‫ــــم‬ ‫لــــی ُم َح َّمــــ ٍد َو آلِ ُم َح َّمــــ ٍد َو َع ِّج ْ‬

‫ــــل َف َر َج ُه ْ‬ ‫ـــــل َع ٰ‬ ‫اَللّٰ ُه َّ‬

‫ــــم َص ِّ‬

‫دانش فنی پایه‬

‫رشتۀ مکانیک خودرو‬

‫گروه مکانیک‬
‫شاخۀ فنی و حرفه ای‬
‫پایۀ دهم دورۀ دوم متوسطه‬

‫‪1‬‬
 ‫وزارت آموزش و پرورش‬
‫سازمان پژوهش و برنامه​ريزي آموزشي‬

‫نام کتاب‪ :‬دانش فنی پایه (رشتۀ مکانیک خودرو) ـ ‪210489‬‬

‫پدیدآورنده‪ :‬سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‬
‫مدیریت برنامهریزی درسی و تألیف‪ :‬دفتر تأليف کتاب هاي درسي فنی و حرفه ای وکاردانش‬
‫شناسه افزوده برنامهریزی وتألیف‪ :‬امیربهادر بهادران‪ ،‬علی مکینیری‪ ،‬صیاد نصیری‪ ،‬داود توانا‪ ،‬بهروز خطیبی‪ ،‬ولیاهلل رفیعی  و‬
‫علیرضا عالمی   (   اعضای شوراي برنامه ریزی)‬
‫مهدی اسماعیلی‪ ،‬امیر بهادر بهادران‪ ،‬علی مکی نیری‪ ،‬داود توانا‪ ،‬بهروز خطیبی و ولی اهلل‬
‫رفیعی (اعضای گروه تألیف) ـ صیاد نصیری (ویراستار فنی)‬
‫کل نظارت بر نشر و توزيع مواد آموزشی‬ ‫مدیریت آماده سازی هنری‪ :‬ادارۀ ّ‬
‫شناسه افزوده آماده سازی‪ :‬مجید ذاکری یونسی (مدیر هنری) ـ   سیدعلی موسوی (طراح گرافیک و طراح جلد) ـ‬
‫جهانگیر سرزارع (صفحه آرا) ـ مریم دهقان زاده (رسام)‬
‫نشانی سازمان‪ :‬تهران‪ :‬خيابان ايرانشهر شمالي ـ ساختمان شمارۀ ‪ 4‬آموزش و پرورش (شهيدموسوي)‬
‫تلفن  ‪ 9 :‬ـ ‪ ،    88831161‬دورنگار  ‪ ، 88309266 :‬کد پستي   ‪1584747359 :‬‬
‫وب سايت‪ www.chap.sch.ir :‬و ‪www.irtextbook.ir‬‬
‫ناشر ‪ :‬شرکتچاپ   و   نشرکتابهاي  درسي ايران‪ :‬تهرانـکيلومتر‪17‬جادۀ مخصوصکرج   ـ خيابان‪61‬‬
‫(دارو پخش)   تلفن ‪ 5:‬ـ ‪ ،44985161‬دورنگار‪ ،44985160 :‬صندوق پستي‪139 :‬ـ ‪37515‬‬
‫چاپخانه‪ :‬شرکت چاپ و نشر کتاب هاي درسي ايران «  سهامي خاص»‬
‫سال انتشار و نوبت چاپ‪ :‬چاپ هفتم ‪1401‬‬

‫کلیه حقوق مادی و معنوی این کتاب متعلق به سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی وزارت‬
‫آموزش و پرورش است و هرگونه استفاده از کتاب و اجزای آن به صورت چاپی و الکترونیکی و‬
‫ارائه در پایگاه های مجازی‪ ،‬نمایش‪ ،‬اقتباس‪ ،‬تلخیص‪ ،‬تبدیل‪ ،‬ترجمه‪ ،‬عکس برداری‪ ،‬نقاشی‪،‬‬
‫تهیه فیلم و تکثیر به هر شکل و نوع بدون کسب مجوز از این سازمان ممنوع است و متخلفان‬
‫تحت پیگرد قانونی قرار می گیرند‪.‬‬

‫شابک ‪ISBN 978 - 964 - 05 - 2638-5 978 - 964 - 05 - 2638 -5‬‬

 ‫ما باید زحمت بکشیم تا در همۀ جناح ها خودکفا باشیم‪ .‬امکان ندارد که استقالل‬
‫به دست بیاید‪ ،‬قبل از اینکه استقالل اقتصادی داشته باشیم‪ .‬اگر ما بنا باشد که در‬
‫اقتصاد احتیاج داشته باشیم‪ ،‬در چیزهای دیگر هم وابسته خواهیم شد و همین طور‬
‫اگر در فرهنگ‪ ،‬ما وابستگی داشته باشیم‪ ،‬در اساس مسائل وابستگی پیدا می کنیم‪.‬‬

‫امام خمینی ( ُق ِّد َ‬

‫س سِ ُّر ُه)‬

‫‪3‬‬
 ‫فهرست‬

‫پودمان ‪ : ١‬معرفی رشته‪ ،‬آیندۀ شغلی و الزامات موفقیت ‪7...............................................................‬‬

‫پودمان ‪ : ٢‬ایمنی و بهداشت کاربردی ‪29............................................................................................‬‬

‫پودمان ‪ : ٣‬کاربرد مواد در خودرو ‪43...................................................................................................‬‬

‫پودمان ‪ : ٤‬اصول و مبانی کاربردی درخودرو ‪81..................................................................................‬‬

‫پودمان ‪ : ٥‬مقاومت قطعات در برابر تغییر شکل ‪113..........................................................................‬‬

‫منابع ‪138...............................................................................................................................................‬‬
 ‫سخنی با هنرآموزان گرامی‬

‫با توجه به آموزه های اسالمی‪ ،‬کار و اشتغال از ارزش تربیتی برخوردار است و انسان از طریق کار‪ ،‬نفس سرکش‬
‫را رام کرده و شخصیت وجودی خویش را صیقل داده‪ ،‬هویت خویش را تثبیت کرده و زمینۀ ارتقای وجودی‬
‫خویش را مهیا و امکان کسب روزی حالل و پاسخگویی به نیازهای جامعه را فراهم می آورد‪ .‬آموزش فناوری‪،‬‬
‫کار و مهارت آموزی‪ ،‬باعث پیشرفت فردی‪ ،‬افزایش بهره وری‪ ،‬مشارکت در زندگی اجتماعی و اقتصادی‪ ،‬کاهش‬
‫فقر‪ ،‬افزایش درآمد و توسعه یافتگی خواهد شد‪ .‬برای رسیدن به این مهم‪ ،‬برنامه ریزی درسی حوزۀ دنیای کار و‬
‫دنیای   آموزش بر مبنای نیازسنجی شغلی صورت گرفته است‪ .‬درس های رشته های تحصیلی شاخۀ فنی و حرفه ای‬
‫شامل دروس آموزش عمومی‪ ،‬دروس شایستگی های غیرفنی و شایستگی های فنی مورد نیاز بازار کار است‪.‬‬
‫دروس دانش فنی از دروس شایستگی های فنی است که برای هر رشته در دو مرحله طراحی شده است‪ .‬درس‬
‫دانش فنی  پایه با هدف شناخت مفاهیم و کسب دانش فنی پایه در گروه و رشتۀ تحصیلی است که هنرجویان‬
‫در پایۀ   دهم و در آغاز ورود به رشتۀ تحصیلی خود می بایست آن را آموزش ببینند و شایستگی های الزم را در‬
‫ارتباط با دروس عملی و ادامۀ تحصیل در رشتۀ خود کسب نمایند‪ .‬درس دانش فنی تخصصی که در پایۀ دوازدهم‬
‫تخصصی حرفه ای شده و زمینه را‬
‫ِ‬ ‫طراحی شده است‪ ،‬شایستگی هایی را شامل می شود که موجب ارتقای دانش‬
‫برای ادامۀ   تحصیل و توسعۀ حرفه ای هنرجویان در مقطع کاردانی پیوسته نیز فراهم می کند‪.‬‬
‫الزم به یادآوری است که کتاب دانش فنی پایه تئوری تفکیک شده دروس عملی کارگاه های ‪ 8‬ساعته نیست بلکه در‬
‫راستای شایستگی ها و مشاغل تعریف شده برای هر رشته تدوین شده است‪ .‬در ضمن‪ ،‬آموزش این کتاب نیاز به پیش نیاز‬
‫خاصی ندارد و براساس آموزش های قبلی تا پایۀ نهم به تحریر درآمده است‪ .‬محتوای آموزشی کتاب دانش فنی پایه‪،‬‬
‫آموزش های کارگاهی را عمق می بخشد و نیازهای هنرجویان را در راستای محتوای دانش نظری تأمین می کند‪.‬‬
‫تدریس کتاب در کالس درس به صورت تعاملی و با محوریت هنرآموز و هنرجوی فعال صورت می گیرد‪ .‬برای‬
‫ارزشیابی این کتاب ضرورتی ندارد که حتماً آزمون کتبی انجام پذیرد‪ .‬می توان از روش های جایگزین مانند‬
‫پژوهش‪ ،‬مصاحبه‪ ،‬پوشه کار و‪ ...‬استفاده کرد‪.‬‬

‫دفتر تألیف کتاب های درسی فنی و حرفه ای و کاردانش‬

‫‪5‬‬
 ‫سخنی با هنرجویان عزیز‬

‫دانش فنی پایه در گروه مکانیک و رشتۀ‬ ‫ِ‬ ‫درس دانش فنی پایه با هدف شناخت مفاهیم‪ ،‬کسب‬
‫تحصیلی مکانیک خودرو برای شما هنرجویان عزیز طراحی و کتاب آن تألیف شده است‪.‬‬
‫در تدوین درس دانش فنی پایه‪ ،‬موضوعاتی مانند تاریخچۀ رشته‪ ،‬محتوا جهت ایجاد   انگیزش‪،‬‬
‫مشاغل و هدف رشتۀ تحصیلی ‪ ،‬نقش رشتۀ شما در توسعۀ کشو ر‪  ،‬مثال هایی از نوآوری‪ ،‬خالقیت و‬
‫الهام از طبیعت  ‪  ،‬اصول ‪   ،‬مفاهیم ‪ ،‬قوانین ‪ ،‬نظریه ‪ ،‬فناوری ‪ ،‬عالئم‪ ،‬تعاریف کمیت ها‪ ،‬واحدها و یکاها‪،‬‬
‫فرمول های فنی‪   ،‬تعریف دستگاه ها و وسایل کار ‪ ،‬مصادیقی از ارتباط مؤثر فنی و مستندسازی‪،‬‬
‫ایمنی و بهداشت فردی و    جمعی‪ ،‬پیشگیری از حوادث احتمالی شغلی و نمونه هایی از مهارت حل‬
‫مسئله در بستر گروه تحصیلی   و    برای     رشتۀ   تحصیلی در   نظر  گرفته شده است‪.‬‬
‫می توانید در هنگام ارزشیابی این درس‪ ،‬از کتاب همراه هنرجوی خود استفاده نمایید‪.‬‬
‫توصیه می شود در یادگیری این درس به دلیل کاربرد زیاد آن در درس های دیگر رشته‪ ،‬کوشش‬
‫الزم را داشته باشید‪.‬‬

‫دفتر تألیف کتاب های درسی فنی و حرفه ای و کاردانش‬

 ‫پودمان ‪1‬‬
‫معرفی رشته‪ ،‬آیندۀ شغلی و الزامات موفقیت‬

‫یکی از دالیل مهم موفقیت شغلی انتخاب صحیح آن بر اساس توانایی های فردی و عالقه مندی و آینده شغلی‬
‫و شیوه رشد در شغل مربوطه می باشد‪ .‬در این پودمان با مشاغل اصلی و مرتبط با خودرو و نکات ضروری برای‬
‫پیشرفت در این حوزه آشنا خواهید شد‪.‬‬

‫‪7‬‬
 ‫واحد یادگیری ‪1‬‬
‫معرفی رشته و آینده شغلی‬

‫معرفی رشته و آینده شغلی‬

‫در ســال ‪ 1357‬حدود ‪ 1/2‬میلیون خودرو در ایران تردد می کردند و این عدد در پایان سال ‪ 1399‬به حدود ‪35‬‬
‫میلیون (‪ 20‬میلیون خودرو و ‪ 15‬میلیون موتورسیکلت) رسیده است‪ .‬همان طور که در نمودار ‪ 1‬مالحظه می کنید‬
‫‪35000000‬‬ ‫روند رشد خودروهای موجود درآن به شدت افزایش یافته است‪.‬‬
‫‪30000000‬‬ ‫‪35000000‬‬
‫‪25000000‬‬

‫‪20000000‬‬
‫تعداد خودرو‬

‫‪15000000‬‬

‫‪10000000‬‬
‫‪١٢٠٠٠٠٠‬‬
‫‪5000000‬‬

‫‪0‬‬
‫‪1357‬‬ ‫سال‬ ‫‪1392‬‬
‫نمودار ‪1‬ـ منحنی روند رشد خودروهای موجود‬
‫همچنین توسط خودروسازهای داخلی به طور میانگین بیش از ‪ 1‬میلیون خودرو در سال به ناوگان خودروی کشور‬
‫اضافه می شود و اگر خودرو های وارداتی را نیز در نظر بگیریم این آمار به عدد تقریبی ‪ 1/1‬میلیون خودرو در سال‬
‫می رسد‪ .‬این آمار به سادگی وسعت فعالیت در حوزة خودرو را نشان می دهد‪.‬‬
‫شکل ‪ 1‬برخی از مشاغل مرتبط با صنعت خودرو را نشان می دهد‪.‬‬
‫باتری سازی‬ ‫الکترونیک و شبکه‬
‫طراحی و ساخت‬ ‫سرویس سریع‬
‫نفت و پتروشیمی‬ ‫آموزش‬
‫فوالد و آهن‬ ‫نقاشی و صافکاری‬
‫پارچه و چرم‬ ‫تولید‬ ‫صنعت خودرو‬ ‫خدمات پس از فروش‬ ‫تعمیر موتور‬
‫چوب و الستیک‬ ‫تعمیر گیربکس‬
‫برق و الکترونیک‬ ‫فروش‬ ‫جلوبندی سازی‬
‫ریختهگریوقالبسازی‬ ‫اگزوز سازی‬
‫تیونینگ خودرو‬
‫تأمین لوازم یدکی‬
‫خدمات فرعی‬ ‫فروش ابزار و تجهیزات کارگاهی‬
‫شکل ‪1‬ـ برخی مشاغل مرتبط با صنعت خودرو‬
‫تعمیر تجهیزات کارگاهی خودرو‬
‫همانطور که در شکل ‪ 1‬مالحظه شد‪ ،‬عالوه بر مشاغلی که در حوزة خدمات تخصصی صنعت خودرو مطرح هستند‪،‬‬
‫در بخش تولید نیز تقریباً تمامی مشــاغل به نوعی با این صنعت در ارتباط اند‪ .‬در کنار این دو شاخة اصلی بخش‬
‫دیگری که شــاید بتوان مشــاغل واســطه ای از آنها نام برد نیز وجود دارند که برخی از آنها در شکل ‪ 1‬مشخص‬
‫شدهاند‪.‬‬
‫کسانی که وارد رشتة مکانیک خودرو می شوند معموالً در یکی از بخش های خدمات خودرو فعالیت خواهند کرد‪.‬‬
‫در ادامه مشاغل مربوط به حوزة خدمات ارائه می شود‪.‬‬
‫رشتة خدمات خودرو ‪:‬‬
‫هدف از این رشته تربیت نیروی انسانی متعهد و کارآمد است به طوری که بتواند عالوه بر وظایف شهروندی با استفاده‬
‫از آموخته های خویش در حرفه های مربوط به مکانیک خودرو در سطح مقدماتی (تعمیرکار ماهر و کمک تکنسین) و‬
‫در صورت ادامة تحصیل در مقطع کاردانی در سطح متوسط (تکنسین ماهر) به کار اشتغال ورزد‪.‬‬
‫تاریخچة صنعت خودرو در دنیا‪:‬‬
‫برخی از موارد پیشرفت تکنولوژی خودرو درطول زمان در شکل ‪ 2‬ارائه شده است‪.‬‬

‫‪ :1776‬اولین خودروی بخار‬

‫‪ :1886‬اولین خودروی بنزینی‬

‫‪ :1912‬اولین استارت‬

‫‪ :1934‬اولین خودروی چهارچرخ‬ ‫‪ :1900‬اولین خودروی بنزینی ـ‬

‫متحرک‬ ‫برقی (هیبریدی)‬

‫‪ :1926‬اولین فرمان هیدرولیک‬

‫‪ :1939‬اولین جعبه دنده اتوماتیک‬

‫‪ :1950‬اولین ترمز‬
‫دیسکی‬
‫‪ :1954‬اولین سیستم انژکتور بنزینی‬

‫‪ :1990‬اولین پیل سوختی در خودرو‬

‫‪ :1996‬اولین استفاده از شبکه‬

‫‪ :1971‬اولین سیستم‬
‫اطالعات در خودرو ‪CAN‬‬
‫ترمز ‪ABS‬‬

‫‪ :2014‬استفاده از تجهیزات کاهش‬

‫‪ :2002‬استفاده از تکنولوژی‬ ‫آالیندگی برای استاندارد‪  6‬ـ ‪Euro‬‬
‫‪ Wire‬ـ‪ BY‬ـ ‪X‬‬

‫شکل ‪2‬ـ تاریخچه پیشرفت تکنولوژی خودرو‬

‫‪9‬‬
 ‫تکنولوژی (‪ )X-BY-WIRE‬چیست و کاربرد آن در خودرو به چه صورت است‪.‬‬
‫پژوهش‬

‫تاریخچه آموزش مکانیک خودرو در دنیا‬

‫از تولد خودرو در نیمة دوم قرن ‪ 18‬تا ایجاد اولین خط تولید خودرو در اوایل قرن ‪ ،19‬اتومبیل محصول تجمالتی‬
‫به شــمار می رفت که تنها در اختیار تعداد محدودی قرار می گرفت‪ .‬در آن زمان تعمیرگاه اتومبیل وجود نداشــت‬
‫معموالً این افراد‪ ،‬شــخصی را به عنوان راننده اســتخدام می کردند که وظیفة سرویس و نگهداری خودرو را هم بر‬
‫عهده داشت‪ .‬این افراد‪ ،‬به صورت تجربی و با گذشت زمان و سعی و خطا در تعمیر آن اتومبیل خاص مهارت پیدا‬
‫میکردند‪.‬‬
‫پس از ایجاد اولین خط تولید اتومبیل توســط هنری فورد و کاهش شــدید قیمت خودرو سطوح متوسط جامعه‬
‫نیز قادر به خرید خودرو شــدند‪ .‬در اواخر دهۀ دوم قرن ‪ 19‬کم کم تعمیرگاه ها به صورت نمایندگی های مجاز و‬
‫یا تعمیرگاه های آزاد شــروع به فعالیت کردند‪ .‬در همین دوره هنرســتان های آموزش فنی تعمیرات خودرو نیز به‬
‫وجود آمدند‪.‬‬

‫ایجاد تعمیرگاه های اتومبیل در حدود سال های ‪ 1915‬تا ‪1920‬‬ ‫یکی از اولین مراکز آموزش خودرو ـ سال تأسیس ‪( 1917‬تصویر‬
‫مربوط به دهۀ‪)70‬‬
‫شکل ‪3‬ـ ایجاد مراکز آموزشی و تعمیراتی‬

‫شکل ‪4‬ـ نمونه مراکز آموزش فنی خودرو‬

‫امروزه مراکز مختلف آموزش خودرو به صورت آکادمیک وجود دارد‪ .‬این مراکز معموالً تحت پوشش سیستم های‬
‫آموزش و پرورش‪ ،‬ســازمان فنی و حرفه ای‪،‬آموزش عالی‪ ،‬شرکت های خودرو سازی و مؤسسات خصوصی فعالیت‬
‫میکنند‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫تاریخچة ایجاد و توســعۀ صنعت خودرو در ایران را بررسی و گردآوری کنید‪(.‬ایران خودرو‪ ،‬سایپا‪ ،‬پارس خودرو‪،‬‬
‫زامیاد)‬ ‫پژوهش‬

‫تاریخچة آموزش مکانیک خودرو در ایران‬

‫رشتة مکانیک خودرو (اتومکانیک سابق) برای اولین بار در هنرستان فنی تهران در سال ‪ 1303‬تأسیس شد‪ .‬پس‬
‫از آن در چند نقطۀ دیگر شهر تهران و شهرهای بزرگ این رشتة هنرستانی راه اندازی گردید‪ .‬آموزش دانشگاهی‬
‫در ایران در رشتة مکانیک خودرو برای اولین بار در دانشگاه علم و صنعت پایه گذاری شد‪ .‬اولین دانشکدة مهندسی‬
‫خودرو نیز در همین دانشگاه در سال ‪ 1379‬تأسیس شد‪.‬‬

‫آیندۀ شغلی در زمینة خدمات خودرو‬

‫فارغ التحصیالن این رشــته پس از دریافت دیپلم از هنرســتان می توانند در مشاغلی که نام برخی از آنها در ادامه‬
‫آمده است به عنوان تعمیرکار ماهر یا کمک تکنسین وارد بازار کار شوند‪.‬‬
‫مشاغلی در حوزة خودرو وجود دارد که آموزش آنها به صورت مستقل در سیستم آموزش و پرورش رسمی کشور‬
‫وجود ندارد‪ .‬برای کسب اطالعات بیشتر باید به مراکزی که آموزش خاص آن شغل را ارائه می کنند‪ ،‬مراجعه کرد‪.‬‬
‫در گذشــته متصدیان مشــاغل تعمیراتی خودرو توانایی انجام کار در چندین حوزة کاری مانند تعمیرات موتور‪،‬‬
‫سیســتم سوخت رسانی و سیســتم انتقال قدرت را دارا بودند‪ ،‬اما امروزه به دلیل پیشرفت تکنولوژی‪ ،‬بهتر است‬
‫ال تخصصی و مستقل پیگیری و انتخاب شوند‪.‬‬ ‫مشاغل به صورت کام ً‬

‫سطوح باالتر تحصیلی و مشاغل مرتبط با آنها را جست وجو کنید‪.‬‬

‫پژوهش‬

‫سازماندهی مشاغل اصلی‬

‫تعمیرگاه های خودرو معموالً به چهار صورت کلی وجود دارند‪.‬‬

‫‪ -‬نمایندگی های مجاز تعمیرات‬
‫‪ -‬تعمیرگاه های بزرگ‬
‫‪ -‬عاملیت فروش قطعات‬
‫‪ -‬تعمیرگاه های کوچک شخصی‬
‫معموالً نمایندگی های مجاز تعمیرات و تعمیرگاه های بزرگ از نظر سازماندهی مشابه هستند‪ .‬شکل ‪ 5‬ارتباط‬
‫مشــاغل در این مجموعه ها را نشــان می دهد‪ .‬شکل ‪ 6‬نیز ارتباط مشــاغل در تعمیرگاه های کوچک را نشان‬
‫میدهد‪.‬‬

‫‪11‬‬
 ‫مدیر داخلی نمایندگی‬ ‫مدیریت پیگیری شکایت ها (‪)CRM‬‬

‫مدیر سرویس و خدمات‬ ‫مدیر تأمین قطعات‬ ‫مدیر بخش بدنه‬ ‫مدیر فروش‬ ‫مدیر امور مالی‬

‫کارشناس فنی‬

‫کارشناس پذیرش و تحویل‬ ‫انباردار‬ ‫نقاش بدنه‬ ‫کارمند اداره فروش‬ ‫حسابدار‬

‫مکانیک‬ ‫فروشنده لوازم‬ ‫صافکار بدنه‬ ‫فروشنده خودرو‬

‫تزئینات داخلی‬
‫باتریساز‬

‫جلوبندی ساز‬

‫سرویسکار سریع‬

‫شکل ‪  5‬ـ ارتباط مشاغل در نمایندگی مجاز یا تعمیرگاه بزرگ‬

‫با مراجعه به یک نمایندگی مجاز تعمیرات خودرو‪ ،‬الگوی سازمانی ارتباط مشاغل در آن را رسم کنید‪.‬‬
‫پژوهش‬

‫مالک تعمیرگاه‬

‫کارمند اداری‬ ‫تکنسین سرویس و خدمات‬

‫شکل ‪  6‬ـ ارتباط مشاغل در تعمیرگاه کوچک‬

‫‪12‬‬
 ‫مشاغل تخصصی مرتبط با خودرو در نمایندگیها ی مجاز‬
‫‪ .1‬کارشناس پذیرش و تحویل (‪)SERVICE CONSULTANT-SERVICE ADVISOR‬‬
‫کارشناس پذیرش مسئول تحویل گرفتن خودرو از مشتری و ثبت مشخصات مالک و خودرو است‪ .‬این افراد معموالً‬
‫از بین اشخاصی که مهارت ارتباط اجتماعی باالیی دارند انتخاب می شوند‪ .‬عالوه بر مهارت فنی‪ ،‬دقت در شنیدن‬
‫و تکمیل جدول اطالعات اولیه و آشنایی با استانداردها و مراحل کار درتعمیرگاه از مهم ترین توانایی های مورد‬
‫نیاز در این شغل است‪ .‬دانش آموختگان مقطع کاردانی در صورت واجد شرایط بودن و پس از گذراندن دوره های‬
‫تخصصی مورد نیاز توانایی کار در این شغل را دارا هستند‪.‬‬
‫عمده وظایف کارشناس پذیرش عبارت است از‪:‬‬
‫‪ -‬تکمیل فرم مشخصات مالک و خودرو‬
‫‪ -‬ثبت دقیق عیب از نظر مشتری و انجام آزمایش های‬
‫الزم برای تأیید نظر مشتری‬
‫‪ -‬بررسی تاریخچۀ تعمیرات انجام شده‬
‫‪ -‬بررسی عیب و تشخیص اولیه‬
‫‪ -‬اطالع رســانی به مشــتری از فرایند تعمیر (در زمان‬
‫پذیرش و هنگام تعمیرات)‬
‫‪ -‬صدور برگۀ تعمیراتی‬
‫‪ -‬سفارش های الزم به مشتری برای سرویس و نگهداری‬
‫شکل‪7‬ـ کارشناس پذیرش‬ ‫هنگام تحویل‬

‫‪ .2‬متصدی آمادهسازی پذیرش و تحویل خودرو (‪)NEW VEHICLE PREPARATION FOR DELIVERY‬‬
‫این شغل یکی از مشاغل موجود در برخی نمایندگی های مجاز است‪ .‬افرادی می توانند در این قسمت کار کنند‬
‫که دارندة دیپلم فنی بوده و برای این کار آموزش ویژه دیده و فارغ التحصیالن هنرستان یا سازمان آموزش فنی‬
‫و حرفه ای باشند‪.‬‬
‫برخی وظایف کلی این شغل در زیر آمده است‪:‬‬
‫‪ -‬قراردادن پوشش های حفاظتی صندلی‪ ،‬فرمان و کف پوش‬
‫‪ -‬قراردادن تابلوی راهنمای حوزة تعمیرات و برگه تعمیرات مورد نیاز‬
‫‪ -‬بررسی فشار باد تایر‬
‫‪ -‬بررسی مایعات مختلف موتور‬
‫‪ -‬ارجاع به واحد شست و شوی خودرو‬
‫‪ -‬آماده سازی تحویل خودرو به مشتری‬

‫‪13‬‬
 ‫‪ .3‬تکنسین تعمیرات (‪)GENERAL SERVICE TECHNICIAN‬‬
‫این شــغل دامنۀ وسیعی دارد و با توجه به تخصصی شــدن تعمیرات‪ ،‬به زیر شغل های تعمیرات مکانیکی موتور؛‬
‫تعمیرات الکتریکی خودرو؛ تعمیرات ترمز‪ ،‬تعلیق و فرمان؛ تعمیرات جعبه دنده؛ تعمیرات بدنه و رنگ (صافکاری‬
‫و نقاشی) تقسیم بندی می شود‪ .‬فارغ التحصیالن هنرستان و دورة کاردانی یا دوره های آموزش فنی و حرفه ای در‬
‫ابتدای فعالیت می توانند با توجه به استعداد و عالقه و مهارت اولیه‪ ،‬در واحد مناسب فعالیت کنند‪.‬‬

‫مهم ترین وظایف این شغل عبارت است از‪:‬‬

‫تعمیر‪ ،‬تعویض و تنظیم قطعات و اجزا و سیستم های مختلف‬

‫شکل ‪  8‬ـ تکنسین تعمیرات‬

‫‪ .4‬کارشناس فنی‬
‫معموالً فارغ التحصیالن دوره کاردانی یا کارشناسی‪ ،‬هنگامی که مهارت کافی را در بیشتر کار های یک تعمیرگاه‬
‫پیدا کنند‪ ،‬شایستة کار در این شغل هستند‪ .‬اطالعات و توانایی های کارشناس فنی معموالً از سایر تکنسین های‬
‫شاغل در تعمیرگاه باالتر است‪ .‬معموالً فرایند تعمیر انجام شده توسط تکنسین‪ ،‬توسط کارشناس فنی بررسی‬
‫می شود‪ .‬به صورت کلی وظایف این شغل عبارت است از‪:‬‬
‫ـ کنترل فرایند عیب یابی و تعمیرات انجام شده توسط تکنسین ها و راهنمایی آنها‬
‫ـ راهنمایی در بررسی عملکرد و سرویس و نگهداری تجهیزات کارگاهی‬
‫ـ بررسی نهایی فرایند تعمیر‬
‫ـ به روز رسانی تکنسین ها از نظر علمی و عملی و روش های جدید تعمیر‬
‫ـ بررسی نیاز مشتری‬
‫ـ اطالع رسانی درباره تعمیرات ضروری پیش بینی نشده‬
‫ـ تکمیل برگة تعمیرات خودرو‬

‫‪14‬‬
 ‫شکل ‪9‬ـ کارشناس فنی‬

‫‪ .5‬سرویسکار خودرو(سرویس سریع خودرو)(‪)QUICK SERVICE TECHNICIAN‬‬

‫ســرویس های اولیه در حوزة خودرو زیر مجموعة این شغل هستند‪ .‬فارغ التحصیالن هنرستان یا سازمان آموزش‬
‫فنی و حرفه ای می توانند در این شغل فعالیت کنند‪ .‬برخی از وظایف این شغل به صورت کلی عبارت است از‪:‬‬
‫ـ تعویض مایعات مختلف خودرو‬
‫ـ تعویض فیلتر های مختلف خودرو‬
‫ـ تعمیرات الستیک خودرو‬
‫ـ بررسی تسمه های موتور‬
‫ـ تعویض لنت های ترمز‬
‫ـ تعویض شمع و وایر شمع‬
‫ـ سرویس های اولیه سیستم سوخت رسانی‬

‫شکل ‪10‬ـ سرویس کار خودرو‬

‫برخی نمایندگی های مجاز فقط اجازة فعالیت در این حوزه را دارند‪.‬‬
‫نکته‬

‫عوض کردن الستیک با دستگاه‬ ‫عوض کردن روغن موتور با ساکشن‬

‫شکل‪11‬ـ تجهیزات اصلی سرویس سریع خودرو‬

‫‪15‬‬
 ‫‪ . 6‬مدیربخش تعمیر (‪)SERVICE MANAGER‬‬
‫معموالً کارشناس فنی در تعمیرگاه یا نمایندگی ها (بزرگ) پس از افزایش سابقه‪ ،‬واجد شرایط این پست می شوند‪.‬‬
‫مدیر تعمیرات به ندرت فعالیت های تعمیرات را شخصاً انجام می دهد‪ .‬وظیفة اصلی مدیر بخش تعمیرات‪ ،‬هدایت‬
‫فرایند تعمیر است‪ .‬عمده وظایف مدیر بخش تعمیرات‪ ،‬عبارت است از‪:‬‬
‫ـ نوشتن دستور کار برای تعیین فعالیت تکنسین ها‬
‫ـ بررسی کارکرد و کارایی تکنسین ها‬
‫ـ ارزیابی و بودجه بندی ابزار و تجهیزات‬
‫ـ تعیین برنامۀ ساعت های کاری‬
‫ـ بررسی موارد مربوط به گارانتی و خدمات پس از فروش‬

‫شکل ‪12‬ـ مدیر بخش تعمیر‬

‫مشاغل فرعی مرتبط با خودرو‬

‫‪1‬ـ فروشنده لوازم یدکی‬

‫یکی از مهم ترین مشاغل وابسته به خودرو‪ ،‬فروشندة لوازم یدکی خودرو است‪ .‬در دید کلی شاید به نظر برسد این‬
‫شغل نیاز به تخصصی در حوزة خودرو ندارد‪ ،‬بلکه فقط مهارت های فروشندگی را الزم دارد‪ ،‬اما باید گفت با توجه‬
‫به تنوع قطعات و لوازم یدکی بخش های گوناگون خودرو‪ ،‬دانش آموختگان رشتة مکانیک خودرو می توانند در این‬
‫شغل موفق تر باشند‪ .‬برخی وظایف این شغل عبارت است از‪:‬‬
‫‪ -‬مهارت های ارتباط با مشتری‬
‫‪ -‬تشخیص نیاز و هدایت درست مشتری‬
‫‪ -‬تکمیل فرم های مورد نیاز در فرایند فروش‬
‫‪ -‬پاسخ به سؤاالت تخصصی مشتری‬
‫‪ -‬شناخت گارانتی و ضمانت نامه های قطعات‬
‫‪ -‬شناسایی قطعات اصلی‬

‫اگر فروشگاه لوازم یدکی بزرگ یا وابسته به نمایندگی یکی از شرکت های تولیدکنندۀ خودرو باشد‪ ،‬معموالً یک‬
‫شغل دیگر به عنوان مدیر بخش فروشگاه نیز تعریف می شود که برخی وظایف این شغل عبارت است از‪:‬‬
‫نکته‬
‫‪ -‬مدیریت فروشندگان و ارائه برنامۀ زمانی برای آنها‬
‫‪ -‬آموزش ضمن کار به فروشندگان‬
‫‪ -‬مدیریت موجودی قطعات فروشگاه‬
‫‪ -‬هماهنگی با مدیر بخش تعمیرات (در صورتی که فروشگاه‪ ،‬مربوط به نمایندگی باشد)‬

‫‪16‬‬
 ‫شکل ‪13‬ـ فروشگاه لوازم یدکی خودرو‬

‫‪2‬ـ فروشندۀ ابزار‪ ،‬تجهیزات تخصصی و کارگاهی خودرو‬

‫یکی از نیازمندی های اصلی انجام تعمیرات خودرو در اختیار داشــتن ابزار و تجهیزات مورد نیاز آن کار اســت‪ .‬با‬
‫توجه به تنوع سیســتم های مختلف در خودرو و تنوع ابزار و تجهیزات مورد نیاز‪ ،‬این حرفه را از شــرایط ویژه ای‬
‫برخوردار کرده است‪ .‬چنانچه متصدیان این مشاغل از دانش مناسب فنی برخوردار باشند‪ ،‬موفقیت بیشتری را در‬
‫کسب و کار خود خواهند داشت‪ .‬برخی از نیازمندی های متصدیان این شغل عبارت است از‪:‬‬
‫‪ -‬شناخت ابزار تخصصی‪ ،‬آموزش و راهنمایی مشتری‬
‫‪ -‬شناخت گارانتی‪ ،‬وارانتی و ضمانت نامه های مربوط‬
‫‪ -‬تشخیص ابزارها و تجهیزات اصلی از غیر آن‬

‫‪3‬ـ تعمیرکار تجهیزات کارگاهی‪ ،‬تعمیرگاهی و کارخانه ای‬

‫همان طور که پیش تر گفته شــد‪ ،‬بعضی مشــاغل به صورت مستقیم با خودرو در ارتباط نیستند‪ ،‬یکی از مشاغل‬
‫بســیار مهم در این گروه‪ ،‬تعمیرکار تجهیزات کارگاهی اســت‪ .‬برخی ابزار و تجهیزات پس از مدتی استفاده‪ ،‬باید‬
‫به روزرسانی‪ ،‬تنظیم و تعمیر شوند؛ که تعمیرکار تجهیزات کارگاهی این وظیفه را عهده دار است‪.‬‬

‫با توجه به روند پیشرفت صنعت خودرو‪ ،‬آیندۀ مشاغل مرتبط چگونه خواهد بود؟‬
‫فکرکنید‬

‫کدام یک از رشته های هنرســتانی و دانشگاهی می توانند در بخش تعمیرکار تجهیزات کارگاهی‪ ،‬تعمیرگاهی و‬
‫کارخانه ای فعالیت کنند؟‬
‫کار کالسی‬

‫‪17‬‬
 ‫مشاغل تخصصی مرتبط با خودرو در تعمیرگاه خصوصی‬
‫بســیاری از واحدهای خصوصی تعمیرگاهی (در ایران) به صورت صنفی در یک حوزة تعمیرات فعال هستند‪ .‬این‬
‫تعمیرگاه ها عموماً توســط تعداد محدودی از تکنسین ها اداره می شود‪ .‬ارائه خدمات به گروه های تخصصی مانند‬
‫زیر تقسیم بندی می شود‪:‬‬

‫برخی اتحادیه های خودرویی‬

‫باتری سازان خودرو‬ ‫جلوبندی سازان خودرو‬ ‫تعمیرکاران خودرو‬

‫‪18‬‬
 ‫واحد یادگیری ‪2‬‬
‫الزامات تعمیرکار موفق (مکانیک خودرو)‬
‫الزامات تعمیرکار موفق‬
‫وجود دانش تا زمانی که از آن اســتفاده نشــود‪ ،‬ارزش چندانی ندارد‪ .‬کسب دانش و ایجاد مهارت به تنهایی کافی‬
‫نیست؛ بلکه این موضوع زمانی کامل می شود که به مرحلة کاربرد در دنیای کار (نه فقط در کارگاه های آموزشی)‬
‫برسد‪ .‬در آنجاست که در کنار دانش و مهارت فنی کسب شده‪ ،‬نیاز به مهارت های دیگری نیز احساس می شود تا‬
‫از ترکیب تمامی این موارد‪ ،‬موفقیت حاصل شــود‪ .‬در این واحد یادگیری‪ ،‬الزامات مورد نیاز برای موفق بودن یک‬
‫تعمیرکار آمده است‪.‬‬

‫‪ .1‬دانش و مهارت فنی در انجام سرویس و عیب یابی و تعمیرات‬

‫دانشافزایی و باالبردن مهارت مهمترین گزینۀ رسیدن به مرحلة تعمیرکار موفق است‪ .‬به عنوان مثال دانش و اطالعات‬
‫در مورد تکنولوژیهای بهکار رفته در خودروهای مختلف باعث سهولت در روند عیبیابی و تعمیر خواهد شد و‬
‫همچنین دانش فنی و مهارت الزم در مواردی از قبیل نقشه خوانی‪ ،‬بهکارگیری ابزارهای مخصوص و ابزار دقیق در‬
‫فرایند عیبیابی و تعمیر نقش بسزایی دارد‪ .‬افزایش دانش و مهارت معموالً به دو صورت کلی انجام میشود‪.‬‬

‫‪ 1‬ـ‪1‬ـ واحد آموزش شرکتهای تولیدکنندۀ خودرو(خدمات خودرویی)‬

‫بهترین راه افزایش مهارت‪ ،‬شرکت در کالس های تخصصی شرکت های تولید کنندة خودرو است‪ .‬نقطۀ ضعف این‬
‫روش آن است که دوره های تخصصی معموالً برای تعمیرکاران فعال در نمایندگی های مجاز قابل دسترسی بوده و‬
‫تعمیرکاران خصوصی نمی توانند در این دوره ها شرکت کنند‪.‬‬

‫شکل ‪14‬ـ نمونه ای ازکالس های برگزار شدة شرکت های خودرو ساز‬
‫‪ 2‬ـ ‪1‬ـ واحدهای آموزش خصوصی‬
‫برخی شرکت ها یا آموزشگاه های معتبر اقدام به برگزاری دوره های تخصصی خودرویی می کنند‪ .‬امکانات و تجهیزات‬
‫این دوره ها اگر چه در حد دوره های شرکت های تولید کنندۀ خودرو نیست‪ ،‬اما آسانتر در اختیار عالقه مندان قرار‬
‫می گیرد‪ .‬باید توجه داشــت قبل از انتخاب و شــرکت در این دوره ها از اعتبار شــرکت یا واحد آموزش مورد نظر‬
‫مطمئن شد‪.‬‬
‫با پژوهش و جستجو در اینترنت قیمت دوره های تخصصی آموزشگاه های خصوصی را به دست آورده و نظر خود‬
‫را درباره علل تفاوت قیمت های دوره ها با یکدیگر بیان کنید‪.‬‬
‫پژوهش‬

