراشي روي دستگاه‌تراش مطابق تولرانس خواسته شدة نقشه‬

‫پیش نیاز‬

‫پيشاني‌تراشي‬
‫روتراشي‬
‫مته‌مرغك‌زني‬
‫سوراخ‌كاري‬
‫اندازه‌گيري‬
‫نقشه‌خواني‬

‫‪103‬‬
 ‫داخل تراشی‬
‫مقدمه‬
‫كارهای مختلفی را ‌می‌توان به کمک ماشین‌تراش انجام داد‌‪‌ .‬همان كارهايي كه روی سطوح خارجی قطعه‬
‫انجام مي‌شود‪ ،‬معموالً مي‌توان در سطوح داخلی قطعه هم انجام داد‌‪‌ .‬بدیهی است قبل از هرگونه عملیات‬
‫داخل‌تراشی ابتدا باید قطعه کار سوراخ​کاری شود و این مستلزم عملیات مته‌مرغک‌زنی و سوراخ​کاری است‬
‫که در فصل سوراخ​کاری و مته‌مرغک‌زنی به آن پرداخته شد‌‪‌.‬در شکل‌های زیر نمونه‌ای از قطعاتی را که روی‬
‫آنها عملیات داخل‌تراشی انجام شده است مشاهده ‌می‌کنید‌‪.‬‬

‫شکل ‪25‬‬
‫شکل ‪26‬‬

‫تعریف داخل تراشی‬

‫داخل‌تراشی به مجموعه فرايندي گفته ‌می‌شود که به کمک ابزار برنده تک لبه یا چند لبه از سطوح‬
‫داخلی قطعه کار براده‌برداری انجام مي‌شود تا به اندازة مشخص شده در نقشه برسد‌‪‌ .‬عمده كارهاي‬
‫داخل‌تراشی شامل طول‌تراشی‪‌ ‌،‬مخروط‌تراشی‪‌ ‌،‬شیارتراشی (گاه‌تراشی‌) و‌ ‌پیچ‌بری داخلی ‌می‌شود‌‪.‬‬

‫هدف از داخل‌تراشی‪:‬‬
‫خ کاری روی ماشین مته‬ ‫معموالً عملیات سورا ​‬
‫رومیزی تا قطر ‪ 25‬میلی‌متر انجام ‌می‌شود‬
‫که دارای صافی سطح و دقت باال نیست‪ .‬برای‬
‫اندازه‌های بزرگ‌تر و ایجاد سوراخ‌های دقیقتر‬
‫باید عملیات داخل‌تراشی روی قطعه انجام گیرد‌‪.‬‬
‫در سوراخ‌کاری توسط متـه‌‪ ،‬زاویة رأس‌متـه در‬
‫انتهای سوراخ باقی‌می‌ماند و پله‌های داخلی قائم‬
‫شکل ‪27‬‬ ‫نخواهند شد‌‪.‬‬

‫پرسش‬
‫در شکل ‪ ،25‬کدام قسمت سوراخ توسط داخل‌تراشی و کدام قسمت توسط مته ایجاد شده است؟‬

‫‪104‬‬
 ‫پودمان چهارم ـ داخل‌تراشي و شیار‌تراشی‬

‫فعالیت‬
‫در نقشة زیر قسمت‌هاي داخل‌تراشي شده به وسيلة دستگاه‌تراش را مشخص كنيد‌‪.‬‬

‫شکل ‪28‬‬

‫نکته‬
‫هدف عمدة داخل‌تراشی روی ماشین‌تراش براده‌برداري از سطوح داخلي در مقياس كوچك است‌‪ .‬برای‬
‫داخل‌تراشی عمده و صنعتی از ماشین‌های مخصوص داخل‌تراشی یا بورینگ استفاده‌می‌شود‌‪ .‬در شکل زیر‬
‫نمونه‌ای از ماشین‌های بورینگ را مشاهده‌می‌کنید‌‪.‬‬

‫شکل ‪29‬‬

‫نکته‬
‫در مواردی پیش‌می‌آید که خود قطعه روی د‌ستگاه‌تراش دارای لنگی است‌‪ .‬در نتیجه ممکن است سوراخ‬
‫ایجادشده توسط مته نیز لنگ باشد‌‪ .‬دقت شود که این ایراد را حتی‌نمی‌توان با داخل‌تراشی برطرف کرد‬
‫و هنرجویان عزیز بعد از بسته شدن قطعه کار و قبل از انجام هر گونه عملیات‌تراش‌کاری باید لنگی آن را‬
‫به‌صورت کامل رفع کنند‌‪.‬‬

‫‪105‬‬
 ‫فرايند داخل‌تراشی‬
‫قطعه کار داخل سه نظام یا سایر وسایل کارگیر مناسب بسته‌می‌شود‌‪ .‬به این ترتیب قطعه کار دارای حرکت‬
‫دورانی است و قلم یا ابزار براده‌برداری به‌صورت خطی حرکت می‌کند و عملیات داخل‌تراشی را انجام‌می‌دهد‌‪.‬‬

‫شکل ‪31‬‬ ‫شکل ‪30‬‬

‫شکل ‪33‬‬ ‫شکل ‪32‬‬

‫فعالیت‬
‫قطعة مطابق شكل را داخل‌تراشي كنيد‌‪.‬‬ ‫کارگاهی‬
‫مراحل انجام كار‬
‫‪ 1‬بستن قطعه کار روی سه نظام و یا سایر وسایل کارگیر مناسب‬
‫‪ 2‬پیشانی‌تراشی قطعه کار‬
‫‪ 3‬مته‌مرغک‌زنی متناسب با قطعه کار‬

‫شکل ‪35‬‬ ‫شکل ‪34‬‬

‫‪106‬‬
 ‫پودمان چهارم ـ داخل‌تراشي و شیار‌تراشی‬

‫فعالیت‬
‫سوراخ​کاری با مته‌های مناسب تا رسیدن به اندازة نزدیک به اندازة قطر مورد نظر‬ ‫‪4‬‬ ‫کارگاهی‬
‫بستن و تنظیم رندة داخل‌تراش‬ ‫‪5‬‬

‫شکل ‪37‬‬ ‫شکل ‪36‬‬

‫‪ 6‬موازی کردن محور طولی رنده با محور قطعه کار به طور تقريبي در حالت خاموش تا از برخورد بدنة قلم‬
‫با داخل سوراخ جلوگیری شود‌‪.‬‬

‫شکل ‪39‬‬ ‫شکل ‪38‬‬

‫براده‌برداری اولیه با عمق بار کم و عدة دوران کمتر نسبت به حالت روتراشی‬ ‫‪7‬‬
‫ادامه براده‌برداری تا رسیدن به قطر مورد نظر‬ ‫‪8‬‬
‫کنترل قطر و عمق سوراخ‌تراشیده‌شده به کمک ابزار اندازه‌گیر‌ی مناسب‬ ‫‪9‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫‪1‬‬

‫شکل ‪41‬‬ ‫شکل ‪40‬‬

‫‪107‬‬
 ‫نکات ایمنی‬
‫نکات ایمنی در داخل‌تراشی نیز مشابه سایر روش‌های‌تراشکاری است‪ .‬در داخل‌تراشی عالوه بر رعایت تمام‬
‫آنها‪ ،‬باید قبل از شروع از برخورد نکردن قلم داخل‌تراشی به داخل قطعه کار نیز مطمئن بود‌‪.‬‬

‫نحوة اندازه‌گیر‌ی سوارخ‌های‌تراشیده‌شده‬

‫برای اندازه‌گیر‌ی سوراخ‌های‌تراشیده‌شده روی ماشین‌تراش‌می‌توان از ابزارهای زیر استفاده کرد‪:‬‬
‫‪ 1‬اندازه‌گیر‌تلسکوپی‬
‫‪ 2‬فرمان‌های اندازه‌گیر‌ی‬
‫‪ 3‬کولیس‬
‫‪ 4‬میکرومتر داخلی‬
‫‪ 5‬شابلون‌های اندازه‌گیر‌ی‬

‫شکل ‪43‬‬ ‫شکل ‪42‬‬

‫شکل ‪44‬‬

‫‪108‬‬
 ‫پودمان چهارم ـ داخل‌تراشي و شیار‌تراشی‬

‫فعالیت‬
‫قطعات پروژه را مطابق نقشه داخل‌تراشی کنید‌‪.‬‬ ‫تکمیلی‬

‫شکل ‪45‬‬

‫‪109‬‬
 ‫ارزشيابي شیار تراشی‬

‫‪ -‬نمونه و نقشه کار‪:‬‬ ‫نقشة كار‪ :‬شیارتراشی‬

‫شیارتراشی قطعات با دستگاه تراش مطابق نقشه‪.‬‬
‫شاخص عملكرد‪1 :‬ـ تولرانس ابعادی بر اساس استاندارد‬
‫‪2 ISO 2768-m‬ـ پرداخت سطح ‪Ra = 1/6‬‬
‫شرايط انجام كار‪:‬‬
‫‪1‬ـ انجام كار در محیط کارگاه‬
‫‪2‬ـ نور یکنواخت با شدت ‪ 400‬لوکس‬
‫‪3‬ـ تهویه استاندارد و دمای ‪20°c ± 3‬‬
‫‪4‬ـ ابزارآالت و تجهیزات استاندارد و آماده به کار‬
‫‪5‬ـ وسایل ایمنی استاندارد‬
‫‪6‬ـ زمان ‪ 2‬ساعت‬
‫شکل ‪46‬‬ ‫ابزار و تجهیزات‪ :‬دستگاهتراش یک متری با متعلقات ـ‬
‫رنده شیار همراه با نگهدارنده مخصوص ـ نقشه کار ـ قطعه‬
‫‪ISO 2768 - m‬‬ ‫تلرانس‬ ‫کارـ کولیس ‪ 0/05‬با گسترة ‪ 150‬میلیمتر ـ روغن کاری ـ‬
‫‪St 37 Ø 60 × 72‬‬ ‫مواد اولیه‬ ‫عینک محافظ و کفش ایمنی ـ زیرپایی‬

