Zdasz to Matura 2015 Repetytorium Matura. Język Polski Podstawa

JĘZYK POLSKI
Ł PO D STA W A
R E P E T Y T O R IU M M A T U R A
KI Z D / A S Z .T O
W S iP
Spis treści 3
i
Spis treści
I. Jązyk jako system znaków
36. Gatunki epickie ...................................................... 109
1. Rodzaje z n a k ó w .................................................... 5 37. D ram at .................................................................... 1 1 2
2 . System językowy .................................................. 8 38. Przem iany dram atu .............................................. 1 1 4
3. Akt kom unikacji językowej .................................. 13 Sp raw d zian po dziale V ............................................. 1 1 7
4. N adaw ca i odbiorca te k s t u .................................. 14
5. Inform acje ja w n e i u k r y t e ................................... 12 VI. Pub licystyka
6 . W spółczesne zm iany m odelu 39. Specyfika tekstów publicystycznych ....................119
kom unikacji językowej ........................................ 16 40. W iad o m o ść i komentarz
Sp raw d zian po dziale I ............................................ 25 w tekstach p ra s o w y c h ........................................... 1 2 1
41. Felieton ....................................................................1 2 3
1!. Teksty k u ltu ry
42. Reportaż ................................................................. 1 2 4
7. Różnorodność tekstów kultury .......................... 22 4 3 . Przem ów ienie i w y w ia d ......................................... 1 2 5
8 . Sztuki p la s ty c z n e .................................................. 25 44. Teksty popularnonaukow e ................................... 127
9. F i lm ......................................................................... 33 Sp raw d zian po dziale VI ............................................. 129
10. T e a t r ...................................................................... 38
£
I I . Sztuki a u d io w iz u a ln e ........................................... 41 VII. Św ia d o m o ść językow a

12. Muzyka ................................................................. 43 45. Różnice językowe w ynikające
13. Kultura popularna ................................................ 45 ze zm ian historycznych .........................................131
14. Recepcja różnych tekstów kultury ...................... 48 46. O dm iany teryto rialn e polszczyzny...................... 134
Sp raw d zian po dziale I I ............................................. 50 47. O d m iany środowiskowe i zaw odow e
polszczyzny .............................................................1 3 7
III. Funkcje te k stó w
48. Charakterystyczne cechy różnych s t y ló w 138
15. Funkcje tekstów. Funkcja in fo rm atyw n a .......... 52 49. Rodzaje i funkcje stylizacji .................................... 142
16. Funkcja im presyw na ............................................ 55 50. A rc h a iz a c ja ...............................................................14 4
17. Funkcja ekspresyw na ........................................... 57 51. Dialektyzacja .......................................................... 146
18. Funkcja p o e ty c k a .................................................. 58 52. Kolokwializacja ...................................................... 148
19. Sło w n ictw o neu tralne, em ocjonalne Sp raw d zian p o d z ia le V II ............................................ 149
i w artościujące ..................................................... 60
20. Różne sposoby w yrażania w artościow ań V III. Pop raw n o ść językow a
w tekstach ............................................................ 62 53. Popraw ność i stosow ność w y p o w ie d z i 151
Sp raw d zian po dziale III ............................................ 64 54. Kryteria poprawności ję z y k o w e j.......................... 155
55. Różne typ y b łęd ó w ję z y k o w y ch ........................... 158
¡V. Sztuka skuteczneg o m ó w ie n ia
Sp raw d zian po dziale V III ........................................... 162
2 1 . Retoryka.
Rodzaje zabiegów re to ry c z n y c h ......................... 66 IX. H isto ria lite ra tu ry
2 2 . Przygotow yw anie i w ygłaszanie 56. A n t y k ....................................................................... 164
w y p o w ie d z i........................................................... 69 57. B i b l i a ........................................................................ 1 7 3
23. Ironia i jej fu n k c je ................................................. 74 58. Ś re d n io w ie c z e ........................................................ 181
24. Zabiegi e ry s ty c z n e ................................................ 75 59. R e n e s a n s ..................................................................188
25. M an ip u lacja ję z y k o w a .......................................... // 60. B a r o k ....................................................................... 194
Sp raw d zian po dziale I V ............................................ 80 61. O ś w ie c e n ie .............................................................. 201
62. Rom antyzm ............................................................. 208
V. Poetyka
63. Pozytywizm ............................................................. 216
26. Pod staw ow e pojęcia z zakresu poetyki ............. 82 64. M ło d a Polska ...........................................................223
27. Rodzaje i gatunki literackie ................................. 84 65. Dwudziestolecie m iędzyw ojenne .........................231
28. W yznaczniki kompozycji ...................................... 86 66 . Literatura okresu w o jn y i okupacji ...................... 239
29. Fonetyczne i fleksyjne środki s ty lis ty c z n e 89 67. W spółczesność (po 1945 r.) ...................................244
30. Słow otw órcze i składniow e Sp raw d zian po dziale IX .............................................. 252
środki s ty lis ty c z n e ................................................ 92
31. Leksykalne i frazeologiczne X. Lektury z gwiazdką
środki s ty lis ty c z n e ................................................ 94 68 . Bogurodzico ........................................................... 254
32. Typy system ów w ersyfikacyjnych 1 rym y .......... 97 69. |an Kochanowski - fraszki ..................................... 256
33. L iry k a ........................................................................ 100 70. Jan Kochanowski - Treny ...................................... 260
34. Gatunki liryczne ................................................... 103 71. Jan Kochanowski - w yb ran e pieśni i psalm y .... 264
35. Fpika. Typy n a r r a c ji............................................... 105 72. Ignacy Krasicki - w yb ran e bajki ........................... 267
73. Adam Mickiewicz - Dziady, część II .................. 271 93. Interpretacja utworu literackiego ..................... 353
74. Adam Mickiewicz - Dziady, część III ................. 277 94. Interpretacja porównawcza ................................ 356
75. Adam Mickiewicz - Pan Todeusz ........................283 95. Spójność te k s tu ............................. 360
76. Aleksander Fredro - Z em sta ............................... 289 Spraw dzian po dziale XII .......................................... 363
77. Bolesław Prus - Lalko ........................................ 294
78. Henryk Sienkiewicz - Quo vadis ....................... 300 X III. Praca nad tekstem
79. Henryk Sienkiewicz - Krzyżocy ..........................305 96. Sporządzanie planu i konspektu ......................... 365
80. Henryk Sienkiewicz - Potop .............................. 309 97. Opracowywanie redakcyjne te k s t u ..................... 369
81. Stanisław W yspiański - Wesele ........................ 312 98. Dokonywanie uzupełnień
82. W itold Gombrowicz - Ferdydurke .....................317 i przekształceń...................................................... 372
83. Bruno Schulz - o p o w ia d a n ia .............................. 321 99. W ła ś ciw y dobór s ło w n ic tw a ................................ 374
Spraw dzian po dziale X ............................................ 326 1 0 0 . Przypisy ................................................................. 376
101. Streszczanie i p arafrazo w an ie.............................. 377
XI. Konteksty
1 0 2 . Cytowanie ............................................................. 379
84. W ażne toposy kultury europejskiej....................328 Spraw dzian po dziale X I I I ........................................... 380
85. Tekst jako nośnik wartości .................................333
86 . Sym bol i alegoria ............................................... 336 XIV. W yszukiw an ie informacji
87. Słow a klucze i inne 103. Przedmiotowa baza danych .................................382
elem enty z n a cz ą ce ............................................. 338 104. Słowniki i lek syko n y.............................................. 385
88 . Konwencje lite ra c k ie ...........................................341 105. Opis bibliograficzny .............................................. 387
Spraw dzian po dziale XI .......................................... 343 106. Typy bibliografii .................................................... 388
Spraw dzian po dziale X I V .............................................389
X II. Tworzenie w ypowiedzi
89. Różne formy te k s tó w .......................................... 345 Zadania z rozwiązaniem krok po k r o k u ..................... 391
90. Rozp raw ka............................................................ 347 Arkusz m atu raln y - przykładow y zestaw z a d a ń 402
91. Recenzja .............................................................. 350 Odpowiedzi do zadań .................................................. 410
92. R e fe ra t..................................................................352 Indeks term in ó w i pojęć ..............................................413
Oznaczenie stopnia trudności zadań: • - ła tw e średnio trudne • • • - tru d n e
W ię c e j n a W W W .Z D A S Z .T O
Arkusze m aturalne z kluczem odpowiedzi a także:

Zadania do wszystkich tem atów i działów : Podpowiedzi do zadań
■ Zadania z gwiazdką Rozwiązania wszystkich zadań
Test na wejście Aktualne postępy w nauce
h Wiedza Słow nik pojęć
* * *JT •
K
S 8 ■ 1 n
P gm-rt*.r Ææ Ii
.
LP
^tVZ«' (JE
. »kas • *1»1% ł
1
’iBF 1 s _______ i
9ft 9ht91
’
H ■
»j»■ «•
» -.. fy
1. Język jako I; fjl 1

ji 9
< j ■^F S i
•
«
3
n
fl ; •i
f4*'V m 1 ł
tS
■H if e
system znaków
\▼ e 1 f
* /B W À * U 1
<<*
■
m i
1. Rodzaje znaków
Forma i treść znaku
Znak - możliwy do zaobserwowania elem ent rzeczywistości, który odnosi się do czegoś innego
poza sobą. Znaki nie są istotne ze względu na swoje cechy zewnętrzne, ale ze względu na elementy
rzeczywistości, do których się odnoszą.
Każdy znak ma określoną formę, postrzeganą zmysłami, oraz przyporządkowaną

do mej treść (znaczenie). Forma znaku jest ściśle związana z jego treścą (jedno
nie istnieje bez drugiego).
ZNAK = FORMA (strona oznaczająca) + TREŚĆ (strona oznaczana)
Znaki mogą być odbierane różnymi zmysłami. Z tego względu wyróżniamy znaki:
■ wzrokowe, np. napis w urzędzie „Zaraz wracam",
■ słuchowe, rp . dzwonek kończący lekcję,
■ węchowe, r.p. zapach spalenizny, Powyższy znak
h smakowe, np. smak potrawy wigilijnej, przekazuje następującą
treść: przejście dla
e dotykowe, r.p. poklepanie kogoś do plecach.
pieszych.
Znakiem może być każdy element rzeczywistości pod warunkiem, że jakiś odbiorca
iczyta jego znaczenie. N ie zawsze znak ma świadom ego nadawcę - podczas
>munikacji wielu znaków używa się nieświadomie.
!naki mogą tworzyć uporządkowane systemy nazywane kodami (zob. 2. System językowy).
Rodzaje znaków
Znaki
j
I “ “
naturalne umowne (konwencjonalne)
inaczej sym ptom y, oznaki inaczej sygnały

T T "—
lZ =
symbole
ikoniczne
:
Znaki n a tu ra ln e
i :parie na istniejącym naturalnie (nieustanowionym przez człowieka)
Wm ąz<u między formą a treścią znaku.
Nfe powstają celowo, nie mają nadawców.
[c z czytywane przez ludzi na podstawie ich wiedzy o otoczeniu
■ f r . o występujących w nim związkach przyczynowo-skutkowych),
ipteady: zaczerwieniony nos i policzki, rozgrzane czoło - oznaki prze-
»a. 'jm ie n ie c, spuszczony wzrok -oznaki zawstydzenia; przebi-
f - oznaka nadchodzącej wiosny.
w ię c e j na WWW.ZDASZ.TO
6 I. JĘ Z Y K JA K O S Y S T E M Z N A K Ó W
□ Z n a k i u m o w n e (k o n w e n c jo n a ln e )
^ O p ie ra ją się na z w iąz k u m ię d z y fo rm ą a tre ś c ią z n a k u ; z w ią z e k ten z o s ta je o k re ś lo n y w w y n ik u u m o w y

w d an e; w s p ó ln o c ie s p o łe c z n e j.
b S ą ce lo w e , m a ją n a d a w c ę i o d b io rcę .
■ Ich o d c z y ty w a n ie w y m a g a z n a jo m o ś c i k o n w en cji istn ie ją ce j w d an ej w s p ó ln o c ie .
inaczej obrazy ich wygląd nie jest w naturalny spo só b związany

przypom inają w yglądem zjawiska i przedmioty, z treścią inform acyjną przekazywaną przez znak.
d o których się odnoszą. P rz y k ła d y : znaki alfabetu Braille’a; zapis nutowy
Prz yk ła d y: naklejka z postacią kobiety oznaczająca
w stęp tylko d'a pań; rysunek gaśnicy na ścianie,
przy której stoi sprzęt gaśniczy
CfAVO
a
*
*
3ä i l ê
if P ~
t- U.i * g
( S I ■ --T ? j
K o n w e n c ję, która o kreśla s p o s ó b o d cz yta n ia z n a k ó w u m o w n y c h , m o ż n a z m ie n ić , a le w y m a g a to p o in fo rm o

w a n ia p o ten cja ln ych o d b io rc ó w o w p ro w a d z o n y c h z m ia n a c h . Je st to n iez b ę d n e także w ó w cz as, g d y poszerza
się jak iś kod, np. w sytu acji w p ro w a d z e n ia n o w e g o znaku d ro g o w e g o .
K s z ta łt z n ak u i s p o s ó b je g o o d c z y ta n ia z a le ż y o d ko ntekstu k u ltu ro w eg o . N a przykład c z e rw o n y krzyż na
b ia ły m tle w n a s z y m kręgu k u ltu ro w ym o z n a c z a o rg a n iz a c ję h u m a n ita r n ą n io s ą c ą p o m o c . W krajach a ra b
skich tak ie treści k o m u n ik u je b iała flaga z c z e rw o n y m p ó łksiężycem .
Kom unikacja w e rb a ln a
D o z n a k ó w k o n w e n cjo n a ln y c h , o d c z ytyw a n y ch z g o d n ie z p rzyjętym w d an e j s p o łe c z n o ś c i z w y cz a je m , należą
także znaki ję z yk o w e (w e rb a ln e ).
4 treść
Znak językowy
strona dźwiękowa
(artykułowane dźwięki),
strona graficzna (znaki pism a)
w ie c e j n a w w w .z d a s z .t o
1. Rodzaje znaków 7
Słowo - wymówione lub napisane - jest najbardziej precyzyjnym ze wszystkich rodzajów znaków. Z odpowiednią
formą wyrazu są połączone różne odcienie znaczeniowe - zmiana formy może powodować zm ianę znaczenia.
Na przykład dom to budynek mieszkalny, słowo dom ek oznacza, że ten budynek jest m ały lub miły, natomiast
wyraz domisko sugeruje, że dom jest wielki.
Znaki językowe pełnią różne funkcje (zob. 15. Funkcje tekstów):
■ informują o rzeczywistości (wyrazy nazywają przedmioty lub zjawiska i określają ich cechy),
a wyrażają uczucia, myśli, pragnienia mówiącego,
a pozwalają wywierać w pływ na postawę i zachowanie odbiorcy.
□ Komunikacja niewerbalna
W zachowaniach językowych charakter znaku mają nie tylko słowa. N a przykład w piśm ie znaczenie mogą
mieć: mniej lub bardziej staranny zapis, interpunkcja, używanie wielkich liter, podkreślanie słów czy podział
tekstu na akapity. Intonacja, czyli sposób wypowiadania słów, melodia wypowiedzi, może radykalnie zmieniać
znaczenie wypowiedzianego zdania. Decyduje np. o tym, czy dana wypowiedź zostanie odebrana jako stwier
dzenie, polecenie czy pytanie.
Na sens wypowiadanych komunikatów' mają w p ływ także różnego rodzaju znaki niewerbalne, takie jak:
* mimika - np. uśmiech, skrzywienie ust,
a gesty - np. puknięcie się palcem w czoło,
o pozycja ciała i jego ruchy - np. ukłon,
2 inne dźwięki - np. gwizdnięcie.
Odczytywanie tych znaków opiera się w głównej m ierze na intuicji, choć niekiedy zależy także od kontekstu
kulturowego.
•Yygląd i zachowanie ludzi mogą być źródłem wielu Komunikacja niewerbalna jest równie ważna jak
różnorodnych informacji o nich: o ich emocjach, komunikowanie się za pomocą słów. Między treściami
■•ykształceniu, cechach charakteru, oczekiwaniach przekazywanymi tymi dwoma kanałami nie może być
••obec innych osób itp. Komunikaty niewerbalne sprzeczności. Gdyby pracownik ukazany na zdjęciu
bywają nadawane świadomie, choć częściej są po prawej stronie powiedział, że cieszy się z nowych
r eświadome. obowiązków, uznalibyśmy, że nie mówi prawdy.
mi ważnych komunikatów są pozycja ciała i jego Wiedzy o nas dostarczają także budowa ciała, strój,
(np. ukłon), a nawet sposób patrzenia i odległość fryzura... |eden z amerykańskich naukowców powiedział
rozmówcami. wprost: „Człowiek nie może się nie komunikować".
2. System językowy
Język jako system znaków

S y s te m to z b ió r e le m e n tó w u p o rz ą d k o w a n y c h w o k re ś lo n y s p o s ó b i w e d łu g u sta lo n y ch reg u ł. W ta k ich w ła
ś n ie z b io ra c h fu n k c jo n u ją znaki s tw o rz o n e p rz e z cz ło w ie k a , n p . s y s te m z n a k ó w d ro g o w y c h , s y s te m s y g n a łó w
św ietln ych .
P o szcze g ó ln e s ys te m y znakó w nazyw ają fragm en ty rzecz yw istości. Każdy e le m e n t syste m u z n a k ó w p ełni o k re ślo
n ą funkcję i je st w ścisłe; relacji z in n y m i e le m e n ta m i teg o s yste m u . N a przykład z n a k przejazdu n iestrz eż o n eg o
n a le ż y d o te g o s a m e g o s y s te m u , c o z n a k z a k a z u ją c y w ja z d u w s z e lk ic h p o ja z d ó w , p o n ie w a ż o b y d w a o d n o s z ą
się d o tej s a m e j rz e c z y w is to ś c i (ru c h u d ro g o w e g o ). Z kolei b ia ła fla g a ja k o znak p o d d a n ia się n a le ż y ju ż d o
in n e g o s y s te m u , p o n ie w a ż o d n o s i się d o o d m ie n n e g o fra g m e n tu rz e cz yw isto ści.
Także znaki ję z y k o w e s ą u p o rz ą d k o w a n y m z b io re m . S y s te m ję z y k o w y o b e jm u je znaki ję z yk o w e (s ło w n ic tw o )

o ra z re g u ły ich łą c z e n ia w w ię k s z e c a ło ś c i (g ra m a ty k ę ).
język - 1 . s y s te m z n a k ó w u m o w n y c h o ra z r e g u ł łą c z e n ia ich z e s o b ą . S łu ż y d o p o r o z u m ie w a n ia się

c z ło n k ó w d a n e j s p o łe c z n o ś c i; 2 . s y n o n im m ó w ie n ia ; 3. b u d o w a d a n e g o te k s tu (n p . ję z y k u t w o r u ).
C echy języka jako system u znaków
O K o n w e n c jo n a ln o ś ć (u m o w n o ś ć )
e Z n a k i ję z y k o w e o d s y ła ją d o o z n a c z a n y c h p rz e z n ie p o ję ć n a z a s a d z ę u m o w y p rz e k az yw an ej z p o k o le n ia
na p o k o le n ie. N ie m a n a tu ra ln e g o z w iąz k u m ię d z y tre ś c ią o z n a c z a n ą z n a k ie m , np. p o ję c ie m p tak a, a jeg o
fo rm ą , tzn. k sz tałte m i b rz m ie n ie m s ło w a ptak.
= Z n a k i ję z y k o w e n ie są z ro z u m ia łe s a m e przez się - ab y się p o ro ż u m ie w a ć , trzeb a się ich n a u cz yć.
D D w ie f o r m y : d ź w ię k o w a i g r a f ic z n a
F o rm a d ź w ię k o w a (fo n ic z n a ) z n ak u ję z yk o w e g o ;e s t fo rm ą p o d s ta w o w ą i w a ż n ie js z ą o d fo rm y g raficzn e;. Język,

żeby istn ie ć, nie m u s i z o s ta ć z a p is a n y - m o ż e is tn ie ć tylko w m o w ie .
O B u d o w a n i e z ło ż o n y c h s t r u k t u r z e l e m e n t ó w p r o s t y c h
Z e s k ła d n ik ó w n ie m a ją c y c h s a m o d z ie ln e g o z n a c z e n ia (fo n e m ó w / g ło se k ) b u d u je się w język u stru k tu ry z n a

c z ą ce . Z e sk o ń cz o n e j liczby e le m e n tó w (s k o ń c z o n e g o z b io ru s y m b o li) m o ż n a w ię c za p o m o c ą s k o ń c z o n e g o
z b io ru r e g u ł tw o rz y ć n ie s k o ń c z o n y z b ió r te k s tó w , u m o ż liw ia ją c y c h w y p o w ia d a n ie się n a w s z y s tk ie tem aty.
Ta c e c h a języka s p ra w ia , że je st o n w y ją tk o w o e k o n o m ic z n y.
w ię c e j n a W W W .Z D A S Z .T O
2. System językowy 9
Budowanie złożonych komunikatów z prostych elementów jest cechą nie tylko systemu językowego, ale także np. tańca
informacyjnego pszczół, jednak w przeciwieństwie do ludzi pszczoły nie są w stanie tworzyć trwałych komunikatów.
Niezwykłość systemu językowego polega także na jego niezwykłej uniwersalności. Za pomocą języka można
przekazywać informacje o nieograniczonym zakresie, mówić i pisać o wszystkim.
. 1 System językowy a inne systemy znaków
□ ję z yk je s t s y s te m e m o tw a rty m .
Systemy znaków niewerbalnych (bezsłownych) są przeważnie systemami zamkniętymi, składającymi się z okre
ślonych elementów. System językowy jest systemem otwartym m oże być łatw o uzupełniany o nowe wyrazy.
□ Ję z yk s ta le p o d le g a e w o lu c ji.
Język nieustannie się rozwija - przybywa wyrazów (w językach, które mają form ę pisaną, wyrazy wychodzące
z użycia zostają utrwalone dzięki zapisom ), zmieniają się, choć powoli i w niewielkim stopniu, reguły gram a
tyczne. Dzięki temu język m oże dostarczać narzędzi do opisu zmieniającej się rzeczywistości.
□ W język u w y s tę p u ją e le m e n ty w ie lo z n a c z n e oraz m a ją ce w s p ó ln e znaczenie.

Znaki m ają zwykle (edno określone znaczenie, np. biała flaga sygnalizująca chęć poddania się w czasie wojny
nie m oże oznaczać nic: innego. W systemie językowym m ogą występować wyrazy wieloznaczne (np. słowo
zamek może oznaczać zamek jako budowlę, zamek błyskawiczny i zamek w drzwiach). W języku występują też
różne elementy sygnalizujące tę sam ą treść. np. słowo deszcz można zastąpić wyrazami opady, ulewa, mżawka.
Zadanie
« • Z a d a n ie 1 .
W którym z przywołanych zdań słowo język zostało użyte w znaczeniu systemu znaków?
Zaznacz poprawną odpowiedź.
A. Słowacki pisak „Chodzi m i o to, aby język giętki / Powiedział wszystko, co pomyśli głowa".
B. W ażnym źródłem informacji na temat uczuć czy poglądów człowieka jest język jego ciała.
C. Z badań wynika, że dzieci, które uczą się języka migowego, mają bogatsze słownictwo.
D. Język tekstów romantycznych cechuje m.in. występowanie orientalizmów.
w ię c e j na w w w .z d a s z .t o
3. Akt komunikacji językowej
□ K om u n ikacja językow a
K o m u n ik a c ja języko w a p o leg a na p rz e k a z yw a n iu i o d b ie ra n iu w ia d o m o ś c i (k o m u n ik a tó w ) za p o ś re d n ic tw e m
języka. U ż y w a n ie s łó w (k o m u n ik a c ja w e rb a ln a ) je s t najbardziej w y s p e c ja liz o w a n y m s p o s o b e m p o ro z u m ie w a n ia
się. K o m u n ik a ty m o g ą b yć je d n a k p rz e k a z yw a n e także w in n y s p o s ó b , n p . za p o m o c ą języka cia ła - m im ik i,
g estów , in n ych z a c h o w a ń n ie w e rb a ln y c h (k o m u n ik a c ja n ie w e rb a ln a - zob. 1. Rodzaje znaków , s. 8 ).
A kt k o m u n ik a cji ję z y k o w e j - k a ż d a s y tu a c ja , w k tó re j u ż y w a s ię ję z y k a , a b y p o r o z u m ie ć s ię z in n y m
c z ło w ie k ie m .
Choć pojęcia komunikacja i porozum iewanie się są

często stosowane zamiennie, można wskazać między
nimi pew ną różnicę. W arunkiem porozum iewania się
jest odczytanie komunikatu zgodnie z intencją nadawcy.
W ym aga ono św iadom ego uczestnictwa w akcie
komunikacji, a także dzielenia w spólnego celu przez
nadawcę i odbiorcę. O komunikowaniu (komunikacji)
można natom iast m ów ić także w tedy, gdy uczestnictwo
w tym akcie nie jest np. pożądane czy dobrowolne,
a celem w cale nie jest porozumienie. Gdy np. ktoś na
kogoś krzyczy, jest to akt komunikacji, ale niekoniecznie
porozum iewanie się.
A kt k o m u n ik a c ji język o w e; b y ł p rz e d m io te m a n a liz y w ie lu ję z y k o z n a w c ó w . Z a u w a ż o n o , że a b y k o m u n ik a c ja
m o g ła z a is tn ie ć , m u s z ą z o s ta ć s p e łn io n e o k re ś lo n e w a ru n k i.
nadaw ca kod odbiorca
kontekst
0 N adaw ca
N ie z b ę d n y e le m e n t aktu k o m u n ik a cji językow ej to n a d a w ca . Je s t o n p o d m io te m w y p o w ie d z i - d z ia ła ją c z o k re

ś lo n ą in te n cją , kieru je d o o d b io rc y k o nkretn y k o m u n ik a t. N a d a w c ą m o ż e być p o je d y n c z a o s o b a lub gru p a o s ó b
(z o b . 4. N ad aw ca i odbiorca tekstu).
□ O d b io r c a
O d b io r c a to u c z e s tn ik aktu k o m u n ik a c ji o d b ie ra ją c y k o m u n ik a t n a d a w cy. P o d o b n ie jak n a d a w c a m o ż e b yć

in d y w id u a ln y iub zbiorow y. N ie z a w s z e je st k o n k retn ym a d re s a te m - zd arza się, że n a d a w ca kieru je k o m u n ik at
d o bliżej n ie o k re ś lo n e g o o d b io rc y (z o b . 4. N ad aw ca i odbiorca tekstu).
□ K o m u n ik a t
N a d a w c a p rz e k az u je o d b io rc y k o m u n ik a t (tekst, p rz ek az ). To p e w ie n z b ió r z n a k ó w u p o rz ą d k o w a n y z g o d n ie
z z a s a d a m i o b o w ią z u ją c y m i w d a n y m k o d z ie (n p . w ko dzie ję z y k o w y m ). K o m u n ik a t m o g ą tw o rz y ć ró ż n e znak;
1 s y g n a ły (n p . g e sty p o lic ja n ta k ie ru ją c e g o ru c h e m , a lfa b e t M o r s e ’a, a lfa b e t fla g o w y ). M o ż e o n m ie ć ró żn e
form y, np. u s tn ą lu b p is e m n ą .
w ię c e j n a w w w .z d a s z .t o
3. Akt kom unikacji językowej 11
O Kod
K o m u n ikat m u si z o stać w yraż o n y za p o m o c ą z n a k ó w należących d o o kreślo n eg o kodu, który p o w in ien być
znany zarów no nadawcy, jak i odbiorcy. M u sz ą oni p osług iw ać s:ę w sp óln ym system em znaków, np. dla odbiorcy
n iezn ająceg o języka chińskiego kom unikat w tym języku będzie niezrozum iały. Dzięki zn ajo m o ści w sp ó ln eg o
kodu o d b io rca je s t w s ta n ie d e k o d o w ać, czyli o d c z ytyw a ć przekaz w y s ła n y przez n a d aw cę . Kod m o ż e być
w erb aln y (sło w n y) lub n iew erb aln y (b ezsło w n y).
O K o n te k s t
K o m u n ikat dotyczy jakiegoś ele m en tu rzeczyw istości, czyli kontekstu. Aby p o p ra w n ie o d cz ytać p rzesłan ą in
form ację, potrzebna jest w ię c z n a jo m o ść sytuacji, w której zachodzi akt kom unikacji językow ej. Kontekst m oże
d otyczyć kwestii:
® spo łecznych - w ią ż e się z interpretacją w yp o w ied z i w zależno ści o d tego, kto z kim rozm aw ia, uw zględnia
o so b y i role społeczne, m iejsce, w którym przebiega ro z m o w a, a także w z a je m n ą kontrolę i akceptację;
s kulturow ych - dotyczy 'wspólnych d o św iad czeń nad aw cy i odbiorcy, które znajdują o d b icie w języku: w przy
słow iach, frazeo lo gizm ach, a także w kulturze i życiu sp o łe czn ym . Kontekst kulturow y u łatw ia odczytan ie
aluzji i metafor.
Wym ienia się jeszcze jeden składnik aktu komunikacji językowej - kontakt. To rodzaj związku między nadawcą
i odbiorcą, który umożliwia przesłanie komunikatu. Z takim związkiem mamy do czynienia w przypadku kontaktu
bezpośredniego (np. rozmowa w czasie spotkania). Daje on możliwość obserwowania języka ciała odbiorcy
i ewentualne modyfikowanie wypowiedzi pod w pływ em reakcji owego odbiorcy. Dzięki temu skuteczność
porozumiewania się jest większa. Częściej jednak występuje kontakt pośredni - mamy z nim do czynienia
np. w przypadku czytania listu czy dzieła literackiego. W kontakcie bezpośrednim wytępuje kontakt wzrokowy
i słuchowy (ta sama przestrzeń i czas). Kontakt pośredni wym aga użycia różnych nośników informacji. Komunikaty są
przekazywane za pomocą konkretnego kanału, którym mogą być np. kartka, zapis na taśmie magnetycznej, przewody
telefoniczne, list itp.
□ W aru n ki udanej komunikacji

G łó w n ym w arunkiem udanego porozum iew ania się z innym i ludźm i jest dobra znajo m ość kodu językowego, tzn.
bogaty zasó b sło w n ictw a i z n a jo m o ść reg u ł gram atyki. P o z w ala to tak ko n stru o w ać w yp o w ied zi, aby były ja sn e
i z ro z u m ia łe dla odbiorcy. Dzięki tej u m ie ję tn o ści n ad aw ca m o ż e zrealizo w ać założony cel sw ojej w ypow iedzi.
R ó w n e w ażna jest u m iejętn o ść uw zg lęd n ian ia w kom unikacji różnego rodzaju czynn ikó w sp o łecznych . D o b ó '
śro d kó w językow ych zależy m .in . od relacji m ięd zy n ad aw cą i o d b io rcą, ich pozycji sp o łeczn ej, przynależności
d o o kreślonego środow iska. S p o s ó b z a sto so w an ia środków językow ych w p ły w a też na to, czy d an a w yp o w ied ź
będzie oficjalna czy nieoficjalna.
N a sk u teczn o ść kom unikacji duży w p ły w m a także u m ie ję tn o ść d o p a so w a n ia kom unikatu d o d anej sytuacji,
np. pow iązania go z sytuacją i w yp o w ied ziam i innych osób. O d b io rca m usi rozum ieć, jaki je st tem at, przyczyna
i cel d anej rozm owy.
w ię c e j n a W W W .Z D A SZ .T O
U Etyka m o w y
Z a c h o w a ń jęz yk o w ych d o ty c z ą także z a sa d y etyki. P o d s ta w ą u d a n e j k o m u n ik a cji je s : z a ło ż en ie , ż e o b y d w ie stro ny
m ó w ią p ra w d ę - k ła m s tw o p o d w a ż a z a u fa n ie m ię d z y n a d a w c ą i o d b io rc ą . Z a s a d a u c z c iw o ś c i d o tycz y także np.
d o trz y m y w a n ia s k ła d a n y c h o b ie tn ic c z y p rz ysiąg . W a ż n e , b y d la o b y d w u s tro n ja w n e b yły in te n c je ro z m ó w cy .
N ie z b ę d n y m e le m e n te m je st w z a je m n y s z a c u n e k u c z e s tn ik ó w aktu k o m u n ik a c ji ję z y k o w e j. N a g a n n e s ą m .in .:
■ u ż y w a n ie w u lg a ry z m ó w , a g re s ja s ło w n a ,
^ o ś m ie s z a n ie , u p o k a rz a n ie ro z m ó w cy ,
a s to s o w a n ie m a n ip u la c ji jęz yk o w ej,
□ u n ie m o ż liw ia n ie r o z m ó w c y w y ra ż e n ia w ła s n e g o z d a n ia .
R o z p o z n a w a n ie in te n c ji w y p o w ie d z i
Z w yk le n a d a w c a , o p ró c z p rz ek az an ia in fo rm a cji, c h c e także n a k ło n ić o d b io rc ę d o realizacji ja k ie g o ś celu , w y w o ła ć
je g o reak cję , w p ły n ą ć n a je g o m y ś li c z y z a c h o w a n ia . D o p ie r o g d y o d b io rc a w ła ś c iw ie z in te r p r e tu je in te n c ję
n a d a w cy, m o ż n a m ó w ić o o s ią g n ię c iu p o r o z u m ie n ia . In te n c ją w y p o w ie d z i m o g ą b yć m .in .:
B ro zkaz (n p . N a t y c h m ia s t idź s p a ć !),

® p ro ś b a (n p . P o m ó ż m i, p ro s z ę ),
■ w y ra ż e n ie w d z ię c z n o ś c i (n p . S e r d e c z n ie d z ię k u ję za te p ię k n e k w ia ty ),
■ o s trz e ż e n ie (n p . N ie ra d z ę s p ó ź n ia ć się n a m o je le k cje ),
■ a p r o b a ta (n p . P o d o b a m i s ię to , c o ro b isz ),
■ o b ie tn ic a (n p . N a u ro d z in y k u p ię ci n o w y k o m p u te r),
■ p ro w o k a c ja (n p . C o m i z ro b ic ie ? W y p is z e c ie m n ie ze s z k o ły ? ),
e z a p r o s z e n ie (n p . Z a p r a s z a m y n a s p o tk a n ie z ra d n y m n a s z e j g m in y ).
O p r ó c z in te n c ji n a le ż y u w z g lę d n ić ta k ż e m o ż liw y sku tek w y p o w ie d z i. N a d a w c a p o w in ie n p rz e w id z ie ć w p ły w

jaki je g o w y p o w ie d ź m o ż e m ie ć n a o d b io rc ę , ja k ie w y w o ła re a k cje (z a m ie r z o n e lub n ie z a m ie r z o n e ). E fe k te m
w y p o w ie d z i m o ż e b y ć np. ro z b a w ie n ie ro z m ó w c y , a le też g n ie w lu b o b ra z a .
Różne fu n k cje k o m u n ik a tó w jęz yk o w ych
P o d s t a w o w e fu n k c je języka •
p o zn aw cza k o m u n ik a c y jn a sp o łe cz n a
kategoryzow anie św iata tw o rz e n ie w yp ow ied zi i sto so w a n ie je d n o cz e n ie grupy i b u d o w an ie

(p o rząd ko w an ie, system atyzow an:e, języka w aktach kom unikacji to ż s a m o ści zb io ro w ej regionalnej,
o b jaśn ian ie) śro d o w isk o w ej, narodow ej
Z a d a n ie
o o ° Z a d a n ie 1.
Ja k ie s ą p rz ycz yn y b łę d ó w w p o d a n y c h c y ta ta c h z w y p r a c o w a ń u c z n ió w ?
W p is z przy k aż d ym p rz y k ła d z ie o d p o w ie d n ią lite r ę (A - C ).
I. M a k b e t b y ł w ra ż liw y n a p ię k n o p rz y ro d y - ś w ia d c z y o tym fakt, ż e „d rę tw ia ł, s ły s z ą c g ło s p u szczyka".

II. G e r w a z y ro z r ą b a ł g ło w ę n ie d ź w ie d z ia i w y ;ą ł k u lę, która p o c h o d z iła z ro d z in y H o re s z k ó w .
III. B o r y n a p o m y ś la ł, że to m e g łu p : p o m y s ł o ż e n ić s ię p o ra z k o le jn y .________
A. N ie z n a jo m o ś ć z a s a d g ra m a tyk i.
B . N ie o d p o w ie d n i d o b ó r ś r o d k ó w ję z y k o w y c h .
C. N ie z n a jo m o ś ć k o d u k u ltu ro w e g o .
w i ę c e j n a w w w .Z D A S Z .T O
4. N adaw ca i odbiorca tekstu 13
4. Nadawca i odbiorca tekstu

Nadawca tekstu
Nadawca - osoba, która tw orzy ko m u nikat (m ó w i a lb o pisze).
N adaw ca m oże b y ć
® indywidualny lub zbiorowy ■ stały lub zm ienny
N a d a w c ą tekstu je st zw ykle konkretna o so b a , np. W m onologu nadawca jest stały, w dialogu nadawca
uczeń, n auczyciel, d ziennikarz, p o se ł, duchow ny, i odbiorca m og ą się w ym ien iać rolam i. N a przykład
żo łnierz. C z ę sto w w yp o w ied z i m o ż n a zn aleźć in w p rze m ó w ien iu teiew-izyjnym n ad aw ca je st stały,
form acje, które pozw alają jed n o z n acz n ie zidentyfi a w rozm owie bezpośredniej - zmienny.
kować jej nadawcę. ■ znany lub nieznany
Zdarza się jednak, źe wypowiedz powstaje jako wynik Zwykle m ożna ustalić, kto jest nad aw cą słyszanej lub
w spółredagow ania tekstu przez d w ie lub więcej osób czytanej wypowiedzi. N ie zawsze jednak nadawca jest
(np. akt prawny, publikacja zbiorowa, petycja od grupy znany. N a przykład w przypadku listu anonim ow ego
m ieszkańców do władz m iasta). m am y do czynienia z nadaw cą nieznanym .
Odbiorca tekstu
Odbiorca - o so b a, która odbiera ko m u nikat (słu ch a g o albo czyta). Jeśli ko m u nikat je st kierowany
d o konkretnego odbiorcy, m am y d o czynienia z adresatem .
O dbiorca wypowiedzi m oże być:

- pojedynczy lub zbiorowy Telewidz, radiosłuchacz, czytelnik to odbiorca pasyw
O dbiorcą m oże być jedna osoba lub grupa ludzi. Jeśli ny - taki, z którym nadawca nie ma bezpośredniego
kom unikat jest kierowany d o konkretnego adresata, kontaktu. N ie widzi jego reak cji: nie jest w stanie m o
zwykle m o żn a go określić na p o d staw ie cech danej dyfikować rozpoczętej wypowiedzi pod ich w p ływ em .
w yp ow ied zi (np. użytych w niej form czaso w n ikó w h zam ierzony (adresat) lub niezam ierzony
i zaim.<ów) lub kontekstu sytuacyjnego. Nadawca m oże kierować swoją wypowiedź do określo
E rzeczywisty luo wirtualny nego odbiorcy (adresata). Zdarza się jednak, źe ktoś
Odbiorca rzeczywisty jest znany nadawcy i słucha jego odbierze - przypadkow o lub w s p o só b zam ierzony
wypowiedzi w czasie rozmowy, np. podczas dyskusji - kom unikat skierowany d o kogoś innego.
na lekcji czy na zebraniu sam orządu studenckiego. £ pośredni lub bezpośredni
Nadawca m oże jednak form ułować wypowiedź dla od O d b io rca bezpośredni je st bardzo często zarazem
biorcy wirtualnego. Pisarz n;e wie, kto przeczyta jego •adresatem wypowiedzi. M oże się jednak zdarzyć, że
książkę, tw órca audycji także m e wie, kto będzie jej przekaz odbierają dwie grupy odbiorców. Tak jest np.
słuchał, a wy powiadający się na forum internetowym w d eb acie telew izyjnej, gdzie ad resa tam i są osoby
nie przewiduje, do kogo dotrze jego tekst. w ystępujące w program ie, a odbiorcam i pośrednim i
3 aktywny lub pasywny - telewidzowie.
O dbiorca aktywny to taki, którego reakcje - werbalne s pozorny lub ukryty
ub niew erbalne nadawca m oże obserw ow ać i pod Niekiedy nadawca kieruje wypowiedź d o jednej osoby,
ich w p ływ em odp ow ied nio kształtować sw oją dalszą a w rzeczywistości jest ona przeznaczona dla kogoś in
wypowiedź. W zależności od sytuacji stopień aktywno nego, mogącego odczytać zawartą w niej intencję. M o ż
ści odbiorcy m oże być różny. Uczestnik żywej dyskusji na w ów czas m ów ić o odbiorcy pozornym i ukrytym.
m oże od 'azu reagować na wypowiedzi rozmówców,
podczas gdy odbiorca oficjalnego przemów'iema swoją
'eakcję m oże sygnalizować tylko wyrazem twarzy lub
innym i zachow aniam i niewerbalnymi.
w ię c e j n a w w w . z d a s z .t o
5. Informacje jawne i ukryte
In fo rm acje ja w n e i ukryte
P ro c e s k o m u n ik a cji p o leg a n ie tylko n a tym , ż e n a d a w c a p rze k az u je in fo rm a c ję o d b io rcy, który o d c z ytu je jej
z n a c z e n ie dzięki z n a jo m o ś c i o k re ś lo n e g o kodu. R o z u m ie n ie p rzekazu cz ę s to w yk ra cz a p o z a d o s ło w n e z n a
cz e n ie s łó w - w y m a g a także o d cz yta n ia tego, c o m e z o sta ło p o w ie d z ia n e w p ro st. O p ró c z in fo rm a cji ja w n ych
p o d c z a s k o m u n ik a cji m a m y d o c z y n ie n ia także z in fo rm a c ja m i ukrytym .
a dostępne i zrozum iałe dla odbiorców wymagające dostrzeżenia i odkodowania

* jaw ne intencje nadaw cy ukryte intencje nadawcy (perswazja, manipulacja)
a odczytyw ane na podstaw ie ogólnej wiedzy wyrażane w sposób niedosłowny, za pom ocą
na tem at rzeczywistości różnych środków werbalnych i niewerbalnych
o konkretny, precyzyjny język
O P r z y k ła d 1.
ffi Ja k ą ukrytą in fo rm a c ję z a w ie ra ją s ło w a n au cz ycielk i d o s p ó ź n io n e g o u czn ia: „D o b r z e w y c h o w a n y czło w iek

puka, z a n im w e jd z ie ” ?
O d p o w ie d ź : S ło w a n a u cz ycie lk i m o ż n a o d c z y ta ć ja k o p o le c e n ie , by n a stę p n y m ra z e m u czeń w takiej sytuacji

zapukam Z a w ie ra ją także su g e stię , że u c z e ń je st źle w y c h o w a n y (n ie z a c h o w a ł się z g o d n ie z z a s a d a m i). U kryte
in fo rm a c je m o ż n a o d c z y ta ć tylko w k o n te k ście tej ko nkretn ej sytu a cji g d yb y n a u cz yc ie lk a s k ie ro w a ła takie
sło w a np. c o całej klasy w c z a s ie lekcji p o ś w ię c o n e j z a s a d o m o d p o w ie d n ie g o z a c h o w y w a n ia się, jej w y p o w ie d ź
p e łn iła b y funkcję in fo rm a ty w n ą (p o d a w a ła b y w p ro s t je d n ą z z a s a d ).
□ N a jc z ę s ts z e s p o s o b y p r z e k a z y w a n ia in f o r m a c ji u k r y t y c h
Prz ek a z yw an iu in ro rm acji ukrytych m o g ą służyć:
□ a lu z ja - z a s u g e ro w a n ie treści, o d w o ła n ie się d o cz e g o ś in n e g o , zw ykle ła tw a d o o d czytan ia,

□ n ie d o m ó w ie n ie , n ie d o p o w ie d z e n ie - u ry w a n ie w y p o w ie d z i, s u g e ru ją ce , że c z y m ś je sz cz e p o w in n a z o stać
u z u p e łn io n a (o p u s z c z o n e treści m o ż n a o d c z ytać z k o n te k stu ),
u gra s łó w - w yk o rz ystyw a n ie w ie lo z n a c z n o ś c i w yrazów ,
s iron ia (zob . 23. Iror.ia ; je j fu n kcje), M . m m
£ w yk o rz ystyw a n ie ś ro d k ó w stylistycz n ych , np. m e ta fo r fa - t

czy h ip e rb o li,
s środki pozawerbalne, np. intonacja, odpow iedni język ciała.
W szyscy biorą. !
A b y w p e łn i o d c z y ta ć przekaz, trzeb a w z ią ć pod u w agę:
D kontekst w y p o w ie d z i (w jakich o k o lic z n o śc ia ch z o sta ły

w y p o w ie d z ia n e s ło w a ? ), ATy?
o p rzycz yn ę [d la cz e g o z o s ta ły p o w ie d z ia n e ?),
■ in te n cję n a d a w c y (w ja k im celu z o s ta ły p o w ie d z ia n e ?),
■ komunikaty niewerbalne (w jaki sposób zostały wyrażone?).
N a jw a ż n ie js z y m ze '//skazanych c z y n n ik ó w je s t ro z u m ie Częściej ukryte informacje są używane jako sposób

m anipulacji językowej (zob. 25. M anipulacja
n ie in te n c ji n a d a w c y k o m u n ik a tu , w ią ż ą c e s ię z u m ie
językowa), jest to charakterystyczne zwłaszcza
ję t n o ś c ia m i s p o łe c z n y m i. N ie w s z y s c y lu d z ie p o tra fią dla języka polityki i reklamy.
z r o z u m ie ć in n y c h w ty m s a m y m s to p n iu (n p . u d z ie ci
z d o ln o ś ć o d c z ytyw a n ia in te n cji n ie je st tak ro z w in ię ta jak u d o ro s ły c h ). R o z u m ie n ie in te n cji k o m u n ik a cyjn ych
p o z w a la ś w ia d o m ie o d b ie ra ć ró żn e w yp o w ie d z i - d o strz ec w nich fo rm ę c e lo w e g o d ziałan ia, które m a w yw rze ć
w p ły w n a p o g ląd y c z y z a c h o w a n ie odbiorcy.
N a d a w c a n ie k ie d y u n ik a p o w ie d z e n ia c z e g o ś w p ro s t, p o n ie w a ż n p . n ie c h c e o b r a z ić o d b io rc y lu b p ra g n ie
u n ik n ą ć n ie z rę c z n e j sytu acji.
5. In fo rm a cje ja w n e i u kryte 15
In form acje u kryte jako e le m e n t dialogu

l u d z ie s ta w ia ją p ytan ia i u d z ie la ją n a nie o d p o w ie d z i nie tylko w co d z ie n n y m k o m u n ik o w a n iu się, lecz także
p o d cz a s ró żn eg o ro d z aju d ysku sji, w p ro ce sie k ształcen ia, w ko n tak tach z a w o d o w y c h czy h a n d lo w y c h . S ta w ia
nie p ytań m a zw ykle n a celu z b ie ra n ie konkretnych in fo rm a c ji. A b y uzyskać o d p o w ie d ź , o s o b a m ó w ią c a m o ż e
z a s to s o w a ć np. p ytan ia s u g e ru ją c e lub pytania p o d ch w ytliw e. O d b io rc a te ż p rzyjm u je o k reślo n ą p o sta w ę w tym
akcie k o m u n ik acji: m o ż e s to s o w a ć o d p o w ie d z i w ła ś c iw e a lb o o d m a w ia ć p o d a n ia ja k ic h ś in fo rm a c ji i u d z ie la ć
o d p o w ie d z i unikow ych.
O P y t a n i e s u g e r u ją c e
P y ta n ie m s u g e ru ją c y m je st takie, które p o d p o w ia d a o d p o w ie d ź z g o d n ą z o c z e k iw a n ie m p yta ją ce g o . Z w yk le
c h o d z i o a k ce p ta c ję p u n k tu w id z e n ia o so b y m ó w ią c e j, n p . „R o z u m ie m , że u m ó w iliś m y s ię n a k lasó w kę na
p ią te k ?” (o d b io rc o m p o z o sta je je d y n ie p o tw ie rd z e n ie ). S to s o w a n ie tak s k o n s tru o w a n y c h p ytań p o m a g a za
sz cz e p ić w um yśle ro z m ó w cy p ew n e su g e stie i sk u p ić jeg o uw agę n a tych kw estiach. Z a m ie rz o n a su g e stia bywa
w ię c także p rz e ja w e m m a n ip u la c ji językow ej. O c z e k iw a n a o d p o w ie d ź m o ż e być w pytaniu z a su g e ro w a n a , np.
przez użycie słó w , które p o z w a la ją d o m y ś lić się tej o d p o w ie d z i, a lb o przez o d p o w ie d n ią in to n a c ję iub gesty.
° O c e ń , czy p o d a n e p ytan ia m ają ch a ra k te r sugerujący.

A . „Ja k b a rd z o p o d o b a w a m się n o w a fo rm u ła e g z a m in u m a tu ra ln e g o ?”
B. „C o s ą d z ic ie o n o w e j fo rm u le e g z a m in u m a tu ra ln e g o ?"
C. „C z y p o d o b n ie jak w ię k s z o ś ć u c z n ió w je s te ś z a d o w o lo n y z n o w e j fo rm u ły e g z a m in u m a tu ra ln e g o ?"
O d p o w ie d ź : S p o ś ró d p o d a n y c h p rz yk ład ó w je d yn ie p ytan ie B nie s u g e ru je p o ż ą d a n e j o d p o w ie d z i. P o z o s ta łe

z a w ie ra ją p e w n e u k ryte in fo rm a c je . W p rz yk ła d z ie A z n a jd u je się s u g e s tia , ż e n o w a fo r m u ła e g z a m in u p o
d o b a się p y ta n y m w tej s p ra w ie - d a je się im je d y n ie m o ż liw o ś ć o k re ś le n ia p o z io m u z a d o w o le n ia . Przykład
C z a w ie ra in fo rm a c ję , ż e n o w a fo r m u ła m a tu ry z o s ta ła d o b rz e p rzyję ta p rz e z u c z n ió w . W y r a ż e n ie o p in ii
k rytyczn ej w y m a g a w ó w c z a s p rz e c iw s ta w ie n ia s ię d o m n ie m a n e j o p in ii w ię k s z o ś c i. P rz y w o ła n e przykłady
p o k a z u ją , że w z d a n ia c h te g o typ u c z ę s to s ą w y k o rz y s ty w a n e s ło w a i s fo rm u ło w a n ia n a c e c h o w a n e e m o c jo
n a ln ie , n p . p o d o b a się, z a d o w o lo n y .
O P y t a n ie p o d c h w y t liw e
Je s t także o k re śla n e ja k o p ytan ie z p rz y p u sz c z e n ie m lu b p ytan ie te n d e n c y jn e . P o leg a na tym , że zo staje w nim

z a w a rte jakieś z a ło ż en ie , które ro z m ó w c a niejako przy okazji p o tw ie rd z a . N a przykłac zd an ie: „C zy na o statn iej
k la só w ce jak zw ykle ś c ią g a łe ś ?" z a w ie ra z a ło ż en ie , że ro z m ó w c a zw ykle ś c ią g a na p ra cach k la so w ych . Z kolei
m ó w ią c y z d an ie: „O m ciąg le p rz ych o d z ą s p ó ź n ie n i" zakłada, że osoby, o których m o w a, z a w sz e przycho d zą nie
n a czas. P ytan ia p o d c h w y tliw e sk ła n ia ją d o o d p o w ie d z i, która w s k a z u je co ś, c o o d p o w ia d a ją c y ch cia łb y ukryć,
lub z której w yn ik a s p rz e c z n o ś ć z in n ym : w y p o w ie d z ia m i m ó w ią c e g o . Z te g o p o w o d u p ytan ia teg o ro d zaju
c z ę s to s ą z a d a w a n e w w y w ia d a c h , d e b a ta ch , p an elach .
□ R o d z a je o d p o w ie d z i
Cechy Przykład
Odpowiedzi wynikające ze sform ułow anego pytania Z d ałeś egzam in?

w ła śc iw e p odaw ane w prost, niezawierające inform acji ukrytych I - T ak .
praw dziw e i w yczerpujące zagadnienie (w całości lub w części)
■ zrozum iałe dla odbiorcy
Odpowiedzi niedające odpow iedzi na pytanie lub dające tę odpow iedź tylko częścio w o Z d ałeś egzam in ?
unikow e zawierające inform acje ukryte “ Szkoda, że tylko io
;i stosow ane w celu uniknięcia odpow iedzi na pytanie Irueresu)e -
16 I. |Ę Z Y K |A K O S Y S T E M Z N A K Ó W
6. Współczesne zmiany modelu komunikacji językowej
Z m ia n y w tra d y c y jn y m m o d elu kom unikacji

R o z w ó j ś ro d k ó w m a s o w e g o p rzekaz u , takich jak p ra sa , ra d io , te lew iz ja, w y w a r ł d u ż y w p ły w n a m o d e l k o m u
n ikacji językow ej. P ra w d z iw a re w o lu c ja d o k o n a ła się w X X w . w ra z z w p ro w a d z e n ie m te le fo n ó w k o m ó rk o w ych
o ra z ro z w o je m in te rn e tu . K o m p u te ry o ra z in n e u rz ą d z e n ia m o b iln e (n p . tablety, s m a rtfo n y ) p o z w o liły p o k o
n a ć p rz e strz e ń - lu d z ie m o g ą k o m u n ik o w a ć się z e s o b ą w k ażd ym m ie js c u i c z a s ie . Z w ię k s z y ły m o ż liw o ś ć
a k ty w n e g o u c z e s tn ic z e n ia o b y w a te li w życiu s p o łe c z n y m . U m o ż liw iły ta k ż e ła tw y d o s tę p d o n ie o g ra n ic z o n y c h
z a s o b ó w in fo rm a c ji.
In te rn e t
R o zw ó j te c h n o lo g ic z n y s p o w o d o w a ł, że w s p ó łc z e ś n ie d ez ak tu alizu ją się trad ycyjn e fo rm y k o m u n ik acji. Z m ie n ia
się w ię c jej tra d y cy jn y m o d e l, z a k ład ający w s p ó łis tn ie n ie takich e le m e n tó w , jak: n a d a w ca , o d b io rc a , kod, k o m u
nikat, kontekst (zob . 3. A kt kom unikacji języko w ej). L u d z ie p o ro z u m ie w a ją s ię ju ż in acze j, a ich k o m u n ik a cja
o d b y w a się w z u p e łn ie in nej rz e cz yw isto ści:
s N a d a w c a i o d b io rc a są d z iś c z ę s to o d d a le ń o d s ie b ie - w sie ci o d le g ło ś ć stała się p o ję c ie m w z g lę d n y m ,

m a ją c y m n ie w ie lk ie z n a c z e n ie w s a m y m p ro c e s ie k o m u n ik a c ji. Trudniej w ię c o p e łn e ro z u m ie n ie kontekstu.
ei S p o s ó b , w jaki je s t p rz e k az yw an a w ia d o m o ś ć , p o z w a la w yk o rz ystyw a ć ró ż n e kody, n ie tylko językow y. S p e c y
ficz n e c e c h y w s p ó łc z e s n y c h k o m u n ik a tó w w y m a g a ją o d o d b io rc y n ie c o in nych u m ie ję tn o ś c i,
s U ż y w a n ie w k o m u n ik a c ji u rz ą d z e ń m o b iln y c h s p ra w ia , że w ię k s z y w p ły w n a k o m u n ik a c ję m a ją ró ż n e g o
ro d zaju z a k łó c e n ia u tru d n ia ją c e p o ro z u m ie n ie . M o g ą np. p o ja w ić się h a ła s y z o to c z e n ia , ta k ie jak z a b u
rzenia a tm o s fe ry c z n e c z y ru ch uliczny, z a b u rz e n ia m o w y, jak ją k a n ie , irytu ją ce i ro z p ra s z a ją c e m an iery, np.
s k ło n n o ś ć d o n ie w y ra ź n e g o m ó w ie n ia . P o w o d z e n ie k o m u n ik a cji w z n a cz n e j m ie rz e za le ż y o d tego, na ile
k o n tro lu je się cz y o p a n u je te zak łó cen ia.
Językoznawcy dostrzegli, że pośrednictwo urządzenia

ma duże znaczenie dla przekazu informacji.
Na komunikację m ają wówczas w p ływ także elem enty
pozajęzykowe - choćby przepustowość kanału
(np. szybkość łącza). Użycie technologii wprowadziło
now y sposób m yślenia o informacji - bierze się
pod uw agę jej wielkość. Przykładem są SMS-y, czyli
krótkie wiadom ości tekstowe w ysyłane i odbierane
przez telefon komórkowy. Ograniczona liczba znaków
(m aksym alnie 160) zmusza do skrótowości komunikatu,
stosowania innych kodów, różnego rodzaju gier słownych.
Internet (skrót ang. inter-network, dosłownie 'między-

-sieć') to rozległa sieć komputerowa łącząca ze sobą
m iliony komputerów. Można ją sobie wyobrazić jako
pajęczynę (ang. web) oplatającą całą kulę ziemską.
Internet stanow i szybki i skuteczny sposób rozsyłania
informacji - komunikaty są przesyłane z prędkością
św iatła, w ięc docierają do odbiorcy niem al natychm iast.
jest również najważniejszym dziś źródłem informacji -
pozwala m agazynować i przetwarzać jej nieograniczoną
ilość. Informacje są dostępne w każdej chw ili, a dotarcie
do konkretnych treści um ożliwiają różnego rodzaju
wyszukiwarki. Internet to także miejsce nauczania
i uczenia się, nawiązywania kontaktów społecznych,
zabawy, handlu i w ielu innych rodzajów aktywności.
Jest ważnym zjawiskiem społecznym i elem entem
w p ływ ającym na kształt współczesnej kultury.
6. W spółczesne zm iany m odelu kom unikacji językowej 17
Cechy komunikacji internetow ej
□ M u lt im e d ia ln o ś ć
W p ro w a d z e n ie usług m ultim ed ialnych u m o ż liw iło przekazywanie dźw ięku, obrazu i danych w form ie cyfrowej
(digitalnej). Tekstowi często w ię c dziś tow arzyszy dźwięk i obraz. Przesyłane treści m o g ą być interaktywne.
□ D ia lo g ic z n o ś ć , z a c ie r a n ie s ię g r a n ic y m ię d z y n a d a w c ą i o d b io rc ą
Kom unikacja w In t e r n e c ie nie jest jednokierunkow a, jak np. w przypadku telewizji. N a d a w ca i odb iorca m og ą
p ełn ić sw o je funkcje z a m ie n n ie - je d n o cz eśn ie nadają i odbierają in fo rm acje. In tern eto w a ko m u nikacja za
p o m o cą ko m u nikató w pisanych przypom ina w ię c kom unikację ustną, w której m ożliw a jest ła tw a zam ian a ról.
O K o m u n ik o w a n ie m a s o w e
Internet pozw ala na ła tw e kierow anie ko m u n ik ató w d o bardzo szerokiego grona odbiorców , m o żn a w ręcz
m ó w ić o odbiorcy globalnym . Trudniej w ię c o w sp ó ln y św iat nadaw cy i odbiorcy, zw łaszcza że kom unikacja
nie m usi przebiegać w czasie rzeczyw istym (kom unikat m o ż e być odebrany d o p iero po jakim ś czasie). Kształt
w spółczesne; kom unikacji zm usza o b ie strony d o selekcjonow ania i o d p o w ied n ieg o d eko d o w an ia treści.
0 O g ra n ic z o n e o d c z y t y w a n ie k o n te k s tu
N a d a w ca i o d o io rca zwykle s ą od siebie o d d aleni, w ię c w ich kom unikacji trudniej o zro zu m ien ie kontekstu
sytuacyjnego. N iem o żliw e jest także wykorzystanie w kom unikacji takich elem entów jak intonacja, gesty, mim ika,
ton w ypow iedzi. P o w sz e ch n ą w języku m ó w io n ym ekspresję zastąp io n o w kom unikacji internetowej znakam i
1ich kom binacjam i, które m ają służyć w yrażaniu em o cji towarzyszących kontaktom in terp erso naln ym . M o g ą
one jednak o d d a ć treść pozaw erbalną tylko w o g raniczon ym stopniu.
□ S p e c y fic z n y ję z yk
a K om unikaty przekazywane w sieci tworzą specyficzny język podporządkow any w ym o g o m technologicznym .
Ł ą c z y o n ró żn e kody: sło w a , obrazy, d źw ięki, ikony, sym b o le. C e ch u ją go s k ró to w o ść i s p o n ta n ic z n o ś ć
(zob. s. n ast.).
■ Internet pozw ala ła tw o łączyć ludzi m ających p od o b n e zaintereso w ania, poglądy itd. K ażca z takich grup
m oże w sieci używ ać nieco innego języka, tw orzonego przez d an ą społeczność.
O W ię k s z a s w o b o d a w y p o w ie d z i
M niejsze są m ożliwości kontrolowania kom unikatów w sieci, większa zaś m ożliwość zachow ania anonim ow ości.
M o ż e to zachęcać do kreatywności, ale też p o w o d o w ać różnego rodzaju nadużycia.
□ In n y u k ła d k o m u n ik a tu
Info rm acje zaw arte w sieci nie są uporządkowane, ułożone linearnie. H ip erłącza pozw alają przechodzić z jed
nego m ie jsca w sieci d o innego, je d n a in fo rm acja m o ż e p o ciąg ać za so b ą inne. Taka struktura, n azyw ana
hipertekstem , w ym a g a od o d b io rcy aktywności.
Z E-język
N o w e środki przekazu w p ły n ę ły także na język, którym p osług ują się użytkow nicy te lefo n ó w kom órkow ych
czy Internetu. C zęsto p o ro zu m iew ają się o ni m iędzy so b ą za p o m o cą specyficznego slangu, który o sob om
niew tajem niczonym utrudnia czy w ręcz u n iem o żliw ia odeb ranie kom unikatu.
W Internecie d om in ują komunikaty pisane, ale często przypom inają one kształtem język mówiony. Przekaz bywa
em ocjonalny, spontaniczny - w iąże się to z faktem , że kom unikacja w sieci jest dialogiczna (oprócz m onologu
: dialogu m o ż e w ystę p o w a ć w ręcz polilog - w ie lo g ło so w o ść). Treść kom unikatu jest z d e c y d o w a n e w ażniejsza
niż ś w ia d o m o ś ć językowa, która w yrażałaby się w respektow aniu zasad składni czy ortografii, je d n o cześn ie
p o w szech n e w sieci przekształcenia graficzne i różnego rodzaju gry sło w n e od św ieżają język, z m u sz ają do
abstrakcyjnego m yślenia, rozwijają kreatywność.
w ię c e j n a w w w .Z D A S Z .T O
18 I. JĘ Z Y K JA K O SYSTEM ZN A K Ó W
Ł C h a r a k t e r y s t y c z n e c e c h y ję z y k a in t e r n e t o w e g o
■ s k ró to w o ś ć - w y b ie ra n e s ą te fo rm y z a p isu , które z m n ie js z a ją liczbę u d e rz e ń w klaw iaturę,

0 e k o n o m ic z n o ś ć języka - u b o g ie s ło w n ic tw o , s to s o w a n ie s c h e m a tó w językow ych,
■ k o lo k w ia ln o ś ć - język potoczny, m n ie j rygo rystyczna sk ład n ia,
* z n a c z n e o g ra n ic z e n ie in terp u n kcji,
B m e re s p e k to w a n ie z a s a d o rto g ra fii - n p . p o m ija n ie w ie lk ic h liter cz y z n a k ó w d iak rytycz n ych (z a p is y w a n ie

ę, ą, ś . z j a k o e , a, s, z),
® w yk o rz ystyw a n ie śro d k ó w p o zajęzyk o w ych (e le m e n ty g raficz n e, e m o tik o n y itp .},

E d u ż a e k sp re s y w n o ść w yp o w ie d z i.
B Z ja w is k a ję z y k o w e t y p o w e d la k o m u n ik a c ji in t e r n e t o w e j
■ łm o t ik o n y - n a z y w a n e ,.b u ź k a m i” lub „u ś m ie s z k a m i" k o m b in a c je z n a k ó w te k sto w ych , p o z w ala ją ce w y ra z ić

e m o c je n a d a w c y (u m o ż liw ia ją w p ro w a d z e n ie kontekstu sytu a cy jn e g o ).
/— \
99 99 99 »» D« •• ••
- -7 MCn
• W f . • J • *f / W •
I V —
V * — -• » ■ V J
f
*
S t o n T o S o w i e S f Chne W k° munikacii internetow ej. że niektóre programy automatyczne zmieniają je na
O P r z y k ła d 1 .
■ Ja k w p ły w a na tre ś ć przekazu z a s to s o w a n ie ró ż n ych e m o tik o n ó w ?