‫‪19‬‬
 ‫‪ .2‬کاربرد مستندات سرویس و تعمیرخودرو‬
‫با توجه به پیشرفت تکنولوژی در صنایع خودروسازی و تنوع محصوالت مختلف خودرویی‪ ،‬امکان دانستن تمامی‬
‫نکات و روش های ســرویس‪ ،‬عیب یابی و تعمیر در خودروها غیرممکن اســت‪ .‬در کالس های آموزش تخصصی به‬
‫تمامی نکات و ریزکاری های تخصصی سرویس و تعمیرات خودرو پرداخته نمی شود‪ .‬به همین دلیل در فرایندهای‬
‫ال احساس می شــود‪ .‬این مستندات شامل کتاب های‬ ‫ذکر شــده نیاز به استفاده از مســتندات مربوط به آن کام ً‬
‫راهنمای سرویس و تعمیرات‪ ،‬اطالعیه های فنی و نرم افزارهای تعمیراتی است‪ .‬حتی گاهی الزم است مطالب را در‬
‫اینترنت جســتجو کرد‪ .‬گستردگی منابع و مطالب باعث می شود که هنگام جستجو نتوان به آسانی به آن مطالب‬
‫دسترســی پیدا کرد به همین دلیل‪ ،‬با اینکه دانش‪ ،‬شــناخت و نحوة اســتفاده از مستندات بسیار ساده است‪ ،‬اما‬
‫به کارگیری آن باعث می شود کیفیت تعمیر یا سرویس خودرو افزایش یافته و زمان آن کاهش یابد‪.‬‬

‫لوح فشرده‬ ‫کتاب‬

‫شکل ‪15‬ـ نمونه راهنمای الکترونیکی و کاغذی‬

‫‪ .3‬مستندسازی‬
‫یکی از مهم ترین موارد ضروری برای یک تعمیرکار موفق‪ ،‬مستند سازی فعالیت ها است‪.‬‬

‫چرا یک تعمیرکار باید فعالیت های خود را مستند سازی کند؟‬

‫چه مطالبی نیاز به مستند سازی دارد؟‬
‫کار کالسی‬

‫‪1‬ـ‪3‬ـ ثبت اطالعات خودروی ورودی (فرایند پذیرش خودرو)‬

‫یکی از نکات مهم در فرایند تعمیرات‪ ،‬ثبت و نگهداری اطالعات خودروهای ورودی است‪ .‬این کار پیگیری فرایند‬
‫را آســان کرده و همچنین در مراجعات بعدی خودرو می تواند مورد استناد قرار گیرد‪ .‬اطالعات ضروری برای ثبت‬
‫می تواند مواردی از قبیل دریافت مشخصات ضروری خودرو‪ ،‬مالک خودرو و خدمات مورد درخواست مشتری باشد‪.‬‬
‫جدول ‪ 1‬نمونۀ چک لیست ثبت اطالعات خودرو را نشان می دهد‪.‬‬

‫‪20‬‬
 ‫چک لیست اطالعات خودرو‬
‫شماره کارت‬ ‫کد پذیرش‬
‫ساعت‬ ‫تلفن همراه‬ ‫تلفن منزل‬
‫پذیرش‬
‫نام مشتری‬
‫تاریخ‬ ‫کد ملی‬ ‫کد پستی‬
‫پذیرش‬
‫آدرس‬
‫کیلومتر‬ ‫رنگ خودرو‬ ‫شماره شاسی‬ ‫شماره پالک‬
‫نوع خودرو‬ ‫تاریخ تحویل‬
‫کد اشتراک‬ ‫شماره ‪VIN‬‬

‫آیا خودرو در شرایط گارانتی‬

‫کد پذیرش گر‬ ‫نام پذیرش گر‬
‫قرار دارد؟‬
‫شرایط‬ ‫آیا خودرو نیاز به بازدید کارشناسی امداد خودرو‪/‬‬
‫پذیرش‬ ‫بیمه دارد؟‬
‫زمان‬ ‫هزینه‬ ‫تاریخ صدور‬ ‫شماره کارت‬
‫تقریبی‬ ‫تقریبی‬ ‫طالیی‬
‫درخواست مشتری‪:‬‬

‫توضیحات‬ ‫وضعیت‬ ‫شرح‬ ‫نظریۀ کارشناسی‪:‬‬

‫الستیک‬
‫یدک‬
‫جک‬
‫آچارچرخ‬
‫رادیو پخش‬
‫پنل‬
‫فندک‬
‫دزدگیر‬
‫آنتن‬
‫قالپاق‬
‫قفل رینگ‬

‫قفل فرمان‬
‫جدول‪ 1‬ـ چک لیست ثبت اطالعات خودرو‬

‫‪21‬‬
 ‫با مراجعه به یک تعمیرگاه مجاز و دو تعمیرگاه خصوصی‪ ،‬جدول زیر را پر کنید‪.‬‬
‫پژوهش‬
‫تعمیرگاه خصوصی ‪2‬‬ ‫تعمیرگاه خصوصی ‪1‬‬ ‫تعمیرگاه مجاز‬ ‫سؤال‬ ‫ردیف‬

‫‪-----------‬‬ ‫‪-----------‬‬ ‫‪--------‬‬ ‫آیا تعمیرگاه‪ ،‬جدول ثبت اطالعات خودرو دارد؟‬ ‫‪1‬‬

‫‪-----------‬‬ ‫‪-----------‬‬ ‫‪--------‬‬ ‫به نظر تعمیرکار آیا تکمیل جدول ثبت اطالعات‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫تأثیری در فرایند سرویس و تعمیر دارد؟‬

‫‪-----------‬‬ ‫‪-----------‬‬ ‫در صورت استفاده نکردن از جدول ثبت اطالعات‬

‫‪--------‬‬ ‫‪3‬‬
‫یا مشابه آن‪ ،‬چگونه اطالعات درج می شود؟‬

‫‪----------------------------------------‬‬ ‫چه مواردی در جداول گفته نشده است که وجود‬

‫‪4‬‬
‫آن ضروری است؟‬
‫جدول ‪2‬ـ بررسی ثبت اطالعات ورودی در تعمیرگاه ها و نمایندگی مجاز‬

‫‪22‬‬
 ‫‪ 2‬ـ ‪ 3‬ـ ثبت فرایند تعمیرات و قطعات تعویض شده‬
‫اطالعات مشتری‬
‫تلفن‪:‬‬ ‫نام‪:‬‬
‫بهترین زمان تماس‪:‬‬ ‫آدرس‪:‬‬
‫تاریخ تحویل‪:‬‬ ‫تاریخ تحویل‪:‬‬

‫مدل‬ ‫سال‪:‬‬

‫‪VIN‬‬ ‫کارخانه‪:‬‬

‫موتور‬ ‫شماره فنی‬

‫مالحظات‬ ‫کیلومتر‬

‫توضیحات عیب از نظر مشتری‬

‫قبلی انجام شده‬

‫تعمیرات ِ‬

‫فرایند تعمیر‬
‫فی‬ ‫دستمزد‬ ‫فی‬ ‫قطعه‬

‫هزینۀ نهایی‬ ‫مالیات فروش‬ ‫کل مالیات‬ ‫قیمــت‬

‫قطعات‬

‫جدول ‪3‬ـ ثبت اطالعات مشتری و فرایند تعمیر‬

‫‪23‬‬
 ‫به جدول نگاه کنید‪ .‬در بخش فرایند تعمیر چه قسمت هایی را مشاهده می کنید؟‬
‫فکرکنید‬
‫دیده می شــود در این بخش قطعات تعویضی و اجرت تعویض آن قطعه نوشــته شده است‪ .‬این بخش به مشتری‬
‫نهایی سرویس و تعمیر اطالع داشته و با توجه به آن تصمیم بگیرد‪.‬‬
‫ِ‬ ‫کمک می کند تا به صورت تقریبی از هزینه های‬

‫در فرایند خدمات پس از فروش (سرویس‪،‬تعمیر و تعویض) دو اصطالح مهم گارانتی و وارانتی مطرح می شود‪.‬‬

‫مفهوم‬ ‫اصطالح‬ ‫ردیف‬

‫مدت زمان یا کیلومتر طی شده ای که در طول آن بازه‪ ،‬شرکت های خودروساز‬ ‫گارانتی‬
‫‪1‬‬
‫همه هزینه های اجرت و تعویض قطعات تحت پوشش را برعهده می گیرند‪.‬‬

‫تعهد شرکت های سازنده خودرو برای تأمین لوازم یدکی و ارائه خدمات پس از‬ ‫وارانتی‬
‫‪2‬‬
‫فروش دربازه زمانی معین را وارانتی می نامند‪.‬‬

‫جدول ‪4‬ـ مفهوم گارانتی و وارانتی‬

‫شــاید به نظر برســد بحث گارانتی و وارانتی فقط مخصوص نمایندگی های مجاز شرکت های تولید کنندة خودرو‬
‫اســت‪ .‬اما باید در نظر گرفت امروزه این کار به صورت ضمنی در تعمیرگاه های خصوصی نیز انجام می شود؛ برای‬
‫نمونه تعمیرکار پس از تعمیر خودرو‪ ،‬مدت زمانی را برای مشتری تعیین می کند که اگر طی آن مدت همان عیب‬
‫دوباره بروز کرد بدون دریافت هزینه‪ ،‬تعمیر دوباره انجام شــود‪ .‬انجام این تعهد نشــان دهندة اطمینان تعمیرکار‬
‫نسبت به فرایند سرویس و تعمیر انجام شده است‪.‬‬

‫‪ -3-3‬اطالع رسانی به مشتری هنگام فرایند تعمیر و ثبت آن‬

‫هنگام بررســی مقدماتی‪ ،‬امکان تشــخیص تمامی معایب موجود‬
‫(که مورد درخواســت مشتری است) وجود ندارد‪ .‬همچنین هنگام‬
‫فرایند عیب یابی و تعمیر ممکن است به مواردی برخورد شود که‬
‫توسط مشــتری گفته نشده است؛ اما تعمیرکار تشخیص می دهد‬
‫که در آن بخش نیاز به تعمیر یا ســرویس و یا تعویض وجود دارد‪.‬‬
‫در ایــن زمان باید قبل از اقدام به تعویض یــا تعمیر مورد نظر با‬
‫مشــتری تماس گرفته و او را در روند کار قرار داد و پس از کسب‬
‫اجازه‪ ،‬فراینــد تعمیر را ادامه داد‪ .‬در چک لیســت تعمیرات نظر‬
‫مشــتری (موافق یا مخالف) در آن مورد ثبت شود تا در مراجعات‬
‫شکل ‪16‬ـ تماس با مشتری هنگام‬
‫فرایند سرویس و تعمیر‬
‫بعدی مورد استناد قرار گیرد‪.‬‬

‫‪24‬‬
 ‫‪ -3-4‬صدور فاکتور‬
‫پس از اتمام فرایند تعمیر الزم اســت به مشــتری گزارش عملکرد و هزینة فرایند تعمیر داده شود‪ .‬این کار با ارائة‬
‫فاکتور امکان پذیر اســت‪ .‬این فاکتور شامل مواردی از قبیل مشخصات خودرو‪ ،‬دستمزد‪ ،‬هزینه قطعات تعویضی‬
‫است‪ .‬به عالوه فاکتور تعمیرات سندی در دست مشتری برای پیگیری های بعدی است؛ یعنی اگر بعد از تعمیرات‪،‬‬
‫خرابی دوباره در قطعة تعمیر شــده ایجاد شود‪ ،‬تعمیرکار متعهد به پاسخگویی به مشتری است‪ .‬جدول‪ 5‬نمونه ای‬
‫از فاکتور قابل ارائه به مشتری است‪.‬‬

‫فاکتور مشتری‬

‫مدل‬ ‫سال‬
‫‪VIN‬‬ ‫کارخانه‬
‫موتور‬ ‫شماره فنی‬
‫مالحظات‬ ‫کیلومتر‬
‫توضیحات عیب از نظر مشتری‬

‫تعمیرات انجام شده‬

‫فرایند تعمیر‬
‫مشتری یا شرکت‬ ‫مشتری یا شرکت‬
‫فی‬ ‫دستمزد‬ ‫فی‬ ‫قطعه‬
‫سازنده‬ ‫سازنده‬

‫هزینۀ نهایی‬ ‫مالیات فروش‬ ‫کل مالیات‬ ‫قیمت قطعات‬

‫محل درج مهر تعمیرگاه‪:‬‬ ‫نوع و زمان گارانتی تعمیر انجام شده‪:‬‬

‫جدول ‪  5‬ـ نمونۀ فاکتور فرایند تعمیر‬

‫‪25‬‬
 ‫‪ -3-5‬بایگانی‬
‫آیا برای اقدامات انجام شده روی خودرو می توان فقط روی حافظه حساب کرد؟‬
‫قطعاً پاســخ سؤال باال منفی اســت‪ ،‬چون تنوع و تعداد خودروهای مراجعه شده به حدی است که این امر میسر‬
‫نخواهد بود؛ بنابراین الزم است تمام اسناد و مدارک مربوط به کارهای انجام شده روی خودروها یا اسناد راهنمای‬
‫تعمیراتی‪ ،‬به روش اصولی در محلی نگهداری شود تا در زمانی که به آن نیاز است بتوان از آنها استفاده کرد‪.‬‬
‫اسناد را می توان به دو روش کاغذی و الکترونیکی بایگانی کرد که هر کدام از این روش ها نقاط قوت و ضعف خود‬
‫را دارند‪.‬‬
‫در مورد نقاط قوت و ضعف بایگانی مدارک و اســناد به روش کاغذی و الکترونیکی بحث و تبادل نظر کنید‬
‫و سپس جدول زیر را تکمیل کنید‪.‬‬
‫نقاط قوت‬ ‫نقاط ضعف‬ ‫ردیف‬
‫کار کالسی‬
‫بایگانی به روش کاغذی‬
‫بایگانی به روش الکترونیکی‬

‫جدول‪6‬ـ نقاط ضعف و قوت روش های مختلف بایگانی‬

‫‪ -‬کدام روش را پیشنهاد می کنید؟‬

‫‪ .4‬رعایت اخالق حرفهای و مشتری مداری‬

‫یکی از مهم ترین نکات در ایجاد کسب و کار موفق مشتری مداری و رعایت اخالق حرفه ای است‪ .‬مشتری مداری‬
‫حتی پیش از اولین برخورد و زمانی که مشــتری تعمیرگاه را می بیند‪ ،‬آغاز می شــود‪ .‬رعایت نظام آراستگی نقش‬
‫بســزایی در ایجاد اطمینان دارد‪ .‬پس از آن‪ ،‬خوش رویی و برخورد مناســب باعث شروع یک رابطة مناسب کاری‬
‫می شــود‪ .‬از موارد دیگر‪ ،‬برخورد عجوالنه نکردن و دقت به توضیحات مشــتری است‪ .‬در طول فرایند سرویس و‬
‫تعمیر باید با صداقت کامل با مشــتری برخورد کرد‪ .‬پایبندی به نکات اخالقی و امانت داری از دیگر موارد اخالق‬
‫حرفه ای و مشتری مداری است‪.‬‬

‫باال بردن‬
‫به شغل‬ ‫کیفیت کار‬

‫باال بردن‬
‫به شرکت‬ ‫ارتباط خوب بین همکاران‬

‫نگرش مثبت‬ ‫باال بردن‬

‫به محصوالت‬ ‫کیفیت سرویس و خدمات‬

‫باال بردن‬
‫به مشتری‬ ‫رضایت مندی مشتری‬

‫شکل ‪17‬ـ تأثیر نگرش بر روابط حرفه ای‬

‫‪26‬‬
 ‫‪ .5‬آشنایی با قوانین کار‬
‫برای موفقیت در کار الزم است یک تعمیرکار از قوانین بیمه‪ ،‬مالیات‪ ،‬کار و بازنشستگی‪ ،‬حقوق و دستمزد‪ ،‬مرخصی‬
‫و ساعت کار اطالع کافی داشته باشد و در موارد ضروری از این قوانین استفاده کند‪ .‬دسترسی به این قوانین معموالً‬
‫به صورت مدون در یک کتاب برای عموم امکان پذیر است‪.‬‬

‫‪ .6‬نگاه اقتصادی‬
‫یکی دیگر از ضروریات تعمیرکار موفق نگاه اقتصادی به کسب و کار است‪ .‬برای راه اندازی یک کسب و کار کوچک اما‬
‫موفق‪ ،‬بهتر است نکات زیر را مدنظر داشت‪:‬‬
‫‪ -‬از تعمیرکاران موفق که می شناسید پرس و جو کنید و رازهای موفقیت آنها را بررسی کنید‪.‬‬
‫‪ -‬به جغرافیای محلی که برای کار مدنظر قرار داده اید توجه کنید‪ ،‬برخی مناطق استعداد ایجاد تعمیرگاه را ندارند‬
‫(مث ً‬
‫ال دور از دسترس هستند)‪.‬‬
‫‪ -‬یک تعمیرکار خودرو همواره با چند شغل دیگر در ارتباط نزدیک است (مث ً‬
‫ال فروشندة لوازم یدکی‪ ،‬تراشکار و‪.)....‬‬
‫تعمیرکاری موفق است که با شاغالن در این رشته ها ارتباط مناسبی برقرار کند‪.‬‬
‫‪ -‬یکی از مهم ترین مســائل‪ ،‬ایجاد خالقیت در کار است‪ .‬شــاید پرسیدن اینکه «چگونه می توان در کاری مانند‬
‫تعمیر خودرو خالقیت به خرج داد؟»‪ ،‬سؤال خوبی برای اندیشیدن باشد‪.‬‬

‫یک تعمیرکار چگونه می تواند با اســتفاده از روش های ابتکاری و خالقانه‪ ،‬درآمد خود‪ -‬با در نظر گرفتن اخالق‬
‫حرفه ای‪ -‬را افزایش دهد؟‬
‫کار کالسی‬

‫دانستنیها‬
‫خالقیت در شرایط سخت‬
‫چالش و ســختی برای همه پیش می آیــد‪ .‬برخی از افراد در بیرون آمدن از چالش های ســخت بهتر از دیگران‬
‫عمــل می کنند‪ .‬این افراد معتقدند که همواره می توانند پیشــرفت کنند و می دانند که چطور می توانند در زمان‬
‫مناســب چهارچوب مشــکالت را تغییر داده و با روش بهینه آن مشــکل را حل کنند‪ .‬در این زمینه می توان به‬
‫خالقیت های زمان جنگ تحمیلی اشــاره کرد که با وجود شرایط سخت‪ ،‬ابتکارات نظامی و مهندسی می توانست‬
‫نتیجۀ عملیات های ضد دشمن را جور دیگری رقم بزند‪.‬‬
‫جبــل باتالق رو یکی از تجهیزاتی بــود که برای عبور از‬
‫باتالق ها و نیزارها ســاخته شد‪ .‬این دســتگاه بزرگ با‬
‫چرخ هایی با قطر ‪ 4‬متر برای یدک کشــی‪ ،‬باز کردن راه‬
‫و موانع در باتالق ها و نیزارهای جنوب ساخته شده بود‪.‬‬

‫شکل ‪18‬ـ جبل باتالق رو‬

‫‪27‬‬
 ‫قایق مرداب رو یکی دیگر از ابتکارات دفاع مقدس بود‪.‬‬
‫مهندســان برای رفع مشــکل گیر کردن پروانة موتور‬
‫قایق ها به گیاهان و نی های مرداب‪ ،‬دســت به ابتکاری‬
‫نو زدند که با ملخ چوبی و از طریق جابه جایی هوا روی‬
‫نی و آب با ســرعت پیش می رفــت‪ .‬برای این ابتکار از‬
‫موتور فولکس که برای خنک شدن احتیاج به آب ندارد‬
‫و با هوا خنک می شود‪ ،‬استفاده شد‪.‬‬

‫شکل ‪19‬ـ قایق مرداب رو‬

‫ارزشیابی شایستگی‬
‫معرفی رشته‪ ،‬آیندۀ شغلی و الزامات موفقیت‬

‫نمره‬ ‫استاندارد عملکرد‬

‫شاخص تحقق‬ ‫شایستگی‬
‫شایستگی‬ ‫(کیفیت)‬

‫پیشنهاد مسیر شغلی و راهکارهای موفقیت با‬ ‫‪1‬ـ به دست آوردن شناخت شناخت شغل های مرتبط و‬
‫‪3‬‬
‫توجه به یافتن اطالعات نیازهای منطقه‬ ‫درباره رشته های مرتبط با انتخاب مسیر شغلی با توجه‬
‫به توانایی و استعداد‬ ‫خودرو‬
‫پیشنهاد گروه مرتبط شغلی و توانایی ارائه‬
‫راهکارهای موردنظر درگروه مربوطه با توجه‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬ـ به دست آوردن شناخت‬
‫به شرایط کاری در منطقه‬ ‫درباره راهکارهای موفقیت‬
‫شغلی‬
‫عدم توانایی در پیشنهاد شغل و مسیر موفقیت‬ ‫‪1‬‬

‫نمره مستمر از ‪1‬‬

‫نمره واحد یادگیری از ‪3‬‬

‫نمره واحد یادگیری از ‪20‬‬

‫زمانی هنرجو شایستگی پیدا می کند که ‪ 2‬نمره از ‪ 3‬نمره هر واحد یادگیری را دریافت کند‪.‬‬

‫نمره کلی درس زمانی لحاظ می شود که هنرجو در کلیه کارها شایستگی را پیدا کند‪.‬‬

‫‪28‬‬
 ‫پودمان ‪2‬‬
‫ایمنی و بهداشت کاربردی‬

‫‪29‬‬
 ‫‪D‬‬

‫ایمنی‬
‫کارکردن روی خودرو در محیط تعمیرگاه می تواند خطرناک باشد‪ .‬برای حفظ نشاط و داشتن درآمد رعایت نکات‬
‫ایمنی در کار ضروری است‪.‬‬
‫یک تعمیرگاه خودرو به صورت ذاتی پتانســیل زیادی برای بروز حادثه دارد‪ .‬در صورت رعایت نکردن نکات ایمنی‬
‫در کاربــرد تجهیزات کارگاهی و فرایند تعمیر‪ ،‬می تواند تعمیرگاه را ناامن کند‪ .‬ایمنی محیط کار از ضروریات هر‬
‫کارگاه است‪ .‬وجود هرگونه روغن‪ ،‬مایع خنک کننده و گریس‪ ،‬باعث لغزنده شدن سطوح می شود که ممکن است‬
‫باعت صدمه دیدن جدی هنگام کار و فعالیت شــود‪ .‬وجود آب روی کف کارگاه نیز عالوه بر لغزنده شــدن سطح‬
‫کارگاه‪ ،‬به دلیل خاصیت رسانایی جریان الکتریسیته ممکن است باعث برق گرفتگی شود‪.‬‬

‫تجهیزات ایمنی در کارگاه‬

‫‪.‬‬ ‫‪ABE‬‬

‫‪ .1‬جعبۀ کمک های اولیه‬

‫‪A‬‬
‫با توجه به مساحت کارگاه الزم است حداقل یک جعبۀ‬
‫کمک هــای اولیه در کارگاه نصب شــود‪ ،‬به طوری که‬
‫سرعت به آن دسترســی پیدا کرد‪ .‬همچنین‬ ‫بتوان به ‪5 .‬‬
‫جعبۀ کمک های اولیه همواره باید بررســی‬ ‫‪ODS‬‬‫تجهیزات‬
‫‪& SGG‬‬
‫شــود تا دقیق و کامل باشــند‪ .‬همچنیــن برای مواقع‬
‫اضطراری الزم است لیستی از شماره تلفن های ضروری‬
‫مانند ادارة آتش نشانی‪ ،‬اورژانس‪ ،‬بیمارستان و پلیس را‬
‫‪.‬‬

‫‪ .‬به صورت کام ً‬

‫ال خوانا در کنار تلفن کارگاه قرار دهید تا‬
‫بتوانید هنگام لزوم از آنها استفاده کنید‪.‬‬
‫شکل‪1‬ـ نصب جعبه کمک های اولیه‬
‫‪ .2‬کپسول آتش نشانی‬ ‫‪.‬‬
‫حتــی اگر تمامی نکات ایمنی هنــگام کار با مواد قابل‬
‫اشــتعال رعایت شــود همواره باید آمادگی الزم برای‬
‫بروز آتش سوزی در تعمیرگاه وجود داشته باشد‪ .‬اولین و‬
‫مهم ترین نکته‪ ،‬وجود کپسول های آتش نشانی به تعداد‬
‫مناســب در تعمیرگاه است‪ .‬تعداد و نوع کپسول ها باید‬
‫متناسب با فضای کارگاه و فعالیت آن بخش باشد‪.‬‬
‫کپســول های آتش نشــانی از نظر مواد داخلی متفاوت‬
‫هستند‪ ،‬بنابراین برای خاموش کردن آتش متناسب با‬
‫نوع آتش باید از کپســول مناسب اســتفاده کرد‪ .‬برای‬
‫شکل‪2‬ـ کپسول آتش نشانی‬ ‫ســادگی در تشــخیص اینکه کدام کپسول برای کدام‬
‫نوع آتش مناسب است‪ ،‬کپســول ها را با کمک رنگ و‬
‫عالمت دسته بندی می کنند‪ .‬شکل ‪ ،3‬دسته بندی انواع‬
‫کپسول های آتش نشانی را نشان می دهد‪.‬‬
‫‪30‬‬
 ‫‪D‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫کالس و‬
‫نوع آتش‬
‫مایعات‬
‫نظرات‬ ‫تجهیزات‬ ‫چوب‬
‫فلزات‬ ‫روغن های‬ ‫اشتعال پذیر گازهای‬ ‫عامل‬
‫با انرژی‬ ‫و‬ ‫کاغذ‬
‫اشتعال پذیر‬ ‫آشپزی‬ ‫اشتعال پذیر‬ ‫خاموش کننده‬
‫الکتریکی‬ ‫احتراق پذیر‬ ‫پالستیک‬

‫برای به کارگیری روی‬

‫مایعات اشتعال پذیر‪،‬‬
‫تجهیزات الکتریکی‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫آب‬
‫پرانرژی و آتش سوزی‬
‫روغن‪/‬آشپزی خطرناک‬
‫ا ست‬

‫برای به کارگیری در‬

‫تجهیزات برقی دارای‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫مواد شیمیایی مرطوب‬
‫انرژی خطرناک است‪.‬‬
‫فقط از خاموش کننده های مخصوص استفاده کنید و از متخصصان مشاوره بگیرید‪.‬‬

‫برای به کارگیری در‬

‫تجهیزات برقی دارای‬ ‫محدود‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫فوم‬
‫انرژی خطرناک است‪.‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫(‪)ABE‬‬

‫با دقت خاموش کننده‬
‫را بررسی کنید تا‬
‫مشخص شود که یک‬
‫پود‬
‫واحد ‪ BE‬یا ‪ABE‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫(‪)BE‬‬
‫است زیرا توانایی آنها‬
‫متفاوت است‪.‬‬

‫برای استفاده‬
‫در فضای باز یا‬
‫آتش سوزی عمیق‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫محدود‬ ‫محدود‬ ‫دی اکسید کربن‬
‫کالس ‪ A‬مناسب‬
‫نیست‬

‫پتوهای آتش نشانی‬

‫ممکن است به عنوان‬
‫یک مانع حرارتی در‬
‫برابر گرمای تابشی و‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫محدود‬ ‫*‬
‫محدود‬ ‫پتوی آتش نشانی‬
‫برای کنترل آتش در‬
‫لباس هایی که توسط‬
‫یک فرد پوشیده‬
‫می شود استفاده شود‪.‬‬
‫‪ = v‬نوع یا انواعی که عامل در آنها مؤثرتر است‪.‬‬
‫‪ = x‬برای این دسته از آتش سوزی ها سفارش نمی شود‪.‬‬
‫محدود = نشان می دهد که ‪ Extinguishant‬عامل انتخابی برای نوع آتش نیست‪ ،‬اما ممکن است قابلیت اطفای محدودی داشته باشد‪.‬‬
‫*حالل هایی مانند الکل یا استون با آب مخلوط می شوند و بنابراین به کف مخصوص نیاز دارند‪.‬‬
‫شکل ‪3‬ـ عالئم کپسول آتش نشانی و موارد استفاده آن‬
‫‪31‬‬
 ‫نکات ضروری هنگام آتشنشانی‬
‫ـ کپسول مناسب انتخاب شود‪.‬‬
‫ـ فاصلۀ مناسب با محل آتش انتخاب شود (‪ 2‬تا ‪ 3‬متر)‪.‬‬
‫ـ پس از فعال کردن کپســول‪ ،‬لولۀ آن را به ســمت آتش گرفته و مانند جارو کردن‪ ،‬گازهای خروجی کپسول به‬
‫سمت آتش هدایت شود‪.‬‬
‫ـ اگر در فضای بســته قرار دارید‪ ،‬هیچ گاه در یا پنجره را تا زمانی که واقعاً ضروری اســت باز نکنید‪ ،‬چون این کار‬
‫باعث انتشار آتش می شود (در اثر اختالف فشار و رسیدن هوای بیشتر)‪.‬‬

‫مواد قابل اشتعال در تعمیرگاه‬

‫الف) مواد ســوختی‪ :‬یکی از بزرگ ترین مشــکالت‬
‫در فضــای کارگاه یا تعمیرگاه خــودرو‪ ،‬امکان رویداد‬
‫فرار و قابل اشتعال است‬
‫آتش سوزی است‪ .‬بنزین بسیار ّ‬
‫که به سرعت در هر دمایی بخار شده و آتش می گیرد‪.‬‬
‫ضروری اســت همواره موادی مانند بنزین‪ ،‬گازوئیل در‬
‫ظروف مخصوص در بســته و بــا در نظرگرفتن نکات‬
‫ایمنی الزم نگهداری شود‪.‬‬

‫شکل‪4‬ـ ظرف مناسب نگهداری بنزین و گازوئیل‬

‫هیچ گاه از بنزین یا گازوئیل برای تمیز کردن دســت استفاده نشود‪ ،‬زیرا عالوه بر اینکه احتمال آتش گرفتن آن‬
‫وجود دارد‪ ،‬مواد افزودنی موجود در بنزین می تواند از الیۀ پوست عبور کرده و وارد خون شود و به تدریج ایجاد‬
‫ایمنی‬
‫مسمومیت کند‪ .‬برای شستن دست از چربی ها و روغن ها‪ ،‬مواد شست و شو دهندة مناسب وجود دارد‪.‬‬

‫آتش سوزی با بنزین به راحتی اتفاق می افتد‪ ،‬یک جرقۀ کوچک یا حرارت می تواند باعث شروع یک آتش سوزی‬
‫شود‪ .‬تعمیرات مدار سوخت رسانی‪ ،‬مانند تعمیرات باک‪ ،‬پمپ بنزین‪ ،‬لوله های سوخت و یا تعمیرات بدنه خودرو‬
‫ایمنی‬
‫مانند جوشکاری‪ ،‬فقط قسمتی از مواردی است که رعایت نکردن موارد و نکات ایمنی در آن فرایندها ممکن است‬
‫به راحتی باعث بروز آتش سوزی شود‪.‬‬

‫‪32‬‬
 ‫ب) انواع حاللها‪ :‬این مواد به عنوان تمیزکننده و شستوشودهندة‬
‫مواد استفاده میشوند‪ .‬اگرچه حاللها با سرعت بنزین تبخیر‬
‫نمیشوند‪ ،‬اما برخی از این حاللها قابلیت تبخیر و اشتعال باالیی‬
‫دارند‪ .‬ظرف نگهداری این مواد باید دربسته باشد‪ .‬هنگام بهکار بردن‬
‫حالل حتماً سیستم تهویۀ مناسب در تعمیرگاه فعال شده باشد‪،‬‬
‫چون بخار حاللها عموماً سمی هستند‪.‬‬

‫شکل‪  5‬ـ محفظه نگهداری مواد اشتعال پذیر‬

‫ج) پارچه های تنظیف‪ :‬یکی از مواد قابل اشتعالی که شاید مورد‬
‫توجه زیادی قرار نگیرد‪ ،‬پارچه های تنظیف هستند‪ .‬این پارچه ها‬
‫در خودرو قابلیت اشتعال زیادی ندارند اما چون هنگام تمیز کردن‪،‬‬
‫آغشته به انواع روغن ها‪ ،‬گریس ها‪ ،‬حالل ها‪ ،‬بنزین و یا گازوئیل‬
‫می شوند احتمال اشتعال پذیری باالیی پیدا می کنند‪ .‬بنابراین بهتر‬
‫است پس از استفاده در ظرف مخصوص نگهداری شوند و همراه با‬
‫سایر زباله ها امحا نشود‪.‬‬

‫شکل ‪  6‬ـ ظرف مخصوص نگهداری پارچه تنظیف‬

‫‪ .3‬سیستم تهویه و اگزوز فن کارگاهی‬
‫اغلب برای انجام فرایندهای عیب یابی‪ ،‬سرویس و تعمیرات‪ ،‬نیاز است که موتور خودرو روشن باشد‪ .‬بنابراین با توجه‬
‫به بسته بودن فضای بیشتر کارگاه های تعمیر خودرو‪ ،‬انتشار گازهای خروجی اگزوز در کارگاه ها برای سالمتی‬
‫بسیار خطرناک است و بنابراین استفاده از دستگاه اگزوز فن کارگاهی با اشکال مختلف (ثابت و یا قابل جابه جا‬
‫شدن) ضروری است‪.‬‬
‫قابل ذکر است چنانچه دستگاه اگزوز فن مجهز به فیلتر تصفیه می باشد‪ ،‬الزم است هنگام تعویض فیلتر اگزوز فن‬
‫از تماس مستقیم دست با فیلتر خودداری شود‪.‬‬

‫شکل ‪7‬ـ انواع مختلف اگزوز فن‬

‫‪33‬‬
 ‫با توجه به تصاویر صفحه قبل اگزوز فن مناســب برای کارگاه هنرستان شما کدام است و دالیل انتخاب خود را‬
‫بیان کنید؟‬

‫بهداشت‬
‫علم نگهداری و باال بردن سطح سالمت را بهداشت گویند و به دو بخش تقسیم می شود‪:‬‬
‫الف)بهداشت فردی‪ :‬رعایت دستورات و عادات خوب و ترک رفتارها و عادات نادرست‪ ،‬که باعث جلوگیری از بروز و‬
‫گسترش بیماری میشود؛ مانند بهداشت اعضای مختلف بدن‪ ،‬استراحت‪ ،‬نظافت‪ ،‬خواب مناسب‪ ،‬رژیم غذایی سالم‪ ،‬ورزش‬
‫ب) بهداشت عمومی‪ :‬رعایت بهداشت در ارتباط با عوامل محیطی با انسان ها‬
‫عوامل زیان آور محیط کار در تعمیرگاه خودرو‬
‫رعایت نکات ایمنی و بهداشت فردی و عمومی در محیط کار برای افراد الزامی است‪ ،‬در غیر این صورت مسائل و‬
‫مشکالت جسمی و روحی برای تعمیرکار ایجاد می شود‪.‬‬
‫با توجه به اینکه نکات مربوط به بهداشت فردی و عمومی در کتاب الزامات محیط کار به تفصیل آمده است در‬
‫اینجا به موارد خاص مرتبط با مشاغل خودرو پرداخته خواهد شد‪.‬‬

‫‪ .1‬ایجاد آلودگی صوتی و ارتعاشی‬

‫فرایند کار در بســیاری از صنایع و مشاغل با انتشار آلودگی صوتی همراه است که این نوع آلودگی منشأ فیزیکی‬
‫داشته و آسیب های جدی به جسم‪ ،‬ذهن و روان افراد وارد می کند‪ ،‬برخی از دالیل این آلودگی ها عبارت است از‪:‬‬
‫ـ آلودگی صوتی میزکار‪.‬‬
‫ـ ثابت نبودن دستگاه های مورد استفاده در کارگاه و ارتعاش و تولید صدا در آنها مانند‪ :‬سنگ سنباده و دریل‬
‫ستونی‪.‬‬
‫ـ نقص در کارکرد تجهیزات کارگاهی مانند کمپرسور باد‪ ،‬فن تهویه‪ ،‬اگزوز فن کارگاهی‪.‬‬

‫برای کاهش آلودگی صوتی تجهیزات معیوب کارگاهی باید با بررسی و سرویس دهی دوره ای‪ ،‬تعمیرات آنها را‬
‫انجام داد‪.‬‬
‫نکته‬

‫‪ -1‬برای کاهش آلودگی صوتی میزکار چه کاری می توان انجام داد؟‬

‫‪ -2‬برای کاهش ارتعاشات دستگاه های کارگاهی چه پیشنهادی دارید؟‬
‫کار کالسی‬

‫‪ .2‬آلودگی شیمیایی‬
‫امروزه محصوالت شیمیایی گوناگونی مانند مواد سوختی‪ ،‬روانکارها‪ ،‬حالل ها‪ ،‬مواد شوینده و بهداشتی مورد‬
‫استفاده در تعمیرگاه هستند‪ ،‬چنانچه این مواد به طور درست و مطمئن مورد استفاده قرار نگیرند عوارض نامطلوبی‬
‫روی سالمتی انسان و محیط زیست به جا خواهند گذاشت‪ ،‬برخی عوامل آالینده های شیمیایی عبارت اند از‪:‬‬
‫ـ نشت مواد سوختی مانند بنزین‪ ،‬گازوئیل‪ ،‬نفت؛‬

‫‪34‬‬
 ‫ـ تبخیر مواد حالل‪ ،‬شست و شو دهنده و سوختی؛‬
‫ـ پخش روانکارها مانند روغن های موتور‪ ،‬جعبه دنده‪ ،‬فرمان هیدرولیک؛‬
‫ـ پخش مایعات مورد استفاده در خودرو مانند مایع خنک کننده‪ ،‬مایع ترمز‪ ،‬مایع باتری‬

‫درباره اثرات مخرب بنزین‪ ،‬نفت یا گازوئیل روی پوست بدن انسان و محیط زیست پژوهش کنید‪.‬‬
‫پژوهش‬

‫برگه ‪( MSDS‬اطالعات حفاظت و ایمنی مواد)‬

‫یکی از مهم ترین موارد مربوط به ایمنی هنگام کار‪ ،‬بررســی و مطالعه برگه های ‪ MSDS‬می باشــد‪ .‬تقریباً تمامی‬
‫مواد مورد اســتفاده در صنعت دارای این برگه می باشــند‪ .‬در این برگه نکات ایمنی هنگام کار با مواد شامل موارد‬
‫احتیاط در کارکرد و موارد کمک های اولیه هنگام مخاطرات مربوط به آن ماده نوشــته می شود‪ .‬شکل ‪ 8‬نمونه ای‬
‫از این برگه ها را نشان می دهد‪.‬‬

‫اطالعات و ایمنی مواد‬

‫هایﺍﻳﻤﻨﻰ ﻣﻮﺍﺩ‬ ‫ﻫﺎﻯ برگه‬
‫ﺍﻃﻼﻋﺎﺕ ﻭ‬ ‫ﺑﺮﮔﻪای از‬
‫نمونه‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺍﻯ ﺍﺯ‬

‫ء‬

‫شکل ‪  8‬ـ برگه ‪ MSDS‬بنزین معمولی‬

‫‪35‬‬
‫با انتخاب هنرآموز‪ ،‬برگه ‪ MSDS‬یکی از موادی را که در کارگاه خودرو وجود دارد‪ ،‬با جســت وجو در اینترنت و‬
‫کتاب های مرجع یافته و آن را در کالس ارائه دهید‪.‬‬
‫پژوهش‬

‫‪ .3‬خطرات مکانیکی‬
‫خطرات مکانیکی از انواع خطراتی هستند که به دلیل حرکت و نیرو از خطرات دیگر زیان آور محیط‪ ،‬متمایز هستند‬
‫که عبارت اند از‪:‬‬
‫ـ خطر ســقوط‪ :‬مانند سقوط جعبه دنده از روی میزکار یا سقوط خودرو از روی جک های باالبر به دلیل خرابی‬
‫قفل کننده های جک؛‬
‫ـ خطر پرتاب‪ :‬مانند پارگی تســمة خودرو و پرتاب آن به سمت تعمیرکار‪ ،‬ترک داشتن سنگ سنباده که هنگام‬
‫کار باعث خرد شدن و پرتاب تکه های آن می شود‪.‬‬
‫ـ خطر درگیر شدن‪ :‬درگیری لباس تعمیرکار با قطعات در حال حرکت هنگام کار؛‬
‫ـ خطر له شدگی‪ :‬مانند برخورد چکش با انگشتان تعمیرکار‪ ،‬قرارگرفتن دست ها زیر تجهیزات هنگام جابه جایی؛‬
‫ـ خطر برش‪ :‬مانند بریدن اعضای بدن هنگام کار با قطعات تیز؛‬

‫‪ .4‬رعایت نکردن ارگونومی کار‬

‫ارگونومی‪ ،‬علم مطالعۀ توانایی انسان است که قابلیت های بدن انسان را در محیط کار مورد بررسی و پژوهش قرار‬
‫داده و محیط کار را با انسان و بالعکس‪ ،‬هماهنگ و منطبق می کند‪.‬‬
‫در ادامه برخی از نکات مربوط به رعایت نکردن ارگونومی کار آمده است‪:‬‬
‫ـ اثرات متناسب نبودن ارتفاع میزکار برای تعمیر؛‬
‫ـ اثرات جابه جایی نادرست اجسام سنگین مانند موتور‪ ،‬جعبه دنده‪ ،‬دیفرانسیل؛‬
‫ـ اثرات خم شدن طوالنی مدت برای تعمیر بخش موتور خودرو؛‬
‫ـ اثرات انجام تعمیر طوالنی به صورت نشسته روی اجزای خودرو؛‬

‫کنترل دما و رطوبت در فضای کارگاهی باعث نشــاط و شــادابی و افزایش بازده کاری می شود‪ .‬پس با توجه به‬
‫موقعیت جغرافیایی تعمیرگاه در حد استاندارد کنترل شود‪.‬‬
‫نکته‬

‫‪١‬ـ چه پیشنهادی برای کمک به مکانیکی که به طور نشسته کار میکند‪ ،‬دارید تا دچار مشکل کمردرد‪ ،‬پا درد و‪...‬‬
‫نشود‪.‬‬
‫کارکالسی‬
‫‪٢‬ـ درباره روش های درست بلند کردن و جابجایی اجسام سنگین گفت وگو و تبادل نظر کنید‪.‬‬