‫معيار شايستگي‪:‬‬
‫حداقل نمرة قبولي از ‪ 3‬نمرة هنرجو‬ ‫مرحله كار‬ ‫رديف‬
‫‪1‬‬ ‫بررسي قطعه كار اوليه‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫آماده‌‌سازی دستگاه‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫آماده‌سازي و ابزار‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫بستن قطعه كار‬ ‫‪4‬‬
‫‪2‬‬ ‫انجام عملیات شیار تراشی‬ ‫‪5‬‬
‫‪2‬‬ ‫انجام عملیات برش‬ ‫‪6‬‬
‫شایستگی‌های غیر فنی‪ ،‬ایمنی‪ ،‬بهداشت‪ ،‬توجهات زیست‬
‫محیطی و نگرش‪:‬‬
‫‪١‬ـ مسئولیت‌‌پذیری ‪N72 L2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪٢‬ـ مدیریت مواد و تجهیزات ‪N66 L2‬‬
‫‪٣‬ـ استفاده از لباس‌‌کار و کفش ایمنی و عینک محافظ‬
‫‪٤‬ـ تمیزکردن وسایل و محیط کار‬
‫‪ ٥‬ـ پایبندی به الزامات نقشه‬
‫*‬
‫ميانگين نمرات‬
‫* حداقل ميانگين نمرات هنرجو براي قبولي و كسب شايستگي‪ 2 ،‬است‪.‬‬

‫‪110‬‬
‫پودمان ‪5‬‬
‫پیچتراشی‬
 ‫واحد یادگیری‪1‬‬

‫پیچتراشی‬

‫مقدمه‬

‫همانگونه که به کمک ابزار حدیده و قالویز می توان پیچ و مهره ساخت‪ ،‬روی دستگاه تراش هم این کار‬
‫امکانپذیر است‪.‬‬
‫با این روش می توان انواع دیگر دندانه مانند ذوزنقه ای‪ ،‬گرد‪ ،‬اره ای و ‪...‬‬

‫استاندارد عملکرد‬

‫تراشیدن انواع پیچ و مهره روی دستگاه تراش مطابق تولرانس خواسته شدة نقشه‬

‫پیش نیاز‬

‫پيشاني‌تراشي‬
‫روتراشي‬
‫مته‌مرغك‌زني‬
‫سوراخ‌كاري‬
‫اندازه‌گيري‬
‫نقشه‌خواني‬
‫تراش کاری قطعات بلند‬
‫آج زنی‬

‫‪112‬‬
 ‫پودمان پنجم ـ پیچ تراشی‬

‫پیچ تراشی‬

‫مقدمه‬
‫انسان از دیرباز کاربرد سطح شیبدار را کشف کرده و از مزیتهای آن در تمامی ابعاد زندگی همواره بهره میبرد‪.‬‬

‫شکل ‪2‬‬ ‫شکل ‪1‬‬

‫در صورتی که سطح شیب دار بر روی استوانه ای پیچانده شود‪ ،‬شکل‬
‫مارپیچ به وجود می آید‪.‬‬
‫خالق طبیعت به وفور از شکل مارپیچ در آفریده هایش استفاده کرده‬
‫است که این خود دلیلی بر کارآمد بودن این شکل در سامانه های‬
‫مختلف می باشد‪ DNA( .‬ـ ویروس ـ گیاهان)‬
‫شکل ‪3‬‬

‫شکل ‪5‬‬ ‫شکل ‪4‬‬

‫انسان نیز با پی بردن به مزایای مارپیچ در زمینه های گوناگون از آن بهره می برد‪.‬‬

‫شکل ‪7‬‬ ‫شکل ‪6‬‬

‫‪113‬‬
 ‫تعریف پیچ‬

‫اگر شیار یا برجستگی (با شکل و زوایای معین) را به صورت مارپیچ حول محوری استوانه ای یا مخروطی‬
‫ایجاد کنیم درصورتی که روی سطح خارجی قطعه باشد یک پیچ و در صورتی که در سطح داخلی قطعه‬
‫باشد یک مهره تولید می شود‪.‬‬

‫دنده خارجی‬ ‫دنده داخلی‬ ‫مخروطی‬

‫مخروطی‬

‫‪α‬‬
‫‪α‬‬
‫گام‬ ‫شکل ‪8‬‬
‫شکل ‪9‬‬
‫گام‬
‫کاربرد پیچ ها‬
‫پیچها کاربردهای مختلفی دارند که دو مورد زیر کاربرد اصلی آنها است‪.‬‬
‫‪ 1‬انتقال نیرو و حرکت‬
‫‪ 2‬بستن و اتصال موقت قطعات‬

‫شکل ‪12‬‬ ‫شکل ‪11‬‬ ‫شکل ‪10‬‬

‫فعالیت‬
‫پیچهای به كار رفته در دستگاه تراش را بهطور كامل بررسی نمایید و جدول زیر را كامل كنید‪.‬‬

‫وظیفة پیچ‬ ‫نوع پیچ‬ ‫نام و محل قرارگیری پیچ‬

‫‪114‬‬
 ‫پودمان پنجم ـ پیچ تراشی‬

‫قسمت های مختلف پیچ‬

‫فعالیت‬
‫با استفاده از منابع مختلف قسمتهای مشخصشده در شکل را ترجمه كنید‪.‬‬

‫شکل ‪14‬‬ ‫شکل ‪13‬‬

‫طبقه بندی انواع پیچ‬

‫پیچ  ها را با توجه به نوع کاربرد و نحوة بسته شدن‪ ،‬راست گرد و یا چپ گرد بودن‪ ،‬تعداد راه‪ ،‬شکل و اندازة‬
‫رزوه  ‪ ،‬شکل آچارخور‪ ،‬کالس انطباقی و موارد دیگری طبقه بندی می کنند‪.‬‬
‫فعالیت‬
‫با توجه به شکل‪ ،‬نحوة بسته شدن و کاربرد هر‬
‫پیچ را توضیح دهید‪.‬‬

‫شکل ‪15‬‬

‫پرسش‬
‫با توجه به شکل مقابل به سؤاالت زیر پاسخ دهید‪.‬‬
‫کدام پیچ چپگرد است؟‬
‫چپگرد بودن پیچ را با چه عالمتی در نقشه مشخص‬
‫می کنید؟‬
‫نمونههایی از کاربرد پیچ چپگرد را نام ببرید‪.‬‬
‫چرا در این مثالها از پیچ چپگرد استفاده شده است؟‬

‫شکل ‪16‬‬

‫‪115‬‬
 ‫فعالیت‬
‫با توجه به شکل به سؤاالت زیر پاسخ دهید‪.‬‬
‫ـ تعداد راه پیچها را مشخص کنید؟‬
‫ـ گام ظاهری و واقعی را نشان دهید؟‬
‫ـ مزیتهای پیچهای چندراهه چیست؟‬

‫شکل ‪17‬‬

‫پیچ ها از نظر نوع دندانه (شکل رزوه) و با توجه به کاربردشان دارای انواع مختلفی هستند‪.‬‬

‫دنده مثلثی‬ ‫دنده مربعی‬ ‫دنده ذوزنقه ای‬ ‫دنده ا ّره ای‬ ‫دنده گرد‬
‫شکل ‪18‬‬
‫نمایش پیچ در نقشه‬
‫در كتاب نقشه كشی فنی رایانه ای با شیوة نمایش دندانة پیچ در نقشه آشنا شدید‪ .‬برای خواندن نقشه های‬
‫تخصصی نیاز به مطالب بیشتری است‪.‬‬
‫به نقشة صفحه بعد نگاه كنید‪ .‬آیا می توانید منظور از نوشتن ‪ Tr16×3‬را بیان كنید؟‬
‫در نقشه ها عالوه بر نمایش شكل پیچ‪ ،‬مشخصات فنی آنها هم نمایش داده می شود‪.‬‬
‫عالمت ‪ Tr‬معرف پیچ دنده ذوزنقه است و عدد ‪ 16‬بیان كننده اندازة قطر پیچ برحسب میلی متر و عدد ‪3‬‬
‫اندازة گام پیچ را مشخص می كند‪.‬‬
‫‪116‬‬
 ‫پودمان پنجم ـ پیچ تراشی‬

‫‪Tr 16×3‬‬

‫شکل ‪19‬‬
‫شکل ‪21‬‬ ‫شکل ‪20‬‬

‫شکل ‪22‬‬

‫با استفاده از جدول زیر می توان عالئم به کار رفته در نقشه برای پیچ ها را توضیح داد‪.‬‬
‫مشخصات‬

‫پروفیل دنده‬ ‫نوع پیچ‬ ‫قطر بزرگ ‪mm‬‬

‫ردیف تولرانسی ـ‬
‫عالمت‬ ‫یا‬ ‫×‬ ‫گام‬
‫جهت‬
‫اندازۀ اسمی ˝‪in‬‬
‫متریک دنده‬ ‫‪M‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪8g‬‬
‫درشت «خشن»‬

‫متریک ظریف‬ ‫‪M‬‬ ‫‪12‬‬ ‫×‬ ‫‪0/75‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪7h‬‬

‫پیچ لوله‬ ‫‪G‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪A‬‬

‫«استوانه ای»‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫پیچ لوله‬ ‫‪ R‬خارجی‬ ‫‪4‬‬
‫«مخروطی»‬ ‫‪ Rc‬داخلی‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫ذوزنقه ای ‪30‬‬ ‫‪Tr‬‬ ‫‪32‬‬ ‫×‬ ‫‪6‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪8h‬‬

‫درجه‬

‫ّاره ای‬ ‫‪S‬‬ ‫‪50‬‬ ‫×‬ ‫‪8‬‬ ‫‪LH -‬‬ ‫‪6e‬‬

‫عالمت پیچ‬ ‫قطر خارجی‬ ‫گام حقیقی‬ ‫تعداد راه‬ ‫چپ گرد‬

‫‪117‬‬
 ‫نکته‬
‫برای پیچهای راستگرد نیاز به نوشتن عالمت آن (‪ )RH‬نیست‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫از نقشة زیر نوع و مشخصات پیچهای به كار رفته را استخراج کنید و جدول زیر را کامل نمایید‪.‬‬