A . Ja n e k m a d z ie w cz y n ę :)
B. Ja n e k m a d z ie w c z y n ę :(
C. Ja n e k m a d z ie w cz yn ę :0
D. Ja n e k m a d z ie w cz yn ę
O d p o w ie d z : Z a s to s o w a n ie o d p o w ie d n ie g o e m o tik o n u p o z w ala w y ra z ić e m o c je nadaw cy, a w ie c m o ż e o d p o

w ie d n io m o d y fik o w a ć treść przekazu:
A . Jan ek m a d z ie w cz y n ę :) ra d o ś ć, z a d o w o le n ie
B. Ja n e k m a d z ie w cz yn ę :( żal, d ez ap ro b ata
C. Ja n e k m a d z ie w c z y n ę :0 <- z d z iw ie n ie
D. Ja n e k m a d z ie w c z y n ę ;) <- m ru g n ię c ie o k ie m , m o ż e b yć o z n a k ą ironii
■ H a c k m o w a (a n g , leet speak) - sp e cy fic z n y język u ż ytk o w n ik ó w In te rn e tu , u ż y w a n y np. na ró ż n e g o rodzaju

c z a ta c n i fo rach . C h arak teryz u ją g o m .in . w yk o rz ystyw a n ie z a p isu fo n etyczn eg o , c e lo w e o p u s z c z a n ie i zmie-
n ia n ie liter, s to s o w a n ie in nych z n a k ó w niż litery (n p . cyfr).
Prz yk ła d y:
4 U (z a n g .fo r you) - dia ciebie;

W 8 4 m e (z ang. w a itfo rm e ) - poczekaj na m nie;
C U I8 r (z an g . see you later) - d o z o b a cz e n ia;
l< 3U - (z ang. I loue you) - k o c h a m cię;

jo o , jOO, u (z an g . you) - ty;
3y3, E y E (z an g . /) - ja.
6. Współczesne zmiany modelu komunikacji językowej 19
■ Akronimy, czyli skróty dłuższych wyrażeń lub - rzadziej - pojedynczych słów. W kom unikacji internetowej
pojawiają się zwykle akronim y zapożyczone z języka angielskiego.
Przykłady:
B B S (ang. be back soon) - będę wkrótce;
C U (ang. see you) - d o zobaczenia;

E O D (ang. end o f discussion) - koniec rozmowy;
F 2 F (ang .face to foce) - osobiście;

L M IR L (ang. lets meet in real Ufę) - spotkajm y się w realnym świecie;
L O L (ang. lots oflaugh) dużo śm iechu; oznaka rozbawienia;
R O T F L (ang. rolling on the flo o r laughing) - tarzając się po podłodze ze śm iechu;
I T H X (ang. thonks) - dziękuję.
□ Formy wypowiedzi internetowych
mail List wysyłany pocztą elektroniczną. W stosunku do tradycyjnego listu ma mniej sformalizowaną
budowę.
Krótka wiadom ość tekstowa wysyłana i odbierana przez telefon komórkowy. Ograniczona liczba zna-
ków zmusza do skrótowości komunikatu, stosowania innych kodów, różnego rodzaju gier słownych.
Negatywnym następstwem ekonomiczności języka sms-ów jest ubożenie języka.
Dziennik lub pamiętnik prowadzony przez użytkownika Internetu na stronach www. Strona interne
towa tego typu zawiera uporządkowane wpisy, aie także komentarze czytelników, przekierowania do
innych stron, innego rodzaju materiały (np. zdjęcia, filmy, nagrania audio).
/ czat Rozmowa prowadzona przez internet. Służy przekazywaniu treści w formie pisemnej w czasie rze
czywistym. Cechują ją: potoczność, emocjonalność, stosowanie licznych emotikonów.
Grupa dyskusyjna. Pozwala na wzięcie udziału w dyskusji dotyczącej problemu określonego w tema
cie forum. Inaczej niż na czacie, rozmowa me musi toczyć się w czasie rzeczywistym, co wpływa
na większe uporządkowanie wypowiedzi.
Nety ki eta
-um iewanie się w internec;e w ym aga stosow ania pewnych zwyczajowych zasad, zwanych netykietą (od
ukieta i ang. net ‘sieć’). N ierespektow anie ic.h m oże sp o w o d ow ać nawet odcięcie danego użytkownika
fugi (np. usunięcie z forum ). Do zasad netykiety należą m.in. zakaz używania wulgaryzm ów, pisania tylko
m i literam i („krzyczenia"), wysyłania spam u, nadużywania em otikonów.
danie
) izdy z podanych term in ów z jego definicją,

każdą lukę w ła ś c iw y term in . Je d e n spośród p od anych przykładów nie p a su je do żadnej d efin icji.
czat o akronim o netykietą o em otikon
- zbiór zasad w łaściw ego zachow ania się w internecie.

- słowo pow stałe przez skrócenie rozbudow anych wyrażeń.
- połączenie znaków pozwalające wyrazić em ocje nadawcy.
w ię c e j n a W W W .ZD ASZ.TO
Sprawdzian po dziale I
Ilu s tra c ja d o z a d a ń 1 . i 2 .
Mozaika przedstawiająca postać Chrystusa „P a x Vobis”, Praga
o o o Z a d a n ie 1. K tó re k o d y p o w in ie n z n a ć o d b io rc a , a b y w p e łn i o d c z y ta ć p rz e s ła n ie p rz e d s ta w io n e j m o z a ik i?
Zaznacz ia k , je ś li z n a jo m o ś ć ko d u je s t k o n ie c z n a , lub N ie , je ś li je s t z b ę d n a .
I. Ję z y k ła c iń s k i. T a k /N ie
II. A lfa b e t g recki. Tak/N ie
III. S y m b o lik a c h rz e ś c ija ń s k a . T ak /N ie
IV. Z a s a d y u k ła d a n ia m o z a ik i. T ak /N ie
o o c Z a d a n ie 2. K tó ry z p o d a n y c h fr a g m e n tó w A p o k a lip s y św. Ja n a z o b ra z o w a n o n a m o z a ic e p rz e d sta w ia ją c e j

p o s ta ć C h ry s tu s a ?
Zaznacz p o p r a w n ą o d p o w ie d ź .
A . „P r z e s ta ń się :ę k a ć !" C. „ B ą d ź w ie rn y aż d o śm ierci, a d a m ci w ie n ie c życia”.

B . „ Ja m A lfa i O m e g a , P o c z ą te k i K o n ie c ”. D. „B y łe m u m arły, a o to je s te m żyjący n a w ieki w ie k ó w ”.
o o « Z a d a n ie 3.
P a n n a Iz a b e la z ry w a s ię z s z e z lo n g a , p o trą c a w c ie m n o ś c i o ta b u re t i d r ż ą c y m i rę k o m a d z w o n i. D z w o n i ju ż
d ru g i raz, n ie o d p o w ia d a n ik t, w ię c w y b ie g a d o p rz e d p o k o ju [...].
Bolesław Prus. Lalka (fragment)
W y ja ś n ij, ja k ie g o k o d u n ie z n a ł u c z e ń , który, a n a liz u ją c z a łą c z o n y fra g m e n t L a lk i B o le s ła w a P ru s a , n a p is a ł:
„Iz a b e la d w u k ro tn ie te le fo n u je d o p rz e d p o k o ju ".
Z ap isz s w o ją o d p o w ie d ź .
Bolesław Prus, Wybór pism, Warszawa 195'
w ię c e j n a W W W .ZD A SZ.TO
Sprawdzian po dziale 21
tekst źródłowy do zadań 4 . i 5.

Było to na balu p ublicznym w m ie ście gubernialnym pod U ra le m . B a l ó w zaszczycił sw ą o b e cn o ścią m ie j
sco w y g u b e rn ato r oraz je g o d o ra sta ją ca córka. P an i B aryk o w a p o p rz e ta ń cz e n iu w a lc a m iała szczęście
znaleźć przypadkiem m iejsce obok córki gubernatora, zapragn ęła zaw iązać m iłą ro zm o w ę z dziedziczką
poduralskiej potęgi. Z ap rag n ęła skorzystać z ch w ili i co ś zro b ić dla m ęża przez pozyskanie przychylności
córki g u b e rn a to ra . N ie w ie d z ia ła , od cz eg o z acz ąć ro z m o w ę, w a h a ła się i gubiła w niepokoju, co by tu
pow iedzieć... W re s z c ie znalazła! W id z ą c ślicz n ą różę przypiętą d o stanika uroczej gubernatorów ny, pani
Barykow a z zachw ytem , rozpływ ając się w un iesien iu, to n ą c w u śm ie ch a ch uw ielbienia, wyrzekła:
- Ach, kakajo u was krasnaja rożaP
Jakież było jej zdum ienie, ba! przerażenie, gdy dziewczę gubernatorskie om dlewająco-bolesnym dyszkantem
poczęło w o ła ć w kierunku ojca:
- Papieńka! Papieńka / M ienia zdieś obiżajut!1
Skądże pani Jadw iga (z D ąbrow skich) m ogła w iedzieć, że polska róża to nie roża, tak, zdaw ało się, z brzm ie
nia podobna!
Stefan Żeromski, Przedwiośnie (fragmerit)ł
o ©Z a d a n ie 4. Jaki niewerbalny znak w zachow aniu pani Barykowej w yraża podziw dla róży przypiętej d o sukni
gubernatorówny?
W ypisz z przytoczonego tekstu określenie przedstawiające ten znak.
© Z ad an ie 5. Które zdanie w przytoczonym fragm encie Przedwiośnia ujaw nia w łaściw e intencje wypowiedzi
pani Barykowej?
W ypisz z przytoczonego tekstu odpow iednie zdanie.
© Z ad an ie 6 . Zaznacz popraw ne dokończenie zdania.

Zgodnie z zasadam i kom unikacji językowej przyczyną kłopotliwej sytuacji pani Barykowej było to, że kobieta
A. nie m iała dobrego kontaktu z córką gubernatora.

B. nie dość precyzyjnie sform ułow ała swój komunikat.
C. nie w zięła pod uwagę kontekstu swojej wypowiedzi.
D. me znała kodu um ożliwiającego p ełne porozum ienie.
© Z ad an ie 7. Uzupełnij zdanie tak, aby było prawdziwe.

Zaznacz odpow iednie litery przyporządkowane znakom drogow ym (A-i ).
4 it:t & E.
A. c.
Znaki A / B / C / D / E to um ow ne znaki symboliczne, natomiast znaki A / B / C / D / E to um owne znaki ikoniczne.
Ach, kakajo a was krasnaja rożaI pani Barykowa chciała powiedzieć: Ach, kakoja a was krosiwaja roza (Acn. jaką pani ma piękną
róZę); to. co powiedziała, znaczy Ach, ;aką ma pani czerwoną gębę.
Papieńka! Papieńka! M ienia zdieś obiżajati (ros.) •Tatusiu! Tatusiu1Tu mnie obrażają*
Stefan Żeromski, Przedwiośnie. Warszawa 1985.
w ię c e j na W W W .ZD ASZ.TO
7. Różnorodność tekstów kultury 23
■ i ■■
_ Definicja kultury
Kultura - m aterialn y i d u c h o w y d orob ek ludzkości, grom adzony, u trw alan y i w z b o g a c a n y w ciągu jej
dziejów , przekazyw any z pokolenia na p oko lenie (n p . kultura a n tyczn a).
G ranica m iędzy kulturą d u ch o w ą a m aterialną nie jest

Kultura
ostra, poniew aż w ie le w y tw o ró w kultury m aterialnej
.■■■■■ i ........ m a rów nież charakter duchowy. N a przykład katedra
średn iow ieczna jest me tylko zabytkiem kultury m ate
duchowa materialna
rialnej, lecz także m iejscem kultu zw iązanym z religią
a religia o narzędzia chrześcijańską (aspekt duchow y).
o mity *
■ budowle
a filozofia b dzieła sztuki
■ nauka ■ ubiór
□ K u ltu ra ja k o f o r m a k o m u n ik a c ji
Dzięki w ytw o ro m kultury ludzie p o ro zu m iew ają się ze sobą, kultura jest w ię c w p ew nym stop niu rodzajem
i środkiem kom unikacji.
□ Tekst kultury
Tekst kultury (znak kultury) - w ytw ó r kultury m aterialn ej i d u ch o w e j. M o ż n a go o d cz ytyw a ć i in terp re to w ać

na p o z io m ie d o sło w n y m , b io rąc pod u w ag ę jeg o funkcję użytkow ą i / lub sym b o liczn ą.
Teksty kultury odczytyw ane tylko na p oziom ie sym bolicznym to np. utw ory m uzyczne.
Ludzie kom unikują się za p o m o cą tekstów kultury. Każdy w ytw ó r kultury m o żn a p od d ać interpretacji.
□ P rz y k ła d 1.
a jakie inform acje przekazuje odbiorcy strój każdej z ukazanych p ostaci?
O d p o w ie d ź : U b ió r w sen sie d osło w nym to odzież zakładana w celu ochron y przed czynnikam i atm osferycz
nym i. M a o n jednak rów nież sens sym boliczny. Strój m oże przekazywać inform acje o:
a przynależności d o jakiejś kultury (np. rycerskiej, barokow ej) lub - jeśli jest to w sp ó łcz esn a rekonstrukcja
F - o zainteresow aniu d an ą kulturą,
* : --lądach człowieka, np. strój bywa d o w od em b u rtu wobec: kultury oficjalnej, znakiem związku z subkulturą
[ o. punk, hip-hop),
: należności d o określonej grupy społecznej lub zaw odow ej (np. biały fartuch lekarza). Strój przekazuje
£<że inform acje o statusie m ajątkow ym , guście danej osoby itp.
w ię c e j na W W W .ZD A SZ.TO
24 II. TEKSTY KULTURY
□ R o d z a je t e k s t ó w k u ltu ry
F
Tekst kultury Przykład
utwór literacki Lalko Bolesława Prusa
przedstawienie teatralne Makbet W illiam a Szekspira, reż. Andrzej Wajda
dzieło muzyczne koncert a-moll Antonia Vivaldiego
obraz Mona Lisa (Gtoconda) Leonarda da Vinci
zabytek architektury kościół Mariacki w Krakowie
rzeźba Dawid Michała Anioła
idea, wartość, norm a, sposób myślenia rodzina, religia. wolność
zwyczaje i obyczaje sposób witania się
ubiór frak
przedmiot użytkowy filiżanka
■ Interpretacja tekstów kultury

Interpretacja tekstów kultury w ym aga od odbiorcy:
b zaangażow ania - niezauw ażam e znaków kultury wyklucza ich interpretację:

□ p osiadania pew nej w iedzy o d anej sp o łecz n o ści - np. należy w iedzieć, źe w kulturze europejskiej panna
m łoda w ystępuje w bieli, a czerń to kolor żałoby;
n uwzględniania kontekstu np. chłopiec gwiżdżący pod o k re m kolegi daje sygnał: Wyjdź!, natom iast gwizdanie
podczas przem ów ienia lub przedstaw ienia teatralnego oznacza niezadow olenie, brak akceptacji.
Szczególnie skom plikowanym rodzajem tekstów kultury są dzieła sztuki. Ich interpretacja w ym ag a dodatkowej
wiedzy, np. na tem at epoki, w jakiej d an e dzieło powstało.
□ O d b ió r t e k s t ó w k u ltu ry
N a pełny odb ió r tekstów kuitury składają się:
■ analiza - ustalenie, z jakich e le m e n tó w tekst jest

zbudowany,
e interpretacja - odczytanie znaczenia,
e w arto ścio w an ie ocena.
O P rz y k ła d 2.
■ Dokonaj analizy, interpretacji oraz w artościow ania

sytuacji ukazanej na zdjęciu.
O d p o w ie d ź : Analiza: M ężczyzna w stroju sportowym

stoi n a najw yższym s to p n iu p o d iu m , jest u ś m ie c h
nięty i zadowolony, m a ręce uniesione d o góry, został
udekorowany złotym m edalem ; na podium w id ać znak
złożony z pięciu kółek oraz nazw ę m iejsca, w którym
odbyw a się olim piada.
Interpretacja: sportow iec reprezentujący Polskę zdobył

p ierw sze m iejsce w najbardziej p restiżow ych z a w o
dach sportow ych na świecie - igrzyskach olimpijskich.
Polak zo stał m istrzem olim pijskim .
W a rto ś c io w a n ie : prestiż, uznanie, d u m a narodow a,

podziw.
I S E H i S B iH
Teksty kultury
7. Różnorodność tekstów kultury

Natura a kultura
O N a tu r a □ K u ltu ra
To, c o p o w s ta ło s a m o z sieb ie, bez u d ziału c z ło W szystko, c o człow iek tworzy, c o p o w sta ło i istnieje
wieka. dzięki niem u.
Fenomen natury - Wodospady Wiktorii na rzece

Zambezi w Afryce
Człow iek żyje w środow isku, które w sp ó łtw o rz ą n a

tura i kultura, poniew aż należy zarówno d o jednego,
jak i do drugiego św iata. N a przykład konieczność
jedzenia wiąże się z biologicznym funkcjonow aniem
człow ieka, ale ju ż s p o só b sp o ż yw an ia p o k arm ó w
i ich rodzaj należą d o kultury i znaczn ie się różnią
w zależności od tego, w jakich w aru n k ach i przez
jaką sp o łe cz n o ść zo stały w ytw orzone.
O ile jednak natura istn ieje niezależnie o d cz ło w ie

ka, o tyle kultura je st w ytw orem ludzi, kształtowała
się w ra z z m m i i o b e c n ie poza kulturą człow iek
Fenomen kultury - secesyjny kościół Sagrada Familia
w zasadzie m e potrafi istnieć. Antonia Gaudiego w Barcelonie
w ię c e j n a W W W .ZD A SZ.T O
8. Sztuki plastyczne 25
8. Sztuki plastyczne
■ Definicja sztuk plastycznych
Sztuki plastyczne - jeden z d ziałów sztuk plastycznych o b ejm ujący dziedziny tw órczości artystycznej,
które działają g łó w n ie na z m ysł w zroku za p o m o cą linii, plamy, bryły, koloru, światła, faktury, m aterii.
O D ziedziny sztuk p lastycz n yc h

W skład sztuk plastycznych w chodzi kilka podstawowych dziedzin twórczości artystycznej.
Sztuki plastyczne
_ p
i . . . :— ] ___________________
rzemiosło
architektura artystyczne
malarstwo
sztuk plastycznych zaliczają się także sztuki pokrewne, np. plakat i rotograna.
Każdy rodzai sztuki wykorzystuje charakterystyczne dla siebie środki artystycznego wyrazu - w przypadku litera-
iry są to m .in. tropy poetyckie (np. metafory, porównania, hiperbole, oksymorony, epitety, peryfrazy). Rowmez
cażda z dziedzin sztuk plastycznych dysponuje w łaściw ym i sobie środkami wyrazu. Tak jak m ów im y o języku
teratury (zwłaszcza poezji), podobnie m ożem y m ów ić o języku m alarstwa, rzeźby, architektury czy grafiki.
In te r p r e ta c ja d z ie ła p la s ty cz n e g o
ówienie dzieła należącego do sztuk plastycznych, czyli dzieła ikonicznego, pow inno dotyczyć zarówno jego
ci, jak i formy. N aieży zwrócić uwagę na:
te m a t - czego dotyczy dzieło, jaką scenę przedstaw ia, w jaki spo só b użyte przez tw órcę środki wyrazu
.•/pływają na zobrazowanie treści dzieła;
ty tu ł - bywa kluczem interpretacyjnym , poniew aż podpow iada kierunek interpretacji, ale m oże też być
zagadką;
czas powstania - znajom ość epoki, prądów, konwencji artystycznych pozwala na lepsze zrozum ienie idei
obrazu;
osobę autora jeśli to istotne, należy odnieść się do biografii twórcy, niekiedy pomaga to w odczytaniu dzieła.
□ m ów ienie formy pow inno uwzględniać specyfikę danej sztuki (np. w przypadku obrazu należy uwzględnić
t M '* y i perspektywę, a w architekturze - plan budowli czy materiaf, z jakiego powstała).
=bdczas analizy i interpretacji dzieła należy pam iętać, aby nie tylko w skazać i podać nazwy zastosowanych
p rzez twórcę środków artystycznego wyrazu, ale przede wszystkim określić, jaką pełnią funkcję i jak:e mają
a r tczenia dla przedstawionego tem atu. Ważniejsza od szczegółowe; wiedzy o sztuce jest bow iem umiejętność
icczytan ia danego dzieła w odpowiednim kontekście kulturowym.
M alarstwo
M alarstw o - gałąź sztuk plastycznych, której isto tą jest p osług iw anie się linią i barw ą (niekiedy tylko
p lam ą barw ną) na płaszczyźnie.
O P o d z ia ł m a la rs tw a
Malarstwo
Temat Rodzaj techniki
religijne, mitologiczne, batalistyczne, historyczne, rodza akwarela, kolaż, fresk, witraż, graffiti, pastel, malarstwo
jowe, pejzaż, martwa natura, portret, akt, abstrakcja na szkle, malarstwo olejne, malarstwo temperowe,
polichromia
Form a dzieła m alarskiego (środki artystycznego wyrazu) to:

kompozycja - ułożenie elem entów obrazu (kolorów, ■ perspektywa sposób ukazywania trójwymiarowych
kształtów) tak, aby tworzyły przemyślaną estetycz przedm iotów na płaszczyźnie, np.:
nie całość, np.: - perspektywa linearna centralna

- kompozycja otwarta - perspektywa linearna z lotu ptaka
kompozycja zamknięta - perspektywa linearna boczna
- kompozycja statyczna - perspektywa linearna ukośna
- kompozycja dynam iczna - perspektywa barwna
kolor (barwa), np.: perspektywa powietrzna

- barwy ciepłe h o p e r o w a n ie św iatłocieniem , n p.:
- barwy zimr.e - światło rozproszone
- kontrast barw (m ocny) - światło wydobywające najważniejsze elementy
tworzywo - rodzaj użytych farb: farba olejna, tem - ostry m odelunek światłocieniowy
pera, akwarela. - łagodny m odelunek światłocieniowy
Józef Chełmoński, Owczarek, 1897 Józef Chełmoński, Kozak na koniu ( Dojeżdżacz), 1907
W yk ła d kompozycji statycznej Przykład kompozycji dynamicznej
z z ^s z j z
B P rz y k ła d 1.
B I nterpretuj obraz M arcella Bacciarellego
Marcello Bacciarelli,
Alegoria Sprawiedliwości,
Zamek Królewski
w Warszawie, ok. 1776
O d p o w ie d ź : O b ra z B acciarelle g o p rzed staw ia m ło d ą kobietę trzym ającą w praw ej ręce w ag e. Ten atrybut
p o d o b n ie jak m iecz, który postać podtrzym uje lewą ręką, wskazuje, że jest to upersonifikowana Sp ra w ie d liw o ść
'. a alegoryczny sens obrazu w skazuje jed no znacznie również jego tytuł.
M a la rz z a sto so w ał kom pozycję centralną, która podkreśla w a ż n o ść ukazanej idei. D zie ło m a w y m o w ę dydak
tyczną - zw raca uw agę na związek sp raw ied liw ości z w ied zą i nauką (otaczający kobietę m ali ch ło p cy czytają
p ię g ę - być m oże np. kodeks p ra w ). S p o s ó b ukazania S p raw ie d liw o ści je st charakterystyczny dla o św iec e
n iow eg o klasycyzmu.
■ Fotografia
Fotografia - s p o s ó b re je stro w a n ia i u trw a la n ia za p o m o c ą św iatła w yb ran eg o w ycin k a rzeczyw istości

p o jed yn cz eg o o b ra z u ); także: konkretny, z a re je stro w a n y o b raz, p ojed yncza odbitka fotograficzna
zd jęcie).
□ ję z y k fo to g ra fii
Środki w yrazu charakterystyczne dla m alarstw a są sto so w an e w sp ó łcz e śn ie także w fotografii, zw łaszcza fo
tografii artystycznej.
Forma Treść
m a te ria ł (np. papier fotograficzny, folia, pliki cyfrowe) * ty tu ł (czasem komentarz autora)
środki w yrazu (np. kompozycja, kolor, światłocień, a u to r (jego orzeżycia, poglądy wpływające na kształt
sposób kadrowania) i odbiór dzieła)
sposób w yk o n an ia (np. technika tradycyjna, cyfrowa; te m a t (np. portret, pejzaż)
parametry ustawienia aparatu)
nurt, styl (np. fotografa reklamowa, fotografia natu-
ralistyczna lub inscenizowana)
kreacyjność, orygin aln ość (np. sfotografowany niety
powy obiekt, oryginalny sposób ujęcia przedmiotu)
w ię c e j na W W W .Z D A SZ .T O
28 ||. TEKSTY KULTURY
Przyd atne pojęcia z w iąz a n e z analizą i interpretacją

fotografii:
■ fotografia realistyczna - rejestrow anie natury (np.

ukazywanie piękna p rzed m iotów ),
B fotografia pikturalna (m alarska) ~ interpretow anie
natury:
- op erow an ie sym b olem , alegorią, metaforą,

- subiektyw izm , sugestie, skojarzenia,
- zbliżenia, fotom ontaż.
O g ro m n a p o p u la rn o ść fotografii wynika z faktu, że

p ojed ynczy obraz zaspokaja ludzką potrzebę zatrzy
m an ia c h w il. Pon ad to fotografia m a dużą ekspresję
i siłę oddziaływ ania. Je st często wykorzystywana jako
Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Autoportret
środek artystycznego wyrazu. wielokrotny, ok. 1915-1917
■ Rzeźba
Rzezba d z ied z in a sztuk p lastyczn ych z ajm u jąca się k s z ta łto w a n ie m tró jw y m ia ro w ych , p rzestrzenn ych
S z T n ^ ż tu k i n ie S p e ł" iająC>'ch funkc' ' u^ ° w e j ; ró w n ie ż w y tw ó r artystyczny n a le żą cy d o tej
R zeźb y są p re z e n to w a n e z a ró w n o w p rzestrzeni o tw arte, (ogrody, p lace, skwery, traw n iki), jak i w e w n

Dud/nKow (galerie, m uzea, św iątynie, budynki użyteczności publicznej).
W klasyfikacji rzeźby bierze się pod uw agę m .in. następujące kryteria:
3 s p o só b funkcjonow ania w przestrzeni,
B tem at,
n z asto so w an e tw orzywo.
D zieła sztuki rzeźbiarskiej są w ykonyw ane z różno rod nego tworzywa.
Tworzywo
Przykład
kam ień, np. m arm ur
Dawid M ichała Anioła
drewno, np. lipowe

Madonno z Krużlowej
glina i m asy ceram iczne, np. terakota

figurka Erosa z Mariny
metal, np. brąz

Pieta Bronisława Chromego
m ateriały naturalne, np. lód

rzeźby lodowe
tworzywa sztuczne, np. poliester

cykl Zielnik Aliny Szapocznikow
przedm ioty i ich fragm enty

instalacja Buty Józefa Szajny
Rzeźba m o ż e być w ię c tw orzona przez:
e form ow anie, kształtowanie, lepienie (glina),

n o dejm o w anie, kucie, rycie (np. z bryły m arm u ro w ej, granitow ej),
■ spaw anie, klejenie, m ontaż, instalacje (charakterystyczne dla rzeźby w sp ółczesnej).
8 . S z tu k i p lastyczn e
□ Typy rzeźb
■ r z e ź b a p e łn a ■ r z e ź b a p r z e s t a w ia ją c a - z w ie r z ę t a
■ p ła s k o r z e ź b a a r z e ź b a p r z e d s t a w ia ją c a - m o t y w y k w ia t o w e
/I ł la •• / I • I * \
- r z e ź b a p r z e d s t a w ia ją c a posąg r z e ź b a n ie p r z e d s t a w ia ją c a ( a b s t r a k c y jn a )
■ r z e ź b a p r z e d s t a w ia ją c a p o p ie r s ie in s t a la c ja
A n to n io G a u d í, fra g m e n t k a m ie n ic y Casa M ila B e r te l T h o rv a ld s e n , p o m n ik k o n n y księcia lózefa

a B a rc e lo n ie , 1906-1910 P o n ia to w s k ie g o w W a rs z a w ie , 1820
Przykład rzeźby n ie p rz e d s ta w ia ją c e j (a b s tra k c y jn e j) Przykład rzeźby p rz e d sta w ia ją c e j - posąg
□ Interpretacja dzieła rzeźbiarskiego
Treść Fo rm a
at
■ c o i s te g o , c o p rz e d s ta w ia rz e ź b a ; s p r e c y z o w a n ie , ;aką typ (rz e ź b a p e łn a - p ła s k o rz e ź b a ),
I p ro b le m a ty k ę p o ru s z a , ■ tw o rz y w o ,
• u m ie js c o w ie n ie w k u ltu rz e (e p o k a w d z ie ja c h s z tu k i) -i te c h n ik a tw o rz e n ia ,
Hispresja (z w r ó c e n ie u w a g i r,a ro d z a j p re z e n to w a n y c h fak tu ra (ro d z a j p o w ie rz c h n i, n p . g ła d k a - ch ro p
e m o c ji) k o m p o z y c ja b ry ły (n p . s ta ty c z n a - dyn am iczna^

i r a s t r ó j rz e ź b y (n p . s p o k ó j - d r a m a ty z m ), w p ły w e le m e n t ó w f o r m y n a in te rp re ta c ję d zieła
s p o s ó b p r z e d s ta w ie n ia e m o c ji w d z ie le
Zadanie
• » Z a d a n i e 1. \
| t e : r . c h o k r e ś le ń m o ż n a u ż y ć d o o p i s a n i a r z e ź b y ?
n a c z w s z y s t k ie o d p o w ie d n i e w y r a z y i w y r a ż e n ia
— -.onia o d r a m a t y z m o s p o k ó j o le k k o ś ć
( e l e g a n c j a lin ii o d e lik a t n o ś ć z d o b ie ń
m o n u m e n t a l n o ś ć f ig u r o id e a liz a c ja b o h a t e r ó w
• m u s k u la t u r a c i a ł o b o g a c t w o z d o b ie ń
p r o p o r c j o n a l n o ś ć c ia ł
A n to n io Ca n o v a , Psyche budzona
przez p o cału n ek Kupidyna, 1787
w ię c e j n a W W W .
Grafika
Grafika - d z ied z in a sztuk p lastycz n ych , w któ rej d z ie łe m je s t odbitka jęilNocssyj

K
z p łyty g raficz n ej. C h a ra k te ry sty cz n ą c e c h ą g rafiki je s t to, że m o ż n a
ją p o w ielać.
P o d s ta w o w e środki w yrazu w grafice to rysunek i linia.
Z e w zględu na s p o s o b y p racy w yró ż n ia się dw a p o d sta w o w e rodzaje grafiki.
Albrecht Dürer, Nosorożec, 1515
Grafika warsztatowa
Grafika użytkowa
(autorska, artystyczna)
(projektowa, stosowana)
np. Albrecht Dürer, Francisco Goya, Pablo Picasso,

grafika reklamowa (np. prospekty, plakaty)
Salvador Dali, Brun o Schulz
grafika książkowa (np. ozdobna karta tytułowa,
ilustracja)
Plakat
P la k a t - p u b lic z n e o g ło s z e n ie z re a liz o w a n e w fo rm ie k o m p o z ycji p lastyczn ej, w p rz e c iw ie ń s tw ie do

afisza, który z a w ie ra s a m tekst. M o ż e p e łn ić fu n k cję in fo rm a cy jn ą , re k la m o w ą , p ro p a g a n d o w ą .
O C echy p lakatu
■ duży rozm iar
odszyfrow aniu:
n w yrazista kom pozycja
B aluzji
a o sz cz ę d n o ść środków' wyrazu
■ skrótów
c la p id a rn o ść tekstu
B m etaforyki
D o p e ro w a n ie m etaforyką
® sym boliki (ró w n ie ż sym boliki kolorów ).
E in te n syw n o ść kolorystyki
E u m o w n o ść, skrótow ość. teatr Śląsk i ^ .S ta n is ł a w a W y s p ia ń s k ie g o w K a t o w ic a c h
Interp retacja plakatu polega na trafnym
O Przykład 2.
c O d c z y ta j s y m b o lik ę p la k a tu d o in s c e n iz a c ji Wesela S ta n isła w a

WESELlS
S T A N IS Ł A W - W Y S P Iak5 T
Wyspiańskiego.
O dp ow ied ź: Rozm ieszczenie postaci i tytułu przypom ina okładkę cza

sop ism a. G ó rn ą cz ę ść plakatu w y p e łn ia w yek sp o n o w an y tytu ł sztuki,
a na pierw szym planie znajduje się p o sta ć z gło w ą orła w błazeńskiej
czapce. Z a sto s o w a n e barwy: czerw ień (czapki oraz tła, na jakim zo stał
u m ie s z c z o n y tytu ł) i biel (tytu łu o ra z p ió r o rła ) b u d z ą sko jarzen ie
z kolorystyką polskiej flagi. Strój postaci jest w sp ółczesny, c o podkre
śla ak tu a ln o ść d ra m a tu W ysp iań skiego . Plakat przed staw ia być m oże
polityka (czerw ień to także kolor władzy). Plakietki w klapach marynarki
postaci są deklaracją p o g ląd ó w (znaczki So lid arn o ści i U E , w izerunek
M a tk i Bo sk iej). N o s z o n e zazw yczaj na pierś: ordery i m e d a le n a d a
w a n e za szczególne zasługi z o sta ły z a stą p io n e znaczkam i służącym i
d c ep ato w an ia p ogląd am i. Zw raca uw agę także z astąp ien ie krawata
za w ią z an ym w s u p e ł szn u rem , który sym b o liz u je b ez n ad ziejn o ść sy
tuacji, także sam o b ó jstw o . Andrzej Pągowski, plakat do inscenizacji
Wesela, Teatr Śląski w Katowicach, 2007
Architektura
Architektura - tw ó rcze u ksz tałto w an ie przestrzeni zgo d nie z p otrzeb am i człow ieka; o b ejm u je
- 'o je k to w an ie budow li oraz teren u, na jakim się o n a znajduje. W w ęż szym znaczeniu: artystyczne
(estetyczn e) u ksz tałto w an ie budow li z u w z g lęd n ien iem jej fu n kcjo n aln o ści i w y m o g ó w konstrukcyjnych.
□ Język arch itektu ry
cja przeznaczenie danego obiektu (np. budynek mieszkalny,

sakralny, handlowy)
i sposób jej funkcjonowania w przestrzeni kształt obiektu i jego integracja z otoczeniem
budowli np. kwadrat, koło, wielobok
ozycja układ poszczególnych części wewnętrznych i zewnętrz

nych budynku (ścian, okien korytarzy)
fiaty np. kamień, drewno, płyty, szkło, beton, stal, tworzywo

sztuczne
rzystanie św iatła ikoloru (wzmocnienie ekspresji) np. witraże, kontrasty barwne
te E n o n , świątynia Ateny (Partenos) na Akropolu Gmach Opery w Sydney, jeden z najbardziej

tcenach, zbudowany w latach 447 -432 p.n.e. rozpoznawalnych budynków na świecie, powstały
tk atywy Peryklesa, doskonały przykład stylu w latach 1957-1973, zaprojektowany w stylu
te< :ego. Zabytek został wpisany w 1987 r. na listę nowoczesnego ekspresjonizmu. Budynek został wpisany
fc»:‘ :.vego Dziedzictwa UNESCO. w 2007 r. na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
□ in terp retacja dzieła architektonicznego

ir.ta n ie dzieła architektonicznego w ym aga anaiizy i interpretacji jego form y i treści,
■ try w ziąć pod uwagę:
rb o lik ę budowli (idee, treści, jakie wyraża dany obiekt),

w ą tk o w ą funkcję, jaką pełni dzieło, rp .
fu n kcja reprezentatywna, estetyczna (tw orzenie wizerunku danego m iejsca),
Jfu n k c ja scalająca (tw orzenie poczucia wspólnoty, np. św iątynia),
B e k s t (np. ideowy, użytkowy, kulturowy, polityczny),
pi&A ołania do historii (np. dopasow anie budynku do zastanej architektury, cytowanie i przekształcanie stylów
te : -/cznych, sw obodne traktow anie tradycji architektonicznej, odw ołania do znanych m otyw ów ).
■ t m enie treści i rorm y dzieła pozwala na dokonanie jego oceny.
Sztuka użytkowa
Sztuka użytkowa - w yroby rzem ieślnicze c charakterze artystycznym , dekoracyjne lub przeznaczone do
co d zienneg o użytku. In n e nazwy: rzem iosło artystyczne, rękodzieło artystyczne, sztuka zdobnicza.
W X IX w. term inem sztuka użytkowa (stosow ana) określano wyroby wykony

w an e ręcznie przez artystę - rzem ieślnika, w o dróżn ieniu od przedm iotów
wykonywanych seryjnie (często pod nadzorem artysty i w edług jego w zoru),
zaliczanych d o przem ysłu artystycznego. W s p ó łc z e ś n ie sztuka użytkowa
(no w o czesn e w zornictw o) łączy tw órczo ść artystyczną z produkcją seryjną.
Przedmiot sztuki użytkowej

I
użyteczność
funkcjonalność
U Dziedziny rzem iosła artystycz n eg o

D ziedzinam i rzem iosła artystycznego są:
® zło tn ictw o i jubilerstw o, introligatorstwo,
■ kow alstw o artystyczne, tkactwo,
0 m eblarstw o, ceram ika i sz<ło artystyczne.
E Język sztuki użytkow ej

Po d czas analizy i interpretacji w ytw oru rzem iosła artystycznego należy zw ró cić uw agę na jeg o fo rm ę i funkcję.
Formy i techniki sztuki użytkowej Funkcja i znaczenie sztuki użytkowej
formy uwzględniające zasady ergonom ii przeznaczenie (np. wypoczynek, rozrywka, nauka,

m a te ria ł (np. drewno, szkło, porcelana, tworzywa użyteczność w pracy)
sztuczne) kontekst (dodatkowa funkcja przedmiotu, np. deko
sposób ukształtowania formy (np. prostota złożoność, racyjność)
symetryczność - asymetryczność; naśladowanie natury) styl p ro jekto w ania (np. nawiązanie d o tradycji,
kolor (np. dostosowanie do funkcji, znaczenie barw, łączenie stylów)
inspiracja naturą ub sztuką) sposób produkcji - projektow any odbiorca
proporcje (wielkość), np. powiększanie lub pom niej (np. produkt masowy, rękodzieło, produkt elitarny)
szanie w celu nadania lub podkreślenia znaczenia
Zadanie
o Z a d a n ie 2.
N a podstawie wyglądu Sainte-Chapelle scharakteryzuj
człowieka, dia którego kaplica została zbudowana.
Zaznacz wszystkie pop raw n e odpowiedzi.
A. P rag n ie łą cz n o ści z A bsolutem .

B. Je st przekonany o sw oje m ocy i potędze.
C. je st d u m n y z niezw ykłego p o stęp u technicznego
i żyje w poczuciu bezpieczeństwa.
D. P ra g n ie p rzeb yw ać w pobliżu osi sym b olizującej
je d n o ść św iata boskiego i ludzkiego.
E. Po szu k u je nie tyle d o w o d ó w na istnien ie Boga,
ile pragnie doświadczać jego obecności. Sainte-Chapelle (Święta Kaplica) w Paryżu, 1241-1248
r. Film
Przyczyny popularności film u
- d z ie d z in a tw ó rc z o ś c i a rty sty cz n e j, a ta k ż e u tw ó r s k ła d a ją cy się z s e rii n ie ru c h o m y c h obrazów ,

;r e n a s tę p u ją p o s o b ie i d a ją w ra ż e n ie ru ch u . M o ż e b yć k o lo ro w y lub czarno-biały, d ź w ię k o w y
niem y. Je s t u trw a la n y n a ró ż n ych n o ś n ik a c h i dzięki te m u m o ż e b yć w ie lo k ro tn ie o d tw a rz a n y.
f m p o ja w ił się w kulturze sto su n k o w o n ied aw n o - pod koniec X IX w. - i bardzo szybko zrobił zaw ro tn ą karierę.
V ało na to w p ły w kilka czynników :
■ f Im n a śla d u je s p o s ó b o g lą d a n ia św ia ta przez cz ło w ie k a - p o d o b n ie jak ludzki w z ro k k a m era o b e jm u je

[ w ycinki, fragm en ty rzeczyw istości;
1 'im zaspokaja o d w ie c z n ą ludzką potrzebę tw orzenia o p o w ie ści, a także słu ch a n ia i o glądania;
B fc b r a z y , które - o b o k s łó w - przez w ieki słu ż yły lu d z io m d o o p o w ia d a n ia różnych histo rii, z o sta ły w film ie
ożyw ione.
r m m o ż e z o stać uzn an y za d z ieło sztuki. D ecyd u je o tym przede w szystkim to, czy treść i s p o só b przedsta-
■ i e m a z o sta ły p o łącz o n e w o ryg in aln y sp o só b .
Dzieło film owe
treść sposób przedstawienia treści
co się opowiada jak się opowiada
- ^ o d s ta w o w e rodzaje film ó w
Film fabularny Film dokumentalny Film anim ow any

"
enty świata przedstawionego Służy rejestrowaniu rzeczywistości N a taśm ie filmowej są utrwalane

:ie, akcja, zdarzenia) mają pojedyncze zdjęcia nieruchomych
Ler fikcyjny scen, przedmiotów, rysunków
J Ł a ź n i e j s z e gatunki film ow e:
l i m kryminalny, E kom edia,
■ H m gangsterski, 0 m elo d ram at,
1L e s t e r n, 0 m usical,
l i m historyczny, a film s cie n ce fiction, Kadr z filmu Wyjście robotników z fabryki w Lyonie
H m wojenny, 0 film fantasy, - pierwszego filmu pokazanego publicznie przez
braci Auguste’a i Louisa Lumière 28 grudnia 1895 r.
paorror, 0 thriller.
w Paryżu. To wydarzenie uważa się za narodziny
B m grozy, kina.
B u d o w a n ie obrazów film ow ych
film u - z e s p ó ł ś ro d k ó w w y ra z u w ła ś c iw y c h d la film u o ra z z a s a d y ich łą c z e n ia w d z ie le , dzięki

tw o rz y się s p ó jn y i z n a c z ą c y p rzek az film ow y. Ję z y k film u s łu ż y p o ro z u m ie w a n iu się z w id z e m ,
.żyw ych o b r a z ó w ” s k ła d a ją s ię n a n ie g o także n ie ru c h o m e obrazy, d źw ięk i, sło w a , m uzyka.
p w o w y m tw o rzyw em utw oru film o w e g o jest obraz, który in fo rm u je (o p o w ia d a , o p is u je rzeczyw istość),

: ''- o c je oraz w raż en ia estetyczne. N a s p o só b ko nstru ow an ia obrazu film o w eg o m a w p ły w w ie le różnych
tów. S ą to m .in. scenografia, kostiumy, charakteryzacja, gra aktorów, ośw ietlenie, kolorystyka, kom pozycja,
i^ ecjain e , a także ruch (ru ch kam ery, z m ia n y p u n k tó w w id zen ia kamery, z m ia n y ujęć itd.).
D Kadr
N ajm m cjszą cząstką i p od staw o w ym składnikiem utw oru film ow ego jest kadr, czyi, je d n o zdjęcie fotoprafirznel
SSSSS “ S T ' Ta po|ed' r a “ a ~ ™ ' s s a

Kadry łą cz ą się w w iększe całości tw orzące w rezultacie d zieło film ow e:
se k w e n cja
Q U jęcie
U ję cie m nazywa się fragm ent taśm y film ow ej z nagranym na nie, obrazem od m o m e n tu uruch om ienia kamery
c w ,li je) w yłączenia. Rejestruje o n o przebieg zm iany, t w a zwykle o d kilku sekund d o kilku m in u t W czasie
reahzow am a ujęć kam era m o ż e byd n ieru ch o m a bądź znajdow ać się w ruchu. W yró ż n ia się takTe p o d staw o w e
ruchy kamery, jak np. p an o ram a, najazd, odjazd, jazda równoległa, jazda w gore lub w d ó ł P ° dSt” e
O Scena
To jednostka akcji, która rozgrywa się w tym sam ym m iejscu i czasie o ra z z ud ziałem tych sam ych oostaci
■ ozl.w e je st zarejestrow anie jej w jed nym ujęciu, najczęściej jednak sceny m o n tu je się z w ielu ujęć.
□ S e k w e n cja
Sekw encją nazyw a się kilka następujących p o sobie scen, p ow iązanych ze so b ą tem atycznie. N ie m u sz ą one
dziać się w tym sam ym m iejscu i czasie - w sekw encji ważna jest je d n o ść akcji.
Sceny, a zw łaszcza sekw encje, nabierają o stateczn ego kształtu dz.ęki m ontażow i. M o n to w a n ie film u ooleP a na
Perspektyw a film owa

Z e w zględu na s p o só b ustaw ienia kam ery w o b e c film o w an eg o obiektu są w yróżniane:
8 t y p p e r s S ^ ; tralna " ^ ^ ° CZU st 0 « “ 8 ° czlowieka=najczęściej występujący
■ perspektywa ptasia (z góry) - kam era jest skierowana w dół, obiekty wydają się m niejsze niż w rzeczywistości
a Im., horyzontu nie w id a ć (bądź przebiega o n a w górnej części kadru); rzeczyw .stośc,
perspektyw a z a b |a (z d o łu ) - kam era je st skierow ana w górę (środek film ow an ych ob iektów znajd uje S ie
powyżej niej), obiekty w ydają się w iększe niż w rzeczywistości.
Przykład perspektywy ptasiej

Przykład
_ J Plan film o w y
Plany film owe wyróżnia się ze względu na spo só b kadrowania obiektów (bierze się pod uw agę przede wszystkim
ich o d leg ło ść od kam ery).
Rodzaj planu Charakterystyka planu Przykład
to ta ln y (daleki) ogólna panoram a przestrzeni akcji

postacie ludzi niewielkie, w kom
ponowane w obszerne tło lub
nieobecne
służy do ogólnych przedstawień
miejsca akcji, prezentacji plenerów
ogólny pełr.y obraz miejsca akcji

postać ludzka jest dobrze widoczn
wyraźnie są też widoczne plener
lub dekoracje,
stosowany do przedstawienia scer
zbiorowych
ic t n y sylwetka ludzka wypełnia niemal

cały kaćr
służy temu, by przenieść uwagę
widza z tła na bohatera
ski postać ludzka mieści się w kadrze

od kolan w górę
najczęściej stosowany w scenach
dialogowych
Rodzaj planu Charakterystyka planu Przykład
średni pokazuje sylwetkę ludzką od pasa

w górę
' służy wyodrębnieniu postaci z tła
(tło rozpoznawalne)
bliski (półzbliżenie) postać jest dom inująca wobec tła -

w kadrze widnieje popiersie
służy wyrazistem u ukazan u postaci
kosztem tła
zbliżenie większą część :ub całą przestrzeń

(w ie lk i plan) kadru zajmuje fragment postaci
(np. twarz, ręka) albo innego obiek
tu (np. stołu, filiżanki)
um ożliwia dokładne obserwowanie
szczegółów, np. mimiki twarzy
d e ta l zaprezentowanie szczegółu ciała

(w ie lk ie zbliżenie) lub jakiegoś przedmiotu, który
wypełnia kadr
zwykle ukazuje wagę danego ele
m entu dla rozwoju akcji
m akrod etal pokazuje elementy rzeczywistości

w ogrom nym powiększeniu
służy ukazaniu fragmentu rzeczy
wistości niezauważalnego gołym
okiem
■ Dźwiękowe środki wyrazu
Z Sło w o
najważniejszych elem en tó w film u należą dialogi lub m onologi postaci, a także komentarze (m o żliw e jest
wypowiedzenie na zasadzie „głosu zza kadru" bądź zapisanie). Słow a zazwyczaj pełnią funkcję informacyjną
presywną, a także tw orzą nastrój.
Dźwięki n atu raln e

ną roię oagrywają w film ie także wszelkiego rodzaju odgłosy (np. szmery, stukanie, brzęczenie, warkot
chodu itp .). Dźwięki uzu p ełn iają lub rozszerzają in fo rm acje zaw arte w obrazie. W z m a g a ją rów nież
tyw ność przedstawionej rzeczywistości (pow odują w rażenie trójwym iarowości prezentowanego świata).
M uzyka
czaj towarzyszy obrazom film ow ym , chociaż widz często nie zdaje sobie z tego sprawy. Muzyka zwykle
zi zza kadru, a jej głównym ceiem jest budow anie i potęgow anie nastroju -• naśladuje to, co się dzieje
ranie, zapowiada zdarzenia, podkreśla em ocje bohaterów film owych, znacząco w pływ a na em ocje widza.
Analiza i interpretacja filmu

nenie dzieła film ow ego pow inno dotyczyć zarówno treści dzieła, jak i jego formy.
Treść - warstwa znaczeniowa Forma - filmowe środki wyrazu

- -- - . . .« • • -mm » • • • • ■ ■ ■ I •— * A* * ' * •" * ’ * *
matyka: temat, elementy świata przedstawione- obrazowanie: rodzaje zdjęć - dzienne, nocne, stu
s i miejsce akcji, postacie dyjne, plenerowe, sposoby kadrowania, rodzaje ujęć,
: ciąg zdarzeń zarówno ukazanych bezpośred- scen, sekwencji itp.
< i tych, których możemy się domyślać (widz sposób prowadzenia narracji: układ chronologiczny,
•uuje e według następstwa przyczynowo-skut- obecność retrospekcji, rodzaje przejść montażowych
) scenografia: całościowa wizja oprawy filmu - dekora

owie: charakterystyka głównych postaci, rola cje studyjne i plenerowe, projekty wnętrz, rekwizytów,
drugoplanowych i epizodycznych kostiumów, chara<teryzacja
ka: czy w filmie są elementy symboliczne, ścieżka dźwiękowa: udźwiękowienie, muzyka
(np. czy są to symbole uniwersalne?, czy zostały sposoby organizacji wypowiedzi mówionych i ich roia:
e na użytek tylko tego konkretnego dzieła?) funkcje dialogów i monologów
tacja tytułu: stanowi sugestię przekazu czy wskazanie najważniejszego elementu kompozycji
<:;ę?, pomaga w interpretacji całości czy jest filmu
wykazanie funkcji takiego, a me innego układu kom
interpretacje filmu pozycyjnego w' dziele, czyli odpowiedź na pytanie,
w jaki sposób kompozycja ułatwia, wzmacnia, buduje
przesłanie filmu
(zob. 91. Recenzjo) filmu powinna obejm ow ać (oprócz oceny, opisu wrażeń odbiorcy itd.)podstawowe
e o d anym dziele, takie jak tytuł, rodzaj i gatunek film owy, nazwiska reżysera i tw órcy scenariusza
lnie określenie, czy jest to scenariusz oryginalny czy adaptacja), główni b ohaterow ie (ich im iona
, a także im iona i nazwiska aktorów odgrywających w ażne role), czas powstania dzieła,
jam : dodatkow ym i, d o ew entualnego przywołania, są np. nazw iska tw ó rcó w scenografii, muzyki,
specjalnych itp., a także charakterystyka tw órczości reżysera, om ów ien ie odbioru filmu przez krytykę,
ości artystycznej dzieła itp.
10. Teatr
Z Spektakl teatralny
T e a tr- w id o w is k o kulturow e, p od czas którego aktorzy odgryw ają spektakl dla z g ro m ad zo n ej publiczności
(w id o w n i).
Nauka o teatrze to teatrologia.
O Cechy spektaklu te a tra ln e g o

s bezpośredni, żywy kontakt aktora z w idzem „tu ” i „teraz”,
° w zajem nie oddziaływ anie na siebie aktorów i publiczności (interakcyjny charakter kom unikacji teatralnej).
Em o cje w yrażane przez aktorów podczas spektaklu w yw ołu ją także em o cje wśród widzów.
Publiczność, reagując (np. skupieniem , ciszą, ow acjam i, oklaskam i), wyraża swój stosunek d o aktorów i oglą
danego przedstawienia. Spektakl teatralny, podobnie jak in n e w ytw ory artystyczne, jest rodzajem kom unikatu
kulturowego. O dczytanie tego kom unikatu w ym aga od odbiorcy znajom ości języka, jakim posługują się twórcy
teatralni.
□ język spektaklu te a tra ln e g o
Znaki dźwiękowe
słow o jest wypowiadane przez aktora; w jego odbiorze istotną rolę odgrywają: intonacja,
akcent, barwa i ton głosu, elementy informujące np. o statusie, pochodzeniu, stanie emocjo
nalnym odgrywanej postaci
muzyka - stanowi tło lub równoprawny składnik akcji; wzmaga ekspresję, buduje nastrój,
pobudza wyobraźnię widza, współtworzy lub odzwierciedla em ocje postaci; dramatyzuje,
komentuje przebieg zdarzeń
efekty akustyczne (np. stuki, szumy, szelesty) - określają miejsce akcji, wzmacniają iluzję
realności świata przedstawionego (np. odgłosy bitwy)
Znaki wizualne
m im ika (ruchy mięśni twarzy, np. szeroko otwarte oczy wyrażające zdumienie, niedov.'ie
rzanie, grymas twarzy uzewnętrzniający pogardę) służy ekspresji myśli, emocji, nastrojów,
a także wyraża postawy wobec innych ludzi; pogłębia wiedzę o człowieku, steruje emocjami
widza, wzbogaca środki wyrazu
gest (ruch ciała, najczęściej dłoni, towarzyszący mowie) - podkreśla treść wypowiedzi,
czasami ją zastępuje; wyraża różne stany emocjonalne, wywołuje skojarzenia; może być
przesadny lub oszczędny
^ r 1** ■ * -- -——*—»••••*
—
charakteryzacja (makijaż, fryzu'3 , kostium) - zabiegi, których celem jest nadanie aktorowi
zewnętrznych cech odgrywanej postaci
kostium (strój używany w teatrze) określa przede wszystkim kondycję społeczną postaci
rekw izyty (przedmioty celowo umieszczone na scenie, wykorzystywane przez aktora w cza
sie gry) - współtworzą warstwę znaczeniową spektaklu; uzupełniają dekoracje, dookreślają
czas i miejsce akcji, mogą mieć charakter realistyczny lub symboliczny
choreografia (wszystkie układy ruchowe - przemieszczanie się aktorów' na scenie oraz ich
gesty, również układy taneczne dostosowane do koncepcji przedstawienia) - służy komuni
kowaniu treści, przekazywaniu emocji
scenografia - buduje nastrój i tworzy przestrzeń sceniczną
10. Teatr 39
■- — * ■ " ■ " !
Podstawowe typy scenografii
,
---
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
-1
-
--
---
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
-— »
■ -■ ■.. .
..
..
..
..
..
......... ■
.*
■ ■
■ —...
werystyczna umowna, symboliczna