‫‪1‬ـ درباره ارتفاع مناسب میزکار و استانداردهای آن پژوهش کنید‪.‬‬

‫‪2‬ـ با مراجعه به تعمیرکاران‪ ،‬مواردی را که موجب رعایت نکردن مســائل ارگونومی در تعمیرات مختلف خودرو‬ ‫پژوهش‬
‫است به صورت فهرست گزارش کنید‪.‬‬

‫‪36‬‬
 ‫ایمنی تجهیزات و ابزارها‬
‫برای دســتیابی به شــعار «اول ایمنی‪ ،‬ســپس کار» توجه به نکات ایمنی‪ ،‬روش به کارگیری تجهیزات‪ ،‬ادوات و‬
‫ابزارهای مورد نیاز در کارگاه های تعمیرات خودرو ضروری است‪ ،‬چرا که بیشترین بخش حوادث‪ ،‬مربوط به آگاهی‬
‫کم و رعایت نکردن شیوه نامه های کاربردی آنهاست‪.‬‬
‫به طور خالصه نکات مهم کاربردی برخی از تجهیزات مربوط به تعمیرگاه های خودرو را یادآور می شویم‪.‬‬
‫‪1‬ـ جکهای باالبر‬
‫امروزه بیشتر باالبرها و جرثقیلهای کارگاهی از مکانیزمهای هیدرولیکی‪ ،‬بیشتر استفاده میکنند و نکتة بسیار مهم در‬
‫آنها توجه به نداشتن نشتی مدارات هیدرولیک و در نظرگرفتن احتمال خالی کردن و سقوط جک است؛ لذا ضمن دقت‬
‫در زمان استفاده از این باالبرها‪ ،‬به محض دستیابی به موقعیت ساکن باید از تثبیتکنندههای مکانیکی استفاده کرد تا از‬
‫سقوط خودرو یا قطعات سنگین جلوگیری شود‪ .‬در باالبرهای خودرو (جکهای دوستون یا چهارستون) تثبیتکنندهها‬
‫جزئی از دستگاه هستند‪ ،‬ولی در سایر جکها و جرثقیلها باید از تثبیتکنندههای مناسب (خرک) استفاده کرد‪.‬‬

‫فیلم‬

‫نکات‬
‫تثبیت کنندۀ مناسب‬ ‫جک و تثبیت کنندۀ نامناسب‬ ‫کاربردی جک‬
‫باالبر‬
‫شکل ‪9‬ـ جک و تثبیت کننده‬
‫در برخی شرایط هنگام باالبردن قسمتی از خودرو توسط جکهای دستی باید از حرکتنکردن خودرو مطمئن شد‪.‬‬

‫‪2‬ـ سیستم ‪ ،‬تجهیزات و ادوات پنوماتیک‬ ‫نکته‬

‫جک باالبر موجود درکارگاه هنرستان شما چه نوع تثبیت کننده ای دارد؟‬

‫امروزه استفاده از تجهیزات پنوماتیکی در تعمیرگاه های خودرو بسیار متداول شده است که عالوه بر ضروری بودن‬ ‫کارکالسی‬
‫دســتیابی به اطالعات روش کار با این تجهیزات‪ ،‬بررســی نداشتن نشتی و سالمت شیلنگ های اتصال آنها بسیار‬
‫مهم اســت؛ چرا که با توجه به وجود فشار نسبتاً زیاد در مدارات آن در صورت جدایی اتصاالت امکان پرتاب اشیا‬
‫و ایجاد حادثه وجود دارد‪ .‬همچنین توجه به مقدار فشــار سیســتم و رفع رطوبت از آن عالوه بر تأثیرات مثبت بر‬
‫طول عمر تجهیزات‪ ،‬جلوگیری از انفجار در منبع تولید فشار(کمپرسور) را در پی خواهد داشت‪ ،‬برای دستیابی به‬
‫روش کنترل‪ ،‬تنظیم فشار و رطوبت زدایی سیستم‪ ،‬به دفترچة راهنمای کمپرسور موجود درکارگاه مراجعه کنید‪.‬‬
‫‪1‬ـ فشار تنظیم شده شبکه پنوماتیک در کارگاه هنرستان شما چه مقدار است؟‬
‫پاسخ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . :‬‬
‫کار کالسی‬
‫‪2‬ـ روش تنظیم فشار کمپرسور موجود در کارگاه چگونه است؟‬
‫پاسخ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .:‬‬
‫‪3‬ـ روش تخلیۀ رطوبت از شبکۀ پنوماتیک (و یا مخزن کمپرسور) موجود در کارگاه چگونه است؟‬
‫پاسخ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .:‬‬
‫‪37‬‬
 ‫فیلم‬

‫آشنایی‬
‫باشبکه‬
‫پنوماتیک و‬
‫سرویس آن‬
‫شکل ‪10‬ـ دستگاه کمپرسور و مدار پنوماتیک‬

‫‪3‬ـ دستگاه سنگ سنباده و سنگ فرز‬

‫یکی از تجهیزات متداول در کارگاه اتومکانیک‪ ،‬دستگاه سنگ سنباده و فرزهای برقی یا پنوماتیکی است که در زمان‬
‫استفاده از آنها باید به پوشش عایق سیمهای اتصال برق (درصورت برقی بودن)‪ ،‬عدم برخورد سیم اتصال برق دستگاه‬
‫به سنگ هنگام کار‪ ،‬سالمت و استحکام و مناسب بودن سنگ بسته شده روی دستگاه‪ ،‬پرتاب جرقههای کار و جلوگیری‬
‫از ایجاد آتشسوزی‪ ،‬محافظت از پرتاب پلیسههای سنگ کاری‪ ،‬جلوگیری از تماس سنگ با بدن و استفاده از تجهیزات‬
‫ایمنی شخصی‪ ،‬توجه ویژه ای کرد‪ .‬شکل ‪ 11‬چند نوع دستگاه سنگ سنباده و فرز را نشان میدهد‪.‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫شکل ‪11‬ـ انواع دستگاه سنگ سنباده و سنگ فرز‬

‫در تصویر شمارة ‪ 2‬شکل ‪ 11‬چه نکته ایمنی مربوط به دستگاه سنگ سنباده نمایش داده می شود؟‬

‫‪4‬ـ دستگاه ترانس جوش برق یا گاز‬ ‫کار کالسی‬

‫اگرچه استفاده از دستگاه های جوشکاری در فرایند عیب یابی و تعمیرات خودرو متداول نیست؛ ولی گاهی نیازمند‬
‫اســتفاده از آنها هستیم‪ .‬در کاربرد این دستگاه ها عالوه بر داشتن دانش و مهارت کافی‪ ،‬باید به نکات ایمنی روی‬
‫خودرو توجه کنیم‪ .‬چرا که در خودرو وجود ســوخت بنزین یا گاز‪ ،‬احتمال بروز آتش ســوزی را افزایش می دهد‬
‫(متأسفانه موارد ناشی از این گونه حادثه در کشور ما نسبتاً زیاد است)‪.‬‬

‫شکل ‪13‬ـ ترانسفورماتور جوش برق‬ ‫شکل ‪12‬ـ مشعل جوش گاز‬
‫‪38‬‬
 ‫قبل از آغاز جوشکاری حتماً کابل های باتری خودرو را جدا کنید‪.‬‬

‫ایمنی‬
‫‪ -5‬تجهیزات و ادوات شستوشوی خودرو‬
‫تجهیــزات شست و شــوی خــودرو و قطعات آن غالبــاً دارای مایعات شــیمیایی‬
‫پاک کنندۀ قوی با دما و فشــار زیاد بوده و هنگام اســتفاده از این دســتگاه ها برای‬
‫جلوگیری از صدمه به بدن خود و دیگران توجه الزم انجام شــود‪( .‬هنگام استفاده از‬
‫تجهیزات شست و شو به کارگیری لوازم ایمنی شخصی کام ً‬
‫ال الزامی است‪).‬‬

‫شکل ‪14‬ـ تجهیزات و ادوات شست و شوی خودرو‬

‫با توجه به تجهیزات بخش شست و شوی کارگاه مکانیک خودرو هنرستان خود‪ ،‬نکات ایمنی مرتبط را بنویسید‪.‬‬

‫‪ -6‬دستگاه پرس هیدرولیک‬ ‫پژوهش‬

‫پــرس هیدرولیکی یکــی از تجهیزات موجــود در کارگاه های‬
‫تعمیرات خودرو است‪ ،‬ضمن داشتن اطالعات کاربری دستگاه‪،‬‬
‫ضروری اســت به نکات ایمنی توجه کنید‪ .‬برخی از موارد مهم‬
‫ایمنی عبارت است از‪:‬‬
‫‪ -‬استفاده از تثبیت کننده های مناسب برای قرارگرفتن قطعۀ کار‬
‫‪ -‬عمود بودن مکان اعمال نیرو با ســطح استقرار قطعه کار زیر‬
‫پرس‬
‫شکل ‪15‬ـ انواع پرس هیدرولیک‬ ‫‪ -‬استفاده از رابط مناسب اعمال نیرو به قطعه کار‬
‫‪ -‬استفاده از پوشش های محافظ پرس (در صورت وجود)‬
‫‪ -‬واردنکردن نیروی بیش از حد به قطعات ترد و شکننده‬

‫‪ -7‬دستگاه گریس پمپ دستی‬

‫گریس پمپ ها توانایی ایجاد فشــار باالیی را دارند؛ بنابراین هنگام استفاده از آن باید به مقدار نیروی وارد شده بر‬
‫اهرم دســتی توجه کرد و از اعمال نیروی بیش ازحد (به علت مسدود شدن مسیر ارسال گریس) خودداری کرد‪.‬‬
‫چون احتمال ترکیدن لولة انتقال (پاشش گریس با سرعت زیاد) و بروز حادثه وجود دارد‪.‬‬

‫شکل ‪16‬ـ دستگاه گریس پمپ دستی‬

‫آیا می دانید توانایی ایجاد فشــار یک گریس پمپ دستی برابر فشــار وارد بر یک جسم در عمق حدودا ً ‪5000‬‬
‫متری زیر دریا است‪.‬‬
‫دانستنیها‬
‫‪39‬‬
 ‫‪ -8‬ابزارهای عمومی‬
‫پرکاربردترین وســایل موجود در کارگاه های تعمیراتی خودرو‪ ،‬ابزارهای عمومی هستند که نکات ایمنی مشترک‬
‫در آنها عبارت است از‪:‬‬
‫‪ -‬به کارگیری ابزار مناسب مرتبط با هرکار‬
‫‪ -‬تمیز بودن ابزارها از چربی و مواد لغزنده‬
‫‪ -‬استفاده از ابزارهای استاندارد برای اعمال نیرو‬

‫شکل ‪17‬ـ مواردی از ابزارهای عمومی‬

‫‪ -9‬سیم سیار و چراغ سیار (‪ 220‬ولت و ‪ 12‬ولت)‬

‫سیم ســیار و چراغ ســیار که با برق ‪ 220‬ولت یا ‪12‬‬
‫ولت کار می کند‪ ،‬در فرایند عیب یابی و تعمیرات خودرو‬
‫کاربرد بسیاری دارد؛ بنابراین باید از سالم بودن و جای‬
‫عبور آنها درسطح کارگاه و خودرو مطمئن شد‪ ،‬چرا که‬
‫در صورت بروز اتصالی خطر برق گرفتگی وجود دارد‪.‬‬

‫شکل ‪18‬ـ انواع سیم و چراغ سیار‬

‫آیا بدون استفاده از برق ‪ 220‬ولت شهری می توان از برق خودرو برای چراغ سیار و یا راه اندازی تجهیزات برقی‬
‫‪ 220‬ولت مانند دریل دستی استفاده کرد؟ چگونه و نکات ایمنی آن چیست؟‬
‫کارکالسی‬

‫‪ -10‬گیره رومیزی‬
‫هنگام تعمیر تجهیزات باز شــده از روی خودرو‪ ،‬اســتفاده از گیره رومیزی بسیار متداول و گسترده است و موارد‬
‫ایمنی کاربری آن عبارت است از‪:‬‬
‫‪ -‬گیرۀ رومیزی باید از فلزات چکش خوار و مقاوم مانند فوالد آهنگری شــده باشــد تا عالوه بر طول عمر باال از‬
‫آسیب دیدن کاربران و افراد حاضر در محیط کار در اثر جدا شدن و شکستن قطعات آن هنگام کار‪ ،‬جلوگیری شود‪.‬‬
‫‪ -‬به کارگیری گیره متناسب با ابعاد کار باشد‪ ،‬چرا که عدم تناسب نیروی گیره با نوع کار می تواند منجر به آسیب‬
‫دیدن کاربر شود‪.‬‬

‫شکل ‪19‬ـ گیره رومیزی‬

‫‪40‬‬
 ‫ارزشیابی شایستگی‬
‫ایمنی و بهداشت کاربردی‬

‫نمره‬ ‫استاندارد عملکرد‬

‫شاخص تحقق‬ ‫شایستگی‬
‫شایستگی‬ ‫(کیفیت)‬

‫بررسی دفتر راهنمای ابزار و تجهیزات جدید و‬

‫استخراج نکات ایمنیمربوط به کار با دستگاههای‬ ‫‪3‬‬
‫جدید‬ ‫شناخت نکات ایمنیکار با‬ ‫بهدستآوردن توانایی در‬
‫بهکارگیری موارد مربوط به ادوات مورد استفاده تعمیرگاه‬
‫رعایت نکات ایمنی در فرایند کار هنگام‬
‫‪2‬‬ ‫خودرو‬ ‫ایمنی و بهداشت در کار‬
‫استفاده از ابزار تخصصی‬

‫رعایت نکردن موارد ایمنی و بهداشتی‬ ‫‪1‬‬

‫نمره مستمر از ‪1‬‬

‫نمره واحد یادگیری از ‪3‬‬

‫نمره واحد یادگیری از ‪20‬‬

‫زمانی هنرجو شایستگی پیدا می کند که ‪ 2‬نمره از ‪ 3‬نمره هر واحد یادگیری را دریافت کند‪.‬‬

‫نمره کلی درس زمانی لحاظ می شود که هنرجو در کلیه کارها شایستگی پیدا کند‪.‬‬

‫‪41‬‬
42
 ‫پودمان ‪3‬‬
‫کاربرد مواد در خودرو‬

‫‪43‬‬
‫یکی از مصادیق پیشرفت های انقالب شکوهمند اسالمی در چهل سال گذشته‬
‫علوم نانو‪ ،‬ارتقا از رتبۀ ‪ ٥٨‬به ‪ ١٦‬در جهان‬
‫وضعیت کشورهای جهان در بخش علوم نانو‪ ،‬در سال ‪ ١٩٩٦‬میالدی‬
‫منبع‪ :‬پایگاه استنادی اسکوپوس‬

‫وضعیت کشورهای جهان در بخش علوم نانو در سال ‪ 2017‬میالدی‬

‫منبع‪ :‬پایگاه استنادی اسکوپوس‬

‫‪44‬‬
 ‫ویژگیهای مواد‬
‫شايد تا به حال از خود پرسيده باشيد كه چرا مواد با هم متفاوتاند؟ چرا برخي مواد دارای ویژگیهای مکانیکی بهتری‬
‫هســتند؟ چرا يك ماده را به شكلهاي گوناگون ميتوان درآورد و برخي ديگر را نه؟ سؤالهايي از اين دست‪ ،‬ذهن را‬
‫متوجه تفاوتهاي مواد از نظر ویژگیهایی مي كند و ما را در رابطه با علت اين تفاوتها‪ ،‬به تفكر بيشتر وادار مي كند‪.‬‬
‫ساختار مواد ارتباط بين اتمها‪ ،‬يونها و مولكولهاي تشكيلدهندة آن ماده را مشخص مي كند که این روش پیوند‬
‫اتمها و نوع پیوند بین آنها نیز یکی از عوامل تعیینکنندۀ ویژگیهای مواد است‪ .‬ویژگیهای مواد به مواردی مانند‬
‫شيميايي‪ ،‬فیزیکی‪ ،‬مکانیکی‪ ،‬تكنولوژيكي‪ ،‬الکتریکی و مغناطیسی تقسيم ميشوند‪.‬‬

‫ویژگیهای شیمیایی مواد‬

‫ویژگیهای شــیمیایی یک ماده‪ ،‬ویژه همان ماده است و با تغییر مواد‪ ،‬ویژگیهای شیمیایی آن نیز تغییر میکند‪ .‬به‬
‫عبارتی با کمک این ویژگیها‪ ،‬میتوان یک نوع ماده را از سایر مواد متمایز کرد‪ .‬ویژگیهای شیمیایی ماده تنها با دیدن‬
‫قابل تشخیص نیستند؛ بلکه میتوان اثرات آنها را عالوه بر دیدن از راه سایر حواس پنجگانه نیز شناخت‪.‬‬
‫مهمترین ویژگیهای شیمیایی را در شکل ‪ 1‬مشاهده میکنید‪.‬‬

‫مهمترین ویژگیهای شیمیایی مواد‬

‫اندازه‬ ‫درجه‬
‫سرعت احتراق‬ ‫انحاللپذیری‬ ‫الکترولیز‬ ‫قابلیت اشتعال‬ ‫واکنشپذیری‬
‫سمیبودن مواد‬ ‫اکسیداسیون‬

‫شکل ‪1‬ـ مهمترین ویژگیهای شیمیایی‬

‫واکنش پذیری‬
‫قابلیت تجزیه یا ترکیب شــدن مواد با یکدیگر را واکنش پذیری گویند‪ .‬این ویژگی از ویژگیهای شــیمیایی ماده‬
‫اســت؛ برای نمونه هنگامی که فلز آهن در معرض هوا قرار گرفته باشد‪ ،‬با اکسیژن واکنش نشان می دهد و در اثر‬
‫آن یک پوستۀ قهوه ای رنگ اکسید آهن روی سطح آن شکل می گیرد‪ .‬لزوم تعویض روغن به دلیل واکنش پذیری‬
‫روغن و از دست دادن خاصیت های اصلی آن است‪.‬‬

‫ویژگی مواد کاتالیزوری یکی دیگر از ویژگی های شیمیایی مواد است‪ .‬برای افزایش سرعت واکنش پذیری مواد با‬
‫یکدیگر می توان از مواد کاتالیزور استفاده کرد‪.‬‬
‫نکته‬

‫کاتالیست خودرو باعث آسانی چه واکنش های شیمیایی در گازهای خروجی اگزوز خودرو می شود؟‬

‫کارکالسی‬
‫قابلیت اشتعال‬
‫سرعت ترکیب مواد با اکسیژن و مقدار گرمای تولید شده را که موجب سوختن آن می شود قابلیت اشتعال گویند‪.‬‬
‫مواد حاصل از این ســوختن برای مواد گوناگون متفاوت اســت‪ .‬مواد به وجود آمده از ســوختن بنزین در حالت‬
‫ایده آل دی اکسیدکربن و بخار آب خواهد بود‪.‬‬
‫‪45‬‬
 ‫‪1‬ـ آیا روکش سیم ها و عایق بدنه در خودرو قابل اشتعال هستند؟‬
‫‪2‬ـ فهرستی از مواد قابل اشتعال در خودرو را تهیه کنید‪ ،‬سپس مشخص کنید آیا دود حاصل از آنها خطرناک است؟‬
‫پژوهش‬
‫ا لکترولیز‬
‫جداسازی عناصر در پیوند های شیمیایی به کمک جریان الکتریکی را الکترولیز می گویند‪ .‬برای نمونه در زمان شارژ‬
‫باتری خودرو‪ ،‬عمل الکترولیز صورت می پذیرد‪.‬‬
‫(‪a‬‬ ‫(‪b‬‬ ‫(‪c‬‬ ‫(‪d‬‬

‫شکل‪2‬ـ فعل و انفعاالت باتری‬

‫انحاللپذیری‬
‫قابلیت حل شدن در یک حالل از ویژگی های شیمیایی ماده به شمار می رود‪ .‬خاصیت چربی و رسوب زدایی قطعات‬
‫مکانیکی توســط ترکیبات شــیمیایی یا مواد شوینده نمونه ای از انحالل پذیری اســت‪ .‬حل شدن آب با ضدیخ و‬
‫به دست آمدن محلول مایع خنک کننده موتور نمونه ای از این ویژگی در خودرو است‪.‬‬

‫درباره ویژگی های شیمیایی دیگر مواد و ارتباط آن با خودرو پژوهش کنید‪.‬‬
‫پژوهش‬

‫ویژگیهای فیزيکی ماده‬

‫ویژگی های فیزیکی‪ ،‬ویژگی هایی هستند که بدون تغییر هویت و ویژگی های شیمیایی مواد‪ ،‬می توان آنها را دید‬
‫و اندازه گیری کرد‪ .‬نوع پیوند میان اتم ها و چگونگی قرارگرفتن آنها در کنار یکدیگر از مواردی است که بر ویژگی‬
‫مواد اثر مستقیم دارد‪ .‬مهم ترین این ویژگی ها را در شکل ‪ 3‬مشاهده مي کنید‪.‬‬
‫ویژگی های فیزیکی‬
‫مواد‬

‫قابلیت هدایت‬
‫جرم مخصوص‬ ‫انبساط حرارتی‬ ‫نقطه ذوب‬
‫الکتریکی و حرارتی‬

‫شکل ‪3‬ـ نمونه هایی از خواص فیزیکی مواد‬

‫نقطة ذوب‬
‫نقطة ذوب‪ ،‬درجة حرارتی اســت که مادة جامد در آن درجه حرارت به‬
‫حالت مایع تبدیل می شود‪ .‬برای نمونه این درجة حرارت در فشار یک‬
‫اتمسفر برای یخ‪ ،‬صفر درجة سانتی گراد است‪ .‬مواد و عناصر به صورت‬
‫خالص دمای ذوب ثابتی دارند‪.‬‬

‫شکل‪4‬ـ رسیدن به نقطۀ ذوب‬

‫‪46‬‬
 ‫به نظر شما مواد استفاده شده در کدام بخش های خودرو نقطۀ ذوب باالتری دارند؟‬
‫فکرکنید‬
‫انبساط حرارتی‬
‫بیشتر مواد جامد با افزایش درجة حرارت‪ ،‬افزایش ابعاد (طول‪ ،‬عرض و ارتفاع) می دهند و با کاهش درجة حرارت‬
‫(سرد شدن) ابعاد آنها کاهش مي یابد‪ .‬هر ماده اي داراي ضريب انبساط حرارتی خطي‪ ،‬سطحی و حجمي مربوط به‬
‫خود است كه در بسیاری از کاربردهای مهندسی‪ ،‬این ضریب از اهمیت خاصی برخوردار است‪ .‬برای نمونه تغییر‬
‫طول سوپاپ بر اثر حرارت احتراق موتور یکی از آثار انبساط حرارتی است‪.‬‬
‫در کارگاه‪ ،‬تیغ ارۀ یک کمان اره را که پیچ آن کام ً‬
‫ال سفت شده‪ ،‬گرما دهید و آثار آن را روی پیچ سفت کننده ببینید‪.‬‬ ‫تجربه کنید‬

‫شکل‪   5‬ـ کمان اره‬

‫جرم مخصوص‬
‫جرم واحــد حجم هر ماده را جــرم مخصوص گويند‪.‬‬
‫جرم مخصوص هر ماده مقدار ثابتي اســت كه به نوع‬
‫و ســاختمان ماده بستگي دارد‪ .‬مفهوم جرم مخصوص‬
‫را می تــوان در عملکــرد ابــزار اندازه گیــری مایعات‬
‫خودرو(هیدرومتر) مشاهده کرد‪.‬‬

‫شکل‪  6‬ـ هیدرومتر‬

‫به نظر شما علت شناور بودن کپسول هیدرومتر چیست؟‬

‫فکرکنید‬
‫قابليت هدايت جريان الكتريكي‬
‫میزان آســانی در عبور حرارت یا جریان الکتریکی‪ ،‬از ویژگی های مهم مواد اســت‪ .‬چنانچه ماده ای قابلیت عبور‬
‫جریان الکتریکی یا حرارتی را داشــته باشــد آن را رسانا و در صورتی که ماده ای این قابلیت را نداشته باشد به آن‬
‫نارسانا گویند‪.‬‬
‫در حقیقت هر قدر ماده ای رســاناتر باشــد‪ ،‬الکترون های آزا ِد حامل انرژی الکتریکی و حرارتی در آن ماده بیشتر‬
‫است و در برابر عبور جریان الکتریکی مقاومت كمتري ایجاد می کنند‪.‬‬
‫رسانا‬

‫عایق‬

‫شکل ‪7‬ـ شمع خودرو‬

‫‪47‬‬
 ‫هدایت گرمایی‬
‫توانایی انتقال گرما از نقطه ای به نقطۀ دیگر در یک ماده را قابلیت هدایت گرمایی گویند‪ .‬هر قدر این قابلیت‬
‫بيشتر باشد‪ ،‬ماده با اتالف انرژی کمتری گرما را از خود عبور می دهد‪ .‬یکی از مهم ترین موارد کاربرد قابلیت‬
‫هدایت حرارتی‪ ،‬استفاده از رادیاتورهای آلومینیومی یا مسی در خودرو است‪.‬‬

‫در موتور شکل ‪ 8‬از چه ویژگی برای خنک کردن موتور استفاده می شود؟ مزایا و معایب استفاده از این‬
‫روش خنک کاری را بیان کنید‪.‬‬
‫فکرکنید‬

‫شکل ‪  8‬ـ موتور هوا خنک‬

‫هدایت الکتریکی و هدایت حرارتی معموالً‪ ،‬رابطه ای تنگاتنگ با یکدیگر دارند‪ .‬در بیشــتر موارد هر قدر ضریب‬
‫هدایت الکتریکی بیشــتر باشد‪ ،‬ضریب هدایت حرارتی آن نیز بیشتر خواهد بود و ماده‪ ،‬گرما را راحت تر از خود‬
‫نکته‬
‫عبور می دهد‪.‬‬

‫ویژگیهای مکانیکی مواد‬

‫مقاومت در برابر هر نوع نیروی خارجی مانند کششــی‪ ،‬فشاری‪ ،‬پیچشی‪ ،‬خمشی‪ ،‬برشی و سایشی را ویژگی های‬
‫مکانیکی مواد گویند‪.‬‬
‫ویژگی های مکانیکی زیر مجموعة ویژگی های فیزیکی محســوب شده و در علم مهندسی‪ ،‬قطعات طوری طراحی‬
‫می شوند که بتوانند نیروهای گوناگون را تحمل کنند و اعمال نیرو و میزان آن تا جايي ادامه پیدا می کند که قطعه‬
‫یا جزء مورد نظر به تغییر شــکل دائم و یا شکســت نرسد‪ .‬رابطة میان نیرو و تغییر شکل را بيشتر با ویژگی های‬
‫مکانیکی مواد می سنجند‪.‬‬

‫ویژگیهای مکانیکی مواد (استحکام مکانیکی)‬

‫ضربهای‬ ‫چقرمگی‬ ‫شکلپذیری‬ ‫سختی‬ ‫کششی‬ ‫فشاری‬ ‫پیچشی‬ ‫خمشی‬ ‫برشی‬ ‫خستگی‬

‫شکل ‪9‬ـ نمونه هایی از ویژگی های مکانیکی مواد(استحکام مکانیکی)‬

‫درباره این ویژگی ها در پودمان ‪ 5‬توضیحات بیشتری گفته شده است‪.‬‬

‫‪48‬‬
 ‫مواد فلزی‬
‫فلزات آهنی‬ ‫‪ .1‬فلزات آهنی‬

‫فوالد‬ ‫چدن‬

‫ساده کربنی‬ ‫آلیاژی‬ ‫نشکن  (داکتیل)‬ ‫سفید  (سخت)‬ ‫خاکستری‬

‫(‪)SG‬‬ ‫(‪)GW‬‬ ‫(‪)GG‬‬

‫پرکربن‬ ‫کربن متوسط‬ ‫کمکربن‬ ‫پرآلیاژی‬ ‫کمآلیاژی‬

‫شکل ‪10‬ـ فلزات آهنی‬

‫‪-1-1‬آهن‬
‫آهن (‪ )Fe‬فلزی اســت خاکستری که به‬
‫صورت خالص در طبیعت يافت نمی شود‬
‫و در پوســته زمین بيشــتر بــه صورت‬
‫ترکیب با عناصر دیگر به ويژه اکســیژن‬
‫آهن‬ ‫اکسیژن‬ ‫وجــود دارد‪ .‬آهــن فراوان تریــن عنصر‬
‫کلسیم‬ ‫سیلیسیم‬
‫تشکیل دهندة هســتة زمین و چهارمین‬
‫عنصر تشکیل دهندة پوسته زمین است‪.‬‬
‫سدیم‪ ،‬پتاسیم‬ ‫آلومینیوم‬
‫منیزیم‪ ،‬سایر عناصر‬ ‫آهن خالص به دلیل نرم بودن و نداشتن‬
‫استحکام در صنایع کاربرد ندارد و معموالً‬
‫شکل ‪11‬ـ درصد فراوانی عناصر در کره زمین‬
‫همراه بــا عناصر آلیــاژی مانند کربن و‬
‫سیلیسیم و گاه عناصری مانند گوگرد و‬
‫فسفر به کار برده می شود‪.‬‬
‫مقدار کربن‬
‫کم‬ ‫زیاد‬
‫نقطه ذوب‬
‫زیادتر‬ ‫کمتر‬
‫خواص تکنولوژی‬
‫قابلیت چکش خواری‬ ‫قابلیت آبکاری‬ ‫قابلیت ریخته گری‬
‫‪0%‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫ازدیاد کربن برحسب درصد‬

‫فوالد‬
‫تمبرگوس (مالیبل)‬
‫ساختمانی‬
‫چدن سخت‬
‫فوالد ابزارسازی‬
‫فوالد‬ ‫چدن‬
‫‪2/56‬‬ ‫‪6/67‬‬
‫شکل ‪12‬ـ طبقه بندی فوالد و چدن از نظر درصد کربن‬
‫‪49‬‬
 ‫‪ -1-2‬فوالد‬
‫برای افزایش استحکام آهن از روش های تولید آلیاژهای متنوع استفاده می کنند‪ .‬به همین منظور مهم ترین عنصر آلیاژی‬
‫که بر استحکام آن تأثیر عمده ای دارد کربن است‪ .‬شکل ‪ 12‬طبقه بندی مواد آهنی را از نظر درصد کربن نشان میدهد‪.‬‬
‫آلیاژهایی از آهن ساده کربنی‪ ،‬که معموالً کمتر از ‪ 2/06‬درصد (در عمل ‪ 1/7‬درصد)کربن دارد را فوالد می نامند‪.‬‬
‫ـ چنانچه مجمــوع درصد وزنی عناصر موجــود در فوالدآلیاژی از ‪ 5‬درصد کم تر باشــد‪ ،‬آن را فوالد کم آلیاژ و‬
‫چنانچه از ‪ 5‬درصد بیشتر باشد فوالد پرآلیاژ می نامند‪.‬‬
‫نکته‬
‫ـ بیشتر فوالدهای استفاده شده در خودرو از نوع فوالد آلیاژی هستند‪.‬‬
‫از مهم ترین کاربرد فوالد آلیاژی در خودرو می توان به قطعاتی مانند شاتون‪ ،‬سوپاپ‪ ،‬میل پلوس‪ ،‬چرخ دنده‪ ،‬فنرها‪،‬‬
‫شفت ها‪ ،‬پیچ و مهره ها اشاره کرد‪.‬‬

‫میل پلوس‬ ‫سوپاپ‬ ‫شاتون‬

‫پیچ و مهره‬ ‫فنر‬ ‫چرخ دندهها‬

‫شکل ‪13‬ـ کاربرد فوالد آلیاژی در قطعات خودرو‬

‫‪ -1-3‬چدن‬
‫چدن ها دســته ای دیگر از آلیاژهای آهنی هســتند که هنگام تولید و یا با عملیات حرارتی توانایی تولید کربن آزاد‬
‫ال متنوعی نسبت به فوالدها دارند که به روش ریخته گري تولید می شوند‬ ‫(گرافیت) را دارند‪ .‬چدن ها ویژگی های کام ً‬
‫و مهم ترین وجه تمایز فوالد و چدن در روش شکل پذیری آنهاست‪ .‬مقدار کربن در چدن بین ‪ 2/06‬تا ‪ 6/67‬درصد‬
‫وزنی است‪ ،‬که با ترکیب بیش از ‪ 4/5‬درصد وزنی کربن‪ ،‬بسیار شکننده هستند‪ .‬وجود گرافیت آزاد در چدن مشکل‬
‫تغییر حجم قطعات در اثر گرما و سرما را کاهش می دهد و همچنین حرارت ذوب را در تولید و ریخته گری نسبت‬
‫به فوالد پایین می آورد‪ ،‬از این رو قطعات با ویژگی های مشابه را با قیمت ارزان تری در اختیار صنعت می گذارد‪.‬‬
‫درباره کاربرد چدن در صنعت خودرو و دالیل استفاده از آن پژوهش کنید‪.‬‬

‫ســاختمان و ویژگی های چدن ها بســیار متنوع‬ ‫پژوهش‬

‫اســت‪ ،‬با وجود این می توان آنها را به گروه های‬
‫زیر طبقه بندی کرد‪:‬‬

‫چدن سخت ‪Gw‬‬

‫(چدن سفید)‬
‫چدن نشکن ‪SG‬‬
‫چدن خاکستری‬ ‫(داکتیل)‬
‫شکل ‪14‬ـ انواع چدن و شکل متالوگرافی آنها‬ ‫‪50‬‬
 ‫کاربرد در خودرو‬ ‫معایب‬ ‫مزایا‬ ‫ویژگی‬ ‫انواع چدن‬

‫ـ تولید مقاطع‬
‫پیچیده و نازک‬
‫ـ مقاومت سایشی‬
‫بلوکۀ سیلندر‬ ‫حساس‬ ‫باال‬
‫ـ محفظۀ‬ ‫بودن‬ ‫ـ تراش پذیری عالی‬ ‫رنگ محل‬
‫بلوکۀ سیلندر‬ ‫چدن‬
‫دیفرانسیل‬ ‫در برابر‬ ‫ـ قدرت باالی جذب‬ ‫شکست‬
‫خاکستری‬
‫کشش و‬ ‫ارتعاش‬ ‫خاکستری‬
‫ضربه‬ ‫ـ قابلیت‬
‫براده برداری باال‬
‫ـ ضریب‬
‫اصطکاککم‬
‫محفظۀ دیفرانسیل خودرو‬

‫کربن در‬
‫چدنهای‬
‫سطوح‬
‫ســخت‬
‫سطوح محورهای ثابت و متحرک میل لنگ‬ ‫سختشدۀ‬
‫براده‬ ‫به صورت‬
‫قطعات (مانند‬ ‫ـ مقاومت در برابر‬ ‫چدن سخت‬
‫برداری‬ ‫گرافیت وجود‬
‫میل سوپاپ‪،‬‬ ‫سایش باال‬ ‫(سفید)‬
‫سخت‬ ‫ندارد‪.‬‬
‫میل لنگ‪،‬‬
‫مقطع شکست‬
‫استکان تایپیت)‬
‫به رنگ سفید‬
‫نقره ای است‪.‬‬

‫سطوح یاتاقان و بادامک میل سوپاپ‬

‫مقاومت‬
‫ـ دارای استحکام‬
‫ـ هوزینگ‬ ‫سایشی‬
‫ـ ضربه پذیری‬ ‫حاوی کربن‬
‫دیفرانسیل‬ ‫کمتر‬
‫هوزینگ دیفرانسیل‬ ‫خوب‬ ‫آزاد(گرافیت)‬ ‫چدن نشکن‬
‫ـ نگهدارندۀ‬ ‫نسبت‬
‫ـ چقرمگی‬ ‫کروی شکل‬ ‫(داکتیل)‬
‫محور چرخ‬ ‫به چدن‬
‫ـ ماشین کاری عالی‬ ‫است‪.‬‬
‫خاکستری (سگدست چرخ)‬
‫و سفید‬

‫نگهدارندۀ محور چرخ (سگدست چرخ)‬

‫شکل ‪15‬ـ مزایا و معایب و کاربرد انواع چدن در خودرو‬

‫‪51‬‬
‫‪1‬ـ گاهی اوقات با یک اتفاق ساختار چدن ها از نوعی به نوع دیگر تغییر می یابد؛ برای نمونه با تماس کاسه چرخ‬
‫یا دیسک چرخ داغ با آب به صورت آنی‪ ،‬ساختار بخش هایی از کاسه چرخ از چدن خاکستری به ویژگی های چدن‬
‫دانستنیها‬
‫سفید نزدیک می شود که این امر باعث کاهش ضریب اصطکاک و عملکرد ضعیف آن می شود‪.‬‬
‫‪2‬ـ در چدن ها نیز برای دستیابی به ویژگی های مورد نیاز از آلیاژهای مختلف استفاده می شود‪ .‬همچنین ساختار‬
‫گرافیــت موجــود در چدن می تواند به صورت ورقه ای یــا کروی آزاد و یا بدون گرافیت باشــد‪،‬که در هر مورد‬
‫کاربردشان می تواند متفاوت باشد‪.‬‬

‫‪ .2‬فلزات غیرآهنی‬
‫‪- 2-1‬آلومینیوم‬
‫آلومینیوم (‪ )Al‬فلزی ســبک اســت که به وفور در طبیعت یافت می شود‪ .‬آلومینیوم ‪ 8‬درصد از کل پوستۀ زمین‬
‫را تشــکیل می دهد که وجود آن در طبیعت به صورت ترکیب با ســایر عناصر به ویژه اکسیژن است‪ .‬آلومینیوم به‬
‫سرعت اکسید شده و تولید اکسید آلومینیوم (‪ )Al2O3‬متراکم در سطح قطعات می کند که از خوردگی الیه های‬
‫زیرین جلوگیری می کند‪ .‬آلومینیوم به صورت خالص از اســتحکام باالیی برخوردار نیســت به همین دلیل برای‬
‫افزایش اســتحکام آن از عناصر دیگری مانند مس‪ ،‬روی‪ ،‬منیزیم و سیلیســیم برای تولید آلیاژ آلومینیوم استفاده‬
‫می کنند‪ .‬یکی از مهم ترین آلیاژهای این فلز آلیاژ آلومینیوم – منیزیم اســت که در ســاخت بدنۀ هواپیما و در و‬
‫پنجره سازی کاربرد فراوان دارد‪.‬‬

‫ویژگیهای آلیاژهای آلومینیوم‬

‫مقاوم به‬ ‫هدایت حرارتی‬

‫غیر سمی‬ ‫ارزان‬ ‫سبک‬ ‫شکلپذیری باال‬ ‫خوشتراش‬
‫خوردگی‬ ‫و الکتریکی باال‬

‫شکل ‪16‬ـ ویژگی های آلیاژهای آلومینیوم‬

‫بدنۀ اتومبیل‬ ‫رینگ‬ ‫بلوکه سیلندر‬ ‫سرسیلندر‬

‫شکل ‪17‬ـ نمونه هایی از کاربرد آلومینیوم‬

‫‪52‬‬
‫با توجه به مطالب صفحات قبل‪ ،‬سر ســیلندر هم از چدن و هم از آلیاژ آلومینیوم تولید می شــود‪ .‬مزایا و معایب‬
‫استفاده از چدن و آلومینیوم به عنوان فلز سر سیلندر چیست؟‬
‫فکرکنید‬
‫‪ - 2-2‬مس‬
‫مس (‪ )Cu‬یکی از عناصر فلزی اســت که بــه دلیل کاربرد‬
‫آن در صنایع الکتریکی بیشــتر به صورت خالص بکار می رود‬
‫و آلیاژهای آن مصــرف کمتری دارند‪ .‬مس در حالت خالص‬
‫دارای ضریب هدایت الکتریکی باالتری نســبت به آلومینیوم‬
‫سیم‬ ‫اســت‪ .‬قابلیت شــکل پذیری و چکش خواری مس نیز بسیار‬
‫مطلوب اســت‪ ،‬به طوری که قطعات تولید شده از این عنصر‬
‫به روش های کوره کاری(فورجینگ) و کشش عمیق را با هیچ‬
‫عنصر دیگری نمی توان مقايسه کرد‪ .‬از مس بیشتر در سیستم‬
‫برق خودرو مانند سیم پیچی الکتروموتور‪ ،‬تهیۀ کابل‪ ،‬قطعات‬
‫الکتریکی و اتصاالت مدار برقی استفاده می شود‪.‬‬
‫سیم پیچی آلترناتور‬
‫شکل ‪18‬ـ کاربرد مس در خودرو‬
‫‪ - 2-3‬سایر فلزات غیرآهنی‬
‫جدول زیر سایر فلزات غیرآهنی و کاربرد آنها را در خودرو بیان می کند‪.‬‬
‫کاربرد‬ ‫عناصر‬ ‫کاربرد‬ ‫عناصر‬

‫سنسور اکسیژن خودرو‬ ‫زیرکونیم‬ ‫‪Zr‬‬ ‫روکش فلزی‪ ،‬عنصر آلیاژی در ساخت فوالد فنر‬ ‫نیکل‬ ‫‪Ni‬‬