‫جهت پیچ‬ ‫تعداد راه‬ ‫گام به ‪mm‬‬ ‫قطر به ‪mm‬‬ ‫نوع دندة پیچ‬

‫شکل ‪20‬‬

‫فعالیت‬
‫برای تمام پیچهای استاندارد‪ ،‬جداولی وجود دارد كه در كتاب همراه هنرجو (قسمت اجزای ماشین) آمده است‪ .‬با‬
‫استفاده از این جداول‪ ،‬مشخصات الزم جهت تراشیدن قسمتهای رزوهشدة نقشة زیر را استخراج كنید‪.‬‬

‫شکل ‪21‬‬

‫‪118‬‬
 ‫پودمان پنجم ـ پیچ تراشی‬

‫استانداردهای رزوه ها‬

‫برای مشخص کردن ابعاد در پیچ های دندانه مثلثی استاندارد های مختلفی وجود دارد که پرکاربردترین آنها‬
‫عبارت اند از‪:‬‬
‫استاندارد متریک ‪ISO metric screw thread‬‬
‫استاندارد اینچی یا بریتانیایی ویتورث ‪British Standard Whitworth‬‬
‫استاندارد ملی آمریکا ‪American National Standard Thread‬‬
‫استاندارد یونیفاید ‪Unified Thread Standard‬‬
‫استاندارد آلمانی ‪DIN‬‬
‫در حال حاضر استاندارد ‪ ISO‬نسبت به دیگر سیستم های قدیمی ترجیح داده شده است و بیشتر از آن‬
‫استفاده می شود‪.‬‬

‫رزوه استاندارد متریک ‪:ISO‬‬

‫این نوع رزوه دارای زاویة رأس ‪ 60‬درجه است‪ .‬سر دندانه به صورت تخت و ته دنده گرد است‪ .‬تمام اندازه ها‬
‫در این نوع رزوه برحسب میلی متر است‪ .‬در روابط زیر ‪ P‬گام پیچ و ‪ h‬عمق دندانه است‪.‬‬

‫عمق دندانة پیچ‬

‫برای محاسبه عمق پیچ ‪ h‬از فرمول زیر‬
‫استفاده می شود‪.‬‬
‫‪h = 0/6134 × P‬‬

‫عمق دندانة مهره‬

‫برای محاسبة عمق دندانة مهره و قطر‬
‫مته یا سوراخ اولیه مهره از فرمول های زیر‬
‫استفاده می شود‪.‬‬
‫شکل ‪22‬‬

‫‪t = 0.5613 × P‬‬ ‫‪ D1 = d- (1.0825 × P) 1‬‬

‫در این فرمول ها ‪ t‬عمق دندانة مهره و ‪ D1‬قطر سوراخ مهره یا قطر مته و ‪ d‬قطر اسمی پیچ است‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫عمق دندانه و اندازة سطح تخت سر و ته دندانة پیچ و مهره ‪ M10‬را محاسبه کنید‪.‬‬

‫توجه‬
‫در جدول كتاب همراه هنرجو مشخصات رزوههای استاندارد متریک ‪ ISO‬آورده شده است‪.‬‬

‫‪119‬‬
 ‫رزوة اینچی ویتورث‪:‬‬
‫این نوع رزوه دارای زاویة رأس ‪ 55‬درجه است و سر دندانه و ته دنده گرد است‪ .‬این نوع رزوه دارای‬
‫کاربردی مشابه با رزوة ‪ ISO‬است و به دلیل گرد بودن سر و ته دندانه ها آب بندی خوبی نیز دارد و به عنوان‬
‫رزوة لوله نیز استفاده می شود‪ .‬تمام اندازه ها در این نوع رزوه برحسب اینچ است‪( .‬اندازة اینچی با عالمت‬
‫" مشخص می شود‪).‬‬
‫در این سیستم عمق دندانه از فرمول زیر به دست می آید‪:‬‬
‫‪h = 0.6403 × P‬‬
‫در این فرمول ‪ h‬عمق دندانه پیچ و ‪ p‬گام است‪.‬‬
‫در پیچ های اینچی مقدار گام برحسب میلی متر‬
‫از فرمول زیر به دست می آید‪.‬‬
‫‪25 / 4‬‬
‫=‪P‬‬
‫‪N‬‬
‫شکل ‪23‬‬
‫در این فرمول ‪ N‬تعداد دندانه در یک اینچ است‪.‬‬

‫نکته‬
‫در پیچهای ویتورث عمق دندانه در پیچ و مهره یكسان است‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫مشخصات الزم جهت تراشیدن پیچ ‪ W 38 × 16‬را محاسبه کنید‪.‬‬

‫نکته‬
‫در استاندارد ‪ ISO‬پیچ و مهرهها در ‪ 2‬نوع دندهدرشت و دندهریز ساخته میشوند که در این استاندارد پیچ و‬
‫مهرهها را با حرف ‪ M‬و پس از آن قطر خارجی (اندازه اسمی) نمایش میدهند‪ .‬چنانچه پیچ دندهریز باشد بعد‬
‫از اندازة قطر مقدار گام نوشته میشود‪ .‬مانند ‪.M14×1.5‬‬

‫فعالیت‬
‫روی برخی از پیچها عبارتهای ‪ UNEF‬و ‪ UNF‬و ‪ UNC‬حك شده است‪ .‬با استفاده از منابع مختلف جدول زیر‬
‫را كامل کنید‪.‬‬

‫كاربرد‬ ‫استاندارد‬ ‫مفهوم‬ ‫عالمت‬

‫‪UNC‬‬
‫‪UNF‬‬
‫‪UNEF‬‬

‫‪120‬‬
 ‫پودمان پنجم ـ پیچ تراشی‬

‫فعالیت‬
‫پیچهای زیر در نقشه چگونه نشان داده میشوند؟‬
‫پیچ متریک با قطر ‪ 8‬میلیمتر و طول ‪ 30‬میلیمتر با گام ‪ 1/25‬میلیمتر چپگرد‪.‬‬
‫پیچ متریک با قطر ‪ 8‬میلیمتر و طول ‪ 30‬میلیمتر با گام ‪ 1‬میلیمتر‪.‬‬

‫پیچ های دندانه ذوزنقه ای‬

‫پیچ های دندانه ذوزنقه ای نیز دارای انواع مختلفی هستند که پرکاربردترین آنها عبارت اند از‪:‬‬
‫پیچ دندانه ذوزنقهای متریک ‪ISO metric screw thread‬‬
‫پیچ های دندانه ذوزنقه ای متریک دارای زاویة رأس‬
‫‪ 30‬درجه هستند‪ .‬سر دندانه و ته دندة این پیچ ها‬
‫تخت است که مقدار آن ‪ 0/366‬برابر گام پیچ است‪.‬‬
‫عمق دندانة رزوه نیز برابر با نصف مقدار گام آن است‪.‬‬

‫شکل ‪24‬‬

‫شکل ‪26‬‬ ‫شکل ‪25‬‬

‫پیچ دندانه ذوزنقه ای ‪ ACME‬ملی آمریکا ‪American National Acme Thread‬‬

‫پیچ های دندانه ذوزنقه ای ‪ ACME‬دارای زاویة رأس ‪ 29‬درجه هستند‪ .‬سر دندانه و ته دندة این پیچ ها تخت‬
‫است که مقدار آن ‪ 0/3707‬برابر گام پیچ است و عمق دندانه رزوه برابر با نصف مقدار گام آن است‪.‬‬

‫شکل ‪27‬‬

‫‪121‬‬
‫پیچهای دندانه ذوزنقهای ‪ ISO‬و ‪ ACME‬جایگزین پیچهای دندانهمربعی شده است و در پیچهای انتقال حرکت‬
‫و جکها و گیرهها استفاده میشود‪.‬‬

‫شکل ‪28‬‬

‫پیچ دندانه ذوزنقه ای پیچ حلزون ‪ Brown & Sharpe Worm Thread Standard‬در جعبه دنده های حلزونی‬
‫استفاده می شود‪.‬‬
‫پیچ های دندانه ذوزنقه ای ‪ Brown & Sharpe‬دارای زاویة رأس ‪ 29‬درجه هستند و سر دندانه آنها تخت است‬
‫که مقدار آن ‪ 0/355‬برابر گام پیچ است‪ .‬ته دندة این پیچ ها نیز تخت است که مقدار آن ‪ 0/310‬برابر گام پیچ‬
‫است و عمق دندانه رزوه برابر ‪ 0/6866‬برابر گام آن می باشد‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫مشخصات الزم جهت تراشیدن پیچ متریک ‪ 6×Tr52‬را محاسبه کنید‪.‬‬

‫طبقه بندی پیچ ها از نظر شکل آچارخور (گل پیچ)‬

‫سر پیچ ها از نظر ظاهری نیز با هم متفاوت هستند‪ .‬برخی پیچ ها دوسو‪ ،‬برخی چهارسو‪ ،‬برخی آلن خور‪ ،‬برخی‬
‫آچارخور‪ ،‬برخی پنج پر و غیره هستند‪ .‬هر یک از اینها کاربردهای خاصی دارند‪ .‬چند نمونه از انواع پیچ را در‬
‫شکل زیر مشاهده می کنید‪:‬‬

‫شکل ‪29‬‬

‫‪122‬‬
 ‫پودمان پنجم ـ پیچ تراشی‬

‫اندازة آچارخور در پیچ و مهره شش گوش ‪ISO‬‬

‫یکی از مواردی که باعث اشتباه و اتالف زمان هنگام باز و یا بستن پیچ و مهره ها می شود‪ ،‬تشخیص ندادن‬
‫شمارة آچار مورد نیاز است‪ .‬جدول زیر کمک می کند تا بتوانیم با دانستن قطر پیچ‪ ،‬اندازة آچارخور آن را‬
‫تعیین کنیم و یا برعکس‪ ،‬با دانستن اندازة آچارخور قطر پیچ را مشخص کنیم‪.‬‬
‫در ردیف آخر جدول پیچ ها و آچارهای کمتر استفاده شده در استاندارد ‪ ISO‬نشان داده شده است‪.‬‬