•
•■i■
mmmm ■
■-
■—■
—»—
—-i. ■'■ -
—-—- -
• .• •
••M
wiernie odtwarza rzeczywistość wymaga od widza samodzielnej

interpretacji
—1
— —— ■
»»
»«i
- Teatru Telewizji Moralność pani Dulskiej Scena z Wielkiej Improwizacji z przedstawienia III części
- : : -skiej, w reż. Marcina Wrony, 2012 r. Dziadów Adama Mickiewicza, w reż. Konrada Swinarskiego,
Dr*łoęrafii werystycznej - scena ukazuje typowy 1973 r., Stary Teatr w Krakowie. Ascetyczna, umowna
~:eszczariskiego początku XX w. i aktorów scenografia sprawiła, że wielkie znaczenie w tym przedsta
" epoki. wieniu zyskały gest, mimika i kostium bohatera dramatu.
in te rp re ta c ja sp ek tak lu te a tra ln e g o
" o r m a c ji dotyczących przedstaw ienia, np. tytuł, reżyser, aktorzy,
B tem atu i problem atyki przedstaw ienia,
r m yśli przew odniej spektaklu,
e określenie funkcji zasto sow an ych śro d k ó w wyrazu.
Spektakl (przedstawienie)
treść określona organizacja tworzywa teatralnego
co jest opowiadane jak jest opowiadane
entem odbioru spektaklu teatralnego jest ocena sposobu g ry aktora, na którą składają się:
ntonacja głosu,
gest, s p o só b poruszania się,
■Bp ra c ja ¡m akijaż, fryzura, kostium ).
rozwoju teatru
' w starożytności
11 '=c teatr był bardzo w ażną instytucją życia publicznego. V/ okresie klasycznym (V l- V w. p.r.e.) dwa
» o b e s ie św iąt ku czci D ionizosa (D ionizji W ielkich i M a ły ch ) odbyw ały się konkursy dram atyczne,
e trw a ły trzy d ni. Każdy d ram atu rg p rezento w ał trzy tragedie (trylogię o p a rtą na wątkach
: raz d ra m a t satyrowy. Tragedie p rzed staw iały zm agania jednostki z lo sem i w yrokam i bogów,
Gzów m oraln o ści obywatelskiej i p rzed staw iać ‘w zory d o naśladow ania,
i enia przygotow yw ał s a m autor, który niekiedy g ra ł g łó w n ą rolę. Zw ycięzcę typow ało pięciu
It o r i - 's u przystępow ało trzech autorów , ju ż rok w cześniej rządzący m usieli p ozn ać ty tu ł sztuki,
i cenzu ro w ał. B a d a n o też życie autora - m u s ia ł uzyskać tzw. św iad ectw o m o raln o ści, aby
ira<-rsie.
W stę p do teatru miel; tylko wolni mężczyźni. Koszty spektakli ponosili bogaci obywatele polis, ubodzy dostawał: na
ten cel zasiłek. Na widowiskach, które były również okazją d o spotkań towarzyskich oraz prowadzenia d r o b n e j
nandlu, gromadziły się tłumy. Grecki teatr był swoistym środkiem m asowego przekazu, ponieważ widzowie (w liczbie
sięgającej nawet kilkunastu tysięcy) stanowili na o g ó ł przytłaczającą większość wolnych mieszkańców danego miasta
□ T eatr w śred n iow ieczu
Teatr w średniow ieczu m ia ł charakter religijno-obrzędowy. B y ł w ażną instytucją służącą przekazywaniu głów
nych idei epoki. Z d ram ató w liturgicznych pow stało kilka gatunków scenicznych, np. misteria, m irakle Świecka
tem atykę poruszały moralitety.
0 Teatr w renesansie
W renesansie nie tylko naślad o w an o w zory antyczne. W e W ło sz e ch np. stw o rzo no w zó r budynku teatralnego
zam kniętego p om ieszczenia - stoso w any d o dziś. Z a w o d o w e zesp o ły aktorskie grały w kom edii delharte
w innych teatrach w ystępow ali przede w szystkim amatorzy. Teatr jako instytucja publiczna o d e g ra ł w ażną rolą
w Angin (teatr elżbletański; zob. 59. Renesans).
□ T eatr w baroku
W epoce baroku rozw ijał się przede wszystkim teatr szkolny i dworski. Pierw szy s ta ł się bardzo istotnym ele
m entem edukacji. Spektakle o rganizow ano zaró w n o w placów kach katolickich, jak i różnowierczych.
W 1637 r. król W ła d y sła w IV stw orzył stałą scen ę na zam ku królewskim w W arszaw ie. W ysta w ia n o tam O D ery
1 d ra m a ty dla czło nkó w d w o ru i zaproszo nych gości. W rep ertuarze p o jaw iały się d ra m a ty najciekawszych
d ram atu rg ó w tam tych cz asó w - Pierre'a C orneil!e'a, Jeana-Baptiste'a Racine'a i M oliera.
n Teatr w o św ieceniu
W epoce o św iecen ia polska scena narodow a zainaugurow ała sw oją d ziałaln ość w 1765 r. Inicjatorem jej po-
w stania . protektorem był król Sta n isła w A u gust Poniatow ski. Także w tej epoce repertuar teatralny odgryw ał
w ażną ro.ę ecukacyjną. O ś m ie s z a ł tradycje sarm ackie, ale też k p iłz bezm yślnego naśladow ania w zorów cudzo
ziem skich (postać fircyka), propagow ał now y wizerunek szlachcica: obywatela - patrioty, przedstaw iał Dro^ram
napraw y Rzeczypospolitej zgodny z hasłam i oświecenia.
B y ł to pierwszy w Polsce teatr publiczny: na w id ow n i zasiadali ci, którzy zakupili bilety, a nie zaproszeni goście
Czołow ą postacią Teatru N aro d o w eg o w latach 90. X V III w. był W o jciech Bogusławski, ó w czesn y jeg o dyrektor,
a także reżyser, aktor i autor w ielu dram atów. W ystaw ian o w ó w czas utwory aktualne, naw iązujące d o bieżących
wydarzeń politycznych, takich jak S e jm Czteroletni czy uchw alenie Konstytucji 3 m aja (np. Powrót posła Juliana
Ursyna N iem cew icza czy Krakowiacy i górale W o jciech a Bogusław skiego).
O T eatr w X IX w.
G łó w n ą tendencją teatru XIX-wiecznego było dążenie do realizm u (zarów no w tekście literackim, jak i w insceni
zacji). W ieiKie d ram aty rom antyczne były utw oram i niescenicznym i, przeznaczonym i do czytania. N a scenach
d o m in o w a ły : d o sło w n o ść, satyra społeczna i rozrywka. W ysta w ia n o przede w szystkim kom edie i farsy oraz
dram aty społeczne i obyczajowe. Często pojaw iały się w teatrach sztuki W illiam a Szekspira, kom edie Aleksandra
Fredry (np. W ielki człowiek do m ałych interesów). W ysoki poziom o siąg n ę ły teatry warszawskie.
Pod koniec X IX w. w teatrze n a stą p iły d uże zm iany. Z w iązan e o n e były z W ie lk ą Reform ą Teatru. Zn aczn ie
rozszerzyły się kom petencje i znaczenie reżysera. D użą w agę przykładano c o o p raw y scenograficznej przed
staw ień, o g ran icz o n o popisy aktorskie. D b an o o pokazanie psychiki bohatera. Spektakl teatralny traktowano
jako dzieło syntetyczne, w którym rów norzędne funkcje pełnią słow o, m uzyka i m alarstw o, zw racano uwagę
na prawdę psychologiczną gry aktorskiej, gest, wyraz twarzy. Zg o d n ie z w ym o g am i sym bolizm u, większą w agę
przyw iązyw ano d o nastroju, nie zaś d o akcji. Reżyserowie i scenografow ie zrywali z iluzją teatralną.
W krakowskim teatrze ocb yła się pierwsza polska inscenizacja d ra m a tó w rom antycznych: Dziadów (w reżyserii
Stanisław a W yspiań skiego ) oraz Nie-Boskiej komedii i Kordiana.
O T eatr w X X w.
Charakterystyczną cech ą teatru w sp ó łczesn eg o je st duża różnorodność związana zaró w n o ze sp o so b em In

scenizacji, jak i stylem gry aktorów. Scena stała się m iejscem eksperym entów, poszukiwań now ych rozwiązań
artystycznych W sp ó łcz e sn y teatr chętnie wykorzystuje np. rozm aite efekty m ultim edialne, które w sp ółtw orzą
a.<qę spektaklu, pozwalają na szybkie zm iany m iejsca i czasu akcji, na przyw ołanie kontekstu historycznego.
11. Sztuki au d io w iz u a ln e 41
11. Sztuki audiowizualne
Tendencje w sztuce współczesnej

a sku p ien ie n a s a m y m p ro ce sie tw ó rc z y m (d ziałan iu )
a w c ią g a n ie o d b io rcy w p ro ces tw orzenia dzieła
■ z acieran ie g ran ic m ię d z y p o sz cz eg ó ln ym i d z ie d z in a m i sztuk
n z acieran ie g ran ic m ię d z y sztuką a życiem
■ w ykorzystyw anie now ych m a te ria łó w i technologu
W y b ra n e w spółczesne form y artystyczne

s in stalacja
Z b ió r e le m e n tó w w y k o n a n y ch przez tw ó rc ę lub g o
to w ych , tw o rzących p e w n ą z n a c z e n io w ą c a ło ś ć ; b u
d u lce m in stalacji m o g ą być: konstrukcje tech niczn e,
g o to w e przedm ioty, o biekty p lastiko w e, m a te ria ły n a
turalne (np. w o d a, kam ien ie); ca ło ść m o g ą podkreślać
efekty św ietlne.
s happening
Z a aran ż o w an e działanie na pograniczu sztuk plastycz
nych i teatru. Je g o ce le m jest z n ie sie n ie p o d z iału na
sztukę i co d z ien n o ść; zostaje też zatarty tradycyjny p o
d z ia ł na w id o w n ię i a k to ró w (w id z o w ie biorą aktywny
u d z ia ł w w yd arz e n iu , które jest sp o n ta n icz n e , im p ro
w iz o w a n e i m a d u ż ą siłę eksp resji). W h ap p en in g u są
w ażn e przede w szystkim : akcja (e le m e n ty im p ro w iz a
cji), hasła, obrazy, przedm ioty, gesty, postaci, dźwięki.
Tw órcy tego typu d z ia ła ń cz ęsto ch cą z w ró c ić uw agę
na w ażn e problem y, np. sp o łe cz n e lub polityczne.
- p erfo rm ance
S p o s ó b pracy tw órczej, który poiega na d ziałaniu arty
sty w o b ecn o ści w id z a (p u b licz n o ść nie bierze udziału
Intalacja Katarzyny Kozyry, Piramida zwierząt, 1993
w d ziałan iach twórcy, lecz biernie je o b se rw u je ); w y d a
rzenia są w cz eśn ie j z a p la n o w a n e , a p erfo rm e r często
Prace artystki uchodzą za kontrowersyjne i często wzbudzają
jest zaró w n o tw ó rcą, jak i tw o rzyw em sztuki (działania krytykę publiczności.
artystyczne dotyczą jego ciała). P erfo rm an ce przybiera
zw ykle fo rm ę w yd arz e n ia teatraln eg o lub prezentacji
film u d o k u m e n tu ją ce g o akcję artystyczną.
h konceptualizm
R e z y g n a c ja z re a liz a c ji m a t e r ia ln e j fo r m y d z ie ła ,
które is tn ie je tylko w u m y ś le tw ó r c y ja k o id e a; k o n
ce p cja je st przekazyw an a w fo rm ie szkiców , notatek,
planów', n a g ra ń , a także za p o m o c ą h a p p e n in g ó w ,
in s ta la c ji, p e r fo r m a n c e ’ó w (m a to s łu ż y ć z lik w id o
w a n iu ró ż n ic y m ię d z y p o m y s łe m tw ó rc y a k o ń c o
w y m e fe k te m je g o p ra cy).
C ie k a w y m z ja w is k ie m a rtystycz n ym je st także m a il
a rt - korzystanie z poczty jako m e d iu m sztuki. W a ż
n e jest nie tyle tw o rz e n ie dzieł, ile u d o stę p n ia n ie ich
in nym (np. w ysyła się e-m ailem n ied o k o ń czo n y kolaż,
Performance Pawła Althamera zatytułowany Wspólna
p ro sz ąc adresatów ' o jeg o d oko ńczen ie). Reaiizowa.no sprawa, zorganizowany w Brukseli w 2009 r. w ramach
w ten spo só b duże, m iędzyn arod o w e przedsięwzięcia. obchodów dwudziestolecia upadku komunizmu.
Sztuka audiowizualna
Początki sztuki audiow izualnej sięgają lat 60. i 70. X X w. N o si o na nazw ę sztuki wideo.
Sztuka w id eo (wideo-art) - kierunek sztuki w ykorzystujący ru ch o m e obrazy i dźwięki przekazyw ane za

p o m o cą techniki radiowo-telewizyjnej (odbiorniki radiow e i telew izyjne, kamery, m ikrofony, kom puter)' itp.).
O C echy sztuki w id eo
^ o dejście od tradycyjnej narracji,
n stoso w an ie zdeform ow anych obrazów,
n charakterystyczny m ontaż (przyspieszenie, zw olnie
nie, zatrzym anie, nakładanie ob razó w na siebie).
Sztuka wideo odzwierciedla szum informacyjny w sp ó ł
czesnego świata, a jej tw órcy skupiają się głów nie na
aktualnych zjawiskach społecznych.
□ A u d io w iz u a ln e rodzaje artystycz n eg o
w yrazu
U rząd zenia przetwarzające dźwięk i obraz m og ą być
wykorzystane w w iększości podanych rodzajów arty
stycznego wyrazu. Form y te nabierają w ó w cz as ch a
rakteru audiow izualnego. M o ż e to być:
B w id eo instalacja (instalacja złożona z ekranów, te

lewizorów, kom p uterów lub rzutników odtw arzają
cych filmy, obrazy, w iz u aliz acje z tow arzyszącym i Sztuka wideo zrodziła się z fascynacji osiągnięciami nauki
im dźw iękam i), i techniki. W salach wystawowych i galeriach ustawia
się projektory, kamery, ekrany telewizyjne. Ruchomy
□ w ideoperform ance (m iejsce artysty zajmuje instala obraz dobrze oddaje tempo zmian zachodzących we
cja w id eo , na której są udokum entow ane działania współczesnej cywilizacji.
tw órcy).
O Sztuka m e d ió w
Jedn ym z najnowszych zjawisk w kulturze w spółczesnej jest sztuka m e d ió w (ang. m edia art - ‘sztuka kom pute
ro w a ’, ‘sztuka w irtu aln a’). W ykorzystuje o na technologie cyfrowe i inform atyczne oraz rozbudow ane program y
kom puterow e (np. do tw orzenia anim acji). Artyści tego kierunku odeszli od tradycyjnego m od elu o pow iad ania
historii. Konstrukcja opow ieści jest w zo ro w an a na strukturze stron internetow ych. N ie narzuca się odbiorcy
o kreślo n eg o o d b io ru dzieła, m a o n m o ż liw o ść sw o b o d n ej naw ig acji do kolejnych źród eł, stają c się w ten
spo só b w s p ó łtw ó rc ą dzieła.
Sztuka m ediów podejm uje m .in. problem atykę aktywności obywatelskiej i społeczno- kulturalnej, a także uczest
nictw a w procesie kom unikacji za pom ocą now ych technologii.
Analiza i interpretacja najnowszych dzieł sztuki

O d czytan ie najnow szych c z ie ł sztuki w ym aga od odbiorcy zw rócenia uw agi na ich form ę i treść.
I - ..... I f S g w
Forma Treść
(zewnętrzne, odbierane zmysłami cechy dzieła) (znaczenia przekazywane przez wewnętrzne cechy dzieła)
technika ■ tytuł i temat

tworzywo a sposób odbioru dzieła
kształt i kompozycja kontekst (np. biografia artysty, prąd artystyczny, zesta
■konwencja i strategia artystyczna (założenia przyjęte wienie dzieła z innymi dziełami danego nurtu)
przez artystę w czasie tworzenia dzieła, np. szokowa > klucz interpretacyjny (sposób odczytania dzieła wybra
nie, zabawa, parodia, interaktywność) ny przez odbiorcę, np. tytuł)
12. M uzyka 43
12. Muzyka
■ Elem enty muzyki
M uzyka - d z ied z in a sztuki, której tw o rz yw e m s ą d źw ięki oraz in n e o d g ło s y (n p . sz m e ry) w y d a w a n e przez

g ło s ludzki lub ró żn eg o typu in stru m e n ty. Je d n ą z ch arak terystyczn ych ce ch u tw o ru m u z y cz n e g o je s t jeg o
p rzeb ieg w czasie.
M uzyka służy przede w szystkim ekspresji - dzięki niej m o żn a o d d a ć e m o cje, które często są n ie p rz e tłu m a
czaln e na żaden in ny język.
□ P o d s ta w o w e e le m e n ty dzieła m uzycznego
■ m elodia - n astęp u jące po sobie dźwięki różnej w ysokości, m ające określony układ rytm iczny
■ h arm o n ia - w sp ó łb rz m ie n ia akordow e i ich połączenia
■ rytm - d łu g o ść trw ania poszczególnych d źw ięków oraz ich n astęp stw o w czasie; rytm utw oru jest o rg a n i
zow any zwykle w ram ach o kreślonego m etru m
■ agogika - te m p o utw oru m uzycznego i w szystkie jego zm iany, np. w o ln e, um iarkow ane, szybkie
■ dynam ika - g ło śn o ść d źw ięków (siła, natężenie) i w szelkie jej zm ian y w utworze, np. cicho, głośn o, coraz
ciszej, coraz głośniej
■ b arw a dźwięku - ce c h a dźw ięku, dzięki której o dróżn ia się brzm ienie różnych instrum entów , uzależniona
jest przede w szystkim od ilości, rodzaju i natężenia to n ó w składowych, ujaw niająca się, gdy dźwięk te; sam ej
w ysokości je st w ykonyw any przez różne in stru m en ty lub głosy
■ form a muzyczna - określa konstrukcję (budow ę) dzieła m uzycznego z punktu widzenia w spółdziałania wszyst
kich e le m e n tó w m uzyki (przykładow e form y: w ariacje, koncert, so n ata, fuga, pieśń, suita, ballada, rondo)
□ Rodzaje m uzyki
sinieje w ieie różnych rodzajów m uzyki, a jej p od ziałó w dokonuje się ze w zględu na rozm aite kryteria.
N a przykład:
■ ze w zględu na e le m e n t w ykonaw czy
■ ze w zględu na tech nikę konstrukcji
E ze w zględu na funkcję, jaką pełni
Muzyka religijna Muzyka ludowa Muzyka poważna Muzyka rozrywkowa
np. pieśń, chorał, msza, np. muzyka obrzędowa np. koncert, symfonia, np blues, jazz, soul, pop,
requiem muzyka taneczna (np. opera, sonata, msza, rock and roll, rock, folk,
walc, bolero, tango, pasja, oratorium, aria reggae, funk, heavy metal,
krakowiak) disco, hip-hop, muzyka
elektroniczna
^ Związki muzyki i literatury

O d początków sw ojego istnienia literatura była ściśle
związana z m uzyką:
■ n ajstarsze utw o ry liryczne to pieśni w ykonyw ane

z tow arzyszeniem m elodii (np. greckie pieśni, bi
M O T Y W M U Z Y K I W IE J S K IE J
blijne psaim y, Bogurodzica (zob. 68 . Bogurodzica),
KO Ń CZĄCY AKT T R Z E C I.
a tragedia i ko m ed ia w yw o d z ą się z pieśni ku czci
Dionizosa.
Także w kolejnych epokach w iele d z ie ł odzwierciedlało
związek słowa poetyckiego z muzyką, np. pieśń, opera,
operetka, a w sp ó łcz eśn ie m usical.
□ Sp o so b y n a w ią z y w a n ia do muzyki
w utw orze literackim
■ ukształtow anie dźw iękow e w ypow iedzi podkreśla

jące rytm i m elodię (zob. 29. Fonetyczne iJleksyjne
środki stylistyczne),
3 ukształtowanie formy utworu na w zór gatunku m u
zycznego, np. rondo, pieśń,
□ nawiązywanie w treści do elementów związanych z mu-
zyką (np. osób kompozytorów, konkretnych dzieł).
Zacieranie granic między sztukami - w tym między lite

raturą i muzyką - było charakterystyczną cechą rom an
tyzm u. Synkretyzm sztuk jest w idoczny także w tw ór
czości sym bolistów końca X IX w. Ilustracją tej tendencji
225 W XSK 1
m oże być Wesele, w którym elem enty m uzyczne odgry

wają w ażną rolę. Pisarz często o nich w sp o m in a np.
w didaskaliach, w obręb utworu zo stał w łączony zapis
nu tow y m elodii granej przez C ho cho ła. strona z Wesela Stanisława Wyspiańskiego
w ię c e j na w w w .Z D A SZ .T O
13. Kultura popularna 45
13. Kultura popularna

Z Zjawisko kultury popularnej
Kultura popularna (pop kultu ra) - typ kultury dostępnej dla szerokich rzesz, m ającej na celu zaspokajanie
rzeb przeciętnego odbiorcy.
: ojęciem kultury popularnej ściśle wiąże się pojęcie kultury masowej (terminy są stosowane czasem zamiennie).
Kultura popularna Kultura masowa
tępność, * m a so w o ść,
ść odbioru wytworów kultury p o w s z e c h n o ść w y tw o ró w kultury
Relacja m iędzy kulturą p op u larną a m asow ą
nastawienie
na masowego odbiorcę
czyni przystępność cechą
konieczną
sko kultury popularne; pojawiło się na przełom ie X IX i X X w. w związku z zachodzącym i zm ianam i spo-
TO-politycznymi, takimi jak:
ój m iast (urbanizacja),
zem ysłowienie i m asow a produkcja,
gracja ludności z terenów wiejskich do miast,
rozpow szechnienie na wielką skalę d z ie ł i w ytw orów ludzkich, co sprawiło, że utraciły one oryginalność,
nowych mediów' (masowych środków przekazu), zapoczątkowany w XIX w., zrewolucjonizował komunikację
ludzką. Wielkonakładowa prasa oraz powszechnie dostępne radio, kino, telewizja, internet sprawiły, że:
0 7 kultury zaczęły docierać d o szerokich rzesz odbiorców na całym świecie,
p '/wstał nowy typ k u ltu ^ odpowiadający potrzebom now ych klas społecznych.
Cechy kultury popularnej

[r skierowanie na potrzeby przeciętnego odbiorcy,
powszechna dostępność w ytw orów (seryjność, niska cena),
■ anonim ow ość w ytw orów (zerwanie więzi między twórcą a odbiorcą),
■ łatw o ść produkcji,
* bazowanie na em ocjach (częste tem aty - erotyka, sensacja, przem oc),
P operow anie poetyką kiczu,
P ’lom crcyjność (nastaw ienie na zysk),
P nastawienie na konsum pcję i rozrywkę,
■ ścisły związek z rozwojem środków produkcji i przekazu.
w ię c e j na W W W .ZDASZ.TO
II. TEKSTY KULTURY
O Kicz
Estetyka kiczu bazuje na p ow ielan iu ustalonych 'wzor

c ó w i o d w o łu je się d o gustu p rzeciętn eg o odbiorcy.
Charakteryzuje się często sen tym en taliz m em , a także
n a d m ia re m ozdobności. Kicz to pojęcie w zględne, za
leży od m o d y i przekonań p an ujących w określonym
m ie jsc u i czasie. S y m b o le m kiczu są np. o g ro d o w e
krasnale, a w literaturze - p o p u larn e ro m a n se w yd a
w a n e w dużych nakładach.
□ P o d s ta w o w e fu nkcje k u ltu ry p o p u la rn e j
a funkcja integracyjna - d aw an ie uczestnikom kultury
popularnej poczucia w sp óln oty (np. nastolatki m ają
sw o ją m o d ę i muzykę, które łą cz ą tę grupę sp o łecz
ną i podkreślają jej odrębność w stosunku d o innych
o d b io rcó w kultury, np. dzieci czy d o ro słych ),
■ fu n kcja k o m p e n s a c y jn a - u m o ż liw ia n ie u c z e s t
n ik o m kultury p o p u la rn e j p rz e ż yw a n ia u c z u ć za
stępczych (n p . z a jm o w a n ie się życiem b o h ateró w
teleno w el z a m ia s t w ła s n y m ),
o u trw alanie oraz przekazyw anie n astęp n ym pokole
n io m cech istotnych dla d anej kultury.
Słynne dzieło Andy’ego Warhola z 1972 r.,

przedstawiające ikonę kultury popularnej, Marilyn
Monroe, reprodukowane na poduszkach - przedmiotach
codziennego użytku.
□ Hom ogenizacja kultury
H om ogenizacja (u je d n o lice n ie ) kultury - z ja w is k o p rz e m ie s z a n ia e le m e n tó w n a le ż ą cy ch d o różnych

p o z io m ó w kultury; z e s ta w ie n ie lub z ró w n a n ie w y tw o ró w o n ie jed n a k o w e j w a rto ś c i i ró żn ym p oziom ie.
W m iejscach p ublicznych - obok reklam p rodu któw

i p ism użytkowych - pojawiają się reprodukcje niekwe
stio n o w a n ych d z ie ł sztuki. W y s o k o na kład o w a prasa
zam ieszcza w dodatkach pow ażn e artykuły naukow e
czy teksty literackie. N iektórzy tw ó rcy kultury tak kon
struują sw oje dzieła, aby s p e łn ić oczekiwania zarówno
m n iej w yrobionej p u b liczn ości, jak i o d b io rcó w o wy
s u b lim o w a n ym sm aku.
P rz yk ła d e m h o m o g e n iz a c ji k u ltu ry m o g ą b yć także
przeróbki wielkich d z ie ł dram atycznych na ła tw e w o d
biorze m u sica le lub film y fabularne.
W ie lu tw ó rc ó w sięga p o d z ie ła W illia m a Szeksp ira,

p rzystosow ując je do potrzeb szerokiej w id o w n i.
Kadr z filmu Romeo i Julia, reż. Baz Luhrmann, 1996
Akcja XVI-wiecznego dramatu została przeniesiona w realia

współczesne, do fikcyjnego miasteczka na Florydzie
u schyłku XX w. Ciekawostką jest, że mimo współczesnej
scenerii dialogi pozostały oryginalne.
13. Kultura popularna 47
□ W y t w o r y k u ltu ry p op u larnej
■ reklama,
* H m y kom ercyjne (klasyczne kino gatunków ),
■ program y telewizyjne (np. teleturnieje, telenowele,
reality sh o w ),
■ literatura p o p u larn a (n p . ro m an se , komiksy, kry
m inały),
■ <oncerty muzyki popularnej,
■ w y tw o ry p la s ty cz n e (np. re p ro d u k cje obrazów ,
| graffiti).
I * /tworami kultury popularnej rządzą podobne normy
f
‘etyczne i zasady funkcjonow ania.
) ich charakterystycznych cech należą:
pow tarzanie te m ató w i m o tyw ó w ujętych stereotypow o, w spo só b uproszczony i b analny (np. wielka, nie
szczęśliw a m iłość, losy sam otnego, szlachetnego bohatera w alczącego o praw a innych),
ła tw o ś ć rozwiązywania p ro b lem ó w istniejących w św iecie przedstaw ionym (najczęściej zwycięża d obro),
nadrzędna rola em ocji w działaniach bohaterów,
o d w o ływ an ie się do pow szechnie znanych kodów kulturowych.
Kontrowersyjność kultury popularnej

m óc w pełni korzystać z m ożliw ości, jakie daje w sp ółczesn a kultura, zarów no elitarna, jak i m aso w a, należy
ze orientow ać się w jej obszarach i dokonyw ać w yb o ró w w s p o só b świadom y.
A rg u m e n ty p rzem aw iające przeciw ko kulturze p op u larnej

je st źró d łem p o d z iału na biernych o d b io rc ó w i p otężn y p rz e m ysł rozryw kow y (d ysp o n u jący o gro m n ym
zapleczem technicznym i finansow ym ).
./ytwory kultury popularnej są p ozb aw ione głębszej treści, m ają niską jakość i w a rto ś ć (cech u ją je standar-
d ow ość, typ ow ość).
biór wytworów tego typu kultury przez wielotysięczne tłumy jest jednakowy (przeżywanie tych samych wzruszeń).
H o m o g e n iz acja różnych typów kultury pow oduje sp łyca n ie w artości przekazywanych przez kulturę wysoką
(np. narodow ą, regionalną).
Sztuka popularna jest nastaw iona na zysk (utrud nia d o stę p d o d z ie ł w artościow ych).
Kultura ta kształtuje niew ybredne, pospolite, maro w yrafinow ane gusty, narzuca prym ityw ne poglądy, p ro
paguje antyw artości (np. reklam a).
■ N ie o d p o w iad a rzeczyw istym ludzkim potrzebom ani ich nie w yraża - są one sztucznie kreowane.
□ A rg u m e n ty p rz e m aw ia jące za kultu rą p o p u larn ą

* Dzięki popularyzacji kultury każdy m a do niej d ostęp (n astęp u je je; dem okratyzacja).
■ O d b io rcy kultury popularnej nie stan o w ią jednolitej grupy. Czerpią z zaproponow anej im oferty to, co ich
rzeczywiście interesuje i zaspokaja ich potrzeby (zaró w n o jeśli chodzi o rozrywkę, jak i inform ację).
■ M im o m aso w o ści w ytw o ró w ich zróżnicow anie pozostaje takie jak dawniej.
■ Zw iększona d o stę p n o ść d z ie ł elitarnych (dzięki np. m ass m e d io m ) nie odbija się na ich jakości. Rozwój
techniki u m o ż liw ił w arto ścio w ym film o m czy dobrej m uzyce d otarcie do w ielu odbiorców , którzy daw niej
nie m ieliby szans o b co w an ia z tego typu w ytw oram i.
■ Kultura p op ularna i kultura elitarna w zajem nie się inspirują, dzięki czem u tw orzą się n o w e w artości este
tyczne (kubizm , surrealizm , pop-art).
■ K ultu ra p o p u larn a w cale nie p o w o d u je b ierno ści odbiorco'// i ich zależności o d nielicznej grupy n a d aw
ców. Rozwój m e d ió w sp o w o d o w ał pow stanie lokalnych rozgłośni radiow ych i stacji telewizyjnych dających
m ożliw o ść bezpośredniego w p ływ a n ia na przekazywane treści. Szczególne m ożliw ości w tym zakresie daje
internet. Każdy użytkownik sieci m oże sta ć się tw órcą, a jeg o dzieła bez trudu docierają do w ielu odbiorców.
s Kultura p op ularna to przestrzeń, w której m ożna p o e d a ć pod dyskusję oraz potw ierd zić w ażn e w artości
i postaw y życiow e i d ać im w yraz (np. tran sm isje sportow e służą m .in. tw orzeniu p ostaw patriotycznych).
48 II. T EKSTY KULTURY
14. Recepcja różnych tekstów kultury
Zasady odbioru tekstów kultury
Recepcja te k s tó w k u ltu ry - s p o só b odbioru różnych w y tw o ró w kultury przez czytelników, w idzów , słuchaczy,

o b serw ato ró w ; ich reakcja n a to, co p ro p o n u je a j t o r dzieła.
Każdy tekst kultury projektuje w p ew nym stop niu s p o só b odczytania g o przez o db io rcę. W jeg o strukturę są
w p is a n e e le m e n ty czytelne dla d anej sp o łe cz n o ści kulturow ej. M o ż e to być np.:
■ przestrzeganie re g u ł ra cjo n a ln o ści i realizm u (lub c e lo w e ich ła m a n ie ),

h realizo w an ie znanych konw encji (lub p o d e jm o w a n ie z nim i g.7 , np. przez n a ślad o w an ie lub parodię,
0 w p isyw a n ie się w tradycję (lub ś w ia d o m e zryw an ie z nią).
N ie z a le ż n ie od tego, jaką strategię obiera a u to r d an eg o tekstu kultury, zakłada on, że o d b io rca odczyta k o m u
nikaty zakod o w an e w dziele. Każdy tekst kultury z m u sz a w ię c o d b io rcę d o przyjęcia aktywnej postawy.
N a recepcję dzieła m ają w p ły w jeg o cechy, np. to, czy o d p o w ia d a o n o p o w sze ch n ym g u s to m i w yzn aw an ym
id eo m , czy też o sten tacyjnie im zaprzecza.
D uży w p ły w n a s p o só b o d b io ru d zieła m ają także czynniki zew nętrzne. M o ż n a je rozp atryw ać w d w ó ch aspek
tach.
Recepcja tekstu kultury
jako fakt indywidualny jako zjawisko społeczne (kulturowe)
N a sposób odbioru dzieła m ają w p ływ indywidualne N a sposób odbioru dzieła maja w p ły w takie czynniki,
cechy odbiorcy, np.: jak np.:
ogólna wiedza, ■ sytuacja historyczna i społeczna,
doświadczenie w obcow aniu z różnymi tekstami « panujące obyczaje,
kultury (np. znajom ość kodów kulturowych, konwencji « dom inujący światopogląd,
literackich, film owych), ,, . .
, sposob rozpowszechniania dzieła (w przypadku dzieła
wraz iwosc, literackiego, np. nakład, cena książki, reklama)
doświadczenie życiowe
s Je d n o s tk o w y o d b ió r d z ie ła m o ż e być z g o d n y z jeg o o d b io re m przez o g ó ł s p o łe c z e ń s tw a a lb o z u p e łn ie

z nim sprzeczny.
■ D z ie ło m o ż e p o d leg ać interpretacji, ale także rein terp retacji.
R ein terp retacja - p o n o w n a in te rp re ta cja czeg o ś, n o w e odczytanie.
Pozytyw ne przyjęcie d an eg o d zieła przez w ięk sz o ść o d b io rcó w nie m u s i św iad czyć o je g o rzeczywistej w a rto
ści. W ie le u tw o ró w w itan ych z en tu z ja z m e m nie przetrw ało próby czasu . Istn ieją też dzieła, które d o cen io n o
d o p ie ro po w ie lu latach, c o w yn ikało z faktu n iez ro z u m ie n ia ich przez w s p ó łc z e s n y c h au to ro w i (r.p. poezja
C yp rian a K am ila N o rw id a ).
O H isto ria recepcji M ony Lisy (Giocondy)1
” O b ra z z o s ta ł n a m a lo w a n y przez Leo n ard a d a V in ci w latach 1503-1506 1 w z b u d z ił zachw yt florentczyków,

którzy w id zieli w nim najdoskonalszą realizację p o stu iatu m im e ty z m u w sztuce.
■ W XV ! w. m iar opinię obrazu doskonałego, czego w yrazem jest o p is M ony Lisy dokonany przez m alarza G orgia
Vasariego (który zresztą nigdy na w ła sn e oczy nie w id z ia ł dzieła 'wywiezionego przez Leonarda d o M ed iolan u ,
a p o tem , w 1516 r., d o Fran cji): „[...] uw ażano portret za rzecz cu d o w n ą , b ył b o w ie m z u p e łn ie jak żyw y”.
c P rzez kilka kolejnych stuleci o b raz p o z o s ta w a ł n iez au w ażo n y (niew iele o s ó b m ia ło okazję g o o g lą d a ć - był
w ła s n o ś c ią królów francuskich. D o p ie ro po rew olu cji francuskiej u m ie sz cz o n o g o w Luwrze.
Na podstawie: Grażyna Bastek, Historia jednego obrazu, http://www.dwutygodnik.com [dostęp: 8.02.2014 r.J
14. Recepcja różnych te k stó w kultury 49
« 1 :r a z z o s ta ł na n o w o odkryty w X IX w. przez angiel-

:h i fra n c u s k ic h pisarzy, m iło ś n ik ó w sz tu k i. Je g o
% p o d trzym yw ali tw ó rc y m o d e rn iz m u .
- - ROzgłos s p o tę g o w a ł fakt kradzieży. W 1911 r. o b raz
ik n ą łz L u w ru n a d w a lata.
I ® P b p o w ro cie - o p ró c z zach w ytu - o b raz z a c z ą ł wzbu-
I ć z a ć też o d m ie n n e e m o cje , s ta ł się o b iek tem żartów'
I i szyd erstw . F u tu ry ści c h c ie li g o z n isz c z y ć , d a d a iś c i
■ .s tr ą c a ją / z p ie d e s ta łu " - m a la rz fra n cu sk i M a rc e l
I D u c h a m p d o m a lo w a ł M o n ie Lisie wąsy.
( ■ C b r a z s ta ł się ikoną p op kultury (n p . z a c z ę ły powsta-
ł
wać w izerunki M o n y Lisy z g ło w ą księżnej Diany, szym-
p an sicy lub św inki Piggy).
■ Z o s ta ł znakiem to w a ro w y m - je st rep ro d u k o w an y na
■ o k ład k a ch zeszytó w , na k u b e cz k a ch , k o szu lk ach czy
I talerzach.
[ N a le ż ą c d o k a n o n u a rcyd z ieł, o b ra z u le g ł d e g ra d a cji -
I p a d ł o fiarą w ła s n e j sławy.
D o z n a n ia e m o c jo n a ln e i in telektualne nie św ia d c z ą je sz
cze o u m ie ję tn o ś ci o d b io ru d zieła sztuki. P ro c e s percep-
o d b y w a się w p e w n y m c z a s ie i p rzestrzeni, a o jego
>ziomie d e c y d u je w ie le cz yn n ik ó w , m .in . o s o b o w o ś ć
:biorcy, jeg o śro d o w is k o k u lturo w e, k o m p eten cje, spe-
ika dzieła, s p o s ó b jeg o o d cz ytan ia i przyjęcia. M arcel Duchamp, L.H.O.O.Q. (Mona Lisa z wqsami), 1919
Z ad an ie
• Z a d a n ie !.
a) O c e ń p ra w d z iw o ś ć zd ań o d n o sz ą cy ch się d o o b
razu V in c e n ta van G o g h a Para butów.
Zaznacz P, je śli zdanie je st p raw d z iw e, lub F, jeśli jest

fałszyw e.
I. O b ra z je st przykładem martw'ej natury. P / I
II. O b ra z m o ż n a p o trak to w ać jako m etafo rę życia ich
w ła ś c ic ie la . P / F
III. Sta n b u tó w w skazuje, że ich w ła ścicie l nieu stan n ie
z n o s ił trudy życia i s ta w ia ł im cz o ła . P / F
IV. W ła ś c ic ie le m b u tó w m o ż e być każdy człowiek, nie
zależnie od w ieku i nabytych d o św iad czeń . P / F
V. Z analizy o b raz u w ynika, że w ła śc icie l b u tó w m usi
b yć o s o b ą d o św ia d c z o n ą przez życie i los. P / F
V I. O b ra z m o żn a in te rp re to w ać jako m etafo rę schyłku
ludzkiego życia, p ełn eg o d o św iad czeń i codziennej
w alki o p rzetrw an ie. P /F
VII. W ła ś c ic ie l p rz ed staw io n ych na o b ra z e b u tó w
to ra d o s n y w ę d ro w ie c, o b ież yśw ia t, który w koń
cu o d n a la z ł m iejsce d o b re d o o sie d le n ia . ? / F
b) Z jaką figurą w yobrażającą człow ieka m o żn a łączyć
o b ra z V in c e n ta van G o g h a ?
Zaznacz o d p o w ie d n ie pojęcie.
hom o fa b e r* hom o sapiens *>hom o viator •

hom o iudens Vincent van Gogh, Para butów, 1886
Sprawdzian po dziale II
yc h punktach z o s ta ły w y m ie n io n e przykłady tekstów kultury?
Zaznacz w szystkie pop raw n e odpow iedzi.
A. d z ieło teatralne, film o w e, m uzyczn e

B. m orze, drzew o, g ó ra, pustynia
C. gra kom p uterow a, teledysk, koncert
D. rzeźba, fotografia, architektura, m u rale
E. strój ślubny, z astaw a stołow a, list
o o ■>Z a d a n ie 2. Które e le m e n ty struktury są w s p ó ln e dla d zieła literackiego i m alarskiego, a które są charak-

terystyczne dla jed nego z nich?
Zaznacz wszystkie w ła ś c iw e inform acje.
I. E le m e n ty w sp óln e:
kolor o faktura o w iersz * te m a t o św iatło ® tytu ł o język i styl o b o h ater o tech nika m alarska o konw encja
o nastrój o środki stylistyczne i ich funkcje o kom pozycja * konteksty o perspektywa
II. E le m e n ty charakterystyczne tylko dla d zieła literackiego:

kolor ® faktura ® w iersz o te m a t o św iatło o tytu ł® język i styl ® bohater ® technika m alarska ® konw encja
° u s t r ó j ® środki stylistyczne i ich funkcje ® kom pozycja ® konteksty ® perspektywa
III. Elem en ty charakterystyczne tylko d!a dzieła m alarskiego:

kolor o raKtura ® w iersz ® te m a t ® św iatło ® ty tu ł® język i styl ® bohater o technika m alarska ® konw encja
® nastrój ® środki stylistyczne i ich funkcje ® kom pozycja ® konteksty ® perspektywa
© © Z a d a n ie 3.
Francisco Goya, Rozstrzelanie powstańców madryckich, ok. 1814
I. Z in te rp re tu j p o staw ę i gest rozstrzeliw anego pow stańca.

II. D laczego m a:arz nie ukazał tw arzy żołnierzy w o jsk n ap o leo ń sk ich ?
Zapisz odp ow ied zi, a następn ie p o ró w n aj je z w zorcem .
w ię c e j n a w w w .z d a s z .TO
Spraw dzian po dziale li 51
• Z a d a n ie 4. U sta l, które e le m e n ty struktury dzieła iko nicznego d otyczą jeg o formy, a które treści
oznacz jeśli e le m e n t dotyczy treści, lub F, jeśli dotyczy formy.
i. com pozycja j ¡ p
I ■- przestrzeń iperspektyw a T/ F
!■ - te m a t j j p
V. kolorystyka i św iatło cień T/ F
V. tytu ł Ti F
Jł- faktura j j F
technika m alarska j j p
- Z a d a n ie 5. Przyporządkuj różnym tekstom kultury ( I - V I } realizo w an e przez nie d o m in u ją c e funkcje (A - F )

-¿znacz pod każdym przykładem tekstu kultury w ła ś c iw ą literę , oznaczającą d o m in u jącą funkcję. '
D. funkcja ekspresywna
B . funkcja kultow a E. funkcja p oznaw cza
C. "uniccja ludyczna F. funkcja użytkowa
ftk s t I Tekst Tekst
f B/C/D/E/F
a /B/C /D /E/F A/B/C/D /E/F
■fest IV Tekst V Tekst VI
M aria Pa wl iko ws ka -J a s no rzews ka

Fotografa
G d y się m iało szczęście, które się nie trafia:

czyjeś cia ło i z ie m ię całą,
a z o s ta n ie tylko fotografia,
to - to je st b a rd z o m a ło ...1
Jan Matejko, Hołd pruski, 1879-1882
Z a d a n ie 6 . Które z d a n ia d o ty c z ą c e rzeźby X a w e re g o D u n ik o w sk ie g o
zaw ierają in fo rm a cje p raw d ziw e?
-aznacz w szystkie w ła ś c iw e odpow iedzi.
A . M atka została o d su n ię ta na drugi plan.

B . P o staw a m atki w yraża w yczerpanie, wysiłek.
C. Z d w ó ch brył w yłaniają się dw a ciała - m atki i dziecka.
3. ôstaci nie są d yn am icz n e tylko statyczne, co potw ierdza ułożenie ich ciał.
-- D ziecko m a z am k n ięte o cz y - m o ż e m arz y o p rzyszłości lu b przeżywa
rozstanie z m atką?
F. Pochyio na gło w a m atki m o ż e sym b olizo w ać rezygnację z w łasn eg o życia,

p o d p o rząd k o w an ie się życiu dziecka.
Xawery Dunikowski,
Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Wybór poezji, Wrocław 1969.
Macierzyństwo, przed 1908
w ię c e j na w w w .Z D A S Z .T O
15. Funkcje tekstów. Funkcja informatywna
Funkcje tekstów
Język jest narzędziem kom unikacji m iędzyludzkiej. M ó w im y d o kogoś (piszem y) v b słu ch am y czyjejś w yp o w ie
dzi (czytam y nap isany przez kogoś tekst) po to, aby prze:<azać jakąś w ia d o m o ś ć - kom unikat. Stąd też głów ną
funkcją, jaką p ełn ią w yp ow ied zi językowe, jest funkcja ko m u nikatyw n a. Je st o na realizow ana w w ypow iedziach
0 różnym kształcie i charakterze.
Przykłady:
W p ły n ą łe m na s u c h e g o p rz e s tw ó r o ce an u ,
W ó z n u rza się w z ie lo n o ś ć i jak łó d k a brodzi,
Ś ró d fali łą k s z u m ią c y c h , śró d k w ia tó w p ow od zi,
O m ija m k o ralo w e o s tro w y b u rzan u .
Adam Mickiewicz, Stepy akermańskie (fragment)1
G d y p ralk a je st z a n ie cz y sz cz o n a przez o b c e s u b s ta n c je , tak ie jak detergenty, kurz, resztki p o ż yw ie n ia itp.,

należy o d łą cz y ć w tyczkę z g niazd ka i w y c z y ś c ić p ralk ę w ilg o tn ą, m iękką ściereczką. W p rzeciw n ym w yp ad ku
m o ż e d o jś ć d o o d b a rw ie ń , o d k sz ta łce ń , z a n ie cz ysz cz e ń lub p o w s ta n ia rdzy2.
B e z ro b o c ie w ś ró d o s ó b m ło d y ch staje się co ra z p o w a ż n ie jsz y m p ro b le m e m w U n ii E u ro p e js k ie j. Z tego

p o w o d u kraje W s p ó ln o ty z o rg a n iz o w a ły w B e rlin ie spotkanie, by w s p ó ln ie o p ra c o w a ć konkretne rozw iązania
1 p o m ó c m ło d y m lu d z io m o d n a le ź ć się na e u ro p e js k im rynku pracy*.
□ O d m ia n y funkcji k o m u n ik a ty w n e j
Funkcja kom u nikatyw n a w ystęp u je w kilku o d m ia n a ch - w zależności od:
- n astaw ienia na taki a nie inny e le m e n t aktu kom unikacji językowej (zob. 3. A kt kom unikacjijęzykowej),
s celu, jaki przyśw ieca nad aw cy (au to ro w i) kom unikatu.
Funkcja Nastawienie Cel Przykład
in fo rm atyw n a na kontekst przekazywanie informacji Dzisiaj na dworze jest 25 stopn; w cieniu.

(rzeczywistość
pozajęzykową)
ekspresyw na na nadawcę przekazywanie uczuć Uff, ale upał! Nie wytrzym am na tym słoń
(zob. 17. Funkcja i emocji cu! To jakiś koszmar!
ekspresywna)
im presyw na na odbiorcę wywieranie w pływu na czyjeś Dzisiaj na dworze jest gorąco, czy mógłbyś
(zob. 16. Funkcja postawy i zachowania więc podlać kwiaty na balkonie? Bardzo cię
impresywna) proszę!
poetycka na komunikat kierowanie uwagi na estetykę Ależ dziś wielki żar z nieba bucha, w takim
(zob. 18. Funkcja (tekst) tekstu (np. jego budowę, upale me przetrwa mucha.
poetycka) środki stylistyczne, grę słów) Choć niezbyt leciwa upadnie nieżywa.
A ze mnie. biedaka, litrami pot spływa...
Tłusta oliwa!
http://wolneIektury.pl
• Instrukcja obsług: pralk; automatycznej (fragment)
' Aleksander De ryło, Aleksandra Kalowska. W Europie już nie młodzi gniewni, ale młodzi bezrobotni, http://www.wysokieobcasy.pl
15. Funkcje tekstów . Funkcja in fo rm atyw n a 53
f e t m o ż e re a liz o w a ć je d n o c z e ś n ie kilka funkcji,

l j : d n a z nich je st zwykle d om in u jąca.
S P rz y k ła d
* -ie funkcje p ełni tekst w ykorzystany na plakacie

z 1929 r.?
Odpowiedź: N a plakacie jako pierwsze zw raca uwagę

■ s o „W alcz cie z g ru źlicą”. Pełn i o n o funkcję impre-
f c * n ą (zachęca d o działania). W yżej znajduje się tekst
c- funkcji inform atyw nej, określający stop ień zagroże-
P B .T e n fragm ent („C o 7 m in u t um iera w Polsce 1 oso-
m n a gruźlicę") z o sta ł ułożony w ciekaw y sp o só b , co
m :ż n a uznać za p rzejaw funkcji poetyckiej.
Funkcja inform atyw na
Funkcja in fo rm a tyw n a - najb ard ziej p o d s ta w o w a o d m ia n a fu n kcji k o m u n ik a tyw n ej te k stu ; w ią ż e się

z p rz e k az yw an ie m i z d o b y w a n ie m w ie d z y o św iecie.
[ C elem w yp o w ied z i, w których d o m in u je funkcja in fo rm atyw n a, jest in fo rm o w a n ie o różnych stan ach rzeczy
(p raw d ziw ych lub fikcyjnych, w yo b raż o n ych ). M o ż e o no dotyczyć z a ró w n o św iata zew n ętrzn eg o (zdarzenia,
i '"akty), jak i w ew n ętrzn eg o (o d czu cia, m yśli).
□ P r z y k ła d y t e k s t ó w o fu n k c ji in f o r m a t y w n e j
L . -----------------------------------------------------------------
ienne rozmowy - Joanna wróciła wczoraj do dom u dopiero po szóstej.
M iała jakieś dodatkowe zajęcia?
Tak, angielski.
prasowe Unia Europejska postanowiła do końca 2020 r. przeznaczyć blisko 8 mld euro na
walkę z bezrobociem młodych. Kraje, które chcą korzystać ze środków unijnych,
powinny do końca roku wdrożyć program „Gwarancji dla młodych", dzięki
któremu osoby poniżej 25. roku życia mają otrzymywać oferty pracy, możliwości
dalszej edukacji albo szkolenia zawodowego w ciągu czterech miesięcy od chwili
utraty pracy albo ukończenia szkoły.1
rsksty naukowe V/ romantyzmie poddano krytyce estetykę klasycyzmu i jego wiarę w rozum.
Crp. podręczniki, encyklopedie, Rezultatem rozważań niemieckich filozofów, m.in. Friedricha Schlegla, było stwo
yty, wykłady) rzenie koncepcji dzieła artystycznego, które przekracza granice dotychczasowych
gatunków, prezentuje świat wielowym iarowo i synkretycznie2.
szenia i zawiadom ienia W piątek 12 V 2013 r. o godz. 16.00 odbędzie się zebranie rodziców uczniów klas
pierwszych, dotyczące wyjazdu dzieci na wycieczkę do Krynicy.
1!eksander Deryło, Aleksandra Katowska, op.cit.

.. toid Bobiński, Anna Janus-Sitarz, Maciej Pab:sek, Lustro świata, cz. 3, Warszawa 2013.
54 III. F U N K C JE T EK ST Ó W
□ C echy te k s tó w o fu nk cji in fo rm a ty w n e j
Teksty, w k tó rych d o m in u je fu n k cja in fo r m a ty w r a ,
ch arakteryzu je rn.in.:
■ o b iektyw ny ton w yp o w ied zi,

e p rzew ag a zd ań o z n a jm u ją c y c h (p o jed yn czych lub
zło ż o n ych ),
■ w ystę p o w a n ie zdań bez p o d m io to w ych i ró w n o w aż
n ik ó w zdań,
■ s ło w n ic tw o ch arakterystyczn e dla d anej d ziedziny

wiedzy,
■ o b e c n o ś ć dat, d an ych liczbow ych.
A b y sk u teczn ie d otrzeć d o odbiorcy, w yp o w ie d ź in fo r

m a c y jn ą p o w in n y cech o w ać:
■ rzetelność,
m ja sn o ść,
a je d n o z n a cz n o ść, ' ti /iim
* I AliłUfcl
■ logiczna kom pozycja. w * ? J M IIt i W 41C4 *’' * £ A T O O .K < *taB » M U fK t“ r . * 4 r ¿ W «
,,wj7 2" m m îszm s

Oftow 7'* » ^ 15V.'tcrM n v x w i t * M V / O V CMCCVP * SV v W * ;
Funkcję inform atywną pełnią także różnego rodzaju

afisze, plakaty, szyldy itp. Przykładem może być plakat
Józefa Toma z 1919 r., zawiadam iający o premierze
przedstawienia w słynnym teatrze rewiowym
i kabarecie - Qui Pro Quo. Plakat zawiera informacje
rn.in. o programie, miejscu i czasie przedstawienia.
Zad anie
o o Z a d a n ie 1.
Które zd an ia w p o d a n y m tekście p e łn ią jed yn ie funkcję in fo rm a ty w n ą ?

Zaznacz w ła ś c iw e zdania.
N ie d a w n o o g ląd ałem św ietny film . Było to w zeszłym tygodniu, w piątek. P a m ię ta m , bo strasznie lało i w cale nie
c h c ia ło m i się w y ch o d z ić z d o m u . W ie c z o re m u s ia d łe m przed te le w iz o re m . N a jp ie rw o b ejrz ałe m w ia d o m o ści,
p o te m p ogod ę, a o 20.10 z a c z ą ł się „K lu b K in o m a n a ”. N a p oczątku film , który p uścili, śre d n io m n ie z a in te
r e s o w a ł- w ie s z , bracie, nie p rz e p ad am za k in e m h isto ryczn ym . A le ju ż p o ch w ili n a p ra w d ę m n ie w ciąg n ę ło .
O K a z a ło się, ze to n ie z ły krym inał! A kcja d zieje się w śre d n io w ie cz n y m klasztorze, d o którego przybyw ają dwa«
m n is i - je d en to W ilh e lm z B ask erville, a drugi, jeg o uczeń, to A d s o z M e lk u . W czasie, g d y p rzeb yw ają o ni
w o p a c tw ie , n a je g o te re n ie raz p o raz w n iejasn ych o k o licz n o ścia ch g in ą kolejni zakonnicy. W ilh e lm i A d s o
p ró b u ją ro z w iąz ać zagadkę ich śm ie rci. O k a z u je się, że... N ie, nie p o w ie m ci! S a m się dow iesz, jak obejrzysz
W y p o ż y c z so b ie Im ię róży. '
16. Funkcja im p re s yw n a 55
Funkcja impresywna
Zachy funkcji im p resyw n ej
m presywna - polega na w yw ołaniu u odbiorcy określonej reakcji. D o m in u je w tekstach, w których

ch ce w yw rzeć w p ływ na zachow anie odbiorcy, jego poglądy, postaw ę życiow ą, zachęcić, nakłonić
h działań.
Z “ zzykłady w y p o w ie d z i p e łn ią c e j fu n k c ję im p re s y w n ą
O tw órz okno!
Jeśli nie zw rócisz m i pieniędzy, zgłoszę spraw ę d o prokuratury.
, podania Czy mógłbyś m i p o m ó c w opracow aniu prezentacji?

U przejm ie proszę o udzielenie m i urlopu w dniach 2-12 maja.
■ F ...........................................
■; :=zy i zakazy typu urzędowego W szyscy pracow nicy są zobowiązani staw ić się na swoich stanow i
ustawy, regulam iny, zarządzenia, skach pracy pięć m inut przed planow anym otw arciem sklepu.
::.= cen ia służbowe)
r.strukcje, poradniki, rady Kotlety rybne będą sm aczniejsze, jeśli do zm ielonej m asy doda się
lekko p od sm ażo ną cebulę.
pytania 7. którego peronu odjeżdża pociąg d o Lublina?
slogany i hasła w propagandzie i reklam ie Przyw róćm y norm alność; Jesteś tego warta
przem ówienia G d y okręt tonie, a w iatry go przewracają, głupi tłomoczki i skrzynki

swoje opatruje i na nich leży, a do obrony okrętu rue idzie, i mniema,
źe się sam miłuje, a o n się sam gubi/
teksty publicystyczne (np. recenzje) Rewelacyjny (O sca r 2013) dokum ent o muzyku Sixto Rodriguezie.
(...) Napięcie, ujm ujący sw oją skrom nością bohater, przywrócenie
sprawiedliw ego m u m iejsca - czego w ięcej trzeba?*’
□ Ś ro d k i ję z y k o w e w te k s ta c h p e łn ią c y c h fu n k c ję im p r e s y w n ą
Im p re s y w n o ś ć w y p o w ie d z i uzyskuje się dzięki z a sto s o w a n iu ró żn eg o rodzaju śro d k ó w języko w ych . Po zw alają
o n e n a u z ysk an ie w y p o w ie d z i o m n ie jsz e j lu b w ięk szej k a te g o ry cz n o śc i, a także n a w y w ie ra n ie w p ły w u nie
tylko w s p o s ó b b ez p o śred n i.
Piotr Skarga, Kazania sejmowe (fragment). http://literat.ug.edLi.pl

: Co jest grane, dodatek co „Gazety Wyborczej'’, 20-2.3.12.2013.
56 III. FU N K C JE T EK ST Ó W
Środkami językowymi często występującymi w tekstach pełniących funkcję impresywną są m.in.:

■ zdania wykrzyknikowe i pytające, np. Zobaczcie!, Czy tc m usi tak wyglądać?;
h formy trybu rozkazującego, np. zrób, pójdźmy, niech powiedzą;
e czasowniki: trzeba, należy, wypada, powinien, musieć, np. Należy mu p o m ó c
B partykuły, np. Zróbże to wreszcie!;
■ s ło w n ic tw o e m o c jo n a ln e i w a rto ściu ją ce , np. g e n ia ln e d zie ło , artyk u ł m ie rn e g o rp d a k trw y m,-
■ formy pierwsze, osoby Im lub zaimk, my, nasz, budujące poczucie wspólnoty, np. nasz cel, róbmy to razem-
n formy drugiej osoby Ip - zwracanie się do odbiorcy, np. Jesteś tego warta.
O Przykład
" w o je n n e g o ?ięZykOWe ^ realiZ 0 w an i:J fu n k q i im P resyw nej w p rzyw o łan ym o b w iesz cz e n iu z o k resu stanu
O d p o w ie d ź ; Impresywny charakter tekstu obwieszczenia tworzą:

formy trybu rozkazującego (przestańcie, zacho-
wajcie);
■wykrzykniema (Robotnicy!);
» formy drugiej osoby Im (nie dajcie, przystąpcie)
ROBOTNICY!
A p o l u j o a y d o r o z w a g i , p o t r i o t y z n u , o b y w a t o lo k io g o p o c z u c ia
- bezpośrednie zwroty do adresata wypowiedzi;
o b o w ią z k u , d o Y/oazoj o i ł o S c l d o O jc z y z n y
i wyrazy zawierające wyraziste w artościow anie
P R Z E S T A Ń C I E S T R A J K O W A Ć I
(rozw aga, ład , porządek, uczciwa, rzetelna -
N i o d o jc lo o ię z w o d z ić ty a , co n o n a w io ję do o t r o jk u .
wartościowanie pozytywne oraz wartościowanie
negatywne - zwodzić, źli); To ź l i d o ra d cy, ,
zdanie okolicznikowe warunku zawierające jaw Z a c h o w a je t o la d , p o rz ąd e k 1 d y s c y p lin ę o p o łc c z n jj.
ną groźbę pod adresem osób, które nie zasto P r z y a to p c lo do u c z c iw o j i r z o to ln o j p racy. O o ili to g o n io
sowałyby się do zarządzenia. u c z y n ic ie to n a r a z ic ie o ±q no w e z y o t k ie k o n o o k w o n c j c w y n ik a J.- jc o
z o e t a n u w o jo n n o g o .
Zabiegi perswazyjne
O d m ia n ą fu n kcji im p re s y w n e , je s t - m a ją c a o d n iej w ę ż s z y z a k re s - funkcja perswazyjna. W y p o w ie d z ,
(Ł - 1 S '? f f W te k sU C h P o lltyc z n ych (p ro p a g a n d o w y c h ) i rek lam o w ych . C e le m p ersw azji

(tac. penuadere p rzeko nyw ać’, ‘n a m a w ia ć ’) je st p rzeko n an ie o d b io rcy d o ja k ich ś racji.
O Ś ro d k i ję z y k o w e w z m a c n ia ją c e persw azję
A dy s k u te c z n e w p ły w a ć na przekonania i d ziałania odbiorcy, używ a się różnych śro d k ó w językow ych, takich jak'
■ u o g ó ln ien ia , np. każdy, w szędzie, zaw sze,
■ s ło w n ic tw o w a rto ściu ją ce , np. wyjątkowy, zdrajca, leń,
s w yrazy i s fo rm u ło w a n ia n a c e c h o w a n e e m o c jo n a ln ie - w ykrzykniem a, przym iotniki i przysłów ki w sto p n iu

najw yższym , np. najlepszy, najszybciej,
■ efektow ne hasła, np. W yb ierz sw ój dobrobyt (slogan w yborczy), Pij m leko - będziesz wielki! (h a sło reklam ow e).
persY/azji cz ęsto w ykorzystuje się o d w o ła n ia d o w a rto ści u zn aw an ych p o w sz e ch n ie za w a ż n e (n p . rodzina
r S T Y “ ? ’lV° : * , Ó,°, ° dbl0rCy u ła tw ia ró w n ie ? w yk o rz ystyw a n ie w a rg u m e n ta c ji u p ro szcze ń

m yślo w ych i ste re o typ ó w (np. P o la k potrafi).
P e rsw a z ja je st ja w n y m w y w ie ra n ie m w p ły w u na
o d b io rc ę . To ró żn i ją o d m a n ip u la c ji jęz yk o w ej _____
(zob. 25. M anipulacja językow a). M o g ą być w niej
jed nak sto so w a n e n ieu czciw e zabiegi, czyli zabiegi Sr-
erystyczne (zob. 24. Zabiegi erystyczne). *
Perswazja odgrywa ważną rolę w życiu

społecznym. Przekonywanie jest niezbędne
w e wszelkich negocjacjach, służy łagodzeniu
sporów i konfliktów. Duże znaczenie dla jego
skuteczności może mieć autorytet nadawcy,
np. nauczyciela, wychowawcy, polityka.
w ię c e j na W W W . z d a s z .t o
— 17. Funkcja ekspresyw na 57
I 7. Funkcja ekspresywna
— — — ---------
- Cechy funkcji ekspresywnej
fikcja ekspresywna - polega na wyrażeniu przez nadawcę em ocji, ocen, przeżyć, wrażeń, stanów
mcznych towarzyszących wypowiedzi.
j' •/powiedzi, w których d o m in u je funkcja ekspresywna, m ają charakter subiektywny. Przykładam i m o g ą być takie
ts y, ja np. pam iętniki, dzienniki, także - częścio w o - reportaże. Je st często o b ecn a w utw orach literackich
| - Płaszcza w poezji.
E Środki języko w e służące w yra ż e n iu em ocji

Podkreśleniu uczuć służą nie tylko słow a i sfo rm u ło
wania, które je b ez p o śre d n io nazyw ają (np. radość,
■ cieszę się, nienaw idzę, okropny) lub są n acech o w an e
| em ocjonalnie (zob. 19. Słownictwo neutralne, emocjo
nalne i wartościujące). Taki efekt daje także zastosowa-
‘ n e różnorodnych konstrukcji i z ab ieg ó w językowych,
Takich jak:
i ■ krótkie zdania i rów now ażniki zdań,

3 zdania pytające (w yrażające np. w ątpliw ość,
n iep ew n o ść),
= zdania wykrzyknikowe,
i
- nied opow ied zenia, zd an ia urywane
(zaznaczone w ielokropkiem ), Młoda publiczność w czasie pierwszego w Polsce koncertu
a pow tórzenia, gitarzysty rockowego Slasha w katowickim Spodku
(luty 2013). Napis trzymany przez fanki (Kochamy Cię!) jest
r 2 ironia (zob. 23. Ironia i je j funkcje). wyrazem silnych emocji i entuzjazmu. Przekaz jest dodatkowo
żkspresyw ność w yp ow ied zi uzyskuje się także przez wzmacniany przez język ciała (np. mimikę, uniesione ręce).
o d p o w ied n ią in ton ację ¡ub znaki p o zaw erbalne (m im ikę, gesty).
I M o g ą ją także w z m a c n ia ć środki poetyckie (np. epitety, p o ró w n an ia, metafory, apostrofy).
O Przykład
■ Jakie em ocje dochodzą d o głosu w wierszu Mar,, Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej i w jaki sposób zostały wyrażone*
M iłość
W ciąż rozmyślasz. Uparcie i skrycie.

Patrzysz w okno i sm utek m asz w oku...
Przecież m nie kochasz nad życie?
S a m m ówiłeś przeszłego roku...
Śm iejesz się, lecz coś tkwi poza tym.

Patrzysz w niebo, na rzeźby obłoków...
Przecież ja jestem niebem i światem ?
Sam m ówiłeś przeszłego roku...ł
O d p o w ied ź : N a konkretne uczucie w skazuje sam tytu ł u tw o ru - Miłość. Em o cje p od m io tu lirycznego to jed
nak przede w szystkim n iep e w n o ść i o b a w a przed utratą ukochanej osoby. N a takie uczucia w skazują pytania
kiero w an e d o m ęzczyzny. O b yd w a zaczynają się od partykuły przecież, która podkreśla sp rzeczn o ść m iędzy
o b se rw o w an ym z a ch o w a n ie m ukochanego a jeg o w cześn iejszym i d eklaracjam i m iło ści. W y ra z n iep ew n ości
je st d o d atk o w o w z m a cn ia n y przez użycie pow tarzającego się krótkiego zdania zakończonego w ielokropkiem
(„S a m m ó w iłe ś przeszłego roku..."). & K
Mana Pawlikowska-Jasnorzewska, Wierne »s/brane, Warszawa 1987.
58 III. FUN KCJE TEKSTÓ W
18. Funkcja poetycka

Cel tekstów o funkcji poetyckiej
Funkcja poetycka - funkcja tekstu polegająca na zwróceniu uwagi odbiorcy na stronę estetyczną
wypowiedzi, jej kompozycję, walory brzmieniowe, słownictwo, stylistykę, składnię.
Funkcji poetyckiej nie należy u to żsam iać jedynie z poezją. W ystęp u je ona
me tylko w literaturze pięknej, lecz także w różnego typu w ypow iedziach,
w których są przełam yw ane schem aty i przyzwyczajenia językowe. Form a
tekstów pełniących funkcję poetycką jest odbierana jako niezwykła, zaskaku
jąca. Cel takich w ypowiedzi to w yw ołanie u odbiorcy zachwytu, rozbawienia,
poruszenia, zaskoczenia, refleksji.
Funkcja poetycka m oże pojaw iać się np. w przem ów ieniach, żartach i ka
lam burach, przysłowiach, hasłach i sloganach, związkach frazeologicznych,
rozm ow ach potocznych.
Prz e ła m y w a n ie s c h e m a tó w językow ych jest ch ętnie

w yk o rz ysty w a n e w reklam ie, p o n iew aż zw raca u w ag ę
o d b io rcy i u ła tw ia m u z ap am iętan ie rek lam o w an eg o
produktu. Zdarza się, że slog an y rek lam o w e s ta ją się
częścią języka potocznego (np. N o to Fru g o!)
O P r z y k ła d y w y p o w ie d z i o fu n k c ji p o e ty c k ie j
r .......................................— — ■ «
Teksty należące do literatury pięknej Hej, użyjmy żywota!

Wszak żyjem tylko raz;
Niechaj ta czara złota
Nie próżno wabi nas.’
A pod nimi, jak okiem ogarnąć, leżały szare pola niby ogromna
misa o modrych wrębach lasów misa, przez którą jak srebrne -
przędziwo rozbłysłe w słońcu, migotała się w słońcu, migotała się

w skrętach rzeka spod olch łozin nadbrzeżnych .2 i
f - - .......................................— — ■ ......... ....................................- ............................................. - ■ - .......................................... .. ....... ................... „ i — ----------------------------------- -------------------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------- - 1
— ■ ■ ■ ■ ■ i
Wypowiedzi retoryczne (np. przemówienia) 0 Wielmożni Panowie, o ziemscy bogowie! M iejcie 'wspaniałe
1 szerokie serce na dobre braciej swojej i narodów swoich, wszytkich
dusz, które to królestwo z swymi państwy w sobie zamyka. Nie
cieśnicie ani kurczcie miłości w swoich dom ach i pojedynkowych
pożytkach. Nie zamykajcie jej w komorach i skarbnicach swoich .3
f' — * ^ m m
mm
mm
mm i 1 i. . . . J
Przysłowia Kto pod kim dołki kopie, sam w nie wpada.

Przyszła koza co woza.
------------------------------------------------------------------------------- — ¡ i i _ __ i
Żarty językowe Puk, Puk! Kto tam ? Sąsiadki. Nie, nie ma siatek!
Hasła i slogany Z Kasią ci się upiecze, (slogan reklamowy)

Dobre dziś - lepsze jutro, (hasło wyborcze)
Wypowiedzi potoczne, teksty wykorzystujące Zaczynam wkuwać, (uczyć się)

odmiany środowiskowe języka (np. język M am o, ja nie biję Kuby, ja go tylko ugrzeczniam.
uczniowski) 1
ł " 1 "“ 1■ * t
f■ 1 1 *9 * • IIIn • f a « .1 a >111 • ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ■
Adam Mickiewicz, Pieśń filaretó w , http://iiterat.ug.edu. p
* Władysław S. Reymont, Chłopi, 1 . 1 , Warszawa 1979.