‫باتری‪ ،‬یاتاقان‪ ،‬بوش‬ ‫آنتیموان‬ ‫‪Sb‬‬ ‫روکش فلزی‬ ‫کرم‪ ،‬روی‬ ‫‪Cr-Zn‬‬

‫باتری‪ ،‬یاتاقان‬ ‫مولیبدن‬ ‫‪Mo‬‬ ‫لحیمکاری‬ ‫قلع‬ ‫‪Sn‬‬

‫شاتون‬ ‫وانادیوم‬ ‫‪V‬‬ ‫لحیم‪ ،‬باتری‬ ‫سرب‬ ‫‪Pb‬‬

‫شاتون‪ ،‬سوپاپ‬ ‫تیتانیوم‬ ‫‪Ti‬‬ ‫پالتین رله ها (کنتاکتورها)‬ ‫نقره‬ ‫‪Ag‬‬

‫دیودها‪ ،‬ترانزیستور‬ ‫ژرمانیوم‬ ‫‪Ge‬‬ ‫فیلمان المپ های رشته ای‬ ‫تنگستن‬ ‫‪W‬‬
‫جدول ‪1‬ـ فلزات غیرآهنی و کاربرد آنها در خودرو‬
‫‪- 2-4‬آلیاژهای فلزی غیرآهنی پرکاربرد در خودرو‬
‫کاربرد‬ ‫عناصر آلیاژی‬ ‫آلیاژ‬
‫سر سیلندر‪ ،‬بلوکه سیلندر‪ ،‬پوسته جعبه دنده‪،‬‬
‫آلومینیوم‪ ،‬سیلیسیم‪ ،‬مس‪ ،‬منیزیم‪ ،‬منگنز‬ ‫آلیاژ آلومینیوم‬
‫رینگ چرخ‬
‫دستگیره در‪ ،‬زه چراغ ها‬ ‫روی‪ ،‬مس‪ ،‬آلومینیوم‪ ،‬منیزیم‬ ‫زاماک‬
‫یاتاقانها‬ ‫قلع‪ ،‬سرب‪ ،‬روی‬ ‫بابیت‬
‫بوشها‬ ‫مس‪ ،‬قلع‬ ‫برنز‬
‫بوش ها‪ ،‬یاتاقان ها‪ ،‬واشر ها‬ ‫فسفر‪ ،‬برنز‬ ‫فسفر برنز‬
‫رادیاتور‪ ،‬واشر آب بندی‪ ،‬سر سیم اتصاالت‬ ‫مس‪ ،‬روی‬
‫برنج‬
‫الکتریکی‬
‫‪53‬‬ ‫جدول‪2‬ـ آلیاژهای فلزی غیرآهنی و نمونه هایی از کاربرد آنها در خودرو‬
 ‫دربارۀ دالیل استفاده از بابیت و فسفر برنز در یاتاقان ها پژوهش کنید‪.‬‬

‫نکته‬

‫شکل ‪19‬ـ شاتون‬

‫ویژگیهای تکنولوژيکی مواد فلزی‬
‫‪1‬ـ قابلیت چکشخواري فلزات‬
‫توانمندي تغییرشــکل مواد به کمک نیروی فشــاری و‬
‫ضربــــه را قابلیت چکش خواری می نامند‪ .‬برای نمونه‬
‫فوالد‪ ،‬مس و برنج را می توان با نیروی فشــاری و ضربه‬
‫تغییر شــکل داد و عملیاتــی مانند نــورد‪ ،‬خم کاری و‬
‫کوره کاری (فورجینگ) را روی آنها انجام داد (شکل‪.)20‬‬
‫شکل ‪20‬ـ قابلیت چکش خواری فلزات‬

‫‪ -2‬قابلیت ريختهگری فلزات‬

‫برخــي از مــواد را می تــوان به خوبی توســط فرایند‬
‫ریخته گری تولید کرد‪ .‬این مواد به دلیل ویژگی سیالیت‬
‫خوبشــان در حالت مذاب‪ ،‬مقاطع نازک را در قالب های‬
‫ریخته گــري به خوبی پر می کننــد‪ .‬پرکاربردترین این‬
‫مواد که در خودرو مورد اســتفاده قرار می گیرد چدن و‬
‫شکل ‪21‬ـ قابلیت ریخته گری فلزات‬ ‫آلومینیوم است (شکل ‪.)21‬‬

‫‪ -3‬قابلیت جوشکاری فلزات‬

‫موادی کــــه بتوان آنها را به کمک حرارت (یا حرارت‬
‫همراه با فشــار) و نیز با اســتفاده از الکترود‪ ،‬به صورت‬
‫مذاب به یکدیگر متصل کرد دارای قابلیت جوشــکاری‬
‫هســتند‪ ،‬فوالدها و بعضــي فلزات غیرآهنــی قابلیت‬
‫شکل ‪22‬ـ قابلیت جوشکاری فلزات‬ ‫جوشکاری دارند (شکل ‪.)22‬‬

‫‪ -4‬قابلیت براده برداري فلزات‬

‫موادی را که بتوان با ســرعت زیــاد و نیروی کم برای‬
‫تولید قطعات‪ ،‬ماشین کاری (براده برداري) کرد را موادی‬
‫با قابلیت براده برداری گویند (شکل ‪.)23‬‬

‫شکل ‪23‬ـ قابلیت براده برداری فلزات‬

‫‪54‬‬
 ‫‪ -5‬قابلیت عملیات حرارتی‬
‫گرم کردن قطعات مکانیکی تا درجه حرارت معین و نگهداری در آن درجه حرارت در مدت زمان معین و سپس‬
‫ســرد کردن آن در محیط مشــخص را عملیات حرارتی گویند‪ .‬این عملیات برای تغییر فاز‪ ،‬تغییرشکل یا اندازة‬
‫دانه های فلزی برای بهبود ویژگی های مکانیکی‪ ،‬الکتریکی‪ ،‬مغناطیسی و شیمیایی قطعات است‪.‬‬
‫فلزات‪ ،‬سرامیک ها و آلیاژها این قابلیت را دارند که با گرم کردن و سرد کردن زمان بندی شده‪ ،‬ویژگی های مکانیکی‬
‫و فیزیکی مطلوب را در طول عملیات حرارتی به دســت آورند‪ .‬دالیل استفاده از عملیات حرارتی که روی قطعات‬
‫ایجاد می شود عبارت اند از‪:‬‬

‫دالیل استفاده از عملیات حرارتی‬

‫تنش زدایی‬ ‫همگن نبودن دانه بندی و تغییر فاز‬ ‫افزایش سختی سطح‬ ‫کاهش سختی‬

‫شکل ‪24‬ـ دالیل استفاده از عملیات حرارتی‬

‫پوشش دهی‬
‫ایجاد پوشش روی ساخته های صنعتی از اهمیت بسیاری برخوردار است که عالوه بر زیباسازی سطوح قابل رؤیت‪،‬‬
‫اهداف کلی مانند مقاومت در برابر خوردگی‪ ،‬زنگ زدگی و افزایش اســتحکام را در بر خواهد داشت‪ .‬پوشش دهی‬
‫بیشتر به صورت غیرفلزی (رنگ ها که در مباحث بعدی به آنها پرداخته شده) و فلزی که عبارت اند از‪:‬‬

‫‪1‬ـ پوششدهي گالوانیزۀ فوالدها‬

‫گالوانیزه پوشــش فلز روی(‪ )Zn‬بر ســطح فوالد است که بسته به شکل و کاربرد آن قطعه به روش های مختلفی‬
‫انجام می شود‪.‬‬

‫در برخی از ورق های پوشــش داده شدۀ استفاده شده در خودرو مانند سیستم اگزوز که در معرض حرارت زیاد‬
‫قرار دارد از پوشش آلومینیوم به روش غوطه وری در مذاب یا الکترولیز استفاده می شود‪.‬‬
‫نکته‬

‫‪55‬‬
 ‫‪ -2‬پوششدهی کروماته (آبکاری)‬
‫عملیات کروماتۀ براق که بیشــتر به روش الکتروشــیمیایی روی قطعات فوالدی مانند انواع پیچ و مهره‪ ،‬واشرها‪،‬‬
‫بســت ها و براکت ها و ‪ . . .‬برای جلوگیری از زنگ زدگی انجام می شــود و بر پایه نوع مواد و عملیات به رنگ های‬
‫براق گوناگون مانند نقره ای‪ ،‬زیتونی‪ ،‬مشکی و طالیی روی سطوح ایجاد می شود‪.‬‬

‫شکل ‪25‬ـ نمونه ای از پوشش دهی کروماته‬

‫‪ -3‬پوشش دهی داکرومات‬

‫در پوشــش دهی کروماته گاهی مشکالتی برای قطعات و یا محیط زیست ایجاد می شود که امروزه با تغییراتی در‬
‫روش و نوع مواد بکار رفته آثار این مشکالت کمتر شده‪ ،‬همچنین عالوه بر جلوگیری از زنگ زدگی و خوردگی به‬
‫استحکام بخشــی قطعه نیز کمک می کند‪ .‬این پوشش دهی که نام آن داکرومات است‪ ،‬بیشتر به دو رنگ نقره ای‬
‫مات و مشکی مات دیده می شوند‪.‬‬

‫در فراینــد تولیــد برخی از پیچ و مهره ها برای جلوگیری از زنگ زدگی(از زمان تولید تا مصرف) با انجام فرایند‬
‫نســبتاً ســاده ای پوشش ســیاه رنگی روی آنها ایجاد می شــود که این حالت جزو پوشش دهی فلزی محسوب‬
‫نکته‬
‫نمی شود و به آن سیاه کاری گویند‪.‬‬

‫شکل ‪26‬ـ پوشش دهی داکرومات‬

‫‪56‬‬
 ‫مواد غیر فلزی‬
‫پلیمرها (بَسپار)‬
‫پلیمرها مولکولهای بزرگی هستند که از پیوند مولکولهای کوچک (مونومر) به یکدیگر ایجاد میشوند‪ .‬تعداد زیادی از‬
‫پلیمرها دارای پایه آلی (هیدروکربنها) هستند که از ترکیب عنصرکربن با عناصری همچون هیدروژن‪ ،‬نیتروژن و کلر‬
‫و فلوئور تولید میشود‪.‬‬
‫پلیمرهــا به دو صورت طبیعــی و مصنوعی وجود دارند؛ برای نمونه برای پلیمر طبیعی می توان ســلولز(چوب) و‬
‫کائوچو و برای پلیمر مصنوعی الستیک های مصنوعی‪ ،‬باکلیت ها و نایلون ها را نام برد‪.‬‬
‫از پلیمرهای بسیار رایج می توان به پالستیک ها مانند پلی پروپیلن ‪ ،PP‬پلی اتیلن ‪ ،PE‬پلی آمید ‪ PA‬و‬
‫پلی وینیل کلراید (‪ )P.V.C‬اشاره کرد‪.‬‬

‫چگالی کم‬

‫مقاومت در‬
‫عایق     الکتریکی‬
‫برابر خوردگی‬

‫نسبت‬
‫استحکام باال‬ ‫قالب گیری باال‬
‫نسبت به وزن‬

‫پایداری     شیمیایی‬

‫شکل ‪27‬ـ ویژگی ها و کاربردهای پلیمر‬

‫‪57‬‬
 ‫‪1‬ـ پالستیکها‬
‫پالســتیک ها مواد مصنوعي هســتند كه به دليل ویژگی هایی مانند ســبكي‪ ،‬عايق بودن برای حرارت و جريان‬
‫الكتريكي‪ ،‬در صنعت كاربردهاي فراواني دارند‪ .‬پالستیک ها از نقطه نظر ساختاری از دستة پلیمرها هستند که از‬
‫منابعی مانند گیاهان‪ ،‬نفت خام و ضایعات حیوانی به دست می آیند‪.‬‬
‫مهندســان و طراحان‪ ،‬پالســتیک ها را به دلیل وجود ترکیبی از ویژگی های گوناگون مانند ســبکی‪ ،‬ســختی و‬
‫انعطاف پذیری‪ ،‬مقاومت در برابر خوردگی‪ ،‬رنگ پذیری‪ ،‬شفافیت و آسانی شکل پذیری مورد توجه قرار می دهند‪.‬‬
‫پالستیک ها به سه دستة ترموپالست ها‪ ،‬ترموست ها و االستومرها (الستیک) تقسیم می شوند‪.‬‬
‫‪1‬ـ‪1‬ـ ترموپالستها (گرما نرم)‬
‫این گروه از پالســتیک ها در اثــر اعمال حرارت تغییر‬
‫شــکل می دهند‪ ،‬با اعمال نیرو‪ ،‬شکل مورد نظر را پیدا‬
‫می کنند و با سرد شــدن شــکل جدید خــود را حفظ‬
‫می کنند‪ 90.‬درصد پالســتیک ها در حال حاضر از این‬
‫گروه مواد هســتند‪ .‬این گروه از پالستیک ها به راحتی‬
‫قابلیت بازیافت دارند و اســتفادۀ دوبــاره از آنها بدون‬
‫آنکه ویژگی های آنها تغییر کند‪ ،‬امکان پذیر اســت‪ .‬از‬
‫مهم ترین پالستیک های این گروه می توان به پلی اتیلن‬
‫(‪ )PE‬و پلی وینیل کلراید (‪ )P.V.C‬اشاره کرد‪.‬‬
‫شکل ‪28‬ـ قطعات ترموپالست (پلی اتیلن)در خودرو ‪-‬گردگیرها‬

‫چرا در تولید سیم ها و کابل ها از پالستیک ها به عنوان روکش استفاده می شود؟‬

‫کار کالسی‬
‫‪2‬ـ‪1‬ـ ترموستها (گرماسخت)‬
‫به پلیمرهایی گفته می شود که عالوه بر پیوندهای طوالنی‪ ،‬با حرارت دادن آنها‪ ،‬پیوندهای عرضی با واکنش های‬
‫شــیمیایی ایجاد می شود و در نتیجه وزن مولکولی متوسط آنها باال رفته و به حالت یکپارچه درمی آیند‪ .‬معموالً‬
‫این رزین های مایع پس از ترکیب با سخت کننده یا خشک کن و یا عامل تسریع کننده واکنش(کاتالیست)‪ ،‬شروع‬
‫به واکنش غیرقابل برگشت کرده و سخت می شوند‪.‬‬
‫از مهم ترین ترموست ها می توان فنل فرمالدئید که با نام تجاری باکالیت شناخته می شود‪ ،‬نام برد‪ .‬این پلیمر بسیار‬
‫سخت و شکننده‪ ،‬ولی مقاوم به حرارت و جریان الکتریکی اســــت و در صنایع برق و الکترونیک به عنوان عایق‬
‫کاربرد وســیعی دارد‪ .‬این ماده در ساخت و تولید کلیدها و پریزهای برق مصرف زیاد دارد‪.‬‬

‫شکل ‪29‬ـ داشبورد خودرو‬

‫‪58‬‬
 ‫ترموست ها برخالف ترموپالست ها قابلیت بازیافت ندارند‪.‬‬

‫‪3‬ـ‪1‬ـ االستومرها ( الستیک)‬ ‫نکته‬

‫االستومر به پلیمری گفته می شود که خاصیت کشسانی (ارتجاعی) داشته باشد‪ ،‬بدین مفهوم که در اثر نیرو تغییر‬
‫شــکل پیدا می کند و پس از رفع نیرو به شکل اولیۀ خود بر می گردد‪ .‬به االستومر‪ ،‬کائوچو (‪ )Caoutchouc‬نیز‬
‫گفته می شود‪.‬‬
‫الســتیک ها به شــکل خام ویژگی های مطلوبی ندارند ولی با کمک فرایندهای گوناگــون آن را به محصول قابل‬
‫استفاده تبدیل می کنند‪.‬‬
‫الســتیک طبیعی یا کائوچو دارای ســاختار زنجیره ای بسیار بلند و پیچیده است؛ ولی الستیکهای مصنوعی دارای‬
‫ساختارهای بسیار کوتاه هستند که با پلیمریزاسیون مونومرها (پلیمرکردن در اثر فشار و سردکردن) به دست میآید‪.‬‬
‫الســتیک طبیعی به خاطر کاربردهای خیلی زیادش جایگاه مهمی در بازار دارد‪ .‬برخی از کاربردهای آن شــامل‬
‫ساختن تایر برای استفاده در ماشین های مسابقه‪ ،‬کامیون ها‪ ،‬اتوبوس ها و هواپیماهاست‪ .‬برای باال بردن استحکام‬
‫الستیک تایر‪ ،‬گوگرد را به الستیک طبیعی (کائوچو) اضافه می کنند و حرارت می دهند که به این عمل ولکانیزاسیون‬
‫گویند‪.‬‬

‫ـ آیا می توان از شیلنگ های بنزین‪ ،‬آب‪ ،‬روغن به جای یکدیگر استفاده کرد؟ چرا؟‬
‫ـ با برش مایل شیلنگ های تک الیه‪ 2 ،‬الیه و ‪ 3‬الیه و ‪ 4‬الیه سیستم سوخت رسانی موتور خودرو‪ ،‬آنها را با هم‬
‫کار کالسی‬
‫مقایسه و کاربرد هر یک را در خودرو بررسی کنید‪.‬‬

‫تسمه‬ ‫الستیک‬
‫شکل ‪30‬ـ کاربرد الستیک در خودرو‬

‫نکته زیســت محیطی‪ :‬به دلیل وجود ماده بنزن در مواد پالســتیکی مورد استفاده در داخل کابین خودروها‪،‬‬
‫به مرور زمان و تحت شــرایط تابش نور خورشــید و گرما‪ ،‬گاز بنزن از این مواد (داشبورد‪ ،‬روکش‪ ،‬درها‪ ،‬روکش‬
‫نکته‬
‫صندلی ها و ‪ )...‬متصاعد می شــود که استنشاق این گاز باعث بروز بیماری های تنفسی و خونی می شود‪ .‬بنابراین‬
‫توصیه می شود قبل از سوار شدن به خودرو هوای داخل کابین تهویه شود‪.‬‬

‫‪59‬‬
 ‫‪2‬ـ کامپوزیت ها‬
‫كامپوزيت ها‪ ،‬موادي چندجزئي هســتند كه ویژگی های آن پس از ســاخت‪ ،‬از هر كدام از اجزای تشکیل دهندة‬
‫آن بهتر اســت‪ .‬ضمن اينكه اجزاي مختلف آن ویژگی های خود را نيــز حفظ مي كنند و كارايي يكديگر را بهبود‬
‫مي بخشــند‪ .‬معموالً كامپوزيت ها از يك جزء زمينه و یک جزء تقویت کننده تشکیل شده اند‪ .‬يكي از مرسوم ترين‬
‫و پركاربردترين كامپوزيت ها‪ ،‬فايبرگالس است‪ .‬فايبرگالس يك كامپوزيت با زمينه پليمري است كه توسط الياف‬
‫شيشــه تقويت شده است‪ .‬كامپوزيت ها به سه دستة كامپوزيت هاي زمينه فلزي‪ ،‬سراميكي‪ ،‬پليمري تقسيم بندي‬
‫میشوند‪.‬‬

‫كاربرد كامپوزیتها در صنعت خودرو سازی‬

‫به علت مزایایی كه قطعات كامپوزیتی نسبت به قطعات فلزی دارند و صرفه جویی های اقتصادی كه در اثر استفاده‬
‫از آنها ایجاد می شــود‪ ،‬هر روز قطعات بیشــتری از خودرو به قطعات كامپوزیتی تبدیل می شــود‪ .‬كامپوزیت های‬
‫اســتفاده شده در صنعت خودرو بیشــتر از نوع كامپوزیت های زمینة پلیمری هســتند‪ .‬این كامپوزیت ها از مواد‬
‫ترموست و ترموپالستیک تشكیل شده اند كه با الیاف شیشه یا کربن و هر مادة دیگری‪ ،‬برای هدف خاصی تقویت‬
‫میشوند‪.‬‬

‫بدنۀ سبک و مقاوم خودرو‬ ‫بدنة کامپوزیتی موتورسیکلت‬ ‫سپر فایبرگالس خودرو‬

‫شکل ‪31‬ـ کاربرد کامپوزیت در خودرو‬

‫ویژگی های‬ ‫سبکی‬

‫مکانیکی باال‬

‫کامپوزیت‬
‫مقاومت در‬ ‫سهولت تولید‬
‫برابر خوردگی‬

‫تولید قطعات‬
‫پیچیده و نازک‬

‫شکل ‪32‬ـ مزایای کامپوزیت ها‬

‫چرا امروزه تا حد ممکن قطعات اتومبیل را از کامپوزیت ها تهیه می کنند؟‬

‫فکرکنید‬

‫‪60‬‬
 ‫‪3‬ـ فوم‬
‫فوم جسمی است که از دو فاز مختلف گاز و جامد تشکیل شده است‪ .‬در فوم های پلیمری‪ ،‬فاز جامد از پلیمر ساخته‬
‫شده است و داخل آنها فضای تو خالی کوچکی است که هنگام ساخت‪ ،‬توسط گاز در داخل پلیمر ایجاد می شود‪.‬‬
‫فوم در زبان انگلیســی به معنای کف اســت و در دانش پلیمر به موادی اطالق می شود که از یک مادة پلیمری به‬
‫عنوان بســتر و حباب های گاز به عنوان جزء دوم‪ ،‬تشکیل شده اســت‪ .‬به طور کلی می توان فوم ها یا اسفنج ها را‬
‫موادی با ســاختار سلولی نامید که چگالی آن به دلیل حضور یک گاز درون بستر پلیمری کاهش یافته است‪ .‬نوع‬
‫حباب های (سلول) فوم به شدت ویژگی های مکانیکی و حرارتی فوم های پلیمری را تغییر می دهد‪.‬‬

‫سبکی و ارزانی‬

‫زمان طوالنی فرایند تولید‬

‫هدایت حرارتی کم‬

‫سخت بودن تولید محصول با سطح یکنواخت‬

‫تنوع در فرایند تولید‬

‫تولید گازهای سمی در زمان تولید‬

‫تولید راحت قطعات بزرگ‬

‫عمر کمتر نسبت به سایر پلیمرها‬

‫ضربه گیری عالی‬

‫شکل ‪33‬ـ مزایا و معایب فوم‬

‫‪61‬‬
 ‫فوم در فرمان و سایر قطعات خودرو‬ ‫فوم در صندلی خودرو‬

‫شکل ‪34‬ـ کاربرد فوم در خودرو‬

‫با برش اسفنج ها بررسی کنید که حباب های آن به چه صورت هستند؟ و دلیل جذب آب در آنها چیست؟‬
‫کار کالسی‬

‫چسب ها‬
‫یکی از قدیمی ترین روش های اتصال اجسام به یکدیگر استفاده از چسب بوده است‪ .‬آثار گذشته نشان می دهد که‬
‫حدود سه هزار سال قبل‪ ،‬از چسب استفاده می شده است‪ .‬چسب ماده ای پلیمری است که می تواند بین دو سطح‬
‫جامد توسط الیة نازکی‪ ،‬اتصال چسبی به وجود آورد‪ .‬سطوح اتصال ممکن است با روش جذب فیزیکی (برای نمونه‬
‫نیروهای بین سطحی) و یا جذب شیمیایی به یکدیگر اتصال یابند‪.‬‬

‫شکل ‪35‬ـ نمونه هایی از انواع چسب‬

‫هر چند در گذشته صحافان از چسب‪ ،‬برای چسباندن قطعات چوبی و یا اشیای کاغذی استفاده می کردند؛ اما به‬
‫تدریج دامنۀ کاربرد آن گســترش یافت‪ .‬به گونه ای که امروزه به جای اســتفاده از میخ‪ ،‬پیچ‪ ،‬بست‪ ،‬لحیم و جوش‬
‫دادن در ساخت‪ ،‬تولید و مونتاژ قطعات از چسب های گوناگون و ویژه ای استفاده می شود‪.‬‬

‫‪62‬‬
 ‫اجزای تشکیل دهندة چسبها‬

‫مواد پلیمری که به چسب ها قدرت چسبندگی می دهند‪.‬‬

‫مواد پایدارکننده از تخریب در برابر اکسیژن و نور (‪ )UV‬جلوگیری می کنند‪.‬‬

‫کاتالیزورها و پخت کننده ها که موجب تثبیت چسب می شوند‪.‬‬ ‫اجزای تشکیل دهندة چسب ها‬

‫حالل یا رقیق کننده که نقش آن در تنظیم و کنترل گران روی چسب است‪.‬‬

‫تعدیل کننده ها که از نظر شیمیایی خنثی بوده و شامل پرکننده ها‪ ،‬نرم کننده ها‪ ،‬ضدکف ها هستند‪.‬‬

‫شکل ‪36‬ـ اجزای تشکیل دهندة چسب‬

‫انواع چسبها و کاربرد آنها در خودرو‬

‫تصویر‬ ‫کاربری‬ ‫نوع طبقه بندی‬ ‫نام چسب‬ ‫ردیف‬

‫اتصاالت سیم های برق‬ ‫االستومر‬ ‫نوار چسب برق‬ ‫‪1‬‬

‫اتصال قطعات‬ ‫ترموست‬ ‫چسب دوقلو‬ ‫‪2‬‬

‫اتصاالت قطعات‬ ‫ترموست‬ ‫چسب فوری‬ ‫‪3‬‬

‫‪63‬‬
 ‫درزبندی و آب بندی قطعات‬
‫ترموپالست‬ ‫چسب سیلیکونی‬ ‫‪4‬‬
‫(کارتر‪ ،‬سینی جلوی موتور‪)...‬‬

‫ارتعاشگیر قطعات بدنه خودرو‬

‫االستومر‬ ‫چسب پولی اورتان‬ ‫‪5‬‬
‫(بدنه خودرو)‬

‫پیچ و مهرههای خودرو در‬

‫چسب قفلکننده اتصاالت‬
‫تماس با هوا (پیچهای تعلیق و‬ ‫ترموست‬ ‫‪6‬‬
‫(هوازی)‬
‫جلو بند ی )‬

‫پیچ و مهره های خودرو بدون‬

‫چسب قفلکننده اتصاالت‬
‫تماس با هوا (پیچ فالیویل و‬ ‫ترموست‬ ‫‪7‬‬
‫پیچومهرهای (بیهوازی)‬
‫میل لنگ)‬

‫نکته ‪ :1‬در برخی پیچهای ایمنی خودرو‪ ،‬از چسبهای قفلکننده با ماهیت اپوکسی روی رزوههای پیچ استفاده میشود‪.‬‬
‫نکته ‪ :2‬چســب قفلکننده (هوازی یا بیهوازی) با توجه به شــرایط محیطی (گرما‪ ،‬فشار‪ ،‬سیال مرتبط و ارتعاش)‬
‫نکته‬
‫دستهبندی گوناگون دارند که با اعداد مختلف روی بستهبندی آنها کاربردشان مشخص میشود‪.‬‬

‫‪64‬‬
 ‫رنگ خودرو‬
‫افزایش روزافزون تعداد خودروها و تنوع رنگ آنها باعث شده رنگ خودروها از نظر کمی و کیفی وسعت بیشتری‬
‫پیدا کند‪ .‬همان طور که در اهداف پوشش دهی گفته شد‪ ،‬هدف اصلی جلوگیری از زنگ زدگی و خوردگی قطعات‬
‫آهنی است‪ ،‬در پوشش دهی های غیرفلزی که عموماً به رنگ ها معطوف می شود عالوه بر این هدف‪ ،‬زیبایی سطوح‬
‫حتی در قطعات غیرآهنی مورد توجه است‪.‬‬

‫انواع رنگ در صنعت خودرو‬

‫به طور کلی در صنعت خودرو رنگ ها به دو گروه اصلی زیر تقسیم می شوند‪:‬‬
‫الف) رنگ های ترموپالست‬
‫ب) رنگ های ترموست‬

‫رنگهای ترموپالست‬
‫این نوع رنگ ها شــامل رنگ های روغنی‪ ،‬رنگ های تینر فوری و رنگ های آب حالل اند‪ ،‬که با فرایند حرارت نرم‬
‫شده است‪ .‬رزین رنگ های ترموپالست با حرارت نرم شده و خاصیت پالستیکی پیدا می کنند و در حالل نیز قابل‬
‫انحالل هستند‪ .‬عامل خشک کن آنها نیز فیزیکی بوده و با تبخیر تینر موجود در رنگ خشک می شوند‪ .‬در حالی که‬
‫در رنگ های آب حالل‪ ،‬آب موجود در آنها تبخیر شده و باعث خشک شدن آنها می شود‪.‬‬
‫رنگ های ترموست‪ :‬این نوع رنگ ها به اصطالح شامل رنگ های دو جزئی هستند‪ .‬رزین این نوع رنگ ها‪ ،‬در‬
‫فرایند شیمیایی که شامل افزودن خشک کن یا هاردنر به رنگ است‪ ،‬از خود واکنش نشان می دهد و در دمای ‪18‬‬
‫درجه سانتی گراد به باال باعث خشک شدن سطح رنگ می شود‪ .‬هرچه حرارت باالتر رود سرعت خشک شدن آنها‬
‫بیشتر خواهد شد که باید در این باره به توصیه های شرکت تولیدکننده رنگ توجه داشت‪.‬‬
‫این نوع رنگ ها با گرم کردن دوباره نرم نمی شوند و نسبت به حل شدن در حالل از خود مقاومت بیشتری نشان‬
‫میدهند‪.‬‬
‫امروزه در صنعت خودرو بیشتر از رنگ های ترموست از جمله رنگ های متالیک و سالید(روغنی) استفاده می شود‪.‬‬
‫قابل توجه اســت که رنگهای استفاده شده در صنعت خودرو همگی از نوع کوره پخت هستند و در دمای باالی‬
‫‪ 160‬درجه ســانتی گراد با واکنش شیمیایی انجام شده بین اجزای خود خشک میشوند‪ .‬این در حالی است که‬
‫رنگهای تعمیراتی استفاده شده در کارگاههای خدمات پس از فروش از نوع رنگهای هوا خشک بوده که به رنگ‬
‫تعمیراتی (دو جزئی) معروف اند‪.‬‬
‫امروزه در رنگ های ترموپالســت و ترموست به خاطر مســائل زیست محیطی به جای استفاده از تینر از آب به‬
‫عنوان حالل استفاده می شود‪.‬‬
‫نکته‬

‫رنگ سالید(روغنی)‬ ‫رنگ متالیک‬

‫سه الیه‪ ،‬سه بارپخت شده‬ ‫چهارالیه‪ ،‬سه بار پخت شده‬
‫الیه شفاف ندارد‪.‬‬ ‫الیه شفاف در آن بکار می رود‪.‬‬
‫الیه اکلیل ندارد‬ ‫الیه اکلیل دارد‬
‫جدول‪  5‬ـ تفاوت رنگ های متالیک و روغنی‬
‫‪65‬‬
 ‫اجزای تشکیل دهندة رنگ‬
‫اجزای تشکیل دهنده رنگ را می توان به چهار بخش زیر تقسیم کرد‪:‬‬
‫‪1‬ـ رزین‪ :‬ماده ای که رنگ دانه ها را به هم متصل کرده و به الیة رنگ جال و قوام می دهد‪.‬‬
‫‪2‬ـ رنگ دانه‪ :‬به پودرهای رنگین قابل انحالل در آب یا حالل گویند که پوشــش رنگی را ایجاد می کند و به دو‬
‫گروه معدنی و آلی تقسیم می شوند‪.‬‬
‫‪1‬ـ‪2‬ـ رنگ دانه های معدنی‪ :‬از کانی های طبیعی تشکیل شده اند مانند فیروزه‪ ،‬عقیق‪ ،‬گل ماش و غیره‪.‬‬
‫‪2‬ـ‪2‬ـ رنگ دانه های آلی‪ :‬از مواد خام پتروشیمی تهیه می شوند که با توجه به کاربردشان به گروه های زیر تقسیم‬
‫میشوند‪.‬‬
‫‪1‬ـ‪ 2‬ـ‪2‬ـ رنگ دانه های رنگین‪ :‬این نوع رنگ دانه ها در پوشــش نهایی بکار گرفته شــده و به رنگ قدرت پوشــش‬
‫میدهند‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ‪2‬ـ‪2‬ـ رنگ دانه های اضافی یا پرکننده ها‪ :‬در پوشــش میانی اســتفاده می شــود و وظیفة آنها مقاومت در برابر‬
‫سائیدگی است‪.‬‬
‫‪3‬ـ‪2‬ـ‪2‬ـ رنگ دانه های ضد زنگ‪ :‬در مراحل زیرسازی استفاده می شود و وظیفة آنها جلوگیری از زنگ زدگی است‪.‬‬
‫‪3‬ـ حالل‪ :‬عامل حل شدن رزین رنگ را حالل گویند‪.‬‬
‫‪4‬ـ تینر‪ :‬مایعی که برای رقیق تر کردن رنگ استفاده می شود‪.‬‬

‫انواع آسترها و پرکنندهها‬

‫رنگ های آستر در پوشش زیرکار‪ ،‬استفاده شده و روی سطح فلز پاشیده می شوند تا رنگ اصلی به خوبی به سطح‬
‫فلز خام بچسبد و دوامش بیشتر شود‪ .‬آسترهای استفاده شده در صنعت خودروسازی عبارت اند از‪:‬‬
‫‪1‬ـ آستر واش پرایمر(اچ پرایمر یا ‪)ED‬‬
‫آســتر واش پرایمر یک آستر اسیدی است که از زنگ زدگی فلز جلوگیری می کند و باعث چسبندگی بهتر رنگ به‬
‫سطح آستر میانی می شود‪.‬‬
‫‪2‬ـ آستر میانی‬
‫وظیفة این آستر جلوگیری از زنگ زدگی سطح فلز و ایجاد چسبندگی میان آستر واش پرایمر و پوشش های بعدی‬
‫است‪ .‬این نوع آستر از رنگ دانه های ضدزنگ با کیفیت عالی و رنگ دانه هایی که روغن را بسیار کم به خود جذب‬
‫می کنند‪ ،‬تشکیل شده و برای پرکردن خش های ظریف سمباده کاری نیز مناسب است‪.‬‬
‫‪3‬ـ آستر پرکننده‬
‫از این نوع آسترها که شامل آستر میانی و آستر سیلر است‪ ،‬می توان برای برطرف و پرکردن برخی خش های جزئی‬
‫باقی مانده از سمباده کاری و بعضی ناهمواری های جزئی استفاده کرد‪.‬‬
‫پُرکنندهها   (بتونهها)‬
‫از بتونه ها که شامل بتونة سنگی‪ ،‬بتونة فوری و بتونة روغنی است‪ ،‬برای پرکردن خش های عمیق و ناهمواری هایی‬
‫که در سطح فلز و یا رنگ به وجود آمده‪ ،‬استفاده می شود‪.‬‬
‫رنگ رویه‬
‫از رنگ رویه برای زیباسازی سطح نهایی (نما) اتومبیل استفاده می شود که شامل انواع مختلفی از جمله آکریلیک‬
‫رنگ های نیتروسلولزی‪ ،‬روغنی آکریلیک‪ ،‬لعابی آکریلیک‪ ،‬یورتان آکریلیک و رنگ مالمینی هستند‪.‬‬

‫‪66‬‬
 ‫ورق آهن‬
‫رنگ رویه (کیلر)‬

‫الیه فسفاته‬ ‫رنگ اصلی‬

‫آستر میانی‬

‫الیه پوشش اولیه (‪)ED‬‬

‫شکل ‪37‬ـ الیه های گوناگون رنگ متالیک‬

‫‪67‬‬
 ‫چرم طبیعی‬
‫چرم طبیعی از دباغی پوست خام جانوران‪ ،‬به ویژه گاو به دست می آید‪ .‬دباغی فرایندی است که پوست فسادپذیر‬
‫را به یک مادة طبیعی پایدار‪ ،‬دائمی و انعطاف پذیر برای کاربردهای گوناگون تبدیل می کند‪ .‬انواع چرم را می توان‬
‫چرم های حیوانی‪ ،‬گیاهی و مصنوعی نام برد‪.‬‬
‫چرم طبیعی حیوانی از پوست حیواناتی چون گوسفند‪ ،‬گاو‪ ،‬بز‪ ،‬شترمرغ‪ ،‬مار و ‪ . . .‬به دست می آید‪ .‬چرم گیاهی از‬
‫فرآوری برگ‪ ،‬پوست تنه و میوۀ برخی درختان (مانند مازو) تهیه می شود‪.‬‬
‫چرم مصنوعی از مواد شــیمیایی ســاخته و دباغی می شود‪ .‬برای نمونه چرم های مصنوعی پی وی سی (‪ )P.V.C‬از‬
‫ترکیب یک الیۀ روکش و یک الیۀ اسفنج از جنس پی وی سی که روی پارچه پوشش داده شده‪ ،‬ساخته می شود‪.‬‬

‫چرم طبیعی‬ ‫صندلی چرمی خودرو‬ ‫چرم مصنوعی‬

‫شکل‪38‬ـ نمونه هایی از کاربرد چرم در خودرو‬

‫آیا چرم های مختلف مصنوعی و طبیعی آب جذب می کنند یا نه‪ ،‬چرا؟‬ ‫تجربه کنید‬

‫نانو مواد‬
‫نانو مواد می توانند در زمینه های گسترده ای از کاربردهای صنعتی استفاده شود‪ .‬از مهم ترین ویژگی های مواد نانو‬
‫ابعاد کوچک آنها اســت (یک نانومتر برابر یک هزارم میکرومتر است)‪ .‬موادی نانو نامیده می شوند که یکی از ابعاد‬
‫خطی آنها کمتر از ‪ 100‬نانومتر باشد‪.‬‬

‫فناوری نانو توانایی کنترل مولکول ها و اتم ها و استفاده از ویژگی های آنها در مقیاس نانو برای تولید مواد‪ ،‬ابزارها‬
‫و سیستم های جدید است‪.‬‬
‫نکته‬

‫هنگامی که اندازه ذرات به کمتر از ‪ 100‬نانومتر میرسد‪ ،‬ویژگی های فیزیکی و شیمیایی آنها تغییر میکند‪ .‬برای‬
‫نمونه نقطه ذوب تحت تأثیر اندازه و شــکل مواد تغییر میکنند‪ .‬نانو فناوری در زمینههای گوناگون مانند خودرو‪،‬‬
‫صنایع غذایی‪ ،‬داروسازی‪ ،‬پزشکی‪ ،‬الکترونیک‪ ،‬کامپیوتر‪ ،‬انرژی‪ ،‬محیط زیست‪ ،‬هوا‪ -‬فضا و سایر رشتهها کاربرد دارد‪.‬‬

‫‪68‬‬
 ‫بهبود ویژگی های فیزیکی یا مکانیکی‬
‫افزایش مقاومت سایشی‬ ‫نانوفیلرها‬ ‫الستیک های خودرو‬
‫افزایش استحکام‬ ‫نانو کامپوزیتها‬
‫افزایش حدپارگی و شکستگی‬
‫پرکردن فرورفتگی های بسیار ریز سطح شیشه و ایجاد‬
‫سطح صاف (با اسپری کردن پوشش نانو)‬
‫باقی نماندن آب و گرد و غبار روی شیشه (و نیاز کمتر‬
‫به شست وشو)‬ ‫پوشش نانو‬ ‫شیشه های خودرو‬
‫افزایش دید راننده‬
‫کاهش انعکاس نور و افزایش دید راننده در شب‬ ‫کاربرد فناوری‬
‫استهالک کمتر برف پاک کن‬ ‫نانو در خودروها‬
‫افزایش کیفیت رنگ و مصرف کمتر آن‬
‫افزایش ضدخوردگی‬ ‫بهکارگیری‬
‫افزایش چسبندگی‬ ‫تکنولوژی نانو در‬ ‫رنگ خودرو‬
‫سازگاری با محیط زیست‬ ‫رنگ‬
‫صاف و براق بودن سطح رنگ‬
‫روانکاری بسیار مؤثرتر‬
‫نانو مواد معدنی‬ ‫روغن ها و روانکارها‬
‫خوردگی کمتر و فرسایش کمتر در سطح تماس قطعات‬
‫ذخیره هیدروژن بیشتر در فضای کم‬ ‫مخازن ذخیره هیدروژن و‬
‫نانولولههای کربنی‬
‫تبادل الکترون بیشتر در الکترودها‬ ‫الکترودهای پیل های سوختی‬

‫گازها‬
‫‪ -1‬هوا‬
‫بــه مجموعه گازهای محیط پیرامون هوا گویند‪ .‬هوایی که ما تنفس می کنیم تقریباً مخلوطی از گازهای نیتروژن‬
‫(‪ ۷۸‬درصد)‪ ،‬اکســیژن (‪۲۱‬درصد)‪ ،‬آرگون (‪0/9‬درصد) و کربن دی اکســید (‪ ۰/03‬درصد) است‪ .‬هوا به صورت‬
‫الیه ای به ضخامت ‪ ۶۰‬تا ‪ ۱۰۰‬کیلومتر دورتادور کرة زمین را فراگرفته که به آن “جو” گویند‪.‬‬
‫بیشترین کاربرد هوا در سیستم های صنعتی با فشرده سازی آن صورت می گیرد‪ .‬در خودرو هوای فشرده بیشتر در‬
‫الســتیک و در ماشین های سنگین برای ترمزهای بادی و عملکرد سیستم تعلیق بادی کاربرد دارد‪ .‬هوای فشردة‬
‫مورد نیاز توسط کمپرسور هوا تولید می شود‪.‬‬

‫استفاده از باد فشرده در حرکت خودروی بادی‬ ‫سیستم تعلیق بادی خودروهای سنگین‬
‫شکل‪39‬ـ کاربرد هوا در خودرو‬