‫‪M16 M12 M10‬‬ ‫‪M8‬‬ ‫‪M6‬‬ ‫‪M5‬‬ ‫‪M4‬‬ ‫‪M3‬‬ ‫‪M2/5‬‬ ‫‪M2 M1/6‬‬ ‫قطر پیچ‬

‫‪24‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪5/5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3/2‬‬ ‫شمارة آچار‬

‫‪M64 M56 M48 M42 M36 M30 M24 M20‬‬ ‫قطر پیچ‬

‫‪95‬‬ ‫‪85‬‬ ‫‪75‬‬ ‫‪65‬‬ ‫‪55‬‬ ‫‪46‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪30‬‬ ‫شمارة آچار‬

‫‪M68 M60 M52 M45 M39 M33 M27 M22 M18 M14‬‬ ‫قطر پیچ نامتعارف ‪M7‬‬

‫‪100‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪80‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪41‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪11‬‬ ‫شمارة آچار‬

‫روش های تولید پیچ‬

‫در صنعت دو روش برای تولید پیچ ها به كار می رود؛ روش‬
‫براده برداری و روش بدون براده برداری‪ .‬در روش براده برداری‬
‫شیار دندانة پیچ با تراشیدن یا كاهش ماده ایجاد می شود؛‬
‫مانند تولید پیچ حدیده و قالویز و دستگاه تراش و غیره‪.‬‬

‫شکل ‪30‬‬
‫در روش بدون براده برداری‪ ،‬شیار دندانة پیچ‬
‫به وسیلة نیروی فشاری ابزار روی سطح قطعه‬
‫ایجاد می شود؛ مانند روش غلتكی‪.‬‬
‫در تمام این روش ها ابزار با حركت بر روی‬
‫قطعه باعث ایجاد شیار پیچ می گردد‪.‬‬
‫در این مبحث به چگونگی و نحوة استفاده از‬
‫ابزار برای تراشیدن پیچ با استفاده از دستگاه‬
‫تراش پرداخته می شود‪.‬‬

‫شکل ‪31‬‬

‫‪123‬‬
 ‫ابزارهای پیچ تراشی‬
‫ابزار پیچ تراشی با دستگاه تراش همان رندة تراش کاری است كه‬
‫برای پیچ تراشی تیز می شود‪ .‬در شكل زیر نمونه ای از رنده ها را‬
‫شکل ‪32‬‬ ‫مشاهده می كنید‪.‬‬

‫شکل ‪35‬‬ ‫شکل ‪34‬‬ ‫شکل ‪33‬‬

‫همان طوری كه در شكل مشاهده می كنید‪ ،‬رنده های پیچ تراشی در دو نوع داخل تراش و روتراشی وجود دارد‪.‬‬
‫‪30/00‬‬

‫زوایای رنده های پیچ تراشی‬

‫شکل و زوایای رأس رندة پیچ تراشی با توجه به نوع و استاندارد‬
‫رزوه تعیین می گردد‪.‬‬
‫این رنده ها جزء قلم های فرم تراشی هستند و معموالً دارای‬
‫زاویة براده صفر درجه و زاویة آزاد تا ‪ 8‬درجه با توجه به جنس‬
‫قطعه کار ساخته و تیزکاری می شوند‪.‬‬

‫ْ‪Celearance angel 8‬‬

‫شکل ‪36‬‬

‫تیزکاری رنده های پیچ تراشی‬

‫تیزكردن رنده های پیچ تراشی همانند رنده های روتراشی است‪ ،‬فقط‬
‫با این تفاوت كه در این فرایند باید رنده مطابق شابلون تیز شود‪.‬‬
‫شکل ‪37‬‬

‫نکته‬
‫برای تیزكردن رندههای پیچتراشی شابلون استاندارد همان نوع پیچ را استفاده کنید‪.‬‬

‫‪124‬‬
 ‫پودمان پنجم ـ پیچ تراشی‬

‫فعالیت‬
‫رنده ‪ HSS‬را برای تراشیدن پیچ  های متریك تیز نمایید‪.‬‬

‫زاویة رأس رنده را از هر دو طرف با زاویه و طول مساوی‬

‫سنگ زنی کنید‪.‬‬
‫زاویة آزاد جانبی را هم می توان در این مرحله با زاویه دادن‬
‫پایین قلم ایجاد کرد‪.‬‬

‫شکل ‪38‬‬

‫نکته‬
‫شما میتوانید ابتدا راهنمایی مطابق شكل برای سنگ تعبیه کنید‪ ،‬سپس اقدام به تیزكردن رنده نمایید‪.‬‬

‫‪ 1‬با استفاده از شابلون رنده پیچ بری ‪ 60‬درجه‪  ،‬زاویة‬

‫رأس رنده را کنترل کنید‪.‬‬
‫‪ 2‬زاویة آزاد نوک رنده پیچ تراشی و سطح تخت‬
‫نوک رنده (برای ایجاد تختی ته دندانه) سنگ زنی‬
‫شود‪.‬‬
‫‪ 3‬رنده را با شابلون رندة پیچ بری و شابلون رزوة‬
‫متریك‪ ،‬كنترل كنید‪.‬‬
‫شکل ‪39‬‬

‫شکل ‪41‬‬ ‫شکل ‪40‬‬

‫‪125‬‬
 ‫نکات ایمنی‬
‫‪ 1‬در عملیات سنگ زنی از عینك و لباس کار مناسب‬
‫استفاده شود‪.‬‬
‫‪ 2‬ماسك زده شود تا از ورود غبار و ذرات براده به مجاری‬
‫تنفسی جلوگیری شود‪.‬‬
‫‪ 3‬ساعت و انگشتر در هنگام كار در دست نباشد‪.‬‬
‫شکل ‪42‬‬ ‫‪ 4‬فاصله تکیهگاه تا سنگ نباید بیشتر از ‪  3‬میلیمتر باشد‪.‬‬
‫‪ 5‬از سنگ سالم با اندازه و جنس مناسب استفاده شود‪.‬‬

‫نکته‬
‫رنده نباید بیش از حد گرم شود که دست را بسوزاند و با صبر‬
‫شکل ‪43‬‬ ‫و حوصله اجازه داده شود که توسط هوای اطراف خنک گردد‪.‬‬
‫بهتر است از مایع خنک کاری استفاده نشود‪( .‬مایع خنک کاری‬
‫مناسب در تیزکاری ابزار  ها محلول سود است‪).‬‬
‫رنده با دست مهار شود‪ .‬درصورتیکه انگشت اشاره مابین‬
‫رنده و تکیهگاه سنگ قرار داده شود‪ ،‬عالوه بر افزایش دقت‬
‫باعث کمتر شدن لرزش ابزار میشود‪.‬‬
‫ال صاف باشد و درصورتیکه‬ ‫توجه شود که سطح سنگ کام ً‬
‫شکل ‪44‬‬ ‫سنگ دارای ناصافی و نوسان باشد‪ ،‬با قرقره سنگصافکن‬
‫ال صاف شود‪.‬‬ ‫سطح سنگ کام ً‬
‫با حرکت دادن رنده هنگام تیزکاری در جهت محور سنگ‬
‫(به چپ و راست) سطوح یکنواخت در قلم بهوجود میآید‪.‬‬

‫شکل ‪45‬‬

‫آماده سازی قطعه کار برای پیچ تراشی‬

‫قبل از شروع عملیات رزوه تراشی باید عملیات های زیر بر روی قطعه کار انجام گیرد‪.‬‬
‫روتراشی برای پیچ و داخل تراشی برای مهره تا اندازه محاسبه شده‬
‫ایجاد پخ در ابتدای پیچ و مهره به دلیل زیر است‪:‬‬
‫‪ 1‬عالوه بر حذف تیزی گوشه  ها باعث زیبایی آن می شود‪.‬‬
‫‪ 2‬ورود ابزار پیچ تراشی به قطعه کار را آسان تر و تدریجی می کند‪.‬‬
‫‪ 3‬رزوه در ابتدا به صورت شیب دار تشکیل شده و پیچ و مهره  ها پس از تولید راحت تر بسته می شوند‪.‬‬

‫‪126‬‬
 ‫پودمان پنجم ـ پیچ تراشی‬

‫زاویة پخ در پیچ های رزوه مثلثی ‪ 45‬درجه و اندازة آن بیش از ارتفاع دنده و در حدود گام رزوه باشد‪.‬‬

‫نکته‬
‫در تولید پیچهای چپگرد توسط دستگاه تراش بهتر است پخ در انتهای‬
‫پیچ نیز ایجاد گردد‪ ،‬چون که محل ورود نوک ابزار از آن سمت است‪.‬‬

‫شکل ‪46‬‬

‫ایجاد گاه (گلویی)‬

‫برای اینکه ابزار پیچ تراشی بتواند پس از‬
‫زدن رزوه بدون خطر از قطعه کار جدا‬
‫شود  ‪ ،‬محل پایان رزوه معموالً به یکی از‬
‫روش های زیر ایجاد می شود‪.‬‬
‫‪ .A‬شیار تخت‬
‫‪ .B‬شیار فرم دار‬
‫‪ .C‬سوراخ کم عمق انتهای دنده‬
‫‪ .D‬بدون شیار‬
‫شکل ‪47‬‬
‫آماده سازی دستگاه تراش برای پیچ تراشی‬
‫دستگاه تراش تبریز ‪ TN50‬طوری طراحی شده است که بتواند با استفاده از مکانیزم پیچ هادی و مهره دوتکه‬
‫(برای انتقال دقیق حرکت از گیربکس پیشروی به سوپرت اصلی) مسیر حرکت انواع گام  ها را ایجاد کند‪.‬‬

‫شکل ‪49‬‬ ‫شکل ‪48‬‬

‫پیچ هادی (میله پیچ بری) از گیربکس پیشروی دستگاه خارج می شود و پس از عبور از داخل حامل سوپرت‬
‫اصلی در انتهای بستر دستگاه تراش یاتاقان بندی می شود‪ .‬این پیچ از نوع دندانه ذوزنقه ای ‪ 30‬درجة استاندارد‬
‫است و گام آن ‪ 6‬میلی متر است‪.‬‬