' Piotr Skarga, Kazanie wtóre, http://iiterat.ug.edu.pl
18. Funkcja poetycka 59
Język tekstów o funkcji poetyckiej

W w ypow iedziach w funkcji poetyckiej są wykorzystywane:
■ liczne środki stylistyczne, takie jak np. przenośnie (ożyw ienia, uosobienia), porów nania, antytezy, metafory,
epitety, powtórzenia,
* w alory m elodyczne języka - zob. 29. Fonetyczne ifleksyjne środki stylistyczne (instrum entacja głoskowa, rym,
rytm, pod obieństw o b rzm ieniow e słów ),
■ w ielo zn aczn ość w yrazó w i wyrażeń (gra słów, wykorzystanie zjawiska h o m o n im ii),
■ neologizmy.
Istotą funkcji poetyckiej jest traktow anie języka w spo só b twórczy. Dlatego w tekstach, w których w ystępuje,
-v dać celow e przekraczanie zasad i norm językowych.
Zadania
• • Z a d a n ie 1 .
<V k o le g ia c ie s ta n is ła w o w s k ie j s ta ł n a śro d ku k o ścio ła w y s o k i k atafalk rz ę s iś c ie o b s ta w io n y ś w ie c a m i,
a na nim le ż a ł w d w ó ch tru m n a c h , o ło w ia n e j i d rew n ian ej, pan W o ło d yjo w sk i. [...]
D ziw nym trafe m [...] w sz yscy w yn ie śli cało głow y z tej wojny, tylko ów, który im był w o d z e m i w z o re m , ó w
7 cerz d o b ry i sprawiedliw y, straszny dla nieprzyjaciół, słodki dla sw o ich , tylko ów, szerm ierz nad szerm ierze
z sercem gołębia - leżał o to w ysoko, w śró d św iatła, w ch w a le n iezm iernej, ale w cisz y śm ierci.
[...] nagle ksiądz K am iń ski c is n ą ł pałeczki na p o d ło g ę ko ścieln ą, p o d n ió s ł o b ie ręce w górę i zaw ołał:
- P a n ie pułkow niku W o ło d yjo w sk i!
O d p o w ie d z ia ł m u krzyk sp az m atycz n y B a s i. W kościele uczyn iło się po prostu straszn o . [...]
T y m cz a se m ksiądz w o ła ł dalej:
- Dla Boga, p an ie W o ło d yjo w sk i! Larum 1 grają! W o jn a ! N iep rzyjaciel w g ran icach ! A ty się nie zryw asz! Szabli
nie ch w ytasz ? N a koń nie s ia d a sz ? Co się stało z tobą, ż o łn ie rz u ? Z a liś sw ej d a w n e j p rz e p o m n ia ł cnoty, że
nas sam ych w żalu jen o i trw o d z e z o staw iasz ?
Henryk Sienkiewicz, Pan 'Wołodyjowski (fragmenty)

U zu p ełn ij notatkę, tak aby była prawdziwa.
Zaznacz w każdym punkcie popraw ną inform ację.
Z a sto so w an e w tekście środki poetyckie służą przede wszystkim :
A. wyu/arciu presji na głównego bohatera / idealizacji głównego bohatera - m ają ukazać niezw ykłość postaci
zm arłego, zw ró cić uw agę na jego m ęstw o, prawość, dobroć (M ic h a ł W ołodyjow ski zo stał ukazany w utworze
ako w zó r polskiego rycerza).
3. wyrażeniu uczuć pozostałych postaci / poinform owaniu pozostałych postaci o tym, kim b ył bohater- obrazują
rozpacz, sm utek, bezradność innych bohaterów w obliczu śm ierci.
C. przedstawieniu czytelnikowi rzetelnej inform acji na tem at przebiegu pogrzebu / poruszeniu wyobraźni i ernoc;
czytelnika - dzięki te m u odbiorcy udziela się nastrój w ykreow any przez pisarza.
)
.‘/niosek: funkcja poetycka w dużej m ierze w spiera w utworze funkcję inform atywną / impresywną / ekspresywną.
• • « Z a d a n ie 2.
Jakie zjawiska językowe / zabiegi językowe wykorzystano w przytoczonych tekstach?
Wpisz w każdą lukę pop raw n ą inform ację w yb ran ą spośród podanych.
I. Dziadek b ra ł u d z iał w zawodach balonowych i nieźle w y p a d ł.__________________________________________

U. Śled ź jak s m a ż e n ie !__________________________________________
III .Z E P Z U C IE (tytu ł a rty k u łu )__________________________________________
a n to n im ia * h o m o n im ia o aluzja do sytuacji zaistniałej w jednej z państw ow ych instytucji * wykorzystanie
podobieństw a b rzm ieniow ego w yrazó w ® vvy<orzystanie skrótu nazw y w łasnej * o d w o łan ie się d o znanego
związku frazeologicznego o synonim ia
larum (łac.) - alarm.
60 i III. F U N K C JE T EK ST Ó W
19. Słownictwo neutralne, emocjonalne i wartościujące

Sło w a jako sposób w yrażania em ocji
W yra z y nie tylko nazyw ają o taczającą n a s rz ecz yw istość (np. osoby, rzeczy, cz yn n o ści, cech y), lecz także m og ą
êtepresywne) WCy Z t6g° W Z ględu s ło w n ic lw o p o d z ie lić na neutralne , em ocjonalne
Wyrazy neutralne Są obojętne pod względem em ocjonalnym , Np.

jedynie opisują rzeczywistość dom , dziecko, nauczyciel
Wyrazy ekspresywne Nazywają rzeczywistość, ale przede Np.

(nacechowane emocjonalnie) wszystkim ‘w yrażają subiektywny stosunek rudera, bachor, belfer
nadawcy do tego, o czym lub o kim mów;
O Przykład
» Które ze słów w wypowiedzi Wokulskiego wyrażają em ocje bohatera?

S k ą d o n a w ie - m y ś la ł d a le j - że ja k u p iłe m s e rw is i s re b ra ?... A ja k w y b a d y w a ła , c z y m n ie z a p ła c ił
ę c e j n,z w a rte . (...) g d yb y m e s z a łd la niej, n ie d o ro b iłb y m się m ają tk u i s p le ś n ia łb y m za k an to rkiem .
u T
S m n° ę d z 'e b eZ tych ż a ló w ' r 0 2 P a c z y 1 n a d z ie i- G łu p ie życie!... P o z ie m i g o n im y
arę, którą każdy n o si w e w ła s n y m sercu, i d o p ie ro g d y s ta m tą d uciek n ie, p ozn ajem y, ż e to b y ł obłęd...
Bolesław Prus, Lalka (fragmenty)
S S S ° na, t - myila/ da|ei •* <a ^ serwis i srebra?... A jak wybadywała, czym nie zapłacił
m o ż e m s m u tn o hed ^ 7 T f d o ro b iłb ym Sl? m a^ tku ' ^ O . iałbym . za kantorkiem . A teraz

m oże mi będzie bez tych ż ą & y , rozpaczy i nadziei... G łu £ je życie!.,. P o ziem , g o n im y m arę. którą każdy
nosi w e własnym sercu, i dopiero gdy stam tąd ucieknie, poznajemy, że to był obłęd-
I T T przede WSZyStk,m krytyCZną 0tenę ,eg0 m,ł0ŚCI d0 lzabeii- Bohater nazyw a to uczu-
rz i s t i -ZqCe nega:y! /ne em o q e sk°iarzen ,e z chorobą psychiczną), a także mara (coś merze-
Id ii™ V T n'eZ ° kre pejoratywne). Nacechowany emocjonalnie czasownik spleśniałbym
zawiera zdecydowaną krytyKę m odelu życia (sam o życie Wokulski wprost określa ,ako głupie - to słowo też
T czu d aT sm
m uutno,
T n o tzalow,
i r ^ rozpaczy,
' W prZyW0J nc' Wyp0W,edzi P onadto wyrazy bezpośrednio nazywające
uczjc.a. nadziei.
z T lw Is b ^ iz e T i m a’ą |h a h k te r° Cen,'air ' Wart0ŚCiUiąCy KiPdy W y ra Ż a m y e m o q e ’ ' akievvyw ohjią rozm aite
zjaw iska, p rzed m io ty , osoby, bierzem y pod uw agę ró żn e aspekty p od legające o ce n ie . M o ż e to b yć n p ■
■ aspekt użytkowy (potrzebny - zbędny), np. gablota, fura - grat, gruchot (o samochodzie),
■ aspekt m o ra ln y (dobry - z ły ), np. a n io ł- ję d z a (o kobiecie),
= aspekt estetyczny (piękny - brzydki), np. przystojniak - brzydal.
'tT h ludZ' na|CZf Cie| ZW raca S:ę uw ag,; n a lch v^ ^ d -cechy Psych iczn e, z a ch o w a n ie (np. cwaniak,
nierób ), a także p ostaw y w o b e c św ia ta (np. tu m iw is iz m , ch cie jstw o ).
N acechow anie (zab aw ien ie) em ocjonalne i wartościujące mogą m ieć me tylko rzeczowniki, lecz także inne
czcsci mowy.
c przym iotniki, np. piękniusi, ogrom niasty,

B przysłów ki, np. cieplutko,
a czaso w n iki, np. m a m ro ta ć, bajdurzyć.
R o d zaje s ło w n ic tw a e m o c jo n a ln e g o
Z e względu na rodzaj emocji, jakie przekazują wyrazy ekspresywne, można je podzielić m.in. na:
■ pieszczotliwe - wyrażające czułość, życzliwość, np. myszka, serduszko, m am unia,
■ ironiczne - wyrażające drwinę, szyderstwo, np. mądrala, ważmak, laluś,
s lekceważące - wskazujące na p o cz u cie wyższości nadawcy, np. fajtłapa, chałupa, gruchot
■ obrazuwe - będące wyrazem jawnej niechęci, braku szacunku, pogardy, np. idiotka, bałwan, bęcwał.
Bolesław Prus, Latka, http://literat.ug.edu.pl
19. Słownictwo neutralne, emocjonalne i wartościujące 61
- i ■ i i ^ i i i . i ■■ ■ —— — | -------------------- - _____________ . - -
i
S lny ła d u n e k eksp resyw n y m a także s ło w n ictw o nieprzyzw oite i w u lg arne. W yra z y tego typu, o d n o sz ą ce się
zwykle d o a n a to m ii i fizjologii ludzkiego ciała o ra z s p ra w erotyki, są używ an e w celu w yrażenia skrajnie nega
tyw nego stosunku d o ludzi, p rz e d m io tó w iub Zjawisk. S ą sp o so b e m uzew n ętrzn ien ia agresji, gniew u, pogardy,
obrazy, strachu . W s p ó łc z e ś n ie sto su je się je coraz p ow szech niej, nie w o ln o je d n a k z a p o m in a ć, że używ anie
w u lg aryzm ó w jest prze;aw em braku kultury. O b rażają one rozm ówców', naw et w ó w cz as, gdy nie są skierow ane
b ez p o śred n io d o nich.
^ --------------------
Z Zdrobnienia i zgrubienia
□ Z d r o b n ie n ia
* rzeczow niki od rzeczow nikow e o z n aczające p rzed m io ty traktow ane przez m ó w ią ce g o jako m n ie jsz e w sto
sunku d o o g ó łu p rz e d m io tó w nazyw anych przez rzeczow nik podstaw ow y, np. rzeczka, okienko, jabłuszko
* słu ż ą też d o o p isy w a n ia rzeczy / o s ó b bliskich, b u d z ących cz u ło ść (np. có reczka, d o m e k ), isto t m ło d ych
(n p . lw iątko)
■ są tw o rzo n e za p o m o c ą przyrostków, np. -ik /-yk, -ek, -uszek, -inka, -eczka, -ątko,-ko
□ Z g r u b ie n ia
* rzeczow niki o d rzeczow nikow e syg n alizu jące n a d m ie rn ą w ielko ść p rzed m io tu , np. ptaszysko, brzuszysko,
zębiska, babsko, ch łop isko, nochal, paluch
■ m og ą w yrażać negatywny stosunek osoby m ów iącej d o opisyw anego przedm iotu, np. dyrektorzyna, wierszydło
® są tw o rzo n e za p o m o c ą przyrostków, np. -isko /-ysko, -idło /-yd ło , -al, -uch
■sw y ra z y n e u tra ln e )
"7"
/
^ 'z d ro b n ie n ia " *
z g ru b ie n ia " %n
! (w y ra ż a ją zw ykle / (w y ra ż a ją zw ykle
l
\ p o z ytyw n e uczucia \ n e g a ty w n e uczucia
''„ ^ n a d a w c y ) n a d aw cy)
rormanty występujące w zdrobnieniach i zgrubieniach są jednocześnie nośnikami znaczenia ekspresywnego.

W przypadku wyrazów zdrobniałych przeważnie wyrażają dodatni stosunek em ocjonalny osoby mówiącej
do nazywanego przedmiotu, a w przypadku wyrazów zgrubiałych - stosunek negatywny. Zależy to jednak
od kontekstu - w niektórych wypowiedziach zgrubienia stosuje się do opisania pozytywnych emocji, takich
;ak czułość, przywiązanie (r.p. To jest kochane komsko), a użycie zdrobnień może oznaczać ironię lub kpinę
np. Ale z niego pracuś!).
w ię c e j n<3 W W W .Z D A SZ .T O
FUNKCJE TEKSTÓW
20. Różne sposoby wyrażania wartościowań w tekstach

W yp o w ied zi w artościujące
Z a p o m o c ą języka w s p o só b naturalny są w yraż a n e e m o cje oraz o cen y d otyczące osób, p rz ed m io tó w i zjawisk.
W y p o w ie d z i w a rto ś ciu ją c e m o g ą m ie ć ch arakter pozytyw ny (np. Ja n jest św ie tn ym u czn iem !, C zytanie książek
to m ąd ra rozryw ka.) a lb o n egatyw n y (np. ja n je st beznad ziejn ym u czn iem !, C zytanie książek to strata czasu ).
P rz e z za w a rte w w yp o w ie d z i e m o c je i o c e n y n a d a w ca ch arakteryzu je także sieb ie - u ja w n ia s w o je poglądy,
p o staw ę życiow ą, s p o só b o d n o sz en ia się d o innych ludzi.
□ S ło w o ja k o n o ś n ik w a r t o ś c i
W zn acz en ie niektórych w yra z ó w w s p o só b n atu ralny jest w p is a n e w a rto ścio w a n ie . M o ż n a stąd w y s n u ć w n io

sek, że użytko w n icy języka zw ykle je d n a k o w o o ce n ia ją zjaw iska n a zyw a n e przez takie w yrazy - u zn ają je za
p ozytyw ne lub negatywne.
W artościowanie pozytywne W artościowanie negatywne
dobro
prawda kłamstwo
w ierność zdrada
uczciwość oszustwo
cierpliwy popędliwy
__________________________ m 3dry głupi
Sło w a w a rto ś c iu ją ce m o g ą b yć ró w n ież nasyco n e ła d u n k ie m e m o cjo n aln ym .
Wartościowanie pozytywne
wyśm ienity okropny (marny)

cudowny paskudny
S eniusz miernota
W yrazy m og ą też nab ierać znaczenia w artościującego,

gdy u żyw a się ich w se n sie p rz en o śn ym , np.
s Przed d o m e m p a s ł się baran (zw ierzę znaczenie

neu tralne),
G Przez Jacka, tego barana, z n o w u z a w a lim y term in
i trzeba będzie p ła cić odsetki (o człow ieku - ocena
negatyw n a).
O P rz y k ła d
H O którym ze s łó w na plakacie m o ż n a pow iedzieć,

że jest w nie w p is a n a ocena nazyw anych zjawisk?
O d p o w ie d ź : N a p lakacie p ro p a g a n d o w ym z okresu
P R L użyto d w ó ch s łó w zaw ierających w a rto ścio w a n ie
negatyw ne: b u m e la n t (ktoś, kto uchyla się od pracy)
o ra z d e z e rte r (ktoś, kto ucieka z p o la w a lk i). W ten
s p o só b w yrażo n o krytykę o só b , które z d an ie m w ładz
me zam ierz ały b u d o w ać w P o lsce ustroju socjalistycz
nego. Pozytyw ne skojarzenia m ają z kolei budzić słowa
o k reślające ce ł w s p o m n ia n e j w tekście w alki (pokój,
sim y).
20. Różne sposoby w yrażania w arto ścio w ań w tekstach 63
Inne środki służące w yrażaniu w artościow ania w języku
Środki fleksyjne - zastosowanie końcówki fieksyjnej -y / -i w niektórych rzeczownikach osobowych,

np. policjar.ty, robotniki (zabarwienie ironiczne, wyraz lekceważenia)
Środki słowotwórcze zastosowanie odpowiednich form antów (przyrostków lub przedrostków), np. prze-
£iękny, najlepszy, spryciują, staruch, urzędas, ptaszydło, lisek, słoneczko, starowinka.
m iseczka (zob. 19. Słownictwo neutralne, emocjonalne i wartościujące)
ki fonetyczne wykorzystanie wyrazów dźwiękonaśladowczych, np. m am lać (jeścf powoli lub m ówić
niewyraźnie), kwękolić (na'zekać)
ki składniowe zdania wykrzyknikowe i pytające, np. Fantastyczny z mego przyjaciel!, Taki dobry z mego
fachowiec?
powtórzenia, np. Doskonały, doskonały z mego towarzysz podróży!
partykuły i przysłówki, np. Coś m ało jesz!, Niestety, znowu pada!, Zbyt często do mego
dzwonisz.
niektóre struktury składniowe, np. Joanna kłóci się ze wszystkimi, a Ewa z każdym umie
s:ę porozumieć
ki frazeologiczne związki frazeologiczne oparte na funkcjonujących w języku metaforach i porównaniach,

np. czarny charakter, gorzka prawda, głupi ;a!< but, zwinny jak kot, ciepłe przyjęcie,
jasne spojrzenie, gorzka prawda, chłop jak dąb
* przysłowia
fc c o s o b e r r w yrażania w arto ścio w an ia jest także stoso w an ie różnego rodzaju środków stylistycznych, takich jak
epitety (np. różanopalca Eos, szybkonogi A chilles, ciep ła no c), m etafory („w p ły n ą łe m na su ch eg o przestw ór
p i e a n u ” ), iro n ia, eu fem izm y, hiperb ole, pytania retoryczne. M o g ą o n e w y s tę p o w a ć z a ró w n o w u tw o rach
flfterackich. jak i w yp o w ied ziach codziennych.
□ S u b ie k t y w n o ś ć w a r t o ś c io w a n ia
'W naturę o cen ian ia cz ęsto jest w p isan y subiektyw izm . Ten s a m w yraz m o ż e m ie ć dla jednej o so b y w arto ść
:: :zytywną, a dla innej - negatywną, np. sło w o wykształcenie przez niektórych będzie w arto ścio w an e dodatnio,
i orze z innych, dla których liczy się jedynie p o siad an ie dóbr m aterialnych, ujem nie.
Z n a c z e n ia w a rto ś c iu ją c e g o (p o z ytyw n eg o lub n e g a tyw n e g o ) s ło w o m o ż e n a b ie ra ć także w za le ż n o ści od

fcentekstu, w jakim zo stan ie użyte naw et przez tę s a m ą o so b ę, np.
Świetny
— .............. i-------------- H . -i - ■
uznanie, podziw ironia, dezaprobata
wartościowanie pozytywne wartościowanie negatywne

r------------- 1 ------------ -T------------- 1
.............. ...............> ------— . i--------------1------- ------- -
Jan to świetny stolarz. Jan to świetny stolarz,
Wystarczył jeden dzień nie m a co. Nawet gwoździa
i zrobił mi wszystkie szafki. nie potrafi wbić jak należy.
*’ * 11 ^ ^ ^ ^ 1— — ^ , 1 ■ ■ . ■ mm i t S
O Ś r o d k i p o z a w e r b a ln e
• ¿ rto ś c io w a n ie m oże zostać w zm ocnione, a nawet wyrażone

z : pom ocą środków innych niż językowe. Służą tem u np. od-
F w iednia intonacja czy język ciała (gesty, m im ika). W yrazem
zachw ytu m oże być w ięc zaró w n o stw ierdzenie: „W sp an iale
1 1 zrobiłeś", jak i oklaski czy un iesien ie kciuka w górę.
A cam Mickiewicz, Stepy okerrnamkie (fragment), http://literat.ug.edu.pi
64 III. F U N K C JE T EK ST Ó W
Sprawdzian po dziale
© Z a d a n ie 1.
Tekst I
fu n k c ja
1. 'zadanie, które spełnia lub ma spełnić jakaś osoba lub rzecz’

2. ‘czyjeś stanowisko lub zakres obowiązków’
3. ‘m ożliwość wykonania określonej operacji przez urządzenie lub program komputerowy'
4. ‘wzajemny stosunek zjawisk, z których jedno wynika z drugiego'
5. mat. ‘przyporządkowanie elem entom pewnego zbioru elem entów innego lub tepo sam ego zbioru’1
Tekst II
A ch , c o to był za w id o k ! N a d b ły sz c z ą cy m i d a c h a m i d o m ó w u n o s iło się co ś na k sz tałt ro z ta ń c z o n e g o ta je m

n ic z e g o o b ło k u , u tw o rz o n e g o p rz e z c ie n iu tk ie s m u ż k i d y m u . D łu g ie c ie n ie rz u c a n e przez m ło d e d rzew ka
o ś w ie tlo n e u licz n y m i la ta rn ia m i p o z w a la ły p o z o s ta ć w m ro k u i p atrze ć, n ie b ę d ą c w id z ia n y m . N a d c a ło ś c ią
- ja k w k icz o w a ty c h film a c h - w is ia ł księżyc. K a ż d ą k o m ó rk ą c z u łe m , że n ie m o g ę o p u ś c ić te g o m ia s ta ...2
Tekst III
S tu le tn i R a m z e s (...) s u ro w y n a w e t d la sieb ie, z a w o ła ł n a jm ę d rs z e g o lekarza ze św ią ty n i w K a rn a k u i rzekł:

- W ie m , że z n a s z tę g ie lekarstw a, które a lb o zab ijają, a lb o o d razu leczą. P rzyrząd ź m i je d n o z n ich , w ła ś c iw e
m o je j c h o ro b ie , i n ie c h m i się to ra z skończy... tak a lb o o w ak.
Bolesław Prus, Z legend dawnego Egiptu (fragment)3
U z u p e łn ij z d a n ia , tak a b y z a w ie ra ły p ra w d z iw e in fo rm a cje .
Zaznacz w każdym zdaniu w szystkie w ła ś c iw e in fo rm acje.
I. W tekście I d o m in u je runkcja in fo rm a ty w n a / e k s p re s y w n a / im p re s y w n a ję z y k a , k tó ra k ie ru je u w a g ę
o d b io rcy na rzeczyw istość pozajęzykow ą / w a lo ry językow e tekstu.
II. W :ekscie II przeważa funkcja in fo rm a ty w n a / e k sp re syw n a / im p re syw n a języka, która służy przekazaniu
informacji o n a d a w c y / o d b io rcy wypowiedzi.
III. W tekście III występuje funkcja in fo rm a ty w n a / e k sp re syw n a / im p re sy w n a . która polega na oddziaływaniu
za pom ocą języka na zachowanie o d b io rcy / n a d a w c y komunikatu.
© o Z a d a n ie 2.
Tekst I
K a z im ie rz Przerw a-T etm ajer C z e m u ty p a trz y sz z tw a rz ą tak w y lę k łą ?

J a , kiedy usta... M n ie tylko ż a l je st, ż e m się ju ż o b u d z ił,
Ja , k ie d y usta ku tw y m u s to m chylę, I że m i s e rc e p rzed c h w ilą nie pękło.
N ie s a m y c h z m y s łó w s z u k a m u p o je n ia , B ło g o s ła w io n a ś m ie rć , g d y s ię p o s ia d a
Ja ch cę , by m y śl m a o m d la ła na ch w ilę , C z e g o się p ra g n ie n a d w s z y s tk o go ręcej,
C h c ę c z u ć n a jw y ż sz ą ro zk o sz - z a p o m n ie n ia ... N im tw a rz p rz e sy tu p o ja w i s ię blada,
N a m ię tn y u ś c is k z m y s ły m o je s tru d z ił N im się z a ż ą d a i z n o w u i w ię c e j...4
Tekst II
W m alin o w ym ch ru śn iak u , przed ciekaw ych w zrokiem G d y m w a rg a m i w y g a rn ia ł z p o d a n e j m i d ło n i

Z a p o d z ia n i p o głow y, p rz e z d łu g ie g o d z in y O w o c e , p rz e p o jo n e w o n ią tw e g o ciała.
Z r y w a liś m y przybyłe te j n o cy m aliny.
[•••]
P a lc e m ia ła ś n a o ś le p s k rw a w io n e ich s o k ie m . I n ie w ie m , jak się s ta ło , w k tó rym o k a m g n ie n iu ,
(...)
Ż e ś d o tk n ę ła m i w a rg ą s p o c o n e g o czoła,
D u s z n o b yło o d m a lin , któ reś, s z e p c z ą c rw ała, P o rw a łe m tw o je d ło n ie - o d d a ła ś w s k u p ie n iu ,
A sz e p t n a s z tylko w ó w c z a s n a c ic h a ł w ich w o n i, A c h ru ś n ia k m a lin o w y tr w a ł w c ią ż d o o ko ła.
Bolesław Leśm ian [W malinowym chruśniaku...] (fragm ent)'

http://sjp.pwn.pl/ (dostęp: 26.02.2014 r.)
’ O pracow anie własne
j Bolesław Prus, Kamizeika i inne opowiadania. Warszawa 1967.
Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Wybór poezji, W ro cław 1991.
' Bolesław Leśm ian. Poezje wybrane, W ro cław 1991.
Sprawdzian po dziale III 65
O ceń praw dziw ość poniższych zdań.
Zaznacz P, je ś li zd an ie je s t p ra w d z iw e , lub F, je śli je s t fa łsz y w e .
I. W tekście I funkcja ekspresywna języka jest w idoczna w uzewnętrznianiu

stanu em ocjonalnego nadawcy. pj f
II. Zasto so w an e w tekście I słownictwo sugeruje, że dla osoby m ówiącej
kobieta jest obiektem uwielbienia. p/ f
III. W tekście II funkcja ekspresywna ujawnia się przez sposób konstruowania

obrazu świata przedstawionego. pj f
IV. W tekście II sytuacja intym nego zbliżenia została przedstawiona
w sposób żartobliwy. pj p
V. Ekspresję tekstu II buduje m iędzy innym i jed n ość kochanków i świata
przyrody. p/ p
VI. Jed n ym z podobieństw obu tekstów jest obecność słow nictw a budującego
atm osferę zm ysłowej przyjem ności. p/ p
• o Z a d a n ie 3. Rozpoznaj styl każdego tekstu na podstawie dom inującego w nim typu słownictwa.
.Y s ta w w każdą lu kę pod te k s te m o d p o w ie d n ią in fo rm a c ję w y b r a n ą spośród p o d a n y c h . N ie w s z y stk ie pojęcia
p o w in n y zostać w y k o rz y s ta n ie .
urzędowy ° retoryczny ° potoczny *>naukowy « publicystyczny o artystyczny
. a rt. 172 K o d e k su c y w iln e g o :
1 1 . P o s ia d a c z n ie r u c h o m o ś c i n ie b ę d ą c y je j w ła ś c ic ie le m n a b y w a w ła s n o ś ć , je ż e li p o s ia d a n ie r u c h o m o ś ć
': e p r z e r w a n ie o d la t d w u d z ie s t u ja k o p o s ia d a c z s a m o is t n y , c h y b a ż e u z y s k a ł p o s ia d a n ie w z łe j w ie r z e
z a sied z en ie).
I 2. P o u p ły w ie la t trz y d z ie s tu p o s ia d a c z n ie r u c h o m o ś c i n a b y w a je j w ła s n o ś ć , c h o ć b y u z y s k a ł p o s ia d a n ie
w złej w ie r z e .1
s t y l _______________________
II. N ik t p ra w ie n ie p rz y c h o d z ił d o m n ie ; m ie s z k a m s a m , o d la t w ty m s a m y m b ru d n y m i b rzyd k im d o m u przy

e d n e j z b o c z n y c h u lic n a s z e g o m ia s ta . D o o k n a m e g o p o k o ju n ie z a g lą d a n ig d y k siężyc, n ig d y te ż n ie w id z ę
s tą d n ie b a i g w ia z d ; m o g ę o g lą d a ć ty lk o k a w a łe k p o d w ó rk a i p rz e c iw le g łą ś c ia n ę d r u g ie g o d o m u - b a rd z o
.vysoką, p o c z ę ś c i o b r o ś n ię tą d z ik im w in e m . S ą ta m d w a o k n a . W je d n y m - ja k z c z a s e m w y w n io s k o w a łe m
- m ie s z k a ta p ic e r, w d r u g im ja k ie ś m ło d e m a łż e ń s t w o z d z ie c k ie m ; o d c z a s u d o c z a s u w id y w a łe m ja s n y
'e b e k te g o d z ie c k a , n ie w ie m n a w e t p o d z iś, cz y b y ł to c h ło p ie c , cz y d z ie w c z y n k a [...].
Marek Hłasko, Okno (fragment)2

5tvl _
II. K ró tk a in s tru k c ja o b s łu g i u c z n ia
W
R o s n ą c y o rg a n iz m p o trz e b u je o d p o w ie d n ie j ilo śc i b ia łk a , w a p n ia i m ik ro e le m e n tó w . M ó z g d o m a g a s ię p a
liw a , czyli w ę g lo w o d a n ó w . P o d d a w a n y s p o ry m o b c ią ż e n io m i s tr e s o m u k ła d n e r w o w y b e z w z g lę d n ie trz e b a
’w e s p rz e ć k w a s a m i tłu s z c z o w y m i o m e g a .
Tyle te o ria . Ja k to w y g lą d a w p ra k ty c e ? [...]*
s t y l_______________________
IV.
Ż e b y w y w ie ś ć p r z e d m io ty z ic h k ró le w s k ie g o m ilc z e n ia , trz e b a a lb o p o d s tę p u , a lb o z b ro d n i.
Z a m a r z łą ta flę d rz w i - ro z ta p ia p u k a n ie zd rajcy, o p u s z c z o n y n a p o s a d z k ę k ie lic h k rz ycz y ja k ra n n y p tak,
a p o d p a lo n y d o m g a d a w ie lo m ó w n y m ję z y k ie m o g n ia , ję z y k ie m z d y s z a n e g o e p ik a, to , o c z y m d łu g o m il
c z a ło łó ż k o , kufry, z asło n y.
Zbigniew Herbert, Żeby wywieść przedmioty (fragment)4

S t y l_______________________
http://www.eporady24.pl/ [dostęp? 30.01.2014 r.)

2 Marek Hłasko. Opowiadania, Warszawa 1976.
http://vzyborcza.pl/ [dostęp: 30.03.2014 r.j
4 Zbigniew- Herbert, Wiersze wybrane, Kraków 2005.
21. Retoryka. Rodzaje zabiegów retorycznych
U U m iejętność przem aw iania
Retoryka - um iejętność pięknego wysławiania

się, krasom ówstwo.
Polega na takim wykorzystywaniu środków językowych,

aby w yp o w ie d ź okazała się skuteczna:
o służyła p o u cz e n iu odbiorców ,
■ u m o ż liw iła przekonanie słu ch acz y d o sw o ich racji,
E w zbudziła e m o cje, poruszyła,
2 zachw yciła o d b io rcó w sw o im pięknem .
W antyku, kiedy ro zw in ęła się sztuka oratorska, u w a

żan o , że je st o n a u m ie ję tn o ś c ią , której m o ż n a się
nauczyć. W y m a g a ło to:
Philippe von Holtz, M owa pogrzebowa Perykleso,
3 zdobycia w ied z y teoretycznej, przed 1877
a ć w ic z e n ia u m ie ję tn o ś c i p raktycznych - najlepiej
przez w yg ła sz an ie p rz e m ó w ie ń (ch o cia ż retoryka W antycznej Grecji i Rzymie retoryka była niezbędnym
o b ejm u je także p isanie tekstów ). elementem wykształcenia wszystkich osób. które
zamierzały zrobić karierę publiczną. Stała się też
W s ta ro ż y tn o śc i d e fin io w a n o retorykę jako „sz tu k ę przedmiotem nauczania wykładanym w szkołach
d o b reg o m ó w ie n ia ” - s ło w o d o b re należy ro z u m ie ć europejskich do XIX w. Antyczne wzorce - np. przemowy
Demostenesa (słynne Filipiki) czy Cycerona (m owy przeciw
jako skuteczne, ale także zg o d n e z regułam i i etyczne
Katylinie) - do dziś są traktowane jako najznakomitsze
(m ó w ca pow inien dążyć do praw dy i spraw iedliw ości). przykłady sztuki oratorskiej.
□ R o d z a je w y p o w ie d z i r e to r y c z n y c h
Z a sa d y retoryki są wykorzystywane przede wszystkim w różnego rodzaju przem ów ieniach (zob. 43. Przemówienie
i w yw iad). N a przykład w starożytności w yró ż n ian o trzy p o d sta w o w e typy m ó w :
E uzasadniające, w których m ó w ca co ś słu ch a c z o m radzi a lb o odradza,
a osądzające, w których m ó w ca przed staw ia oskarżenie a lb o o b ro n ę kogoś lub czegoś,
3 Pop isow e, które m ają na o g ó ł ch arakter p o ch w aln y lub o k o liczn o ścio w y i m ó w c a m o ż e się skoncentrow ać
na sam e j form ie przem ow y, p o n iew aż nie m u si nikogo d o niczego przekonywać.
U m ie ję tn o ś ci retoryczne są przydatne także w dyskusjach, w których u czestn icy d ążą zwykle d o przekonania
ro z m ó w có w d o sw o ich racji. Skuteczno ść działań m ów cy w takiej sytuacji zależy m .in. o d um iejętności szybkiego
reagow ania n a w yp ow ied zi innych uczestn ików rozm owy, zd o ln o ści im p ro w izacji, d ow cip u.
R o d zajam i dyskusji s ą m.in.:
a d eb ata (jej u czestn icy w ygłaszają d łu ższe m o n o lo g i),

n pertraktacje (dyskusja, która kończy się o sią g n ię cie m jakieg oś celu,
E fo ru m (w ro z m o w ie bierze u d z ia ł także p u b liczn o ść).
□ P r z y g o t o w y w a n ie p r z e m ó w ie n ia
W ie le sfo rm u ło w an ych w antyku zaleceń z a ch o w ało d o dziś aktu aln o ść. Także w s p ó łc z e s n y m ó w c a pow inien
p am iętać, aby:
■ uw zględnić, d o kogo będzie sk iero w an e p rz e m ó w ie n ie i w jakim celu zo stan ie w ygłoszone,

13 d o sto so w a ć d o tych o koliczno ści styl w ypow iedzi,
21. R e to ry k a . R o d z a je z a b ie g ó w re to ry c z n y ch 67
ja rib ać, by tekst był jasny, z ro z u m iały i s k o m p o n o w a n y w przejrzysty sposób,

■ w ią z a ć kontakt ze słu ch acz a m i, w z b u d z ić i utrzym ać ich uw agę, a przede w szystkim przekonać ich do
'urno ch racji.
Z a b ie g i re to ry cz n e
— R g u r y re to ry c z n e
■ M l: :akie sp o so b y kształtow ania w ypow iedzi, które zwykle nie w ystęp ują w codziennej kom unikacji. N ad ają
• M n e o zd o b n o ść, niezw ykłość, zw iększają jej sugestyw ność.
i p u '« retoryczne dzieli się na d w ie grupy: figury m yśli i figury słow ne.
Figury m yśli, np.
fa Dla ciebie to robimy, ukochana ojczyzno!
nie Ojczyzna jak matka nasza
Figury sło w n e , np.
jego s z la c h e tn e serce biło dla u k o c h a n e j ojczyzny

—n
Po drodze nieraz u m ie ra liś m y ze zm ęczenia, ale dzięki tem u teraz możemy szaleć ze szczęścia
. —- - -— I — - •» — . ■ mm i • t m • m mm m • mmmm mm t - • -
Ta praca wymagała zapom nienia o naszym zmęczeniu, o sprawach prywatnych, o całym

dotychczasowym życiu
Z a w d z ię cz a m y to d o b ro c z y ń c y n a sz eg o m ia s ta , c z ło w ie k o w i, k tó re g o w s z y s c y p o d z iw ia ją
■ i : . z e reto ryki w s k a z u ją b a rd z o d u ż o ró ż n o r o d n y c h fig u r re to ry c z n y c h . D o n a jc z ę ś c ie j s to s o w a n y c h n a le ż ą

H r e ró ż n e ro d z a je p o w tó rz e ń (a n a fo ra , p a r a le liz m ), o n o m a t o p e ja (z o b . 2 8 . Fonetyczne ijle k sy jn e środki styli-
m c z r e )y w y lic z e n ie , iro n ia , s y m b o l i a le g o ria (z o b . 8 6 . Sym b o l i a le g o ria ). D o fig u r m yśli z a lic z a n e s ą n iek ied y
ttt* r e tr o p y , k tó re o p ie r a ją s ię n a p rz e k s z ta łc e n ia c h z n a c z e n io w y c h . T ro p y to m .in .:
► m e ta f o r a (a n im iz a c ja , p e rs o n ifik a c ja ),
* m e to m m ia ,
1 sv n e k d o c h a ,
■ : :^ ją c tro p y, trz e b a z w r a c a ć u w a g ę n a ic h p o p r a w n o ś ć lo g ic z n ą .
Z P rz y k ła d
1 i- e fig u ry re to ry c z n e z o s t a ły w y k o rz y s ta n e w p o d a n y m fr a g m e n c ie p r z e m ó w ie n ia ?
< e d y w k o ń c u p rz e s ta n ie s z , K a ty lin o 1, w y s t a w ia ć n a p ró b ę n a s z ą c ie r p liw o ś ć ? Ja k d łu g o je s z c z e b ę d z ie s z

z -:as d r w ił, s z a le ń c z e ? C o w r e s z c ie p o ło ż y k re s w y b r y k o m z u c h w a łe g o f u r ia t a ? N ie b u d z i w t o b ie z ły c h
- r z e c z u ć w id o k n o c n y c h w a r t n a P a la t y n ie , p o s t e r u n k ó w s tr a ż y m ie js k ie j, lu d u t a r g a n e g o o b a w a m i,
sa o b r a d s e n a t u p e łn e j z a c n y c h o b y w a te li i c h r o n io n e j z n a jw y ż s z ą p ie c z o ło w it o ś c ią ?
M a re k Tulliusz Cyceron, Mowy przeciwko KatyHr.ie (fra g m e n t) 2
Ic p o w ie d ź :
B a g m e n t s k ła d a się z p y ta ń re to ry c z n y c h b ę d ą c y c h je d n o c z e ś n ie a p o s t r o fa m i d o Katyliny.
B 'y c e r o n z a s t o s o w a ł w y lic z e n ie , k tó re w trz e c h p ie rw s z y c h z d a n ia c h m a też c h a ra k te r g ra d a c ji (c ią g nara-

I s: ący: „ w y s ta w ia ć n a p ró b ę n a s z ą c ie r p liw o ś ć ” - „b ę d z ie s z z n a s d r w ił” - „w yb ryk i z u c h w a łe g o fu ria ta ” ).
1 C jprócz w y lic z e ń p la s ty c z n o ś ć o b ra z u b u d u ją także licz n e e p ite ty f..z u c h w a łe g o fu ria ta ", „ z a c n y c h o b y w a te li”.

t - C iiw y ż s z ą p ie c z o ło w ito ś c ią ”.
Ib c ^ s z S e rg iu sz Katylina był w 63 r. p.n.e. o rg an iz ato rem n ieu d an eg o sp isku na życie konsulów.

Ib rr - Tulliusz Cyceron, Mowy przeciwko ¡(etylinie, p 'z e ł. Iw o n a Ż ó łto w sk a, W a rs z a w a 1996.
w ię ce j na W W W .ZD A SZ.T O
68 IV. SZ T U K A SK U T EC ZN EG O M Ó W IE N IA
O K o m p o z y c ja p r z e m ó w ie n ia
M o w a jest w ypow iedzią, która na o g ó ł najpierw powstaje na piśm ie, a p otem zostaje w ygłoszona w o b ec jakiegoś
audytorium . W yg łaszan a m o w a m oże rów nież m ieć charakter im prow izacji lub o p ierać się jedynie na w cześniej
p rzyg o to w an ym planie czy konspekcie. B ez w zględu na s p o s ó b p rz yg o to w an ia p o w in n a m ie ć p rzem yślaną
kom pozycję, w z m a cn ia ją cą jej przejrzystość i sugestyw ność.
W klasycznej teorii retoryki sto so w a n o p ięcio częścio w y s c h e m a t kom pozycyjny m ow y:

a w stę p - z a in te reso w an ie słuch aczy i pozyskanie ich przychylności,
o p o w iad an ie - p rzed staw ien ie przebiegu zdarzeń zw iązanych ze sprawą,
n a rg u m en tacja - p rzed staw ien ie zebranych przykładów, dow odów ,
■ odp arcie p rzew id yw an ych zarzutów lub kontrargum entów ,
~ zakończenie - p o d s u m o w a n ie w yw odów .
Argum entacja
A b y przekonać odbiorców , m ó w c a p o w in ien użyć o d p o w ie d n ich a rg u m e n tó w , czyli stw ierdzeń, które u z a sa d
niają tezę. P o w in n y być one:
° zg o d n e z o czekiw aniam i i typem o d b io rc ó w (np. o d p o w ie d n ie d o ich wieku, p o z io m u w ykształcenia),

■ zw iązan e z g łó w n ą tezą,
s św ieże (należy un ikać banałów , czyli p ow iedzeń o g ó ln ie znanych, które nie n io są ze so b ą nic no w ego ),
■ dobrze sk o n stru o w a n e (w o ln e od b łę d ó w logicznych).
logiczne
Rodzaje argumentów
rzeczowe emocjonalne
!
wykorzystywanie określonych reguł przywoływanie faktów, danych wzbudzanie emocji - zarówno pozy
wnioskowania, np. dedukcji liczbowych, cytatów itp. tywnych (np. radość), jak i negatyw
lub indukcji (zob. tabela poniżej) nych (np. zniechęcenie), odw oływ a
nie się do uczuć odbiorców
A rg u m e n ty e m o cjo n a ln e - ch o ć bywają skuteczne - cz ęsto są n ieu czciw ym i zabiegam i erystycznym i (zob. 24.
Zabiegi erystyczne), których należy się wystrzegać.
Indukcja Dedukcja
formułowanie ogólnego wniosku na podstawie przywo wnioskowanie na podstawie przesłanek uznawanych za

łanych danych czy faktów prawdę (niekoniecznie m uszą być one przywoływane
w wypowiedzi)
Przykład
A n to ri Malczewski zmarł, m ając 33 lata. Przesłanka: W biografiach romantycznych poetów wystę

Aleksander Puszkin zginął w wieku lat 38. puje motyw nieszczęśliwej miłości.
Juliusz Słowacki ż y ł40 lat. Przesłanka: Adam M ickiewicz jest romantycznym poetą.
Wniosek: romantycy umierali w młodym wieku. Wniosek: Adam Mickiewicz przeżył nieszczęśliwą miłość.
Zadanie
©o Z a d a n ie 1.
U z u p e łn ij tekst, tak aby b ył prawdziwy.
Zaznacz o d p o w ie d n ie słow a.
Retoryka p o w sta ła w starożytności / średniowieczu. W e d łu g jed nej z definicji jest to sztuka d o b reg o m ów ien ia,
ro z u m ia n a jako p o łą c z e n ie wiedzy / praktyki i u m ie ję tn o ś ci. D o b re o z n a cz a co ś, c o je st z a ró w n o piękne,
jak i etyczne / estetyczne. Z kolei m ó w ie n ie o b ejm u je rów nież pisanie / deklam owanie.
22. Przygotow anie i w ygłaszanie wypowiedzi 69
12. Przygotowanie i wygłaszanie wypowiedzi
Etapy przygotowywania wypowiedzi

obieran ie typu w ypow iedzi retorycznej, sposobu
um entacji, stylu mowy. Czy znasz już odpowiedzi
kładanie treści w określonym porządku, na poniższe pytania?
taienie warstwy tekstowej: dobranie odpowiedniej
Do kogo będę mówić'?
i, zastosowanie wcześniej zadeklarowanego stylu.
P a m ię cio w e o p an o w an ie tekstu.
o sz e n ie m o w y ze szczeg óln ym z w ró cen iem
agi na sfery w erbalną i niewerbalną.
Z W y b ó r w ła ś c iw e j f o r m y w y p o w ie d z i
zy etap pracy nad przem ów ieniem (etap inwen-
o bejm uje wybór:
pow iedniej kompozycji wypowiedzi,
u argum entacji,
u mowy.
•m y ją c decyzje, należy w ziąć pod uwagę:

jest adresatem w ypowiedzi (inny kształt powm-
m ic ć p rz e m ó w ie n ie kiero w an e d o m łodzieży,
ny - d o lekarzy czy em erytów ),
jakich okolicznościach m owa zostanie wygłoszona,
aki jest cel wystąpienia,
tym etapie następuje:
precyzowanie tematu i sformułowanie wstępnej opinii,
zgrom adzenie przykładów ilustrujących słuszność
prezentowanej tezy,
próba przygotowania się na ew entualne kontrargu
m enty i sfo rm uło w ania odpow iedzi na nie.
źna w yko rzystać np. burzę m yśli (g ro m a d z e n ie
stkich luźnych skojarzeń związanych z tem atem ,
stępnie ich porządkow anie i hierarchizow anie) lub
pę myśli (w ypisyw anie w ątków w o k ó ł centralnego
] pojęcia).
□ U p o r z ą d k o w a n ie tre ś c i
Kolejnym krokiem w przygotowywaniu m ow y jest uło-

( je n ie treści w odpow iedniej kolejności (etap dyspozy
cji . N ależy przy tym podjąć decyzje dotyczące m.in.: Schemat przygotowania wypowiedzi retorycznej
* kolejności wprowadzania elem entów (argum entów,

1 przykładów),
■ m om entu zaprezentow ania tezy wystąpienia.
O d p o w ie d n ia organizacja w ypow iedzi ściśle w iąże się z jej przejrzystością i sugestyw nością, od których zależy
efektywność wystąpienia. O znacza to, że źle dobrana kom pozycja m oże zm niejszyć skuteczność wystąpienia,
naw et jeśli jego treść jest ciekawa. O d p o w ied n ie uporządkowanie w yoow iedzi m oże zaś sprawić, że zostanie
o na lepiej zrozum iana przez odbiorców.
□ U s t a le n ie w a r s t w y te k s to w e j
Po wstępnym zaplanowaniu wypowiedzi należy ją sformułować (etap elokucji). Na tym etapie warto zastanowić się nad:
h d ob raniem w łaściw ego słow nictw a,

c celow ym użyciem środków językowych (np. w zm acniających argum entację).
O O p a n o w a n ie p a m ię c io w e tekstu
Kolejnym e tap em po sfo rm u ło w an iu treści w yp ow ied zi je st jej p a m ię cio w e utrw alenie (m e m o ria ). W tym celu
sto su je się różnego rodzaju sp o so b y ułatw iające z a p a m ię ta n ie tekstu.
□ Z a p a m ię ty w a n ie w yp o w ie d z i
Starożytni m ów cy, którzy z oczyw istych p o w o d ó w nie m ogli korzystać z żadnych notatek, p ro po no w ali różne
sp o so b y ułatw iające zapam iętyw anie, np. łączen ie zap am iętyw an ych in fo rm acji z ja k im iś znakam i czy w yo b ra
żeniam i. U trw alen ie w p am ięci ułatw ia także:
a o d p o w ie d n ie u p o rządko w anie e le m e n tó w (po d kreślające związki m ięd zy n im i); p olecanym s p o so b e m jest

przygotow anie konspektu (zob. 96. Sporządzonie plonu i konspektu);
« skojarzenie inform acji z o d p o w ie d n im i skrótam i, w ierszykam i itp.
□ W y g ło s z e n ie m o w y
O sta tn i etap (pron uncjacja) p ozw ala sp raw d zić w praktyce, na ile trafne były d ziałan ia na e tap ach w cz eśn ie j
szych. To, czy m o w a jest skuteczna, m o żn a sp raw d z ić d o p iero w konfrontacji ze słuch aczam i. Tu istotne jest
zw ró cen ie szczególnej uwag; także na środki pozaw erbalne.
_ Organizacja w ypow iedzi

W za ie ż n o ści o d te m a tu m o w y i typu o d b io rcy m o ż n a z a s to s o w a ć ró żn e s p o s o b y retorycznej o rg a n iz a cji
w yp o w ied zi. Kom pozycja m o w y je st jed nak zwykle trójdzielna i zaw iera p ew n e stałe elem enty:
n wstęp,
n rozwinięcie:
- o p o w iad an ie (szczeg ó ło w e w yjaśn ienie, co jest p rz ed m io tem w ystąpien ia),

- a rg u m e n to w a n ie (Tak jest, bo...),
ko n trarg u m en to w an ie / zbijanie a rg u m e n tó w (N ie m a racji strona przeciw na, bo...),

B zakończenie.
□ W s tę p
To w p ro w a d z e n ie w tem at, który będzie om aw iany, a także część, która um ożliw ia:
a przyciągnięcie uw agi aud ytorium (np. dzięki p rzyw o łaniu in teresu jąceg o przykładu),
® pozyskanie przychylności słu ch acz y przez w ykorzystanie o d p o w ied n ich to p o s ó w (np. to p o su sk ro m n o ści -
podkreślenie przez m ó w c ę swojej zw yczajności lub braku um iejętn o ści retorycznych),
a z a in te reso w an ie słu ch acz y te m a te m (np. przez o d w o ła n ie się d o d o św iad czeń słuchaczy, w skazan ie aktu
a ln o ści p ro b lem u ),
® określenie charakteru w yp o w ied zi: zw yczajny (p rz ystę p n cść m yśli, zw ięzłość ujęcia, użycie prostych ś ro d
ków retorycznych) lub nadzw yczajny (w yw o łan ie efektu oratorskiego przez z a sto so w a n ie np. żartu, ironii).
P o z io m uw agi słuch aczy zm ien ia się w czasie - na początku i końcu w ystąp ien ia zain tereso w an ie jest najwięk
sze, a to, cz e m u p o św ię ca się uw agę w środku prezentacji, odbiorcy z a p a m ię tu ją najsłabiej. A b y w ystąpienie
spotkało się z zain tereso w an iem , należy:
a zadbać o kluczowy elem ent otwierający (np. ciekawy cytat, odwołanie do doświadczeń odbiorców, przytoczenie przy
kładów) - je ś li nie przyciągnie się uwagi na początku, całe wystąpienie m oże zostać zignorowane przez słuchaczy;
E na końcu w ystą p ie n ia p ow tó rzyć najw ażniejsze tezy.
O Przykład
■ W s k a ż w przyw ołanym rozpoczęciu m o w y zabiegi, które słu ż ą pozyskaniu p rzychylności odbiorców .
N a jp ie rw ch cę się w a m p rz e d sta w ić . N ie z n a cie m n ie . Ja nie z n a m w a s . A le m u s im y razem p ra c o w a ć

i d lateg o m u s im y ro z u m ie ć się n aw zajem i m ie ć d o s ie b ie z a u fan ie. Je s te m tu zaled w ie o d kilku godzin.
A le na p o d s ta w ie te g o , c o ju ż z o b a c z y łe m i u s ły sz a łe m , je s te m g o tó w p o w ie d z ieć, ż e ja m a m d o w as
zaufan ie. A z a te m b ęd z ie m y p ra c o w a ć jako z e sp ó ł; razem o d b u d u je m y z a u fa n ie d o tej w sp an iałe j a rm ii
i p ó jd z ie m y n a p rz ó d d o o s ta te c z n e g o z w y cię stw a w Afryce.
Bernard Law Montgomery. przemówienie inauguracyjne do oficerów, Kair, 13 sierpnia 1942 r. (fragment)1
Wielkie mowy historii, t. 3, Od Hitlera do Eisenhowera, przeł. Ewa Mazurek. Warszawa 2006.
22. Przygotowanie i w ygłaszanie w ypow iedzi 71
O dpow iedź:
* Sfo rm u ło w an ie ew entualnych obaw, jakie m og ą m ieć słuchacze („ N ie znacie m n ie ” ), to dow ód nie tylko
zrozum ienia ich, !ecz także szacunku dla em ocji odbiorców.
* Uwypuklenie podobieństw a m ów cy i o d b io rcó w („Ja nie znam w a s ” - zaznaczenie przez marszałka, że jest
w takiej sam ej sytuacji jak żołnierze).
■ W zb ud zanie poczucia w spólnoty (używanie form 1 os. Im: m usim y, będziem y).
h 3ezpośrednia pochwała („A le na podstawie tego, co już zobaczyłem i usłyszałem , jestem gotów powiedzieć,
że ja m am d o w as zaufanie").
□ Rozw inięcie
■ O dtw arzanie (opow iadanie)
Słu ż y przedstawieniu faktów w iążących się z przedm iotem w ystąpienia (np. om ó w ien iu ważnych dla tem atu
. ydarzeń). N a tym etapie jest ważne:
- unikanie dłużyzn,
- zadbanie, by opow iad anie było jasne, zwięzłe, wiarygodne.
fcby w ypow iedź została lepiej zapam iętana, warto o d w c ła ć się do obrazu (np. m etafory).
■ A rgum entow anie

Poleg a na przyw oływ aniu arg u m en tów popierających stanow isko mówcy. N a tym etapie należy:
- dobrze dobrać argum enty (m ając na uwadze tak przedm iot w ystąpienia, jak i jego odbiorców ),
zadbać o trafność argum entów,

- odrzucić ich nad m iar (najlepiej skoncentrować się na trzech dobrze dobranych argum entach, dopasowanych
d o hierarchii w artości i uczuć audytorium ).
Sform ułow ania, których w a rto użyć:

K m iadczy o tym...
M o j e stanow isko m ogę poprzeć...

p raw d ziw o ści m oich s łó w dowodzi na przykład...
:oczm y jeszcze jeden argum ent...
im pewny, że...
iatkowym argum entem m oże być...
Kontrargum entow anie

;a na zbijaniu d o m n iem an ych arg u m en tów przeciwnika. N ależy pam iętać, żeby nie wykorzystywać nie-
:iwych ch w ytów erystycznych (zob. 24. Zabiegi en/styczne).
S:crm u ło w an ia, których w a rto użyć:
B U e m a racji strona przeciwna, gdyż...
V-: ący o d m ienn e stanow isko niż ja nie biorą pod uwagę, że...
p o r z u c ić tę rację m ożna tylko wtedy, jeśli się pom inie...
M e m ogę zgodzić się z opinią, że...
Z .m ierzam polem izow ać z postaw ioną tezą...
H Zakończenie
Ib :reściowe i em ocjon aln e p od sum ow an ie mowy. M a na celu utrwalenie w pam ięci słuchaczy głównej myśli
■ ^stąpienia. W tym celu m ożna:
* o dw ołać się do em ocji,
! ■ przyw ołać ciekawy cytat,
H jn s t o s o w a ć klam rę kom pozycyjną - powtórzyć postaw ioną na początku tezę,
M r i s : o s o w a ć ciekawą puentę.
C Dobór środ ków językow ych

* c r ^ u łu ją c wypowiedź, należy zadbać o odpowiedni styl, czyli w łaściw y sposób przekazywania myśli i uczuć za
f c ~ o c ą języka. Jego wybór wynika m .in. ze znajom ości tem atu, okoliczności oraz audytorium , a także możli-
p B - : sam ego m ówcy. N astęp nie trzeba dobrać takie zabiegi retoryczne (zob. 21. Retoryka. Rodzaje zabiegów
ma-cznych), które pom ogą osiągnąć cel w ypow iedzi, i wykorzystać je w wystąpieniu.
72 IV. S Z T U K A SK U T EC ZN EG O M Ó W IE N IA
N a le ż y z w ró c ić u w ag ę na cztery kryteria:
Stosowność
■ dopasow anie sposobu wypow iadania d o tem atu, okoliczności i celu wypowiedzi
dobór odpowiedniego stylu
jasność :: dostosowanie poziom u słownictwa do audytorium

: unikanie zapożyczeń i określeń specjalistycznych (jeśli nie są konieczne)
wanych3" ' 6 Pr° Stych' 2rozum iałych konstrukcji składniowych, unikanie zdań nadm iernie rozbudo-
unikanie niepotrzebnych ozdobników (użytych niefunkcjonalnie)
Poprawność
* popraw ność w zakresie języka - wypowiedź bez błędów językowych
Ozdobność bogate słownictwo
stosow anie zabiegów retorycznych, dowcipu, urozm aiconej składni
O F o rm u ły g rzeczno ściow e
Przem ó w ien ie w ym ag a stosow ania w łaściw ych sp o so b ó w zw racania się d o słuchaczy. U życie konkretnych form uł
S(d o&biskupa). ■' nsię

t r H Je ś!li w ym ie n ia p ' WySOkl
w ięcej oSąd?
só b , e! (na Sali
naieży Sąd0W
zacząć o de|)'
najwK° ażniejszych.
Chani! (W g r0 n ie rodzinnym ) ’ Ekscelencjo!
W yg ło szen ie w ypow iedzi

O Różne m o ż liw o śc i o rg a n iz a cji m o m e n tu w y s tą p ie n ia
Czytanie z kartki
Zaleta
Wada
: W ydaje się bezpieczne, zwłaszcza dla początkującego j jeśli występujący zbytnio skupi uwagę na kartce i nie
nawiąże kontaktu wzrokowego z publicznością, ma
niewielkie szanse, aby wystąpienie było udane
Nauczenie się tekstu wystąpienia na pamięć
Zaleta
Wada
M ożna utrzymywać kontakt wzrokowy z publicznością

W przypadku zapom nienia wybranego słowa czy sfor-
m ułowania występujący łatw o m oże w p aść w panikę
M ówienie wspom agane konspektem
Zaleta
W ada
S S S S ? d,° g0VJf 3z 7 o k a z u je kierunek, ale nie j Wypowiedź będzie m niej potoczysta; w jakim ś m om en
g amcza, dzięki uwolnieniu myślenia m ówca jest bardziej cie m ów cy m oże zabraknąć właściwego słowa
wiarygodny i może łatwiej nawiązać kontakt z audytorium ą wrasciwego stówa
M ów ienie na gorąco, bez wcześniejszego przygotowania
W ada
S K S 3 w P? S i “ S c ^T sz* “ ' na I pewnych siebie,^z wysokimi

d l
kompetencjami a
językowymi; i
istnieje duże niebezpieczeństwo, źe zapomni się o ważnym
_____________ j wątku lub wprowadzi chaos w prezentowanym zagadnieniu
O C echy d o b re g o m ó w c y
D o b re g o m ó w c ę p o w in n y c e c h o w a ć
■ cha-yzmatyczność - zdolność odw oływ ania się do doświadczeń audytorium oraz m ówienia w przekonujący soosób;
ta k , reto rycz n y w y g ła s z a n ie w y p o w ie d z i s to s o w n y c h i h a rm o n ijn y c h , je ś li ch o d ź ! o m y śl i w yrażające
ją słow a, a o s to s o w a n y c h d o o k o licz n o ści i o d b io rcó w ;
22. Przygotow anie i w ygłaszanie w ypow iedzi 73
* utrzym yw anie kontaktu wzrokowego z publicznością - jest to łatw iejsze, kiedy m ów ca op anu je tekst wystą
pienia pam ięciow o, ale nawet jeśli korzysta z konspektu czy notatek, pow inien robić pauzy - na tyle długie,
aby p od nieść wzrok znad kartki i spokojnie naw iązać kontakt z audytorium (jest to jed no cześnie przerwa
aby nabrać odd echu i chw ilę odpocząć):
* dbanie o o d p o w ied n ie tem p o w ypowiedzi - unikanie ;ednostajności, m ów ienia zbyt pospiesznego lub zbyt
wolnego:
■ um iejętne dozow anie pauz - stosow anie przerw między częściam i tekstu daje większy komfort słuchaczom ,
którzy dzięki te m u nie m uszą ca ły czas w ytężać uwagi (dobry m ów ca nie pow inien się bać ciszy - celowa,
zaplanow ana pauza pozwala w zbudzić zainteresow anie słuchaczy):
■ poprawna dykcja - należy unikać najczęściej występujących usterek: pom ijania (np. um ie zam iast: u m iem ),
podstaw iania (o ć ćebie zamiast: o d ciebie), dodawania (karnister zam iast: kanister) czy zam azywania (wogle
zam iast: w ogóle);
* spó jno ść kom unikacji w erbalnej i niewerbalnej (języka ciała);
■ um iejętne wykorzystyw anie rekwizytów, należy jednak p am iętać, że m ają one w z m a c n ia ć przekaz, a nie
o d w racać uw agę słuchaczy.
□ ję z y k c ia ła
'iu spo só b odbierania w ypowiedzi przez słuchaczy m ają w p ły w nie tylko jej długość i kształt językowy, lecz
fekźe - a m oże nawet w większym stop niu - znaki pozawerbalne. W ażn e są m in.:
* w ygląd m ó w cy - np. jego strój (m usi być odpow iedni do okoliczności),

* utrzym yw anie kontaktu w zrokow ego ze słuchaczam i (m ó w ca, który m a stale spuszczony wzrok, zdradza
brak pew ności),
® m owa ciała w trakcie przem ów ienia (postawa, gesty, m im ika, ruch - rp . podejście bliżej d o słuchaczy).
J. . m ienione elem enty sygnalizują, jakie są em o cje m ów iącego, a także odsłaniają jego stosunek d o odbiorców
i sam ej w ypowiedzi (np. na ile w ierzy w praw dziw ość tego, o czym m ów i).
Przez położenie ręki na sercu mówca podkreśla osobiste Gest rozłożenia rąk jest odbierany jako zachęta do dialogu
zaangażowanie. Daje znak, że sprawa, o której mówi, i wymiany informacji. Oznacza zainteresowanie rozmówcą.
est dla niego szczególnie ważna. To przykład tzw. postawy otwartej.
Mówcy na różne sposoby podkreślają ważność Zaciśnięta dłoń to demonstracja siły. W zestawieniu
omawianych kwestii. Taki efekt daje np. uniesienie ręki z odpowiednią mimiką może oznaczać groźbę albo
czy gest wskazywania palcem. np. przekonywać odbiorców, że coś uda się zrealizować.
w ięcej na w w w .z d a s z .t o
74 IV. SZ T U K A SK U T EC Z N EG O M Ó W IE N IA
23. Ironia i jej funkcje
M echanizm ironii
Iro nia - n ie z g o d n o ś ć m ię d z y in te n c ją w y p o w ie d z i a je j d o s ło w n y m s e n s e m ; z ło ś liw o ś ć ukryta
r z ^ ' ^ C 2 ś probatę’ np--To prawd2iwy >>mistrz<<ortografii!" (° ° sobie
l : : J i T br g'e m Ś W a d ° m le St? SOwanym przez nad aw c* Je § ° u w i e d ź m a określoną intencję, np. ktoś

stwa n ł a'ąC’ W rZeCZ^ ' S ,0 ic i chce ^ ra z ,i M / k ę . Prawdziwe znaczenie kom unikatu jest w ięc ukryte pod war
stw ą d o sło w n ą i w ym a g a odczytania przez odbiorcę. Ironia to w p ew nym sen sie gra m ięd zy nad aw cą a odb iorcą
W s Ł w k a r Z T h T r t T ą 7 P ° Wi,e dŹ ia k °, 'r0n,CZn^ d ecyd u )e p rzed e ^ z y s t k im u w zg lę d n ie n ie kontekstu.