‫‪69‬‬
 ‫‪ -2‬گازهایهالوژن‬
‫این گازها در بین غیرفلزات فعال ترین به شمار می روند به گونه ای که تمایل به ترکیب شدن با خود و سایر عناصر‬
‫را دارا هستند‪ .‬از این رو در طبیعت به حالت آزاد وجود ندارند؛ ولی به صورت ترکیب‪ ،‬فراوانند‪ .‬معروف ترین عناصر‬
‫این گروه شامل فلوئور‪ ،‬کلر‪ ،‬برم و ید می باشند‪.‬‬
‫فلوئور و کلرگاز‪ ،‬برم مایع و ید جامد اســت که قابلیت تبدیل سریع به حالت بخار را دارا هستند‪ .‬این گازها سمی‬
‫بوده ولی ترکیبات آنها بســیار مفید و با ارزش اســت‪ .‬از این گازها درصنایع پزشکی و دارویی‪ ،‬تولید پالستیک و‬
‫المپ ها استفاده می شود‪.‬‬

‫شکل ‪40‬ـ المپ های هالوژن خودرو‬

‫‪ -3‬گازهای نجیب یا بی اثر‬

‫عنصرهای هلیوم‪ ،‬نئون‪ ،‬آرگون‪ ،‬کریپتون‪ ،‬زنون (گزنون) و رادون گازهای نجیب نامیده می شــوند که بی اثر‪ ،‬بی بو و‬
‫بی رنگ هســتند‪ .‬و در دمای اتاق به صورت گاز تک اتمی بوده و به مقادیر کم در اتمســفر یافت می شوند‪ .‬در بین‬
‫این گازها‪ ،‬رادون‪ ،‬رادیواکتیو است و خطرناک می باشد‪.‬‬
‫از گاز نئون در پرکردن المپ های الکتریکی‪ ،‬المپ آزمایش شــمع اتومبیل و المپ های اخطار دهنده در خطوط‬
‫برق با ولتاژهای باال استفاده می شود‪.‬‬

‫گاز گزنون در سطح وســیعی در وسایل تولید نور از قبیل المپ های الکترونی‪ ،‬المپ های چرخان‪ ،‬فالش عکاسی‬
‫اســتفاده می شــود‪ .‬از گاز آرگون در جوشــکاری و از مخلوط آن با کریپتون و اندکی گاز بخار جیوه در پرکردن‬
‫المپ های فلورسنت استفاده می شود‪.‬‬

‫با بررسی جدول عناصر شیمیایی جایگاه گازهایهالوژن و گازهای نجیب و تعداد الکترونهای آنها را مشخص کنید‪.‬‬

‫‪-4‬گاز اکسیژن‬ ‫پژوهش‬

‫اکســیژن عنصری گازی شکل‪ ،‬بی بو‪ ،‬بی مزه و بی رنگ اســت‪ .‬این ماده در پوستة زمین به صورت اکسید فلزات‬
‫یافت می شود و در جو زمین به صورت آزاد مولکولی وجود دارد و باعث زندگی موجودات زنده می شود‪ .‬اکسیژن‬
‫در دمای ‪ -182/9‬درجة ســانتی گراد در فشار جو یا تحت فشار حدود ‪ 200‬اتمسفر در دمای نرمال (بین ‪ 20‬تا‬
‫‪ 25‬درجه سانتی گراد) به مایع تبدیل می شود‪ .‬رنگ آن در حالت مایع‪ ،‬آبی روشن است‪ .‬اگر دما تا ‪ -218/4‬درجة‬
‫ســانتی گراد پایین بیاید‪ ،‬اکسیژن مایع به صورت جامد در می آید‪ .‬اکســیژن مایع به عنوان سوخت سفینه های‬
‫فضایی استفاده می شود‪.‬‬

‫‪70‬‬
 ‫‪ -5‬گازهای سردکننده (مبرد)‬
‫ماده ای که در یک چرخة سرمایشی تراکمی ـ تبخیری‪،‬‬
‫برای ایجاد سرما بکار میرود‪ ،‬سردکننده (مبرد) گویند‪.‬‬
‫در بیشــتر چرخههای تبریدی (سرمایشی)‪ ،‬سردکننده‬
‫چرخۀ تغییر فاز از مایع به گاز و برعکس را به طور پیدرپی‬
‫طی میکند که همین تغییر فاز باعث جذب گرما در مبرد‬
‫و انتقال آن از محیط تبریدی به بیرون از آن میشــود‪ .‬از‬
‫سیاالت مبردی که در چنین فرایندهایی شرکت میکنند‬
‫میتــوان به هیدروفلوئوروکربــن (‪ )R134a‬که امروزه به‬
‫دلیل اثــر گلخانهای و تخریب الیــۀ اوزون جایگزین گاز‬
‫شکل‪41‬ـ استفاده از گاز مبرد در کولر خودرو‬
‫کلروفلوئوروکربن(‪ )R12‬شده است‪ ،‬اشاره کرد‪ .‬شکل ‪41‬‬
‫کاربرد گازهای مبرد در کولر خودرو را نشان میدهد‪.‬‬

‫‪ -6‬سوختهای گازی‬
‫نوعی ازســوخت است که به حالت گازی در طبیعت وجود دارد و در دو نوع گاز طبیعی فشرده (‪ )CNG‬و گاز مایع‬
‫(‪ )LPG‬به عنوان سوخت در خودروها استفاده می شود‪.‬‬
‫‪-6 -1‬گاز طبیعی فشرده (‪)CNG‬‬
‫ایــن نوع ســوخت در طبیعت وجــود دارد و متان ‪ CH4‬بیش از ‪ 80‬درصد آن را تشــکیل می دهــد‪ .‬بقیة آن را‬
‫هیدروکربورهای ســنگین تر مانند اتان ‪ ،C2H6‬پروپان ‪ C3H8‬و نیتروژن تشــکیل می دهد‪ .‬ناخالصی هایی به اندازه‬
‫‪ 1‬درصد ممکن اســت در آن وجود داشــته باشد‪ .‬شناخته شده ترین سوخت های گازی متان‪ ،‬اتان‪ ،‬پروپان و بوتان‬
‫هستند‪ .‬این گازها سبک ترین و فرارترین گازهای سوختی کربنی هستند‪.‬‬
‫با توجه به فراواني منابع گاز‪ ،‬کيفيت مطلوب ســوختن و کم بودن اندازه آاليندۀ خروجي و همچنین قيمت ارزان‬
‫آن نسبت به ساير منابع انرژي‪ ،‬به عنوان اصلي ترين شکل انرژي جايگزين مطرح است‪.‬‬
‫مزايای این گازها کيفيت ســوختن خوب‪ ،‬عدد اکتان باال‪ ،‬راندمان بازدهي خوب سوخت‪ ،‬کاهش انتشار منواکسيد‬
‫کربن و هيدروکربورهاي نسوخته است و معایب آن مسافت پيمايش کوتاه به علت چگالی انرژي پايين و محدوديت‬
‫حجم مخازن و وزن باالي مخازن ذخيره است‪.‬‬
‫براي مصرف گاز طبيعي در خودروها با توجه به چگالی انرژي کم آن بايد تا فشــار ‪ 200 bar‬متراکم و در مخازن‬
‫فلزي يا (کامپوزيت) نگهداري کنند‪.‬‬

‫فناوری جدید ای ان جی (‪ )ANG‬جذب گاز طبیعی روی جاذب های صنعتی ذخيره ســازي گاز است كه هم در‬
‫داخل خودرو و هم در انتقال گاز به عنوان جايگزين روش ســی ان جی كاربرد دارد‪ .‬گاز ذخیره شده به این روش‬
‫دانستنیها‬
‫در مقایسه با سی ان جی فشار پایینی در حدود ‪ 35‬بار (‪ )bar‬داشته و مخزن می تواند به هر اندازه در هر قسمت‬
‫از خودرو قرار گیرد و خطرات فشار ‪ 200‬بار در سی ان جی (‪ )CNG‬را نداشته باشد‪.‬‬

‫‪71‬‬
 ‫‪ -6-2‬گاز مايع (‪)LPG‬‬
‫گاز مايع که به صورت مخفف ال پی جی (‪ )LPG‬ناميده می شود بیشتر از دو ترکيب هيدروکربني پروپان(‪ )C3H8‬و‬
‫بوتان ‪ C4H10‬تشکيل شده است‪ .‬گاز مایع معموالً در برخي نقاط دنيا به نام ترکيب عمدة آن‪ ،‬پروپان‪ ،‬نيز شناخته‬
‫می شــود‪.‬گاز مايع فاقد رنگ‪ ،‬بو و مزه اســت و به طور کلي زيان آور نيست‪ ،‬ولي در صورتي که حجم زيادي از آن‬
‫استشــمام شود باعث بيهوشي خواهد شد‪ .‬برای آگاهي از نشــت گاز مايع ترکيبات گوگرددار(‪ )H2S‬به گاز مایع‬
‫افزوده می شود‪.‬‬
‫از جمله مزاياي گاز مایع در دســترس بودن (درکشــورهاي توليد کننده)‪ ،‬ايمني‪ ،‬نياز به تغييرات جزئي در موتور‬
‫خودروها و بازدهي مناســب سوخت است‪ .‬برای مايع کردن‪ ،‬اين گاز را در فشار حدود ‪ 8‬تا ‪ 10‬اتمسفر در مخازن‬
‫فلزي با استحکام مناسب ذخيره می کنند‪.‬‬

‫مایعات‬
‫سوختهای مایع‬
‫سوخت های مایع ازمهم ترین مواد تولید کنندة انرژی بوده و کاربردهای بسیار گسترده و متنوعی دارند‪ .‬سوخت مایع‬
‫از مشتقات نفت خام است که طیف گسترده ای از دیگر سوخت ها از پاالیش آن به دست می آید‪.‬‬
‫سوخت های مایع بیشتر به دو گروه بنزین و گازوئیل تقسیم می شوند‪.‬‬
‫مزایای سوخت مایع نسبت به سایر سوخت ها‪:‬‬
‫با مخارج نسبت ًا کم و به سادگی می توان آنها را به موارد مصرف حمل کرد‪.‬‬

‫خود به خود مشتعل نمی شوند و اگر فرار نباشند‪ ،‬در اثر ماندن فاسد نمی شوند‪.‬‬

‫ارزش گرمایی آنها زیاد است و می توان در حجم کم‪ ،‬مقدار زیادی انرژی ذخیره کرد‪.‬‬

‫دمای تبخیر مناسب دارند‬

‫شکل ‪42‬ـ مزایای سوخت های مایع‬

‫بنزین‬
‫بنزیــن از پاالیش نفت خــام و تقطیر آن و یا قطران‬
‫زغال ســنگ به همــراه مــواد افزودنی بــرای بهبود‬
‫ویژگی های آن به دســت می آید کــه به طور طبیعی‬
‫حدود ‪ 15‬درصد از نفت خام را تشکیل می دهد‪ .‬بنزین‬
‫نیز مشــابه ســوخت های گازی از هیدروکربن های با‬
‫مولکول های سنگین تر تولید می شود‪.‬‬

‫شکل ‪43‬ـ خودرو با سوخت بنزین‬

‫ارزش حرارتی نســبتاً باالی بنزین آن را به عنوان سوختی بسیار مناسب در موتورهای خودرو معرفی کرده است‪.‬‬
‫عدد اکتان بنزین که همان مقاومت در مقابل احتراق خود به خود است در بنزین معمولی به طور متوسط در حدود‬
‫‪ 87‬و در بنزین سوپر ‪ 95‬است‪.‬‬
‫‪72‬‬
‫از بنزین در تمام موتورهای بنزینی درونسوز استفاده میشود که برای ذخیرهسازی بنزین در خودرو از مخازن‬
‫فلزی و یا پالستیکی استفاده میکنند که نوع مواد استفاده شده در ساخت آنها‪ ،‬باید با بنزین سازگاری داشته باشد‪.‬‬

‫ریختن بنزین روی زمین و یا تبخیر شدن آن درهوا‪ ،‬باعث ایجاد آلودگی در هوا‪ ،‬خاک و آب می شود‪.‬‬
‫چگالی بنزین ‪ 0/719‬گرم بر سانتی متر مکعب است که همیشه روی آب شناور می ماند‪ ،‬به همین علت آب ابزار‬
‫خوبی برای خاموش کردن آتش بنزین نیست‪.‬‬ ‫نکته‬

‫گازوئیل‬
‫گازوئیل نیز از پاالیش نفت خام به دســت می آید و بعد‬
‫از بنزیــن دومین جایــگاه مصرف در خــودرو را به خود‬
‫اختصاص داده اســت‪ .‬این ســوخت در مقایسه با بنزین‬
‫ارزان تر و ایمن تر است و دارای چگالی انرژی باالتری است‪.‬‬
‫در سوخت گازوئیل عدد ستان که یک معیار اندازه گیری‬
‫برای نشــان دادن زمان تأخیر احتراق سوخت‪ ،‬نسبت به‬
‫سوخت های دیگر مورد استفاده در موتورهای درون سوز‬
‫شکل ‪ 44‬ـ خودرو با سوخت گازوئیل‬ ‫اســت‪ ،‬کمتر است (با افزایش عدد ســتان تأخیر احتراق‬
‫کمتر می شود)‪.‬‬
‫مصرف انرژی در فرایند تولید گازوئیل از همه سوخت ها کمتر است‪ .‬انتشار ‪ HC‬و ‪ CO‬آن نیز نسبتاً کم است‪ ،‬در‬
‫حالی که انتشار ‪ NOX‬و ‪ PM‬آن زیاد است‪ .‬برای کنترل انتشار آالینده ها در گازوئیل‪ ،‬محتوی گوگرد در سوخت‬
‫را کاهش می دهند که در نتیجه انتشار ‪ SO2‬و ‪ PM‬به طرز چشمگیری کاهش پیدا می کند‪ .‬از گازوئیل در تمام‬
‫خودروهای ســنگین و نیمه سنگین و سواری استفاده می شــود و برای ذخیره سازی گازوئیل در خودرو از مخازن‬
‫فلزی استفاده می شود‪.‬‬

‫در صورتی که دو خودروی سواری یکسان دیزلی و بنزینی داشته باشیم و هر کدام به اندازة یکسان مخزن سوخت‬
‫خود را پر کنند کدام یک مسافت بیشتری را طی خواهد کرد؟ در مورد علت آن گفت وگو کنید؟‬
‫کار  کالسی‬

‫سوختهای زیستی‬
‫آالیندگی سوختهای فسیلی و محدود بودن آنها باعث‬
‫شــده که استفاده از انرژیهای تجدید پذیر سوختهای‬
‫زیستی(‪ )biofuel‬مورد توجه قرار گیرد‪ .‬سوخت زیستی‬
‫یک سوخت گازی‪ ،‬مایع یا جامد است که محتوای انرژی‬
‫آن از منابع زیستی توده یا بیومس (‪ )Biomass‬به دست‬
‫شکل ‪45‬ـ سوخت زیستی‬ ‫میآید و ماهیت آن به گیاهان برمیگردد‪.‬‬
‫بیودیزل‪ ،‬اتانول مایع‪ ،‬متانول و ســوختهای دیزل گازی مانند هیدروژن و متان نمونههایی از ســوختهای زیستی‬
‫هستند‪ .‬سوخت دیزلی زیستی (بیودیزل) و اتانول زیستی‪ ،‬از مهمترین سوختهای زیستی هستند كه میتوان از آنها‬
‫در صنعت حملونقل استفاده كرد‪.‬‬

‫‪73‬‬
‫بیودیزل یکی از انواع سوختهای گیاهی است که میتوان آن را از روغنهای گیاهی و چربی حیوانات تولید و از آن‬
‫به جای گازوئیل در موتورهای گازوئیلی اســتفاده کرد‪ .‬بیودیزل از ترکیب شــیمیایی روغنهای گیاهی یا حیوانی با‬
‫هیدروکسید سدیم و متانول (یا اتانول) بهدست میآید‪.‬‬
‫اتانول زیستی نوعی سوخت الكلی جایگزین برای بنزین است كه از محصوالت نشاستهای و قندی مانند گندم‪ ،‬ذرت‪،‬‬
‫نیشكر و چغندر قند تولید میشود‪.‬‬
‫مصرف سوخت های زیستی چه تأثیری بر محیط زیست دارد؟‬
‫فکرکنید‬

‫درباره انواع سوخت های زیستی و روش تولید آنها پژوهش کنید‪.‬‬

‫پژوهش‬
‫آب مقطر‬
‫آبی است که ناخالصی آن به شیوه های مختلف گرفته شده باشد‪ .‬معموالً در آب طبیعی حجم باالیی از نمک های‬
‫محلــول‪ ،‬کربنات ها و غیره وجود دارد‪ .‬وجود ناخالصی ها در آب باعث ایجاد رســوب در رادیاتور خودرو و مســیر‬
‫خنک کاری بدنۀ موتور می شــود که این باعث کاهش عمر مفید و بازده سیســتم خنک کاری خودرو می شود‪ .‬آب‬
‫مقطر در باتری اسیدی و سیستم خنک کاری خودروها استفاده می شود‪.‬‬
‫روش های ساده تهیه آب مقطر عبارت اند از‪:‬‬
‫‪ -‬جوشاندن و تقطیرکردن‬

‫با اســتفاده از جســت وجو در اینترنت درباره روش های عبور آب از روی مواد شیمیایی و استفاده از فیلتر برای‬
‫تهیه آب مقطر جست وجو کنید‪.‬‬
‫پژوهش‬
‫بخار داغ‬ ‫متراکمکننده‬

‫خروجی آب گرم‬

‫آب ناخالص‬

‫حرارت‬
‫ورودی آب سرد‬

‫آب خالص‬
‫آب مقطر‬

‫شکل ‪46‬ـ آب مقطر‬

‫مصرف روزانۀ آب مقطر به طور پیوســته‪ ،‬به دلیل نداشتن الکترولیت ها (سدیم‪ ،‬پتاسیم و کلراید) و مواد معدنی‬
‫مانند منیزیم خطرناک است‪ ،‬زیرا کمبود این عناصر می تواند باعث بی نظمی در ضربان قلب شده و فشارخون باال‬
‫نکته‬
‫رود‪ .‬پخت غذاها با آب مقطر‪ ،‬مواد معدنی را از آنها خارج می کند و ارزش مواد مغذی را پایین می آورد‪.‬‬

‫‪74‬‬
 ‫ضد  یخ ـ ضد جوش‬
‫ضد یخ یک ترکیب شیمیایی است که در زمستان مانع از یخ زدن آب در سیستم خنک کاری موتور می شود‪ .‬این‬
‫مایع عالوه بر کاهش دمای انجماد‪ ،‬نقطة جوش آب سیستم خنک کاری موتور را نیز افزایش می دهد‪.‬‬
‫ضدیخ یک ترکیب شیمیایی بر پایه اتیلن گلیکول یا پروپیلن گلیکول است که مهم ترین ویژگی های آن ضدخورندگی‪،‬‬
‫ضدزنگ و ضد  رســوب می باشــد‪ .‬مخلوط‪ ۴۰‬تا‪ ۷۰‬درصد ضد یخ با آب مقطر در چهار فصل ســال به عنوان مایع‬
‫خنک کاری موتور مناسب است‪.‬‬

‫نداشتن بوی نامطلوب‬

‫بی اثر بودن روی قطعات پالستیکی‬ ‫انتقال حرارت باال‬

‫نقطه جوش باال‬ ‫پایداری شیمیایی‬

‫تولید نکردن رسوب‬ ‫ضریب انبساط پایین‬

‫سمی نبودن‬ ‫بی اثر بودن روی رنگ خودرو‬

‫شکل ‪47‬ـ ویژگی های مایع خنک کننده‬

‫مایع شیشه شوی‬

‫برای تمیز نگه داشتن و پاک کردن چربی و گرد و غبار از روی شیشۀ خودرو از مایع شیشه شوی استفاده می شود‬
‫که عالوه بر تمیز کردن‪ ،‬مانع از یخ زدن شیشه و آب درون مخزن آب پاش تا دمای ‪ -20‬درجه می شود‪.‬‬
‫از دیگر مزایای اســتفاده از مایع شیشه شــوی‪ ،‬خزه نبستن داخل محفظة آب و رسوب کردن و همچنین تمیز نگه‬
‫داشتن مدار شست و شوی شیشه است‪.‬‬

‫عناصر تشــکیل دهنده مایع شیشه شوی چیست؟ آیا مایع شیشه شویی که جلوی نشستن گرد و غبار و آلودگی‬
‫روی شیشه را بگیرد‪ ،‬وجود دارد؟‬ ‫پژوهش‬

‫مایع‬
‫شیشه شوی‬

‫شکل ‪48‬ـ مایع شیشه شوی‬

‫‪75‬‬
‫کاربرد شیشه شوی های نامناسب‪ ،‬احتمال خراب شدن الستیک تیغه برف پاک کن و رنگ خودرو را در پی خواهد‬
‫داشت‪.‬‬
‫نکته‬
‫روانکارهای قطعات‬
‫آسان سازی حرکت نسبي سطوح در تماس با يکديگر را روانکاری می گویند و به اليه ای که ميان دو سطح موجب‬
‫يکنواختي و آسانی حرکت شود و از ايجاد آسيب روي سطوح جلوگيري کند روانکار گويند‪.‬‬
‫براي جلوگيري از فرســايش و از کارافتادگي زودرس قطعات خودرو و همچنين دسترســي به بيشــترين بازدۀ‬
‫مکانيکي‪ ،‬يک روانکار مناســب مورد نياز اســت‪ .‬نوع روانکار‪ ،‬مقدار و زمان مناســب تعویض‪ ،‬عواملی مهم در کار‬
‫روانکاري هســتند‪ .‬امروزه براي يک روانکاري مناســب عالوه بر موارد گفته شــده باید رعايــت قوانين و الزامات‬
‫زيست محيطي را نيز در نظر گرفت‪.‬‬
‫آمار نشــان می دهد که تنها با انتخاب رنگ روانکار مناســب‪ ،‬عالوه بر حفظ محیط زیست‪ ،‬مي توان عمر کارکرد‬
‫قطعات را افزایش داد‪.‬‬

‫شعار شرکت هاي بزرگ توليد کنندۀ روانکار‪ ،‬انتخاب بهترين به جاي ارزان ترين است‪.‬‬

‫وظایف روانکار درموتور خودرو‬ ‫نکته‬

‫جذب حرارت ناشی از عمل احتراق‬

‫خنککردن‬
‫پر کردن فاصله بین رینگ های‬
‫پیستون و بدنه سیلندر و سایر‬
‫قطعــات و جلوگیری از خروج‬
‫گازها هنگام تراکم‬ ‫آببندی‬
‫و اصطکاک و انتقال گرما به مخزن‬
‫روغن و یا خنک کننده روغن‬
‫قطعات‬
‫جــذب ذرات ریز دوده‪ ،‬گرد‬
‫وخاک و ذرات ناشی از سایش‬
‫دفع ذرات سایش و‬
‫و هدایت آنها به فیلتر و مخزن‬
‫آالیندهها‬
‫روغن‬

‫جذب ضربه ناگهانی روی‬ ‫کاهش ضربه‬

‫یاتاقان ها در اثر انفجار‬
‫جلوگیری از‬
‫زنگ زدگی‬
‫جلوگیری از زنگ زدن قطعات‬

‫شکل ‪49‬ـ وظایف روانکار در موتور‬

‫‪76‬‬
 ‫انواع روانکار‬
‫روانکارها به سه گروه عمدۀ روانکارهای گازی‪ ،‬جامد و مایع تقسیم می شوند‪.‬‬

‫هنگامی به کارمی رود که درجة حرارت بسیار باال (‪ 800˚C‬و باالتر) و یا بسیار‬
‫روانکارهای گازی‬
‫پایین (حدود ‪ ) -200˚C‬است‪.‬‬

‫هنگامی که همراه با حرکت مکانیکی و اصطکاک‪ ،‬انتقال الکتریسیته هم نیاز باشد‬

‫روانکارهای جامد (مانند گرافیت که رسانایی خوبی هم دارد) بهکار گرفته میشوند‪.‬‬ ‫روانکارهای جامد‬

‫الف) روغن ها‬ ‫دو دستة کلی دارند‪:‬‬

‫ب) گریس ها‬ ‫ ‬ ‫روانکارهای مایع‬

‫روغنها‬
‫روغن های موتور معموالً به ســه گروه ‪1‬ـ معدنی ‪2‬ـ سنتتیک ‪3‬ـ نیمه سنتتیک دسته بندی می شوند‪ .‬هر سه نوع‬
‫آنها به نوعی از نفت خام مشــتق می شــوند با این تفاوت که روغن های سنتتیک از انجام یک سری واکنش های‬
‫دقیق و کنترل شده روی محصوالت مختلف پتروشیمی تولید می شوند و در نتیجه دارای کارایی و قیمت تمام شدة‬
‫باالیی هســتند‪ ،‬ولی روغن های معدنی از انجام عملیات جداسازی روی نفت خام و حداکثر یک واکنش شیمیایی‬
‫کنترل شــده به دســت می آیند‪ .‬روغن های معدنی قیمت کمتری نسبت به روغن های سنتتیک دارند‪ ،‬از این رو به‬
‫دلیل استفادة زیاد از آنها نسبت به روغن های سنتتیک تولید بیشتری دارند‪.‬‬

‫شکل ‪  50‬ـ روانکار مایع خودرو‬

‫‪77‬‬
 ‫گریسها‬
‫گریس محصولی اســت که از افزودن یک عامل سفت کننده در روانکار مایع به دست می آید‪ .‬در شکل ‪  51‬مزایا و‬
‫معایب گریس ها مشخص شده است‪.‬‬

‫دفعات روانکاری کمتر‬ ‫به کارگیری راحت تر گریس‬

‫مزایا‬
‫سیستم آب بندی ساده تر‬ ‫منتفی شدن چکه و نشتی روان ساز‬

‫چسبندگی خوب به قطعات‬ ‫راندمان باالتر در شرایط دما و فشار باال‬

‫انجام ندادن خنک کاری‬ ‫نفوذ سختتر به قطعات و مجاری دستگاهها‬

‫نیاز به نیروی کار بیشتر برای تعویض و سرویس‬ ‫هزینه نگهداری و بسته بندی باالتر‬
‫معایب‬

‫شکل ‪  51‬ـ مزایا و معایب گریس ها نسبت به روانکارهای مایع‬

‫مایع ترمز‬
‫مایع ترمز‪ ،‬سیالی غیرقابل تراکم است که برای انتقال فشار در سیستم ترمز به کار می رود‪.‬‬

‫شکل ‪  52‬ـ روغن ترمز‬

‫تبخیر روغن ترمز باید بسیار ناچیز باشد و با قطعات فلزی و پالستیکی که با آنها در تماس است سازگاری داشته‬
‫باشد‪ .‬مایع ترمز نسبت به رطوبت حساس بوده و با جذب رطوبت‪ ،‬نقطة جوش آن پایین می آید و خاصیت خود را‬
‫از دست می دهد‪ .‬نقطة جوش معمول این روغن ها بیش از ‪ ۱۸۵‬درجة سانتی گراد است‪ .‬این روغن ها در ایران در‬
‫دو استاندارد دات ‪ )DOT3( ۳‬و دات ‪( )DOT4( ۴‬زرد و آبی) تولید و مصرف می شوند‪.‬‬

‫‪78‬‬
 ‫درباره دالیل فاسد شدن روغن ترمز و نیاز به تعویض آن پژوهش کنید‪.‬‬
‫پژوهش‬

‫‪ -‬هيچ گاه چند نوع مختلف روغن ترمز را با هم تركيب نکنید‪.‬‬

‫‪ -‬از ريختــن روغن هــاي هيدروليك يا هر روغن دیگر در سيســتم اجتناب کنید‪ ،‬چون عالوه بر نداشــتن‬
‫نکته‬
‫ویژگی های مایع ترمز‪ ،‬به سرعت به سيستم ترمز آسيب می رساند‪.‬‬
‫‪ -‬مایع ترمزي كه براي مدتي در معرض هوا قرار گرفته باشد اشباع شده و خاصيت خود را از دست می دهد‪،‬‬
‫بنابراین همیشه از مایع ترمز تازه برای پرکردن مخزن مایع ترمز استفاده کنید‪.‬‬

‫مایع هیدرولیک فرمان‬

‫مایع هیدرولیک فرمان سیالی است که برای انتقال فشار در سیستم‬
‫فرمان های هیدرولیک خودروها استفاده می شود‪.‬‬

‫شکل ‪53‬ـ مایع هیدرولیک فرمان‬

‫روانکاری‪ ،‬انتقال نیرو‪ ،‬کاهش اصطکاک و سایش‪ ،‬محافظت از زنگ زدگی و سازگاری با اجزای سیستم فرمان از‬
‫وظایف روغن هیدرولیک فرمان است‪.‬‬
‫نکته‬

‫جدول زیر را پر کنید‪:‬‬

‫کار  کالسی‬
‫نام دیگر ـ نام‬ ‫محل مورد‬
‫نام مناسب‬ ‫انتقال فشار‬ ‫روانکار‬ ‫نام‬
‫انگلیسی‬ ‫استفاده‬
‫‪ X‬ـ ‪Motor oil‬‬ ‫موتور‬ ‫مایع روانکار موتور‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫روغن موتور‬
‫واسکازین ـ ‪Gear oil‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫روغن جعبهدنده معمولی‬
‫روغن جعبه دنده اتومات‬
‫مایع هیدرولیک ترمز‬
‫مایع هیدرولیک فرمان‬
‫گریس‬

‫‪79‬‬
 ‫ارزشیابی شایستگی‬
‫کاربرد مواد در خودرو‬

‫نمره‬ ‫استاندارد عملکرد‬

‫شاخص تحقق‬ ‫شایستگی‬
‫شایستگی‬ ‫(کیفیت)‬

‫انتخاب درست قطعات و لوازم یدکی با استفاده‬

‫‪3‬‬
‫از شناخت مواد‬
‫به دست آوردن توانایی‬
‫بهکارگیری اطالعات شناخت‬
‫به کارگیری ابزار مناسب هنگام کار با قطعات‬ ‫شناخت مواد و روش‬
‫‪2‬‬ ‫مواد در فرایند تعمیرات‬
‫با توجه به جنس مواد مربوطه‬ ‫به کارگیری اطالعات مربوطه‬

‫نداشتن توانایی در انتخاب قطعه و لوازم مورد‬

‫‪1‬‬
‫نیاز کار با آن‬

‫نمره مستمر از ‪1‬‬

‫نمره واحد یادگیری از ‪3‬‬

‫نمره واحد یادگیری از ‪20‬‬

‫زمانی هنرجو شایستگی پیدا می کند که ‪ 2‬نمره از ‪ 3‬نمره هر واحد یادگیری را دریافت کند‪.‬‬

‫نمره کلی درس زمانی لحاظ می شود که هنرجو در کلیه کارها شایستگی را پیدا کند‪.‬‬

‫‪80‬‬
 ‫پودمان ‪4‬‬
‫اصول و مبانی کاربردی در خودرو‬

‫‪81‬‬
 ‫واحدها و کمیتها‬
‫در علوم مهندسی کمیت های گوناگون مانند نیرو‪ ،‬جرم‪ ،‬شتاب و دما وجود دارند که برای اندازه گیری آنها نیاز به‬
‫یکاهای یکسانی است؛ برای نمونه پیستونی که با قطر‪ 100 mm‬در آلمان ساخته می شود با پیستونی که در مکانی‬
‫دیگر با همین قطر(‪ )100 mm‬ســاخته می شود باید برابر باشــد‪ .‬اگر چنین نباشد موتور و اجزای آن با یکدیگر‬
‫مونتاژ نخواهند شــد؛ به عبارت دیگر ‪100‬میلی متر آلمان باید با ‪100‬میلی متر سایر کشورها مانند ایتالیا‪ ،‬ژاپن‬
‫کام ً‬
‫ال برابری داشته باشد‪ .‬به همین منظور از سیستم های یکای بین المللی استفاده می شود‪.‬‬
‫یکی از سیستمهای اندازهگیری‪ ،‬سیستم بینالمللی(‪ )SI‬است که از عبارت ‪International system of units‬‬
‫گرفته شده است و در زبان فرانسوی به معنی دستگاه بینالمللی یکاها است‪ .‬این سیستم به سیستم متریک معروف‬
‫است‪ .‬بینالمللی شدن دستگاه متریک از سال ‪ 1875‬میالدی از پیماننامهای که بین هفده کشور امضا شد‪ ،‬آغاز‬
‫شد‪.‬‬
‫یکاهای سیســتم متریک به دو دســتة یکاهای اصلی یا اولیه و یکاهای فرعی یا ثانویه تقسیم شده اند‪ ،‬که یکاهای‬
‫فرعی با اســتفاده از یکاهای اصلی ایجاد می شوند‪ .‬جدول ‪ 1‬نمونه ای از کمیت های اصلی سیستم ‪ SI‬و واحدهای‬
‫آنها را نشان می دهد‪.‬‬

‫با کمک کتاب فیزیک (یا کتاب همراه هنرجو) جدول زیر را پر کنید‪.‬‬
‫کار‌کالسی‬

‫نماد یکا‬ ‫نام یکا‬ ‫کمیت‬

‫‪m‬‬ ‫متر‬

‫کیلوگرم‬ ‫جرم‬
‫‪s‬‬ ‫ثانیه‬
‫‪A‬‬

‫‪K‬‬ ‫دما‬
‫‪mol‬‬ ‫مقدار ماده‬
‫‪cd‬‬ ‫شدت درخشش‬
‫جدول ‪1‬ـ یکاهای اصلی سیستم ‪SI‬‬

‫در کنــار سیســتم بینالمللــی ‪ SI‬سیســتمهای اندازهگیــری دیگــری نیــز وجــود دارنــد کــه از نظــر فراوانــی در‬
‫اســتفاده کمتــر از سیســتم ‪ SI‬میباشــند‪ ،‬امــا در برخــی از کشــورها بــهکار میرونــد و از ایــن نمونــه میتــوان‬
‫بــه سیســتم اندازهگیــری انگلیســی اشــاره کــرد کــه در کشــورهایی مثــل انگلیــس و آمریــکا کاربــرد دارد‪ .‬از ایــن‬
‫رو شناســایی ایــن واحــد اندازهگیــری در رابطــة آنهــا بــا سیســتم ‪ SI‬الزم اســت‪ .‬در کتــاب همــراه هنرجــو جــدول‬
‫تبدیــل یکاهــای مختلــف طــول در واحــد ‪ SI‬و انگلیســی (‪ )UK‬بــه یکدیگــر آورده شــده اســت‪.‬‬

‫‪82‬‬
 ‫اجزا و اضعاف‬
‫گاهی واحدهای استاندارد برای نمایش یک کمیت بسیار بزرگ و یا بسیار کوچک هستند؛ برای نمونه برای نشان‬
‫دادن فاصله دهانۀ شمع جرقه زنی با واحد متر مشکل است (فاصله دهانه شمع در برخی خودروها حدود ‪0/008‬‬
‫متر است) از این رو می توان برای نمایش آن از واحد های کوچکتری مانند میلی متر استفاده کرد‪ ،‬که در این صورت‬
‫این عدد به صورت ‪ )8 ×0/001 m(8 mm‬نشــان داده می شــود‪ .‬جــدول‪ 10‬نمونه هایی از اجزا و اضعاف مورد‬
‫استفاده در علوم مهندسی را نشان می دهد‪.‬‬

‫با کمک کتاب فیزیک (یا همراه هنرجو) قسمت های خالی جدول را کامل کنید‪.‬‬

‫پژوهش‬

‫ضرایب اعشاری واحدها‪ ،‬محاسبه بهره‬

‫طبق )‪DIN 1301-1 (2002-10‬‬ ‫ضرایب اعشاری واحدها‬

‫ریاضی‬ ‫واحد ‪SI‬‬

‫توان ده‬ ‫نام‬ ‫مقدار عددی‬ ‫پیشوند‬ ‫مثال‬

‫نام‬ ‫واحد عالمت‬ ‫معنی‬

‫‪1018‬‬ ‫‪ 1 000 000 000 000 000 000‬کوئیتلیون‪ /‬تریلیون‬ ‫‪..........‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪Em‬‬ ‫‪1018‬‬ ‫‪Meter‬‬
‫‪1015‬‬ ‫کواردلیون‪ /‬بیلیارد‬ ‫‪1 000 000 000 000 000‬‬ ‫‪..........‬‬ ‫‪..........‬‬ ‫‪Pm‬‬ ‫‪1015‬‬ ‫‪Meter‬‬
‫‪1012‬‬ ‫ترولیون‪ /‬بیلیون‬ ‫‪1 000 000 000 000‬‬ ‫ترا‬ ‫‪..........‬‬ ‫‪TV‬‬ ‫‪1012‬‬ ‫‪Volt‬‬
‫‪109‬‬ ‫بیلیون‪ /‬میلیارد‬ ‫‪1 000 000 000‬‬ ‫گیگا‬ ‫‪..........‬‬ ‫‪GW‬‬ ‫‪109‬‬ ‫‪Watt‬‬
‫‪106‬‬ ‫میلیون‬ ‫‪1 000 000‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪MW‬‬ ‫‪106‬‬ ‫‪Watt‬‬
‫‪103‬‬ ‫هزار‬ ‫‪1 000‬‬ ‫‪k‬‬ ‫‪kN‬‬ ‫‪103‬‬ ‫‪Newton‬‬
‫‪102‬‬ ‫صد‬ ‫‪100‬‬ ‫هکتو‬ ‫‪..........‬‬ ‫‪hl‬‬ ‫‪102‬‬ ‫‪Liter‬‬
‫‪101‬‬ ‫ده‬ ‫‪10‬‬ ‫دکا‬ ‫‪..........‬‬ ‫‪dam‬‬ ‫‪101‬‬ ‫‪Meter‬‬
‫‪100‬‬ ‫یک‬ ‫‪1‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪Meter‬‬

‫‪10-1‬‬ ‫یک دهم‬ ‫‪0/1‬‬ ‫‪..........‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪dm‬‬ ‫‪101‬‬ ‫‪Meter‬‬

‫‪10-2‬‬ ‫یک صدم‬ ‫‪0/01‬‬ ‫سانتی‬ ‫‪c‬‬ ‫‪cm‬‬ ‫‪102‬‬ ‫‪Meter‬‬
‫‪10-3‬‬ ‫یک هزارم‬ ‫‪0/001‬‬ ‫‪..........‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪mV‬‬ ‫‪10-3‬‬ ‫‪Volt‬‬
‫یک میلیونیم‬ ‫‪0/000 001‬‬ ‫میکرو‬ ‫‪..........‬‬ ‫‪μA‬‬ ‫‪10-6‬‬ ‫‪Ampere‬‬
‫‪10-6‬‬
‫‪10-9‬‬ ‫یک میلیاردم‬ ‫‪0/000 000 001‬‬ ‫‪..........‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪nm‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪Meter‬‬
‫‪10-12‬‬ ‫یک بیلیونیم‬ ‫‪0/000 000 000 001‬‬ ‫پیکو‬ ‫‪p‬‬ ‫‪pF‬‬ ‫‪10-12‬‬ ‫‪Farad‬‬
‫‪10-15‬‬ ‫یک بیلیاردم‬ ‫‪0/000 000 000 000 001‬‬ ‫فمنو‬ ‫‪f‬‬ ‫‪fF‬‬ ‫‪10-15‬‬ ‫‪Farad‬‬
‫‪10-18‬‬ ‫یک تریلینیم‬ ‫‪0/000 000 000 000 000 001‬‬ ‫آتو‬ ‫‪a‬‬ ‫‪am‬‬ ‫‪10-18‬‬ ‫‪Meter‬‬

‫جدول ‪3‬ـ اجزا و اضعاف‬

‫‪83‬‬
‫با مراجعه به کتاب همراه هنرجو و به کارگیری جداول تبدیل واحدها‪ ،‬جدول زیر را پرکرده و محاسبات خواسته‬
‫شده را انجام دهید‪.‬‬
‫کار‌کالسی‬

‫میلی متر‬ ‫سانتی متر‬ ‫متر‬ ‫کیلومتر‬ ‫اینچ‬ ‫فوت‬ ‫یارد‬ ‫مایل‬

‫‪mm‬‬ ‫‪cm‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪km‬‬ ‫‪in‬‬ ‫‪ft‬‬ ‫‪yd‬‬ ‫‪mi‬‬

‫‪.................‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0/01‬‬ ‫‪.................‬‬ ‫‪.................‬‬ ‫‪.................‬‬ ‫‪.................‬‬ ‫‪.................‬‬

‫‪.................‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0/001‬‬ ‫‪.................‬‬ ‫‪.................‬‬ ‫‪.................‬‬ ‫‪.................‬‬

‫‪.................‬‬ ‫‪.................‬‬ ‫‪.................‬‬ ‫‪.................‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪.................‬‬ ‫‪.................‬‬ ‫‪.................‬‬

‫‪.................‬‬ ‫‪.................‬‬ ‫‪.................‬‬ ‫‪.................‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪.................‬‬ ‫‪.................‬‬

‫جدول ‪2‬ـ واحدهای طول و روابط تبدیل آنها به یکدیگر‬

‫قطر رینگ تایری برابر با ‪ 17‬اینچ است‪ .‬این قطر را به واحد های‬
‫‪17‬‬ ‫زیر تبدیل کنید‪.‬‬
‫الف) میلی متر‬
‫ب) فوت‬
‫ج) سانتی متر‬
‫شکل ‪1‬‬
‫ابعــاد یــک بــاک مکعــب مســتطیل برابــر ‪ 30 cm ،600 mm‬و ‪ 0/5 m‬اســت ‪ .‬حجــم ایــن بــاک چنــد لیتــر‬
‫اســت؟‬
‫پاسخ ‪................................................................................................................................................................... :‬‬