‫‪127‬‬
 ‫فعالیت‬
‫اندازة قطر خارجی و تعداد راه پیچ هادی را مشخص کنید‪.‬‬

‫پرسش‬
‫به چه دلیلی پیچ هادی از نوع دندانه ذوزنقهای است؟‬

‫پیچ هادی توسط آخرین اهرم روی گیربکس پیشروی که دارای سه حالت زیر است‪ ،‬با حرکت اهرم به حالت‬
‫راست با گیربکس پیشروی درگیر می شود و به کار می افتد‪.‬‬
‫پیچ تراشی انواع پیچ  ها (اهرم در حالت راست)‬
‫پیشروی خودکار روتراشی (اهرم در حالت وسط)‬
‫پیچ تراشی پیچ اینچی" (اهرم در حالت چپ)‬
‫اهرم در این حالت  ‪ ،‬فقط برای پیچ بری پیچ ویتورث ‪ 19‬دندانه در اینچ کاربرد دارد‪.‬‬

‫شکل ‪50‬‬

‫توجه‬
‫پس از قراردادن اهرم در حالت سمت راست و تنظیم گام توسط اهرم  ها بر اساس جدول پیشروی و پیچتراشی‪،‬‬
‫زمانی پیچ هادی با گیربکس پیشروی درگیر خواهد بود که با به  کار افتادن دستگاه تراش توسط اهرم راهانداز‪ ،‬میلة‬
‫هادی شروع به دوران کند‪ .‬درصورتیکه میلة هادی دوران نکند‪ ،‬پس از خاموش  کردن دستگاه و در حالت خالص‬
‫کالچ دستگاه‪ ،‬با یک دست پیچ هادی را دوران دهید و با دست دیگر اهرمی را که درگیر نشده است پیدا کنید‬
‫و جا بیندازید‪ .‬پس از درگیر شدن پیچ هادی با دست دوران نخواهد کرد و این عالمت درگیر شدن پیچ هادی با‬
‫گیربکس پیشروی است‪.‬‬

‫‪128‬‬
 ‫پودمان پنجم ـ پیچ تراشی‬

‫قوطی حامل سوپرت توسط اهرم درگیری مهره دوپارچه که در روی آن قرار دارد با پیچ هادی درگیر می شود‪.‬‬
‫این اهرم دارای ‪ 2‬وضعیت است و زمانی که در وضعیت باال قرار دارد‪ ،‬حرکت را از میلة کشش و زمانی که در‬
‫وضعیت پایین قرار دارد‪ ،‬از پیچ هادی به قوطی حامل سوپرت انتقال می دهد‪.‬‬

‫شکل ‪52‬‬ ‫شکل ‪51‬‬

‫هنگامی که اهرم در وضعیت پایین قرار دارد‪ ،‬توسط یک بادامک مهره دو تکه را به پیچ هادی فشرده می کند‬
‫و حرکت پیچ به سوپرت منتقل می شود‪.‬‬

‫شکل ‪54‬‬ ‫شکل ‪53‬‬

‫با استفاده از جدول و اهرم های روی دستگاه می توان آن را به ‪ 5‬حالت و مقادیر مختلف تنظیم کرد‪.‬‬
‫پیشروی بر حسب میلی متر بر دور‬
‫پیچ تراشی سیستم اینچی بر حسب تعداد دندانه در اینچ (‪)W‬‬
‫پیچ تراشی سیستم متریک بر حسب میلی متر (‪)M‬‬
‫پیچ تراشی دیامترال در سیستم اینچی‬
‫پیچ تراشی مدولی در سیستم متریک‬

‫‪129‬‬
 ‫شکل ‪55‬‬

‫پیچ دیامترال و مدولی نوع خاصی از پیچ  ها است که با چرخ دنده  ها درگیر می شود و برای انتقال قدرت به کار‬
‫می رود‪ .‬برای پیچ تراشی این نوع پیچ باید چرخ دنده های تعویضی دستگاه را مطابق جدول تغییر داد‪.‬‬

‫شکل ‪ -57‬دیامترال و مدولی‬ ‫شکل ‪ -56‬متریک و اینچی‬

‫فعالیت‬
‫گام ‪ 3‬میلیمتر را روی دستگاه تراش تنظیم كنید‪.‬‬ ‫کارگاهی‬
‫ابتدا اهرم ششحالته را روی ‪ 4‬قرار دهید‪.‬‬
‫اهرم نسبت را روی ‪ 1:1‬قرار دهید‪.‬‬
‫اهرم سه وضعیتی ‪ A ,B ,C‬را روی ‪ A‬قرار دهید‪.‬‬
‫اهرم میلیمتری اینچی را روی ‪ M‬قرار دهید‪.‬‬
‫اهرم سهحالته پیچبری  ‪  /‬پیشروی را روی حالت پیچتراشی‬
‫قرار دهید‪.‬‬
‫بررسی کنید که با تغییر وضعیت اهرم جهت برادهبرداری‬
‫و جهت چرخش محور اصلی دستگاه  ‪ ،‬چه نوع تغییری در‬
‫سوپرت در حالت پیشروی و پیچتراشی رخ میدهد‪.‬‬
‫شکل ‪58‬‬

‫‪130‬‬
 ‫پودمان پنجم ـ پیچ تراشی‬

‫پیچ تراشی با ماشین تراش‬

‫با توجه به نقشه  ‪ ،‬برای پیچ تراشی  ‪ ،‬موارد زیر باید‬
‫انجام گیرد‪:‬‬
‫آماده سازی قطعه کار (پخ‪ ،‬روتراشی‪ ،‬گاه) انجام‬
‫شود‪.‬‬
‫محاسبات مربوط انجام شود‪.‬‬
‫‪ ‬ارتفاع دندانه (عمق بار) و اندازة سطح تخت سر و‬
‫ته دندانه محاسبه شود‪.‬‬
‫‪ ‬سرعت برش با توجه به جنس قطعه کار و ابزار و‬
‫دیگر شرایط از جدول انتخاب شود‪.‬‬
‫‪ ‬تعداد دور دستگاه با توجه به سرعت برش انتخابشده‬
‫شکل ‪59‬‬
‫محاسبهشود‪.‬‬
‫رندة پیچ تراشی مناسب برای نوع و اندازة رزوه انتخاب شود‪.‬‬
‫‪ ‬در صورت لزوم با توجه به زوایا و اندازه سطح تخت رزوه  ‪ ،‬ابزار تیزکاری شود‪.‬‬
‫‪ ‬رنده با شابلون رنده پیچ بری و شابلون رزوه مناسب كنترل گردد‪.‬‬
‫گام پیچ با توجه به جدول  ‪ ،‬توسط اهرم های جعبه دنده پیشروی تنظیم شود‪.‬‬
‫‪ ‬دقت شود که اهرم جهت براده برداری در حالت از راست به چپ (راست گرد) باشد‪.‬‬
‫‪ ‬درگیر بودن پیچ هادی با جعبه دنده پیشروی کنترل شود‪.‬‬
‫‪‬ترتیب قرارگیری چرخ دنده های تعویضی دستگاه کنترل شود‪.‬‬
‫رندة پیچ تراشی به قلم گیر بسته شود‪.‬‬
‫‪ ‬مرکز بودن نوک رنده با نوک مرغک حتماً انجام گیرد‪.‬‬
‫با توجه به اینکه این رنده جزء قلم های فرم تراشی است ‪ ،‬در صورت باال یا پایین بسته شدن  ‪ ،‬شکل دندانه به‬
‫صورت صحیح تراشیده نخواهد شد‪.‬‬
‫‪ ‬توسط شابلون پیچ تراشی ابزار تنظیم شود‪.‬‬

‫شکل ‪61‬‬ ‫شکل ‪60‬‬

‫‪131‬‬
‫پس از مرکز کردن و بستن رنده پیچ بری  ‪ ،‬پیچ وسط قلم گیر  ‪ ،‬محکم نشود تا قلم بتواند آزادانه چرخش‬
‫کند‪ .‬سپس توسط ورنیه سوپرت عرضی  ‪ ،‬رنده به قطعه کار نزدیک شود و نوک رنده در شیار جانبی شابلون‬
‫پیچ تراشی قرار گیرد و به قطعه کار مماس شود‪( .‬شابلون به صورت افقی و بدون کمک  ‪ ،‬در جای خود باقی‬
‫می ماند‪ ).‬با این کار قلم گیر کمی جابه جا می گردد و نوک رنده به قطعه کار کام ً‬
‫ال عمود می شود‪ .‬بعد از آن‬
‫پیچ وسط قلم گیر را محکم کرده و شابلون برداشته شود‪.‬‬

‫نکته‬
‫زمانی که امکان مماسکردن شابلون پیچتراشی به قطعه کار وجود نداشته باشد‪ ،‬میتوان تنظیم ابزار را با‬
‫گلویی دستگاه مرغک انجام داد‪.‬‬

‫تعداد دور دستگاه تنظیم شود‪.‬‬

‫تعداد دور تنظیم شده بر روی دستگاه باید نصف و یا کمتر از نصف مقدار محاسبه شده باشد‪.‬‬
‫با حرکت دادن اهرم راه انداز به سمت پایین  ‪ ،‬دستگاه شروع به کار می کند و نوک ابزار را به سطح قطعه کار‬
‫مماس می گرداند و ورنیه سوپرت عرضی صفر می شود‪.‬‬
‫توسط فلکة ورنیه سوپرت طولی (اصلی) با حرکت ابزار به سمت راست  ‪ ،‬نوک رنده از روی قطعه کار خارج‬
‫شود و در ابتدای آن قرار گیرد‪.‬‬
‫مهرة دوپارچه پس از حرکت دادن اهرم راه انداز به حالت وسط و توقف دستگاه درگیر شود‪.‬‬

‫شکل ‪62‬‬

‫مقدار بار مرحلة اول پیچتراشی توسط فلکة ورنیه سوپرت عرضی به مقدار حدود ‪ 0/05‬میلیمتر داده شود‪.‬‬
‫اولین مرحلة براده برداری پیچ تراشی انجام شود‪.‬‬
‫‪ ‬با حرکت دادن اهرم راه انداز به سمت پایین  ‪ ،‬دستگاه شروع به کار می کند و قوطی حامل سوپرت اصلی با‬
‫مقدار پیشروی به مقدار گام پیچ تنظیم می شود و به سمت قطعه کار حرکت می کند‪.‬‬