W s k a z ó w k ą m o ż e b yc także .orrna k o m u n ik a tu , n p . o d p o w ie d n ia in to n a c ja , te m p o m ó w ie n ia , W tekście
p isan ym iron ię s u g e ru je s,ę zw ykle przez za p isa n ie sło w a w cu d zysło w ie lub p o sta w ie n ie p o nim w ielokropka
z a T j f 11 SW° ,ą nkcj7 y'k° Wt6dy' ki6dy rozm ów ca b? dzie na P r ó b n y m p o z io m ie językowym . N a przykład

z a sto so w an ie ,e j w przypadku d zieci lu b o s ó b słab o znających język polski m o ż e sp o w o d o w a ć nieporozum ienie.
Funkcje ironii
ronią je st je d n ym ze środków, które słu ż ą p o b u d z e n iu w yob raźni i e m o cji. U ż yw a się jej, aby:
3 w yrazić d ez ap ro b atę dla czyichś słów, z a ch o w a ń itd. - ch ętn ie sto su ją ,ą m ów cy, gdyż efekt ironii >est często
silniejszy n ,2 w przypadku krytyk, w yraż o n ej w s p o s ó b b ezp o śred n i ' ę
n ukazać ś m ie s z n o ś ć w id o c z n ą w p o staw ie, z a ch o w a n iu , sytuacji,
m
zazn aczyć d ystans w o b e c jakiejś o so b y lub zjawiska.
N a d a w ca m o ż e skierow ać ostrze ironii także przeciwko s a m e m u sobie. M a m y w ó w cz as do czynienia z autoironią.

■rzyK iSo.
' 2“ a m się ' d ls c “ 8 ° ie s ,e m p e d ,n ,e m ? |m “ 0 sobie

■ N ie sąd z iłam , że je s te m aż taka z d o ln a! (w yp o w ied ź w sytuacji np. niezd an ia e g z a m in u ).
O Przykład
■ N a czym poiega iron ia w satyrze Ig n a ce g o K rasickiego Do króla?

Ź le to w ię c , ż eś je s t P o la k ; źle, ż eś n ie p rz y ch o d z ie ń ;
To g o rs z a (lu b o ć , p ra w d a , p o p ra w ia s z się c o d z ie ń ) -
P rz e c ie ż m u s z ę w y m ó w ić , w yb acz, że nie p ie sz cz ę -
P o w ie m w ię c b ez o g ró d k i: o to m ło d y ś je sz cz e .
P ię k n ie ż to , g d y na tro n ie s ę d z iw o ś ć s ię m ie śc i;
Tyś n a ń w s tą p ił m a ją c y la t tylko trz yd z ie ści,
B e z siw izn y, bez z m a rsz c z k ó w ; z a k a ł to nie lada.
W s z a k s iw iz n a z w y cz a jn ie ta le n ta p o sia d a ,
W s z a k w z m a rs z c z k a c h ro z u m m ie sz k a , a g d z ie b ro d a siw a,
T am w s z e lk a d o s k o n a ło ś ć z w y cz a jn ie p rzeb yw a.
Ignacy Krasicki, Do króla (fragmenty)'
w t h ™ ° SOba mÓWiąCa W UtWOr2e WSkaZU,e liczne w ady v^ dcy - krytyM e " » jn . iego m łody wiek. jej argum en
ty są bezsensowne, o p a n e na stereotypach (np. tylko ktoś stary m oże być m ądry). Stano w ią dow ód ograniczonych
troślenia r T ' u W i ę C W S W 0 J'e j satyrze nie Stanisiaw a Augusta Poniatowskiego, ale soosób
m us, s,e d o m v X ne8° ZaSiOSOwanie form y n3gany je st grą m iędzy poetą a czytelnikiem', który
^ óom ysl< ze w rzeczywistości satyra w ychw ala króla i jego przymioty.
Ignacy Krasicki, Utwory wybrane, Warszawa 2001.
24. Zabiegi erystyczne 75
24. Zabiegi erystyczne

■ Erystyka a retoryka
Erystyka - sztuka p ro w ad zen ia sporów , u m ie ję tn o ś ć sk u teczn eg o przeko nyw ania d o sw o ich racji.
P o c h o d z e n ie te r m in u
ia w eselu Peleusa i Tetydy p ojaw ił się niezaproszony
>ść bogini Eris, która, chcąc popsuć dobrą zabawę,
:ciła na s tó ł złote jabłko z napisem : „D la najpiękniej-
W śró d gości były Atena, H e ra i Afrodyta i każda
'•ich pragnęła uzyskać ten tytuł. O rozsądzenie sporu
pnie p op ro siły Parysa. Czy argum enty, jakie przed*
'iły sędziem u, były rzeczowe, tzn. dotyczyły urody
:dej z n ich ? N ie! A rg u m e n te m by;o przekupstw o:
rena o b iecała P aryso w i m ą d ro ś ć , H e ra - w ład zę,
frodyta zaś, która ostatecznie sp ó r wygrała - piękną
>ietę. To w ła śn ie od im ienia Eris - bogini ch ao su
niezgody - pochodzi term in erystyka.
Erystyka - p o d o b n ie jak retoryka (zob. 21. Retoryko.

Rodzaje zabiegów retorycznych) - skupia się na kwestii
s<utecznego p orozu m iew ania się ludzi. M ięd zy tymi Peter Paul Rubens, Sqd Parysa, 1632-1635
:tedzinam i są jednak w yraźne różnice.
Retoryka Erystyka
Celem jest przekonanie oponenta, nakłonienie go do Celem jest pokonanie oponenta, wykazanie wyższości
przyjęcia jakiejś prawdy. swojego stanowiska.
Przekonywanie opiera się na logicznej argumentacji. Stosuje się manipulację oraz argumenty emocjonalne.
U cz e stn ik o m dyskusji cz ęsto nie zależy na d o tarciu d o prawdy, lecz na p o ko n an iu przeciw nika. W tym celu
sto s u ją tzw. c h w y ty erystyczne. S ą to ró ż n o ro d n e n ieu cz ciw e ch w yty sło w n e , u ż yw an e w w yp o w ied ziach
z a m ia s t w ła ś c iw y c h a rg u m e n tó w , czyli o d w o łu ją c y c h się d o logiki i faktów . Ich a d re s a te m je st nie tylko
o p o n e n t - m ó w c a kieru je je także d o o b s e rw a to ró w (s łu c h a c z y ), p ra g n ą c zyskać ich p rz y c h y ln o ś ć dla
sw o jeg o stan ow iska.
Chwyty erystyczne są często stosow ane w języku m e d ió w i polityki. N ależy być na nie w yczulonym , szczególnie,
gdy m a się d o czynienia z tekstam i p ropagandow ym i czy reklam owym i.
Erysty<a zastępuje p opraw nie skon struo w ane argum enty konstrukcjam i, które tylko udają argum enty. C zesio
bazują o n e na różnego rodzaju błędach w ro z u m o w a n iu , np. w n io sek jest w yp ro w ad z an y z niew łaściw ych
przesłanek albo z praw dziw ego tw ierdzenia ogólnego wynikają błędne w nioski. W w alce na słow a stosuje się
także różnorodne n ieu czciw e chw yty o d n o sz ące się do sam e g o tem atu.
Najczęściej stosowane chw yty erystyczne

Zabiegi typow e dla erystyki często polegają na wykorzystywaniu słabości lub niew iedzy przeciw nika, a także
na m an ip u lo w aniu słow am i i faktam i. N ależy się ich wystrzegać, poniew aż są nieuczciw e, a przy tym niszczą
w zajem ne zaufanie stron biorących udział w dyskusji. O b niżają także w iaryg o d n o ść m ówcy, który m oże zostać
ła tw o zdem askowany.
W arto um ieć się o b ro n ić przed zabiegam i erystycznym i. Będ zie to łatw iejsze, jeśli odbiorca zyska św iadom ość,
akich ch w ytów m o ż e użyć nad aw ca kom unikatu.
C harakterystyczne dla erystyki je st o d ch o d z e n ie o d isto ty p ro b lem u i k o n ce n tro w a n ie się n a ro z m ó w cy lub

słu cn aczach . M ó w c a , który c h c e zwyciężyć w sporze, zwykle lekcew aży p oglądy stro ny przeciw nej, zależy m u
za to na zyskaniu akceptacji audytorium .
C zęsto sto so w a n e ch w yty erystyczne.
■ G ro ż e n ie przeciw nikow i i zastraszan ie go w celu z m u sz en ia d o z m ia n y poglądów.

Przykład:
- Jeśli się nie zgodzisz, szybko tego pożałujesz.
S O d w o ły w a n ie się d o u c z u ć (np. litości, m iło sie rd z ia), ab y przeciw nik z m ie n ił zdanie.

Przykład:
- Z litu jc ie się nad tym i n iew in n ym i d ziećm i, cz e m u o n e m ają cie rp ie ć z p o w o d u w aszej decyzji?
■ O d w o ły w a n ie się d o p ró ż n o ści - nieszczere pochw ały, kom plem enty, których ce le m je st pozyskanie przy
ch yln o ści odbiorcy. v ’
Przykład:
- W y, tak inteligentni i d o św ia d cz e n i, nie m o ż e cie p od jąć innej decyzji.
■ A ta k o w a n ie osoby, z którą się d yskutuje, z a s tę p u ją c e a rg u m e n ty m eryto ryczn e (n p . o b ra ż a n ie o d b io rcy

przypisyw anie m u niskich pobudek, p o d w a ż a n ie jeg o w iaryg o d n o ści).
Przykład:
- U w a ż a m , że m e m asz racji w tym , c o pow iedziałeś.
- Tak? Ja m e m a m racji? A kto ciąg le kłam ie i n a dodatek nigdy nie przyznaje się d o b łęd u ?
■ O d w o ły w a n ie się d o u p o d o b ań lu d u - w yko rzystan ie przekonań i g u s tó w d anej g ru p y o d b io rc ó w w celu

uzyskania ich przychylności.
Przykład:
- W sz y sc y w iem y, że kobiety nie są d o b rym i k iero w cam i. ( W p rze m ó w ie n iu kierow anym d o m ężczyzn).
e D rażnienie przeciw nika - d ążenie d o w yprow adzenia oponen ta z rów now agi, tak ab y zd en erw o w an y p o p e łn ił
w arg u m e n to w an iu błąd, który będzie m u m o żn a ła tw o wytknąć.
Przykład:
- U w a ż a m , że m ałż eń stw o je st w aż n ą sp raw ą w życiu.
- Tak, tak, m a łż e ń s tw o , ro d z in a, w s p ó ln e sp acerki, zakupy, w y cie ra n ie s o b ie n o s k ó w n aw zajem , no szen ie

za so b ą bagaży i nie w ia d o m o c o jeszcze...
0 U o g ó ln ie n ie - polega na rozszerzeniu w yp ow ied zi o p o n e n ta , tak ab y ła tw o było ją obalić.

Przykład:
- W p rzygotow yw aniu się d o m atu ry w a rto w ykorzystyw ać internet.

- N o tak, sądzisz, że k o m p u ter m o ż e z a stą p ić książki.
E Z m ia n a te m a tu --w sytuacji kiedy o p o n e n t staw ia n iew yg o d n e pytanie (n a które n ie zna sie o d p o w ie d z! lub
o a p o w ie d z byłaby niekorzystna), m ó w c a z m ie n ia te m a t n a taki, który m u o d p o w iad a.
Przykład:
- C o sąd zisz o tej p o w ie ści?
- A czy w a rto w o g ó le o niej ro z m a w ia ć ? Film , który na jej p o d staw ie nakręcono, je st o w ie le ciekawszy.
a M a n ip u lo w a n ie sło w a m i - n a d aw an ie s ło w o m ro z m ó w cy innego sen su , w yryw an ie ich z kontekstu itp

Przykład:
Z a s tę p o w a n ie określeń n eu tralnych (np. w iara, pilny u cz eń ) w a rto ściu ją cym i (np. zab o b on , kujon).
S to s o w a n ie e u fe m iz m ó w (n p . z a m iast u k rad ł - pożyczył bez w ied zy w łaściciela).
■ P o w o ły w a n ie się na autorytety, p rz yw o ływ a n ie z a m iast a rg u m e n tó w cyta tó w z w ażnych d zieł, p rzysłó w ;tp.

aby n a d ać w yp o w ied z i w iększą wagę.
Przykład:
- Z d a n ie m w ielu p sych o lo g ó w w cz esn e rozpoczęcie nauki w szkole przynosi d ziecio m s a m e korzyści. W szyscy
zresztą w iem y, że cz ym skorupka za m ło d u nasiąknie, tym na staro ść trąci.
C hw yty erystyczne są p rz e d m io te m o p isu już o d starożytności, np. A rystoteles D od d ał analizie zabiegi s to s o

w a n e przez w ęd ro w n ych nauczycieli (so fistó w ). W X IX w. niem iecki filo z o f A rth u r S c h o p e n h a u e r uporządkow ał
różnego rodzaju ch w yty w książce Erystyka, czyii sztuka prowadzenia sporów.
25. M an ip u lacja językowa 77
25. Manipulacja językowa
H Zjawisko m anipulacji językowej
M an ip u lacja językow a - ś w ia d o m e w yk o rz ystyw an ie śro d k ó w językow ych, które m a na celu w p ły n ię c ie

.•/ n ieja w n y s p o só b na p o g ląd y lub d ziałan ia odbiorcy.
Takie znaczenie m anipulacji pojaw iło się w słow nikach stosun kow o niedaw no. Pierw o tn ie wyraz ten oznaczał
I precyzyjną czyn n ość w ykonyw aną ręcznie (łac. manus ‘ręka’), a także procedurę, porządek prow adzenia jakichś
I spraw. W latach 70. X X w. słów m anipulacja, m an ip u lo w an ie zaczęto używ ać w o p isie działań m ed ió w i polityki
I jako określeń o wydźwięku negatyw nym . N ie m ają one jednak ustabilizow anego znaczenia.
I Sto so w a n ie m anipulacji językowej jest z łam an iem zasad etyki, poniew aż w iąże się z przed m iotow ym traktowa
niem odbiorcy. N adaw ca wykorzystuje jego nieśw iadom ość, aby osiągnąć zam ierzony cel. “ o działanie m oże być
I skuteczne, ale tylko pod w arunkiem , że odbiorca nie zna lub me rozpoznaje nieuczciw ych zabiegów stosowa-
I nych przez nadaw cę. U jaw n ien ie m anipulacji pozbaw ia ją skuteczności, a m ó w iącem u odbiera w iarygodność.
M a n ip u la cja językowa je st nieod łącznym elem en tem życia sp o łecznego . Dziedziny, w których sto su je się ją
najczęściej, to reklam a i polityka (np. teksty propagand ow e).
3 M echanizm y m anipulacji
M a n ip u lo w an iu służy o d p o w ie d n ie kształtow anie treści, np.:
■ podaw anie niepraw dziw ych inform acji,

i s fragm entaryczność i w yb ió rcz o ść inform acji (np. p o m ijan ie tego, co dla nad aw cy niew ygod ne),
■ tendencyjne ukazywanie faktów (np. eksp onow anie zdarzeń niem ających znaczenia lub o d w ro tn ie ukazy-
I w anie zdarzeń istotnych jako m ało w ażnych),
■ w skazyw anie niew łaściw ych zw iązków przyczynowo-skutkowych,
■ w ysn u w an ie w n io sk ó w z faktów, które zo stały w cześniej zm an ip ulo w ane.
M a n ip u la cji nie należy u to ż sam ia ć z kłam stw em . Jak zauw ażył Jerzy Bralczyk: „ten rodzaj oszustw a na o g ó ł
I m e m oże podlegać m e ch a n iz m o w i falsyfikacji, e lim in u jące m u negatyw ne skutki kłam stw a i pozw alającem u
I na z d e m a sk o w a n ie kłamcy. M a n ip u la c ja je st bardziej przew rotna: tem u , kto m an ip u lu je, nigdy nie m o żn a
m ostatecznie zarzucić m anipulacji - zawsze m o ż e utrzym yw ać, że to, c o robi, robi w dobrej w ierze”1.
( □ Śro d ki ję z yk o w e służące m anip ulacji

M an ip u lacja w iąże się także z wykorzystywaniem określonych środków językowych, które - ch o ć w innych sytu
acjach są neutralne - p om agają nadaw cy o siąg n ąć zam ierzony cel. C elom m anipulacyjnym m og ą służyć m.in.:
■ nadużyw anie form pierwszej osoby Im oraz zaim ków (my. nasze itp.) w celu w yw o łan ia w rażenia w spólnoty
nad aw cy i odbiorcy kom unikatu,
j * nacechow anie e m o cjo n aln e w ypow iedzi, stoso w an ie e u fe m iz m ó w i hiperboli,
■ sto so w a n ie sło w n ictw a w arto ściu jąceg o (np. świetny, leń, prawdziwy, kłam stw o ), które narzuca odbiorcy
określoną ocenę zjawiska,
■ bazowanie na uproszczeniach i uogólnieniach (np. Polak potrafi), nadużywanie słów typu: wszyscy, nikt, zawsze,
■ o d w o ły w a n ie się d o p o w szech n ie uznaw anych w artości (np. d om u, ojczyzny, m atki) w celu zb ud ow ania
pozytywnych skojarzeń,
■ sto so w a n ie w yp ow ied zeń, których p raw d ziw o ść tru d n o podw ażyć (np. N aród z partią, partia z naro d em ),
■ u ż y w a n ie s fo rm u ło w a ń z a w ie ra ją c y c h u k ryte s u g e s tie , np. p y ta ń p o d c h w y tliw y c h i s u g e ru ją c y c h
zob. 5. Inform acje jaw n e i ukryte).
-?rzy Bralczyk, Manipulacja językowa, w: Dziennikarstwo i świat mediów, red. Zbigniew Bauer, Edward Chudziński, Kraków 2004.
78 | IV. SZT U K A SK U T EC ZN EG O M Ó W IE N IA
O Przykład 1.
03 N a cz ym polega m a n ip u la c ja językow a z a s to s o
w a n a w p rz yw o łan ej w yp o w ied z i K u klin ow skiego
z Potopu H enryka Sienkiew icza?
- A c h ! ja k ic h to c z a s ó w d o c z e k a ła s ię s tra p io n a
o jc z y z n a ! N ie m a ju ż rad y! tr z e b a u le c k ró lo w i
s z w e d z k ie m u ... (...) S k u tk ie m w a s z e g o o p o ru b ę
d zie z n isz cz e n ie teg o św ię te g o k o ścio ła i n ało żen ie
w a m (B o ż e , o d w ró ć ) o k ro p n ej i sro giej w oli, której
s łu c h a ć b ę d z ie cie m u s ie li. W s trę t i u n ik a n ie sp raw
ś w ia to w y c h je s t b ro n ią z a k o n n ik ó w . C o m a c ie do
c z y n ie n ia z w rz a w ą w o je n n ą , wy, k tó rych p rz e p isy
zakonne d o sam o tn o ści i m ilczenia p o w o łu ją ? Bracia
m o i, o jc o w ie c z c ig o d n i i n a jm ils i! N ie b ie rz c ie na
serca, nie bierzcie na s u m ie n ia w a sz e tak strasznej
o d p o w ied zialno ści!... N ie w y b u d o w aliście ten święty
przybytek, nie dla w a s je d n ych m a o n służyć!
Henryk Sienkiewicz. Potop (fragmenty)1 Kadr z filmu P o to p , reż. Jerzy Hoffman, 1974
O d p o w ied ź : A b y przekonać o b ro ń có w ja sn e j G ó ry d o pod d an ia się Sz w e d o m , Kuklinowski stosu,e w sw oje

w ypow iedzi m an ip u lację językową. Zaczyna od w niosku o n ieu ch ro n n o ści klęski („trzeba ulec królowi szwedz
k iem u "). O d w o łu je się d o em ocji, używa wielu określeń w artościujących (np. „strapiona ojczyzna”). Kuklmowsk
ch ce, by odbiorcy odnieśli w rażenie, że je st patriotą i człow iekiem głębokiej wiary, a jeg o cel to o ch ro n a ja sn e
G o ry przed zem stą Szw edów . Atakuje zakonników: zarzuca im rozjuszanie przeciwnika, grozi, że będą odpo
w iedzialm za zniszczenie Jasnej Góry. N ie m ó w i prawdy, aby uzyskać zam ierzony efekt.
Henryk Sienkiewicz, Potop, Warszawa 1975
••
M anipulacja w reklam ie
Pozornie w przypadku reklamy nie pow inno się m ów ić
o m anipulacji, bo intencja nadaw cy nie jest ukryta - za
leży m u, by odbiorca kupił reklam ow any towar. W rze
czywistości jednak odbiorca często nie jest świadomy,
że stosuje się w obec niego zabiegi m anipulacyjne.
O Przykład 2.
H Czy p o d an e slo g an y rek lam o w e m o żn a u z n ać za

przykład m an ip u la cji językow ej? U z a sa d n ij sw oje
stanow isko.
A. „Szklanka m leka w d w ó ch plasterkach” (reklama

sera żółtego w plasterkach)
B. „N o w y, lepszy s m a k " (reklam a jogurtów )
O dp ow ied ź: Siła przywołanych slo g an ó w tkwi w krót

kim, efektownym i (często pozornie) oczyw istym sfor
m u ło w an iu . N ie w p ra w n y lub naiw ny odb iorca m oże T W A R D Z IE L W KAŻDYM
c j t c - y j x r a - « , M l« * » o u c - « f . m c w , . T . i a v ’.. ll ll ee rr m
u . m i cc c T
Tn- oo tc
jc o
n iiicc cc ćuo o
c co .
t c j 0 . 0 « - , , C .O .O ..C i t e r . o o o - . - i c
odczytać skrót zawarty w przykładzie A jako informację - o2itc«Ntr.ie i o k . c . i c
O 0’ ' * * « »«■ ««• " « o « C u O C O * OO „ C A . W D O S m S ffu IW .1 1 'IU K
na te m a t w artości odżyw czej sera (skoro m leko jest I M M C O X )*m " I C O . t l O S l t t ! W IC 1 K I*
zdrow e, a ser produkuje się z m leka, to również jest

p ełen w a rto ści odżyw czych i w a rto p o d a w a ć g o np. Wykorzystanie wizerunku Bogusława Lindy w reklamie
dzieciom ). W przykładzie B tekst budzi pozytywne sko może sugerować, że picie mleka wystarczy, aby tak jak
aktor - osiągnąć sukces.
jarze n ia dzięki p ozytyw n ie w a rto ś c iu ją c y m sło w e m
now y i lepszy. O dbiorca nie otrzym uje jednak żadnych konkretnych informacji, na czym dokładnie polega zm iana
sma.<u. W obydw u przypadkach odb iorca nie jest w stan ie spraw dzić w iarygo d no ści inform acji.
25. M a n ip u la c ja językowa 79
M a n ip u la cja w polityce
Zabiegi m an ip u lacyjne są często 'wykorzystywane przez polityków, pragnących skłonić ludzi d o jakiegoś działania
czy ch o ćb y d o przyjęcia o k reślo n ych p ogląd ó w . W skrajnej fo rm ie m a n ip u la cja je st w id o cz n a w języku p ań stw
to talitarn ych - p o m a g a n a rz u cić o b y w a te lo m w iz ję rzeczyw istości zg o d n ą z z a m ie rz e n ie m w ładz.
□ M a n ip u la c ja ję z y k o w a w PRL-u
Slogany z okresu PRL-u, widoczne m.in. w czasie oficjal

nych uroczystości, miały zazwyczaj formę krótkich
.vypowiedzeń uogólniających. Sprawiały wrażenie
obiektywnych, niepodważalnych prawd.
Użycie zaimka nasz i przymiotnika wspólne miało na celu Plakat przeciwstawia negatywnemu zjawisku, jakim jest
wywołanie u odbiorców poczucia wspólnoty. Dodatkowo nadużywanie alkoholu, wizję szczęśliwego (w domyśle:
ôlska Ludowa została określona za pomocą pozytywnie socjalistycznego) jutra. Komunikat jest jednak ogólnikowy
wartościującego słowa dobro. - nie wiadomo, jak owo jutro miałoby wyglądać. Wyraźne
wartościowanie zostało także połączone z sugerowaniem
istnienia pewnej wspólnoty („z nam i"
Sposob y ob rony przed m anipulacją

S z a n s ę , by o b ro n ić się przed n eg atyw n ym i skutkam i m an ip u la cji, daje jed yn ie ro z u m ie n ie jej m ech a n iz m ó w .
W zw iązku z tym w arto:
■ ro z w ija ć ś w ia d o m o ś ć językow ą - im w ię k sz ą m a się w ie d z ę i d o ś w ia d c z e n ie , tym je st się o d p o rn iejsz ym

n a próby m an ip u la cji,
■ z a sta n a w ia ć się, jaki cel sta w ia so b ie n a d a w ca kom u nikatu, i z w ra ca ć uw agę, czy je st to ktoś g o d n y zaufania,
- być. krytycznym n a w e t w o b e c najpiękniej b rz m ią ce j w yp o w ie d z i czy ch w ytliw eg o sloganu,
■ p a m ię ta ć , ze to, c o je st c z ę s to p o w ta rz a n e , nie z a w s z e je st z g o d n e z p ra w d ą (c z a s e m s ą to o cz y w iste
n o n s e n s y lub kłam stw a),
3 w alczyć także z w ła s n y m i s k ło n n o ścia m i d o m a n ip u lo w a n ia innym i.
80 IV. S Z T U K A SK U T E C Z N E G O M Ó W IE N IA
Sprawdzian po dziale IV
Z a d a n ie 1.
A. C.
C ie sz y m ię te n ry m : „ P o la k m ą d r p o sz k o d z ie ": W ie c z n a s ro m o ta i n ie n a g ro d z o n a
L e c z je ś li p ra w d a i z te g o n a s z b o d z ie 1, S z k o d a , P o la k u ! Z ie m ia s p u s to s z o n a
N o w ą p rz y p o w ie ś ć P o la k s o b ie kupi, P o d o ls k a leży, a p o h a n ie c sp ro sn y,
Ż e i p rzed szkod ą, i p o s z k o d z ie g łu p i. N a d N iestrem '- s ie d z ą c , d z ie li łu p żało sn y!
B. N ie w ie r n y T u rcz yn p sy z a p u ś c ił sw oje,
K tó rzy z a g n a li p ię k n e ła n ie tw o je
Ja k ie g o s e rc a T u rk o w i d o d am y,
Z d z ie ć m i p o s p o łu a n ie m a s z n ad zieje,
Je ś li tak lekkim lu d z io m n ie z d o ła m y ?
B y kied y m ia ły n a w ie d z ić s w e knieje.
L e d w ie ć n a m i tak kró la n ie p o d a w a ;
K to s ię przypatrzy, m a ła n ie d o s ta w a . Je d n y za D u n a j T u rk o m z a p rz e d a n o ,
D ru g ie d o h o rd y d alekiej z a g n a n o ;
Z e tr z y se n z o c z u a czuj w c z a s o so b ie ,
C n y L a c h u ! K to w ie , je m u czyli to b ie C ó ry s z la c h e c k ie (żal s ię m o c n y B o ż e !)
S z c z ę ś c ie c h c e s łu ż y ć ? A d o k ą d w yro k u P s o m b is u rm a ń s k im b rzyd k ie śc ie lą ło ż e .
M a r s n ie u cz yn i, n ie u s tę p u j kroku! Z b ó jc ę (n ie s te ty ), z b ó jc ę n a s w o ju ją ,
A te ra z k ’te m u o b r ó ć m yśli s w o je K tó rzy a n i m ia s t, ani w s i b u d u ją;

P o d k o ta r z a m r tylko w p o la c h sied zą,
Ja k o b y ć szkod y n ie p rz y ja c ie l tw o je
K rw ią s w ą n a g ro d z ił i o m y ł tę zm azę, A n a s n ie rz ą d n e , a ch , n ie rz ą d n e , je d z ą!
K tó rą d z iś n ie s ie s z p rze sw e j z ie m ie s k a z ę 2. T ak o d b ie ż a łe 6 s ta d o w ię c d ra p a ją
W s ia d a m y ? C zy n a s p ó łm is k i trz y m a ją ? R o z b ó jc e w ilcy, gdy p o w o li m a ją ,
B ie d n e p ó łm is k i, c z e g o te cz ek ają? Ż e a n i p a s te rz nad o w c a m i ch o d z i,
To p a n , i ja d a ć n a śre b rz e g o d n iejszy, A n i o stro ż n y c h p s ó w za s o b ą w o d z i.
K o m u ż e la z n y M a r s b ę d z ie ch ętniejszy. D.
S k u jm y ta le rz e n a ta le ry \ skujm y,
D ajm y, a n a p rz ó d d ajm y! S a m i s ie b ie
A ż o łn ie rz o w i p ie n ią d z e g o tu jm y!
Ku g w a łto w n ie js z e j c h o w a jm y p otrzeb ie.
In s z y to d a r m o p o d ro g a c h m io ta li,
Tarczej n iż p ie rs i p ie rw e j n a staw iają ,
A m y n ie d am y, b y c h m y w c a le trw a li?
P o z n o p u klerza p rz e b ici m aca ją .
Jan Kochanowski. Pieśń V z Ksiqg wtóryck7
U p o rz ą d k u j fra g m e n ty poetyckiego p rz e m ó w ie n ia ja n a K o ch a n o w sk ieg o w e d łu g p o d a n e g o niżej sch e m a tu .

W p isz obok każdej cyfry (l- IV ) oznaczenie fra g m e n tu (A-D ).
I. O p o w ia d a n ie - su g estyw n e, in te re su ją c e p rz e d sta w ie n ie sytuacji, która skłoniła m ó w c ę d o za b ran ia Pło s u

II- A rg u m e n to w a n ie . * h
III. Z b ija n ie (e w e n tu a ln yc h ) z a rz u tó w - o b a la n ie k o ntrargum entó w .
IV. Z ak o ń cz e n ie .
I. _
II. -
IV. -
o o O Z a d a n ie 2. O d ró ż n ij a rg u m e n ty reto ryczn e (s to s o w a n e przede w szystkim w w y s tą p ie n ia ch ) o d erystycz-

nych (w ykorzystyw anych g łó w n ie w sp o ra ch i d ysku sjach ).
Z a z n a a lite r y p rz yp o rz ąd k o w a n e o d p o w ie d n im a rg u m e n to m - R, je śli a rg u m e n t m a c h a ra k te r reto ryczny,

lub E, je śli a rg u m e n t m a ch a ra k te r erystyczny.
zbodzie - zepchnie, przekona o niesłuszności.

skaza - zniszczenie.
talery - talary
Niestrem - Dniestrem .
kotarze namioty.
odbieZałe - opuszczone.
Jan Kochanowski, Dzieła polskie. Warszawa 1989
Sprawdzian po dziale IV 81
.• -
--
--
--
--
--
-—^ ^ ^ ^ ——
1
1
^
— — .
Jeśli me zgodzą się Państwo z m oją koncepcją, będę zmuszony wyciągnąć konsekwencje służbowe. R E
J
Czy ktoś, kto - tak jak pan, panie X - nigdy nie służył w wojsku, m oże wypowiadać się na temat
R E
obronności naszego kraju?
"
. Skoro w ubiegłym roku m iasto wydało na oświatę i w ychow anie 3 3 ,2 % swojego budżetu,
R E
to i w kolejnym m oże przeznaczyć podobną sumę.
IV Jeś i me odrzucicie tego projektu, ja i wielu innych ludzi pozostaniem y bez środków do życia. R E
V Tę ustawę poprze tylko ten, kto me jest prawdziwym Polakiem. R E
VI Proponowałbym sięgnięcie po nienowatorskie, ale za to skuteczne i sprawdzone sposoby

R E
rozwiązywania tego typu problemów, na przykład negocjacje.
9 O Z a d a n ie 3.
K a ż d a k s ią ż k a , k tó ra ro z b u d z a w y o b r a ź n ię , j e s t w a r t a p r z e c z y ta n ia . H o b b it, czyli tam i z pow rotem
;.R .R . T o lk ie n a ro z b u d z a w y o b ra ź n ię . H o b b it, czyli tam i z pow rotem je s t w a r t p rz e c z y ta n ia .'
Który typ a rg u m en tacji logiczn ej rep rezentuje pow yższy tekst?
Zaznacz je d en z w yró ż n io n ych w yraz ó w .
Tekst jest przykładem w n io sk o w a n ia indukcyjnego / dedukcyjnego.
• © Z a d a n ie 4.
T ym i ła ń c u c h y i z w ią z k a m i C h rystu s - B ó g i Pan n a sz - d o z g o d y i je d n o ś c i nas p o w iązał. Je ś liś m y u czn io w ie
;eg o , je ś liś m y c h rz e ś c ija n ie , je ś liś m y z je g o c h rz tu je d n e g o u ro d z e n i, je ś liś m y je d n ą m ę k ą je g o i krw ią jeg o
o d k u p ie n i, je śli w C h ry s tu s a w ie rz y m , je śli g o za P a n a i g ło w ę n a s z ą z n a m y ja k o w ie rn a cz e la d k a jego, je śli
do d zied zictw a je g o s p o in ie należym , jeśli s k a rb ó w w jeg o d o m u i d o sta tk ó w zażyw am y, je śli pod je g o o bron ą
i c ie n ie m o d p o c z y w a ć ch ce m y, ta rg a ć tych ła ń c u c h ó w ta k m o c n y c h nie m o ż e m , z g a d z a ć się i w je d n o ś c i
żyć, i o s o b ie w z g o d z ie ra d z ić m u s im .
Piotr Skarga, K ażo n e trzecie O drugiej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z niezgody dom owej (fragment)*
U z u p e łn ij z d a n ia d o tycz ące frag m en tu Kazań sejmowych.

W każdej parze w yróżn io nych in fo rm acji zaznacz jed ną, tak ab y zdania b yły p raw d ziw e.
O kres retoryczny w e fra g m e n cie Kazania trzeciego to k u n sztow n ie zb u d o w an e w ie lo cz ło n o w e zdanie, w którym

zd an ia nadrzędne / podrzędne p o p rzed zają z d a n ia nadrzędne / podrzędne, je g o funkcją było w y w o ła n ie zain te
resow ania słuchaczy, którzy n ajp ierw odb ierali treści poboczne / główne, a najważniejszą / m niej istotną kwestię
p ozn aw ali d o p iero na końcu. K u n s z to w n o ś ć tej konstrukcji podkreśla anafora / epifora o p a rta na w ielokrotnym
p ow tó rzen iu w yrazu jeśli. Ta szczególna konstrukcja składniow a jest w yzn aczn ik iem stylu śred n ieg o / wysokiego
posłużyła P io tro w i Skard ze d o s fo rm u ło w a n ia a rg u m e n tu logicznego / em ocjonalnego.
o g Z a d a n ie 5.
Przygotuj o ficjaln y to ast w e se ln y dla sw o ich przyjaciół, Z o s i i Jarka.
Z red aguj tekst, u w zg lęd n iając poniższe w skazów ki.
1. P rz yp o m n ij o koliczn o ści, w których d o w ie d z iałe ś się, że Z o s ia i Jarek p o sta n o w ili się pobrać.
2. Pod ziel się sw o im i u c z u ciam i z w iąz a n ym i z c e re m o n ią ślubną.
3. N a w ią ż d o s łó w przysięgi m ałżeńskiej.
4. W z n ie ś toast.
Zapisz rozw iązanie, a następn ie p o ró w n aj z w zorcem .
opracowanie własne
Piotr Skarga. Kazania sejmowe, W rocław 1984.
V. Poetyka
26. Podstawowe pojęcia z zakresu poetyki
Cechy poetyki
P o e tyk a - je d n a z g łó w n y c h d z ie d z in te o rii literatury. Z a jm u je się s tru k tu rą d z ie ła lite ra c k ie g o jako

s w o is te j fo rm y w y p o w ie d z i. O p is u je i p o rz ą d k u je o g ó ln e z a s a d y o rg a n iz a c ji w y p o w ie d z i literack iej
z a ró w n o p o d w z g lę d e m ję z y k o w y m , jak i k o m p o z y c y jn y m .
Poetyka o b e jm u je z a g a d n ie n ia z w ią z a n e z fo rm ą u tw o ru , a nie z jeg o treścią . B ez z n a jo m o ś ci fo rm y wła<

z ro z u m ie n ie u tw o ru literackiego cz ę s to je st u tru d n io n e lub w rę cz n iem o ż liw e .
Działy poetyki
genologia stylistyka
nauka o rodzajach i gatunkach literackich nauka o kształcie językowym dzieła literackiego '
oraz o wykorzystanych w nim środkach
artystycznych.
W skład stylistyki wchodzi wersyfikacja
(wersologia) nauka o wierszu i jego budowie.
W s k a z a n y p o d z ia ł poetyki n a d z ia ły nie je st je d y n y m m o ż
liw y m . N ie k tó rz y ję z y k o z n a w c y u z n a ją n p . w e rs y fik a c ję za
osobny, ró w n orzęd n y d z ia ł poetyki, inni w yró żn iają jako kolej
ny d z ia ł teorię języka poetyckiego. Różne zag ad n ien ia z w iąz a
n e z poetyką w ciąż są p rz e d m io te m dyskusji. W rozstrzyganiu
e w e n tu a ln ych p ro b le m ó w m o g ą być p o m o c n e m .in.:
s Zarys teo rii literatu ry M ic h a ła G ło w iń s k ie g o , A le k sa n d ry

O k o p ień -Sław iń sk iej i Ja n u s z a Sław iń sk ieg o ,
■ Słownik term inów literackich M ic h a ła G ło w iń sk ie g o , Teresy
Kostkiew iczow ej, A leksan dry O kopień-Sław ińskiej i Janusza
Sław iń sk ieg o ,
a Poetyka stosow ana B o ż e n y C h rz ą s to w s k ie j i S e w e ry n y
W y s ło u c h ,
■ Poetyka: wstęp do teorii dzieła literackiego A d a m a Kulawika.
□ P o e ty k a n o rm a ty w n a
Poetyka n o rm a ty w n a to z e s p ó ł z asad i d yre k tyw re a liz o w a
nych przez re p re z e n ta n tó w d a n e g o p rą d u lub n u rtu literac
kiego. D o cz a só w o św ie c e n ia była fo rm u ło w a n a w traktatach
zaw ierających o g ó ln e z asad y tw o rz e n ia u tw o ró w literackich Fi|ozof grecki Arystoteles (384-322 p.n.e.) jest
o ra z w y m o g i d o tyc z ą ce ich fo rm y i treści. W y m ó g dop aso- autorem m.in. Poetyki, pierwszego w historii
w a n ia różnych a sp e k tó w d z ie ła (p rzed e w sz ystk im konw encji * bio™ re9ut dotyczących sztuki pisania.
t. r xr . JL . Przedstawiona w tym dziele zasada m im esis -
gatun kow ej i sty:u) d o tem atyki i d o p o te n c ja ln e g o o d b io rcy naśladowania rzeczywistości w sztuce - jest jedną
to d eco ru m (czyli s to s o w n o ś ć ). z podstawowych kategorii antycznej estetyki.
26. P o d s ta w o w e p o ję cia z zakresu p o etyk i 83
N ajw ażn iejsze pojęcia z p o etyki

L ite ra tu ra p ię k n a - w s z y stk ie utw ory, w k tó rych d o m in u je fu n kcja e s te ty c z n a , w p rz e c iw ie ń s tw ie d o tek stó w
o ch a ra k te rz e in fo rm a c y jn y m , n a u k o w y m , d yd a k ty c z n y m , u rz ę d o w y m itp.
Dzieło lite ra c k ie - tekst jęz yk o w y s p e łn ia ją c y u m o w n ie przyjęte kryterium literackości, w ła ś c iw e w d anej e p o c e

jj d a n y m ś ro d o w is k u . N ie is tn ie je u n iw e rs a ln a d e fin ic ja d z ie ła lite ra ck ie g o , je d n a k w s p ó łc z e ś n ie p rz e w a ż n ie
u z n a je się, ż e je g o w y ró ż n ik ie m je s t fu n kcja e ste ty c z n a , której w z a s a d z ie m e p e łn i ż a d e n in ny rodzaj tekstu
ęzyk o w eg o . N ie z a w s z e je st m o ż liw e (e d n o z n a c z n e sk lasyfik o w a n ie tekstu ja k o d z ie ła literack ieg o , czyli zali
czenie go d o literatu ry pięknej, p o n ie w a ż s z c z e g ó ło w e kryteria literackości z m ie n ia ją się w c z a s ie i przestrzeni.
Ś w ia t p rz e d s ta w io n y - je d e n z g łó w n y c h e le m e n tó w tre ści u tw o ru lite ra c k ie g o , n ie z a le ż n ie o d je g o przy-

le ż n o ści ro d z a jo w e j. S k ła d a ją s ię n a n ie g o w s z e lk ie d z ia ła n ia , p rz e ż ycia , d o z n a n ia , w y p o w ie d z i, a także
a rz e n ia s łu ż ą c e k o n s tru o w a n iu fabuły. Ś w ia t p rz e d s ta w io n y m o ż e m ie ć c h a ra k te r realistyczny, g d y jeg o
o b ie ń s tw o d o ś w ia ta rz e c z y w is te g o je s t d u ż e , lub fa n ta stycz n y, g d y a u to rs k a w iz ja z n a c z n ie o d b ie g a
realiów .
R k c ja lite ra c k a - w ła ś c iw o ś ć ś w ia ta p rz e d s ta w io n e g o w d z ie le lite ra c k im , p o le g a ją c a n a ty m , ż e je s t o n
fcnocem w y m y ś lo n y m i w y k re o w a n y m p rz e z a u to ra . Fikcja literack a w y s tę p u je w każ d ym u tw o rz e n a le ż ą cy m
| g i lite ra tu ry pięknej, bez w z g lę d u n a to, czy m a o n c h a ra k te r realistyczny, czy fan tastyczn y.
a te r lite ra c k i (p o s ta ć lite ra c k a ) - fikcyjna o s o b a w y s tę p u ją c a w ś w ie c ie p rz e d s ta w io n y m u tw o ru literac-

. W u tw o ra c h e p ic k ic h i d ra m a ty c z n y c h b o h a te r na o g ó ł z a c h o w u je n ie z a le ż n o ś ć w z g lę d e m p o d m io tu
kiego, w liryczn ych cz ę s to je s t z n im tożsam y.
m io t lite ra c k i - fikcyjna o s o b a w y p o w ia d a ją c a s ię w u tw o rz e lite ra c k im , której w y p o w ie d ź m a ch a ra k te r

"H cc z ę d n y w o b e c w y s tę p u ją c y c h w tym u tw o rz e w y p o w ie d z i b o h a te ró w . M o ż e b y ć u s y tu o w a n a w ś w ie c ie
is ta w io n y m lub p o z a n im . W e p ic e p o d m io t literacki o k re ś la n y je s t ja k o n a rra to r, w liry ce ja k o osob a
ą ca w w ie rsz u (p o d m io t liry c z n y ).
zycja d zieła lite ra c k ie g o ~ s p o s ó b u p o rz ą d k o w a n ia i p o w ią z a n ia w sz ystk ich e le m e n tó w ś w ia ta przed-

e g o w celu u zyskan ia s p ó jn o ś c i i je d n o lito ś c i o ra z s tw o rz e n ia u czyteln ika w ra ż e n ia , że każdy sz cz e g ó ł
• orze je s t e 'e m e n te m z a m k n ię te j c a ło ś c i, s tw o rz o n e j w e d łu g ś w ia d o m e g o a u to rs k ie g o z a m ysłu .
dzieła lite ra c k ie g o - z e s p ó ł reguł, ś ro d k ó w i z a b ie g ó w językow o -stylistycznych n a d a ją cych u tw o ro w i jako

sz tu k i in d y w id u a ln y ch arak te r. D e c y d u ją o n e o s p o s o b ie re a liz o w a n ia w d z ie le fu n kcji e ste ty cz n e j,
k m k re tn e g o u tw o ru je s t w y p a d k o w ą in d y w id u a ln e g o stylu p isa rz a , sty lu e p o k i, kieru n ku artystyczn eg o ,
artystycz n eg o , u g ru p o w a n ia lite ra c k ie g o itp.
stylistyczn e - zabiegi w yko rzystujące ró ż n o ro d n e w ła ś c iw o ś c i języka, s to s o w a n e w literatu rze (z a ró w n o

, ;ak i w p ro z ie ). M a ją o n e n a c e lu w y w o ła n ie u o d b io rc y w ra ż e ń e ste ty cz n y ch i o k re ślo n yc h e m o c ji,
p o b u d z e n ie je g o w y o b ra ź n i.
- naczej m o w a n ie w ią z a n a , w której n ie w y s tę p u ją s ta łe je d n o s tk i rytm iczn e.
- m aczej m o w a w ią z a n a , z o rg a n iz o w a n a , o p a rta na u re g u lo w a n e j p o w ta rz a ln o ś c i je d n o s te k rytmicz-

S a k a o rg a n iz a c ja n ie w y s tę p u je w tzw . w ie r s z u w o ln y m , któ ry o d r ó ż n ia o d p ro zy p rz e d e w s z y stk im
g raficzn y w e rs ó w . U t w ó r w ie rs z o w a n y m o ż e b yć p o d z ie lo n y na s tro fy (b u d o w a stro ficz n a ) lub m ie ć
r c ią g ły (b u d o w a s ty c h ic z n a ).
cja - o g ó ł z a sa d i w ła ś c iw o ś c i s y s te m o w y c h o ra z s tru k tu ra ln yc h , które k sz ta łtu ją b u d o w ę u tw o ró w

im a n y c h i o d ró ż n ia ją je o d prozy; ró w n ie ż n az w a nauki z a jm u jące j się tym i z a g a d n ie n ia m i (zob . w ięcej:
y system ów w eryfik acyjn ych ).
:e ra c k i p o d s ta w o w y p o d z ia ł d z ie ł lite ra c k ich ze w z g lę d u n a b u d o w ę u tw o ru . T rad ycyjn ie w y ró ż n ia

r o d z a je literackie: ep ik ę, lirykę i d ra m a t (z o b . w ię c e j: 27. Rodzaje i g atu nki literackie).
lite ra c k i - s y s te m re g u ł o p is u ją c y b u d o w ę p o s z cz e g ó ln y ch u tw o ró w literack ich , w s p ó ln y dla p ew nej

k h u tw o ró w , c h o ć ró ż n ie re a liz u ją c y s ię w k o n k re tn y ch d z ie ła c h . G a tu n k i lite rack ie s ą p o d rz ę d n e
;r - ź z a jó w literackich, lecz w ich ra m a c h cz ę s to p o w sta ją o d m ia n y g a tu n k o w e (zob . w ię ce j: 27. Rodzaje
terackie ) .
w i ę c e j n a W W W .Z D A S Z .T O
84 V. P O E T Y K A
27. Rodzaje i gatunki literackie
¡S P o d z ia ł na rod zaje lite ra c k ie

W ła ś c iw e c z ło w ie k o w i d ą ż e n ie d o p o rz ą d k o w a n ia z ja w is k z n a la z ło o d z w ie rc ie d le n ie także w n a u c e o literaturze,
je g o w y r a z e m je s t m .in . p o d z ia ł n a ro d z aje lite ra c k ie : ep ik ę, lirykę i d ra m a t.
Epika Liryka Dram at
W ystę p u ją akcja i fabuła, czyli w yd a N ie w ystęp u je akcja, pojaw ia się W y s tę p u ją akcja i fabuła, czyli roz
rzenia rozgryw ające się w czasie n a to m iast o p is św iata zew nętrznego gryw ające się w czasie w ydarzenia
bądź św iata w ew n ę trz n e g o p o d m io
tu lirycznego lub bohatera
............................................. — ................................ j
............................................................
W y s tę p u je narrator, czyli osoba W y s tę p u je p o d m io t liryczny, czyli Brak pośrednika m ięd zy św iatem

o p o w iad ająca osob a w yrażająca sw o je przeżycia, p rzed staw io n ym , bohateram i
d o z n an ia i refleksje a odb iorcą
j------------------------------------------------------------------------------ |j ........................ ■■ ...........................— ■ ............................ .................................................................... ...............................1
U tw ó r m o ż e być pisany prozą U tw ó r jest p rzew ażnie pisany U tw ó r m o ż e być p isany prozą
lub w ierszem w ierszem lub w ierszem
— — — — — — ^ mmmmmmmm >mm ■ ■ ■ ■ ■■ — — — — —
Fo rm y podaw cze: o p o w iad an ie, Fo rm y podaw cze: m on o log , dialog, Fo rm y podaw cze: dialog, m o n o lo g
opis, dialog, m o n o lo g opis
L . - — ■■ ............................. .... ■ ............................................. .... - — ■— ^ - 4
S y s te m a ty z u ją c tekst literack i, o k re ś la s ię k o le jn o ro c z a j literack i, g a tu n e k literack i o ra z o d m ia n ę g a tu n k o w ą .
O P rz y k ła d 1.
e D o ja k ic h k ate g o rii m o ż n a p rz y p o rz ą d k o w a ć Krzyżaków H e n ry k a S ie n k ie w ic z a ?
O d p o w ie d ź :
R o d z a j literack i: epika.
G a tu n e k literack i: p o w ie ś ć .
O d m ia n a g a tu n k o w a : p o w ie ś ć h isto ry c z n a .
W W y o d r ę b n ia n ie g a tu n k ó w literackich
l
S y s te m a ty k a d z ie ł lite ra ck ich u m o ż liw ia d y s k u s ję na ic h te m a t, je d n a k trz e b a p a m ię ta ć , że p o d z ia ły w n au k ach

h u m a n is ty c z n y c h c z ę s to n ie s ą je d n o z n a c z n e . D o ty cz y to z w ła s z c z a p o d z ia łu n a g atu n k i lite ra ck ie , p o n ie w a ż :
■ kryteria m e z a w s z e s ą ja s n e i je d n o lite , c z ę s to m e u w z g lę d n ia ją p rz y p a d k ó w n ie ty p o w y c h , n ie k tó re gatunki

m a ją tak z b liż o n e cech y, że z a lic z e n ie k o n k re tn e g o u tw o ru d o je d n e g o g a tu n k u s p ra w ia d u ż e tru d n o ś c i:
s is tn ie ją g a tu n k i (n p . s ie la n k a ), k tó rych o d m ia n y m o g ą b yć z a k la s y fik o w a n e a lb o d o liryki, a lb o d o ep ik i, a lb o
d o d ra m a tu .
N a p ra w d z iw e p ro b le m y z klasyfikacją n atrafiam y, g d y w grę w c h o d z ą g atu n k i z p o g ra n ic z a liryki, epiki i d ra m a tu .

G a tu n k i m ie s z a n e (s y n k re ty c z n e ) to ta k ie , w k tó rych n a m n ie j w ię c e j ró w n y c h p r a w a c h w y s tę p u ją e le m e n ty
d w ó c h lu b trz e ch ro d z a jó w literack ich . R o z w ó j g a tu n k ó w m ie s z a n y c h je st z w ią z a n y z z a k w e s tio n o w a n ie m przez
ro m a n ty z m id e a łu c z y s to ś c i g a tu n k o w e j i z a s a d y d e c o r u m . T o w ła ś n ie w ro m a n ty z m ie p o w s ta ło n a jw ię c e j tego
typ u u tw o ró w : b a lla d a , p o w ie ś ć p o etyck a, a p rz e d e w s z y s tk im d ra m a t ro m a n ty cz n y , w k tó rym o b o k e le m e n tó w
d ra m a ty c z n y c h p o ja w iły się e le m e n ty lirycz n e i e p ick ie.
■ G atu n k i a h isto ria lite ra tu ry

N a każdy u tw ó r trz e b a p a trz e ć z p e rs p e k ty w y h is to ry c z n e j, m a ją c n a u w a d z e k o n k re tn e w z o r c e g a tu n k o w e ,
k tó re w o k re s ie je g o p o w s ta w a n ia u w a ż a n o za ty p o w e . W n ie k tó ry ch e p o k a c h o b o w ią z y w a ła p o e tyk a n o r m a
ty w n a - w ó w c z a s c h a ra k te ry s ty c z n e c e c h y d a n e g o g a tu n k u b y ły ja s n o o k re ś lo n e o ra z d ro b ia z g o w o o p is y w a n e
w p o d rę c z n ik a c h i p o ra d n ik a c h . W in n y c h e p o k a c h p rz y n a le ż n o ś ć d o k o n k re tn e g o g a tu n k u o k re ś la n o przez
a n a lo g ię d o u tw o ró w w z o rc o w y c h . W s p ó łc z e ś n ie s to s o w a n y p o d z ia ł n a g atu n k i je st w ię c w y p a d k o w ą p ro c e s ó w
h is to ry c z n y c h i n ie d o k o ń c a s p e łn ia w y m o g i lo g icz n e .
27. Rodzaje i g atu n ki literackie 85
□ G a tu n k i w różnych ep o k ach
N ie k tó re gatunki literackie m ają ch arak te r p o n a d c z a s o w y (np. fraszka, p ie śń , bajka, s o n e t, k o m e d ia ). C echy
v.;elu g a tu n k ó w p o d le g a ją h isto ry cz n y m z m ia n o m (n p . p o w ie ś ć re a listy cz n a X V III w. ró żn i się o d p o w ie ści
realistycznej X IX i X X w., h y m n staro ż ytn y różni się od h y m n ó w śre d n io w ie cz n y ch i X IX - w ieczn ycn itd .). N ie
k tó re gatunki s ą ch arakterystyczn e w yłą cz n ie dla d an e j epoki (jak le g e n d a h a g io g raficzn a z w iąz a n a z kulturą
.'e d m o w ie c z a lu b p o w ie ś ć poetycka u p ra w ia n a tylko w o k re sie ro m a n ty z m u ).
V / kolejnych ep o k ach z m ie n ia ł się w ię c rep ertu ar c h ę tn ie u p raw ian ych gatunków':
Gatunki liryczne Epika Dramat

Epoka (zob. więcej: (zob. więcej: (zob. więcej:
34. Gatunki liryczne) 36. Gatunki epickie) 38. Przem iany dram atu)
i
rożytność hymn, pieśń, oda, epigram at, epos, poem at heroikomiczny, tragedia, komedia
Srecja, Rzym tren, elegia, epitafium, anakre- satyra, bajka
ontyk, sielanka
“• * • * ■ •
rożytność pieśń, hymn, psalm , elegia, przypowieść, apokalipsa, list,

Biblia m odlitwa ewangelia
niowiecze pieśń, hymn, lam ent, psalm , epos rycerski, kronika, dram at liturgiczny,
m odlitwa legenda hagiograficzna, m isterium , moralitet
rom ans rycerski, satyra
m m II ■ ■ ■ m — —— — — ^
■
esans pieśń, hym n, tren, sonet, bajka, satyra, nowela tragedia, komedia, moralitet
elegia, fraszka, sielanka
Earok pieśń, hym n, tren, oda, elegia, epos rycerski, satyra, tragedia, komedia,
fraszka, epigram at, sonet, bajka, pamiętnik, now'ela opera
epitafium, sielanka
— — — — ^ 1 ■ ■ » II 1
II ■ ^ 1
m g «^ • ■
le c e n ie pieśń, hymn, elegia, oda, poem at heroikomiczny, tragedia, komedia, farsa,

epitafium, sielanka bajka, satyra, pow ieść (różne opera
odmiany, np. pam iętnikar
ska, epistolarna), powiastka
filozoficzna
Romantyzm pieśń, hymn, elegia, oda, epos (epopeja), bajka, tragedia, komedia, farsa
sonet pow ieść (różne odmiany,
np. epistolarna, historycz
na, gotycka), baśń, gawęda
szlachecka
G atunki synkretyczne: ballada, pow ieść poetycka, ooem at dygresyjny, dram at rom antyczny
Pozytywizm pieśń, hymn, elegia, pow ieść (różne odmiany, np. tragedia, komedia, farsa
sonet historyczna, obyczajowa), o b
razek, opow iadanie, nowela,
pam iętnik, szkic, reportaż,
gawęda
V.łoda Polska pieśń, hym n, sonet pow ieść (różne odmiany, tragedia, komedia, tragifarsa
np. historyczna, społeczno-
o byczajo w a, fantastyczna),
opowiadanie, nowela,
reportaż
□ G a tu n k i w w ie k u X X
.V X X i X X I w. p od kreśla się w o ln o ś ć tw ó rcy - liczy się o ryg in aln o ść, n o w a to rstw o . N e g o w a n e s ą w szelkie ry
gory i norm y, cz eg o p rz e ja w e m jest o d c h o d z e n ie o d trad ycyjnych form gatu n kow ych . Z d ru g iej stro n y pisarze
wracają d o kan o n u g a tu n k ó w - stale s ą u p ra w ia n e np. p ieśń, o c a , so n et czy kom edia.
86 V. POETYKA
28. Wyznaczniki kompozycji
I Kompozycja dzieła literackiego
Kompozycja dzielą literackiego - s p o s ó b z o rg a n iz o w a n ia , u p o rz ą d k o w a n ia i z e sp o le n ia w szystk ich

e le m e n tó w św ia ta p rz e d sta w io n e g o w utw o rze, tak aby c a ło ś ć s p ra w ia ła w ra ż e n ie p rzem yślan ej
ko n stru kcji, b ęd ącej ś w ia d o m ą re a liz a cją założeń auto ra.
D la kom pozycji tekstu w ażny jest nie tylko p od ział na strofy, akapity, rozdziały itp. O kreśla o na w zajem n e relacje
m iędzy różnym i e le m en ta m i św iata przed staw ioneg o, m .in. ich:
0 u p o rządko w anie w cz a sie (ch ro n olo g ię),

H u p o rządko w anie w przestrzeni,
e związki przyczynowo-skutkowe,
° celow ość.
Kom pozycja „u stala hierarchię jednostek konstrukcyjnych: m o ty w ó w elem en tarn ych , z e sp o łó w m o tyw ó w (np.
wątków, p o staci) i cało ści w yższego rzędu (n p . fab u ła ), w szczeg óln o ści zaś p o d p o rz ąd k o w u je je wszystkie
składnikowi p o d staw o w e m u , jakim je st te m a t d z ie ła ”.1
W przypadku każdego d zieła m a m y do czynienia z odrębną, n iep o w tarzaln ą kom pozycją, je d n o cz e śn ie jest
o na w w iększym lub m niejszym stop niu realizacją utrw alonych schem ató w , które w ią ż ą się m .in. z:
■ tem atyką dzieła,

b rodzajem literackim ,
Q gatun kiem literackim ,
h te n d e n cja m i w id o cz n ym i w literaturze d anej epoki.
W kolejnych epokach zasady kompozycyjne, obowiązujące w poszczególnych rodzajach i gatunkach literackich, podlegały
ciągłym przem ianom w ramach różnych konwencji, kierunków i nurtów. Raz bywały bardzo rygorystyczne (np. w tragedii
antycznej), innym razem zupełnie swobodne, luźne (np. w dram acie romantycznym czy powieściach XX-wiecznych).
□ D o m in an ta kom pozycyjna
"e n z elem entów , który w d anym dziele jest nadrzędny, stan o w i d o m in an tę kom pozycyjną. M o ż e nią być np.:
■ akcja (np. w p ow ieści krym inalnej lub podróżniczej),

* fabuła (np. w p ow ieści społeczno-obyczajow ej),
e bohater (np. w p ow ieści psych ologicznej),
b narrator (np. w p am iętn iku),
■ o so b a m ó w ią ca w w ie rsz u (np. w liryce b ezpośredniej),
■ przestrzeń (np. w liryce o p iso w ej).
□ Przykład
e Który z elem en tó w św iata przedstawionego stanow i dom inantę kom pozycyjną w tekście I, a który - w tekście II?
Tekst I Tekst II
M a ria P aw lik o w sk a - Ja sn o rz e w sk a K ażdy w ie k m a goryczy, m a s w o je przyw ary;
$iepo Syn się m ę c z y ł nad książką, s tę k a ł o jc ie c stary.
Ś le p a je ste m . O ś le p io n a m a je m . Ten m e m ia ł o d p o cz yn k u , a ta m te n sw o b o d y:
N ic nie w ie m , p rócz, że p a c h n ą bzy, P ła k a ł o jcie c, że stary; p ła k a ł syn, że m ło d y.J
I u s ta m i tylko poznaję,
Ż e ś ty nie ty...2
O d p o w ied ź : Przyw o łan e teksty należą d o różnych rodzajów literackich, m ają także różne d o m in a n ty ko m p o
zycyjne. W ie rs z M a rii Paw iikowskiej-jasnorzewskiej to przykład liryki b ezpośredniej. N ajw ażniejsza je st w nim
o so b a m ó w iąca, która ujaw n ia sw o je em ocje. Z kolei w bajce Ig n aceg o Krasickiego d o m in a n tę stan o w i fabuła.
1 Janusz Sławiński, hasło Kom pozycja (fragm ent), w: M ic h a ł Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sław.mska,
Janusz Sławiński, Słowmk term inów literackich, W rocław 1988.
• M aria Pawlikowska-Jasnorzewska, Wiersze wybrane, Warszawa 198/.
J Ignacy Krasicki, Syn i ojciec, http://Iiterat.ug.edu.pl
28. W yznaczniki kompozycji 87
Pod staw ow e typy kompozycji
Kompozycja zamknięta
Kompozycja otwarta
zwarta, uporządkowana
pozbawiona wyraźnie wyznaczonych części
: zazwyczaj trójdzielna (składająca się z wstępu, rozwi
fragmentaryczna, np. składająca się z epizodów
nięcia i zakończenia)
B luźna, swobodme łącząca elementy
wydarzenia zwykle uporządkowane chronologicznie,
•
tworzące ciąg przyczynowo-skutkowy
r —----------- — ----------- ------------ J ---------- --------- — ------------ - — I
D Kom pozycja zam kn ięta
Trójdzielna kompozycja dzieła literackiego wynika z naturalnego porządku rzeczy. Ład oparty na chronologii znaj-
d j j e sw o je odbicie w uporządkow aniu elem en tó w tekstu: w p row ad zenia w św iat przedstawiony, części głównej
i zakończenia utw oru. Tak jest np. w klasycznej postaci d ram atu i w w ielu epickich o d m ia n a c h gatunkowych.
W takiej kom pozycji ła tw o też z a ch o w ać z asad y sym etrii w ew nętrznej. Środ kow a część utw oru je st naibardziei
rozbudow ana, a początek i zakończenie zajm ują znaczn ie m n iej m iejsca i często m ają p od o b n ą objętość.
Początek (wstęp,
Początek utworu epickiego lub dramatycznego poprzedza właściwą akcję. W tej części
prolog, inwokacja
odbiorca zapoznaje się z czasem akcji, z m iejscem akcji oraz z bohaterami i rest wprowa
itp.)
dzany w realia świata przedstawionego. Tutaj sytuuje się także przedakcja, czyli zapowiedź
właściwych wydarzeń, np. konfliktu, który będzie trzonem fabuły. Niekiedy zdarza sie źe
utwór rozpoczyna się inwokacją, co podkreśla obecność podmiotu i zdradza je?o intencje
(np. Pan Tadeusz Adam a Mickiewicza)
Rozwinięcie (środek) Środkową - najdłuższą , w łaściw ą - część utworu epickiego lub dramatycznego wypełnia
mniej lub bardzie, rozbudowana fabuła. W dziełach epickich , dramatycznych o kompozycji
zamkniętej rozwijające się w określonym czasie zdarzenia wynikają jedne z drugich rządzi
nimi następstwo przyczynowo-skutkowe
Zakończenie (epilog,
Tradycyjny utwór ma zakończenie zamknięte, w którym następuje jednoznaczne rozwiązanie
puenta, m orał itp.)
akcji, odkrycie przed czytelnikiem zagadki fabularnej, przypieczętowanie losów bohatera,
zakończenie Konfliktu itp. Niekiedy poprzedzone finałem wydarzeń zakończenie przybiera
postać p uenty (np. fraszka Do gór i lasów Jana Kochanowskiego) lub m orału (np. bajka
DewoUa Ignacego Krasickiego), co stanowi charakterystyczną cechę literatury dydaktycznej.
Czasem utwór kończy się wyraźnie wyodrębnionym epilogiem , zawierającym informacje
na temat wydarzeń, jakie nastąpiły po zakończeniu akcji (np. Inny świat Gustawa Herlinea-
-Grudzinskiego). 6
" *■ '— ■ ■■■ ■>— * - -
Przejrzystość kom pozycji m o ż e być uzyskiwana m .in. dzięki zastosow aniu:
■ sym etrii - np. rów noległe prow adzenie w ątk ó w zw iązanych z p od obn ym , sytuacjam i lub postaciam i
- paralelizm u (anaiogn) - pow tarzaniu p o d o b n eg o m otyw u lub in n eg o elem en tu (np. o b e cn o ś ć refrenu)
a kontrastu - np. w yrazistego p rzeciw staw ienia oohaterów,
a klam ry kom pozycyjnej - pow tórzenie pod obnych e le m e n tó w na początku i na końcu dzieła.
□ Kom pozycja o tw a rta
W czasach ro m an tyzm u tradycyjny porządek konstrukcyjny w w ielu gatunkach z o s ta ł zakłócony, c o zaowoco-

w afo no w ym , ro zw iązaniam i kom pozycyjnym i, śc isła kom pozycja zam kn ięta została zastąp ,o na kom pozycją
o.v\c rtą, Kiora jest dziś uw ażana za p o d staw o w ą form ę b ud ow y tekstu.
D o rozw iązań stosow anych w kom pozycji otwartej należą m .in.:
■ rezygnacja z w stę p u czytelnik o d razu zostaje w p ro w ad zo n y w sam środek zdarzeń, sytuacji, zjawisk czy
o d czu c p o d m io tu m ów iącego. W ła ś c iw a treść nie je st niczym poprzedzona czy zapow ied ziana. O d b io rca
d o p iero w m iarę p o stę p ó w w lekturze zaczyna się o rien to w ać w charakterze przedstaw ianych zjawisk (no
Ludzie bezdom ni Stefan a Ż e ro m sk ie g o ); '
n zaburzenie chronologii - zm iana kolejności wydarzeń, np. na początku utworu czytelnik poznaje efekt zdarzeń
i sytuacji, o których pędzie dopiero m ow a. Taki układ treści sugeruje, źe w dziele w ażn e są nie tyle skutki co
ich przyczyny, m otyw acje bohaterów , p o w o d y ich zach o w ań itd. (n p . G ranica Z o fii N ałkow skiej);
88 V. P O E T Y K A
■ w staw ki tam iące kompozycyjną ciągłość - w prow adzanie fragm entów tekstu o innej naturze niż w łaściw a treść
w ypowiedzi. W epice dw udziestow iecznej powstała sw oista o d m ian a powieści, której fabuła jest poprzetykana
w staw kam i eseistycznym i zw iązanym i tem atycznie z treścią utw oru (np. Ferdydurke W ito ld a G o m b ro w icza;:
2 w p ro w ad zan ie dygresji - głów na fabularna o ś utw oru co jakiś czas scho dzi na dalszy plan, a czytelnikowi są
przedstawiane dygresje prezentujące światopogląd narratora lub bohatera, który zwierza się z własnych losów lub
prowadzi polem ikę, np. z przeciwnikam i ideowym i. To rozw iązanie chętnie stosow ali np. pisarze rom antyczni;
■ zakończenie o tw a rte - zakończenie utw-oru, w którym a u to r n ie p ro p o n u je je d n o z n a cz n e g o rozw iązania
akcji; posiłkuje się n ied o m ó w ien iam i, urw anym i w ątkam i, niew yjaśn io n ym i d o m ysłam i. U n ika w yrazistego
i jed n o z n acz n eg o rozw iązania zdarzeń (np. Przedw iośnie Stefan a Ż ero m sk ieg o );
■ brak zakończenia - sytuacja, kiedy fabuła urywa się nagle, brakuje ostatecznych w yjaśn ień , rozw iązań, jakiej
kolwiek p u en ty czy p o d su m o w a n ia (n p . Ka.rtoteka T adeusza Różew icza).
Z a d a n ia
o Z a d a n ie 1.
Zaznacz p o p raw n e dokończenie każdego zdania.
I. W tró jd z ie ln e j k o m p o z y c ji d z ie ła lite ra c k ie g o w y s tę p u ją k o le jn o
A . w s tę p , p u e n ta , in w o k a c ja . C. p o c z ą te k , z a k o ń c z e n ie , in w o k a c ja .
B . p ro lo g , e p ilo g , z a k o ń c z e n ie . D. p o c z ą te k , ro z w in ię c ie , z a k o ń c z e n ie .
II. i ra d y c y jn y p o rz ą d e k k o m p o z y c y jn y d z ie ła lite ra c k ie g o z m ie n ił s ię w
A . ś r e d n io w ie c z u . C. ro m a n ty z m ie .
B . re n e s a n s ie . D. p o z y ty w iz m ie .
0 O Z a d a n ie 2.
D o b ie rz o d p o w ie d n ie p rz y k ła d y d o w s k a z a n y c h ty p ó w k o m p o z y c ji.
Zaznacz przy każdym ty p ie kompozycji litery (A - E ) odpow iadające w ła ś ciw ym przykładom.