‫‪1‬ـ در صــورت وجود بــاک در کارگاه طول و عرض و ارتفاع آن را به صورت تقریبــی اندازه گرفته و حجم آن را‬
‫محاسبه کنید‪.‬‬
‫پژوهش‬
‫‪2‬ـ با مراجعه به کارگاه‪ ،‬قطر تایرهای خودروهای موجود در کارگاه را اندازه گیری کرده‪ ،‬ســپس جدول زیر را پر‬
‫کنید‪.‬‬

‫قطر تایر (سانتی متر)‬ ‫قطر تایر (اینچ)‬ ‫نام خودرو‬

‫‪84‬‬
 ‫‪1‬ـ قطر پیستون موتوری برابر با ‪ 10‬سانتی متر است‪ ،‬مساحت این پیستون را در واحدهای زیر محاسبه کنید‪:‬‬
‫الف) میلی متر مربع‬
‫کار‌کالسی‬
‫پاسخ ‪.......................................................................................................................... :‬‬
‫ب) اینچ مربع‬
‫پاسخ ‪......................................................................................................................... :‬‬

‫شکل ‪2‬‬

‫‪2‬ـ حجم سیلندر موتوری برابر ‪ 600‬سی سی است‪ .‬این حجم را به واحدهای زیر تبدیل کنید‪.‬‬
‫پاسخ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .:‬‬ ‫الف) لیتر‬
‫ب) متر مکعب پاسخ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . :‬‬

‫جابجایی پیستون‬

‫میل لنگ در نقطه‬

‫مرگ باال‬

‫میل لنگ در نقطه‬

‫مرگ پایین‬
‫شکل ‪3‬‬

‫‪3‬ـ جرم خودرویی برابر با ‪ 2‬تن (متریک) است‪ .‬این جرم را به واحدهای زیر تبدیل کنید‪.‬‬
‫پاسخ ‪............................................................................................................................................... :‬‬ ‫الف) کیلوگرم‬
‫پاسخ ‪................................................................................................................................................ :‬‬ ‫ب) پوند‬

‫‪85‬‬
 ‫‪4‬ـ باد تایر خودرویی برابر با ‪ 2‬بار است‪ .‬اگر فشار باد تایر در‬
‫شرایط عادی برای آن خودرو ‪ 32psi‬باشد‪ .‬آیا فشار باد تایر‬
‫مناسب است؟‬

‫شکل ‪4‬ـ فشارسنج باد تایر‬

‫‪ 5‬ـ سرعت خودرویی برابر با ‪ 120‬کیلومتر بر ساعت است‪ .‬این سرعت را به واحدهای زیر تبدیل کنید‪( .‬تا یک رقم اعشار)‬
‫الف) متر بر ثانیه پاسخ ‪.................................................................................................................................................................. :‬‬
‫ب) متر بر دقیقه پاسخ ‪................................................................................................................................................................ :‬‬

‫‪ 6‬ـ گشتاور الزم برای سفت کردن پیچ چرخ خودرو ‪ 80‬نیوتن متر است‪ .‬این گشتاور را به واحدهای زیر تبدیل کنید‪.‬‬
‫الف) کیلوگرم متر‬
‫پاسخ ‪.................................................................................................................................................................................. :‬‬
‫ب) فوت پوند‬
‫پاسخ ‪.................................................................................................................................................................................. :‬‬

‫شکل‪ 5‬ـ گشتاور الزم برای سفت کردن چرخ‬

‫‪5‬‬
‫تبدیل درجه فارنهایت به سانتی گراد‬ ‫× (‪) ° F − 32‬‬
‫‪9‬‬

‫تبدیل درجه کلوین به سانتی گراد‬ ‫)‪(ºK-273/15‬‬

‫‪9‬‬
‫تبدیل درجه سانتی گراد به فارنهایت‬ ‫‪) ° C × ( + 32‬‬
‫‪5‬‬

‫تبدیل درجه کلوین به فارنهایت‬ ‫‪(K *1/8) -459/67‬‬

‫تبدیل درجه سانتی گراد به کلوین‬ ‫)‪(ºC +273/15‬‬
‫تبدیل درجه فارنهایت به کلوین‬ ‫‪(ºF +459/67)  ÷1/8‬‬
‫جدول‪4‬ـ واحدهای دما و روابط تبدیل آنها به یکدیگر‬
‫‪86‬‬
 ‫‪7‬ـ دمای باز شدن ترموستات سیستم خنک کاری موتوری ‪ 78‬درجة سانتی گراد است‪ .‬این دما را به واحدهای‬
‫زیر تبدیل کنید‪:‬‬
‫الف) فارنهایت پاسخ ‪................................................................................................................................................................... :‬‬
‫پاسخ ‪................................................................................................................................................................... :‬‬ ‫ب) کلوین‬

‫‪  8‬ـ دمای یخ زدن و جوش آمدن آب را به فارنهایت حساب کنید‪.‬‬

‫محاسبات زمان‪ ،‬زاویه و حرکت‬

‫یکاهای اندازهگیری زمان‬
‫همانگونــه کــه پیشــتر بیــان شــد یــکای زمــان در سیســتم ‪ SI‬ثانیــه اســت و بــا نمــاد ‪ S‬یــا ‪ Sec‬نمایــش داده‬
‫میشــود‪ .‬یــک ثانیــه مــدت زمانــی اســت کــه اتــم ســزیم ‪ 133‬در حالــت پایــه ‪ 9192631770‬بــار نوســان میکنــد‪.‬‬
‫از یکاهای دیگ ِر زمان میتوان به دقیقه‪ ،‬ساعت و روز به صورت ضربهایی از ثانیه اشاره کرد‪.‬‬
‫یک دقیقه ‪ 60‬ثانیه است و آن را با ‪ min‬نشان میدهند‪.‬‬

‫‪1min= 60S‬‬

‫یک ساعت ‪ 60‬دقیقه است و آن را با ‪ h‬نشان میدهند‪.‬‬

‫‪1h=60min=3600S‬‬

‫یک شبانه روز ‪ 24‬ساعت است و آن را با ‪ d‬نشان میدهند‪.‬‬

‫‪1d =24h= 1440min= 86400S‬‬

‫تبدیل اجزای زمان را میتوان به طور کلی به صورت زیر نشان داد‪.‬‬

‫‪× 86400‬‬

‫‪× 1440‬‬ ‫‪× 3600‬‬

‫‪× 24 h × 60 min × 60 S‬‬

‫‪1d ‬‬ ‫‪→ ‬‬ ‫→‬ ‫‪‬‬ ‫→‬

‫‪÷ 1440‬‬ ‫‪÷ 3600‬‬

‫‪÷ 86400‬‬
‫‪87‬‬
 ‫زمان ‪ 4‬ساعت و ‪ 18‬دقیقه و ‪ 12‬ثانیه را برحسب یکاهای زیر به دست آورید‪:‬‬
‫الف) چند ثانیه پاسخ ‪............................................................................................................................................................................................ :‬‬
‫کار‌کالسی‬
‫ب) چند دقیقه پاسخ ‪............................................................................................................................................................................................ :‬‬
‫ج) چند ساعت پاسخ ‪........................................................................................................................................................................................... :‬‬

‫زاویه‬
‫یکای اندازه گیری زاویه‬
‫زاویه یا گوشــه یکی از مفاهیم هندسی اســت و به ناحیه ای از صفحه گفته می شود که بین دو نیم خطی که سر‬
‫مشترک دارند محصور شده است‪ .‬به سر مشترک این دو نیم خط رأس یا گوشه گویند‪ .‬‬

‫شکل ‪6‬ـ زاویه‬

‫یکاهای اصلی برای اندازه گیری زاویه‪ :‬درجه‪ ،‬رادیان و گراد است‪.‬‬
‫برای نمایش درجه از عالمت ‪ °‬استفاده می شود‪.‬‬
‫درجه ‪ :‬اگر محیط یک دایرۀ دلخواه را به ‪ 360‬قســمت مســاوی تقسیم کنیم و هر قسمت را به مرکز دایره وصل‬
‫کنیم‪ ،‬اندازۀ زاویۀ حاصل را یک درجه می نامند (‌شکل ‪.)7‬‬

‫محیط دایره‬
‫یک درجه = زاویه مرکزی مقابل به ( _______ )‬
‫‪360‬‬

‫شکل ‪ 7‬ـ اندازۀ درجه نسبت به محیط دایره‬

‫‪88‬‬
‫همانگونــه کــه میدانیــد‪ ،‬معمــوالً هــر یــکا دارای اجزایــی اســت‪ .‬درجــه نیــز بــه عنــوان یــکای اندازهگیــری‬
‫دارای اجزایــی ماننــد دقیقــه ( ' ) و ثانیــه ( " ) اســت‪.‬‬

‫‪ 1= 1′= 1 ×1°‬دقیقه‬ ‫هر دقیقه برابر ‪ 1‬درجه است‪.‬‬

‫‪60‬‬ ‫‪60‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫درجه است‪.‬‬ ‫هرثانیه برابر ‪ 1‬دقیقه یا ‪1‬‬

‫= ‪ 1 = 1′′‬ثانیه‬ ‫= ‪×1′‬‬ ‫‪× 1°‬‬
‫‪60‬‬ ‫‪3600‬‬ ‫‪3600‬‬ ‫‪60‬‬

‫به عبارتی‪:‬‬
‫‪ 1 = 60′ = 3600″‬درجه‬

‫‪× ٣٦٠٠‬‬ ‫تبدیل اجزای زاویه‬

‫‪×60‬‬ ‫‪×60‬‬
‫‪(=° ←‬درجه)‬
‫‪‬‬ ‫‪= ' ←‬‬
‫(دقیقه) →‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫''(ثانیه) →‬
‫‪‬‬
‫‪÷60‬‬ ‫‪÷60‬‬

‫‪÷ 3600‬‬

‫تمرین نمونه ‌‪ :‬مقدار زاویه ''‪ 35‬و '‪ 42‬و‪ 2°‬را بر حسب الف) درجه ب) دقیقه ج) ثانیه حساب کنید‪.‬‬

‫الف)‬ ‫ب)‬
‫‪2º +‬‬ ‫‪2º=2×60=120′ +‬‬
‫‪42′=42÷60=0/7º +‬‬ ‫‪42′ +‬‬
‫‪35″=35÷3600=0/0097º‬‬
‫_______________________‬ ‫‪35″=35÷60=0/583′‬‬
‫_________________‬
‫=‬ ‫=‬
‫‪2/7097º‬‬ ‫‪162/583′‬‬
‫‪2º=2×3600=7200″ +‬‬
‫ج)‬ ‫‪42′=42×60=2520″ +‬‬

‫‪35″‬‬
‫_____________‬ ‫=‬
‫‪9755″‬‬
‫با بررســی یک شیشه باال بر دستی و اندازه گیری رابطه بین مقدار چرخش اهرم شیشه باال بر و حرکت شیشه‪ ،‬به‬
‫سؤاالت زیر پاسخ دهید (خالصی اهرم را صفر در نظر بگیرید)‪.‬‬
‫پژوهش‬
‫‪1‬ـ فاصله پایین تا باال ‪ cm ............‬ـ زاویه دوران اهرم ‪ ............‬درجه‪.‬‬
‫‪2‬ـ گردش ‪ 360‬درجه اهرم باعث حرکت ‪ cm ............‬شیشه می شود‪.‬‬
‫‪3‬ـ اگر بخواهیم شیشه را ‪ 10‬سانتی متر پایین بیاوریم‪ ،‬چند درجه باید اهرم چرخانده شود؟‬
‫‪89‬‬
 ‫حرکت‬
‫هرگاه محل قرارگرفتن جسم تغییر کند میگوییم آن جسم حرکت کرده است؛ به سخن دیگر حرکت یعنی جابهجایی‬
‫جسمی از مکانی به مکان دیگر‪.‬‬
‫حرکت دارای انواع مختلفی است که میتوان با مقایسۀ جهت و سرعت حرکتهای مختلف‪ ،‬آنها را از یکدیگر تفکیک کرد‪.‬‬

‫سرعت‬
‫سرعت‪ ،‬عامل مهمی برای سنجش و ارزیابی حرکت است‪ .‬در حقیقت مقدار سرعت و تغییرات آن است که نوع‬
‫حرکت را مشخص می کند‪ .‬سرعت از تقسیم مسافت پیموده شده بر زمان حرکت به دست می آید‪.‬‬
‫تندشونده‬ ‫یکنواخت‬
‫حرکت خطی‬
‫ثابت‬
‫کندشونده‬

‫شتابدار‬
‫تندشونده‬
‫انواع حرکت‬
‫متغیر‬
‫کندشونده‬

‫متشابه (مثل عقربههای ساعت)‬

‫متغیر (مثل حرکت زمین به دور خورشید)‬
‫پرتابی (مثل گلوله توپ)‬
‫حرکت نوسانی (مثل آونگ ساده)‬ ‫حرکت منحنی‬

‫شکل ‪  8‬ـ انواع حرکت‬

‫در پودمان دوم کتاب فیزیک به بررسی انواع حرکتها پرداخته میشود‪.‬‬

‫یکای سرعت در سیستم ‪SI‬‬

‫یکای سرعت در سیستم ‪ SI‬متر بر ثانیه (‪ )m/s‬بوده و آن سرعت متحرکی است که در هر ثانیه مسافتی برابر یک متر‬
‫را طی میکند‪.‬‬
‫سرعت میتواند یکاهای دیگری نیز داشته باشد‪ ،‬برای نمونه یکاهای سرعت بر حسب نیاز در جدول ‪ ،5‬ارائه شده است‪.‬‬
‫‪Km‬‬
‫____‬
‫وسایل نقلیه‬ ‫‪h‬‬
‫‪m‬‬
‫__‬
‫سرعت محیطی‪ ،‬سرعت صوت‪ ،‬سرعت برش در سنگ زنی‬ ‫‪s‬‬
‫‪mm‬‬
‫____‬
‫سرعت پیشروی در وسایل براده برداری مثل فرزکاری‪ ،‬سنگ زنی‬ ‫‪min‬‬
‫‪m‬‬
‫___‬
‫سرعت برش در تراش کاری‪ ،‬صفحه تراش‪ ،‬فرزکاری‪ ،‬سوراخ کاری‪ ،‬سرعت در جرثقیل ها‬ ‫‪min‬‬

‫‪cm‬‬
‫___‬
‫سرعت نوار در نوارهای صدا و مغناطیسی‬ ‫‪s‬‬
‫‪90‬‬
‫جدول ‪5‬ـ یکاهای سرعت‬
 ‫تبدیل یکاهای سرعت به یکدیگر را میتوان به صورت زیر بیان کرد‪.‬‬

‫‪m ‬‬
‫‪×3 / 6‬‬
‫‪→ km‬‬ ‫‪m ‬‬
‫‪×3600‬‬
‫‪→m‬‬ ‫‪m ‬‬
‫‪×60‬‬
‫‪→ m‬‬
‫‪s‬‬ ‫‪←‬‬
‫‪÷3 / 6‬‬
‫‪‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪s‬‬ ‫‪←‬‬
‫‪÷3600‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪s‬‬ ‫‪←‬‬
‫‪÷60‬‬
‫‪‬‬ ‫‪min‬‬
‫حرکت دایره ای‬
‫حرکت دایره ای یک جســم حول محور خودش را حرکت دورانی گویند و تعداد دوران یعنی یک جســم در واحد‬
‫زمان چند مرتبه حول محور خود می چرخد‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫ـــــــ اســت‪1 .‬‬
‫ـــ نشــان دهندة یک دور در هر ثانیه و ـــــــ نشان دهندة یک دور در‬ ‫یکای تعداد دوران ‪1‬‬
‫ـــ یا ‪1‬‬
‫‪min‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪min‬‬ ‫‪S‬‬
‫هر دقیقه است‪.‬‬
‫سرعت محیطی‬
‫وقتی جسمی حول یک محور می چرخد هر نقطه از آن دارای سرعت محیطی است که سرعت محیطی آن بسته‬
‫به فاصلۀ آن از مرکز دوران متفاوت است‪.‬‬
‫اگر نقطه ای مانند ‪ p‬روی دایره ای به قطر ‪ d‬حرکت یکنواختی داشــته باشــد‪ ،‬سرعت محیطی آن‪ ،‬مقدار مسافتی‬
‫خواهد بود که نقطۀ ‪ p‬در واحد زمان طی می کند و مقدار آن از رابطۀ زیر به دست می آید‪:‬‬
‫‪V=π×d×n‬‬
‫‪m‬‬
‫ـــ‬
‫‪ =V‬سرعت محیطی ‪S‬‬
‫‪p‬‬ ‫‪ =d‬قطر دوران (‪)m‬‬
‫‪d‬‬

‫‪n‬‬
‫‪ =n‬تعداد دوران ‪1‬‬
‫ـــ‬
‫‪S‬‬
‫شکل ‪9‬‬

‫رابطة باال نشــان می دهد که سرعت محیطی نقاط مختلف یک جسم دوار به قطر و تعداد دوران آن بستگی دارد‪،‬‬
‫به گونه ای که با ثابت ماندن تعداد دوران‪ ،‬نقطه ای که به محور چرخش نزدیکتر اســت‪ ،‬سرعت محیطی کمتر و‬
‫نقطه ای که از محور چرخش دورتر است دارای سرعت محیطی بیشتری خواهد بود‪.‬‬
‫توجه‪ :‬یکی دیگر از واحدهای مورد استفاده برای سرعت محیطی متر بر دقیقه (‪ )m/min‬است‪.‬‬
‫مثال‪ :‬در شکل ‪ 10‬چرخ زنجیری به قطر ‪ 400 mm‬در هر دقیقه‪ 600‬دور می چرخد‪ ،‬سرعت زنجیر را بر حسب‬
‫‪ m/s‬به دست آورید‪.‬‬
‫‪d = 400 mm =0/4 m‬‬

‫‪1 = 600 ÷60 =10‬‬ ‫‪1‬‬

‫ـــ‬
‫ــــــ ‪n = 600‬‬ ‫‪S‬‬
‫‪min‬‬
‫‪V=π×d×n‬‬
‫‪V= 3/14 × 0/4 × 10 = 12/56‬‬ ‫‪m‬‬
‫ـــ‬
‫‪S‬‬

‫شکل ‪10‬‬

‫‪91‬‬
 ‫چــرخ تســمهتایم میــل لنگــی بــه قطــر ‪ 80mm‬در هــر دقیقــه ‪ 1000‬دور میچرخــد‪ .‬ســرعت تســمه تایــم‬
‫متصــل بــه آن را برحســب ‪ m/s‬محاســبه کنیــد‪.‬‬ ‫کار‌کالسی‬
‫پاسخ ‪................................................................................................................................................................................................ :‬‬
‫‪..............................................................................................................................................................................................‬‬

‫انتقال حرکت به وسیلۀ تسمه‬

‫تسمه و چرخ تسمه برای انتقال حرکت و توان از یک محور محرک به یک یا چند محور متحرک که فاصلۀ زیادی‬
‫از هم دارند به کار می روند‪.‬‬
‫نسبت انتقال حرکت ساده‬
‫اگر دو چرخ تســمۀ محرک و متحرک با تســمه ای بدون لغزش به یکدیگر متصل شوند دوران و گشتاور از چرخ‬
‫محرک به چرخ متحرک منتقل شده و بسته به تغییر قطر دو چرخ تسمه‪ ،‬دوران و گشتاور در چرخ متحرک تغییر‬
‫می کند‪ .‬در این انتقال حرکت‪ ،‬سرعت محیطی چرخ محرک‪ ،‬چرخ متحرک و تسمه مساوی است و محاسبات آن‬
‫مطابق روابط زیر است‪:‬‬

‫‪v1 = v2‬‬
‫‪ = n1‬دوران چرخ محرک‬
‫‪π× n1 × d1 = π× n 2 × d2‬‬ ‫‪ = n2‬دوران چرخ متحرک‬
‫‪n1 × d1 = n 2 × d2‬‬ ‫‪ = d1‬قطر چرخ محرک‬
‫‪ = d2‬قطر چرخ متحرک‬
‫‪n1 d2‬‬
‫=‬
‫‪n 2 d1‬‬

‫در روابــط بــاال نســبت دور چــرخ محــرک بــه چــرخ متحــرک را نســبت انتقــال مینامنــد و آن را بــا ‪ i‬نشــان‬
‫میدهنــد‪.‬‬

‫تعداد دوران چرخ محرک‬ ‫‪n‬‬

‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ = نسبت انتقال حرکت‬
‫تعداد دوران چرخ متحرک‬
‫=‪→i‬‬ ‫‪1‬‬
‫ــــــــــــــــ‬
‫‪n‬‬ ‫‪2‬‬

‫قطر چرخ متحرک‬ ‫‪d‬‬

‫= ‪ → i‬ــــــــــــــــــــــ = نسبت انتقال حرکت‬ ‫‪2‬‬
‫ــــــــــــــــ‬
‫‪d1‬‬
‫قطر چرخ محرک‬

‫نسبت انتقال به دلیل یکی بودن یکاهای صورت و مخرج کسر بدون یکا است‪.‬‬
‫نکته‬
‫‪92‬‬
‫در محاســبات نســبت انتقــال حرکــت بایــد مقــدار کســر ســاده شــود تــا مخــرج کســر عــدد یــک شــود‪ .‬مقــدار‬
‫نســبت انتقــال بیــن محــور محــرک و متحــرک نشــان میدهــد کــه تعــداد دوران محــور متحــرک کــم‪ ،‬زیــاد یــا‬
‫بــدون تغییــر میشــود‪ .‬شــکل ‪ 11‬ایــن تغییــرات را نشــان میدهــد‪.‬‬

‫‪i>1‬‬ ‫‪i=1‬‬ ‫‪i<1‬‬

‫کار‌کالسی‬
‫دوران چرخ متحرک ‪.............‬‬ ‫دوران چرخ متحرک‪.................‬‬ ‫دوران چرخ متحرک ‪.............‬‬
‫گشتاور چرخ متحرک ‪.............‬‬ ‫گشتاور چرخ متحرک ‪.................‬‬ ‫گشتاور چرخ متحرک ‪.............‬‬

‫تسمه پولی محرک‬ ‫پولی متحرک‬

‫محور محرک‬ ‫محور متحرک‬

‫چرخ محرک‬ ‫چرخ متحرک‬ ‫چرخ محرک‬ ‫چرخ متحرک‬ ‫چرخ محرک‬ ‫چرخ متحرک‬

‫شکل ‪11‬ـ نسبت انتقال‬

‫در موتــور خودرویی مانند شــکل ‪ ،12‬اگر قطر پولی‬

‫میل لنگ برابــر ‪ 140‬میلی متر‪ ،‬تعداد دور آن ‪1600‬‬ ‫کار‌کالسی‬
‫دور بر دقیقه‪ ،‬قطر پولــی دینام ‪ 70‬میلی متر و تعداد‬
‫دوران پولی واتر پمپ برابر ‪ 1200‬دور بر دقیقه باشد‬
‫موارد زیر را محاسبه کنید‪:‬‬
‫الف) تعداد دوران دینام ‬
‫پاسخ ‪................................................................................... :‬‬
‫‪.................................................................................................‬‬
‫ب) سرعت (خطی) حرکت تسمه‬
‫پاسخ ‪................................................................................... :‬‬
‫‪.................................................................................................‬‬
‫شکل ‪12‬‬

‫‪93‬‬
 ‫نسبت انتقال حرکت به وسیله چرخ تسمه مرکب‬
‫انتقال حرکت مرکب از دو نسبت انتقال حرکت ساده تشکیل میشود‪.‬‬

‫‪ d1‬و‪ =d2‬قطر چرخ های محرک‬

‫‪d2، n2‬‬ ‫‪ d3‬و‪ =d4‬قطر چرخ های متحرک‬
‫‪ =n1‬تعداد دوران اولین چرخ محرک‬
‫‪ =i1‬نسبت انتقال بین چرخ تسمۀ ‪ 1‬و ‪2‬‬
‫‪ =i4‬نسبت انتقال بین چرخ تسمۀ ‪ 3‬و ‪4‬‬
‫‪d4، n4‬‬ ‫‪ n1‬و ‪ =n2‬تعداد دوران چرخ های محرک‬
‫‪ n3‬و ‪ =n4‬تعداد دوران چرخ های متحرک‬
‫‪ =ne‬تعداد دوران آخرین چرخ متحرک‬
‫‪d3، n3‬‬ ‫‪ =i‬نسبت کلی انتقال‬

‫‪i= i1 × i2‬‬
‫‪d2‬‬ ‫‪d4‬‬ ‫‪d2 × d4‬‬
‫‪d1، n1‬‬ ‫= ‪i1‬‬
‫‪d1‬‬ ‫= ‪, i2‬‬ ‫‪⇒ i = d ×d‬‬
‫‪d3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫شکل ‪13‬ـ چرخ تسمه مرکب‬
‫‪n1‬‬ ‫‪n1 × n 3‬‬
‫= ‪i1‬‬ ‫= ‪, i4 = n 3 ⇒ i‬‬
‫‪n2‬‬ ‫‪n4‬‬ ‫‪n2 × n4‬‬

‫بــا توجــه بــه اینکــه چــرخ تســمۀ ‪2‬و ‪ 3‬هــم محــور هســتند و هــر دو بــا تعــداد دوران برابــری میچرخنــد‬
‫میتــوان آنهــا را از صــورت و مخــرج حــذف کــرد؛ بنابرایــن‪:‬‬
‫‪n1‬‬
‫=‪i‬‬
‫‪n4‬‬

‫اگر تعداد دوران اولین محور محرک با ‪ na‬و آخرین محور متحرک با ‪ ne‬نشان داده شود؛ بنابراین‪:‬‬

‫‪na‬‬ ‫تعداد دوران محور محرک اولی‬

‫=‪i‬‬ ‫=‬
‫‪ne‬‬ ‫تعداد دوران محور متحرک آخری‬

‫از مساوی بودن رابطة نسبت انتقال با تعداد دورها و قطرها نتیجه میشود‪:‬‬

‫‪n a n 1 d2 × d4‬‬
‫‪=i‬‬ ‫= =‬
‫‪n e n 4 d1 × d 3‬‬

‫‪94‬‬
 ‫با توجه به شکل ‪ ،14‬در صورتی که‪:‬‬
‫‪d2=50 mm، n1=1000 rpm ،d1=100 mm‬‬
‫‪ d4=60mm ،d3=110 mm‬باشد‪ .‬موارد زیر را محاسبه‬ ‫کار‌کالسی‬

‫کنید‪.‬‬
‫الف) نسبت انتقال بین پولی اول و دوم‬
‫پاسخ ‪................................................................................................... :‬‬
‫‪...................................................................................................................‬‬
‫ب) نسبت انتقال بین پولی اول و چهارم‬
‫پاسخ ‪............................................................................................ :‬‬
‫شکل ‪14‬ـ چرخ تسمۀ مرکب‬ ‫‪..............................................................................................................‬‬
‫ج) سرعت دورانی پولی چهارم‬
‫پاسخ ‪........................................................................................... :‬‬

‫محاسباتاستاتیکی‬
‫نیروهــای وارد بــر خــودروی در حــال حرکــت و خــودروی در حــال ســکون از اهمیــت بســیار زیــادی برخــوردار‬
‫هســتند‪ ،‬بــه گونــهای کــه پایــداری خــودرو بــه چگونگــی و مقــدار نیروهــای اعمالــی بــه خــودرو بســتگی دارد‪ .‬در‬
‫ایــن بخــش برخــی نیروهــای وارد بــر خــودروی در حــال ســکون بــه اختصــار بررســی میشــود‪.‬‬
‫مرکز ثقل خودرو‪:‬‬
‫گرانیگاه یا مرکز ثقل یک شــیء‪ ،‬نقطۀ مشــخصی است که در بسیاری از مسائل سیستم طوری رفتار می کند که‬
‫گویی همه جرم آن شیء در آن نقطه متمرکز است‪.‬‬
‫قانون گشتاورها‪:‬‬
‫در یک جســم متعادل‪ ،‬جمع گشتاورهای پاد ســاعتگرد با جمع گشتاورهای ساعتگرد حول هر نقطه دلخواه برابر‬
‫است‪.‬‬
‫جسمی را در حال تعادل گویند که هر دو شرط زیر درباره آن درست باشد‪:‬‬
‫ـ برایند نیروهای وارد برآن صفر باشد‪.‬‬
‫ـ جمع گشتاورهای ساعتگرد حول هر نقطه برابر گشتاورهای پاد ساعتگرد حول همان نقطه باشد‪.‬‬
‫نیروی وارد بر خودرو در حال سکون‬
‫شکل ‪ 14‬خودرویی درحالت سکون را نشان می دهد‪ .‬نیروهای وارد بر خودرو در این حالت‪ ،‬بار اعمالی به چرخ های‬
‫جلو و عقب است‪.‬‬

‫‪95‬‬
 ‫‪ :mg‬وزن خودرو؛ ‪ :CG‬مرکز ثقل خودرو؛ ‪ : a1‬فاصله‬
‫طولی مرکز چرخ جلو تا مرکز ثقل خودرو؛ ‪ : a2‬فاصله‬
‫طولــی مرکز چرخ عقب تا مرکز ثقل خودرو؛ ‪ Fz1‬و‬
‫‪ :Fz2‬نیروهای عمودی وارد بر چرخ؛ ‪ :L=a1+a2‬فاصلۀ‬
‫مرکز چرخ جلو تا مرکز چرخ عقب‪.‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫شکل ‪15‬ـ نیروهای وارد بر خودرو در حال سکون‬

‫با توجه به شکل ‪ 15‬محاسبۀ نیروی وارد بر هر چرخ به صورت زیر انجام می شود‪:‬‬

‫محاسبۀ نیروی وارد بر چرخهای جلو‬

‫= ‪ΣM A‬‬
‫= ( ‪0 ⇒ )Fz 1 .L( − )mg.a 2‬‬
‫‪0‬‬ ‫برای این منظور میتوان حول مرکز محل تماس چرخهای‬
‫= ‪Fz1‬‬
‫‪mg.a 2‬‬ ‫عقب با زمین گشتاورگیری کرد‪ .‬با علم به اینکه مجموع‬
‫‪L‬‬ ‫گشتاورگیری حول این نقطه برابر صفر است‪.‬‬

‫از ایــن رو نیــروی وارد بــر هــر چــرخ جلــو در حالــت ســکون ماننــد رابطــه زیــر برابــر نصــف نیــروی وارد بــر‬
‫چرخهــای جلــو خواهــد بــود‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪mg.a 2‬‬

‫نیروی وارد بر هر چرخ جلو‬
‫= =‬ ‫‪.Fz‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2L‬‬ ‫‪1‬‬

‫محاسبۀ بار وارد بر چرخهای عقب خودرو‬

‫بــرای محاســبۀ بــار وارد بــر چرخهــای عقــب نیــز ماننــد چرخهــای جلــو عمــل کــرده و ایــن بــار حــول مرکــز‬
‫محــل تمــاس چرخهــای جلــو بــا زمیــن گشــتاورگیری میشــود‪.‬‬
‫ ‬
‫⇒= ‪ΣM B‬‬
‫= ( ‪0 )Fz 2 .L( − )mg.a1‬‬
‫‪0‬‬
‫‪mg.a‬‬
‫‪⇒ Fz2 = 1‬‬
‫‪L‬‬

‫از ایــن رو بــار وارد بــر هــر چــرخ عقــب در حالــت ســکون ماننــد رابطــۀ زیــر برابــر نصــف بــار وارد بــر چرخهــای‬
‫عقــب خواهــد بــود‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪mg.a1‬‬
‫نیروی وارد بر هر چرخ عقب‬
‫=‬ ‫=‬‫‪.Fz2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2L‬‬
‫‪96‬‬
 ‫نیروهای وارد بر چرخ های جلو و عقب خودروی نشان داده شده در شکل را محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪Lr=200cm, Lf= 140 cm, M= 1000Kg‬‬
‫پاسخ ‪......................................................................................................................................................................................... :‬‬ ‫کار‌کالسی‬

‫‪.........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪.............................................................................‬‬

‫شکل ‪16‬ـ نیروهای وارد بر خودروی ساکن‬

‫به نظر شما رابطه ای بین این تابلو و محاسبات مربوط به بار روی هر چرخ که محاسبه شده‪ ،‬وجود دارد؟‬
‫پاسخ ‪..................................................................................................................................................................................................................................................... :‬‬
‫کار‌کالسی‬
‫‪..........................................................................................................................‬‬

‫شکل ‪17‬ـ عبور با بار بیش از‪ 2/4‬تن بر هر محور ممنوع‬

‫‪97‬‬
 ‫سیاالت‬
‫گازها و مایعات جزو سیاالت هستند که قابلیت جاری شدن دارند‪.‬‬
‫قابلیت انتقال نیرو و انجام کار توسط مایعات سبب استفاده از آنها در سیستمهای هیدرولیکی می شود‪ .‬از این رو‬
‫هیدرولیک را می توان اینگونه تعریف کرد‪:‬‬
‫«  علم استفاده از مایعات برای انتقال و کنترل نیرو و حرکت »‬
‫به عبارت دیگر هیدرولیک را میتوان علم مایعات نامید‪ .‬کاربرد وسیع سیستمهای هیدرولیکی در صنایع مختلف مانند‬
‫ماشــین سازی‪ ،‬ساختمان ســازی و صنایع هوایی‪ ،‬نشان اهمیت باالی این علم در جهان امروز است‪ .‬در این بخش به‬
‫توضیح برخی از قوانین حاکم بر سیاالت که کاربردهای فراوانی در خودرو و صنایع وابسته به آن دارد پرداخته میشود‪.‬‬

‫قانونپاسکال‬
‫بیش از ‪ 300‬ســال قبل دانشمند فرانسوی بلز پاسکال(‪ 1623-1662‬میالدی) آزمایشهایی را در زمینة سیاالت‬
‫تحت فشــار انجام داد که منجر به کشف یکی از قوانین پایه ای هیدرولیک شد‪ .‬آزمایشهای پاسکال دو مشخصۀ‬
‫ســیال را زمانی که داخل یک محیط و محفظۀ بســتۀ تحت فشــار قرار گرفته است را مشخص کرد که به قانون‬
‫پاسکال معروف شد و به شرح زیر است‪:‬‬
‫فشاری که به سیال در یک سیستم بسته وارد می شود به صورت مساوی در تمامی جهات منتقل شده و این فشار‬
‫با نیروی یکسان به تمام نقاط سیستم وارد می شود‪ ،‬که این فشار از رابطة زیر قابل محاسبه است‪:‬‬
‫‪ =F‬نیرو بر حسب (‪)N‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪ =P‬فشار بر حسب (‪)N/m2‬‬
‫=‪P‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪ =A‬سطح مقطع برحسب (‪)m2‬‬
‫کاربرد قانون پاسکال‬
‫از کاربردهای مهم قانون پاسکال‪ ،‬در سیستم های هیدرولیکی است که از یک سیال در محفظۀ بسته برای اعمال‬
‫فشار استفاده می شود‪ .‬از جملۀ آنها در خودرو و صنایع مربوط به آن می توان به جک های هیدرولیکی‪ ،‬سیستم های‬
‫ترمز هیدرولیکی و‪ ...‬اشاره کرد؛ برای نمونه شکل ‪ 18‬یک سیستم جک هیدرولیکی را نشان می دهد‪ .‬با اعمال‬
‫نیروی رو به پایین ‪ F‬در پیستون سمت چپ (پیستون کوچک تر) فشاری معادل ‪F1‬‬
‫ــــــــــــــ =‪ P1‬در سیال ایجاد می شود‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪A1‬‬
‫‪F2=P2A2‬‬

‫‪F1=P1A1‬‬

‫‪A1‬‬ ‫‪A2‬‬

‫مایع‬
‫‪F1‬‬ ‫‪F2‬‬
‫ــــــــــــــ =‪P2‬‬
‫ــــــــــــــ =‪P1‬‬
‫‪A1‬‬ ‫‪A2‬‬
‫‪P1=P2‬‬
‫شکل ‪18‬ـ جک هیدرولیکی‬
‫‪98‬‬
 ‫بــا توجــه بــه قانــون پاســکال کــه بیــان میکنــد فشــار اعمالــی در همــۀ جهــات و نقــاط ســیال برابــر میشــود‪،‬‬
‫رابطــة زیــر بیــن نیروهــا و فشــارهای اعمالــی بــه دو پیســتون وجــود دارد‪:‬‬

‫‪F21‬‬
‫‪F‬‬
‫= ‪P21‬‬ ‫‪F1‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪A‬‬
‫‪A12‬‬ ‫⇒ ‪P1 =P2‬‬ ‫‪= 2 ⇒ F2 =F1 × 2‬‬
‫‪A1 A2‬‬ ‫‪A1‬‬

‫‪F2‬‬ ‫‪⇒ F2 > F1‬‬

‫= ‪P2‬‬
‫‪A2‬‬

‫بــا توجــه بــه روابــط بــاال‪ ،‬میتــوان نتیجــه گرفــت کــه بــا اعمــال نیــروی کوچــک ‪ F1‬در یــک جــک هیدرولیکــی‬
‫میتــوان نیــروی بزرگتــری برابــر ‪ F2‬را ایجــاد کــرد‪.‬‬
‫مثــال‪ :‬شــکل ‪ 19‬مــدار هیدرولیکــی سیســتم ترمــز یــک خــودرو را نشــان میدهــد‪ ،‬بــا توجــه بــه اهرمبنــدی‬
‫پــدال ترمــز نیــروی اعمالــی بــه ســیلندر ترمــز هــر چــرخ را محاســبه کنیــد‪.‬‬

‫پیستون ترمز چرخ جلو ‪Ff‬‬ ‫تکیه گاه پدال‬

‫سیلندر اصلی ترمز‬ ‫‪Ar=5cm2‬‬
‫‪10cm‬‬

‫‪Fr‬‬
‫‪30cm‬‬

‫‪Af =20cm2‬‬ ‫‪Fm‬‬

‫‪Am=4cm2‬‬
‫‪F 1= 100N‬‬ ‫سیلندر ترمز چرخ عقب‬

‫لوله های فوالدی‬ ‫پدال ترمز‬

‫تقسیمکننده روغن ترمز‬

‫لوله های انعطاف پذیر‬

‫چرخ جلو (لوله الستیکی)‬
‫کفشک لنت‬

‫‪Af =20cm2‬‬
‫‪Ff‬‬

‫دیسک چرخ‬ ‫‪Fr‬‬

‫‪Ar=5cm2‬‬
‫کالیپر ترمز‬ ‫شکل ‪ -5-18‬مدار هیدرولیکی سیستم ترمز‬
‫تکیه گاه کفشک‬

‫شکل ‪19‬ـ مدار هیدرولیکی سیستم ترمز‬

‫‪99‬‬
‫هماننــد شــکل‪ 19‬انــدازه نیــروی پــای راننــده (‪ )F=100N‬بــرای ایجــاد نیــروی ترمــزی ( ‪ )Fs=mv2‬بــرای متوقــف‬
‫کــردن خــودرو کافــی نیســت؛ بنابرایــن نیــروی پــای راننــده بــا اهــرم بنــدی پــدال ترمــز برپایــه اصــل گشــتاورها‪،‬‬
‫افزایــش مییابــد‪.‬‬
‫حول تکیهگاه پدال گشتاورگیری میکنیم‬

‫‪F1 × a‬‬ ‫‪100×0 / 4‬‬

‫= ‪F1 × a = Fm × b ⇒ Fm‬‬ ‫= ‪Fm‬‬ ‫‪= 400N‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪0/ 1‬‬

‫‪ =F1‬نیروی پای راننده برحسب (‪)N‬‬

‫‪ =Fm‬نیروی اعمالی به سیلندر اصلی ترمز (‪)N‬‬
‫‪ =a‬فاصلۀ محل اعمال نیروی پای راننده تا تکیه گاه پدال ترمز (‪)m‬‬
‫‪ =b‬فاصلۀ محل اعمال نیروی اعمالی به سیلندر اصلی تا تکیه گاه پدال ترمز (‪)m‬‬

‫با توجه به قانون پاســکال مانند شــکل ‪ 18‬پیستون ســیلندر اصلی با نیروی ‪ Fm=400N‬به سمت جلو حرکت‬
‫می کند و مایع هیدرولیک ترمز زیر فشــار قرار می گیرد‪ .‬با توجه به قانون پاسکال نیروی اعمالی به چرخهای جلو‬
‫و عقب مانند روابط گفته شده محاسبه می شود‪.‬‬

‫‪ =Fm‬نیروی اعمالی به سیلندر اصلی (‪)N‬‬

‫‪ =Am‬سطح مقطع سیلندر اصلی (‪)m2‬‬
‫‪ =Ff‬نیروی اعمالی به چرخ های جلو (‪)N‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪ =Af‬سطح مقطع سیلندر چرخ جلو (‪)m2‬‬
‫‪P= ⇒ m =f =r‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪Am Af Ar‬‬ ‫‪ =Fr‬نیروی اعمالی به چرخ های عقب (‪)N‬‬
‫‪ =Ar‬سطح مقطع سیلندر چرخ عقب (‪)m2‬‬

‫‪Fm‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪F × A f 400×0 / 002‬‬

‫‪= f ⇒ Ff = m‬‬ ‫=‬ ‫‪⇒ Ff = 2000N‬‬
‫‪A m Af‬‬ ‫‪Am‬‬ ‫‪0 / 0004‬‬

‫‪Fm‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪F × A r 400×0 / 0005‬‬