‫‪132‬‬
 ‫پودمان پنجم ـ پیچ تراشی‬

‫‪ ‬پس از اینکه نوک رنده پیچتراشی تمام طول قطعه‬

‫را طی کرد‪ ،‬با حرکت دادن اهرم راهانداز به حالت وسط‬
‫دستگاه متوقف گردد‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ ‬نوک رنده به مقدار مشخصی (مثال ‪ 2‬میلی متر)‬
‫توسط سوپرت عرضی از قطعه کار دور شود تا در‬
‫هنگام برگشت ابزار به ابتدای قطعه کار با آن برخورد‬
‫نکند و رزوه  ها و نوک رنده آسیب نبیند‪.‬‬
‫‪ ‬با حرکت دادن اهرم راهانداز به سمت باال  ‪ ،‬سهنظام‬
‫دستگاه شروع به چرخش برعکس کند و قوطی حامل‬
‫شکل ‪63‬‬ ‫سوپرت اصلی تا رسیدن به ابتدای قطعه کار  ‪ ،‬به سمت‬
‫راست حرکت کند‪.‬‬
‫‪ ‬با حرکت دادن اهرم راه انداز به حالت وسط‬
‫دستگاه متوقف شود‪.‬‬
‫‪ ‬در تمام مراحل پیچ تراشی  ‪ ،‬مهره دوتکه از حالت‬
‫درگیری خارج نشود‪.‬‬
‫گام پیچ پس از اولین مرحله برادهبرداری کنترل شود‪.‬‬

‫شکل ‪64‬‬

‫شکل ‪66‬‬ ‫شکل ‪65‬‬

‫برای کنترل گام پیچ از شابلون رزوه و یا شابلون پیچ تراشی (قسمت خط کش شابلون پیچ تراشی) استفاده‬
‫شود‪ .‬در صورتی که گام ایجاد شده صحیح نباشد  ‪ ،‬تنظیمات جعبه دنده پیشروی برای گام مورد نظرکنترل‬
‫گردد و مرحلة قبل  ‪ ،‬بار دیگر انجام شود‪.‬‬

‫‪133‬‬
 ‫شکل ‪67‬‬

‫نکته‬
‫بهتر است قبل از پیچ تراشی سطح قطعه کار توسط ماژیک رنگ شود تا اولین مرحلة براده برداری‬
‫بهصورت واضح دیده شود‪.‬‬

‫شکل ‪68‬‬

‫مراحل بعدی برادهبرداری پیچتراشی انجام گیرد‪.‬‬

‫پرسش‬
‫در دستگاه تراش تبریز ‪ TN50‬باید کل مقدار باردهی برای پیچتراشی ‪ 2‬برابر مقدار عمق دندانة محاسبه شده‬
‫باشد‪ .‬چرا؟‬

‫‪ ‬کل مقدار باردهی برای پیچ تراشی به مقادیر کوچک تر برای هر مرحله تقسیم گردد؛ به صورتی که این‬
‫مقدار در مراحل ابتدایی بیشتر از مراحل پایانی باشد‪.‬‬
‫مقدار باردهی هر مرحله به عوامل مختلفی مانند‪ :‬گام پیچ‪ ،‬قطر قطعه کار‪ ،‬جنس قطعه کار‪ ،‬نوع ابزار و‬
‫استحکام دستگاه بستگی دارد‪.‬‬
‫‪ ‬باردهی هر مرحله انجام شود و مانند اولین مرحله  ‪ ،‬پیچ تراشی انجام گیرد‪.‬‬
‫‪ ‬پس از هر مرحله توسط گام سنج‪ ،‬مقدار ارتفاع دندانه و گام رزوه ایجاد شده کنترل شود‪.‬‬

‫‪134‬‬
 ‫پودمان پنجم ـ پیچ تراشی‬

‫نکته‬
‫استفاده از مایع خنککاری مناسب با جنس قطعه کار در پیچتراشی عالوه بر آسیب ندیدن ابزار و قطعه کار  ‪،‬‬
‫باعث کیفیت و صافی سطح دندانههای پیچ میگردد‪.‬‬

‫پس از انجام مراحل پیچ تراشی  ‪ ،‬رزوه و پیچ با ابزار کنترلی مناسب کنترل شود‪.‬‬
‫اهرم مهره دوتکه از حالت درگیری خارج گردد و دستگاه خاموش شود‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫پس از آمادهسازی‪ ،‬عملیات پیچتراشی قطعات زیر‬ ‫کارگاهی‬
‫را انجام دهید‪( .‬گام استاندارد از جدول مربوطه‬
‫استخراج شود‪).‬‬

‫شکل ‪69‬‬

‫پیچ تراشی پیچ دندانه ذوزنقه ای‬

‫مراحل محاسبه‪ ،‬آماده سازی قطعه کار‪ ،‬آماده سازی‬
‫دستگاه‪ ،‬آماده سازی و تنظیم ابزار برای پیچ تراشی پیچ‬
‫دندانه ذوزنقه ای مشابه با پیچ تراشی پیچ دندانه مثلثی‬
‫است که دارای اختالف های جزئی زیر است‪.‬‬
‫نوک رنده پیچ تراشی پیچ دندانه ذوزنقه ای دارای سطح‬
‫تخت است که باید با استفاده از شابلون رنده مناسب‬
‫شکل ‪70‬‬ ‫تیزکاری شود‪.‬‬

‫شکل ‪72‬‬ ‫شکل ‪71‬‬

‫نکته‬
‫ابتدا زاویة ‪ 30‬درجه رأس قلم تیزکاری شود و با شابلون کنترل گردد‪ .‬سپس مقدار تختی نوک قلم با توجه‬
‫به گام پیچ و محاسبات انجامشده تیز شود‪.‬‬

‫‪135‬‬
 ‫شکل ‪74‬‬ ‫شکل ‪73‬‬

‫شکل ‪76‬‬ ‫شکل ‪75‬‬

‫پیچهای دندانه ذوزنقهای با گام کمتر از ‪ 5‬میلیمتر را معموالً در دو مرحله میتراشند‪ .‬در مرحله اول با‬
‫استفاده از ابزار باریکتر و در مرحله دوم با ابزار اصلی‪.‬‬
‫ً‬
‫پیچهای دندانه ذوزنقهای با گام بیشتر از ‪ 5‬میلیمتر را معموال در سه مرحله میتراشند‪ .‬در مرحله اول با‬
‫استفاده از ابزار شیارتراشی که عرض لبة برنده آن باید کمتر از سطح تخت ته دندانة پیچ باشد و در مرحله دوم‬
‫با استفاده از ابزار باریکتر و در مرحله سوم با ابزار اصلی‪.‬‬

‫شکل ‪77‬‬

‫کنترل رزوه نیز با استفاده از شابلون رزوه مناسب انجام گیرد‪.‬‬

‫شکل ‪78‬‬

‫‪136‬‬
 ‫پودمان پنجم ـ پیچ تراشی‬

‫فعالیت‬
‫پس از آمادهسازی عملیات پیچتراشی قطعات زیر را انجام دهید‪( .‬گام استاندارد از جدول مربوطه استخراج‬ ‫کارگاهی‬
‫شود‪).‬‬

‫شکل ‪79‬‬

‫پیچ تراشی پیچ چپ گرد‬

‫مراحل محاسبه‪ ،‬آماده سازی قطعه کار‪ ،‬آماده سازی دستگاه‪ ،‬آماده سازی و تنظیم ابزار برای پیچ تراشی پیچ‬
‫چپ گرد مشابه با پیچ تراشی پیچ راست گرد است و دارای اختالف های جزئی زیر است‪.‬‬
‫دقت شود که اهرم برای براده برداری در حالت از چپ به راست (چپ گرد) باشد‪ .‬در این حالت پیچ هادی‬
‫در خالف جهت دوران خواهد کرد و با درگیری مهره دو تکه  ‪ ،‬قوطی حامل سوپرت از سمت سه نظام به سمت‬
‫مرغک حرکت خواهد کرد‪.‬‬

‫شکل ‪80‬‬

‫پس از مماس کردن ابزار به روی قطعه کار  ‪ ،‬توسط فلکة ورنیه سوپرت طولی (اصلی) با حرکت ابزار به‬
‫سمت چپ  ‪ ،‬نوک رنده از روی قطعه کار خارج شود و در انتهای آن (سمت چپ محل پیچ تراشی) قرار گیرد‪.‬‬
‫اولین مرحلة براده برداری پیچ تراشی از سمت چپ قطعه شروع شود‪ .‬مانند پیچ تراشی راست گرد پس از‬
‫خروج رنده از روی قطعه کار و دور کردن از قطعه با سوپرت عرضی  ‪ ،‬با حرکت دادن اهرم راه انداز به سمت‬
‫باال  ‪ ،‬سه نظام دستگاه شروع به چرخش برعکس کند و قوطی حامل سوپرت اصلی تا رسیدن به ابتدای قطعه‬
‫کار  ‪ ،‬به سمت چپ حرکت کند‪.‬‬
‫مراحل بعد نیز مشابه پیچ تراشی راست گرد و از چپ به راست انجام گیرد‪.‬‬

‫‪137‬‬
 ‫فعالیت‬
‫پس از آمادهسازی عملیات پیچتراشی قطعة زیر را انجام دهید‪( .‬گام استاندارد از جدول مربوط استخراج شود‪).‬‬ ‫کارگاهی‬