A . D ziady, c z ę ś ć III A d a m a M ic k ie w ic z a
B . Pan Tadeusz A d a m a M ic k ie w ic z a
C. Sklepy cy n a m o n o m B r u n o n a S c h u lz a
D. Pieśń X X V Ja n a K o c h a n o w s k ie g o
E. Z em sta A le k s a n d r a Fredry.
I. k o m p o z y c ja z a m k n ię ta : A / B / C / D / E
II. k o m p o z y c ja o tw a rta : A / B / C / D / E
° « Z a d a n i e 3.
1 sierp n ia w e w to rek 1944 roku było n iesłon eczn ie, m okro, nie było za bardzo ciep ło. W p o łu d n ie chyb a w ysze
d łe m na C h ło d n ą (m o ja ulica wtedy, n u m e r 40 ) i p a m ięta m , że było d u ż o tram w ajó w , sam o ch o d ó w , ludzi i że
zaraz po w yjściu na rogu Żelaznej u św ia d o m iłe m sobie datę - 1 sierp n ia - i p om yślałem sobie chyba słow am i:
„1 sie rp n ia - św ięto sło n eczn ik ó w .” - Tyle że to p a m ię ta m o d w ró co n y w C h ło d n ą w s tro n ę Kercelaka. A na
ja k im sko jarzen iu s ło n e c z n ik i? B o w te d y k w itn ą i n a w e t przekw itają, bo do jrzew ają... I to, że byłem w ted y
bardziej n aiw n y i sentym entalny, nie w ycw aniony, po czem u i czasy były, naiw ne, p ierw o tn e, n ieco beztroskie,
ro m a n tycz n e , p o d z ie m n e , w o je n n e ... W i ę c - a l e ten ż ó łty kolor m u s ia ł w cz ym ś być - św iatło tej n iep og od y
z o d b ija n ie m się (i je d n a k z przeb itką) s ło ń c a na tra m w a ja c h cz e rw o n ych ja k to w W a rsz a w ie .
M iro n Białoszew ski. P a m ię tn ik z p o w stan ia w arszaw skiego (fra g m en t)1
O c e ń p ra w d z iw o ś ć z d a ń d o ty c z ą c y c h Pam ię tn ik a z p o w stan ia w arszaw skiego M ir o n a B ia ło s z e w s k ie g o .

Zaznacz P, jeśli zdanie jest praw dziw e, lub F, jeśli jest fałszyw e.
I. D o m in a n t ę k o m p o z y c y jn ą s ta n o w i w p rz y w o ła n y m te k ś c ie o rg a n iz a c ja p rz e s trz e n i. P /F
II. N a r r a t o r w y p o w ia d a się w p ie rw s z e j o s o b ie i je s t u c z e s tn ik ie m w y d a r z e ń . P /f
III. F r a g m e n t p e łn i fu n k c ję w yp ro w a d z en ia p rz y g o to w u ją c e g o d o w ła ś c iw y c h w y d a r z e ń . P /F
IV. C z y te ln ik z o s ta je w p r o w a d z o n y b ez p rz y g o to w a n ia w ś ro d e k o p is y w a n y c h z d a rz e ń . P /F
M iro n Biało szew ski, Pam iętn ik : z p o w stan ia w arszaw skiego, W arsz aw a 1971.
29. Fonetyczne i fleksyjne środki stylistyczne 89
29. Fonetyczne i fleksyjne środki stylistyczne
Podział środków stylistycznych
Stylistyka - d z ia ł w n a u ce o języku, który z a jm u je się o p is e m śro d k ó w językow ych z p erspektyw y

I ich p rzyd atn o ści d o w yraż an ia tre ści m yślo w e j i uczucio w ej.
łdawca, aby osiągnąć cel wypowiedzi, czyli trafić do odbiorcy, powinien zastosować odpowiednie środki
■
kowe. Do celów stylistycznych mogą być wykorzystane różne właściwości języka związane z budową bądź
naczeniem jego elementów.
Najważniejsze środki stylistyczne
i
1
fonetyczne fleksyjne słowotwórcze składniowe leksykalne
i frazeologiczne
i » * . . ■ ■■ » ■» mm»- mmmm, ■■
Trudności klasyfikacyjn e
które środki językowe (np. ono m ato p eje) łatwo zaklasyfikować jako środek stylistyczny określonego typu,
is zaś (np. hiperb ole) mają bardziej złożony charakter.
|-?perbola to przesadne przedstawienie cech lub działań osób, zwierząt, przedmiotów itd., a także wyolbrzy-
i r anie znaczenia i wartości zjawisk, jest tworzona przez zastosowanie różnego rodzaju środków: fonetycznych,
s cwotwórczych, leksykalnych oraz frazeologicznych. Niekiedy cały utwór literacki lub inny tekst kultury może
b fź traktowany jako hiperbola.
-rzy kłady:
K^perbole potoczne: spalić się ze wstydu, umierać z miłości, padać ze zmęczenia,

j-iperboie artystyczne: tonąć w morzu tęsknoty, serce pękające z bólu, ocean łez.
Fonetyczne środki stylistyczne
O n o m ato p e ja (d ź w ię k o n a śla d o w n ic tw o )
»ładowanie za pomocą języka dźwięków poza;ęzykowych. Przykładami onomatopei są w yrazy dźwiękona-
!owcze - słowa, których brzmienie kojarzy się z naśladowanymi dźwiękami natury. Ten środek stylistyczny
:e również polegać na takim zestawieniu słów, które daje efekt naśladowania zjawisk akustycznych.
'kłady:
irto żagle, s te r prysn ął, ryk w ó d , s z u m zaw iei,
trw o żn ej grom ady, p o m p z ło w ie sz cz e jęki,
Adam Mickiewicz, Burza (fragm ent):
- j a k gorąco!
- j a k g o rąco !
- j a k gorąco!
- j a k g o rąco !
Julian Tuwim, Lokomotywa (fragment)*
tka i m atka tka, a praczka czka i czkając, tka!
Jerem i Przybora, Dziecię tkaczy (fragm ent)1
l*"o://literat.ug.edu.pi
fu. c r Tuwim dla najmłodszych, Poznań 2004.
ftp://teksty.org [dostęp: 10.02.2014 r.j
90 V. P O E T Y K A
O A lit e r a c ja
Rozpoczynanie d w u lub większej liczby w yrazó w od tych sam ych głosek w celu uzyskania doraźnego
brzm ieniow ego, najczęściej w z m o cn ie n ia rytm u wiersza.
Przykład:
Początek w iersza Tadeusza Kubiaka N ie do p rz etłu m a cz en ia : „B a rb a ro z barbakanu, czem u broszą bro
□ I n s t r u m e n t a c j a g ło s k o w a
U kształtow anie fonetycznej w arstw y w ypow iedzi w taki sposób, by nadać jej szczególne w alory brzm ień
O d p o w ied n i d ob ór w yrazów pow oduje, że niektóre głoski (dotyczy to najczęściej sam ogłosek) występują
ściej niż inne, c o pozw ala budow ać odpow iedni nastrój, o d d ać stan em o cjo nalny p o d m io tu m ó w i ą c e j
zw ró cić uwagę na więzi znaczeniow e m iędzy słowam i.
Przykład:
W ers „kęay w ąż śliską piersią dotyka się zioła” w Stepach akerm ańskich A dam a M ickiewicza przez nagromad
spółgłosek szumiących, syczących i ciszących wywołuje dźwiękowe złudzenie szelestu traw, przez które pełznie
O P o w tó r z e n ie
Służy przede wszystkim podkreśleniu uwypukleniu treści powtórzonych słów lub całych w ypowiedzi. Powta
m ożna także słow a lub całe zwroty.
Przykłady powtórzeń:
■- anafora - po,ega na pow tórzeniu słowa lub zwrotu na początku kolejnych w ersó w lub strof. Zwykle t
rzyszy jej paralelizm ,
Przykład:
N ie ty le P u s z c z a N ie p o ło m s k a z w ie rz a , N i e ty le w r z e c io n b r a b a n c k ie k ą d z ie le ,
N i e ty le o r d y ja n c z a r s k ie ż o łn ie r z a , N i e ty le k ó łe k m ły n , c o je d w a b m ie le ,
N ie ty le p s z c z ó łe k u k r a iń s k ie ule, [...]
N i e ty le w ło s k ic h k o rte g ia n 1 g o n d u le 2, N i e ty le m a ją i je z io r a trzcin y,
N i e ty le b a b s k ic h s t r z a ł k r y m s k ie s a jd a k i, J a k ja m a m b ó ló w d la m e j K a ta rz yn y .
N i e ty le g w o ź d z i in d y js k ie k a ra k i,
ja n A ndrzej M o rsz tyn , O sobie (fragm e
- epifora - p o w tó rz e n ie sło w a lub zw rotu na końcu kolejnych w e rs ó w lub strof. W y s tę p u je d o ś ć rzadk

niekiedy w parze z anaforą,
Przykład:
m ó w ię d o p o lity k ó w m ó w ię d o g e n e r a łó w
k tó rz y m n ie n ie c z y ta ją k tó rz y m n ie n ie c z y ta ją
m ó w ię d o b is k u p ó w m ó w ię d o tz w . „ p r o s t y c h lu d z i”
k tó rz y m n ie n ie c z y ta ją k tó rz y m n ie n ie c z y ta ją
Tadeusz Różewicz, Ż a rt p atetyczn y (fragm ent
- refren - p o w tarza n ie w e rs u lub strofy p o m ięd zy kolejnym i cz ęścia m i w iersza; środek charakterystyczn
d ia u tw o ró w o charakterze pieśni.
Przykład:
N ie r z u c im z ie m i, s k ą d n a s z ró d , D o k rw i o s ta tn ie j k ro p li z ż y ł
N ie d a m y p o g r z e ś ć m o w y ! B r o n ić b ę d z ie m y D u c h a ,
P o ls k i m y n a ró d , p o ls k i lu d ,
A ż s ię r o z p a d n ie w p ro c h i w p ył
K r ó le w s k i s z c z e p P ia s to w y , K rz y ż a c k a z a w ie r u c h a .
N ie d a m y , by n a s z n ie m c z y ł w ró g ... T w ie r d z ą n a m b ę d z ie k a ż d y p ró g ...
- T a k n a m d o p o m ó ż Bóg! - T a k n a m d o p o m ó ż Bóg!
M aria Konopnicka, Roto (fragm ent

kortegian - nierządnic, kurtyzan.
2 go n d u le - gondole.
! Ja n Andrzej M orsztyn , W yb ó r poezji, W ro c ła w 1988.

Tadeusz RÓZewicz, Rozm ow o z księciem , W arszaw a 1960.
5 http://literat.ug.edu.pi
29. Fonetyczne i fleksyjne środki stylistyczne 91
W wyniku powtarzania tych samych elementów powstaje rytm. Istotne są zarówno kolejność powtarzanych ele
mentów, jak i odstępy czasowe, w których się one pojawiają. Konsekwentne stosowanie tych środków uwydatnia
regularność, wprowadza pewną monotonię, a ewentualna zmiana tej regularności ma zwrócić uwagę odbiorcy.
Do fonetycznych środków stylistycznych zaliczane są także rymy.
■ Fleksyjne środki stylistyczne

S to s o w a n ie form fleksyjnych odbiegających od zasad przyjętych jako w z o rco w a n o rm a językow a m oże służyć
rozm aitym celo m stylistycznym . N ajczęściej dzieje się tak w przypadku różnych ty p ó w stylizacji językowej.
■ Przy a rch a iz a cji (zob. 50. Archaizacjo) ch od zi o to, by u p o d o b n ić język u tw o ru d o m o w y ludzi żyjących
w konkretnej epo ce. Z w łaszcza w epokach o dległych - jak śred n io w iecze, ren esans, barok - fleksja różniła
się od dzisiejszej. Z a s to s o w a n ie o d m ie n n y ch form o d m ia n y c z a so w n ik ó w (np. w yp u szczo n za m iast w y
puszczo ny) czy też rzeczow nikó w (np. u sty z a m iast u s ta m i) u p o d ab n ia w yp o w ied zi b o h ateró w do języka
naszych przodków.
■ W przypadku dialektyzacji (zob. 51. D ialektyzacja) język bohaterów , a czasem też narratora, m a przypom inać
gwarę, jakiej używają m ieszkańcy w si w jakim ś regionie Polski. Z a sto s o w a n ie o d m ien n ych o d ogólnopolskich
form czaso w n ikó w (np. chodźta, przyszlim z a m iast chodźcie, przyszliśm y) czy też rzeczow ników (np. chłopy,
n o g am y z a m iast chłopi, n o g am i) pow od uje, że język utw oru u p o d ab n ia się d o gwary.
■ W celu zw iększenia ekspresji w yp o w ied z i poetyckiej tw órca m o ż e także użyć form fleksyjnych niezgodnych
z regułam i języka.
□ P rz y k ła d
a Jakie fleksyjne środki stylistyczne zo stały w ykorzystane w przyw ołanym fragm en cie w iersza Leo p o ld a Staffa?
A ż, s trw o ż o n s w y m d z ie łe m , b rz e m ie n ie m o ło w iu
P o ło ż y ł się na ty m k a m ie n n y m p u stk o w iu ,
B y w p iersi łk a ją c e p rz y tłu m ić rozpacze,
I s m u tk ó w p o tw o rn y ch p ło m ie n n e łz y płacze...
Leopold Staff, Deszcz jesienny (fragm ert)
O d p o w ied ź : Poeta z a sto so w ał archaiczną form ę fleksyjną czasow nika (strw o żo n ). U tw o rz y ł także nieistniejącą
w języku p o to cz n ym fo rm ę liczby m nogiej (ro zp acze). Środki te w z m a cn ia ją poetycki ch arakter w ypow iedzi.
■ Śro d k ie m stylistycznym m o ż e być także użycie stro ny biernej za m iast czynnej czy też form bezosobow ych.
Takie zabiegi sto su je się np. w przypadku stylizacji tekstu na język urzędowy. Istn ieje poza tym w iele innych
m o ż liw o ści w ykorzystania fleksyjnych w ła śc iw o ści języka w celach stylistycznych, jak o d p o w ie d n ie użycie
tryb ów czaso w n ika, form d oko nanych i niedokonanych albo czasu przyszłego za m iast przeszłego.
Zabieg iem często stosow anym w literaturze jest użycie przez narratora czasu teraźniejszego zam iast przeszłego,
szczególnie gdy m am y d o czynienia z w artką akcją. M a to na celu z d yn am izo w a n ie o p o w iad an ia, stw orzenie
w rażen ia, że w yd arzen ia toczą się tu i teraz. C z ę sto tw órcy w ykorzystują ten środek w s ce n a ch batalistycznych.
Przykład:
P ró ż n o co tęższe ch ło p y w y c ią g n ą ręce, z a sta w ia ją się w łó c z n ia m i - w n e t m rą, jakby rażeni g ro m e m - o n zaś
tratu je p o n ich , ciska się w tłu m najw iększy i co m a c h n ie , rzekłbyś: kło sy pod kosą padają, robi się pustka,
s ły c h a ć w rz a s k p rz estrach u , jęki, g rz m o t, zgrzyt żelaza o czaszki [...].
Henryk Sienkiewicz, Ogniem : mieczem (fragment)*
Leopold Staff, V/ybór poezji, W rocław 1985.

* http://wolnelektury.pl
92 V. PO ETYKA
30. Słowotwórcze i składniowe środki stylistyczne

Słow otw órcze środki stylistyczne
Bud ow a słow otw órcza w yrazó w m oże m ieć duży w p ły w na ich w arto ść stylistyczną.
W yrazy pochodne (wyrazy zdrobniałe, w yrazy zgrubiałe i niektóre formy w yrazów złożonych) m ają często bardzo
w yraźne nacechow anie stylistyczne. W a ż n ą funkcję stylistyczną pełnią też rzeczow niki odprzym iotm kow e (np.
ważniak, ślepiec, tępak), aluzyjne nazwy (np. S m ę to w o ) i nazwiska znaczące, które podkreślają cechy postaci,
np. M ilczek czy Rap tusiew icz z Zem sty Aleksandra Fredry.
Form y słow otw ó rcze m ogą:

e uw ydatniać o d cien ie uczu ć nadawcy,
n być elem en tem charakterystyki przedstaw ionych postaci i środowiska,
s charakteryzow ać rodzaj tw órczości, np. literaturę ludow ą, literaturę dia dzieci.
S k ło n n o ś ć d o u żyw an ia sło w o tw ó rcz y ch śro d k ó w stylistycznych m o ż e także ch arak teryzo w ać styl pisarza.
N a przykład dla tw ó rcz o ści M ik o ła ja Reja ty p o w e je st częste u żyw an ie w y ra z ó w z d ro b n ia ły ch (n p . Żywot
człowieka poczciwego). W ie rsz e Bolesław a Leśm ian a wyróżnia w ystęp o w an ie w ielu n eo lo g izm ó w poetyckich.
□ W y r a z z d r o b n ia ły
W yrazy te tw orzy się za p o m o c ą określonych fo rm a n tó w rzeczownikowych (np. -ik, -yk, -eczek, -ątko, -unia, -uś,
-uszek) lub przym iotnikow ych (np. -utki, -usi, -uni, -eńki).
P e łn ią różne funkcje stylistyczne, poniew aż m og ą w yrażać zarów no czu łość (np. nóżka, słoneczko), jak i ironię,
lekceważenie, niechęć (np. guścik, facecik, stosuneczki). Użycie tego typu w yrazów m oże także charakteryzować
postaw ę m ó w iąceg o i określać jego stosunek do kogoś lub czegoś (np. obiadek, pieniążki, kliencik).
W yra z y zd ro bn iałe cz ęsto są w ykorzystyw ane w u tw o ra ch dla dzieci. W p ro w a d z a ją o n e o d p o w ie d n i klim at

i nastrój. S ą też charakterystycznym składnikiem poezji ludow ej i stylizow anej na ¡udową, np.
P o tym cie m n y m boru
K ukułeczka kuka,
Z ranka d o w ieczo ra
G n ia z d k a so b ie szuka.
Maria Konopnicka, Kukułeczko (fragment)
□ W y r a z z g r u b ia ły
N ajczęściej m a u je m n e zabarw ienie uczuciow e, wyraża niechęć i pogardę (np. kocur, chłopaczysko). Lekcew a
żące zabarw ienie m o żn a nadać przez d od an ie d o rzeczow ników przyrostków: -us, -as, -uch, -och, -yca, -isko,
-iszczę, -idło lub -ydło (r.p. obdartus, grubas, staruch, tłuścioch, chłopczyca, kocisko, dom iszcze, p ow ieścidło).
Przez um ieszczenie wyrazu zgrubiałego w o d p o w ied n im kontekście m o żn a niekiedy z m ie n ić jego zabarw ienie
uczuciow e na pozytyw ne (np. stare m atczysko).
O W y r a z z ło ż o n y
M o ż e zawierać elem ent uczuciowy (głównie negatywny) charakteryzujący w ykonawcę czynności (np. moczymor-
da, gryzipiórek, m ęczybuła, b aw id am ek). W języku poetyckim pojawiają s;ę znacznie częściej niż w potocznym
niektóre wyrazy złożone określane często jako książkowe (np. srebnopióry, białoskrzydły, głębokoorny, wielkooki).
Ten środek stylistyczny był chętnie stoso w any przez pisarzy baroku i ośw iecenia.
□ N e o lo g iz m p o e ty c k i
Funkcjonujące w języku w zo rce słow otw órcze są wykorzystywane przez pisarzy d o tw orzenia nowych w yrazów -
neologizm ów. Pow stają one na o g ó ł na użytek jednego utworu i najczęściej nie w chodzą d o języka potocznego.
N eo lo gizm y ułatwiają przekazanie uczuć i m yśli w sytuacji, gdy pisarz nie znajduje w zasobie leksykalnym języka
o d p o w ied n ieg o określenia. Pozw alają stw orzyć o d p o w ie d n ią atm osferę lub w ydobyć ze s łó w ukryte znaczenia.
N e o lo g iz m y w ystępu ją cz ęsto w literaturze fan tastyczn on au kow ej (np. w tw órczości S ta n is ła w a L e m a ) lub

aw angard ow ej (np. w tw órczości W ito ld a G o m b ro w ic z a ), a także w poezji (np. w tw órczości B o lesław a L e
śm iana, Ju lia n a T u w im a i M iro n a Białoszew skiego).
: ht:p://lilerat.ug.edu.pl
w ię c e j n a W W W .Z D A SZ.T O
s r o c u sty fe ^ c z n e 93
Składniow e środki stylistyczne

B : Z ł~ Jv o różnych typów zdań, a także sp o so b ów ich łączenia oraz m ożliw ość zm iany szyku w yrazów w zda-
• j sprawiają, że składniow e środki stylistyczne są chętnie wykorzystywane do budow ania tekstu literackiego.
□ T y p y w y p o w ie d z e ń
.vzględu na intencję nadaw cy zdania m ożna podzielić na: pytające, wykrzyknikowe lub oznajm ujące. W śród
ń pytających szczególne m iejsce zajm uje p ytan ie retoryczne, czyli takie, którego au to r nie oczekuje od
¿biorcy odpowiedzi lub na które odpow iedź jest oczywista. W ś ró d zdań wykrzyknikowych i równoważników
ma m ożna w skazać takie, które są patetycznymi w ypow iedziam i, skierowanym i bezpośrednio do kogoś lub
czegoś: określa się je jako apostrofę.
Z e w zględu na d łu g o ść w yp ow ied zen ia m o żn a zastosow ać: rów now ażniki zdań, zdania proste i zdania
złożone. W y b ó r zależy od przedstawionej sytuacji, stopnia natężenia uczuć postaci lub stylu wypowiedzi.
■ jeśli składnia zdania odbiega od norm y (zdania niepełne, zestaw ione bezspójnikowo, błędne pod wzglę
d em gram atycznym ), m oże to być św iadom y zabieg stylistyczny - anakolut. Pisarze często posługują się
tym środkiem , aby oddać charakter żywej mowy, pokazać trudności m ów iącego ze sform ułow aniem myśli.
□ S p o s o b y łą c z e n ia zd ań
Dla w artości stylistycznej tekstu istotne są też sposoby łączen ia zdań. M o w ę potoczną lepiej oddać przez
połączenia bezspójnikowe, natom iast m ow ę w zorcow ą, staranną lepiej charakteryzują połączenia spójnikowe.
Niektóre spójniki (np. bowiem , tedy, zaś, stąd) są w łaściw e dla języka pisanego.
□ S z y k w y r a z ó w w zd an iu
W języku polskim szyk w yrazów w zdaniu m a charakter dość swobodny, lecz bywa też uzależniony o d wielu
czynników, np. od ustalonych zwyczajów, akcentu uczuciowego lub logicznego oraz od rytmu i rymu. O wartości
stylistycznej zdania decyduje w ięc św iad om e operow anie szykiem wyrazów. Inw ersja to w łaśn ie takie celowe
przestaw ienie słów tworzących zdanie. W m ow ie potocznej pojawia się o na rzadko. W literaturze uwydatnia
znaczenie słów, m oże także służyć archaizacji.
Przykład:
W św ie tlicy na p o słan iu sw ym leżał tru p starca blady, ręką jeszcze ściśn iętą trzym ając z ła m a n e drzewce,
które tkw iło m u w piersi zastygłą krwią czarn ą oblanej.
Józef Ignacy Kraszewski, Siara baśń (fragment)'
O P a r a le liz m s k ła d n io w y
W ielokrotne wystąpienie w w ypowiedzi tego sam ego elem entu (np. wyrazu, zdania) w pływ a na jej brzm ienie
(zob. 29. Fonetyczne ifieksyjne środki stylistyczne), ale także pozwala podkreślić treści.
Rodzajem pow tórzenia jest paralelizm składniowy, który polega na pow tarzaniu takich sam ych lub podobnych
konstrukcji składniowych.
Przykład:
A na w o jn ie św iszczą kule,
Lud się w ali jako snopy,
A najdzielniej biją króle,
A najgęściej giną chłopy.
Maria Konopnicka, A ¡ak poszedł król na wojrę... (fragment)*
□ E lip s a (w y r z u tn ia )
Polega na pom inięciu w zdaniu lub wyrażeniu jakiegoś składnika, który daje się jednak odtworzyć na podstawie
kontekstu lub sytuacji towarzyszącej wypowiedzi. M o ż e polegać np. na rezygnacji z orzeczenia. Elipsa ożywia
w ypow iedź poetycką i przybliża ją do języka potocznego.
Przykład:
C h m u ry! drzew a! w p ło m ie n iach zachodu!

C ię żar w io sn y jak s tu g łó w nad s a m o tn ą głową.
Julian Przyboś, V/:osno '¡934 (fragment)'
http://wolnelektury.pl http://literat.ug.edu.pl Julian Przyboś. Poezje zebrar.e, Warszawa 1959.
94 V. POETYKA
31. Leksykalne i frazeologiczne środki stylistyczne

Znaczenie odpowiedniego doboru słów i związków frazeologicznych
Um iejętne wykorzystanie leksykalnych i frazeologicznych środków stylistycznych ma duży w p ływ na jakość tekstu:
h św iadczy o bogactwie wypowiedzi,

s jest d o w od em językowej spraw ności nadawcy,
■ w prow adza d o tekstu urozm aicenie (zapobiega jego m onotonii),
b pozw ala precyzyjniej o d d a ć myśli.
W ażn ym i środkam i stylistycznym i m og ą być m.in.:
b antonim y,
■ synonimy,
■ związki frazeologiczne,
■ ‘wyrazy wieloznaczne,
■ regionalizmy, dialektyzmy, słow nictw o środow iskow e, archaizmy,
■ hom onim y,
■ 'wyrazy nacechow ane em ocjon aln ie (zob. 19. Słownictwo neutralne, emocjonalne i wartościujące),
■ 'wyrazy zapożyczone.
N iektóre leksykalne i frazeologiczne środki stylistyczne (np. metafory, porów nania, epitety, alegorie i sym bo!e)
są nazywane także tropam i stylistycznym i.
O A n to n im y
W yrazy lub związki w yrazow e m ające przeciw ne znaczenie, np. niebo - piekło, piękność - brzydota, zaczynać
- kończyć. Z a sto s o w a n ie a n to n im ó w pozw ala w yostrzyć kontrast (np. m iędzy p o staciam i lub zjaw iskam i).
W yrazy tego typu są składnikam i o ksym oro nó w i antytez.
Ty je d n a k m ilczysz, a m ój język kwil],

Ty n ic nie czujesz, ja cierp ię ból srodze,
Tyś jak lód, a ja m w piekielnej śreżodze1.
Jan Andrzej Morsztyn, Do trupa (fragrr,ent)J
□ S y n o n im y (w y r a z y b lisk o z n a c z n e )
W yra z y lub związki frazeologiczne, które charakteryzuje zbieżność znaczeniow a. Ich treści z n aczen io w e są
sobie m niej lub bardziej bliskie, podobne, a ich zakresy częściow o lub prawie całkow icie na siebie zachodzą.
Wyrazy, które nie różnią się ani treścią, ani zakresem , nazyw a się jednoznacznikam i albo równoznacznikami
(np. sam o ch ó d i auto, składniowy i syntaktyczny).
O d p o w ied n ie op erow an ie syn on im am i pozwala w łaściw ie oddać stosunek em ocjon aln y nadaw cy kom unikatu
d o opisywanej sytuacji, scharakteryzow ać specyfikę języka używ anego w d anym m iejscu i czasie, w yrazić in
tensyw ność opisyw anych zjawisk.
’ śreźoga - żar.
2 Jan Andrzej Morsztyn. W yoćr poezji, W rocław 1988.
M etafora (przenośnia)
je s t takim w yraż en iem , w którym n astęp u je św ia d o m a zm ia n a znaczenia używ anych słów . To fraza, która
w języku potocznym o d n o siłab y się d o czegoś innego, lecz jej w ypow iedzenie w d anym kontekście pozwala
odbiorcy dom yślić się, że chodzi o inne, w ła śn ie przenośne znaczenie.
Ten środek stylistyczny jest stosow any często zarów no w języku potocznym , jak ; w języku poetyckim . M etafory
używ ane na co dzień są zazwyczaj skostniałe, szablonow e, konwencjonalne, często postrzegane jako zwykłe
frazeologizm y (np. złote serce, bujać w obłokach). Jedn ak w dziele iiterackim ich funkcja jest zu p ełn ie inna:
sw o ją św ieżością i oryginalnością m etafory m ają pobudzić w yobraźnię i uczucia odbiorcy. W ła ś n ie ze względu
na d u żą w yrazistość i zd olno ść c o przykuwania uwagi wykorzystuje się je także w tekstach publicystycznych
i popularnonaukow ych - jako środek indyw idualizujący styl autora i ułatwiający zapam iętyw anie treści.
31. Leksykalne i frazeologiczne środki stylistyczne 95
O R o d z a je m e ta f o r
Animizacja Polega na nadaniu przedmiotom nieoży „ryk w ó d " (Adam Mickiewicz, Burza, fragment')
(ożywienie) wionym, zjawiskom przyrody i pojęciom
abstrakcyjnym cech istot żywych
Personifikacja Polega na nadaniu przedmiotom nieożywio „Słońce spuściło głowę" (Adam Mickiewicz,
(uosobienie) nym, zjawiskom przyrody, pojęciom abstrak Pan Tadeusz, fragment2)
cyjnym, roślinom i zwierzętom cech ludzkich
■
, , ■
J,UJ- - -
.
- -,T
-— - -
- -
-
-r -
- V
Metonimia Polega na zastąpieniu jakiegoś wyrazu (ozna „M o że to sierpień zawsze dojrzewa na drzewach"
(zamiennia) czającego osobę, przedmiot lub zjawisko) [Ewa Lipska. * * * (dokąd doszliśmy), fragment1)
innym wyrazem, pozostającym z osobą, „sierpień” w znaczeniu „owoce dojrzewające”
przedmiotem lub zjawiskiem w bliższym
związku
Synekdocha Jest rodzajem metonimii „Bogow ie śmierci znają litość [...] ślą tylko okrą
polega na zastąpieniu ogólnej nazwy zjawi głe, purpurowe owoce jak listy, zwinięte i pełne
ska, przedmiotu lub pojęcia nazwą węższą, soku" (Adam Zagajewski, Wiśnie, czereśnie, frag
bardziej szczegółową lub odwrotnie - nazwy ment4) - „okrągłe, purpurowe owoce" w znacze
pojedynczej ogólną, zbiorową niu „owoce granatu, takie jak ten, którym Hades
poczęstował Korę"
Peryfraza Polega na zastąpieniu nazwy danej osoby, „pełne blaszanej klęski pola Hannibala"
(omówienie) przedmiotu lub zjawiska jej opisowym, wie- (Mieczysław Jastrun, Odjazd, fragment1')
lowyrazowym, często (choć wbrew pozorom - zamiast „miejsce bitwy pod Zam ą"
nie zawsze) metaforycznym odpowiednikiem
□ E u fe m iz m
Jeśli me chcem y nazw ać rzeczy po im ieniu, warto użyć eufemizmu. T e r rodzaj przenośni pozwala delikatniej,
oględniej, przez o m ó w ie n ie w yrazić m yśl bez u rażania odbiorcy. N iek tó re utarte eu fe m iz m y pokazują, źe
nadaw ca wykazał się poczuciem hum oru językowego (np. tam , gdzie słon ce me zagląda lub m iejsce, w którym
plecy kończą swą szlachetną nazw ę).
□ P o r ó w n a n ie
Środek stylistyczny, który służy uw ydatnieniu cech jakiegoś zjawiska przez w skazanie jego podobieństw a do
innego zjawiska. Ta dw uczłonow a konstrukcja jest sprzężona w ew nętrzn ie za p o m o cą wyrażeń: jak, jako, jak
gdyby, niby, niczym, na kształt, podobny d o itd.
Typy porównań
1
- .......................
konwencjonalne niekonwencjonalne
proste, potoczne, stereotypowe poetyckie
i
„B y ł on niczym Herkules". „K s ię ż y c w y s o k o ja k s o p r a n ”.
(Konstanty Ildefons
Gałczyński, Sanie, fragment0)
4
% « . » . » ■ « » ». . » * ■ ■ ■ ■ ■ ■ * - - - — - - - - —■ ■
■ N iekiedy używa się porów nania zaprzeczonego (np. „N ie był o n bynajm niej podobny do H erku lesa”).
■ Porów nanie hom eryckie to złożona, rozbudowana form a porów nania, w której często są zestaw ione ze sobą
d w ie sytuacje lub dw a opisy; takich porów nań H o m e r często używ ał w sw oich eposach.
: Adam Mickiewicz, Wybór poezyj, t. 2, Wrocław 1986.

; Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, W rocław 1982.
J Znak po znaku. Antologia wierszy polskich i obcych z lot 1939 '9 9 T, Warszawa--Wrocław 1992.
4 op. cit.
5 op. cit.
6 Konstanty Ildefons Gałczyński, Dzieła wybrane. 1. 1, Poezje. Warszawa 2002.
V. P O ET Y K A
' Stanisław jerzy Lec, M yśli nieuczesane. Warszawa 1994

2 http://woinelektury.pl/
32. Typy system ów w e ry fik a c y jn y c h i rym y 97
. Typy systemów weryfikacyjnych i rymy
■ System y w ersyfikacyjne ukształtowane w poezji polskiej
rsyfikacja (w e rso lo g ia) - n a u k a o w ie rsz u . Je s t c z ę ś c ią sk ład o w ą stylistyki, z a jm u je s ię o p is e m form

zo w ych o ra z b ad an ie m ich b u d o w y stru ktu raln ej i funkcji stylistycznych. P o d s ta w o w y m i zjaw iskam i
anym i w o b rę b ie tej nauki są: p o d z ia ł n a w ersy, intonacja, rym i rytm w w ie rsz u . j
-ż w staro ż ytn o ści d o c e n ia n o o g ro m n e m o ż liw o ści z w iąz a n e ze ś w ia d o m y m k sz tałto w an ie m brzm ienia

¡¡itz-s ka w tekstach o charakterze artystycznym . W czasach najdaw niejszych istotny był przede w szystkim rytm
■ ypow iedzi oparty na regularnej pow tarzalności głosek długich i krótkich. Rym y p ojaw iły się dopiero w poezji
ipedniow iecznej.
p u c z o w e dla badań nad tekstam i poetyckim i jest ustalenie, że m o żn a w nich w skazać w e rsy - w yod rębn ione
| "a o g ó ł graficznie) sam o d z ie ln e linijki tekstu.
W rozw oju historyczn ym p oszczeg ó lne n aro d y stw o rz yły w ła s n e system y w ersyfik acyjn e, d o s to so w a n e do
charakteru d an eg o języka, akcentow ania, sposob u wym owy, zasobu głosek, intonacji zd an iow ej itp.
□ S y la b iz m
C c ren esan su d o o św iecen ia d o m in u ją c y m syste m e m w ersyfikacyjnym w literaturze polskiej był sylabizm .
K ersz sylabiczny charakteryzuje się następującym i w łaściw ościam i:
■ stała liczba sylab w poszczególnych w ersach (w praktyce długość w e rs ó w w utw orach w ah a się od 4 d o 17
zgłosek);
■ stały p od ział w ew nątrz w ersu, tzw. średniów ka, pojaw iająca się w w ersach dłuższych niż ośm iosylabow e;
■ akcent padający na przedostatnią sylabę w w yrazie kończącym w e rs (często także na przedostatnią sylabę
przed średniów ką);
■ regularnie p ojaw iające się rymy, g łó w n ie żeńskie, na końcach w e rs ó w (p o w sz e ch n e , ch o ć niekoniecznie
w ym ag an e).
' Jajpopularniejsze o d m iany w iersza sylabicznego ze w zględu na liczbę sylab w w ersie to trzynastozgłoskow iec
(częsty w epice) i ośm iozgłoskow iec. Całości składniow e (w ypow iedzenia) w tym system ie wersyfikacyjnym nie
m u sz ą się pokryw ać z d łu g o ścią w ersów . C zęsto w ystępu je przerzutnia (część zdania przechodzi z jednego
k-êrsu d o następnego).
B P rz y k ła d 1.
■ U d ow o d n ij, że p od any tekst jest przykładem w iersza sylabicznego.
C zego c h c e s z o d nas, Pan ie, za Tw e h o jn e dary?

C z e g o za d o b ro d z ie jstw a , którym nie m a s z m iary?
K o ś c ió ł C ię nie o g arn ie , w sz ę d y p e łn o C iebie,
I w o tc h ła n ia c h , i w m o rz u , n a ziem i, na niebie.
Jan Kochanowski, Pieśni X X V z Ksiąg wiórych (fragm ent):
O d p o w ie d ź : Każdy w ers podanego fragm entu pieśni Jan a Kochanow skiego składa się z 13 sylab (utw ó r zo stał
nap isany trzynasto zgło sko w cem ). Po siód m ej sylabie w ystępuje średniów ka. A k cen to w an e są przedostatnie
sylaby w w yrazach na końcu w ersu i przed średniówką:
C zego ch ce sz od n a s P a n ie | za T w e h o jn e dary?
C zego za d o b ro d z ie jstw a , | którym n ie m a s z m iary?
□ S y la b o to n iz m
"Ten rodzaj wiersza - bardzie; zrytm izowanego niż w iersz sylabiczny - wprowadzili d o poezji polskiej romantycy,
ch oć pew ne zw iastun y tych zm ian o ojaw iły się już w nurcie poezji sentym entalnej (np. u Stan isław a Trem b ec
kiego) czy w M onachornachii Ignacego Krasickiego.
1 Jan Kochanowski, Dzieła polskie. 1.1. Warszawa 1967.
98 V. PO ET YK A
W łaściw ości wiersza sylabotonicznego
- i ____________
stała liczba sylab i jednakowa liczba sylab i średniówka

w odpowiadających akcentowanych i stały rozkład
sobie wersach akcentów w od powi a dających
sobie wersach
■ P o d sta w o w ą jed n o stką m iary rytm icznej jest stopa m etryczna n a jm n ie jsz a jed n o stka rytm iczna, składająca
się z d w ó ch , trzech lub czterech sylab, s p o śró d których je d n a je st ak cen to w an a. R o z m ia r w e rsu nie pow inien
p rzekraczać sześciu stóp.
■ W w ie rsz u syla b o to n ic z n ym b ard z o rzadka jest przerzutm a. W języku p olskim ze w zg lęd u na s ta ły (poza
nielicznym i w yjątkam i) akcent na p rzed ostatnie; sylabie w yraz u uzyskanie regularnie p ow tarzających się stó p I
je st d o ś ć tru d n e i w y m a g a dużej sp ra w n o śc i w a rsz ta to w e j. I
□ P r z y k ła d 2.
ci S p ra w d ź liczbę sylab i ro z ło ż e n ie a k ce n tó w w p o d a n ym fra g m e n cie w ie rsz a L eo p o ld a Staffa. 1

0 sz yb y d e s z c z d z w o n i, d e s z c z d z w o n i je s ie n n y
1 p lu s z c z e je d n a k i, m ia ro w y, n ie z m ie n n y,
D ż d ż u k ro p le p a d a ją i tłu k ą w m e o k n o ...
ję k szklany... p ła c z szklany... a sz yb y w m g le m o k n ą
Leopold Staff, Deszcz jesienny (fragm ent)1
O d p o w ie d ź : W e fra g m e n cie w ie rsz a L eo p o ld a Staffa, p isan eg o d w u n asto zg ło sk o w cem , sylaby n ieakcen lo w an e

s ą o z n a cz o n e z n a k ie m u , a k c e n to w a n e - , s to p y o d d z ie lo n e s ą z n a k ie m , n a to m ia s t || o z n a cz a średniów kę.
W e w szystk ich w e rsa c h w y s tę p u je p o w ta rz a ją ca się trzysylabow a sto p a m etryczn a z a k ce n te m na śro d k o w ą
sylabę. Ś re d n ió w k a w y s tę p u je po szóstej sylabie:
0 sz yb y | d e s z c z d z w o n i, || d e s z c z d z w o n i | je s ie n n y
—u — U—u — |—u -
1 p lu s z c z e | je d n a k i, || m ia ro w y, | n ie z m ie n n y,
- W - |- U - | |- V J- | - U - I
□ T o n iz m
W ie rs z toniczny, ch o c ia ż sp o ra d yc z n ie p o ja w ia ł się w polskiej poezji już o d X V I w., d o p ie ro na początku X X w.

s ta ł się je d n y m z p o d staw o w ych s y s te m ó w w ersyflkacyjnych.
W ie r s z to n icz n y ch arakteryzu je się n a stę p u ją cy m i w ła ś c iw o ś c ia m i:
■ ró w n a liczba z e stro jó w a k ce n to w ych w o d p o w ia d a ją cych so b ie w e rsa ch (najczęściej 3 lub 6),

■ niestała liczba sylab w o d p o w ia d a ją c y ch so b ie w e rsa ch ,
e s w o b o d n y rozkład a k c e n tó w w o d p o w ia d a ją c y ch so b ie w ersa ch .
Zestrój a k c e n to w y je st z ło ż o n y z je d n e g o w yraz u lub kilku w yra z ó w o w s p ó ln y m akcencie.
O W ie r s z t o n ic z n y - p rz y k ła d
W w ie rsz u Ja n a K asp ro w icz a p o c h o d z ą cy m z to m u Księga ubogich (1916) w każdym w e rs ie w y stę p u ją po trzy
zestro je a k ce n to w e (sa m o g ło sk i a k ce n to w a n e z o s ta ły p o g ru b io n e , liczby sylab p o d a n e s ą z b o k u ). Rozkłady
a k ce n tó w w p o szczeg ó ln ych z e stro jach są różne:
W id z ia łe m | ro z lic z n e | tłu m y 8
Z p u s tą , | le n iw ą | d u s z ą , 7
Ja k d ź w ię k ie m | o rk ie stry | ś w ią te c z n e j 9
R e sz tk i | s u m ie n ia | g łu s z ą . 7
Jan Kasprowicz, [Rzadko na m oich wargach...] (fragm ent)2
Leopold Staff, W ybór poezji, W ro c ła w 1985.

2 Jan Kasprowicz, W ybór poezji, W arszaw a 1975.
w ię c e j na W W W .Z D A S Z .T O
32. Typy system ów w e ry fik a c y jn y c h i rym y 99
□ W ie r s z w o ln y
W iersz w o ln y jest fo rm ą p o zo stającą w opozycji z a ró w n o d o w iersza regularnego, jak i d o prozy. To typ wier-
sza o sw obodne) b u d o w ie rytm icznej, w którym nie o b o w iązu ją ż a d n e schem aty. Je g o b u d o w a m e opiera się
na zg o d n o ści liczby sylab, stó p czy z e stro jó w akcentow ych w poszczególnych w ersa ch . W w ierszu w olnym :
■ d łu g o ść w e rs ó w zależy tylko o d in w en cji tw ó rcy i nie je st określona żad n ym i regułam i,
■ m o g ą w y stę p o w a ć rymy, zw ykle jed nak je st to w iersz b iały (b e z rym o w y),
■ na o g ó ł nie m a podziału na strofy.
W ie rs z w o ln y o d ró ż n ia o d p ro z y p rzed e w sz ystk im układ graficzny, o d z w ie rcie d la ją c y au to rski z a m y s ł po-
w sp ó łcz esn e j ^ ^ W 'erS73 P ° ^ pierw szy po' a w ił się w P o ło w ie X IX w- Je st niezw ykle p op ularn y w poezji
Rym y
Rym - p o w tó rz e n ie je d n a k o w y c h lub p o d o b n ych u k ła d ó w b rz m ie n io w y ch g ło se k w z a k o ń cz e n ia ch

■wyrazów z a jm u ją c y ch u s ta lo n ą p o z ycję w o d p o w ia d a ją c y c h s o b ie w e rs a c h , n ajcz ęście j n a ich końcach
(poza tzw. rym am i w e w n ę trz n y m i, w y s tę p u ją c y m i w o b rę b ie w e rs u ).
I O P o d z ia ł r y m ó w ze w z g lę d u n a m ie js c e a k c e n tu
I Z e w zgiędu na to kryterium w polskiej poezji w yróżn ia się d w a rodzaje rym ów : żeńskie i m ęskie.
■ R ym y żeńskie - w sp ó łb rz m ią ce w yrazy n a końcach w ersów , w których akcent p ad a na p rzed ostatnią sylabę

(uc:e<a m leka); to ż s a m o ść b rz m ien io w a o b ejm u je tu p rzed ostatnią sam o g ło sk ę ! w szystkie głoski rastę-
p ujące p o mej; w tzw. rym ach nied okład nych to ż s a m o ść jest n iep e łn a (św ia tło - padło, sęd ziw a - śp iew a)
- Rym y m ęskie - w s p ó łb rz m ią c e w yrazy na końcach w ersów , w których akcent p ad a na o sta tn ią sylabę (głos
■ lo s); to ż s a m o ść b rz m ien io w a o b e jm u je tu o sta tn ią sam o g ło sk ę i głoski n a stę p u jące p o niej. Takie rym y
w ystęp u ją w języku p olskim tylko wtedy, g d y na końcach w e rs ó w są w yrazy jednosylabow e.
□ P o d z ia ł r y m ó w ze w z g lę d u n a ich u k ła d
Rym y parzyste Żebrak panu tłustem u gdy s:ę przypat rował.

(schematycznie Płakał; tegoż wieczora tłusty zachorował:
oznaczane jako Pękł z sadła. Dziedzic po nim gdy jałmużny sypie.
aabb) Śm ia ł się żebrak nazajutrz i upił na stypie.
Ignacy Krasicki, Bogacz i żebrak (fragm ent)1
Rym y przeplatane Ani m ię zgnębią zórz krwawe zawiście.

(schematycznie N i złote groźby słonecznej potęgi!
oznaczane jako Grzbiet mój w złość słońcu zerm się plamiście
abab) W przeciwsłoneczne, przeciwzłote pręgi!...
Bolesław Leśm ian, Pantera (fragm ent)2
Rym y okalające Leżysz zabity i jam też zabity.

schematycznie Ty - strzałą śmierci, ja - strzałą miłości.
oznaczane jako Ty krwie, ja w sobie nie m am rum ianości.
abba) Ty jawne świece, ja m am płom ień skryty.
Jan Andrzej Morsztyn, Do trupa (fragm ent)5
Julian Tuwim
W poezji cenione są rymy

niebanalne, wyszukane,
nieopierające się na podobieństwie
końcówek gramatycznych. Mistrzar
http://vvolneJektury.p,7 takich rymów w polskiej literaturze
• Bolesław Leśm ian. Poezje wybrane, W rocław 1983 byli m.in. Juliusz Słowacki, Julian
Jan Andrzej Morsztyn. W ybór poezji, W rocław 1998. Tuwim, Bruno jasieński.
100 V. POETYKA
33. Liryka
■ Liryka jako rodzaj literacki

Liryka to jeden z trzech p od staw ow ych rodzajów literackich (zob. 26. Podstawowe pojęcia z zakresu poetyki).
G łó w n ą form ą organizacji w ypow iedzi lirycznej jest w iersz (wy-óżnia go m .in. p od ział na w ersy). Liryka charak
teryzuje się brakiem fab uły i akcji. Ukazuje w ew n ętrzn e przeżycia, doznania, em ocje, refleksje fikcyjnej osoby
m ów iącej w w ierszu (podm iotu lirycznego, „ j a " lirycznego).
Nicolas Poussin, Natchnienie poety, 1630
Nazwa liryka pojawiła się w starożytnej Grecji i pochodzi

od instrumentu muzycznego - liry. Przy jej
akompaniamencie śpiewano utwory w antyku. Apollo, bóg
piękna, muzyki i sztuki, zsyłający natchnienie poetom, był
często przedstawiany właśnie z lirą.
□ O d m ia n y liry k i
Odmiany liryki
w zależności od pozycji podm iotu w utworze
liryka bezpośrednia liryka pośrednia
podm iot występuje tu w pierwszej osobie podmiot jest mniej lub bardziej ukryty, a swoje
gramatycznej i wprost przedstawia swe przeżycia uczucia i myśli wyraża np. za pom ocą opisów
i myśli krajobrazu lub sytuacji
liryka osobista liryka maski liryka opisowa liryka sytuacyjna
Liryka Podm iot wyraża uczucia i refleksje odnoszące się do doświadczeń sam ego poety
osobista
U w a g a ! Podmiot liryczny dawniej utożsamiano z autorem. W spółcześnie jednak uważa się, że nie
można m ówić o tożsamości „ja " lirycznego i autora, choć wiersze takie powstają na podstawie
doświadczeń lub światopoglądu twórcy
Liryka roli Podm iot jest postacią wyraźnie mną od autora

wypowiada się w swoim imieniu, bez związku z przeżyciami i światopoglądem twórcy
Liryka Podm iot jest kimś (czymś) innym niż autor (może przybrać dowoiną postać, np. osoby, zwierzęcia,
maski rośliny lub rzeczy)
w pewien sposób reprezentuje poglądy autora
Liryka Podm iot ukrywa swoje refleksje i emocje w opisie elem entów rzeczywistości (np. krajobrazu,
opisowa wnętrza)
Liryka Za pom ocą środków narracyjno-dramatycznych przedstawia sceny, wydarzenia, w których podmiot
sytuacyjna bezpośrednio me uczestniczy
Obok „ja" lirycznego pojawia się b o h ater liryczny (np. osoba, zwierzę, przedmiot), o którym
opowiada podmiot liryczny
w ięcej na W W W .ZD A SZ.TO

33. Liryka 101
O In n e ro d z a je lir y k i
a Liryka in w o k a c y jn a - utw o ry, w k tó rych p o d m io t lirycz n y z w ra c a się w p r o s t d o k o n k re tn e g o a d resa ta

(o b o k „ ja " lirycznego p ojaw ia się „ t y ” liryczn e). N a z yw an a także liry k ą a p e lu lub liryką zw ro tu do a d resata.
3 Liryka p od m io tu z b io ro w eg o - utwory, w których p o d m io t w ystęp u je w liczbie m n o g iej (jako „m y ” ).
Rodzaje liryki ze w z g lęd u na tem atykę: m iłosna, religijna, filozoficzna, p atrio tyczn a, polityczna.
O kreślenie sytuacji lirycznej w utworze
□ A n a liz a u t w o r u lir y c z n e g o
P o d c z a s a n a liz o w a n ia u tw o ru lirycz n e g o n a le ż y p rzed e w sz ystk im o k re ślić s y tu a c ję liryczną, czyli sytu ację

n a d aw cz ą, z której w yn ik a w yp o w ie d ź o so b y m ó w ią ce j w w ierszu . W tym celu należy o kreślić p ozycję tej osoby
w św ie cie p rz e d staw io n ym , jej relacje z in n ym i e le m e n ta m i tego św iata oraz typ w yp o w ied zi.
A b y o kreślić sytu ację liryczną, należy u w aż n ie przeczytać u tw ó r i w zakreślonych przez niego ra m ach o d p o w ie
d zieć na pytania d otyczące sytuacji nadaw czej (kto m ó w i? d o kogo m ó w i? o czym ?, w jaki sp o só b ?, ew en tu aln ie
także: kiedy m ó w i? g d zie? w jakim c e lu ?). N a s tę p n ie trzeba p o łączyć in fo rm a cje tak, by p o w s ta ł sp ó jn y obraz
sytuacji zaryso w an ej w w ierszu .
P o d cz a s określania sytuacji lirycznej w u tw o rz e należy ustalić:
a kto lub c o je st p o d m io te m lirycznym ,

a jaka je st sytuacja, w której p o d m io t się w yp o w iad a,
s czy m o ż e m y w w ie rsz u o d n a le ź ć b oh atera lirycznego n ie to ż sam e g o z p o d m io te m ,
■ czy utw ór m a konkretnego ad resata lirycznego,
a jaka je st fo rm a w yp o w ied zi,
a jaki typ liryki rep rez en tu je w iersz.
□ P r z y k ła d
■ O k re śl sytuację liryczną w p o d a n ym w ie rsz u Ju lia n a T u w im a Rzuciłbym to wszystko.
R z u ciłb y m to w sz ystk o , rz u ciłb y m o d razu,

O s ia d łb y m je s ie n ią w K u tn ie lub S ie ra d z u .
W K u tn ie lu b S ie ra d z u , R a w ie lub Łęczycy,
W p a rte ro w y m d o m k u , przy c ic h e j ulicy.
B yło b y ta m c ie p ło , c ia s n o , a le m iło,
D u ż o by s ię s p a ło , cz ę s to by się piło.
T am k o g u ty ra n k ie m n a o p ło tk a c h pieją,
T a m s ą s ie d z i d o b rz y tyją i g łu p ie ją .
P o s z e d łb y m d o karczm y, u s ia d łb y m w kąciku,
P o tym , c o n ie w ró ci, p o p ła k a ł p o cich u .
P o g a d a łb y m z T o b ą przy a m p u łc e w in a :
„ N o i có ż , k o c h a n a ? C óż, m o ja je d y n a ?
Ż a l c i za b a w , g w a ru , tę s k n o d o sto licy?
N u d z is z się tu p e w n o w K u tn ie lub Ł ę c z y c y ?"
N ic b yś nie o d rz e k ła , n ic, m o ja k o ch a n a ,
S łu c h a ła b y ś w ic h ru w k o m in ie d o rana...
I d u m a ła d łu g o w lęku i tę sk n icy:
- C z e g o o n tu szuka w K u tn ie lub w Ł ę c z y c y ? 1
Ju lia n T u w im , W iersz e w yb rar.e, W r c c ła w 1936.
102 J Z V. POETYKA
O d p o w ie d ź :
3 Kto m ó w i?
O s o b a m ó w ią c a w w ie rsz u w y p o w ia d a się w p ierw szej o so b ie liczby pojedynczej. Ś w ia d c z ą o tym form y

cz aso w n ik ó w (rp . poszedłbym , o sia d łb ym ). W ia d o m o , że jest m ężczyzną, a pew ne spostrzeżenia pozwalają
u to ż sam ić go z a u to rem - np. w w ie rsz u pojaw iają się nazw y m ie jsco w o ści w okolicach Ło d zi, rodzinnego
m iasta Tu w im a.
e Do kogo m ó w i?
W szóstej strofie ujaw nia się adresat liryczny. Je st to kobieta, o so b a bliska w yp o w ia d a jącem u się m ężczyź
nie, który m ó w i d o niej: ko chana, jed yn a. Z w ie rsz a w yn ika, że życio w e p ragnienia tej kobiety są in n e niż
m arz e n ia m ężczyzny - o n p ragnąłb y p o w ro tu na p ro w in cję, o n a w o la ła b y w ielkie m ia s to („Ż a l ci zabaw,
gw aru, tę sk n o d o s to lic y ?").
e O czym m ó w i?
O ch ęci porzucenia „tego wszystkiego", czyli najp raw d op odob niej życia w w ielkim m ie ście i zam ieszkaniu na
prow incji. W sió d m e j strofie jest m o w a o stolicy, w ię c m oże ch o d zić o W arszaw ę, gdzie Tuwim m ieszkał. O b
raz życia na p ro w in cji jest p oczątko w o sielan kow y („B y ło b y ta m ciepło, ciasn o , ale m iło ”, „sąsied zi d ob rzy” ),
jed nak osob a m ó w ią ca ła m ie ten nastrój, używ ając określeń w arto ściu jących negatyw n ie („tyją i g łu p ieją” ).
M o ty w pow rotu m ożna też ro zum ieć inaczej - jako w yraz idealizacji przeszłości, refleksję nad przem ijaniem
(„ P o tym , c o nie w róci, p o p ła k a ł po c ic h u ").
s W jakim c e lu ?
W w ierszu T u w im a brak jed n o zn aczn ych 'wskazówek dotyczących celu w yp o w ied zi. M o ż n a w ię c przyjąć, że
utw ór je st w yrazem pew nych em o cji - rozczarow ania co d zien n o ścią, tęsknoty za in nym życiem , pragnienia
pow rotu. W ie rs z stan o w i p ró b ę o d d a n ia p ew nego specyficznego nastroju, jakiem u ulega cz asam i (szcze
gólnie je sie n ią ) człowiek, który chciałby u ciec od kłopotów, p ro blem ó w , zo b o w iązań . Zazw yczaj jednak taki
stan d u ch a szybko m ija. P ytan ie retoryczne na końcu w ie rsz a , ch o ć zadaje je ukochana m ężczyzny, praw
d o p o d o b n ie n asu w a się je m u sam e m u .
* W jaki sposób?
W ie rs z rep rezentuje lirykę b ez p o śred n ią, o so b istą. Je st m o n o lo g ie m lirycznym , w który z o sta ły w łą cz o n e

e le m e n ty d ialo g o w e (pytania d o ad resata lirycznego). W utw orze z o sta ły z a sto so w an e liczne fo rm y trybu
p rz yp u sz cz ają ce g o (rz u c iłb y m , p o sz e d łb ym , p o g a d a łb y m ). O s o b a m ó w ią c a w w ie rsz u p od kreśla w ten
s p o só b hip o tetyczn ość ukazanej sytuacji, która jest d o p ie ro w sferze rozw ażań, a w ię c rozgrywa się jedynie
w św ia d o m o ści tej osoby. Tryb przypuszczający m o ż e też podkreślać brak m o żliw o ści o p isa n e g o pow rotu
(jeśli o d cz ytam y go jako pow rót d o czasu m in io n e g o ).
34. Gatunki liryczne 103
34. Gatunki liryczne