‫‪= r ⇒ Fr = m‬‬ ‫=‬ ‫‪⇒ Fr = 500N‬‬
‫‪Am Ar‬‬ ‫‪Am‬‬ ‫‪0 / 0004‬‬

‫‪100‬‬
‫باتوجه به محاســبات گفته شده می توان نتیجه گرفت که فشار اعمالی به چرخهای جلو و عقب یکسان است‪ ،‬اما‬
‫نیروی ترمز اعمالی به لنت چرخهای جلو بسیار بیشتر از نیروی اعمالی به لنت چرخهای عقب است‪ .‬همچنین هر‬
‫دو نیروی ترمزی چرخهای جلو و عقب در مقایسه با نیروی پای راننده بسیار بیشتر هستند‪.‬‬

‫درباره تفاوت میزان نیروی ترمزی چرخهای جلو و عقب خودرو گفت وگو کنید‪.‬‬
‫شکل ‪ ،20‬جک هیدرولیکی را نشان می دهد‪ .‬اگر نیروی ‪ 100‬نیوتن به سر اهرم جک اعمال شود‪ ،‬فشار و نیروی‬
‫کار‌کالسی‬
‫تولیدی روی پیستون بزرگ جک را محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪100N‬‬

‫‪3 cm‬‬ ‫‪57 cm‬‬

‫‪D=2cm‬‬

‫‪3 cm‬‬

‫‪D=5cm‬‬

‫شکل ‪20‬ـ جک هیدرولیکی‬

‫‪101‬‬
 ‫محاسبات سیلندر‬
‫یادآوری‪ :‬اصطالحات فنی مورد نیاز‬
‫در ابتدای این بخش به بیان چند نمونه از اصطالحات فنی پر کاربرد در محاسبات موتور پرداخته می شود‪.‬‬

‫‪1‬ـ سیکل‪ :‬به مجموع چهار زمان کامل موتور شامل مکش‪ ،‬تراکم‪ ،‬احتراق و تخلیه گفته میشود‪.‬‬

‫مکش‬ ‫تراکم‬ ‫احتراق‬ ‫تخلیه‬

‫شکل ‪21‬ـ چهار مرحله کاری موتور‬

‫‪2‬ـ نقطۀ مرگ پایین (‪ :)BDC‬پایین ترین نقطه در‬

‫مسیر حرکت پیستون است که در آنجا سرعت پیستون‬
‫صفر شده و جهت حرکت آن تغییر می کند‪(.‬شکل‪.) 22‬‬

‫‪3‬ـ نقطۀ مرگ باال (‪ :)TDC‬باالترین نقطه در مسیر‬

‫حرکت پیستون است که در آنجا سرعت پیستون صفر‬
‫شده و جهت حرکت آن تغییر می کند (شکل‪.)22‬‬

‫شکل ‪22‬ـ نقطۀ مرگ باال و پایین‬

‫‪102‬‬
 ‫محاسبهسطحپیستون‬
‫پیستون قطعه ای استوانه ای شکل است که در داخل سیلندر حرکت رفت و برگشتی می کند‪ .‬مقطع پیستون تقریباً‬
‫دایره ای شکل است‪.‬‬
‫اگر قطر پیستون را با ‪ ،D‬شعاع را با ‪ R‬و سطح پیستون را با ‪ A‬نمایش دهیم رابطة زیر برقرار خواهد بود‪.‬‬

‫‪ :A‬سطح پیستون بر حسب (‪)m2‬‬

‫‪πD2‬‬ ‫‪ :r‬شعاع پیستون بر حسب ( ‪)m‬‬
‫=‪A=πr2‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ :D‬قطر پیستون بر حسب (‪)m‬‬

‫مثال‪ :‬مساحت کف پیستونی با قطر ‪ 80 mm‬چند سانتی متر مربع است؟‬

‫‪πD2‬‬ ‫پاسخ‪:‬‬
‫=‪A‬‬
‫‪4‬‬
‫( ‪)3 / 14 × 82‬‬
‫=‬‫‪A = 50 / 24cm2‬‬
‫‪4‬‬
‫در صورت یکسان بودن قطر پیستونها درباره اندازه سطح آنها در محاسبات سطح پیستون گفتوگو کنید‪.‬‬

‫کار کالسی‬
‫پیستون با سطح محدب‬ ‫پیستون با سطح مقعر‬ ‫پیستون با سطح صاف‬

‫کورس پیســتون‪ :‬با توجه به شکل ‪ ،23‬به فاصلۀ بین‬

‫‪TDC‬‬
‫نقطۀ مرگ باال و نقطه مرگ پایین که پیستون حرکت‬
‫‪d‬‬ ‫‪S‬‬ ‫میکند‪ ،‬کورس یا طول جابجایی پیستون میگویند و‬
‫با حرف ‪ S‬نمایش داده میشود‪.‬‬
‫‪BDC‬‬

‫‪l‬‬
‫‪S‬‬
‫‪q‬‬
‫‪a‬‬

‫شکل ‪23‬ـ کورس پیستون‬

‫ماننــد شــکل ‪ 23‬میتــوان نتیجــه گرفــت کــه کــورس حرکــت پیســتون برابــر بــا قطــر دایــره دوران لنــگ‬
‫میللنــگ اســت‪.‬‬
‫نکته‬
‫‪103‬‬
 ‫حجم مفید یا جابهجایی سیلندر(‪)VS‬‬
‫حجم مفید یا جابه جایی سیلندر موتور فضایی است بین دو نقطۀ مرگ باال و پایین که پیستون در این فضا حرکت‬
‫رفت و برگشــتی دارد‪ .‬مانند شکل‪ .23‬محاسبۀ حجم مفید سیلندر از حاصلضرب سطح قاعده پیستون در کورس‬
‫آن محاسبه می شود‪.‬‬

‫‪π× D2‬‬
‫‪Vs A.S‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫‪×S‬‬
‫‪4‬‬

‫اگر قطر سیلندری ‪ 80 mm‬و کورس پیستون ‪70 mm‬باشد‪ ،‬محاسبه کنید‪:‬‬
‫الف) سطح پیستون برحسب ‪cm2‬‬
‫کار کالسی‬
‫پاسخ‌‪........................................................................................................................................................................................................................................................ :‬‬
‫‪........................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ب) حجم مفید سیلندر بر حسب لیتر‬
‫پاسخ‪........................................................................................................................................................................................................................................................‌ :‬‬
‫‪........................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪104‬‬
‫تذکر‪ :‬ســطح پیستونهایی که به صورت برآمده و یا فرو رفته است در محاسبۀ حجم مفید (جابه جایی) سیلندر‬
‫تغییری به وجود نمی آورد‪ ،‬بلکه در حجم تراکم محاسبه می شود‪.‬‬
‫حجــم تراکــم (‪ )VC‬بــه فضــای بیــن پیســتون و سرســیلندر‪ ،‬زمانــی کــه پیســتون در نقطــه مــرگ بــاال قــرار دارد‬
‫گفتــه میشــود‪.‬‬
‫حجم کل سیلندر(‪ :)Vt‬مجموع حجم مفید و حجم تراکم است که به صورت زیر بیان میشود‪.‬‬

‫‪Vt= Vs +Vc‬‬

‫مثال‪ :‬قطر سیلندر موتوری ‪ 10 cm‬و کورس آن ‪ 10 cm‬است‪ .‬اگر حجم تراکم سیلندر‪ 80 cm3‬باشد‪ ،‬محاسبه کنید‪:‬‬
‫الف) مساحت کف پیستون بر حسب‪cm3‬‬
‫ب) حجم کل سیلندر بر حسب‪cm3‬‬
‫‪d = 10cm,s = 10cm,Vc = 80cm3‬‬
‫‪A = ?cm2 , Vt = ?cm3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3 / 14 × 102‬‬
‫‪A = πD‬‬
‫=‬ ‫‪= 78 / 5 cm 2‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪Vt = Vs +Vc‬‬
‫‪Vs = A × S = 78 /5 × 10 = 785 cm3‬‬
‫‪Vt = 80 + 785 = 865cm3‬‬

‫حجم کل ســیلندر موتوری(‪ ،)600 cm3‬حجم تراکم آن( ‪ )97/6 cm3‬و کورس پیســتون(‪ )10 cm‬اســت‪.‬‬
‫مطلوب است‪:‬‬
‫کار کالسی‬
‫الف)حجم مفید سیلندر بر حسب سانتی متر مکعب‬
‫پاسخ ‪..............................................................................................................................................................................................................................:‬‬
‫‪............................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫ب)سطح پیستون بر حسب سانتی متر مربع‬

‫پاسخ ‪...........................................................................................................................................................................................:‬‬
‫‪........................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫ج)قطر پیستون برحسب میلی متر‬

‫پاسخ ‪...........................................................................................................................................................................................:‬‬
‫‪.......................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪105‬‬
 ‫حجم مفید موتور (‪)VE‬‬
‫حجــم مفیــد موتــور کــه بــه آن حجــم جابهجایــی کل موتــور نیــز گفتــه میشــود‪ ،‬از حاصلضــرب تعــداد‬
‫ســیلندر در حجــم جابهجایــی یــک ســیلندر بدســت میآیــد‪ .‬حجــم جابهجایــی کل موتــور بــه صــورت لیتــر یــا‬
‫ســانتیمترمکعب مشــخص میشــود و معمــوالً ایــن اعــداد را بــه صــورت برچســب یــا پــاک روی بدنــه خــودرو‬
‫نصــب می  کننــد‪ .‬بــرای نمونــه عــدد ‪ 2000‬روی خــودرو پــژو ‪ 405‬و یــا عــدد ‪ 1700‬روی بدنــه خــودروی ســمند‬
‫باموتــور ملــی (‪ )EF7‬نشــان دهنــدة ایــن حجــم اســت ‪.‬‬
‫بــرای محاســبۀ حجــم مفیــد موتــور در ابتــدا بایــد حجــم مفیــد یــک ســیلندر(‪ )VS‬را محاســبه کــرد‪ .‬ســپس‬
‫حاصــل را در تعــداد ســیلندرها (‪ )K‬ضــرب کــرد کــه اینگونــه روابــط زیــر اســتخراج میشــود‪.‬‬

‫=‪V‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪Vs × k‬‬
‫‪VE = A × S × k‬‬
‫‪2‬‬
‫‪VE =π D × S × k‬‬
‫‪4‬‬

‫نسبت تراکم (‪)Ve‬‬

‫نسبت تراکم نسبت حجم کل به حجم تراکم سیلندر است‪ .‬در مرحلۀ تراکم‪ ،‬پیستون از نقطۀ مرگ پایین حرکت‬
‫کرده و مخلوط هوا و ســوخت داخل ســیلندر را متراکم کرده و به نقطۀ مرگ باال می رســد‪ .‬در این مرحله هردو‬
‫ســوپاپ دود و هوا بسته است‪ .‬در نتیجه مخلوط هوا و ســوخت در محفظه احتراق فشرده می شود و فشار درون‬
‫ســیلندر افزایش یافته و بیشترین مقدار تراکم به وجود می آید‪ .‬به بیان ساده تر نسبت بیشترین حجم سیلندر به‬
‫کمترین حجم آن را نسبت تراکم گویند‪ .‬از مطالب باال می توان روابط زیر را برای نسبت تراکم به دست آورد‪.‬‬

‫‪Vt Vs + Vc‬‬ ‫‪Vs‬‬

‫=‪R‬‬
‫‪c‬‬ ‫=‬ ‫(‪Vs Vc )R c −1‬‬
‫=‬ ‫= ‪Vc‬‬
‫‪Vc‬‬ ‫‪Vc‬‬ ‫(‪)R c −1‬‬

‫مثال‪ :‬حجم مفید سیلندری را که نسبت تراکم آن ‪ 10:1‬و حجم تراکم آن (‪ )60 cm3‬است را محاسبه کنید‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Vc = 60cm‬‬
‫‪R c = 10: 1‬‬
‫‪Vs = ? cm3‬‬ ‫=‪V‬‬
‫=‪s Vc )R c −‬‬ ‫‪1( 540cm3‬‬
‫=‪1( 60)10 −‬‬

‫نســبت تراکم موتوری که قطر هر ســیلندر آن (‪ )80 mm‬و کورس پیستون آن (‪ )60 mm‬و حجم تراکم هر‬
‫سیلندر آن (‪ )49 cm3‬باشد‪ ،‬چقدر است؟‬
‫کار کالسی‬

‫‪106‬‬
 ‫کارپیستون‬
‫نیروی ایجاد شده روی پیستون در کورس جابهجایی پیستون را کار پیستون گویند که با آزاد شدن نیروی شیمیایی‬
‫سوخت در مرحله کار یا انفجار ایجاد میشود‪ .‬از این رو پیستون تحت این نیروی فشاری زیاد حرکت میکند‪.‬‬
‫‪ : W‬کار پیستون برحسب ژول‬
‫‪ : A‬سطح مقطع پیستون برحسب ( ‪)m‬‬
‫‪2‬‬

‫‪W= Fm.S = Pm.A.S‬‬ ‫‪ :S‬کورس پیستون بر حسب (‪)m‬‬

‫‪ : Fm‬نیروی متوسط روی سطح پیستون بر حسب (‪)N‬‬
‫‪ :Pm‬فشار متوسط احتراق بر حسب ( ‪)N/m2‬‬

‫کار پیســتونی که دارای قطری برابر با ‪ 10‬سانتی متر‪ ،‬کورس پیستون ‪ 74‬میلی متر و فشار متوسط احتراقی‬
‫برابر با ‪ 40‬اتمسفر بر آن وارد می شود را محاسبه کنید‪.‬‬
‫کار کالسی‬

‫گشتاورموتور‬
‫گشــتاور موتور به روشی ساده از حاصل ضرب نیروی متوسط پیستون در فاصله عمودی شعاع میل لنگ به دست‬
‫میآید‪.‬‬
‫نیروی متوسط پیستون از حاصل ضرب فشار متوسط احتراق ضربدر مساحت سر پیستون به دست می آید‪.‬‬
‫‪Fm = Pm * A‬‬
‫نکته‬

‫نقطه مرگ باال‬

‫‪ :M‬گشتاور موتور بر حسب (‪)N.M‬‬

‫مرکز دوران‬
‫میللنگ‬ ‫‪M= Fm.R‬‬ ‫‪ :Fm‬نیروی وارد به سطح پیستون (‪)N‬‬
‫‪ :R‬شعاع میل لنگ‬
‫نقطه مرگ پایین‬
‫گشتاور برابر است‬

‫شکل ‪24‬ـ گشتاور موتور‬

‫گشــتاور موتــوری کــه دارای قطــری برابــر بــا ‪ 10‬ســانتی متــر‪ ،‬کــورس پیســتون ‪ 74‬میلــی متر و فشــار متوســط‬
‫احتراقــی برابــر بــا ‪ 50‬اتمســفر بــر آن وارد میشــود را محاســبه کنیــد‪.‬‬
‫کار کالسی‬

‫گشتاور موتور مقدار ثابتی نبوده و با تغییر شرایط کاری موتور از جمله دور موتور تغییر میکند‪.‬‬
‫نکته‬
‫‪107‬‬
 ‫توان تئوری موتور‬
‫از حاصل ضرب نیروی متوســط پیستون در سرعت متوســط آن توان تئوری موتور به دست می آید که می توان از‬
‫رابطه زیر به دست آورد‪:‬‬

‫‪F × V × K Pm × A × s × n × K‬‬ ‫‪:Pi‬توان تئوری موتور بر حسب (‪)ps‬‬

‫(‪Pi )ps‬‬
‫=‬ ‫=‬
‫‪75‬‬ ‫‪75 × 60‬‬ ‫‪ :Pm‬فشار متوسط احتراق (‪)kg/cm2‬‬
‫‪ :V‬سرعت متوسط پیستون (‪)m/s‬‬
‫‪ :K‬تعداد سیلندر‬

‫‪Pm × A × s × n × K‬‬ ‫‪ :Pi‬توان تئوری موتور بر حسب )‪(KW‬‬

‫= (‪Pi )KW‬‬
‫‪60000‬‬ ‫‪ :Pm‬فشار متوسط احتراق (‪)N/cm2‬‬
‫‪ :K‬تعداد سیلندر‬

‫توان خروجی یا توان مفید موتور‬

‫مقدار توانی که از راه فالیویل به سیستم انتقال قدرت منتقل می شود را توان مفید یا توان خروجی موتور گویند‪.‬‬
‫این توان با استفاده از دستگاه دینامومتر قابل اندازه گیری است‪.‬‬
‫با اندازه گیری گشتاور خروجی از فالیویل در دور معینی می توان توان مفید را مانند رابطه زیر محاسبه کرد‪:‬‬
‫ ‬
‫‪ =Pe‬توان مفید موتور (اسب بخار ‪)Ps‬‬
‫‪M×n‬‬ ‫ ‬
‫= ‪NPee‬‬ ‫گشتاور موتور برحسب (‪)kg.m‬‬ ‫‪=M‬‬
‫‪716‬‬
‫‪ =n‬دور موتور(دور بر دقیقه)‬

‫‪M×n‬‬ ‫‪ =Pe‬توان مفید موتور برحسب (‪)kw‬‬

‫= ‪NPee‬‬ ‫‪ =M‬گشتاور موتور برحسب (‪)N.m‬‬
‫‪9550‬‬
‫‪ =n‬دور موتور (دور بر دقیقه)‬

‫قطر دهانۀ سیلندر موتور چهار زمانۀ چهار سیلندری برابر ‪ 80‬میلی متر و کورس پیستون آن ‪ 100‬میلی متر‬
‫اســت‪ .‬در صورتی که فشار متوسط احتراق روی پیستون ‪ 9‬کیلوگرم بر سانتی متر مربع و دور موتور ‪2700‬‬
‫کار کالسی‬
‫دور بر دقیقه باشد‪ ،‬تعیین کنید‪:‬‬
‫الف) حجم مفید سیلندرهای موتور بر حسب لیتر‬
‫ب) نیروی مؤثر احتراق روی یک پیستون بر حسب کیلوگرم‬
‫ج) کار تئوری یک پیستون بر حسب کیلوگرم بر متر‬
‫د)توان مفید موتور برحسب کیلو وات‬
‫هـ) در صورتی که دور موتور از ‪ 2700‬دور بر دقیقه به ‪ 3700‬دور بر دقیقه افزایش یابد توان مفید موتور را‬
‫محاسبه کنید و نتایج را با یکدیگر مقایسه کنید‪.‬‬
‫و) توان تئوری موتور بر حسب اسب بخار‬

‫‪108‬‬
 ‫دینامومتر‬
‫گشتاور و توان موتور از ویژگی های مهم در بررسی یک موتور شمرده می شوند‪ .‬برای اندازه گیری توان و گشتاور‬
‫دانستنیها‬
‫موتور‪ ،‬دینامومتر به میل لنگ متصل می شود تا توان و گشتاور موتور را اندازه گیری کند‪.‬‬

‫شکل ‪25‬ـ دینامومتر‬

‫بازده (راندمان)‬
‫بازده یا راندمان به شاخصی گفته می شود که نشان دهندة اندازه هدررفتن مواد‪ ،‬انرژی‪ ،‬سرمایه و زمان در انجام‬
‫کارهاست‪ .‬این مفهوم در شاخص های مختلف علوم از جمله مهندسی یک کمیت قابل سنجش است‪ ،‬که معموالً‬
‫به صورت نسبت میان " خروجی مفید" به " ورودی کل" تعریف می شود و معموالً به صورت درصد بیان می شود‪.‬‬
‫بازده را می توان به صورت نسبت توان مفید به توان تئوری و یا کار مفید به کار تئوری نیز بیان کرد‪ .‬از جمله‬
‫بازده های مهم در خودرو می توان به موارد زیر اشاره کرد‪:‬‬
‫ـ بازده مکانیکی جعبه دنده ـ بازده الکتریکی‬ ‫ـ بازده حرارتی موتور‬
‫در ادامه به بررسی بازده های فوق پرداخته می شود‪.‬‬

‫‪109‬‬
 ‫بازده حرارتی موتور‬
‫توان مفید و قابل استفاده‪%25 :‬‬

‫انرژی حاصل‬ ‫اتالف از راه اصطکاک‪%5 :‬‬

‫از احتراق‬
‫اتالف از راه سیستم خنک کاری‪%30 :‬‬

‫اتالف از راه اگزوز‪%40 :‬‬

‫شکل ‪26‬ـ بازده حرارتی موتور‬

‫بازده حرارتی موتور به صورت نسبت انرژی حرکتی تولیدی موتور به انرژی حرارتی سوخت مصرفی موتور است‪.‬‬

‫آیا می دانید چند درصد از انرژی سوخت مصرفی برای تولید انرژی حرکتی خودرو به کار گرفته می شود‪.‬‬
‫فکرکنید‬

‫بازده حجمی موتور‪:‬‬

‫معموالً سیلندرهای موتور به طور کامل از هوا و سوخت پر نمی شوند‪ .‬برخی از دالیل مهم پر نشدن سیلندرهای‬
‫موتور از هوا و ســوخت در زمان مکش عبارت اند از‪ :‬کوچک بودن مجرای ورودی ســوخت و هوا‪ ،‬کم بودن زمان‬
‫مکش‪ ،‬لقی سوپاپها‬
‫راندمان حجمی عبارت است از‪ :‬نسبت جرم گاز پر شده در سیلندر در شرایط عملی به جرم هوا و سوختی که در‬
‫شرایط تئوری حجم سیلندر را پر می کند‪.‬‬
‫حجم گاز پر شده در سیلندر در حالت عملی‬
‫‪η= ηv‬‬ ‫‪v‬‬ ‫=‬
‫حجم گاز پر شده در سیلندر در حالت تئوری‬
‫‪×100‬‬
‫‪× ١٠٠‬‬ ‫‪== ηv‬راندمان حجمی موتور‬

‫موتور در حالت تمام بار در دور باال بیشتر است یا در دور پایین‪ ،‬چرا؟‬ ‫بازده حجمی‬
‫ ‬
‫فکرکنید‬
‫بازده مکانیکی موتور‬
‫بازده مکانیکی موتور مانند معادلة زیر‪ ،‬نسبت توان خروجی به توان تئوری موتور است‪.‬‬

‫توان خروجی موتور‬

‫=‬‫= ‪η= ηm‬‬ ‫‪m‬‬ ‫توان تئوری موتور‬
‫‪×100‬‬
‫‪× ١٠٠‬‬ ‫‪= = ηm‬بازده مکانیکی موتور‬

‫توان ترمزی موتوری برابر با ‪ 75‬کیلو وات و توان تئوری این موتور برابر با ‪ 120/7‬اسب بخار است‪ .‬بازده مکانیکی‬
‫این موتور را محاسبه کنید‪.‬‬ ‫کار کالسی‬

‫‪110‬‬
 ‫‪1‬ـ توان مفید موتور ‪ 4‬زمانه ای در دور ‪ 2500 rpm‬با بازده مکانیکی ‪ 85‬درصد برابر با ‪ 51‬کیلو وات است‪ .‬مقدار‬
‫توان تئوری را بر حسب کیلو وات محاسبه کنید‪.‬‬ ‫کار کالسی‬
‫‪2‬ـ قطر دهانۀ ســیلندر موتور چهار زمانه ‪ 6‬سیلندری ‪ 80‬میلی متر و کورس آن ‪ 120‬میلی متر است‪ ،‬چنانچه‬
‫فشار متوسط احتراق روی پیستون ‪ 9‬کیلوگرم بر سانتی متر مربع و دور موتور ‪ 3000 rpm‬باشد‪ ،‬تعیین کنید‪:‬‬
‫الف) حجم مفید سیلندرهای موتور بر حسب لیتر‬
‫ب) نیروی مؤثر احتراق روی پیستون بر حسب نیوتن‬
‫ج) کار تئوری یک پیستون برحسب کیلوگرم متر‬
‫د) توان خروجی موتور در صورتی که بازدۀ مکانیکی موتور برابر ‪ 90‬درصد باشد‪ ،‬بر حسب بخار و کیلو  وات‬
‫هـ) توان تئوری موتور بر حسب اسب بخار و کیلو  وات‬
‫‪3‬ـ اگر نســبت تراکم یک موتور ‪4‬ســیلندر ‪ ،11:1‬حجم تراکم آن ‪ 70‬سانتی متر مکعب‪ ،‬و کورس پیستون آن‬
‫‪ 100‬میلی متر باشد تعیین کنید‪:‬‬
‫الف) حجم مفید موتور بر حسب لیتر‬
‫ب) قطر پیستون بر حسب میلی متر‬

‫ارزشیابی شایستگی‬
‫اصول مبانی کاربردی در خودرو‬

‫نمره‬ ‫استاندارد عملکرد‬

‫شاخص تحقق‬ ‫شایستگی‬
‫شایستگی‬ ‫(کیفیت)‬

‫استفاده از محاسبات مربوط به نیرو و فشار‬

‫‪3‬‬ ‫بهدست آوردن توانایی در‬
‫در تعمیرات‬ ‫محاسبات مربوط به تبدیل‬
‫محاسبات ساده نیرو‪ ،‬گشتاور‬
‫واحدها و نیرو و گشتاور و فشار‬
‫محاسبات تبدیل واحد و نیرو و فشار‬ ‫‪2‬‬ ‫انتقال نیرو و کاربرد آن در‬
‫و بازده‬
‫تعمیرات‬
‫محاسبات تبدیل واحدها‬ ‫‪1‬‬

‫نمره مستمر از ‪1‬‬

‫نمره واحد یادگیری از ‪3‬‬

‫نمره واحد یادگیری از ‪20‬‬

‫زمانی هنرجو شایستگی پیدا می کند که ‪ 2‬نمره از ‪ 3‬نمره هر واحد یادگیری را دریافت کند‪.‬‬

‫نمره کلی درس زمانی لحاظ می شود که هنرجو در کلیه کارها شایستگی را پیدا کند‪.‬‬

‫‪111‬‬
112
 ‫پودمان ‪5‬‬
‫مقاومت قطعات در برابر تغيير شكل‬

‫‪113‬‬
 ‫آیا قطعات و سازههای مکانیکی خراب میشوند و میشکنند؟‬
‫قطعــات و ســازهها هنــگام اســتفاده از آنهــا یــا بــه مــرور زمــان دچــار خرابــی و شکســت میشــوند‪ .‬در شــکل زیــر‬
‫نمونههایــی از خرابــی و شکســت را میبینیــد‪.‬‬

‫شكل ‪1‬ـ خرابی و شكست قطعات‬

‫آنها در یک چیز مشترک هستند؟ خرابی‬

‫دالیل احتمالی خرابی و شکست قطعات نشان داده شده در شکل باال را در گروه خود بررسی کنید؟‬
‫به نظر شما کدام دلیل عامل بیشتر خرابیهای قطعات نشان داده شده در شکل است؟‬ ‫فعالیت‬

‫پاســخ ‪.................................................................................................................................................................................................................... :‬‬

‫‪.....................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪114‬‬
 ‫دالیل کلی خرابی قطعات در نمودار زیر گفته شده است‪:‬‬

‫استفاده‬
‫نادرست از آنها‬

‫شرایط‬
‫فرسودگی‬ ‫محیطی‬
‫نامناسب‬

‫دالیل کلی خرابی‬

‫قطعات‬

‫وجود مشکل‬ ‫مشکل‬

‫در جنس و مواد‬ ‫به وجود آمده‬
‫به کار رفته در‬ ‫هنگام ساخت‬
‫آنها‬

‫طراحی‬
‫نامناسب آنها‬

‫به نظر شما بیشترین علت خرابی قطعات و سازهها که در کارگاه هنرستان مشاهده کردید‪ ،‬چیست؟‬
‫‪...........................................................................................................................‬‬ ‫کار‌کالسی‬
‫‪...........................................................................................................................‬‬
‫‪..........................................................................................................................‬‬

‫چگونه میتوان از بروز خرابیها در قطعات جلوگیری کرد؟‬

‫‪...........................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................‬‬
‫‪..........................................................................................................................‬‬

‫‪115‬‬
 ‫چرا قطعات و سازهها خراب میشوند؟‬
‫هنگام استفاده از قطعات و سازهها‪ ،‬آنها به روشهای گوناگون خراب میشوند‪.‬‬

‫دالیل خرابی قطعات هنگام کار‬

‫بارگذاری نوسانی ـ‬ ‫بارگذاری (نیروی‬

‫سایش‬ ‫خستگی‬ ‫خوردگی‬
‫تشدید‬ ‫بیش از حد)‬

‫درباره روش دیگری از خرابی قطعات گفت وگو کنید؟‬

‫فکرکنید‬
‫قطعه ای که خراب است نمی تواند كاری كه از آن خواسته شده است را به درستی انجام دهد‪ .‬وقتی كه می گوییم‬
‫یك قطعه مقاوم اســت‪ ،‬یعنی اینكه در مقابل خرابی دوام دارد و از خود باید بپرســیم در مقابل چه چیزی مقاوم‬
‫است؟ مقاومت در مقابل جابه جایی‪ ،‬مقاومت در برابر خوردگی‪ ،‬مقاومت در برابر سایش‪ ،‬مقاومت در مقابل شكست‪،‬‬
‫مقاومت در مقابل زنگ زدگی و غیره‪.‬‬

‫بارگذاری و نیروهای وارده روی قطعات چگونه است؟‬

‫کششی‬ ‫هنگام کار و استفاده از قطعات و ابزارها‪ ،‬نیروها و گشتاورهای‬
‫گوناگونی روی قسمتهای مختلف آنها وارد میشود‪ .‬این‬
‫بارگذاریها به شکلهای گوناگونی انجام میگیرد (شکل‪.)2‬‬
‫کمانش‬ ‫فشاری‬
‫نیروها میتوانند بر قطعه در جهتهای مختلف وارد شوند‪.‬‬
‫انواع‬ ‫قسمتهای مختلف قطعه باید در برابر این نیروها و‬
‫بارگذاری‬ ‫بارگذاریها‪ ،‬هنگامی که بهصورت آرام یا به صورت ضربه‬
‫و یا پی در پی اعمال میشود‪ ،‬مقاومت کنند‪ .‬اسکلت بدن‬
‫خمشی‬ ‫برشی‬ ‫انسان نیز از استخوانهای مختلفی تشکیل شده است که زیر‬
‫بارگذاریهای مختلفی قرار میگیرد؛ برای نمونه استخوان‬
‫پیچشی‬ ‫پای انسان در بارگذاری کششی‪ ،‬بارگذاری فشاری‪ ،‬برشی‪،‬‬
‫پیچشی و خمشی قرار میگیرد (شکل ‪.)3‬‬

‫شکل ‪2‬ـ انواع بارگذاری روی قطعات‬

‫‪116‬‬
 ‫شكل ‪3‬ـ انواع بارگذاری ها روی استخوان‬

‫جلوههای آفرینش‪:‬‬
‫در بدن انسان اسکلت و استخوان ها وضعیت گوناگونی دارند‪ .‬حفاظت از اندام هایی مانند مغز‪ ،‬قلب و شش ها از‬
‫مهم ترین آنها است‪ .‬حرکت بدن انسان بر پایه اسکلت و استخوان ها است‪ .‬چون‬
‫اسکلت تکیه‌گاه عضالت قرار می‌گیرد‪ ،‬شکل دادن به بدن انسان نیز از دیگر وظایف‬
‫استخوان ها است‪ .‬استخوان‏‌های ما ‪ ۱۴‬درصد از وزن کل بدنمان را تشکیل می‏‌دهند‪.‬‬
‫بدن انسان در بدو تولد از ‪ ۳۰۰‬استخوان تشکیل شده است‪ .‬تعداد استخوان‌‌ها به‬
‫مرور کمتر و‌در بزرگ‌سالی به ‪ 206‬عدد کاهش می‏‌یابد‪ .‬یکی شدن چند استخوان‬
‫با هم‪ ،‬علت کم شدن تعداد استخوان‏‌های بدن است‪ .‬بیش‌ترین تعداد استخوان‏‌های‬
‫بدن در دستان ما قرار دارد‪ .‬مچ دست به تنهایی ‪ 54‬استخوان دارد‪ .‬صورت ‪ 14‬و پا‬
‫‪ 26‬استخوان دارد‪.‬طوالنی‏‌ترین استخوان بدن‪ ،‬استخوان ران پا است‪ .‬این استخوان‬
‫یک چهارم قد هر فرد را تشکیل می‏دهد‪.‬کوچک‏‌ترین استخوان بدن در گوش میانی‬
‫قرار دارد و «استخوان رکابی» نامیده می‌شود و کمتر از سه میلی‏‌متر است‪ .‬تنها‬
‫استخوانی که هنگام تولد رشد کافی یافته و دیگر تغییر نمی‏‌کند‪ ،‬در گوش قرار دارد‪.‬‬
‫اگرچه به نظر استخوان‏‌های بدن سفت و محکم هستند اما ‪ 75‬درصد آن‏‌ها را آب‬
‫تشکیل می‏‌دهد‪ .‬هر کدام از استخوان ها شکل ویژه ای دارند و بارگذاری و اعمال نیرو‬
‫روی آنها متفاوت است‪ .‬در هر نوع از بارگذاری بیش از حد روی استخوان شکل‬
‫شکستن استخوان متفاوت است‪.‬‬

‫‪117‬‬
‫بــا اســتفاده از یــک خطکــش فلــزی‪ ،‬انــواع بارگذاریهــا را روی آن اعمــال کنیــد‪ .‬همچنیــن بــه انــدازه جابهجایــی‬
‫خطکــش در هــر نــوع بارگــذاری توجــه کنیــد‪ .‬بارگــذاری میتوانــد بــا اعمــال نیــرو در راســتای طــول خطکــش‪،‬‬
‫کار کالسی‬
‫عمــود بــر خطکــش یــا بــا ایجــاد گشــتاور انجام شــود (شــكل‪.)4‬‬

‫شکل ‪4‬ـ انواع بارگذاری روی خط کش فلزی‬

‫در کدام نوع از بارگذاری‪ ،‬خط کش در مقابل جابه جایی مقاوم تر است؟ در گروه خود بحث کنید؟‬
‫پاسخ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . :‬‬
‫در فعالیت انجام شده‪ ،‬بارگذاری اعمال شده از دو بخش تشکیل شده است‪:‬‬
‫‪ -1‬وارد کردن نیرو‬
‫‪ -2‬وارد کردن گشتاور‬

‫واحــد نیــرو‪ ،‬نیوتــن (‪ )N‬و واحــد گشــتاور‪ ،‬نیوتــن‬

‫متــر(‪ )N.m‬اســت‪ .‬بهصــورت شــماتیک نیــرو و‬
‫گشــتاور را بهصــورت شــکل ‪ 5‬نشــان میدهنــد‪ .‬بــه ‪d‬‬
‫بــازوی گشــتاور میگوینــد‪.‬‬

‫شكل ‪ 5‬ـ عالئم گشتاور و نیرو‬

‫بهنظر شما هل دادن یک ماشین راحتتر است (نیرو) یا بستن یک پیچ کوچک به اندازه گشتاور مجاز و بدون‬
‫بهکارگیری ابزار (گشتاور) ؟ درباره پاسخ گفتگو کنید‪.‬‬ ‫فکرکنید‬

‫‪118‬‬
 ‫در کارگاه یــک پیــچ را بــدون بهکارگیــری ابــزار و فقــط بــا دســت ســفت کنیــد و پیــچ دیگــری را بــا ابــزار‬
‫(بــرای نمونــه بــا آچــار رینگــی) ســفت کنیــد‪ .‬انــدازه سفتشــدن هــر یــک را بــا ابــزار مناســب (گشتاورســنج)‬
‫کار‌کالسی‬
‫اندازهگیــری کنیــد‪ .‬از مقایســه آنهــا چــه نتیجــهای میگیریــد؟‬
‫پاسخ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . :‬‬

‫همان گونه که دیدید بدن انسان در اعمال نیرو و گشتاور به قطعات محدودیت هایی دارد‪ .‬پژوهش كنید با کاربرد‬
‫چه ابزارها و وسایلی می توان نیرو و گشتاور بیشتری وارد کنید؟‬
‫پژوهش‬
‫پاسخ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . :‬‬

‫‪150N‬‬ ‫مثال‪:‬‬
‫در شــكل ‪ 6‬دو آچار شالقی یكسان روی میله گشتاور‬
‫‪250mm‬‬
‫وارد می كننــد‪ .‬بازوی هر آچار ‪ 250‬میلی متر اســت‪.‬‬
‫گشــتاور كلی وارده به نقطه اتصال میلــه به دیوار را‬
‫برحسب نیوتن متر به دست آورید‪.‬‬
‫(‪ =2×150)N( × 0/25 )m(= 75)N.m‬گشتاور هر آچار×‪=2‬گشتاور‬

‫جهت گشتاور كلی در جهت عقربه های ساعت است‪.‬‬

‫‪150N‬‬
‫شکل ‪  6‬ـ وارد کردن گشتاور بر میله با دو آچار شالقی‬

‫‪F = 140 N‬‬

‫گشــتاور وارد شــده بــه پیــچ در نقطــه ‪ O‬را در شــكل‪7‬‬
‫برحســب نیوتــن متــر محاســبه كنیــد‪ .‬جهــت آن را‬
‫نیــز مشــخص كنیــد‪.‬‬
‫کار‌کالسی‬
‫پاســخ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . :‬‬
‫‪............. ....................................‬‬
‫‪95mm‬‬
‫‪.................................. ...... . ......‬‬
‫‪.................. ...... . ................... ...‬‬
‫شکل ‪7‬ـ وارد کردن گشتاور بر میله با آچار‬

‫‪119‬‬
 ‫گشــتاور وارد شــده بــه پیــچ را در شــكل ‪ 8‬بــر حســب‬
‫‪15kg‬‬
‫نیوتــن متــر محاســبه كنیــد‪ .‬جهــت آن را نیــز مشــخص‬
‫کار‌کالسی‬
‫كنید ‪.‬‬
‫پاسخ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . :‬‬
‫‪300mm‬‬ ‫‪15kg‬‬
‫‪..........................................‬‬
‫‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .‬‬
‫‪300mm‬‬
‫‪....... .......... ...... . ...................‬‬
‫شکل ‪  8‬ـ وارد کردن گشتاور بر پیچ با آچار چرخ‬

‫‪150N‬‬ ‫در شكل ‪ 9‬گشتاور وارد شده به ستون فقرات در نقطه‬

‫‪ A‬را محاســبه كنید‪ .‬همانگونه كه مشــاهده می كنید‬ ‫پژوهش‬

‫هنگام بلند كردن بار با دست‪ ،‬هر چه فاصله بار از بدن‬

‫بیشتر باشد گشتاور وارده به ستون فقرات بیشتر خواهد‬
‫بود و در نتیجه امكان آسیب دیدن ستون فقرات بیشتر‬
‫خواهد شــد‪ .‬پژوهش كنید روش درست بلند كردن بار‬
‫با بدن و دســت ها چگونه است و چرا باید به آن شیوه‪،‬‬
‫بار را بلند كرد؟‬
‫‪600mm‬‬ ‫پاسخ ‪.............................................. :‬‬
‫شكل ‪9‬ـ گشتاور واردشده به ستون فقرات بر‬ ‫‪....................................................‬‬
‫اثر بلند كردن بار با دست ها‬ ‫‪................................................‬‬

‫برای باز كردن پیچ های چرخ خودرو نشــان داده شده‬

‫در شكل‪ ،10‬گشتاور ‪ 12‬كیلوگرم متر الزم است‪ .‬برای‬
‫بازکردن پیچ بیشــترین اندازه نیرویی که با دست روی‬ ‫کار‌کالسی‬

‫آچار چرخ باید وارد شود چند نیوتن است؟‬

‫پاسخ ‪.............................................. :‬‬
‫‪....................................................‬‬
‫‪................................................‬‬

‫شكل ‪10‬ـ بازكردن پیچ چرخ خودرو با آچار چرخ‬

‫‪120‬‬
 ‫االستیک‪ ،‬پالستیک و شکست قطعات‬
‫همــان طور که تجربه کردید روی قطعــات انواع بارگذاری‬
‫وارد می شــود‪ .‬در یک قطعه ممکن اســت قسمتی از آن‬
‫بحرانی و حساس باشد و نیرو و گشتاور در آن نقطه بیشتر‬
‫از نقاط یا قسمت های دیگر باشد‪ .‬احتمال خرابی و شکست‬
‫در این نقطه از همۀ نقاط در قطعه بیشــتر است‪ .‬در شكل‬
‫‪ 11‬قســمت های بحرانی یك آچار را مشخص كنید‪ .‬حال‬
‫این پرسش ها را در ذهن خود مرور کنید‪.‬‬
‫‪ -1‬اگر نیرو و گشتاور وارده به یک قطعه کم باشد آیا قطعه‬
‫شكل ‪11‬ـ قسمت های بحرانی یك آچار هنگام بارگذاری با‬
‫رنگ قرمز مشخص شده است‪.‬‬ ‫پس از تغییر شــکل (ممكن است شــما این تغییر شکل را‬
‫نبینید) به شکل اول خود باز می گردد؟‬