‫شکل ‪81‬‬

‫پیچ تراشی چندراهه‬

‫مراحل تراشیدن پیچ چندراهه مشابه پیچ یک راهه است ولی موارد زیر باید رعایت گردد‪.‬‬
‫گام تنظیمی در این نوع پیچ  ‪ ،‬گام حقیقی آن است نه گام ظاهری آن‪.‬‬
‫گام ظاهری توسط شابلون رزوه قابل اندازه گیری است و گام حقیقی  ‪ ،‬گام یک راه پیچ را مشخص می کند‪.‬‬
‫در پیچ چندراهه به تعداد راه های پیچ  ‪ ،‬عمل پیچ تراشی را انجام می دهیم‪.‬‬
‫‪ ‬راه اول پیچ با گام حقیقی و ارتفاع دنده مربوط به گام ظاهری ایجاد شود‪.‬‬
‫‪ ‬ایجاد راه های بعدی با روش های مختلفی انجام می گیرد که راحت ترین آنها حرکت دادن رنده پیچ تراشی‬
‫توسط ورنیه سوپرت فوقانی به مقدار گام ظاهری در جهت چپ یا راست است‪.‬‬
‫ال اگر پیچ ‪ 3‬راهه دارای گام ظاهری ‪ 2‬و گام حقیقی ‪ 6‬باشد‪ ،‬پس از تراشیدن راه اول با گام ‪ 6‬میلی متر‪،‬‬ ‫مث ً‬
‫باید سوپرت فوقانی به اندازة ‪ 2‬میلی متر به سمت چپ حرکت کند و راه دوم با گام ‪ 6‬میلی متر تراشیده شود‬
‫و بار دیگر به اندازه ‪ 2‬میلی متر به سمت چپ حرکت کند و راه سوم با گام ‪ 6‬میلی متر تراشیده شود‪.‬‬

‫نکته‬
‫جهت حرکت سوپرت فوقانی در تمام مراحل پیچتراشی چندراهه باید به یک سمت باشد‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫پس از آمادهسازی عملیات پیچتراشی قطعه زیر را انجام دهید‪.‬‬ ‫کارگاهی‬

‫شکل ‪82‬‬

‫‪138‬‬
 ‫پودمان پنجم ـ پیچ تراشی‬

‫پیچ تراشی پیچ راست گرد داخلی (مهره )‬

‫با توجه به نقشه و پس از آماده سازی قطعه کار و دستگاه تراش برای پیچ تراشی داخلی  ‪ ،‬تمامی موارد مشابه‬
‫پیچ تراشی انجام می گیرد و اختالف های جزئی زیر باید در نظر گرفته شود‪:‬‬

‫محاسبات مربوط را انجام دهید‪.‬‬

‫آماده سازی قطعه کار (پخ‪ ،‬داخل تراشی‪ ،‬گاه) را انجام‬
‫دهید‪.‬‬
‫رنده پیچ تراشی داخلی برای نوع و اندازة رزوه را‬
‫انتخاب كنید‪ .‬این رنده دارای سر خم شده است‪.‬‬
‫گام پیچ و تعداد دور دستگاه را تنظیم كنید‪.‬‬
‫رنده پیچ تراشی را به قلم گیر ببندید‪.‬‬
‫‪ ‬نوک رنده را با نوک مرغک هم مركز كنید‪.‬‬
‫‪ ‬موازی بودن قلم را مطابق شکل توسط شابلون‬
‫شکل ‪83‬‬ ‫پیچتراشی ابزار كنترل كنید و در صورت نیاز اصالح كنید‪.‬‬
‫با حرکت دادن اهرم راه انداز به سمت پایین  ‪ ،‬دستگاه‬
‫شروع به  کار می کند‪ ،‬سپس نوک رنده را به سطح داخل‬
‫قطعه کار مماس کنید و ورنیه سوپرت عرضی صفر را‬
‫تنظیم كنید‪.‬‬
‫توجه شود که برای مماس کردن حرکت سوپرت به سمت‬
‫اپراتور خواهد بود‪.‬‬
‫توسط فلکة ورنیه سوپرت طولی (اصلی) با حرکت ابزار به‬
‫سمت راست  ‪ ،‬نوک رنده از داخل قطعه کار خارج شده و در‬
‫ابتدای آن قرار گیرد‪.‬‬
‫شکل ‪84‬‬
‫مقدار بار مرحلة اول پیچتراشی توسط فلکة ورنیه سوپرت عرضی به مقدار حدود ‪ 0/05‬میلیمتر داده شود‪.‬‬
‫مهره دوپارچه درگیر شود‪.‬‬
‫اولین مرحلة براده برداری پیچ تراشی انجام گیرد‪.‬‬
‫‪ ‬با حرکت  دادن اهرم راه انداز به سمت پایین  ‪ ،‬دستگاه شروع به  کار می کند و قوطی حامل سوپرت اصلی با‬
‫مقدار پیشروی به مقدار گام پیچ تنظیم می شود و به سمت قطعه کار حرکت می کند‪.‬‬
‫‪ ‬پس از اینکه نوک رندة پیچ تراشی تمام طول قطعه را طی کرد‪ ،‬با حرکت دادن اهرم راه انداز به حالت وسط‬
‫دستگاه متوقف گردد‪.‬‬

‫‪139‬‬
‫ال ‪ 2‬میلیمتر) توسط حرکت سوپرت عرضی به جلو از سطح داخل قطعه کار‬ ‫‪ ‬نوک رنده به مقدار مشخصی (مث ً‬
‫دور شود تا در هنگام برگشت ابزار به ابتدای قطعه کار با آن برخورد نکند و رزوه  ها و نوک رنده آسیب نبیند‪.‬‬
‫‪ ‬با حرکت دادن اهرم راه انداز به سمت باال  ‪ ،‬سه نظام دستگاه شروع به چرخش برعکس کرده و قوطی حامل‬
‫سوپرت اصلی تا رسیدن به ابتدای قطعه کار  ‪ ،‬به سمت راست حرکت کند‪.‬‬
‫‪ ‬با حرکت  دادن اهرم راه انداز به حالت وسط دستگاه متوقف شود‪.‬‬
‫‪ ‬در تمام مراحل پیچ تراشی  ‪ ،‬مهرة دوتکه از حالت درگیری خارج نشود‪.‬‬
‫گام پیچ پس از اولین مرحلة براده برداری کنترل شود‪.‬‬
‫مراحل بعدی براده برداری پیچ تراشی انجام گیرد‪.‬‬
‫پس از انجام مراحل پیچ تراشی  ‪ ،‬رزوه و مهره با ابزار کنترلی مناسب کنترل شود‪.‬‬
‫اهرم مهرة دوتکه از حالت درگیری خارج گردد و دستگاه خاموش شود‪.‬‬
‫فعالیت‬
‫پس از آمادهسازی‪ ،‬عملیات پیچتراشی قطعه را انجام دهید‪.‬‬ ‫کارگاهی‬

‫شکل ‪85‬‬

‫ابزار های اندازه گیری و کنترل‬

‫برای اندازه گیری و کنترل پیچ و مهره  ها و رزوه های آنها‪ ،‬روش های مختلفی وجود دارد که برخی از آنها در‬
‫زیر آمده است‪:‬‬
‫استفاده از گام سنج برای تشخیص استاندارد و مقدار گام پیچ و مهره ها‬
‫گامسنج برای انواع شکل رزوه  ها ساخته شده است و برای پیچهای دندهمثلثی دو نوع متریک و ویتورث وجود دارد‪.‬‬
‫ال با هم جفت شوند‪.‬‬‫روش کنترل با این ابزار به  صورت چشمی است و باید دندانه های پیچ و گام سنج کام ً‬
‫از شابلون پیچ تراشی برای کنترل زاویة رزوه در رنده و اندازة گام (از قسمت خط کش) استفاده می شود‪.‬‬

‫شکل ‪88‬‬ ‫شکل ‪87‬‬ ‫شکل ‪86‬‬

‫‪140‬‬
 ‫پودمان پنجم ـ پیچ تراشی‬

‫استفاده از گیج های برو ـ نرو‪ ،‬برای کنترل گام و اندازة پیچ و مهره ها‬
‫این ابزار  ها به صورت استاندارد و یا به صورت سفارشی برای یک پیچ خاص ساخته می شوند و در دو نوع داخلی‬
‫و خارجی موجود هستند‪.‬‬
‫معموالً طرف «برو» دارای رنگ سبز است و طول بیشتری دارد و با ‪ GO‬مشخص شده است و طرف «نرو» به‬
‫رنگ قرمز و دارای طول کمتر است و با ‪ NO GO‬مشخص می شود‪.‬‬

‫شکل ‪91‬‬ ‫شکل ‪90‬‬

‫در صورتی طرف «برو» در قطعه بسته می شود که شکل و اندازه و تلرانس و گام رزوه و اندازة قطر پیچ و یا‬
‫مهره صحیح باشد و طرف «نرو» در قطعه کار با پیچ و یا مهره صحیح بسته نمی شود‪.‬‬

‫شکل ‪93‬‬ ‫شکل ‪92‬‬

‫‪141‬‬
 ‫فعالیت‬
‫عملیات پیچتراشی قطعات مربوط به پروژه را انجام دهید‪.‬‬ ‫تکمیلی‬

‫شکل ‪94‬‬

‫شکل ‪95‬‬

‫‪142‬‬
 ‫پودمان پنجم ـ پیچ تراشی‬

‫فعالیت‬
‫پس از تراشکاری قطعات دو پروژه بارفیکس و جک قطعات آن را مطابق نقشهها مونتاژ کنید‪.‬‬ ‫پایانی‬

‫نام پروژه‪ :‬بارفیکس‬

‫شکل ‪96‬‬

‫‪143‬‬
‫شکل ‪97‬‬

‫‪144‬‬
 ‫پودمان پنجم ـ پیچ تراشی‬

‫شکل ‪98‬‬

‫‪145‬‬
 ‫‪st 37‬‬ ‫مهره‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪st 37‬‬ ‫پیچ تثبیت‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪st 37‬‬ ‫محور‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪st 37‬‬ ‫بدنه (پایه)‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫نام پروژه‪ :‬جک پیچی‬