B -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Kształtowanie się gatunków lirycznych

d z ia ł na gatunki w liryce istniał ju ż w czasach antycznych. Kryterium była przede w szystkim tem atyka utwo-
w, czasam i też form a w iersza. Początkow o p od ział ten był ściśle przestrzegany, a różnice m iędzy gatunkam i
rdzo w yraźne. O d cz a só w ro m an tyzm u zaczęły się one zaciekać.
Podane definicje gatunków w większości odn oszą się d o liryki różnych epok literackich, od renesansu d o m oderni
zmu. W liryce współczesnej autorzy stosunkowo rzadko stosują się d o historycznie określonych reguł gatunkowych.
_ Najważniejsze gatunki liryczne
□ Frasz k a
To o d m ian a epigram atu, niewielki utw ór wierszowany, zwykle o charakterze żartobliw ym , czasem refleksyjnym,
oparty na d o w cip n ym pom yśle. Fraszka o p isu je cz ęsto zabaw ne scenki, zam kn ięte d o w cip n ą puentą. N azw a
:eg o gatunku została stw o rzo na przez Jan a K ochanow skiego (zob. 69 .Ja n Kochanowski -fraszki).
□ H ym n
Jest uroczystą p ieśnią pochw alną, sław iącą bogów, bohaterów lub :dee. W ystę p u je w wielu kręgach kulturowych
- utw ory o charakterze h y m n ó w m ożna znaleźć m .in. w Biblii. W średniow ieczu hym n, śp iew any podczas m szy
i uroczystości kościelnych, był jed nym z p o d staw o w ych gatun ków poezji religijnej. O d cz a só w ro m an tyzm u
autorzy h y m n ó w nie ograniczali się d o tem atyki religijnej i poruszali w nich p roblem y filozoficzne, etyczne,
egzystencjalne. W literaturze X IX i X X w. hym n sta w a ł się coraz częściej p ieśnią patriotyczną (hym n narodow y)
lub u zn aw an ą orzez różne w sp óln oty za sym b ol je d n o ści grupy, w yraz akceptow anych idei, p o sta w i dążeń.
Przykłady: Pieśń X X V z Ksiqg wtóiych Jar.a K ochanow skiego (n azyw an a Hym nem do Boga), H ym n do miłości
ojczyzny Ignacego Krasickiego, Hym n Juliusza Słowackiego.
O Oda
N a'eży do głównych gatunków poetyckich wywodzących się z liryki chóralnej w starożytnej Grecji, jest utworem w ier
szowanym , o budowie przeważnie stroficznej. O d y początkowo sławiły bogów i herosów, m og ły też być poświęcone
wydarzeniu, uroczystości, instytucji czy wzniosłej idei. Były utrzymane w podniosłym stylu i najczęściej m iały charakter
pochwalny lub dziękczynny. Często były skierowane bezpośrednio do adresata lirycznego. G atunek ten zyskał dużą
popularność w okresie klasycyzmu. Z kolei romantycy nadali m u now ą formę, pozbawioną klasycystycznych rygorów.
Przykłady: O da do młodości A d a m a M ickiew icza, O dy olim pijskie Ja ro s ław a Iwaszkiewicza.
O P ie ś ń
N ajdaw niejszy i najbardziej rozpow szechniony gatunek literacki, obejm ujący utw ory wykonywane z towarzysze
niem muzyki. Z czasem pieśń stała się sam odzielną fo rm ą literacką. O jej d aw nym związku z m uzyką świadczą:
■ rytm iczn o ść tekstu,

n budow a stroficzna, niekiedy z pow tarzającym się refrenem ,
H często w ystęp o w an ie paralelizm ów.
Tem atyka pieśni m o ż e być różnorodna. D o najpopularniejszych o d m ia n gatunkow ych należą pieśni: religijne,
historyczne, m iłosne, taneczne i biesiadne.
Przykłady: pieśni H o raceg o , pieśni Jan a K ochanow skiego (zob. 71 .Ja n Kochanowski - wybrane pieśni i psalm y).
O P s a lm
To wyw odząca się z Biblii podniosła pieśń religijna o charakterze m odlitew no-hym nicznym . W ś ró d 150 utworów,
w chodzących w skład Księgi Psalm ów , m o żn a w skazać utw ory o różnorodnej tem atyce: h ym n y p ochw alne sła
w iące potęgę i dobroć Boga, pieśń: dziękczynne, patriotyczne, błagalne, żałobne, pokutne, prorocze. Specyficzna
budow a wersyfikacyjna p sa lm ó w opiera się na antytezach oraz paralelizm ach. Psalm y były chętnie tłu m aczo n e
(zob. 71 .Ja n Kochanowski - pieśni i psalm y) i parafrazow ane przez tw ó rcó w różnych epok. O d e g ra ły w ażną
rolę w ew olucji poezji lirycznej, poniew aż d ostarczały poetyckich w zo rcó w odbiegających od tradycji antycznej.
104 V. POETYKA
O S ie la n k a
U tw ó r liryczny (rzadziej epicki lub d ra m a tycz n y) w yw o d z ący się z poezji

greckiej. O p ie w a ł uroki życia wiejskiego, urodę krajobrazu, związki człowieka
z naturą (to p o s arkadii - zob. 84. Ważne toposy kultury europejskiej). O p i
syw ał życie rolników, pasterzy, rybaków, Judzi żyjących z dala o d cywilizacji.
Przykłady: Pieśń świętojańska o Sobótce Ja n a Kochanow skiego, Laura i Filon
Franciszka Karpińskiego.
O Sonet
Form a utworu lirycznego pow stała w XI11 w. w e W ło sz e ch . S o n e t składa się

z czternastu w e rsó w i charakteryzuje się specyficzną budow ą. N ajczęściej
p o d zielo n y je st na d w ie strofy c z te ro w e rso w e i d w ie tró jw e rso w e. Strofy
cz te ro w e rso w e m ają rym y okalające ( abba ). S o n e t p isa n y jest zazwyczaj
jed enastozgłoskow cem albo trzynastozgłoskow cem . D w ie pierw sze strofy
m ają na o g ó ł ch arakter opisow y, a d w ie końcow e - refleksyjny. S o n e t jest
u w ażan y p o w sz e ch n ie za je d n ą z najtrudniejszych fe rm poetyckich, daje
jednak poecie m ożliw o ść w ykazania się um iejętnościam i.
Przykłady: Sonety krymskie A c a m a M ickiew icza, Krzak dzikiej róży w Ciem

nych Sm reczynach Jan a Kasprowicza.
□ Tren
Lu d w ik W ie s io ło w s k i, D a w id g ra ją cy
Je s t lirycznym u tw o re m ż a ło b n ym p o c h o d z ą c y m ze staro ż ytn e j G re cji. n a h a rfie , 1881
To pieśń lam en tacyjn a o charakterze zoliźonym d o elegii. W yrażała żal po
czyjejś śm ierci, p rz yp o m in ała czyny i zasługi zm arłego, podkreślała jego B ib lijn e p sa lm y oraz p o stać króla
zalety. S ta łym i e le m en ta m i trenu były także p ou czenie i pocieszenie, prze D aw id a, k tó re m u przypisuje
się a u to rs tw o w ie lu z nich,
znaczone przede w szystkim dla bliskich o so b y zm arłej.
często s ta n o w iły in sp irację dla
Przykłady: Treny ¡and Kochanow skiego (zob. 70.Jo n Kochanowski - „Treny"), m alarzy, ko m p ozytorów , poetów .
w iersze z cyklu Anka W ład ysła w a Broniew skiego. W ie s io lk o w sk i p rzed staw ił D aw ida
jako piękn ego, n a tch n io n eg o
m ło d z ień ca - id e a ł artysty.
□ In n e g a t u n k i liry c z n e
* Anakreontyk - utw ór poetycki sław iący piękno życia, m iłość, w ino, biesia
dy w gronie przyjaciół. N azw a pochodzi od greckiego poety Anakreonta
z Teos (V I / V w. p.n.e.).
n D ytyram b - początkow o podniosła pieśń pochw alna na cześć D ionizosa,
śp iew an a przez chór. P ra w d o p o d o b n ie z mej w ła śn ie w yw od zą się oba
gatunki d ram atu greckiego (zarów no tragedia, jak i kom edia). W czasach
późniejszych dytyram b stał się hym nem pochwalnym utrzym anym w pod
niosłej tonacji, o różnorodnej tem atyce.
■ Elegia - początkow o była to p raw dopodobnie pieśń pogrzebow a, bliska
trenowi. Później w ram ach tego gatunku p o d ejm o w an o różną tematykę:
m iło sn ą, polityczną, b iesiad n ą, m ito lo g iczn ą. W poezji greckiej jej naj
w ażniejszym w yróżnikiem był charakterystyczny rodzaj w iersza - dystych
(d w u w ie rsz ) elegijny. O d cz a só w ren esan su m ia n e m elegii określa się
utwór liryczny o dow olnej form ie, lecz poważnej treści, utrzym any w tonie
sm u tnej zad u m y lub skargi, dotyczący sp raw osobistych lub p roblem ów
egzystencjalnych. W ła d y s ła w tuszczkiew icz, Ja n
K o ch a n o w sk i z U rsz u lk ą, X IX w.
- Ep igram at - w starożytnej G recji określano tak w ierszo w an ą inskrypcję
um ieszczaną na grobow cach lub dziełach sztuki. W czasach nowożytnych
A uto rem n ajsłyn n iejsz ych tre n ó w
jest to nazwa zwięzłego, aforystycznego utworu poetyckiego, zamkniętego w literatu rze polskiej je st Jan
w yrazistą i zaskakującą puentą. Ep igram aty często m ają charakter h u m o K o ch an o w sk i. Po śm ierci ukochanej
córki n a p isa ł cykl d z ie w ię tn a stu
rystyczny lub satyryczny. Ich tem atyka m oże być różnorodna: od nap isów
tre n ó w , n a z yw a n ych „lite ra c k im
nagrobnych pośw ięconych zm arłym po utw ory erotyczne czy biesiadne. p o m n ik iem m iłości".
35. Ep ika. T yp y n a rra c ji 105
35. Epika. Typy narracji
Pochodzenie epiki
Epika w y w o d z i się z p ie rw o tn ych form narracji m ó w io n e j, takich jak: p o d a n ia , b aśn ie. Ju ż w staro ż ytn o ści
u kształto w ała się fo rm a e p o su o p a rteg o na m ito lo g icz n ych o p o w ie ś c ia c h o bogach i b o h aterach (np. b ab i
loński Gilgam esz, Iliado i Odysejo H o m e r a ). O d początku X IX w . d o m in u ją cy m i w ep ice g a tu n k am i s ta ły się
pow ieść, o p o w ia d a n ie i now ela.
Epika jako rodzaj literacki

Epika to jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich. O świecie przedstawionym utworu, fikcyjnej rzeczywistości,
w której poruszają się bohaterowie, opowiada fikcyjna osoba stworzona przez autora - narrator. Pozycja narratora
w utworze i jego stosunek d o fabuły tworzą sytuację narracyjną. W ypowiedź narratora nazywa się narracją. Podm iot m ó
wiący pokazuje czytelnikowi świat przed stawiony przez opowiadanie i opis. przytacza też dialogi i m onologi bohaterów.
.V dziele epickim w ystęp u je fab u ła , czyli ciąg zdarzeń rozw ijających się w czasie, często p ow iązanych ze sobą
związkiem przyczynowo-skutkowym, a przede wszystkim pełniących istotną funkcję z perspektywy całości utworu
(celu fab uły i narracji, idei utw oru itp.). W skład fabuły w c h o d z ą w ątki - ciągi zdarzeń zw iązanych z jednym lub
kilkom a b o h ateram i. N a to m ia s t zd arzenia b ez p o śre d n io re la cjo n o w a n e przez narratora, d ziejące się niejako
..przed o c z a m i" czytelnika, stan o w ią akcję.
N arrator
Ważnym elem en tem analizy utworu epickiego jest określenie pozycji narratora w zględem świata przedstawionego.
O d tego zależy, ile czytelnik będzie w stanie dow iedzieć się o tym świecie i poczynaniach bohaterów. Istnieją tu dwie
zasadnicze m ożliwości: narrator jest usytuowany (najczęściej jako bohater) w świecie przedstawionym lub poza nim.
W pierw szym przypadku na o g ó ł w yp o w ia d a się w pierw szej o so b ie liczby pojedynczej i m ó w i o w yd arzeniach,
w których uczestniczy, co spraw ia, że jeg o k o m p eten cje p o zn aw cze są w istotny s p o s ó b o g ran icz o n e. W d ru
gim przypadku w y p o w ia d a się w trzeciej o s o b ie i m o ż e , c h o ć nie m u si, d y s p o n o w a ć z n a cz n ie sz erszą niż
b o h atero w ie w ie d z ą o św iecie p rzed staw io n ym . O k reśla się g o w ó w c z a s m ia n e m n arratora w szechw iedzącego
(np. Krzyżacy H e n ryk a Sie n k iew icz a ).
Istotnym czynnikiem jest kw estia w id o cz n o ści narratora w strukturze dzieła. Z tej perspektywy m o żn a w yróżnić
ró żn e typ y narratora.
N arrato r personalny - jest ukryty za św iatem przedstaw ionym , nie ujaw n ia swej o b ecn o ści w w a rstw ie językowej
dzieła. M a m y z m m d o czyn ien ia wtedy, gdy narracja jest p ro w a d z o n a w trzeciej osobie, z w ykorzystan iem
śro d kó w charakterystycznych dla m o w y p ozo rn ie zależnej, a narrator o p isu je św iat p rzed staw io n y w spo só b
p ozo rn ie obiektyw ny (np. Przedwiośnie Stefan a Ż e ro m sk ie g o ).
N a rra to r a u k to ra ln y (a u k to ria ln y ) - je st zaw sze w id o cz n y w stru kturze p o w ie śc i, c h o ć m e należy d o św ia ta
przed staw ionego. Czytelnik m a d o czynienia z jego k o m en tarzam i, w trą ce n ia m i, pozn aje jeg o p oglądy i s to s u
nek d o o pisyw anych postaci, cz a se m u to ż sam ia g o też z a u to re m p ow ieści lub o p o w ia d a n ia (np. Don Kichot
C ervan tesa, Potop H e n ryk a Sien k iew icza).
N arrato r p ierw szoosobow y - je st z aw sz e b o h aterem i o p o w ia d a o sobie, a p rzynajm niej o św iecie, w którym
„żyje" (np. M ikołaja Doświodczyńskiego przypadki Ignacego K rasickiego). Prezen tu je własny, subiektyw ny punkt
w id zen ia. M o ż e też u ja w n iać się w pierw szej o so b ie jako kreator św iata p rzed staw io neg o i z w ra ca ć się bezpo
śre d n io d o czytelnika (n p . Kubuś PaiaSista i jego pan D en isa D id erota).
W s k a z a n e typy n a rrato ró w m o g ą z m ie n ia ć sw o je u sytu o w a n ie w o b ręb ie jed nej p o w ie ści lub też m asko w ać
p raw d ziw ą rolę, jaką odgryw ają w utworze.
W u tw o rz e e p ick im najczęściej w y stę p u je je d en narrator, a le c z a s e m au to rzy w p ro w a d z a ją w ię k s z ą liczbę
p o d m io tó w m ó w ią c y c h . M o ż e się to o d b y w a ć n a z a sa d z ie w łą c z e n ia d o tekstu p a m ię tn ik a cz y d zien n ik a
je d n e g o z b o h a te ró w (np. Lalka B o le s ła w a P ru s a , Ludzie bezdom ni S te fa n a Ż e ro m s k ie g o ) lub n a p rz e m ie n
n e g o o d d a w a n ia g ło su kilku b o h a te ro m , n ierz ad k o o p o w ia d a ją c y m o tym s a m y m z d a rz e n iu (Bram y raju
Je rz e g o A n d rz e je w sk ie g o ).
106 V. POETYKA
Typy narratora
Usytuowanie względem Osoba gramatyczna Wiedza o świecie Stosunek do świata

św iata przedstawionego przedstawionym przedstawionego
Ł.- ■■.. »-— i — . .. .... .....
w świecie przedstawionym 1. os. Ip. o ograniczonej wiedzy subiektywny

bohater
w świecie przedstawionym 3. os. Ip. o ograniczonej wiedzy różny

- świadek
poza światem przedsta 3. os. Ip. wszechwiedzący pozornie obiektywny

wionym ukryty (narrator (patrzący „okiem kamery")
personalny)
L..--- — . ---- _ . j
poza światem przedsta l.o s . Ip. wszechwiedzący różny

wionym - ujawniający się
(narrator auktoralny)
A-- -- -- ■ , X
- Inne podstaw ow e pojęcia z zakresu epiki
□ S y t u a c ja n a r r a c y jn a
Przed staw io n e powyżej okoliczności usytuow ania i funkcjonow ania narratora w utw orze epickim., a także jego
reiacje z czytelnikiem oraz spo só b prow adzenia narracji tw o rzą sytuację narracyjną.
□ N a r r a c ja
Kwestia narracji jest podstawowa dla epiki. Narracja to m onologow a w ypow iedź narratora, prezentująca ciąg usze
regowanych w określonym porządku wydarzeń, w których uczestniczą bohaterowie, oraz m iejsce akcji. Narracja
przybiera form ę opow iadania, gdy są relacjonow ane zjawiska dynam iczne, rozwijające się w czasie (wydarzenia),
!ub opisu, gdy przedm iotem relacji są zjawiska statyczne (krajobraz, wnętrze, przedm iot, wygląd postaci).
Podstawowe typy narracji
personalna auktoralna (auktorialna) pierwszoosobowa
Narrator jest ukryty za światem Narrator ;est wyraźnie widoczny Narrator należy do świata przedsta-
przedstawionym, trzecioosobowy, w utworze, pierwszo- lub trzeciooso- wionego, jest jednym z bohaterów,
pozornie obiektywny, nie wygłasza bowy. N ie należy d o świata przed- obdarzonym większą lub mniejszą
własnych komentarzy, „oddaje głos” stawionego, a tylko opowiada o nim, 'wiedzą na temat tego świata
postaciom nie szczędząc własnych wtrąceń,
ingerencji i komentarzy
O F a b u ła
Fabuła to sw oisty kręgosłup dzieła epickiego. O b e jm u je wszystkie w ydarzenia, o których czytelnik dow iaduje
się w utw orze, z a ró w n o re la cjo n o w a n e przez narratora, jak i p rzed staw io n e w d ialo g a ch oraz m o n o lo g a ch
b ohaterów . Fab uła m o ż e b yć je d n o w ą tk o w a (n ajcz ę ście j w o p o w ia d a n ia c h i n o w e la c h ) lub w ie lo w ą tk o w a
(w ep o p e jach , o p o w iad an iach , p o w ie ścia c h ). W ą tk i na o g ó ł układają się h ierarch iczn ie - w ątek g łó w n y jest
u zu oełn iany przez poboczne, m ożliw a je st też ich rów norzędność.
□ B o h a t e r o w ie
B o h ate ro w ie to fikcyjne postaci w ystęp u jące w św iecie przed staw ionym utw oru. B o h ate r je st konstrukcją zbu
d o w an ą z różnych elem entów , takich jak cechy w yglądu i charakteru, działania, m yśli, w yp o w ied zi. P o sta ć taka
m oże być w zo ro w an a na konkretnej o so b ie żyjącej w św iecie rzeczyw istym , jed nak naw et w ted y m a charakter
fikcyjny, jest b o w iem su b iek tyw n ą w iz ją a u to ra . B o h a te ro w ie w ep ice są ch arak teryzo w an i przez narratora
(w w a rstw ie narracyjnej), innych b o h ateró w i sam ych siebie (w diaiogach lub m o n o lo g a ch ), a także p ośrednio
przez sw oje zachow ania, postawy, środow isko.
35. Epika. Typy narracji 107
Typy bohatera
g łó w n y Jeden bohater, w okół którego jest zogniskowana akcja. Nierzadko występuje kilku bohaterów
głównych i żaden z nich me m a dom inującej pozycji. Nawet postać tytułowa niekoniecznie
m usi być głównym bohaterem (np. Pan Tadeusz Adama Mickiewicza)
* ■'■ ■1 1
p ierw sz o p la n o w y Postać, która stale towarzyszy głównem u bohaterowi, odgrywa w jego życiu znaczącą rolę,
często prowadzi z nim dialogi (np. Izabela Łęcka w Laice Bolesława Prusa)
d ru g o p la n o w y Postać, która uczestniczy jedynie w niektórych wydarzeniach, pozostaje w związkach z boha

terem głównym , ale stanow i tylko tło (np. hrabia Tom asz Łęcki w Lalce Bolesława Prusa)
epizodyczny Postać, która pojawia się w pojedynczych sytuacjach, na m arginesie głównego wątku fabuły
(np. studenci Patkiewicz i M aleski w Lalce Bolesława Prusa)
zb io ro w y Z e s p ó ł równorzędnych bohaterów tak dobranych, żeby stanowili grupę reprezentatywną dla

jakiegoś środowiska czy klasy społecznej (np. szlachta litewska w Panu Tadeuszu Adam a
M ickiew icza czy chłopi lipeccy w Chłopach W ładysław a Stanisława Reym onta)
p ozytyw n y Postać skonstruowana tak, że czytelnik solidaryzuje się z nią i uważa za w zór do naśladow a
.t T r nia (np. Jurand ze Spychowa z Krzyżaków Henryka Sienkiewicza)
n e g a ty w n y Postać budząca negatywne em ocje, oceniana krytycznie przez czytelnika (np. Bogusław
R ad z iw iłłz Potopu Henryka Sienkiewicza)
statyczny Postać od początku do końca rozwoju akcji zasadniczo niezm ienna pod względem cech
charakteru, postaw i poglądów
dynam iczny Postać: przeżywająca wewnętrzną, a czasem i zewnętrzną przem ianę pod w p ływ em wydarzeń,
w których uczestniczy (np. Jacek Soplica z Pana Tadeusza Adam a M ickiewicza)
□ D ia lo g i i m o n o lo g i
W utw orach epickich narrator m o ż e przytaczać dialogi i m o n o lo g i b o h ateró w bez ingerencji w ich przebieg: m ó
w im y w ó w cz as o m o w ie niezależnej. Dialogi i m o n o lo g i postaci są istotnym czynnikiem d yn am izu jącym akcję.
Z kolei m ow a pozornie zależna charakteryzuje się p o łączen iem punktów w id zen ia dw óch p o d m io tó w w ypowiedzi
- narratora i bohatera. Szczególną form ą w yrażania je st w ep ice m onolog w ew nętrzn y, czyli c o najm niej kilkuz-
d an io w y fragm ent tekstu, będący przytoczeniem ujętych w słow a, ale niew ypow iedzianych myśli bohatera. M yśli
te są przedstaw iane w postaci m o w y niezależnej lub m o w y pozornie zależnej.
O Przykład
■ Który z p od anych fra g m e n tó w Lalki B o le s ła w a P ru s a je st przykładem m o w y p o z o rn ie z a leżn ej?
A . „T rzeba ta m p ó jś ć i c o ś d a ć - p o m y ś la ł i w y ją ł z k asy p ię ć zło tych półiim periałów . - C h o cia ż - d o d a ł po

ch w ili - p o s ła łe m im ju ż dyw any, ptaszki śp ie w a ją ce , pozytywkę, n a w e t fo n ta n n ę !... To ch yb a w ystarczy
n a z b a w ie n ie jed nej duszy. N ie p ójd ę.”
B . Z a m ło d u m ó w io n o jej p o w sz e ch n ie , że p a n n a ła d n a i d o b ra, ch o ćb y nie m iała m ajątku , m o ż e je d n a k

w y jś ć za m ą ż . B yła d o b rą i ła d n ą , lecz za m ą ż nie w ysz ła. P ó ź n ie j m ó w io n o ró w n ie ż p o w s z e c h n ie , że
w y k s z ta łc o n a n a u c z yc ie lk a z d o b y w a s o b ie m iło ś ć p u p iló w i s z a c u n e k ich rodziców .
C . D la o s ó b p o silających się w tej c o rad ca ja d ło d a jn i, dla jej w ła ścicie la , s u b ie k tó w i c h ło p c ó w przyczyny
klęsk m a ją c y c h p a ś ć na S . W o k u ls k ie g o i je g o s k le p g a la n te ry jn y b yły ta k ja s n e , ja k g a z o w e p ło m y k i
o ś w ie tla ją c e zakład . P rz ycz yn y te tk w iły w n ie s p o k o jn y m ch a ra k te rz e , w a w a n tu rn ic z y m życiu , zresztą
w n ajśw ieższym p o stęp k u czło w iek a, który m a ją c w ręku p ew n y kaw ałek ch le b a i m o ż n o ś ć u częszczan ia
d o tej o to tak p rz yz w o ite j re s ta u ra c ji, d o b ro w o ln ie w y rz e k ł się re s ta u ra cji, sklep z o s ta w ił n a O p a tr z n o
ści b oskiej, a s a m z c a łą g o tó w k ą o d z ie d z ic z o n ą p o ż o n ie p o je c h a ł na tu re ck ą w o jn ę ro b ić m ają te k .1
O d p o w ie d ź : M o w a p o z o rn ie zależna została z a sto s o w a n a w e fra g m e n cie C - d ru g ie ze zd ań o d zw iercied la

s p o só b m yślen ia postaci w s p o m n ia n y c h w zd an iu pierw szym . W s k a z u ją na to zaw arte w w yp o w ied z i e le m en ty
ięzyka p o to cz n e g o (np. frazeologizm y - „m a ją c w ręku p ew n y kaw ałek c h le b a ") cz y o d n ie sie n ia d o opisyw anej
uacji („u c z ę s z cz a n ia d o tej o to tak przyzw oitej re s ta u ra cji"). Fra g m e n t A je st przykładem m o w y niezależnej
pow iedzi W o ku lskieg o z o sta ły w yo d rę b n io n e g raficznie), fragm en t B - m o w y zależnej („m ó w io n o [...], że” ).
Cytaty za: Bolesław Prus, Lolka. http://wolnelektury.pl/
108 V. POETYKA
□ Czas w u tw o rz e e p ic k im
N ależy odróżniać od siebie:
□ czas fabuły - obejm ujący wszystkie wydarzenia w utworze od najwcześniejszego do najpóźniejszego (m o ‘

rozciągać się nawet na wiele stuleci),
□ czas akcji - tylko te zdarzenia, których rozwój czytelnik śledzi „n a bieżąco",
0 czas narracji - czas o pow iad ania (na o g ó ł późniejszy od czasu opisywanych zdarzeń).
Czas narracji jest w zasadzie tożsam y z czasem potrzebnym d o przeczytania tekstu.
N arrato r m oże przedstaw iać w ydarzenia w kolejności chronologicznej bądź w toku o p o w iad an ia powracać
do wcześniejszych zdarzeń na zasadzie retrospekcji. |
Inną kwestią jest różnica m iędzy czasem pow stania utw oru a czasem rozgrywających się w m m wydarzeń. 1
c G d y akcja toczy się w czasach w spółczesnych autorowi (nie czytelnikowi), a pisarz wiedzę o świecie przed
staw ionym czerpie z autopsji, m am y d o czynienia z epiką współczesną (np. Laika Bolesława Prusa).
e Kiedy au to r pisze o wydarzeniach dziejących się przed jego narodzeniem i opiera się na różnych źródłach.
tworzy epikę historyczną (np. Potop).
b G d y pisarz 'wybiega w przyszłość, wykorzystuje w łasn ą fantazję i tworzy świat, który dopiero m oże zaistnieć,
m ó w im y o epice fantastycznonaukowej (np. Solaris Stanisław a Lem a),
a Jeśli świata przedstawionego nie da się przyporządkować do konkretnego czasu rzeczywistego, jak w baśniach
czy pow ieściach fantasy, m am y d o czynienia z epiką fantastyczną (np. Hobbit, czyli tam i z powrotem Johr.a
Ronalda Reuela Tolkiena).
.................
•v czas napisania *
36. Gatunki epickie 109
36. Gatunki epickie
Pochodzenie gatunków epickich
Najważniejsze gatunki epickie

□ B a jk a
p 3 l S = l = S = p
f f i S » pS ;f n” Eo “ ckiego ,zob-7z “ ■- - -p- * * .
□ Baśń
Prz yk ła d y: utwory Charles’a Perraulta. braci Grim m , Hansa Christiana Andersena.
□ D z ie n n ik
? Z Z d,ZOnP na bJ eŻąC° ' d3t0W ane W P ° rządku ch ro n °l°g ic z n y m zap.sk, zaw ierające spostrzeżeń,a refleksie
d Z Ir T y r ZąCej- WŚrÓd ,iCZnyCh 0dm,an * * > S atunku « y m Ł i d m .in S n k in 1 v
E S S S S S ® » « « K S d d
O Epos (e p o p e ja , p o e m a t heroiczny)
¿eden z głó w n ych g a tu n k ó w epiki, d o m in u ją c y w literaturze tego

rodzaju aż d o czasu p o w stan ia powieści. O b e jm u je ro zb u d o w an e
utwory, zazwyczaj w ie rsz o w an e , których leg en d am i lub historyczni
b o h a te ro w ie b io rą u d z ia ł w w y d a rz e n ia ch w a ż n y c h dla s p o łe c z
ności. E p o s w yw od zi się z m itów , p od ań i baśni. U trw a la p am ięć
o p o sta cia ch i z d arz en iach isto tnych z p erspektyw y cz ło n k ó w tej
sp o łe cz n o ści; bywa p isa n y w celu u m o cn ie n ia w a rto ści i w ierzeń
religijnych a lb o w ytw orzenia więzi (np. n aro d o w ej) przez u ś w ia d o
m ie n ie o d b io rc o m w s p ó ln o ty ich losów. W tradycji epiki e u ro p e j
skiej w z o rc o w y ch arak te r zyskały e p o s y przyp isyw ane H o m e ro w i
Inada i Odyseja. Ś re d n io w ie c z e u kształto w ało w ielo rak ie form y
eposu rycerskiego i eposu lu do w ego , zw iązan e z lo kalnym i poda- -------
niam i, jak np. cykl o królu A rturze i rycerzach O krągłego S to łu czy Peter Paul Rubens’ Achilles i Hektor, 1630-1635
francuskie ckansons de geste. E p o s e m je s t także Boska Kom edia
D antego. N ajw ybitniejszym polskim d ziełem m aiacym cechy eDosu A uV? ta pr2edstawi>s|y n" ą walkę Achillesa
| e s . P » M « a A d a ™ Mickiewicza. ” , P °
110 V. PO ETYKA
□ Legenda
O p o w ie ś ć p o słu g u jąca się e le m e n ta m i niezw ykłości oraz c u d o w n o ś c i, zw iązan a z Życiem św iętych, a tak
b o h ateró w historycznych lub lu d o w ych , p ierw o tn ie w form ie ustnej. W śred n io w ieczu b yły p o p u larn e legendy
hagiograficzne - w yid ealizow ane Żywoty świętych, czasem przedstawiające treści apokryficzne. W s p ó łc z e śn ie I
gend ą nazywa się rów nież podania ludow e z elem entam i fantastyki (np. Legendy warszawskie Artura O p p m a n a
0 N o w e la
N iew ielkich ro z m iaró w u tw ó r prozatorski o w yraźn ie zarysow anej akcji, z jed n o w ątk o w ą fabułą, pozbaw iony
wszelkich elem en tó w zbędnych dla rozwoju w ydarzeń. Skond ensow ana form a w ypow iedzi zwiększa dram atyzm
1w ym u sz a d u żą d yn am ikę zdarzeń, prow adzących w kierunku punktu kulm inacyjnego, czyli m o m en tu decydu
jącego o losie bohatera. N o w e lę najczęściej kończy w yraźnie zaakcen tow an a puenta. Je s t to jeden z głów nych
- obok o p o w ia d a n ia i pow ieści - now ożytnych g a tu n k ó w prozy. N ajw iększą p o p u larn o ść o sią g n ą ł w X IX w.
O O p o w ia d a n ie
Krótki utw ór prozatorski o prostej fabule, p o d o b n y d o noweli ze w zględu na objętość, ale z n a cz n ie bardziej
zróżnicow any. G a tu n k u teg o nie ch arak teryz u ją je d n o z n a c z n e w yzn aczn iki fo rm a ln e : m o ż e m ie ć d o w o ln ą
ram ę kom pozycyjną, ra b u łę o p o w iad an ia często u z u p e łn ia ją dygresje, o p isy i fragm en ty refleksyjne, a często
także epizody poboczne. W prozie d w u d ziesto w ieczn ej luźne o p o w ia d a n ie n iem al całko w icie w yp arło nowelę.
□ P a m ię tn ik
P isan a prozą, na o g ó łw porządku ch ro no lo g icznym , relacja o przeszłych (niebieżących) w yd arzeniach, których

autor był św iadkiem lub uczestnikiem . C zęsto zaw iera odautorskie kom entarze. Pam iętniki znano ju ż w starożyt
n o ści (p is a łje m .in . Ju liu sz C ezar). W P o lsce stały się pop ularne w okresie baroku. W s p ó łc z e ś n ie są u zn aw an e
za gatunek paraiiteracki i zaliczane d o literatury faktu. Z pam iętnika w yw od zą się niektóre podgalunki powieści
(powieść podróżnicza, powieść-pamiętnik).
Przykłady: Pam iętniki Ja n a C h ryzosto m a Paska, Pam iętnik z powstania warszawskiego M iro n a Białoszewskiego.
□ P o w ie ś ć
P o d staw o w y gatunek prozy epickiej, utw ór wielow ątkowy, ukazujący losy w ielu b o h ateró w (głów nych, d ru g o
planow ych i ep iz o d ycz n ych ); św iat p rzed staw io n y p o w ie ści je st p rezen to w an y czytelnikow i przez narratora.
Z a sa d y kom p ozycyjne tego gatunku są d o ść d o w o ln e i elastyczne, a p o n ad to ulegały znaczn ym przem ian om
w każdej epo ce. P o w ie ś ć now ożytna p ow stała w X V III w., w yw od zi się z d w ó ch źród eł: p am iętnika i listu (p o
w ieść pam iętnikarska i e p isto la rn a). W X IX i X X w. gatunek ten nieb yw ale się ro z w in ą ł i w ytw o rzył d u żą liczbę
ró żno rod nych o d m ia n , m .in. takich jak pow ieść:
© historyczna,
o przygód owa,
© podróżnicza,
o krym inalna,
© detektywistyczna,
g sensacyjna,
© polityczna,
© biograficzna,
© obyczajow a,
o fantastycznonaukow a,
o fantasy,
© psychologiczna.
Bartolomé Esteban Murillo, Powrót syna
marnotrawnego, 1667-1670
O P rz y p o w ie ś ć (p a ra b o la )
G a tu n e k literatury m oralistyczno-dydaktycznej, który charakteryzują:

W iele znanych przypowieści znajduje
s c h e m a ty z m fabuły, u p ro sz cz e n ia w konstrukcji p o staci oraz w n ar się w Biblii, szczególnie w Nowym
racji. Postaci i zdarzenia w p rzyp ow ieści nie są w aż n e ze w zględu na Testamencie, np. Przypowieść
o synu marnotrawnym, Przypowieść
sw e cechy, lecz ukazują alegoryczne lub sym b oliczne znaczenia św iata
o siewcy czy Przypowieść o miłosiernym
p rzed staw io neg o - przekazują u n iw e rsa ln e p raw d y m oralne. Sam arytaninie.
w ię c e j n a w w w . z d a s z .TO
36. Gatunki epickie 111
□ Satyra
pewnych sytuacji. N ie proponuje lednak rozwiązań n L v t v w n J * a je na szkodllw° s ć czy absurdalność
pokazuje ludzi i wydarzenia w krzywym zwierciadle w y k o w s t u ie k L k aT en ą,eSl ° T ' eSZająCa negaCja' Gatunek ten
rzymskiej. Autorem najlepszych polskich satyr byt Ignacy Krfs.cki IŻon ^ ^ S'ę Z ilteratury
ne P oJa„ , ^ si, pj e t& v
Inne gatunki epickie
I f l l M i i i i s s
■ b ,= S 2 S S S ? ^ “ r
Antym onachom achia, M pzeida Ignacego Krasickiego ^ “ ^Tyi11 W- Przykłady: M onathom achia,
Zadanie
° Z a d a n ie !.
w - d * Co tu począć? N ie m am
z boZe i m oje dobra. I pow iem 3^ ^ * * ""» * «

■użyy/aj! Lecz Bóg rzekł d o niego: „Głupcze jeszcze tei n o c v z a L a 'ata złozone; oopoczywaj, jedz, pij
“ * dz,eie * * * » > * k» ^ « ¿ ¿ js k
Zaznacz popraw ną nazwę gatunku i wszystkie w łaściw e uzasadnienia
iT ś z z s z
8
s
Przywołany tekst jest
Odpowiedź
Uzasadnienie
przypowieścią, ponieważ A. zawiera dialog.

opowiadaniem,
B. ma ukryte znaczenie alegoryczne.
C. fabuła utworu jest schematyczna.
0. ma wymowę moralistyczno-aydaktyczną.
E. narrator wypowiada się w czasie przeszłym.
E. realia świata przedstawionego są ubogie.
! G ' ukazuje wydarzenia związane z jednym bohaterem.
Pismo Święte Starego, Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia. Wydawnictwo Pallo«,n

um, Poznań - Warszawa 1990.
w ię c e j no w w w .Z D A SZ .T O
112 V. POETYKA
37. Dramat
M Cechy dram atu
Z D ra m a t jako g a tu n e k literacki
D ram at to jeden z trzech podstaw ow ych rodzajów literackich. O b ejm u je utwory, które przew ażnie są przezna
czone do w ystaw iania na scenie (poza tzw. d ra m a te m n iesce m cz ry m ). U tw o ry takie m ają fabułę, a ich akcja
przedstaw iana jest przez sam ych bohaterów . D zieło d ram atyczn e zalicza się d o literatury jako tekst wyrażony
w języku, n ato m iast jego realizacja sceniczna należy d o sztuki teatru (zob. 10. Teatr).
W d ram acie - poza w yjątkow ym i przypadkam i - brak podm iotu m ów iącego, który prezentowałby świat przed
stawiony. Czytelnik m a d o czynienia jedynie z dialogam i i m onologam i bohaterów (czyli tekstem głów nym ) oraz
didaskaliam i, które zawierają wszystkie inform acje p o m o cn e w inscenizacji (tw orzą one tekst poboczny). Świat
przedstaw iony d ram atu jest zwykle zogniskow any w o k ó ł w yraźnie zarysowanej akcji, która rozwija się dzięki
dialogom i d ziałan iom bohaterów . Tekst w d ram acie na o g ó ł podzielony jest na akty, a w ich obrębie na sceny.
■ Pod staw ow e pojącia z zakresu dram atu
O Fab u ła i akcja
W tradycyjnym d ra m a cie fabuła jest zwykle jednow ątkow a i przedstawia d ziałania zm ierzające d o rozwiązania
konfliktu dram atycznego, natom iast akcja to wydarzenia rozgrywające się bezpośrednio „n a o czach " czytelnika.
Fabułę m og ą u zu p ełn iać inform acje o zdarzeniach poprzedzających akcję, zaw arte w dialogach i m onologach
bohaterów . W klasycznym d ra m a cie (d o m in u ją cy m d o cz a só w ro m a n tyz m u ) akcję rozpoczyna ekspozycja
(zaw iązanie sie akcji), czyli zdarzenie prow okujące Konflikt stan ow iące początek rozwoju w ypadków. Potem
n astęp u je rozw inięcie akcji: konflikt pogłębia się, aż d ochodzi d o punktu kulm inacyjnego, by poprzez pery
petię, czyli zdarzenie zm ieniające bieg akcji, staw iające bohatera w o b e c nowej sytuacji, d o jść d o rozwiązania
(w kom edii jest to najczęściej happy end, a w tragedii katastrofa).
□ M o n o lo g
M o n o lo g to ciąg ła w y p o w ie d ź je d n e g o p o d m io tu ,
s a m o d z ie ln a i a u to n o m icz n a , cz a se m d efin io w an a
jako opozycyjna do w ypow iedzi w chodzących w skład
dialogu, lecz częściej uznaw ana za form ę potencjalnie
dialogow ą. W y s tę p u je w e w szystkich rodzajach lite
rackich (w liryce jako m on o log liryczny). W d ram acie
jest je d n ą z d w ó ch głów nych - obok dialogu - form
organizacji tekstu.
M o n o lo g u jący bohater p rzem aw ia d o sam ego siebie
lub d o odbiorcy. M o n o lo g w yraż a m yśli i uczucia,
m o ż e też m ieć ch arakter narracyjny i być rodzajem
o p o w ia d a n ia (n p . relacja S o b o le w s k ie g o w sce n ie
w ięziennej w III cz. Dziadów).
Dziady, cz. III,

reż. Kazimierz Dejmek, 1967,
Teatr Narodowy w Warszawie,
Gustaw Holoubek jako Konrad
Przykładem monologu bohatera

jest Wielka Improwizacja Konrada
w III cz. Dziadów Adama Mickiewicza.
37. Dramat 113
O D ialog
D ia lo g to in acz ej ro z m o w a , w y m ia n a zd ań m ię d z y d w ie m a lub kilkom a o s o b a m i. M o ż e o n w y s tę p o w a ć w e
w szystkich ro d z aja ch literackich, je d n a k tylko w d ra m a c ie je st p o d s ta w o w ą (p o z a m o n o lo g ie m ) fo rm ą o rg a
nizacji tekstu.
funkcja fabularna funkcja informacyjna funkcja charakteryzacyjna
Stan o w i siłę napędow ą akcji U zu p ełn ia 'wiedzę odbiorcy O kreśla tem peram ent,
na tem at sytuacji, zam iarów cechy charakteru, poglądy
bohaterów, 'wydarzeń bohaterów
rozgrywających się poza
w łaściw ą akcją
□ D id a s k a lia (te k s t p o b o czn y)
O p r ó c z d ia lo g ó w i m o n o lo g ó w w te k ś c ie d ra m a tu
\WwY*iiui»Ki W tiS .lZ AKT Ul
w y s tę p u ją d id a s k a lia , b ę d ą c e w y p o w ie d z ią o d a u to r SCENA XXX.

o o sto d a rz c o s « o w :. o ic :t
ską, z a w ie ra ją c ą p rz e d e w s z y s tk im in fo r m a c je dla W SXYS<Y
cz yte ln ik a o ra z w sk a z ó w k i d la reżyseró w , s c e n o g ra C~ '* COSPCOYM

O l « * > !« : A K T TRZECL
GO SPO D ARZ
fów, akto ró w ; w jakiejś m ie rz e p e łn ią też o n e funkcje ..I. WV ■'wy -<">»» yuU lat SCENA L
I ą w / B O iilo * w m V tc v .
( V J S P O B A tZ i’i U i Um ,
la m vU
opisów . D idaskalia d otyczą zwykle w yg ląd u bohaterów, t» n s u to , l a w «n
t. M/«. u i« «
i-ii-..» «a
• « « I W
— usd. i“*««-r
w n ę trz , rekw izytów , a także ru ch u s c e n ic z n e g o o ra z {uUoao. «6*-ki; r . r * , . u , j« , V
cvUMUn. *4-*vW SCENA n.

s p o so b u w yp o w ia d a n ia tekstu przez aktorów. N iekiedy G O SEuO M i.’ rO f.T A , N O S. M N M IO D Y .
- C O S P O D V N r 'p A J iX A M l'/ D A
au to rzy przykładają d o n ich w ie lk ą w ag ę, np. gdy S ła ftk n u ttA L J w W .
rO fcT A
v jT ik w in a U ¿¡ioŁi J B o jt
G O & T O D .U tt
w o m ir M ro ż e k o p u b lik o w a ł d ra m a t M iło ść na Krym ie, ¡W-»
I ¿9iMtu i ¿OMkÂkt
nie p o z w a la ł ż a d n e m u reżyserow i z m ie n ić niczego, co *>
•I* 1to
było u m ie sz cz o n e w d idaskaliach nie d a w a łw ó w c z a s « < u i *>. — ik r lil
OKS ai ^
uk r*i*.
z g o d y n a w y s ta w ie n ie sztuki.
Strony z Wesela Stanisława Wyspiańskiego, wydanie

O B o h a t e r o w ie z 1930 r.
W d ra m a c ie ze w z g lęd u na brak o d rę b n e g o p o d m io tu
m ó w ią c e g o c a ły c ię ż a r p ro w a d z e n ia akcji sp o cz yw a W niektórych utworach dramatycznych didaskalia
odgrywają istotną rolę w pośredniej charakterystyce
na b o h a te ra c h . P rz e jm u ją o n i te ż n ie k tó re fu n k cje
bohaterów, np. poprzez drobiazgowe opisanie ubiorów
n arrato ra. S a m i o p o w ia d a ją o z d a rz e n ia ch , które p o i wnętrz.
przedzają akcję, sam i d o k o n u ją charakterystyki w łasnej
o ra z in nych p o staci. B o h a te ro w ie w d ra m a c ie d e fin io
w an i s ą tak s a m o jak w ep ice je d yn ą ró żnicę stanow i
brak n a rrato ra, a w ię c tych in fo rm a c ji o p o s ta c ia ch ,
które m o g ły b y p o c h o d z ić w ła ś n ie o d niego.
O Czas w d r a m a c ie
W d ra m a c ie - p o d o b n ie jak w u tw o rz e ep ick im - ró w n ież m o ż e m y o k re ślić czas fa b u ły , o b e jm u ją c y c h ro n o

lo g icz n ie w sz ystk ie w y d a rz e n ia w u tw o rz e . M o ż e o n o b e jm o w a ć w ie le lat (n p . w M iło ści n a Krym ie M ro żk a
je st to o k o ło 80 la t), najczęściej je d n a k akcja d ra m a tu je st bardziej s k o n d e n s o w a n a niż w e p ice . K on strukcja
d ra m a tu , z w ła sz cz a klasycznego, c z ę s to z m ie rz a ku s p ię trz e n iu akcji i fa b u ły - m a ło je st zd arzeń, które n ie są
p rzed staw ian e na scen ie, a je d yn ie relacjo no w ane. W ó w c z a s cz a s fa b u ły je st w za sa d z ie to żsam y z czasem akcji.
W y n ik a to p rzed e w szystk im z o g ran icz eń , ja k im p od leg a a u to r d ra m a tu , który m u si liczyć się z czasem p ercep
cji u tw o ru przez w id z a a d a p ta cji s c e n icz n e j, która m o ż e trw ać m a k s im u m kilka g o d z in . W klasycznej tragedii
ro zw iązyw an o ten p ro b lem przez w p ro w a d z e n ie je d n o ści cz asu . O d epoki ro m a n ty z m u , g d y z a k w estio n o w an o
z a s a d ę trzech je d n o ś c i, w tym je d n o ś c i c z a s u , n ierz ad k o d o w id z a (lu b cz yte ln ik a) n a le ż y ro z strz yg n ię cie ,
w ja k im c z a s ie n a s tę p u ją w y d a rz e n ia i jaka je st ich c h ro n o lo g ia (n p . D ziady A d a m a M ic k ie w ic z a - d ra m a t
rom an tyczny, A rkadia T o m a S to p p a rd a - d ra m a t w s p ó łc z e s n y ).
114 V. PO ETYKA
38. Przemiany dramatu
Źródła dram atu

D ra m a t jako sam o d z ieln y rodzaj literacki w yw od zi się z o b rzęd ó w ku czci D o n iz o sa w starożytnej G re cji. Jeg o
źró d łem były pieśni w ykonyw ane przez chór, a zw łaszcza d ytyram b - p ieśń p ochw alna śp iew an a na cz e ść tego
boga. Z cz a se m na czele ch óru stanęła osob a intonująca pieśni oraz dyrygująca śp ie w em - koryfeusz. Podjęcie
przez niego dialogu z in n ym i śp iew akam i zapoczątkow ało rozw ój tragedii, a także kom edii.
T rag ed ia
K o m e d ia
tematyka poważna, zwykle mitologiczna gatunek przeciwstawny tragedii

ukazywanie bohatera zależnego od fatum, postawio tematyka wesoła, pogodna, często ludowa lub m itolo
nego w sytuacji bez wyjścia (konflikt tragiczny) giczna, czasem z aluzjami do aktualnej polityki
: nieuchronna klęska bohatera (katastrofa) zakończenie pomyślne dla bohatera (happy end)
ściśle określona bucowa, rygorystyczne zasady luźna, epizodyczna kompozycja, w późniejszych
kompozycji komediach brak chóru
■ przestrzeganie trzech jedności
m ieszanie stylów, łączenie elem entów realistycznych
- jedność czasu czas fabuły zbliżony do czasu trwa i fantastycznych
nia przedstawienia teatralnego (nieorzekraczający Przykład: Ptak; Arystofanesa
jednej doby)
- jedność m iejsca - jedno m iejsce wydarzeń
- jedność akcji - jeden wątek,
obowiązkowo obecność chóru (podział tekstu na
stasim ony - pieśni chóru, i epejso dio n y- wstawki
dramatyczne)
ograniczenie liczby występujących w jednej scenie
postaci d o trzech (sceny zbiorowe były jedynie rela
cjonowane)
przestrzeganie zasady decorum (odpowiedm ości stylu
d o tem atu)
Przykłady: Antygona i Kró! Edyp Sofoklesa
□ Ro zw ó j kom edii
D o w yw o d z ąceg o się z antyku w zo rca kom edii naw iązyw ali ta<że p ó ź
niejsi twórcy.
W kolejnych wiekach ukształtowało się wiele odm ian tego gatunku, wyróż
nianych ze względu na podejm ow aną tem atykę lub kompozycję dzieła.
N ależą d o nich m.in.:
■ kom edia ch arak teró w - skupia się na p rzed staw ien iu wyrazistych
sylwetek postaci, niekiedy bardzo skom plikowanych psychologicznie,
albo charakterystycznych typ ów kom ediow ych;
o kom edia sytuacji - (jej rodzajem jest kom edia intrygi) - charakte
ryzu je się s p ó jn ą fab u łą oraz cz ę sty m i, zask ak u jącym i zw ro tam i
akcji (np. efekt qui pro quo - p o m ie s z a n ie to ż sam o ści boh aterów );
Q kom edia satyryczna - piętnuje i o śm iesza ludzkie obyczaje i w ady
oraz negatywne zjawiska społeczno-polityczne, ukazując je w krzywym Antygona, reż. Andrzej W ajda, 1984, Stary
Teatr w Krakowie, Ewa Kolasińska jako
zwierciadle. Posługuje się m .in. satyrą, parodią, karykaturą i groteską; Antygona
■ kom edia obyczajowa - atakuje obyczajow ość określonego śro d o w i
ska, jego obłud ę, ko n w en an se i przesądy; Antygona to postać z mitu greckiego
■ kom edia łz a w a - charakteryzuje się p o m ie sz a n ie m e le m e n tó w ko i bohaterka tragedii Sofoklesa z V w.
m ed io w ych z e le m e n ta m i typ ow ym i dla tragedii; u trzym an a w to p.n.e. Zgodnie z zasadą antycznej tragedii
bohaterka staje przed wyborem, który
nie sen tym en taln ym ; b o h ateram i są p o sta cie pozytyw ne, uw ikłane przynosi klęskę. Temat ten inspirował
w konflikt s p o w o d o w a n y niep o ro zu m ien iem ; wielu pisarzy kolejnych epok. Postać
a trag ik o m ed ia - d ra m a t łą c z ą c y ce ch y traged ii i k o m e d ii, cz ę s to Antygony, często w aktualizującym
kostiumie, pojawia się także w dramacie
o skom plikowanej fabule; typowa dia w spółczesnego teatru absurdu. współczesnym.
38. Przemiany dramatu
Przem iany dram atu
w o ł?w n r í r ep° * P q e d ram atU U legały głęb 0 k,m P e a n o m , p rzed e w sz ystk im ze w zg lęd u na
m íe n o w sta e n -CZne' ° T ™ " kow ań s P °k c z n y c h na kształt te k stó w d ram atyczn ych . P rz e m ia n y w dra-
m ac, - p o w sta w a n ie n o w y c h g a tu n k ó w , ich o d m ia n - w p ły n ę ły n a to m ia s t na e w o lu c ję k o n w e n c j a c h
kład I n t SP W T * St° p n 'U o d w o ływ ar,o się d o w cz eśn ie jsz ych o sią g n ię ć d ram atyczn ych N a or/y
E = S S S F ^ -= = = s
5
□ Ś re d n io w ie c z n e g a tu n k i d ra m a ty c z n e
3 sÜ m tTV W'd°TiSk0 sceniczne w>'wodząte się Z o b rz ę d ó w litu rg iczn ych , o te m a ty c e z a cz e rp n iętej ze
a b Z r r f Tef 3 m e r (np,J hiStoria M ęk l P a ń s k ie j)' z o p o w ie ś c i ap o kryficzn ych i h a g io g ra f)! Jeg o
“ 3 £ s,ęw różnych — h'w
■ ie s o b o h a te ra m i b* “ p o s ,a d ~ e
□ D ra m a t szek sp iro w ski
P l Z r ^ P ira " ^ "“ ei P - .e g o pisarza
z e rw a n ie z z a s a d ą trzech jed n o ści,

o d e jś c ie o d m im e sis,
licz n e d yg re sje i sce n y ep izo d yczn e,
m ie sz a n ie s ce n trag iczn ych z ko m iczn ym i,
w ś ró d b o h a te ró w z a ró w n o w ła d c y i rycerze, jak i p o s ta c ie z ludu,

barwny, p o to cz n y język,
w p ro w a d z e n ie p o staci fan tastyczn ych: d u ch ó w , upiorów , w ie d ź m

w p ro w a d z e n ie s ce n ś m ie rc i, cz ęsto d rastycz n ych , w b re w z a sa d z ie d e c o ru m ,
s a m o d z ie ln e k sz tałto w an ie w ła s n e g o lo su przez bohaterów ,
d y n a m ic z n e sce n y z b io ro w e , c z ę s to w y m a g a ją c e u d ziału kilku d ziesięciu aktorów.
Przykłady: H am le t i M akbet W illia m a Szeksp ira.
□ D ra m a t ro m a n ty c z n y
R o m a n ty z m z e rw a ł z z a sa d a m i d ra m a tu klasycystycz-
nego, a n a w ią z y w a ł d o d ra m a tu s z e k sp iro w sk ie g o .
N o w a to rs k ie ro z w ią z a n ia s to s o w a n e p rz e z p isa rz y
tej epoki o tw o rz y ły d ro g ę d o ró ż n o ro d n ych a w a n g a r
d o w ych e k sp e ry m e n tó w w d ra m a cie .
C ech y d ra m a tu ro m an tycz n e g o :
■ m ie s z a n ie ro d z a jó w literackich (synkretyzm ro d za

jo w y),
a luźna, frag m en tarycz n a i o tw a rta kom pozycja,

a s c e n y s ta n o w ią c e a u to n o m ic z n e c a ło ś c i i m e z a
w sz e układ ające się w c ią g przyczynowo-skutkowy,
■ o d rzu cen ie z asad y trzech jed n o ści, zakłócenie ch ro
n o lo g ii w yd arzeń ,
■ m ie sz a n ie s ty ló w i k o n w en cji literackich,
■ łą c z e n ie p o d n io s ło ś c i i p a to s u z h u m o r e m i g ro
teską,
■ p rze n ik a n ie się św ia ta re a ln e g o z fan tastyczn ym .
Przykłady: III cz. Dziadów A d a m a Mickiewicza, Kordian

Juliusza Słowackiego, Nie-Boska komedia Z ygm unta Kra- 1 improwizacji z przedstawienia III części Dziadów
sińskiego. ’ Mickiewicza, w reż. Konrada Swinarskiego, 19 7 3 r
Stary Teatr w Krakowie
116 V. POETYKA
Sprawdzian po dziale V
° ° Z a d a n ie 1 .
Tekst I
P a trz ę z e sz czytu w d ół: p o d e m n ą

p rz e p a ś ć ro z w a rła p a s z c z ę c ie m n ą i ja k a ś d z iw n a m n ie p o ch w ycą
p a trz ę w d o lin ę w dal: bez b rzeg u i b ez d n a tę s k n ica ,

n ie w y s ło w io n y żal...
. .. Kazim ierz Przerwa-Tetmajer,

M o k ze Swinicy do D oliny Wierchcichej (fragm ent)’
Tekst II
Posłuchajcie bracia miła,

Kcęc w am skorżyć krwawą głowę;
Usłyszycie m ój zam ętek2,
Je n J m i się [zjstał w W ielk i Piątek.
la m e n t świętokrzyski (fragment)-5
Tekst III
M aria Pawlikowska-jasnorzewska
List
K to ś lis t d o s ta ł. Kom uś' s e rc e bije.

Idzie czytać pod kwitnące jabłonie.
Czyta. Chwyta się pod ręką za szyję
I dno traci, i w powietrzu tonie.1
Ja k i typ liryki rep rez en tu je każdy z przyto czo nych tek stó w ?
zaznacz wszystkie w taściw e określenia
° ° Z a d a n ie 2 .
Tekst I
2.” 5 K pod
coraz liczniej odwiedzała m agazyn, od chwili zaś kiedv W ok, I k‘ e b w io n a P i s k a m i o bankructwie
tow ary kupcy rosyjscy. Z am ó w ien ia m nożyły 2 ? * P° Z^
a sklep roił się g o śćm i [...]. W d > t z a grar" c 3 's tn .a ł, weksle były płacone regularnie,
T e k st II Bolesław Prus, Lalka (fragment)«*
biegłem tam z '« l o s n ^ c i e Ł p o papier, a ciotka po mydło. Zawsze

by tam w oknie duży kozak, który sam przez się s k a k J i m a rh a T T z^ a w k o m. O ile pam iętam ,
' skorzany koń z prawdziwym ogonem . ^ k o rn a , a w e drzw iach - bęben, pałasz
Bolesław Pros, Lolka (fragment)-
Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Wybórpoezji. Wrocław 1991

zam ętek - crerpienie, żałość.
jen - który.
W o ,c ie c h R y s z a r d t o e p k a - W r o c ła w 2 0 0 4 -
http://wolnelektury.pl/
w ię c e j n a W W W .Z D A S 7 m
118 V. POETYKA
Przyporządkuj d o każdego tekstu cechy narratora, który w nim występuje.

Zaznacz odpowiednie informacje.
Tekst I - wszechwiedzący, nie jest wszechwiedzący, obiektywny, subiektywny, w ypow iada się w pierwszej osobie,
w ypow iada się w trzeciej osobie
Tekst II - wszechwiedzący, me jest wszechwiedzący, obiektywny, subiektywny, wypowiada się w pierwszej osobie,
w ypow iada się w trzeciej osobie
o o o Z a d a n ie 3.
A d ela w racała w św ietliste poranki, jak P o m o n a z o g n ia dnia rozżagw ionego, w ysyp u jąc z koszyka barwną
urodę słońca - lśniące, pełne w ody pod przejrzystą skórką czereśnie, tajem nicze, czarne w iśnie, których w oń
przekraczała to, co ziszczało się w sm aku, m orele, w których m iąższu złotym był rdzeń długich p op ołud ni;
a obok tej czystej poezji o w o có w w yładow yw ała nabrzm iałe siłą i pożyw nością płaty m ięsa z klaw iaturą żeber
cielęcych , w o d o ro s ty jarzyn, niby zab ite g ło w o n o g i i m edu zy - su ro w y m a te ria ł obiadu o sm a k u jeszcze
nie u fo rm o w an ym i ja ło w ym , w e g etatyw n e i telluryczne in gred iencje obiadu o zapachu dzikim i polnym .
Bruno Schulz, Sierpień (fragment)'
W skaż trzy środki stylistyczne zastosow ane p'zez Brunona Schulza w przywołanym fragm encie opowiadania
Sierpie/). Jaki efekt dało ich zastosow anie?
Uzupełnij tab elę, a następnie porów naj rozwiązanie z w zorcow ą odpowiedzią.
N az w a środka stylistyczn eg o Przykład
1.
2
3. ~ ~ ~
Efekt zastosowania:
o © Z a d a n ie 4.
JA S IE K
[aże ochrypły od krzyku)
Chyćcie broni, chyćcie koni!!!
(A za dziwnym dźwiękiem weselnej muzyki wodzą się liczne, przeliczne pary, w tan powolny, poważny, spokojny, pogodny,
półcichy-że ledwo szumią spódnice sztywno krochmalne, szeleszczą długie wstęgi i stroiki ze świecidełek podzwaniają
- głucho tupocą buty ciężkie - taniec ich tłumny, że zwartym kołem stół okrążają, ocierając o się w ścisku, natłoczeni).
JA S IE K
N ic nie słyso m , nic nie słysom ,
in o granie, in o granie,
jakieś ich chyciło spanie...?!
( Dech m u zapiera Rozpacz, a przestrach i groza obejmują go m artw otą; słania się, chylą ku ziemi, potrącany
przez zbity krąg taneczników, który daremno chciał rozerwać; - a za głuchym dźwiękiem wodzą się sztywno pary
taneczne we wieniec uroczysty, powolny, pogodny -zw artym kołem, weselnym - )2
Zaznacz wszystkie popraw ne dokończenia zdania.

Didaskalia w podanym fragm encie Wesela Stanisław a W yspiańskiego
A. m ają charakter poetycki.