‫‪ -2‬اگر نیروی بیش از حد مجاز به قطعه وارد شود چه اتفاقی می افتد؟‬

‫‪ -3‬اگر نیرو خیلی زیاد باشد‪ ،‬یا به دفعات زیاد و به صورت نوسانی وارد شود چه اتفاقی می افتد؟‬
‫مفتول یک گیره کاغذ را همانند شکل زیر باز کنید‪ .‬یک‬
‫سمت آن را در دست خود محکم بگیرید‪ .‬با انگشت دست‬
‫دیگــر به انتهای مفتول نیرو وارد کنید‪ .‬حالت های زیر را‬
‫در نظر بگیرید (شكل ‪.)12‬‬
‫شکل ‪ 12‬آزمایش بارگذاری روی یک مفتول گیره کاغذ‬
‫را نشــان می دهد‪ .‬پس از انجام آزمایش‪ ،‬پرسش های زیر‬
‫کار‌کالسی‬
‫را پاسخ دهید‪:‬‬
‫‪ -1‬اگر نیروی وارد شــده به سر مفتول کم باشد پس از‬
‫برداشتن نیرو‪ ،‬آیا مفتول به جای خود برمی گردد؟‬
‫پاسخ ‪............................................... :‬‬
‫‪.....................................................‬‬
‫‪ -2‬اگر نیروی وارد شــده به سر مفتول زیاد باشد پس از‬
‫برداشتن نیرو‪ ،‬آیا مفتول به جای خود برمی گردد؟‬
‫پاسخ ‪............................................... :‬‬
‫‪.....................................................‬‬
‫‪ -3‬اگر نیروی وارد شده به سر مفتول زیاد باشد و این کار‬
‫را برای چندین بار تکرار کنیم چه اتفاقی می افتد؟‬
‫شکل ‪12‬ـ آزمایش بارگذاری روی یک مفتول گیره کاغذ‬ ‫پاسخ ‪............................................... :‬‬
‫‪.....................................................‬‬
‫اگر قطعه پس از بارگذاری به حالت اول خود برگشت‪ ،‬می گویند قطعه در ناحیه االستیک (کشسان همانند فنر و‬
‫کش الستیکی) است و در زمانی که قطعه به حالت خود برنگشت‪ ،‬میگویند قطعه در ناحیه پالستیک (مومسان‪،‬‬
‫نکته‬
‫همانند موم و پالستیک) است و وقتی قطعه از یک نقطه جدا شود‪ ،‬می گویند شکست اتفاق افتاده است‪.‬‬

‫‪121‬‬
 ‫جلوه آفرینش‪:‬‬
‫دانشمندان دریافتند حشرۀ آســیابک (‪ )dragonfly‬با‬
‫طول حداکثر ‪ 3/8‬ســانتی متر‪ ،‬هنــگام مهاجرت هزاران‬
‫کیلومتــر را بر فــراز اقیانوس‌ها به طور پیوســته پرواز‬
‫می‌کند‪ .‬آنها معتقدند که بدن این حشرات برای سفرهای‬
‫طوالنی مدت تکامل یافته اســت‪ .‬چرا که سطح بال‌های‬
‫این حشــرات در مقایســه با هم‌نوعان خود بسیار بیشتر‬
‫بــوده و امکان پرواز گالید یا بــدون بال‌زدن را برای آنان‬
‫امکان‌پذیر می‌ســازد‪ .‬به نظر شــما در طول زندگی این‬
‫شکل ‪13‬ـ حشره آسیابک‬
‫حشــره‪ ،‬بال هــای آن چند بار باال و پاییــن می رود؟ در‬
‫آزمایش قبل‪ ،‬مفتول را چند بار باال و پایین حرکت دادید‬
‫تا مفتول شکست؟ طراحی بدن هر پرنده ای کاری بسیار‬
‫سخت و پیچیده است!‬

‫انواع مقاومت در مقابل تغییر شكل‬

‫سفتی‪ :‬مقاومت یك قطعه در برابر تغییر شكل كشسان (االستیك) بر اثر اعمال نیرو را گویند‪ .‬هرچه در قطعه برای‬
‫جابه جایی و تغییر شكل كشسان نیروی بیشتری نیاز باشد‪ ،‬آن قطعه سفت تر است‪.‬‬
‫استحكام‪ :‬مقاومت یك قطعه در برابر تغییر شكل دائمی بر اثر اعمال نیرو را گویند‪ .‬هرچه قطعه نیروی بیشتری‬
‫تحمل كند قبل از این كه تغییر شكل دائمی بدهد یا دچار تسلیم و شكست شود‪ ،‬آن قطعه مستحكم تر است‪.‬‬
‫چقرمگی‪ :‬مقاومت در برابر شكست بر اثر مصرف انرژی را گویند‪ .‬هرچه برای شكستن قطعه انرژی بیشتری صرف‬
‫شود‪ ،‬آن قطعه چقرمه تر است‪.‬‬
‫یك تكه چوب تر و یك تكه چوب خشك مشابه هم را زیر بارگذاری خمشی قرار دهید‪ .‬به نظر شما كدام سفتتر‪،‬‬
‫مستحكمتر و چقرمهتر است؟‬
‫کار‌کالسی‬
‫پاسخ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . :‬‬
‫‪...........................................................................................‬‬

‫برای افزایش مقاومت در مقابل تغییرشكل بر اثر اعمال نیرو و انرژی چه كاری انجام دهیم‪:‬‬
‫‪ -1‬اســتفاده از جنس مناسب‪ :‬انتخاب جنس مناسب برای هدف مورد نظر تأثیر زیادی بر استحكام قطعه خواهد‬
‫داشت‪.‬‬
‫‪ -2‬شــکل هندسی مناسب‪ :‬با استفاده از شکلهای هوشمندانه میتوان قطعات و سازهها را به گونه ای ساخت که‬
‫بار و نیروی بیش تری تحمل کنند‪.‬‬
‫‪ -3‬اســتفاده از تکیه گاه و ایجاد شرایط مناسب‪ :‬وجود تکیه گاههای خوب سبب می شود که قطعات نیروی بیشتر‬
‫تحمل کنند‪.‬‬
‫در نمودار شکل ‪ 14‬روشهای افزایش مقاومت قطعه در برابر تغییر شكل بر اثر اعمال نیرو نشان داده شده است‪:‬‬

‫‪122‬‬
 ‫تقویت سفتی جنس قطعه‬
‫افزایش سفتی قطعه‬
‫تغییر شکل هندسی قطعه‬

‫تقویت استحکام جنس قطعه‬

‫افزایش استحکام قطعه‬ ‫برای افزایش مقاومت در برابر تغییر شکل‬
‫تغییر شکل هندسی قطعه‬

‫تقویت چقرمگی جنس قطعه‬

‫افزایش چقرمگی قطعه‬
‫تغییر شکل هندسی‬

‫شکل ‪14‬ـ روش های افزایش مقاومت قطعه در برابر تغییر شكل‬

‫مقاومت قطعه در برابر بارگذاری کششی و فشاری‬

‫اگر بار اعمال شــده ســبب کشیده شــدن قطعه در‬
‫راستای محور بار شــود‪ ،‬بارگذاری کششی خواهد بود‪.‬‬
‫همچنین اگر بار اعمال شده سبب فشرده شدن قطعه‬
‫شود بارگذاری فشــاری خواهد بود (شكل ‪ .)15‬همان‬
‫طور که پیشتر آموخته اید‪ ،‬قطعات هنگام بارگذاری کم‪،‬‬
‫رفتاری همانند فنر از خود نشــان می دهند و کشیده‬
‫می شــوند و پس از برداشته شــدن بار به موقعیت اول‬
‫شكل ‪15‬ـ بارگذاری كششی و فشاری‬
‫خود بازمی گردند‪.‬‬

‫سفتی قطعه در بار گذاری كششی‪:‬‬

‫جابه جایی انتهای یک میله که زیر بارگذاری کششی االستیک قرار دارد با نیرو و طول میله رابطه مستقیم دارد و‬
‫با مساحت سطح مقطع و سفتی جنس میله‪ ،‬رابطه عکس دارد‪ .‬هر چه سطح مقطع میله بزرگ تر باشد برای یک‬
‫نیروی ثابت جابه جایی کمتر می شود‪.‬‬

‫نیرو * طول‬
‫___________________ = جابه جایی در بارگذاری محوری‬
‫سفتی جنس * سطح مقطع‬
‫ ‬
‫ســفتی جنــس مــواد گوناگــون نســبت بــه هــم متفــاوت اســت‪ .‬هــر چــه جنــس مــاده ســفتتــر باشــد جابهجایــی و‬
‫تغییرشــکل آنهــا کمتــر اســت‪.‬‬
‫سفتی فوالد>سفتی مس>سفتی آلومینیوم‬
‫بــه طــور معمــول ســفتی فــوالد از بیشــتر فلــزات بیشــتر اســت‪ .‬نــام دیگــر ســفتی جنــس مــواد‪ ،‬ضریــب‬
‫کشســانی و االســتیک اســت‪.‬‬
‫‪123‬‬
 ‫استحكام قطعه در بارگذاری كششی‬
‫نیــروی وارده بــه واحــد ســطح را تنــش گوینــد‪ .‬هــر چــه نیــرو بیشــتر و ســطح مقطع کوچکتر باشــد تنش بیشــتر‬
‫میشــود‪ .‬هرچــه تنــش كششــی یــا فشــاری بیشــتر شــود‪ ،‬قطعــه بــه خرابــی و شكســت نزدیــکتر میشــود‪.‬‬

‫نیروی کششی‬
‫_______________ = تنش کششی در بار گذاری محوری‬
‫سطح مقطع‬

‫اگر تنش كششــی یا فشــاری در یك قطعه‪ ،‬بیشتر از استحكام كششــی جنس قطعه شود‪ ،‬قطعه دچار خرابی و‬
‫شكست می شود‪ .‬استحكام كششی به جنس قطعه بستگی دارد‪ .‬یكی دیگر از راههای افزایش استحكام یك قطعه‬
‫تقویت شكل هندسی است تا تنش در قطعه كم شود‪ .‬برای اینکه یک میله در برابر نیروی کششی مقاوم باشد باید‬
‫سطح مقطع میله را افزایش دهیم؛ یعنی هر چه سطح مقطع میله بیشتر باشد در مقابل نیروی كششی یا فشاری‬
‫مقاوم تر است‪ .‬مقاومت قطعاتی كه به صورت کششی یا فشاری بارگذاری شده اند‪ ،‬نوع شکل سطح مقطع روی آن‬
‫تأثیری ندارد‪ .‬مقدار استحكام كششی جنس فلزات مختلف با یكدیگر متفاوت است‪.‬‬

‫استحكام كششی فوالد > استحكام كششی مس > استحكام كششی آلومینیوم‬
‫در شکل ‪ 16‬دو میله از جنس فوالد زیر بارگذاری یکسان‬
‫کشیده می شــوند‪ .‬اگر طول و وزن میلهها یکسان باشند‬
‫کار کالسی‬
‫کدام یک بیشتر کشیده می شوند؟ در گروه خود گفت وگو‬
‫کنید‪.‬‬
‫پاسخ ‪......................................................................................... :‬‬
‫‪........................................................................................................‬‬
‫‪........................................................................................................‬‬
‫‪.......................................................................................................‬‬
‫شكل ‪16‬ـ بارگذاری یكسان روی میله هایی با طول و‬
‫‪......................................................................................................‬‬
‫جنس و وزن یكسان‬

‫در شکل ‪ 17‬دو میله از جنس فوالد با سطح مقطع دایرهای‬

‫توپر زیر بارگذاری یکسان کشیده میشوند‪ .‬اگر وزن میله‬
‫کار کالسی‬
‫‪ 1‬نصف وزن میله ‪ 2‬باشد جابهجایی میله ‪ 1‬چند برابر میله‬
‫‪ 2‬است (طول میلهها برابر است)‪.‬‬
‫پاسخ ‪......................................................................................... :‬‬
‫‪........................................................................................................‬‬
‫‪........................................................................................................‬‬
‫‪........................................................................................................‬‬
‫شكل ‪17‬ـ بارگذاری یكسان روی میله هایی با طول‬ ‫‪.......................................................................................................‬‬
‫و جنس یكسان‬

‫‪124‬‬
 ‫مقاومت قطعه در برابر بارگذاری برشی‬
‫اگر بار اعمال شــده سبب بريدن قطعه شود‪ ،‬بارگذاری برشي خواهد بود‪ .‬اين بارگذاري با دو نيرو در جهت خالف‬
‫هم و نزديك هم اتفاق می افتد‪ .‬قيچي كردن نمونه اي از بارگذاري برشي است‪ .‬مقاومت سازه‌هایی با سطح مقطعی‬
‫که به صورت برشي بارگذاری شده است مستقل از شکل مقطع است (شكل ‪.)18‬‬

‫شكل ‪18‬ـ بارگذاری برشی‬

‫استحكام قطعه در بارگذاری برشی‬

‫نیروی برشــی وارده به واحد سطح را تنش برشی می گویند‪ .‬هر چه نیروی برشی بیشتر و سطح مقطع کوچک تر‬
‫باشــد تنش برشــی بیشتر می شود‪ .‬هر چه تنش برشی یا فشاری بیشتر شود‪ ،‬قطعه به خرابی و شکست نزدیک تر‬
‫می شود‪ .‬برای نمونه اگر در شكل ‪ 18‬قطر پیچ كوچك تر و نیرو ثابت باشد‪ ،‬تنش برشی بیشتر خواهد بود‪.‬‬

‫نیروی برشی‬
‫ـــــــــــــــــــــ = تنش برشی‬
‫سطح مقطع‬

‫اگر تنش برشــی در یك قطعه بیشــتر از مقاومت برشی جنس قطعه شود‪ ،‬قطعه دچار خرابی و شكست می شود‪.‬‬
‫مقاومت برشی جنس های مختلف قطعات‪ ،‬متفاوت است‪ .‬پس برای افزایش ضریب اطمینان و گسیخته نشدن یك‬
‫قطعه باید تنش را كم كنیم‪ .‬برای اینکه یک پیچ یا قطعه در برابر نیروی برشی مقاوم باشد باید سطح مقطع پیچ‬
‫را افزایش دهیم؛ یعنی هر چه سطح مقطع پیچ بیشتر باشد‪ ،‬در برابر نیروی برشی محكم تر است‪ .‬در قطعاتی که‬
‫به صورت برشــی بارگذاری شده اند‪ ،‬شکل مقطع روی مقاومت برشی بی تأثیر است‪ .‬مقاومت برشی فلزات با توجه‬
‫به جنس آنها متفاوت است‪ .‬هر چه مقاومت برشی جنس باالتر باشد‪ ،‬استحكام قطعه در برابر بارگذاری برشی نیز‬
‫بیشتر خواهد بود‪.‬‬

‫مقاومت برشی فوالد> مقاومت برشی مس> مقاومت برشی آلومینیوم‬

‫‪125‬‬
‫با توجه به شــكل زیر درباره علت خرابی لبههای برندۀ ناخنگیر و دم باریك گفت وگو كنید‪ .‬به نظر شما لبههای‬
‫برنده استحكام الزم را نداشته است یا اینكه به درستی از آنها استفاده نشده است؟‬
‫کار‌کالسی‬
‫پاسخ ‪...................................................................................................................................................................................................................................................... :‬‬
‫‪.......................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫شكل ‪19‬ـ لبه های برندۀ خراب شده در ناخن گیر و دم باریك‬

‫در شكل ‪ 20‬یك تسمۀ فوالدی با چند پیچ از یك جنس روی یك دیوار چوبی محكم پیچ شده است‪ .‬به نظر‬
‫شما برای یك نیروی برشی ثابت كدام حالت از اتصال در برابر نیروی برشی محكم تر است و پیچ ها دیرتر بریده‬
‫کار‌کالسی‬
‫می شوند‪ .‬در گروه خود گفت وگو كنید‪.‬‬
‫پاسخ ‪............................................................................................................................................................................................................................................ :‬‬

‫ج‬ ‫ب‬ ‫الف‬

‫شكل ‪20‬ـ اتصاالت چند روش اتصال تسمه به دیوار چوبی تحت بارگذاری برشی‬

‫‪1‬ـ با یك انبردست دو مفتول یا میخ با قطرهای مختلف را برش دهید‪ .‬برای نیروی وارده یكسان تنش برشی‬
‫وارده به كدام یك بیشتر است؟ كدام یك راحت تر بریده می شود‪ ،‬چرا؟‬
‫کار‌کالسی‬
‫پاسخ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . :‬‬

‫‪2‬ـ همین كار را برای دو مفتول با قطر یكسان و جنس متفاوت (مس و فوالد) انجام دهید؟ تنش برشی كدام‬
‫یك بیشتر خواهد بود؟ كدام یك زودتر بریده خواهد شد‪ ،‬چرا؟‬
‫پاسخ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . :‬‬

‫‪126‬‬
 ‫مقاومت قطعه در برابر بارگذاری خمشی‬
‫یکی از انواع بارگذاریها‪ ،‬بارگذاری خمشــی اســت (شــکل ‪ .)21‬همان گونه که می بینید هر یک از موارد اعمال‬
‫گشــتاور به دو طرف قطعه‪ ،‬اعمال نیرو به انتهای یک تیر یک ســر درگیر و نیز اعمال نیرو به وسط یک تیر با دو‬
‫تکیه گاه باعث نوعی خمش در تیر می شوند‪.‬‬

‫شكل ‪21‬ـ انواع بارگذاری برای خمش یك تیر یا قطعه‬

‫با استفاده از روش های نشان داده شده در شكل ‪ 21‬روی خط كش فلزی بارگذاری خمشی انجام دهید‪.‬‬

‫کار‌کالسی‬

‫‪127‬‬
‫دو كاغذ ‪ A4‬را نصف كنید و با استفاده از آنها آزمایشهای زیر را انجام دهید‪.‬‬

‫كاغذها را تا كرده روی هم قرار دهید‪ ،‬سپس‬ ‫کار‌کالسی‬

‫لبههای آن را چســب زده و آنها را روی دو‬
‫تكیه گاه قرار دهید‪ .‬با انگشــت دست روی‬
‫وســط كاغذها نیرو وارد كنید‪ .‬اســتحكام‬
‫كاغذها در مقابل خمش را حس کنید‪.‬‬

‫كاغذها را روی هم قرار دهید‪ ،‬ســپس آن را‬

‫لوله كرده و با چسب لبههای آن را بچسبانید‪.‬‬
‫ســپس آن را روی دو تكیه گاه قرار دهید‪ .‬با‬
‫انگشت دســت روی وسط كاغذها نیرو وارد‬
‫كنید‪ .‬استحكام كاغذها در مقابل خم شدن‬
‫را حس کنید‪.‬‬

‫كاغذهــا را تك تك لوله كرده و ســپس با‬

‫چسب آنها را به هم وصل كنید‪ .‬سپس آن را‬
‫روی دو تكیه گاه قرار دهید‪ .‬با انگشت دست‬
‫روی وسط كاغذها نیرو وارد كنید‪ .‬استحكام‬
‫كاغذها در مقابل خمش را حس کنید‪.‬‬

‫كاغذها را تك تك به شــكل قوطی درآورده‬

‫و ســپس با چسب آنها را به هم وصل كنید‪.‬‬
‫ســپس آن را روی دو تكیه گاه قرار دهید‪ .‬با‬
‫انگشت دســت روی وسط كاغذها نیرو وارد‬
‫كنید‪ .‬استحكام كاغذها در مقابل خم شدن‬
‫را حس کنید‪.‬‬
‫شكل ‪22‬ـ بررسی مقاومت در برابر بارگذاری خمشی‬

‫‪128‬‬
 ‫پس از انجام آزمایش ها به پرسشهای زیر پاسخ دهید‪.‬‬
‫‪ -1‬وزن كاغذها در سه آزمایش با هم چه تفاوتی دارند؟‬
‫کار‌کالسی‬
‫پاسخ ‪..................................................................................................................................................................................................................................... :‬‬
‫‪.......................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪ -2‬استحكام كدام قطعه و سازۀ كاغذی كه شما آزمایش كردید در مقابل نیروی خمشی باالتر است؟‬
‫پاسخ ‪................................................................................................................................................................................................................................... :‬‬
‫‪..................................................................................................................................‬‬
‫‪ -3‬اگر شما قرار بود یك پل طراحی میكردید‪ ،‬كدام یك از سازهها را پیشنهاد می كردید؟‬
‫پاسخ ‪................................................................................................................................................................................................. :‬‬
‫‪....................................................................................................................................................................‬‬

‫با استفاده از خط كش فلزی بارگذاری خمشی را در دو‬

‫جهت انجام دهید؟ مقاومت خمشی خط كش فلزی در‬ ‫کار‌کالسی‬
‫كدام جهت بیشتر است؟ یعنی در كدام حالت خطكش‬
‫به ســختی خم می شــود؟ (راهنمایی‪ :‬به سطح مقطع‬
‫خط کش توجه كنید‪( ).‬شكل ‪.)23‬‬
‫پاسخ ‪.................................................................................................................... :‬‬
‫‪.................................................................................................................................‬‬
‫‪.................................................................................................................................‬‬

‫شكل ‪23‬ـ بارگذاری خمشی روی خط كش در دو جهت‬

‫همان طور كه در آزمایش دیدید با اینكه ســطح مقطع خط كش در دو حالت یكســان است؛ اما استحكام خمشی‬
‫خط كش در حالت (ب) بیشــتر از حالت (الف) است‪ .‬دلیل آن این است كه ممان اینرسی سطح مقطع خط کش‪،‬‬
‫حول محور خمش در حالت (ب) بیشتر از حالت (الف) است‪.‬‬
‫مماناینرسی‬
‫ممان اینرســی عامل مقاوم در مقابل خمش اســت و هر چه ذرات تشكیل دهندۀ جسم در سطح مقطع نسبت به‬
‫محور خمش دورتر باشد‪ ،‬ممان اینرسی بیشتر است‪.‬‬

‫شكل ‪24‬ـ انواع سطح مقطع در خمش‬

‫‪129‬‬
‫به شــكل ‪ 24‬توجه كنید‪ ،‬ســطح مقطع همه شکل ها با هم برابر است؛ یعنی همۀ مساحت ها یكسان هستند ولی‬
‫ممان اینرســی حول محور افقی در شكل (الف) كه شــبیه به ‪ I‬است از ممان اینرسی بقیۀ شكلها بیشتر است‪.‬‬
‫همچنین ممان اینرسی شكل (ح) از همه كوچك تر است‪.‬‬
‫كتاب خود را ‪ 90‬درجه موافق عقربههای ساعت بچرخانید‪ .‬حال به سطح مقطع ها نگاه كنید‪ ،‬به نظر شما كدام‬
‫سطح مقطعها در حول محور افقی (محور جدید) ممان اینرسی بیشتری دارند؟ در گروه خود گفت وگو كنید؟‬
‫کار ‌کالسی‬
‫پاسخ‪............................................................................................................................................................................................................................................:‬‬

‫سفتی قطعه در بارگذاری خمشی‬

‫هنگام خمش یك قطعه یا یك تیر باالی جسم كشیده و پایین جسم فشرده میشود و بیشترین جابه جایی قطعه‬
‫در انتهای آن خواهد بود‪.‬‬

‫شكل ‪25‬ـ خمش یك قطعه تحت بارگذاری خمشی‬

‫توسط یك تكه ابر بارگذاری خمشی را آزمایش كنید و كشیدگی و فشردگی ذرات را ترسیم کنید‪.‬‬
‫پاســخ‪................................................................................................................................................................................................................................:‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫جابه جایی انتهای یک قطعه که تحت بارگذاری خمشی قرار دارد با نیرو و توان سوم طول میله رابطۀ مستقیم دارد‬
‫و با ممان اینرسی و سفتی جنس قطعه رابطۀ عکس دارد؛ یعنی هر چه ممان اینرسی سطح مقطع قطعه بزرگ تر‬
‫باشد برای یک نیروی ثابت‪ ،‬جابه جایی کمتر می شود و قطعه در مقابل خمش سفت تر است‪.‬‬
‫نیرو × (طول‪)3‬‬ ‫______________________‬
‫∝ جابجایی در خمش‬
‫سفتی جنس × ممان اینرسی‬
‫هر چه جنس ماده سفت تر باشد جابهجایی و تغییر شکل آنها در مقابل خمش کمتر و سفتی قطعه بیشتر خواهد‬
‫بود و برای جابهجایی باید نیرو و گشتاور بیشتری وارد شود‪.‬‬
‫در گروه در مورد نیرو و گشتاور‪ ،‬سفتی جنس‪ ،‬جابهجایی‬
‫و طول قطعات در شــكل ‪ ،26‬بحث و گفت و گو کنید و‬
‫زیم‬ ‫کار ‌کالسی‬
‫دن‬
‫وم‬
‫نی‬‫ومی‬
‫منی‬ ‫دلیل جابهجایی ثابت آنها را توضیح دهید؟‬
‫رنز‬ ‫چ‬ ‫آل‬
‫الد‬
‫فو‬ ‫ب‬ ‫پاسخ‪........................................................................................:‬‬
‫‪..................................................................................................‬‬
‫‪12‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪..................................................................................................‬‬
‫‪15‬‬

‫شكل ‪26‬ـ جابه جایی قطعات در بارگذاری خمشی‬

‫‪30‬‬
‫‪130‬‬
 ‫استحكام قطعه در بارگذاری خمشی‬
‫هنگام خمش در یك قطعه‪ ،‬باالی جســم كشیده و پایین جسم فشرده می شود؛ لذا به باالی جسم تنش كششی‬
‫و به پایین جســم تنش فشــاری اعمال میشود‪ .‬اگر تنش كششی و فشاری در یك قطعه در هنگام خمش بیشتر‬
‫از استحكام كششی یا فشاری شود‪ ،‬قطعه دچار خرابی و شكست میگردد‪ .‬همان طور كه قب ً‬
‫ال گفته شد استحكام‬
‫كششی یا فشاری به جنس قطعه بستگی دارد‪ .‬یكی دیگر از راههای افزایش مقاومت قطعه در برابر خمش‪ ،‬كاهش‬
‫تنش خمشــی وارد بر آن اســت‪ .‬برای این کار باید ممان اینرسی قطعه حول محور خمش را افزایش دهیم‪ .‬یعنی‬
‫هر چه ممان اینرسی بیشتر باشد‪ ،‬قطعه در مقابل خمش مستحكم تر است‪.‬‬
‫گشتاور‬
‫__________ ∝ تنش در قطعه هنگام خمش‬
‫ممان اینرسی‬

‫اگر وزن و طول قطعه ای ثابت باشد‪ ،‬سطح مقطع به شكل ‪ ،I‬در بارگذاری خمشی در یك جهت بیشترین استحكام‬
‫را داراست‪( .‬به قطعات نشان داده شده در شكل اول فصل مراجعه كنید)‪ .‬اگر بارگذاری خمشی در چند جهت باشد‬
‫دایرۀ توخالی بهترین استحكام خمشی را دارد‪ .‬این موضوع را در آزمایش با كاغذها تجربه كردید‪.‬‬

‫دو مفتــول فلــزی هــم جنــس را بــه طــول ‪20‬‬

‫ســانتیمتر كــه دارای قطرهــای مختلــف و توپــر‬
‫کار ‌کالسی‬
‫هســتند بــه یــك گیــره ببندیــد‪ ،‬و آن را بارگــذاری‬
‫خمشــی كنیــد‪ ،‬كدامیــک دارای اســتحكام خمشــی‬
‫باالتــر هســت؟‬
‫همیــن كار را بــرای دو مفتــول هــم جنــس‪ ،‬هــم وزن‪،‬‬
‫هــم طــول بــا ممــان اینرســی متفــاوت انجــام دهیــد‪.‬‬
‫اســتحكام كدامیــك بیشــتر اســت؟‬
‫شكل ‪27‬ـ بارگذاری خمشی دو میله با جنس و طول یكسان‬
‫پاسخ ‪.................................................................................................................. :‬‬

‫مقاومت قطعه در برابر بارگذاری پیچشی‬

‫همان طور که در آزمایش با خط کش فلزی تجربه کردید یکی دیگر از انواع بارگذاریها بارگذاری پیچشــی است‪.‬‬
‫روی خط کش فلزی یا هر قطعۀ دیگر با چندین روش می توان بارگذاری پیچشی انجام داد‪ .‬در شکل زیر دو روش‬
‫برای پیچاندن قطعه نشان داده شده است‪.‬‬

‫شكل‪28‬ـ روش هایی برای پیچاندن قطعه‬

‫‪131‬‬
‫با چند روش بارگذاری متفاوت یك خط كش فلزی را دچار پیچش کنید و سپس شكلهای آنها را رسم کنید‪.‬‬
‫پاسخ ‪.............................................................................................................................................................................................. :‬‬
‫کار ‌کالسی‬
‫‪..........................................................................................................................................................................................................‬‬

‫ممان اینرسی قطبی‬

‫ممان اینرســی قطبی عامل مقــاوم در مقابل پیچش‬
‫اســت و هر چه ذرات تشــكیل دهندۀ جسم در سطح‬
‫مقطع نسبت به محور دوران دورتر باشد‪ ،‬ممان اینرسی‬
‫قطبی بیشتر است‪ .‬برای اینكه استحكام قطعه در برابر‬
‫پیچش بیشــتر باشــد باید ممان اینرسی قطبی جسم‬
‫حول محور دوران باالتر باشــد‪ .‬به شكل ‪ 29‬نگاه كنید‪،‬‬
‫ب‬ ‫الف‬ ‫مساحت سطح مقطع شــكل (الف) با شكل (ب) برابر‬
‫است اما ممان اینرسی قطبی سطح مقطع شكل (الف)‬
‫شكل ‪29‬ـ ممان اینرسی قطبی برای دو سطح مقطع متفاوت‬ ‫از ممان اینرسی قطبی شكل (ب) بیشتر است‪.‬‬

‫سفتی قطعه در بارگذاری پیچشی‬

‫هنگامی كه قطعــه ای تحت بارگذاری پیچشــی قرار‬
‫می گیرد‪ ،‬ذرات جسم حول محور خود دوران می كنند‬
‫و جابه جا می شــوند‪ .‬انواع بارگذاری برای ایجاد پیچش‬
‫در جسم وجود دارد‪.‬‬
‫به شــكل ‪ 30‬نگاه كنید‪ .‬زاویۀ پیچشــی یا جابه جایی‬
‫انتهای یک قطعه که زیر بارگذاری پیچشی قرار دارد با‬
‫نیرو و طول میله رابطۀ مستقیم دارد و با ممان اینرسی‬
‫قطبی و سفتی برشی جنس قطعه (كه به آن صالبت هم‬
‫گفته میشــود) رابطۀ عکس دارد؛ یعنی هر چه ممان‬
‫اینرســی ســطح مقطع قطعه بزرگ تر باشد برای یک‬
‫شكل ‪30‬ـ پیچش در یك قطعه‬
‫نیروی ثابت جابه جایی کمتر می شــود و قطعه در برابر‬
‫پیچش سفت تر است‪.‬‬
‫طول × گشتاور پیچشی‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ∝ زاویه در پیچش‬
‫سفتی برشی جنس × ممان اینرسی قطبی‬

‫هر چه جنس ماده ســفت تر باشد جابه جایی و تغییر شکل آنها در برابر پیچش کمتر خواهد بود و برای جابه جایی‬
‫باید نیرو و گشتاور بیشتری وارد شود‪.‬‬

‫سفتی برشی فوالد>سفتی برشی مس >سفتی برشی آلومینیوم‬

‫‪132‬‬
‫ســه خط كش چوبی‪ ،‬فلزی و پالســتیكی ‪ 30‬سانتی متری با سطح مقطع یكسان را زیر پیچش قرار دهید‪ .‬برای‬
‫جابه جایی ‪ 45‬درجه كدام یك نیروی بیشتری الزم است؟‬
‫کار ‌کالسی‬
‫پاسخ ‪............................................................................................................................................................................................. :‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫استحكام قطعه در بارگذاری پیچشی‬
‫بارگذاری پیچشی سبب ایجاد تنش برشی در جسم می شود‪ .‬اگر تنش برشی واردشده به جسم به اندازه مقاومت‬
‫برشی قطعه برسد‪ ،‬قطعه دچار خرابی میشود‪ .‬فلزات و مواد مختلف دارای استحكام برشی متفاوت هستند‪ .‬هر چه‬
‫استحكام برشی جنس قطعه باالتر باشد‪ ،‬استحكام پیچشی نیز باالتر خواهد بود‪.‬‬
‫گشتاور پیچشی‬
‫_______________ ∝ تنش در قطعه هنگام خمش‬
‫ممان اینرسی قطبی‬

‫هرچه ممان اینرســی قطبی بیشــتر باشد استحكام پیچشی قطعه باالتر خواهد بود‪ .‬برای نمونه اگر دو لولۀ توپر و‬
‫توخالی دارای اندازه‪ ،‬وزن و جنس یكسان باشند‪ ،‬استحكام پيچشي لولۀ تو خالی بیشتر است‪.‬‬

‫یكــی از مواردی كه هنگام كار با آن مواجه می شــویم‬

‫بریدن پیچ اتصاالت است‪ .‬به نظر شما كدام مورد سبب‬
‫کار ‌کالسی‬
‫بریدن پیچ می شود (شكل ‪:)31‬‬
‫الف) وارد كردن گشتاور بیش از حد مجاز به پیچ‬
‫ب) پایین بودن ممان اینرسی قطبی‬
‫ج) پایین بودن تنش برشی مجاز به دلیل جنس قطعه‬

‫شكل ‪31‬ـ یك پیچ بریده شده بر اثر بارگذاری پیچشی‬

‫در سیستم انتقال قدرت در خودرو‪ ،‬برای انتقال حركت‬

‫از موتــور به چرخ های عقب از میل گاردان اســتفاده‬ ‫پژوهش‬
‫می شود‪ .‬میل گاردان زیر بارگذاری پیچشی قرار دارد‪.‬‬
‫پژوهش كنید كه ســطح مقطع میل گاردان دارای چه‬
‫شكلی است و جنس آن از چیست؟ (شكل ‪)32‬‬

‫شكل ‪32‬ـ میل گاردان بارگذاری پیچشی را‬

‫برای انتقال گشتاور تحمل می کند‪.‬‬

‫‪133‬‬
 ‫چند نمونه تمرین‬
‫تمرین ‪:1‬‬
‫اگر وزن و نیروی وارده به دو كفش نشان داده شده در شكل زیر یكسان باشد تنش فشاری روی پاشنۀ كدام كفش‬
‫بیشتر بوده‪ ،‬احتمال خراب شدن كدام پاشنه بیشتر است؟‬

‫تمرین ‪:2‬‬
‫از روش های تولید تیرهای آهنی‪ ،‬برش و جوشكاری تیر آهن به شكل النه زنبوری است‪ .‬چرا این نوع از تیر آهن ها‬
‫در مقابل خمش استحكام بیشتری دارند؟‬

‫تمرین‪: 3‬‬
‫در وزنه برداری گشتاور زیادی به میلۀ وزنه برداری وارد می شود كه آن را خم میكند‪ .‬برای اینكه استحكام میله‬
‫در بارگذاری خمشی باال رود چه راه حلی پیشنهاد می کنید؟‬

‫‪134‬‬
 ‫همان طور كه میدانید در مدارهای برقی خودرو‪ ،‬ســاختمان یا وســایل‪ ،‬فیوزها نقش حفاظتی از دیگر قطعات‬
‫برقــی را بــر عهده دارند؛ یعنی اینكه اگر برق بخواهد به قطعه ای صدمــه وارد كند‪ ،‬فیوز از این كار جلوگیری‬
‫پژوهش‬
‫میكنــد و خود را قربانی می كند‪ .‬به همین صورت در وســایل مكانیكی نیز فیــوز مكانیكی وجود دارد‪ .‬فیوز‬
‫مكانیكی ســبب می شود تا نیرو و گشــتاور بیش از حدی به قطعات مكانیكی وارد نشود و آنها دچار خرابی و‬
‫شكست نشوند‪ .‬فیوزهای مكانیكی انواع مختلفی دارند كه پین های برشی از این جمله هستند‪ .‬شما همراه گروه‬
‫خــود در زمینه انواع فیوزهای مكانیكی كه خود را قربانی دیگر قطعات می كنند تا به آنها صدمه نزند پژوهش‬
‫كنید و چند نمونه از آن را در دستگاهها و وسایل كاری موجود در كارگاه نام ببرید‪.‬‬

‫همــان طور كــه دیدید اســتخوانهای بدن انســان هر‬

‫كــدام برای هدفی كه دارند شــكل های گوناگونی دارند‪.‬‬
‫پژوهش‬
‫استخوان ساق پا (تیبیا) دومین استخوان بزرگ بدن بعد‬
‫از اســتخوان ران پا اســت كه انواع مختلف بارگذاری در‬
‫جهتهای مختلف به آن وارد می شود‪ .‬به نظر شما سطح‬
‫مقطع این اســتخوان چرا به صورت توپر یا به شكل مربع‬
‫شكل نیست؟ فكر می كنید طراح آن چرا این شكل را كه‬
‫شبیه دایرۀ تو خالیســت‪ ،‬انتخاب كرده است؟ به صورت‬
‫گروهی پژوهش كنید‪.‬‬

‫در شــكل زیر اگر نیروی ‪ P1‬و ‪‌P2‬با هم برابر باشــند‪ ،‬جابه جایی تیر در جهت افقی بیشــتر است یا در جهت‬
‫عمودی؟ علت را توضیح دهید؟‬
‫کار کالسی‬

‫‪135‬‬
‫مواد ترد و شكننده و مواد نرم و چكش پذیر هر كدام هنگام پیچش به شكل خاصی میشكنند‪ ،‬شكل شكستن هر‬
‫یك از مواد را هنگام پیچش بررسی كنید‪.‬‬
‫پژوهش‬

‫یكــی از مــوارد رایــج هنــگام كار‪ ،‬شكســت متــه هنــگام ســوراخ كاری اســت‪ .‬دالیــل شكســت متــه هنــگام كار را‬
‫بررســی کنیــد؟‬
‫پاسخ‪............................................................................. :‬‬
‫‪.......................................................................................‬‬
‫‪.......................................................................................‬‬
‫‪.......................................................................................‬‬
‫‪.......................................................................................‬‬

‫بــرای محکمتــر شــدن هنــگام پیــچ كــردن قطعــات‬

‫چوبــی چــه مــواردی را بایــد در نظــر گرفــت؟‬
‫پاسخ‪.............................................................................. :‬‬
‫‪........................................................................................‬‬
‫‪........................................................................................‬‬
‫‪........................................................................................‬‬
‫‪........................................................................................‬‬
‫‪........................................................................................‬‬

‫كمانش چیست و برای استحكام قطعه در كمانش باید چه كاری انجام داد؟ تصاویر مربوط را رسم کنید‪.‬‬
‫پاسخ‪................................................................................................................................................................................ :‬‬
‫پژوهش‬
‫‪..........................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪136‬‬
 ‫ارزشیابی شایستگی‬
‫مقاومت قطعات در برابر تغییر شکل‬

‫نمره‬ ‫استاندارد عملکرد‬

‫شاخص تحقق‬ ‫شایستگی‬
‫شایستگی‬ ‫(کیفیت)‬

‫مقایسه نسبی سفتی قطعات در بارگذاری‬ ‫یافتن توانایی مقایسه سفتی‬

‫کششی‪ ،‬برشی‪ ،‬پیچشی‪ ،‬خمشی به طور‬ ‫‪3‬‬ ‫قطعات مکانیک ساده در‬
‫صحیح‬ ‫مقایسه نسبی سفتی قطعات‬
‫بارگذاریهای خالص‬
‫در بارگذاری کششی‪ ،‬فشاری‪،‬‬
‫مقایسه نسبی سفتی قطعات در بارگذاری‬ ‫برشی‪ ،‬پیچشی‪ ،‬خمشی‬
‫‪2‬‬
‫کششی‪ ،‬برشی‪ ،‬پیچشی بهطور صحیح‬ ‫یافتن توانایی مقایسه استحکام ساده با توجه به مشخصات‬
‫هندسی و جنس آنها‬ ‫قطعات مکانیک ساده در‬
‫مقایسه نسبی سفتی قطعات در بارگذاری‬ ‫بارگذاریهای خالص‬
‫‪1‬‬
‫کششی‪ ،‬برشی بهطور صحیح‬

‫نمره مستمر از ‪1‬‬

‫نمره واحد یادگیری از ‪3‬‬

‫نمره واحد یادگیری از ‪٢0‬‬

‫زمانی هنرجو شایستگی پیدا می کند که ‪ 2‬نمره از ‪ 3‬نمره هر واحد یادگیری را دریافت کند‪.‬‬

‫نمره کلی درس زمانی لحاظ می شود که هنرجو در کلیه کارها شایستگی را پیدا کند‪.‬‬

‫‪137‬‬
 ‫منابع‬
‫ سازمان پژوهش و برنامه ریزی دفتر تألیف کتاب های درسی فنی‬،1394 ،‫ـ برنامه درســی رشته مکانیک خودرو‬1
.‫و حرفه ای و کاردانش‬
.‫ـ برنامه درسی دانش فنی پایه‬2
.‫ـ مستندات فنی شرکت های خودرو ساز‬3
4‫ ـ‬Jack Erjavec , “Automotive technology Asystem Approach “ ,5th edition , 2009 , Delmar
Cengage Learning
5‫ ـ‬James D. Halderman “ Automotive technology principles ,Diagnosis and service “ , 4th
Edition , 2011 , Prentice Hall
6‫ ـ‬Tom Denton ,” Automobile Electrical and Electronic Systems “ , 3th Edition , 2004
,Elsevier
7‫ ـ‬Tim Gilles , “ Automotive Engines Diagnosis , repair , rebuilding “ , 6th edition , 2010
, Delmar
8‫ ـ‬James E. Duffy , “Modern Automotive Technology “ , 7th Edition , 2009 , Goodheart-
Willcox
9‫ ـ‬Christopher Hadfield , ” Today’s Technician Automotive engine repair and rebuiding “
4th Edition , , Delmar Cengage Learning

138