‫شکل ‪99‬‬

‫‪146‬‬
 ‫پودمان پنجم ـ پیچ تراشی‬

‫شکل ‪100‬‬

‫‪147‬‬
‫شکل ‪101‬‬

‫‪148‬‬
 ‫پودمان پنجم ـ پیچ تراشی‬

‫ارزشيابي پیچ‌تراشي‬
‫‪ -‬نمونه و نقشه کار‪:‬‬ ‫نقشة كار‪ :‬پیچ تراشی‬
‫شیارتراشی قطعات با دستگاه تراش مطابق نقشه‪.‬‬
‫شاخص عملكرد‪ -1 :‬انطباق رزوه  ها با فرمان‬
‫‪ -2‬پرداخت سطح ‪Ra = 1.6‬‬
‫شرايط انجام كار‪:‬‬
‫‪ -1‬انجام كار در محیط کارگاه‬
‫‪ -2‬نور یکنواخت با شدت ‪ 400‬لوکس‬
‫‪ -3‬تهویه استاندارد و دمای ‪20°c ± 3‬‬
‫‪ -4‬ابزارآالت و تجهیزات استاندارد و آماده به کار‬
‫‪ -5‬وسایل ایمنی استاندارد‬
‫‪ -6‬زمان ‪ 2/5‬ساعت‬
‫شکل ‪102‬‬
‫ابزار و تجهیزات‪ :‬دستگاهتراش یک متری با متعلقات ـ‬
‫رنده پیچ  بری خارجیـ رنده پیچ  بری داخلی ـ شابلن رنده‬
‫ـ شابلن ـ فرمان پیچ و مهره ـ نقشه ـ سه نظام مته با‬
‫تولرانس ‪ m‬ـ ‪ISO 2768‬‬
‫آچار ـ قطعه کارـ کولیس ‪ 0/05‬ـ عینک محافظ و کفش‬
‫مواد اولیه‬
‫ایمنی ـ زیرپایی ـ وسایل تمیزکاری ـ وسایل روغنکاری‬
‫‪St37 Ø60X145‬‬

‫معيار شايستگي‪:‬‬

‫حداقل نمرة قبولي از ‪ 3‬نمرة هنرجو‬ ‫مرحله كار‬ ‫رديف‬

‫‪1‬‬ ‫بررسي قطعه كار اوليه‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫آماده‌‌سازی دستگاه‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫آماده‌سازي و ابزار‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫بستن قطعه كار‬ ‫‪4‬‬
‫‪2‬‬ ‫انجام عملیات پیچ تراشی‬ ‫‪5‬‬
‫شایستگی‌های غیر فنی‪ ،‬ایمنی‪ ،‬بهداشت‪ ،‬توجهات زیست محیطی‬
‫و نگرش‪:‬‬
‫‪١‬ـ مسئولیت‌‌پذیری ‪N72 L2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪٢‬ـ مدیریت مواد و تجهیزات ‪N66 L2‬‬
‫‪٣‬ـ استفاده از لباس‌‌کار و کفش ایمنی و عینک محافظ‬
‫‪٤‬ـ تمیزکردن وسایل و محیط کار‬
‫‪ ٥‬ـ پایبندی به الزامات نقشه‬
‫*‬
‫ميانگين نمرات‬
‫* حداقل ميانگين نمرات هنرجو براي قبولي و كسب شايستگي‪ 2 ،‬است‪.‬‬

‫‪149‬‬
 ‫منابع‬

‫منابع فارسی‪:‬‬
‫‪ .1‬واکر جان‪ ،1383 ،‬در پیرامون ماشینکاری و ماشینهای ابزار‪ ،‬اکبر شیرخورشیدیان‪ ،1383 ،‬تهران‪ ،‬طراح‬
‫‪ .2‬اورویل السکو‪ ،1382 ،‬ماشینهایافزار‪ ،‬ابراهیم صادقی‪ ،1382 ،‬تهران‪ ،‬دانشگاه علم و صنعت‬
‫‪ .3‬میلر رکس‪ ،1380 ،‬دانشنامه ماشینکاری‪ ،‬احمد حجتی‪ ،1377 ،‬تهران‪ ،‬سعید نو‬
‫‪ .4‬دگارمو ای‪.‬پل‪ ،1385 ،‬مواد و فرآیندهای تولید (جلد سوم)‪ ،‬علی حائریان اردکانی‪ ،1385 ،‬مشهد‪ ،‬جهان فردا‬
‫‪ .5‬گرلینگ هنریش‪ ،1364 ،‬در پیرامون ماشینهایافزار‪ ،‬علی اکبر جوانفکر‪ ،1364 ،‬تهران‪ ،‬افکار‬
‫‪ .6‬آر‪.‬کیت موبلی و لری چافتان‪ ،1385 ،‬اصول نگهداری و تعمیرات نت‪ ،‬حسین قلیزاده‪ ،1385 ،‬تهران‪ ،‬طراح‬
‫‪ .7‬دفترچه نصب و نگهداری دستگاه تراش ‪ TN50‬گروه ماشینسازی تبریز‬
‫‪ .8‬شیدلون علیرضا و جعفرزاده مجتبی‪ ،1382 ،‬آموزش تراشکاری به زبان ساده‪ ،‬اول‪ ،‬تهران‪ ،‬مهر‬
‫‪ .9‬خادمی اقدم صمد و نصیری زنوزی بهروز‪ ،1388 ،‬محاسبات فنی (‪ ،)2‬کد ‪ ،461/8‬شرکت چاپ و نشر‬
‫کتابهای درسی ایران‬
‫‪ .10‬اکبری محسن و خادمی اقدم صمد‪ ،1367 ،‬حساب فنی سال سوم‪ ،‬ماشینابزار‪ ،‬کد ‪ ،604‬شرکت افست‬
‫‪ .11‬اعتمادی محمد و غیوری رسول‪ ،1382 ،‬کتاب درسی تراشکاری استانداردهای درجه ‪ 2‬و ‪ ،1‬تهران‪ ،‬پورنگ‬
‫‪ .12‬غالمرضایی‪ ،‬حميدرضا ‪ ،1394‬رسم فنی تخصصی‪ ،‬كد ‪ ،488/6‬شرکت چاپ و نشر کتب درسی ایران‬

‫منابع التين‬
‫‪13. Peter J. Hoffman, 2015, Precision Machining Technology, cambridge university‬‬
‫‪14. Kurt L. Strand, 2014, Machining and CNC Technology, ‘mcgraw hill‬‬

‫‪150‬‬
 ‫بسمه تعالی‬
‫سازمان پژوهش و برنامهریزی آموزشی جهت ایفای نقش خطیر خود در اجرای سند تحول بنیادین در آموزش و پرورش و‬
‫برنامه درسی ملی جمهوری اسالمی ایران‪ ،‬مشارکت معلمان را بهعنوان یک سیاست اجرایی مهم دنبال میکند‪ .‬برای تحقق‬
‫این امر در اقدامی نوآورانه سامانه تعاملی بر خط اعتبارسنجی کتابهای درسی راهاندازی شد تا با دریافت نظرات معلمان‬
‫دربارۀ کتابهای درسی نونگاشت‪ ،‬کتابهای درسی را در اولین سال چاپ‪ ،‬با کمترین اشکال به دانشآموزان و معلمان‬
‫ارجمند تقدیم نماید‪ .‬در انجام مطلوب این فرایند‪ ،‬همکاران گروه تحلیل محتوای آموزشی و پرورشی استانها‪ ،‬گروههای‬
‫آموزشی و دبیرخانۀ راهبری دروس و مدیریت محترم پروژه آقای محسن باهو نقش سازندهای را بر عهده داشتند‪ .‬ضمن ارج‬
‫نهادن به تالش تمامی این همکاران‪ ،‬اسامی دبیران و هنرآموزانی که تالش مضاعفی را در این زمینه داشته و با ارائۀ نظرات‬
‫خود سازمان را در بهبود محتوای این کتاب یاری کردهاند به شرح زیر اعالم میشود‪.‬‬

‫تولید قطعات به روش تراشکاری ـ کد ‪211419‬‬

‫استان محل خدمت‬ ‫نام و نام خانوادگی‬ ‫ردیف نام و نام خانوادگی استان محل خدمت ردیف‬

‫سید هاشم رمضان زاده سکه خراسان رضوی‬ ‫‪14‬‬ ‫ایالم‬ ‫عباس یعقوب زاده‬ ‫‪1‬‬

‫یزد‬ ‫مجید دهقان‬ ‫‪15‬‬ ‫مرکزی‬ ‫سعید رجبی‬ ‫‪2‬‬

‫همدان‬ ‫علی شیر افکن‬ ‫‪16‬‬ ‫چهارمحال وبختیاری‬ ‫علی رضا رحیمی خوی‬ ‫‪3‬‬

‫فارس‬ ‫محمدرحیم کشتکار‬ ‫‪17‬‬ ‫شهرتهران‬ ‫حسین نوروزی‬ ‫‪4‬‬

‫لرستان‬ ‫مهران صاحبی‬ ‫‪18‬‬ ‫خراسان جنوبی‬ ‫سیدعلی هاشم آبادی‬ ‫‪5‬‬

‫کرمان‬ ‫حمیدرضا بنی اسد‬ ‫‪19‬‬ ‫آذربایجان شرقی‬ ‫اسماعیل مصطفی زاده‬ ‫‪6‬‬

‫یزد‬ ‫محسن دوروباف‬ ‫‪20‬‬ ‫شهرستان های تهران‬ ‫غالمرضا رحیمی نژاد‬ ‫‪7‬‬

‫کرمان‬ ‫مجید باقری پور‬ ‫‪21‬‬ ‫کرمانشاه‬ ‫سهراب آزموده‬ ‫‪8‬‬

‫گلستان‬ ‫بهرام فیضی‬ ‫‪22‬‬ ‫اردبیل‬ ‫صدیف اکبری‬ ‫‪9‬‬

‫خوزستان‬ ‫آرش قنواتی‬ ‫‪23‬‬ ‫خراسان شمالی‬ ‫سعید زعفرانلو‬ ‫‪10‬‬

‫گیالن‬ ‫محمد ربیعی‬ ‫‪24‬‬ ‫هرمزگان‬ ‫برات محمد تلبا‬ ‫‪11‬‬

‫سیستان وبلوچستان‬ ‫میثم ساالرپور‬ ‫‪25‬‬ ‫مازندران‬ ‫محسن مهرعلی تبار‬ ‫‪12‬‬

‫کردستان‬ ‫حسن مرادی‬ ‫‪26‬‬ ‫آذربایجان غربی‬ ‫بشار آذرگ‬ ‫‪13‬‬