B. w skazują czas i m iejsce akcji.
C. zawierają elem enty dialektyzacji.
D. szczegółow o określają scenografię.
E. zawierają inform acje o efektach dźwiękowych.
F. sugerują sposób operow ania św iatłem i barwą.
http://literat.ug.edu.p!/
7 http://!iterat.ug.edu.pl/
w ięcej na w w w .Z D A SZ .T O
Specyfika tekstów publicystycznych
Definicja publicytyki
licystyka - z a re je s tro w a n e i ro z p o w s z e c h n ia n e w y p o w ie d z i, z a w ie ra ją c e fakty w ra z z k o m e n ta rz e m ,

a k tu a ln e te m a t)' p o litycz n e , s p o łe c z n e , k u ltu ra ln e , g o sp o d a rc z e , s p o rto w e itp.
w ypow iedziach publicystycznych sto su je się środki persw azyjne (zob. 16. Funkcja
presywna), a ce ie m jest o d d z iaływ an ie na o p in ię publiczną. Teksty publicystyczne
św ietlają fakty z punktu w id zen ia dziennikarza, który je ko m en tuje i objaśnia, MONITOR
Na
tego typu publikacjach nie z aw sz e c a się precyzyjnie o d d z ie lić czystą inform ację
3t. % ¡768.
auto rskieg o kom en tarza (40. W iadom ość i kom entarz w tekstach prasowych). T O M D R U G I
azwa publicystyka wywodzi się o d łacińskiego słowa pubUcare ( ‘oddać d o publiczne-

Q v if t r c ! ę u i fó t t a pcêt
uźytku, p o d a ć d o w iad om o ści, ogłosić, obwieścić*), już sam o p ochodzenie wyrazu V n b a c r . l o i y c f o r t , U t iU m im p in d ir t
kazuje, że określa się tym term in em form y pow szechnego udostępniania informa- Jovenali*.
c;i. Korzenie niektórych form publicystyki sięgają starożytności, jednak dynam iczny
j rozwój n astąp ił w raz z pojaw ieniem się w X V II w. pierwszych tytułów prasowych.
„M o n ito r” był pierwszym czasopismem regularnie wydawanym w Polsce (ukazywał się

w latach 1765-1785). Powstał z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego,
a wśród jego redaktorów byli m.in. Ignacy Krasicki i Adam Naruszewicz. Na jego łamach ^ N* -C y *
J . K. Mt f .
^ ^ ^
publikowano m.in. artykuły, felietony, eseje, reportaże. v W a r sza w ie

v D juksrpl M jrzkrow lijer,
— Typy tekstó w dziennikarskich

Teksty p ub licystyczne m o g ą być przekazyw ane o d b io rco m w różny sp o só b :
n w fo rm ie p isem n ej (n p . na ła m a c h p ra sy), ■ za p o śre d n ictw e m telew izji,

a za p o ś re d n ictw e m radia, s za p o ś re d n ictw e m internetu.
W a ż n y m śro d k iem m a s o w e g o przekazu je st też w s p ó łc z e ś n ie in tern et (zob. 6. Współczesne zm ian y m odelu

kom unikacji językow ej).
i ] Cechy stylu dziennikarskiego

Celem tekstów publicystycznych jest przekazanie czytelnikowi informacji i opinii w sposób przyciągający uwagę. W ga
tunkach dziennikarskich na pierwszy pian wysuwa się sprawne komunikowanie, a me uzyskanie efektów artystycznych.
□ K o m u n ik a t y w n o ś ć
To p o d s ta w o w y w aru nek, który m u si być spełn ion y, żeby tekst z o s ta ł o d e b ra n y przez czytelnika zgo d nie z in
te n cja m i auto ra. Z ależy o na od w ielu czynników, takich jak:
e roczaj zastosow anych konstrukcji składniow ych (np. rozbudow ane zdania w ielokrotnie złożone są trudniejsze
w odb iorze niż zd an ia p ojed yncze),
e precyzyjny d o b ó r sło w n ictw a i frazeologii (np. n a d m ia r w y ra z ó w obcych m o ż e u tru d n ić o d b ió r tekstu),

o p o o ra w n o ś ć językow a (b łęd y - n a w e t in terp unkcyjn e - m o g ą z m ie n ia ć sen s w yp o w ied zi),
b u m ie ję tn o ś ć sp recyzo w an ia w ła sn y ch m yśli przez autora.
Styl tekstu p ub licystycznego p o w in ie n być d o sto so w a n y d o p o z io m u p rz ew id yw an eg o odbiorcy.

i
™11 ii ■
■■ •■
120 V I. PU BLIC Y ST YK A
□ Jasn o ść
Z kom unikatyw nością i precyzją m yślenia ściśle łączy się ja sn o ść wyrażania m yśli. O z n a cz a ona przede w szyst
kim u n ik an ie w ielo zn aczn o ści, z aw iłych zd ań oraz w ystrzeganie się zbyt w yszukanych p rz e n o śn i i sym boli,
które m o g ą oyc różnie interp retow ane. N ależy unikać tzw. w a ty słow nej (słó w czy sfo rm u ło w ań , które niczego
me w n oszą, są jed yn ie w yp ełn iacz am i).
□ Zw ięzłość
Z w ięz ło ść jest cech ą p o ż ąd an ą przede w szystkim w krótkich, in fo rm acyjnych fo rm ach dziennikarskich oraz
w felieto nach (zob. 41. Felieton). Składnia notatek prasow ych charakteryzuje się niezbyt rozb ud ow anym i z d a
niam i, g ło w n ie pojedynczym i, oraz ograniczoną liczbą p rzym iotników i przysłówków. C zasem d o m in u ją w nie.
rów now ażniki zdań. ;
O D yn am ika i o b razow ość
D ynam ika i o b razo w o ść są charakterystyczne przede w szystkim dla reportażu (zob. 42. Reportaż) jako ra tu n k u
z pogranicza publicystyki i lite ra tu ry . je st w nim d op uszczalny styl zbliżony d o literackiego: sto so w a n ie zabie
g ó w stylizacyjnych, urozm aiconej składni, bogatego słow nictw a, wykorzystywanie frazeologizm ów i zaburzonej
ch ro no lo gii opisyw anych w ydarzeń.
Publicystyka a literatura piękna

O d rę b n e m iejsce w śró d gatun ków publicystycznych zajm u je esej, usy
tu o w an y na pogran iczu publicystyki, literatury p op ularn o nau ko w ej i li-
teratury pięknej.
Poza w ym a g a n ia m i styiistyczno-językowym i teksty d ziennikarskie p o

w in n y s p e łn ia ć też in n e kryteria. Je d n y m z najw ażniejszych w o cen ie
tekstu d zien n ikarskieg o je st kryterium prawdy. W tekstach tego typu
nie m a m iejsca na literacką fikcję. D ziennikarstw o p ow inn o być opisem
rzeczywistości. Czy znaczy to, że autor reportażu nie m oże p uścić w cdzy
fantazji? N a ten tem at toczą się spory (np. dyskusja z 2010 r. o reporta
żach Ryszarda K ap uścińskiego p o publikacji książki Artura Dom osław-
skiego Kapuściński nonfiction). Najw ażniejszym zadaniem dziennikarza
jest poznaw anie rzeczyw istości i przedstaw ianie jej ludziom . Publicysta
ponosi o d p o w ie d z ialn o ść za to, co napisze.
Znany amerykański dziennikarz radiowy

i telewizyjny Edward R. Murrow mówił:
„Abyśmy potrafili przekonać, muszą nam
wierzyć. Aby nam wierzyli, musimy być
wiarygodni. Abyśmy byli wiarygodni,
h t:p :/ / ra tu ra lm e .ro m .p l/ [d o s tę p . 25.01.2014 r.]
musimy mówić prawdę” 1.
Zadanie
» Z a d a n ie 1.
U zu p ełn ij p o d an e zdania d otyczące publicystyki, tak aby były praw dziw e.

Zaznacz p o p raw n e dokończenie każdego zdania.
obi7eścić Pu b liC yStyb w >w o d z i si? o d "łacińskiego słow a oznaczającego po polsku zapisać, zanotow ać / ogłosić,
II. Początki rozw oju prasy uzależnionej od rozw oju techniki przypadają na w iek X V / X V II
m . N ajw ażn iejszą cech ą tekstów publicystycznych jest ich polem iczność / aktualność.
IV. teksty publicystyczne oddziałują na opinię publiczną / nie wpływają na opinię publiczną.
. D o puolicystyki należą takie gatunki jak: m owa, kazanie / nowela, przypowieść.
40. Wiadomość i komentarz w tekstach prasowych 121
40. Wiadomość i komentarz w tekstach prasowych

I- Inform acja a komentarz
Teksty dziennikarskie publikow ane w prasie z jednej stro ny zawierają inform acje, z drugiej zaś - kom entarze
i oceny. Czytelnik p o w in ien odróżniać, co je st faktem , c o o p in ią dziennikarza, a co kom entarzem eksperta.
Gatunki informacyjne Gatunki publicystyczne

----------------------■-----
sprawozdanie :: zapowiedź - artykuł ■ wywiad

w iadom ość prasowa życiorys felieton recenzja
* notatka prasowa ■ relacja ■ reportaż H esej
komunikat
—— — — —— ■■■■
■ . ■■. 1
teksty zawierające wyłączn ;e informacje teksty łączące informacje 2’ komentarzem
O S p o s o b y w y ra ż a n ia opinii
A u to r tekstu publicystycznego m o ż e w yrazić sw oje stan ow isko bezpo średn io lub pośred nio, np. przez:
■ z a sto so w an ie s ło w n ictw a w arto ściu jąceg o (zob. 19. Słownictwo neutraine, em ocjonalne i wartościujące),
n o d p o w ied n i d o b ó r przed staw ianych faktów,
a w ykorzystanie ironii (zob. 23. Ironia i je j funkcje).
□ Przykład
■ Które fragm en ty p od anego tekstu p raso w eg o zaw ierają tylko inform acje, a które - o p in ie autora?
A ż trudno uwierzyć, że to te sam e obiekty, które m og liśm y oglądać w daw nej Galerii Sztuki Średniowiecznej.
Kilka zabiegów sprawiło, że zajaśniały niezwykłym blaskiem . [...] U ła tw io n o też d ostęp d o dzieł. O łta rz e o d
sunięto od ścian, tak aby dało się je o glądać ze wszystkich stron. D o rzeźb m ożna p o d ejść blisko, zobaczyć
detale, warsztatowe niuanse; na krucyfiksy zwieszone z sufitu spojrzeć z dołu, jak w e w nętrzu kościelnym. [...]
N a ta lia P a s z k o w sk a i M a rc in M o s ta fa z p ra c o w n i W W A A z a p ro p o n o w a li m in im a liz m - p o s tu m e n ty
i o p ra w y o łta rz y z cz a rn ej stali; ścian y p o m a lo w a n e na cie m n o g ra fito w y kolor, który s ta n o w i d o sk o n ałe
tło dla tych przepięknych średn io w iecznych b arw i złota ołtarzy. N a o knach pojaw iła się m etalo w a czarna
siatka z m a lu tk im i d z iu rk am i, która d aje niezw ykły, b iżuteryjny efekt św ie tln y w e w n ę trz u . N o w o ś c ią
je s t te ż w ła ś n ie d z ie n n e św iatło , k tó re w p a d a d o galerii (w cz e śn ie j o kn a były ca łk o w icie p rzysło n ięte).
Ek sp o z ycja zyskała w ię c o d d e c h i zbliżyła się d o w id z a .
Agnieszka Kowalska, Zjaw iskow a nowa G alen a Sztuki Średniowiecznej w M uzeum Narodowym w W arszaw ie (fragmenty)’
O dpow iedź: Podany tekst łączy informację z komentarzem. Czytelnik nie m a wątpliwości, jak autorka tekstu ocenia
przebudow ę w ystawy - wskazuje na to jednoznacznie użyte w tytule pozytywnie w artościujące słowo zjawiskowa.
Tego rodzaju słow nictw a jest w tekście w ięcej, np. „zajaśniały niezw ykłym blaskiem '’, „przepięknych [...] barw",
„niezwykły, biżuteryjny efekt”. Inform acje na tem at zm ian w sposobie prezentow ania dzieł autorka poprzedziła
zdaniem : „U łatw io n o też d ostęp d o dzieł” - słow o ułatw iono zawiera pozytywną ocenę tych zm ian, a dobór infor
m acji m a ilustrow ać pozytywne aspekty zm ian. Podobną w ym o w ę m a także ostatnie zdanie przywołanego tekstu.
: http://wyborcza.pl/ (dostęp: 20.03.2014 r.]
Z Specyfika krótkich tekstów inform acyjnych

D o cziennikarskiego abecadła należy z a d a n ie podczas p isania tekstu inform acyjnego n astępu jących pytań:
■ Co się wy darzyło?
- Kto je st sp raw cą?
3 K iedy to się stało ?
■ Gdzie to się d ziało?
3 Dlaczego tak się stało?
- W jaki sposób i w jakich okolicznościach przebiegły zdarzenia?
w ię ce j na W W W .Z D A SZ .T O
122 i VI. PUBLICYSTYKA
Zw ięzłe odpowiedzi na te pytania utw orzą prosty tekst inform acyjny dotyczący opisywanej spraw y (.np. w ia
d o m o ś ć p raso w ą). U zyskane w ia d o m o ści należy w o d p o w ie d n i s p o só b uszeregow ać. Tu najw ażniejszym
kryterium jest w ażność inform acji. Na o g ó ł obow iązuje zasada odw róconego trójkąta rów noram iennego: na
początku informacje najważniejsze, następnie - ważne, m niej ważne, a na końcu najmniej istotne. Każda porcja
inform acji powinna się zawierać w osobnym akapicie, a każdy akapit powinien być rozwinięciem poprzedniego.
L W iarygodność przekazywanych informacji

Podstaw ow ym sposobem uwiarygodnienia informacji jest podanie ich źródła. Czytelnik pow inien wiedzieć, czy
autor tekstu był naocznym św iadkiem opisyw anych wydarzeń, czy d o w ied ział się o nich od bezpośredniego
uczestnika, od przypadkowej osoby, z innych m ediów albo z dokum entów. Dziennikarz m a prawo o d m ó w ić
p o d an ia źródła inform acji tylko w ó w czas, gdy jego niedyskrecja m o ż e za so b ą p o ciąg n ąć negatyw ne kon
sekw encje dla inform atora. Z a le c a n ą zasadą jest sp raw d zanie p raw dziw ości faktów co najm niej w dwóch
niezależnych od siebie źródłach.
W szelkie kom entarze i opinie pow inny być sygnowane nazwiskiem ich autora. W w ielu gazetach istnieją spe
cjalne rubryki czy strony zarezerw ow ane dla kom entatorów, którymi najczęściej są dośw iadczeni dziennikarze
lub zaproszeni eksperci.
□ W ybrane gatunki prasowe
O Spraw ozdanie
jest to przedstawienie wydarzeń już zakończonych (w przeciw ieństwie do relacji, która poiega na ukazywaniu
zdarzeń trwających). A u to r był ich naocznym świadkiem lub w nich uczestniczył. Ta form a wypowiedzi wym aga,
by rakty przedstawiać w spo só b rzeczowy i klarowny oraz w m iarę zwięzły. Spraw ozdanie pow inno zawierać:
a określenie czasu i opis m iejsca wydarzeń,
■ przedstawienie przebiegu wydarzeń - z zachow aniem porządku chronologicznego,
5 :nrormacje o osobach uczestniczących w wydarzeniach oraz reakcjach, zachowaniach i wypowiedziach tych osób.
W sprawozdaniu me przytacza się na o g ó ł dłuższych wypowiedzi uczestników zdarzeń, natom iast krótkie dialogi
m og ą ub arw ić relację. Spraw ozdanie prasow e wyraźnie różni się od urzędowego. W skazan e jest stosow anie
w r im środków stylistycznych nadających tekstowi dynam ikę i o b raz o w o ść
□ A rty k u ł
Je st to każda dłuższa publikacja prasowa. Jednak zaró w n o w praktyce, jak i teorii dziennikarstwa teksty tego
rodzaju charakteryzują się sw oistym i cech am i gatunkow ym i. W yrazem tego m oże być następująca definicja
artykułu: „[...] publikacja prasowa wyrażająca stanow isko autora lub redakcji w obec istotnych p roblem ów oraz
zjawisk społecznych, która - posługując się różnorodnym i m etodam i oddziaływ ania intelektualnego, jak argu
m entacja, w yjaśnianie itp., a także wykorzystując dodatkowe środki oddziaływ ania em ocjonalnego - zm ierza
do kształtowania opinii czytelników ”'.
Artykuł jest skonstruowany podobnie do rozprawki (90. Rozprawka). O bow iązuje w nim trójczłonowa, zamknięta
kompozycja - wstęp, rozwinięcie, zakończenie. N a początku au to r przedstawia tezę lub hipotezę, w kolejnej
części prezentuje argumenty, w zakończeniu uogólnia analizowane przykłady, by wyraźnie zaakcentow ać swoje
stanowisko. W yw ó d w artykule pow inien być spójny i logiczny, nie należy zakłócać go dygresjami.
Rodzaje artykułów
ze wzgiędu na sposób ujęcia tematu
,____________ 1____________ r i _______ _____________ 1____________

1---------- [ = — 1
popularnonaukowe naukowe informacyjne publicystyczne
L— -— *
Encyklopedio wiedzy oproste, red. Julian Maślanka. Wrocław 1976.
41. Felieton 123
41. Felieton
■ Definicja felietonu
Felieton - krótki u tw ó r p u b licystycz n y n a ak tu a ln y te m a t, n a p isa n y w s p o s ó b lekki i p o s łu g u ją cy się

ró żn ym i śro d k a m i stylistycz n ym i. C h arak teryz u je się d o w o ln o ś c ią te m a ty c z n ą oraz s w o b o d ą stylu
i k o m p o zycji. W y ra ż a o so b iste p o g ląd y auto ra, które m o g ą być p o d a n e w s p o s ó b żartobliw y, satyryczny
lub ironiczny. D o p u s z cz a ln e są w nim e le m e n ty fikcji literackiej.
Felieton naw iązuje do aktualnych w yd arzeń i problem ów , jed nak ani ich nie analizuje, ani w yczerp u jąco nie
kom entuje. P o d sta w o w ą funkcją tego gatunku jest fo rm u ło w a n ie przez autora w łasn ych o p in ii i skłanianie
o d b io rc ó w d o in te rp re ta cji p rz e d sta w ia n ych z a g ad n ie ń . W ię k s z e z n a cz e n ie m a u m ie ję tn o ś ć atrakcyjnego
i efektow nego ujęcia p rzed m io tu rozważań.
Teksty teg o typu zwykle ukazują się cyklicznie, m ają s w o je stałe m ie jsc e w c z a s o p iś m ie i o k re ślo n e grono
czytelników, którzy podzielają poglądy autora lub m ają p o d o b n e p oczucie h u m o ru . Felietonista dąży na o g ó ł
d o w yp ra co w a n ia in dyw id ualn eg o stylu, który w yróżniałby go sp o śró d innych autorów.
A u to r przechodzi w felietonie od faktów do uogólnień, wykorzystując luźne skojarzenia, dygresje, paradoksy itp.
M o ż e m iesz ać różne gatunki dziennikarskie i literackie, wykorzystywać np. zabiegi narracyjne oraz dialogi.
W Polsce felietomstyka rozw inęła się w okresie pozytyw izm u. U p raw iali ją niem al w szyscy ów cześni pisarze. Je;
m istrzem b ył B o le s ła w Prus, który p ub lik o w ał kroniki tygodniow e (o d m ia n a felieto n u ) w prasie warszawskiej.
W s p ó łc z e śn ie au to ram i felietonów są nie tylko dziennikarze i pisarze, lecz także politycy, muzycy, aktorzy, dzia
łacze społeczni. Pow szechny d ostęp do internetu sprawił, że każdy m o ż e prow adzić swój blog i tam publikować
felietony czy teksty bliskie felietonom .
O Przykład
■ Jakie cechy felietonu zostały w ym ienione w podanym fragm encie tekstu Joanny Szczepkowskiej? Zw ró ć uwagę
na język wypowiedzi.
- A co to je st felieton w ła ś c iw ie ? - Taksów karz p o d ra p a ł się w g ło w ę. K obieta sp o jrz a ła n a m n ie z za

cie k a w ie n iem .
- Fe lieto n to n ie b e z p ie cz n ie szero kie p ojęcie, p ro szę pana. (...) Felieton je s t g a tu n k ie m literack im , ale
licz ąc się z fa k ta m i, m o ż n a by z a ryz yk o w ać stw ie rd z e n ie , że felieto n to K A Ż D Y T E K S T W Y D R U K O
W A N Y W M I E J S C U P R Z E Z N A C Z O N Y M N A F E L IE T O N . A fe lie to n is ta - c ią g n ę ła m - to C Z Ł O W IE K ,
K T Ó R E M U Z A P R O P O N O W A N O P I S A N I E F E L I E T O N Ó W . W e d łu g e n c y k lo p e d ii p o w s z e c h n e j je st
to krótki u tw ó r p ub licystyczno -d zienn ikarski na te m a ty sp o ł., p o lit , obycz. i kult. U trz y m a n y w lekkim ,
e fe k to w n ym i o s o b is ty m tonie.
W y s o k a kobieta w k raciastej s p ó d n ic y p o w o li zeszła z drabiny, zło żyła ją i w z ię ła pod pach ę. Potem
w z ru sz yła ra m io n a m i i z n ik n ę ła w g ę s tn ie ją cy m m roku.
- M a Pan i ju ż c o ś ? - z a p y ta ł m n ie taksów karz.
- P ie rw s z e z d a n ie - o d p o w ie d z ia ła m . - „ Ja d ą c tak só w k ą, m ija ła m u lic e m ia s ta s z a rz e ją ce g o w p ó ł
m roku".
Joanna Szczepkowska, W ysoka kobieta r.a drabinie (fragment)5
O dpow iedź: W tekście Jo a n n y Szczepkowskiej zo stał podkreślony przede wszystkim problem z jednoznacznym
zdefiniow aniem felietonu. Fragm enty zapisane w ielkim i literam i sugerują, że zaliczenie jakiegoś tekstu d o tego
gatunku m oże być uznaniow e, nie zależeć od jego cech. W tekście została przywołana encyklopedyczna definicja
felietonu, ale spo só b jej wykorzystania (p o z o staw ien ie skrótów ) sugeruje, że autorka traktuje to w yjaśnienie
z dużym d ystan sem . D efinicja, w której próbuje się określić tak szerokie zjawisko, rozm ija się z rzeczyw isto
ścią. Felieton w ym yka się w ię c w szelkim jednoznacznym o p iso m . Z a cyto w a n e w zakończeniu pierw sze zdanie
felietonu w skazuje jedynie źródło in spiracji (cod zienn e życie).
Joanna Szczepkowska, D rup e podwórko, Londyn 2000.
w ię c e j n a w w w . z d a s z . t o
42. Reportaż
Definicja reportażu
Reportaż - g atu n ek publicystyczno-literacki o b e jm u ją c y u tw o ry b ę d ą ce re la cją z w yd arz e ń , których au to r

b ył b e z p o śre d n im ś w ia d k ie m lub u cz estn ik ie m .
D o reportażu zalicza się także relacje reporterów , którzy nie uczest

niczyli w o pisyw anych w yd arz e n ia ch , ale odtw arzali je na podstaw ie
o p is ó w świadków, d oku m en tó w , d o w o d ó w rzeczow ych. Pod staw ow ą
m aterią reportażu je st m a te ria ł faktograficzny, który układa się w ciąg
fabularny. C hociaż często dąży d o uogólnień, przew ażnie w ychodzi od
w ydarzeń z co d z ie n n e g o życia.
■ R ep o rtaż m e jest p ro stą relacją z konkretnych w ydarzeń, ale o p o

w ie ś c ią o p a rtą n a ro z m o w a c h z ich u cz estn ik am i, d o k u m en tach
i in nych m ateriałach zebranych przez autora.
El W reportażu m o g ą się p o jaw ić dialogi, m on ologi, urzędow e d oku
menty, listy, fragm en ty pam iętników.
■ Reportaż łączy inform acje z próbą interpretacji opisywanych zjawisk.
W ła s n y punkt w id zen ia autor sygnalizuje przez o d p o w ied n i dobór
rozm ów ców , faktów, źródeł. C zasem jednak sam zabiera głos, snuje
rozw ażania, w ygłasza opinie.
Reportaż jako odrębn y gatunek p o ja w ił się d o p iero w drugiej połow ie
X IX w., w odpow iedzi na potrzeby rozwijającej się prasy w ielkonakła
Ryszard Kapuściński, mistrz współczesnego
dow ej. W iek X X przyniósł d yn am icz n y rozwój tego gatunku, związany
reportażu, tak definiował ten gatunek:
z ednej stro ny z p o jaw ien iem się n o w ych środków m aso w eg o prze „Reportaż to tekst, który jest formą
kazu. z drugiej zaś z ro sn ą cą p o p u larn o ścią lite ra tu ry faktu. R ep o r wypowiedzi, relacji opartej na przeżyciu
taż p rzestał być w yłączn ie tekstem p raso w ym - n a ro d z ił się reportaż czy doświadczeniu autora, który opowiada
o jakimś autentycznym zdarzeniu. I jest
rad iow y i telewizyjny. napisany przez kogoś, kto ma przede
wszystkim talent literacki"1.
Pisanie. Z Ryszardem Kapuścińskim rozm aw ia M arek M iller, Warszawa 2012.
■ Form y i tem atyka reportażu
Podział pod w zględem stylistyczno-językowym Podział pod w zględem konstrukcji
Reportaż
pro blem o w y
literacki publicystyczny fab ularn y
(in terw en cyjn y)
Cechy narracja zbliżona do środki językowe akcja zogniskowa punkt wyjścia to

powieściowej sprawozdawcze na w okół losów skargi wymagające
środki stylistyczne i dyskursywne bohaterów i zdarzeń interwencji
charakterystyczne dla szeroki opis poru relacjonowanych proces dochodzenia
języka poetyckiego szanego problemu z punktu widzenia do prawdy w formie
dopuszczalne nieodzowny komen reportera rozprawy, z zaryso
elementy fikcji tarz publicystyczny fabuła zbudowana w aniem problemu,
literackiej z wyraźnie zarysowa za pom ocą scen stawianiem tez,
* starannie przemy nym stanowiskiem o napięciu dram a argum entacją i uza
ślana kompozycja, autora tycznym sadnieniem punktu
i w której wszystkie przemyślana kompo widzenia reportera
i
i
elementy dopełniają zycja, z naciskiem na
I
się nawzajem ciąg fabularny
*--------- - i mmmmi
43. Przem ów ienie i w y w ia d 125
43. Przemówienie i wywiad
Z Retoryka dziennikarska
W y p o w ie d z i publicystyczne m ają na celu kształtow anie o p in ii publicznej. C h cąc trafić d o odbiorców , autorzy
starają się o dp o w ied n io kształtow ać w ypow iedź. W tym celu w dziennikarstw ie wykorzystuje się zasady retoryki
(zob. 21. Retoryko. Rodzaje zabiegów retorycznych).
Elem enty retoryczne szczególnie są w id o czne w form ach w ypowiedzi opierających się na żywym słowie, takich jak:
E p rzem ów ien ie (np. polityczne),
e dyskusja,
a debata,
a wywiad.
Przem ów ienie jako gatunek publicystyczny
Przem ó w ien ie (m o w a ) - g a tu n e k z p o g ran icz a języka m ó w io n e g o i p isa n e g o . P rz e m y śla n a , z a m k n ięta

w y p o w ie d ź m o n o lo g o w a , p rz e z n a cz o n a d o w yg ło sz e n ia p rzed w ię k sz ym a u d yto riu m .
P rz em ó w ie n ie m o żn a zaliczyć d o publicystyki, poniew aż:

a dotyczy zw ykle aktualnych zagadnień,
■ o d n o si się d o faktów,
m a o d d z ia ły w a ć na o p in ię p u b licz n ą - d ąż y na o g ó ł d o n a k ło n ie n ia s łu c h a c z y d o konkretnych d ziałań

lub d o najęcia stan ow iska w jakiejś spraw ie i w tym celu sto su je różne środki językowe.
O Rodzaje p rzem ó w ień
Przem ów ienie jako gatunek stale cieszy się dużą popularnością. M o ż

na w yróżn ić w iele jego o d m ia n , np.
2 o k o liczn o ścio w e - w yg łasz an e z okazji św ięta, uroczystości,

■ s ąd o w e (m o w y o b ro ń cz e i oskarźycielskie)
m polityczne (np. p rzem ów ien ia sejm o w e)
a m otywacyjne,
Q kazania.
Przem ów ienie m oże być im prow izow ane iub przygotowane wcześniej.
W obyd w u przypadkach m ów ca pow inien u w zg lęd nić pew ne zasady.
* W yp o w ied ź - np. d o b ó r środków stylistycznych, stylu, rodzaju ar

g u m e n tó w - należy d o sto so w a ć d o adresata, tem atu, celu i oko
liczności w ygłoszenia mowy.
Przemówienie jest szczególnie często
■ W y w ó d p o w in ien być klarowny i służyć przekonaniu słuchaczy. wykorzystywane w polityce.
Rodzaje w y w ia d ó w
W y w ia d - ro z m o w a ze z n a n ą o s o b ą (n p . a u to ry te te m w ja k ie jś d z ie d z in ie ), p rz e p ro w a d z o n a przez
d ziennikarza.
( -ematyka w yw iadu p ow inn a dotyczyć kwestii interesujących dla odbiorców . Pro w ad zący ro zm o w ę jest na o g ó ł
j rep rezen tan tem grupy ludzi zain tereso w an ych d an ym te m a te m i stara się tak z a d a w a ć pytania, by uzyskać
:nform acje, których oczekują odbiorcy.
126 VI. PU BLIC Y ST YK A
W ywiad Prasa popularna Dzienniki i tygodniki opiniotwórcze

1—
—■ — ■
■■-■-■r
Cechy pozyskiwanie informacji o życiu prywatnym rozmowy merytoryczne, na tem aty zw iązanej
przepytywanej osoby z działalnością przepytywanej osoby
ujawnianie sensacji i skandali pytania rzeczowe, bez natrętnego wtrącan :i I

odsłanianie kulisów życia zawodowego się w życie prywatne
Rozmówcy celebryci: aktorzy, piosenkarze, sportowcy, autorytety w danej dziedzinie: politycy, d z ia łJ

dziennikarza modelki, prezenterzy telewizyjni cze społeczni, artyści, naukowcy
_ i , ~, ___ ,. -~- —
—.~ ^
□ O p ra c o w y w a n ie w y w ia d u
W sp ółcześnie wywiady prawie zawsze są nagrywane. Pow stał)' zapis jest surowym m ateriałem , który pow inno się I
poddać obróbce. Należy wyelim inować wszystkie poważne błędy językowe i powtórzenia. Ingerencje me m og ą j e d n a j
er.
iść zbyt daleko. Nie należy zbytnio upodobniać języka m ówionego d o pisanego ani likwidować cech stylu charakter,
jest
stycznych dla rozmówcy. Po opracowaniu językowym i dokonaniu ewentualnych skrótów obowiązkiem dziennikarza j<
JKL
oddać wywiad rozmówcy d o autoryzacji, czyli akceptacji ostatecznej formy tekstu, który zostanie skierowany d o druki
□ E ta p y p racy nad w y w ia d e m p ra so w ym
przygotowanie pytań
T I “
p rz e p ro w a d z e n ie ro z m o w y
_ _ : z n z _
opracowanie językowe i merytoryczne
i
ł ________________
uzyskanie autoryzacji
-
-••
•-M*^J■
«■ ‘‘ f " i■
"
■
I
W zależności od rodzaju środka masowego przekazu,
i___ w którym rozmowa jest publikowana, można wyróżnić
publikacja wywiady: prasowy, radiowy i telewizyjny.
Zadanie
» © Z a d a n ie 1.
U z u p e łn ij portret dobrego m ówcy, łą cz ą c charakterystyczne dla niego cechy z ich d efinicjam i.
W p isz w każdą lukę o d p o w ie d n ią literę (A D).
I. C h a ry z m a ty c z n o ś ć ________
II. Takt re to rycz n y ________
III. D obra in to n a c ja ________
IV. D obra d y k c ja ________
A. S to so w a n ie pauz i m o d u lo w an ie g ło sem .
B. S to s o w n o ś ć w ypow iedzi.
C. Po p raw n e artykułow anie wyrazów.
D. U m ie ję tn o ś ć m ó w ie n ia przekonująco.
44. Teksty popularnonaukowe 127
44. Teksty popularnonaukowe
■ Cechy tekstu p o p u la rn o n a u k o w e g o
| le k s t p o p u la rn o n a u k o w y - a rty k u ł o p a rty n a p u b lik a c ji n a u k o w e j, k tó re g o c e le m je s t u p o w s z e c h n ia n ie

.. e d z y i p o d a w a n ie w y n ik ó w b a d a ń n a u k o w y c h . P o w in ie n b yć n a p is a n y w s p o s ó b z r o z u m ia ły dla
p rz e c ię tn e g o o d b io rc y - z a in t e r e s o w a n e g o te m a te m , a le b ez fa c h o w e g o p rz y g o to w a n ia .
□ Tekst n a u k o w y
- :e ratu ra n a u k o w a - w fo rm ie rozpraw , traktatów , d ia lo g ó w itp. istn ie je o d staro ż ytn o ści. D o c ie k a n ia nauko-

, v e d łu g o p o z o s ta w a ły d o m e n ą niew ielkiej g ru p y u cz o n ych , którzy - p u b lik u ją c s w o je d z ie ła - m e d bali o ich
| I p rz y s tę p n o ś ć dla n ie w ta je m n ic z o n e g o czytelnika.
I Teksty n a u k o w e ch arak teryz u ją się:
■ ■ s to s o w a n ie m sp e cja listycz n e j te rm in o lo g ii,

I ■ ro z b u d o w a n ą a p a ra tu rą n a u k o w ą (ź ró d ła, w yniki b ad ań , d ow od y, przypisy, cytaty, b ib lio g rafia),
e skrajnym o b ie k tyw iz m e m ,
■ je d n o z n a c z n o ś c ią w fo rm u ło w a n iu w n io s k ó w (p o tw ie rd z e n ie lub o b a le n ie założon ej tezy).
I □ P rz y g o to w a n ie te k s tu p o p u la rn o n a u k o w e g o
| ■ E lim in a c ja z p rz y g o to w y w a n e g o tekstu e le m e n tó w stylu nau ko w eg o .

e W p ro w a d z a n ie d o tekstu e le m e n tó w stylu p o to cz n e g o , co u m o ż liw ia w s k a z a n ie a n a lo g ii m ię d z y przekazy
w a n y m i tre ś c ia m i a ż ycie m co d z ie n n y m i p o z w ala o d b io rcy w y o b ra z ić so b ie o p is y w a n e zjaw iska,
a D o s to s o w a n ie tem atyki tekstu o ra z s p o so b u jej p rz e d sta w ie n ia d o o cz e k iw a ń odbiorcy.
~ S ty l tekstu p o p u larn o n au k o w eg o
Sty! p o p u la rn o n a u k o w y łą c z y w s o b ie c e c h y stylu n a u k o w e g o o ra z p o to c z n e g o (z o b . 48. Charakterystyczne
cechy różnych stylów ).
Cechy stylu naukowego Cechy stylu potocznego

. 1----- ■— - —* — — «8
w ystępow anie term inologii naukowej, specjalistycznej stosow anie frazeologizm ów, przenośni, porów nań
: jednoznaczność i precyzja inform acji n unikanie zdań zbyt skom plikowanych, wielokrotnie
- obiektywne przedstawianie zjawisk i p roblem ów złożonych
logiczna kompozycja stosow anie zw rotów skierowanych d o czytelnika
stosow anie tabel i wykresów o dw oływ an ie się do codziennych doświadczeń
odbiorcy
Styl tekstu popularnonaukowego (est kom prom isem

między precyzją i hermetycznością języka nauki a w ie
loznaczne scią i przystępnością języka potocznego.
N iem ożliw a jest całkowita elim inacja terminologii fa
chowej. Używa się w ięc określeń stosowanych w róż
nych dziedzinach nauki (np. teor a, hipoteza, struk
tura, funkcja, przedm iot badań, badania empiryczne,
analiza) oraz podstaw ow ych te rm in ó w związanych
z d aną dziedziną wiedzy, które na użytek czytelnika
często bywają wyjaśniane.
Profesor językoznawstwa Jan Miodek, znany popularyzator
Dla ożywienia, urozm aicenia i uprzystępnienia tekstu wiedzy o języku polskim w prasie, a także w telewizji.
popularnonaukowego jego autorzy wprowadzają czę Autor wielu publikacji o tem atyce językoznawczej, m.in.
sto frazeologizmy, przenośnie, porównania. Pozwala Nie toki język stroszny. O polszczyźnie do uczniów. Szerokiej
publiczności dał się poznać w cotygodniowym programie
to zobrazow ać zjawisko lub proces czy zilustrować
telewizyjnym „Ojczyzna polszczyzna", em itowanym
abstrakcyjny wywód. w latach 1987-2007.
□ Przykład
■ Który z podanych tekstów jest testem naukow ym , a który - p o p u larn o n au ko w ym ? U zasad nił odpow iedź
Tekst I
N ie m a l w sz ystk ie ro ślin y s a d z im y d o g leb y [...]. Ta sw o ista skórka globu je s t najb ard ziej zew n ętrz n ą
w a rs tw ą sk o ru p y z ie m sk ie j, która uległa siln e j erozji. S k ła d a s ię z ro z d ro b n io n y ch s k a ł - d w u tlen k u
krzem u (czyli p ia s k u ) i je st poprzetykana d u ż ą liczbą ro d z y n k ó w - p ro d u k tó w o rg an iczn ych , np. torfu.
W takim cie ś cie żyje m a s a bakterii, nicien i, p ie rście n ic, o w a d ó w i ich la rw o ra z g rzyb ó w i ryjących pod
z ie m ią ssaków . Z a najbardziej g le b o tw ó rcz e o rg a n iz m y u w aż a się d ż d ż o w n ic e - te w iją c e się p ie rście
n ic e przerab iają glebę, s p u lc h n ia ją ją i nap ow ietrzają.
M arcin Jamkowski, Gleby (fragment)'

Tekst II
Syste m k o rz e n io w y roślin z n a jd u je się w w a ru n k a ch n a tu raln ych w śro d o w is k u u w o d n io n y m i prze
w ie trz a n ym . je s t n im gleba - układ heterogeniczny, złożony z trzech faz: stałej, płynnej i gazowej oraz
makro- i mikroelementów. W z a je m n e sto su n k i ilo śc io w e tych faz i ich d ysp e rsja o ra z skład ch em icz n y
d e te rm in u ją w a ru n k i w z ro s tu korzeni, p o b ie ra n ia wody, o d ż y w ia n ia m in e ra ln e g o , a w ko n sekw en cji
- w z r o s t u ca łe j rośliny.
Zofia Starek, Pobieranie i dystrybucja jonów (fragm ent)'
O d p o w ied ź : Choć obydwa podane fragmenty łączy tematyka, każdy z nich jest kierowany do innego odbiorcy
i pisany innym stylem.
Tekst I to przykład tekstu popularnonaukowego. Autor tłumaczy budowę gleby na przykładach z codziennego
życia (skórka, ciasto, rodzynki). Unika nadmiaru terminów, trudniejsze z nich tłumaczy, np. „dwutlenku krzemu
(czyi. piasku) '. W języku pojawiają się elementy potoczne („żyje masa bakterii"), a także zabieg, wzmacnia ące
sugestywność (wyliczenia, forma 1 os. Im - „sadzimy").
Zrozum ienie tekstu II, będącego przykładem tekstu naukowego, wymaga specjalistycznej wiedzy (znajomości
terminów, którymi został nasycony). Fragment składa się ze zdań pojedynczych rozwiniętych - bogactwo zawartych
w nich informacji świadczy o dążeniu do precyzji i jednoznaczności. Autorka unika np. słownictwa oceniającego.
„Poradnik Polityki", dodatek do „Polityki”. 2009, nr 1.

: Fizjologia roślin, rec. Jan Kopcewicz, Stanisław Lewak, Warszawa 2002.
Zadanie
© Z a d a n ie !.
Percival Low ell był znakom itym astro n o m em i rzetelnym uczonym . W 1925 r. na podstaw ie obliczeń przewidział
istnien ie w U kładzie Sło n e cz n ym nieznanej planety - o d k ry to ją w 15 lat później i n azw ano Plu to n em . Fakt ten
je st d o b rz e zn an y m iło śn ik o m a stro n o m ii, ale laikom nazw isko Low ella kojarzy się g łó w n ie z czym ś innym .
M ia n o w icie z kanałam i na M arsie. Percival Low ell zobaczył kanały na p ow ierzchni M a rsa w ielokrotnie, rysow ał
je, p o św ię cił im sp ecjaln ą książkę i d o końca życia uporczyw ie twierdził, że n ap raw d ę w idzi s ie ć kanałów.
O b s e rw a c je L o w e lla p o tw ie rd z iło kilku w s p ó łc z e sn y ch m u, w ybitnych a s tro n o m ó w ; na p oczątku X X w ieku
s p ra w a k a n ałó w na M a rs ie stała się g ło śn a i dłuższy czas fascyn o w a ła szerokie kręgi ludzi. Rzecz niezwykła,
ale w n a u c e w cale n ie taka rzadka! D o p ie ro n a stę p n e p oko lenie o b s e rw a to ró w p r z e s t a ł o w idzieć
kanały na M a rsie . D ziś w ia d o m o , że w p ra w d z ie na p ow ierzch ni tej d ziw n ej p lan ety spotyka się szczeliny, bę
d ą ce m oże naw et korytam i w yschn iętych rzek, ale regularnej sie ci sztucznych k a n ałó w na p ew n o tam nie m a.
Maciej Iłowiecki, Niepokój dwutysięcznego roku. Kanały na M arsie (fragment)3

Zaznacz poprawne dokończenie zdania.
Przywołany fragment pochodzi z artykułu
A. naukowego.
B. informacyjnego.
C. publicystycznego.
D. popularnonaukowego.
! M aciej Iłowiecki, Niepokój dwutysięcznego roku. Kanary na M arsie, Warszawa 1989.
Sprawdzian po dziale VI
o o o Z a d a n ie 1.
„ Id a ” P a w ła P a w lik o w s k ie g o z o s ta ła u h o n o r o w a n a Z ło ty m i L w a m i d la n a jle p sz e g o film u n a z a k o ń c z o n y m

w s o b o tę 38. fe s tiw a lu w G d y n i. N a g ro d y d la n a jle p sz ych a k to ró w d o s ta li A n d rz e j C h yra i A g a ta K u lesza, a za
re ż y s e rię - M a łg o rz a ta S z u m o w s k a . P o d c z a s g a li ro z d a n ia fe s tiw a lo w y c h n a g ró d w T e a trz e M u z y c z n y m na
w id o w n i z a s ia d ł m .in . g o s z c z ą c y z k ilk u d n io w ą w iz y tą w G d y n i re ż y s e r R o m a n P o la ń sk i.
G dynio - 38. Festiu/ol Film ow y: oto laureaci (fragm ent)'
Przekształć podany tekst, tak aby m iał charakter felietonu. M ożesz uwzględnić dodatkowe informacje.
Zapisz rozw iązanie, a n a stęp n ie p o ró w n a j je z w zorcem .
• © Z a d a n ie 2.
Tekst I
F e stiw a l n o s ił im ię B ru n o n a S c h u lz a . P rz y g o to w u ją c fra g m e n ty je g o d z ie ła d o e w e n tu a ln e g o g ło ś n e g o czy

ta n ia i in te rp re ta c ji, z a z n a c z y łe m i te n o z n ik a ją c y m Ja k u b ie : „P r z e s t a liś m y p o p ro s tu b ra ć go w ra ch u b ę ,
tak b a rd z o o d d a lił s ię o d w s z y s tk ie g o , c o lu d z k ie i c o rz e c z y w is te . W ę z e ł p o w ę ź le o d lu ź n ia ł s ię o d n a s
p u n k t p o p u n k c ie g u b ił z w ią z k i, łą c z ą c e g o z e w s p ó ln o t ą lu d z k ą ". B a r d z o m o ż liw e z a te m , ż e ta k ż e m o je
węzły, c h o ć ro z w ią z a n e , z w ią z a n e b yły z S c h u lz e m .
z fe s tiw a lu w io z łe m d o d o m u trz y w a liz k i. W p ie rw s z e j s ie d z ia ł L u d w ik F la s z e n w k a p e lu sz u z sz e ro k im

o p a d a ją c y m ro n d e m . „ Z a m o ic h c z a s ó w p o lo n is ty k a b yła w s tę p e m d o w s z e c h w ie d z y ", p o w ie d z ia ł. „ I cz u ję
s ię d u m n y z fak tu , ż e ta k ż e d z is ia j n ie s ie o n a p e w n e p rz e s ła n ie m e s ja ń s k ie ". S ie d z ie liś m y w p ie rw s z y m
-zędzie z P io tr e m S o m m e r e m , p iln ie n o tu ją c , k a ż d y tr o c h ę c o in n e g o . Ja z a p is a łe m w y z n a n ie Flaszena-
..jestem c h y b io n y m o jc e m - w s p ó łz a ło ż y c ie le m s c h u lz o lo g ii. C h y b io n y m ". P io tr m i p o te m m ó w i, ż e o n nie
z a p is a ł te g o „ o jc a ” i ch yb a g o ta m n ie było.
W ojciech Bonow icz, W alizki (fragm ent)2
Tekst II
F irm a , k tó ra p ro d u k u je n a jb a rd z ie j p o ż ą d a n e lale, n a z y w a s ię Z a w ie ru s z y n s k i O r ig in a ls . S to i za n ią p o lsk ie

m a łż e ń s tw o z e S ta lo w e j W o li, a ic h la lk o w a k ariera to - ja k tw ie rd z ą - s e ria p rzyp ad ków .
D w u h e k ta ro w a p o s ia d ło ś ć pod M in n e a p o lis p rz y p o m in a p o ls k ą e n k la w ę . - P o d o k n a m i, n ie c h p a n i sp o jrz y
b ie g a ją n a m sarny, p a w ie i d z ik ie in d yk i - p o k a z u je Z o fia . - Z im y też ta k ie s ia rc z y s te ja k p o lsk ie .
tle s ły c h a ć p o ls k ą te le w iz ję . N a s tro n ie in te rn e to w e j Z a w ie ru s z y n s k i O rig in a ls - m u zyk a C h o p in a Lalki
c z ę s to m a ją p o ls k ie im io n a : A n u lk a , C e lin a , Z u z a n n a .
Karolina M onkiewicz, la le z M innesoty (fragm ent)1
Rozpoznaj gatunek przytoczonych tekstów publicystycznych.

Zaznacz w ła ś c iw ą o d p o w ie d ź .
I. Tekst I to reportaż / felieton / artykuł.

II. Tekst II to rep ortaż / felieton / artykuł.
V
(
____
http://film.onet.pi/ [dostęp: 3.02.2014 r.]
r http://tygodmk.onet.pl/ (dostęp: 3.02.2014 r.]
' -Wysokie obcasy", dodatek do .G azety Wyborcze;*’, 2014, nr 9 (768).
130 V I. P U B LIC Y ST Y K A
o Z a d a n ie 3.
O c e ń p ra w d z iw o ść każdego zdania d otyczącego reportażu.
Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F, jeśli jest fałszywe.
I. Z a w ie ra in fo rm a cje o m ie jscu , cz a sie w yd arzeń i o so b a ch w nich uczestniczących. P/F

II. M a ch arakter sp raw o z d an ia z w ydarzeń.
P/F
III. P re z e n to w a n e fakty m u sz ą być z n a n e au to ro w i z w łasn ych obserw acji. P/F
IV. U k azu je przeżycia b o h ateró w oraz ich refleksje.
P/F
V. C z ę sto kończy się nietypow ą, zaskakującą puentą.
P/F
V I. N a rra cja nie je st z d yn am iz o w an a.
P/F
V II. Język jest obrazowy, ale brak w nim komentarzy.
P/F
V III. W p ły w a na k ształtow an ie opinii czytelnika.
P/F
o o Z a d a n ie 4.
Bezpieczne przywiązanie kontra osam otnienie
„S a m o tn o ś c i, ja k a ś ty p rz e lu d n io n a !” - z a u w a ż y ł n ie g d y ś S ta n is ła w Je rz y Lec. S ło w a a fo rysty o d n o s z ą się

o o s ta n u o k re ś la n e g o w p sy c h o lo g ii ja k o o s a m o tn ie n ie . Ten n ie w y sta rcz a ją cy k o n ta k t p s y c h ic z n y z d ru g im
c z ło w ie k ie m m o ż e p r o w a d z ić d o p s y c h ic z n e g o c ie r p ie n ia i p o c z u c ia m a rg in a liz a c ji. D r M a rta K a rb o w a
z U n iw e rs y te tu im . A d a m a M ic k ie w ic z a p rz e śle d z iła z a o b s e rw o w a n e w d o ty c h c z a s o w y c h b a d a n ia ch za le ż
n o ści m ię d z y stylem p rz yw ią z a n ia a o s a m o tn ie n ie m . W e d łu g klasyczn ej teorii p rz yw ią z a n ia B o w lb y ’eg o , styl
p rz yw ią z a n ia to s p o s ó b re a liz o w a n ia w ro d z o n e j p o trz e b y b lisk o ści z w y b ra n ą o s o b ą . C in d y H a z a n i P h ilip p
R. S h a v e r w y ró ż n ili trzy je g o rodzaje: bezpieczn y, u n ik ający o ra z lęko w o -am b iw alen tn y. O k a z a ło się, ż e b ez
p iecz n e p rz y w ią z a n ie ch ro n i przed p o c z u c ie m o s a m o tn ie n ia . N a to m ia s t p o zo stałe style sp rzyjają p rzeżyw a
n iu g o na ró ż n e sp o so b y. L u d z ie o stylu u n ik a ją cy m o d c z u w a ją brak w ięz i ja k o ^ t a c j ę , n u d ę cz y n ap ięcie.
N a to m ia s t o s o b y lę k o w e w y o lb rz y m ia ją p o trz e b ę w ię z i, przez c o o s a m o tn ie n ie w y d a je im się d o tk liw s z e .1
N a p o d staw ie p rzytoczonego tekstu określ w yróżniki gatunkow e artykułu.

Zaznacz w łaściw e dokończenie każdego zdania.
I. N a jw a ż n ie jsz e ce ch y artykułu to
A. je d n o z n a cz n ie s fo rm u ło w a n a przez autora teza.
B. z a p rez en to w an ie sub iektyw neg o punktu w idzenia.
C. brak w yraźn eg o stan o w isk a a u to ra w o b e c a n a liz o w a n e g o problem u.
II. W y w ó d w artykule je st o p arty na

A. fikcyjnych danych.
B. hip o tezach i d o m ysłach .
C. o d w o ła n ia c h d o w ied z y książkowej i aktualnego stanu badań.
III. Pod w z g lę d e m językow ym artyk u ł w yróżn ia się

A. p rzystęp n o ścią słow nictw a.
B. te n d e n cją d o d w u z n acz n o ści.
C. sk o m p lik o w an ą term in ologią.
o o Z a d a n ie 5.
Które z p o d a n ych g a tu n k ó w d ziennikarskich m ają ch arakter publicystyczny?

Podkreśl wszystkie poprawne wyrazy.
notatka • a rty k u ł« z a p o w ie d ź « felieton • ko m en tarz • recenzja

*>sp ra w o z d a n ie ° relacja • życiorys ® e s e j » reportaż
; http://ivwvzcharaktery.eu/ [dostęp: ¡2.03.2014 r.]

^
45. Różnice językowe wynikające ze zmian historycznych
Historia zapisana w słowach
uż B ie rn a t z Lublina, jeden z pierw szych pisarzy tw orzących po polsku, w ie
d z ia ł że: „W szelka spraw a kożdej 'zeczy / Przez język się toczy”. Język nazywa
rzeczywistość, w której żyje człowiek. Ta zaś nieustannie się zm ien ia w wyniku
w ydarzeń politycznych lub społecznych bądź pod w p ły w e m o sią g n ięć nauko
wych. W oczyw isty spo só b m odyfikuje to kształt m o w y starającej się nadążyć
za św iatem , i, jak p isa ł Cyprian Kami.' N o rw id , „o d p o w ied n ie d ać rzeczy słow o”.
... . Bicykl
Wyrazy nazywające dawne realia (np. przedmioty lub zawody)
zostały w zbiorze słów danego języka, ale na co dzień nie są używane.
Archaizmy
-haizm - skład nik syste m u językow ego, który p rzestał b yć używany.
R o d z a je a r c h a iz m ó w
■ fleksyjne - słow a o d m ieniające się kiedyś inaczej, np. ło sio w ie jło sie ), w lesiech (w lasach),
fonetyczne - wyrazy wymawiane wcześniej odmiennie, np. zmędrzeć (zmądrzeć), jenerał (generał), historyja (historia)
te o lo g ic z n e - niewystępujące już wjęzyku związki frazeologiczne, np. mierzyć się swą piędzią (liczyć się ze swo-
fcni możliwościami), darm o w iać plewy (m ów ić na próżno), skrócić komuś kurtę (pobić kogoś, zaszkodzić komuś)
eksyka n e - w y r a z y już nieużywane, np. zołw ica (siostra m ęża. szwagierka), iluz,on (kino), inkursja (napad),
e m an tycz n e sło w a w ciąż sto so w an e, lecz m a ją ce dziś in n e znaczenie, np. zb o ż e (d aw niej: dobytek,
b o g a ctw o p o m y śln o ść, d ziś: rośliny u p ra w n e ), ksiądz (d aw n ie): książę, pan, d ziś: d u ch o w n y obrządku
^ e m sk ie g o ), siła (daw niej: dużo, w iele, dziś: m o c),
■dadniowe - elem enty w ypow iedzenia łączące się w edług innych niż dzisiejsze norm gram atycznych, np. to-
Kila (d a iego), jidzie tobie (idzie d o ciebie), d o p ły n ą ć rzeki (d o p łynąć d o rzeki),
.styczne - wyrazy nadal używane, ale mające odm ienny odcień wartościujący, np. Kobieta - dziś wyraz neutralny,
gdys nacechowany pejoratywnie (do X V I Iw .),
/otwórcze-■wyrazy o dawnej budowie słowotwórczej zastąpione późnie, wyrazami o innej strukturze lub memaiące
° dPow:edn'k° * chwalba (pochwała), opiekalnik (opiekun), sarrowtór (w towarzystwie jednej osoby, w e dwoje)
tore wyrazy, postrzegane przez ludzi m łodych |ako archaizm y, są ,eszcze używ ane przez starsze pokole-
p. kajet (zeszyt), konkury (starania o rękę dziew czyny), aeroplan (s a m o lo t). S ą to w y ra z y przestarzałe
•zące d o sło w n ictw a biernego.
Zm iany leksykalne
/iej dostrzegalne różnice między językiem współczesnym a językiem wcześniejszych epok dotyczą zasobu
■ ego. Z biegiem czasu jedne stówa wymierają, gdyż na skutek przemian kulturowych przestaią być używane
abszyt - zwolnienie ze służby), jednocześnie pojawiają się nowe wyrazy, by nazwać nowe urządzenia, zawody, zja
i--, rulturowe (np. wkrętarka, programista). Często są one zapożyczeniami. Zm iany dotyczą także znaczeń wyrazów.
132 V II. Ś W IA D O M O Ś Ć JĘZ Y K O W A
□ Z a p o ż y c z e n ia
S ło w n ic tw o przejęte z innych języków i p rzysw ojone przez polszczyznę je st w a ż n ym św iad e ctw e m historycz-l
nym . W sk a z u je na przykład, z jak im i krajam i i n aro d am i Polska m iała w danym okresie najw ięcej kontaktóv.
Język Okres Przykłady zapożyczeń

r—• ^ ...........—.. -- 1 — . ,w.«, .....
łaciński X - X V III w. kościół, anioł, lekcja, bakałarz, deklaracja, decyzja
r ------ --_ ^ ____________
czeski X -XVI w. błagać, hańba, świątynia
niemiecki X II—X IX w burmistrz, gm ina, sołtys, zegar, cło, kołnierz, malarz
włoski X V I—X V II w. karoca, fontanna, pomidor, kalafior

...........1 ......... 1
francuski X V I- X X w. fryzjer, awangarda, bukiet, krem, szampan
rosyjski X IX - X X w. nieudacznik, bumaga, kufajka, kołchoz

1’ ' "■■
*■
—■■ ■
^ ... A
angielski X IX - X X I w. boks, kajak, snajper, stres, komputer, menadżer
Znaczenie w yrazu z b ió r w ła ś c iw o ś c i, dzięki któ rym m o ż n a ro z p o z n a ć o p is y w a n y o b ie k t w o ta cz a ją cy m

sw ie ęie . W p rzyp ad ku w ie lu w y ra z ó w znaczenie realn e, czyli to , w któ rym s ło w o je s t o b e c n ie używ ane,
ró żn i s ię o d znaczenia etym ologicznego.
Znaczenie etym ologiczne w yrazu - z n a cz e n ie w yn ik ające z b u d o w y sło w o tw ó rcz ej o ra z p o ch o d zen ia słow a.
O Przykład
■ Jak ie zn acz en ie w ynika z b u d o w y s ło w o tw ó rcz e j w yrazów : pisarz, piw o, m ie d n ic a ? Po ró w n a j je ze w s p ó ł

czesnym zn acz en iem .
O d p o w ied ź : Z g o d n ie ze z n aczen iem e tym o lo g icz n ym w yraz pisarz nazyw a o so b ę, która w ykonuje cz yn n o ść
pisania (czasow nik p isać + form ant -arz). W s p ó łc z e śn ie jednak nie nazyw a się pisarzem każdego, kto c o ś pisze
lub notuje. Pisarz w zn acz en iu realnym to osob a z ajm u jąca się tw o rzen iem literatury pięknej.
P iw o w zn acz en iu etym olog iczn ym to każdy nap ój (w yraz p o ch o d zi o d czaso w n ika p ić). W znaczeniu realnym
oznacza określony rodzaj napoju w ytw arz an eg o z ch m ielu .
M ie d n ic a w zn acz en iu etym olog iczn ym to naczynie z m iedzi. Dziś o kreśla się tak d u żą m iskę - bez w zględu
r a m ateriał, z jakiego została w ykonana.
□ Z m ia n y znaczenia
W ie le w yrazó w jest dziś używ anych w takim sam ym znaczeniu, jakie m ia ły przed w iekam i. W przypadku innych
m o g ło nastąpić: 7
■ p rzen iesien ie zn acz en ia - sło w o zyskało n o w ą treść (np. babiarz - d aw niej: beksa, d ziś: kobieciarz),
■ rozszerzenie zn acz en ia - w yraz m a dziś o g ó lniejszą treść (n p . ojczyzna - d aw n iej: spadek p o o jcu , dziś:
kraj urod zenia),
s zaw ężenie znaczenia - słow o odnosi się d o m niejszego wycinka rzeczywistości niż kiedyś, ale jest określeniem
precyzyjniejszym (np. pątnik - d aw niej: każdy człow iek w drodze, dziś: pielgrzym ).
□ Treść i zakres w yraz u
Z m ia n y historyczne m o g ą m ie ć w p ły w także na treść i zakres wyrazów.
■ Treść w yrazu - z e s p ó ł cech składających się na jeg o znaczenie.

■ Zakres w yrazu - zb ió r p rz e d m io tó w lub zjaw isk nazyw anych przez konkretne słow o.
Relacja m ię d z y zakresem w yrazu i jeg o treścią jest o d w ro tn ie p ro p o rcjo n aln a: im szerszy jest zakres słow a
tym uboższa jeg o treść. N a przykład:
■ s ło w a : p o jazd , d rz e w o , m e b le m ają u b o g ą treść, a le szeroki z a k res (m o g ą z o s ta ć użyte w o d n ie s ie n iu

d o w ie lu rzeczy),
■ słow a, rower, so sn a , kom oda m ają b ogatszą treść od w ym ien io n ych powyżej, lecz w ęższy zakres.
45. Różnice językowe w ynikające ze zm ian historycznych 133
Najważniejsze zmiany fonetyczne
□ Akcent
W języku polskim akcent był początkow o sw obod ny - m ó g ł padać na różne sylaby w wyrazie. N a przełom ie
X !V / X V w. zaczęto akcen to w ać pierw szą sylabę (akcent inicjalny). O d X V ! w. akcent pada na przedostatnią
sylabę wyrazu.
□ Ś la d y d a w n y c h p r o c e s ó w fo n e ty c z n y c h
Oboczności w ystępujące Przyczyna

w e współczesnej polszczyźnie
.-.¡eźć : wiozę, nieść : niosę; przegłos polsk: (X/IX w.) - wymiana w temacie głoski e na a lub o w sy
w ie cie : kwiat; żenić się : żona tuacji, gdy znajdowała się ona po spółgłosce miękkiej, a przed twardą
typu: t, d, n, s, z, r
mek : domku; dzień : dnia; zanik jerów (półsamogłosek), występujących w polszczyźnie

s : osa m ogły występować w pozycji słabej (na końcu wyrazu lub przed sylabą
z samogłoską) lub mocnej (kiedy poprzedzały sylabę z jerem słabym)
jery w pozycji słabej zanikły, jery w pozycji mocnej zm ieniły się w e
z : wozu; róg : rogu zanik iloczasu (występowania samogłosek długich i krótkich)

dawne długie 0 , dziś wym awiane jako u, zapisuje się w postaci ó
roga : drodze, mucha : musze; zmiękczenie spółgłosek twardych k, g, ch przez samogłoski e, ę, i

a : ręce: ręczny w wyniku tego procesu spółgłoski przechodziły w cz, ź, sz, c, dz
Zm iany frazeologiczne
.V związkach frazeologicznych - przyw oływ anych w niezm ien ian ej postaci - w ystępują często wyrazy, które
poza tym i związkam i już w języku me w ystępują. V/ ten spo só b frazeologia przechow uje ślad y daw nych epok
- zwłaszcza realia życia codziennego.
Przykłady: w ró cić w d o m o w e pielesze, dobry żart tynfa w art, o d p łacić kom uś z nawiązką.
Frazeologizm y zawierają także często d aw ne formy fleksyjne i konstrukcje składniowe, np.:

■ dobrej głow ie dość d w ie słow ie (ślad daw nej liczby podw ójnej; dziś: dw a słow a),
s w yjść za m ąż (daw na fo rm a B.; dziś: m ęża),
^ stan ąć kością w gardle (nieużyw ana dziś konstrukcja składniow a; dziś: stan ąć jak kość).
Zadanie
• © Z a d a n ie 1.
Ja k ą form ę fonetyczną m ia ły przed przegłosem polskim podane niżej w yrazy?
Obok każdego wyrazu zapisz jego form ę sprzed przegłosu.
kwiat - ______________________________
niosę - ______________________________
m iasto - __________________________
żo n a - ____________________________ _
Zapisz rozwiązanie, a następnie porównaj ją z wzorcem.
134 V II. Ś W IA D O M O Ś Ć JĘZYKO W A
46. Odmiany terytorialne polszczyzny

■ Język ogólny
Język polski nie jest jednolitym system em , składa się z wielu odm ian. W jego obrębie m ożna w yróżnić m.in.
rozm aite o d m iany regionalne (dialekty, a w ich oorębie gwary) i społeczne (gwary zaw odow e i śro d o w isko w e;.
O d m ian ą nadrzędną w o b ec nich wszystkich je s: język ogólny.
Język ogólny - p od staw ow a o d m ia n a języka służąca d o p o ro z u m ie w a n ia się w szystkim czło n k o m danego

narodu.
Język ogólny, określany także jako język ogólnonarodowy, standardowy lub literacki, um ożliwia porozum iewanie
się ludzi bez w zględu na ich wiek, płeć, m iejsce zam ieszkania, profesję czy status społeczny. Jego znajom ość
jest konieczna, by m óc uczestniczyć w kulturze. Ta o dm iana języka jest rozpowszechniana przez szkołę i środki
m asowego przekazu (prasę, racio, telewizję). Używa się jej w życiu publicznym (m .in. w sytuacjach oficjalnych).
Język ogólny jest także objęty zasadam i popraw ności językowej (skodyfikowanej w słow nikach i gram atykach).
Dzieli się na język pisany i język mówiony.
Język m ów iony Język pisany
zwykle spontaniczny przemyślany, uporządkowany, spójny

o charakterze dialogowym o charakterze monologowym
przekazujący przede wszystkim informacje dotyczące przekazujący informacje dotyczące wszystkich sfer
życia codziennego (powiązane z konkretną sytuacją) życia (także np. polityki, sztuki, nauki)
ograniczona długość wypowiedzi wypowiedź dowolnej długości (są wykorzystywane
komunikat zazwyczaj wzmacniany gestami, mimiką, różne formy i gatunki)
intonacją tworzenie i odbieranie komunikatu - zwykle w innym
: częste naruszanie norm poprawnościowych czasie i innej przestrzeni (brak bezpośredniego kon
swobodniejsza budowa wypowiedzi (np. niewielka taktu nadawcy i odbiorcy)
spójność, zdania niedokończone, powtórzenia) zgodność z normami poprawnościowymi
słownictwo uboższe niż w języku pisanym, ale więcej zróżnicowana składnia
wyrazów ekspresywnych, dużo zaimków staranny dobór słownictwa (np. unikanie powtórzeń,
stosowanie synonimów)
■ Zróżnicowanie terytorialne polszczyzny
□ O d m ian y reg io n aln e

Poiszczyzna używana w różnych regionach kraju różni się od siebie:
0 w Krakowie m ów i się: borówka, w yjść na pole, zaśw iecić światło, podczas gdy w W arszaw ie: czarna jagoda,
w yjść na dwór, zapalić światło,
n w Poznaniu m ów i się: modry, laczki, sznytka, podczas gdy w W arszaw ie: niebieski, kapcie, kanapka.
Tego typu o d m ien n o ści - zw ane regionalizm am i - dotyczą przede wszystkim słow nictw a, rzadziej wymowy,
o d m iany w yrazów czy składni. S ą one o b ecn e w języku m ieszkańców danego obszaru należących d o różnych
grup społecznych, także ludzi wykształconych.
□ D ialekty i g w a ry
Dialekty i gwary - w przeciw ieństw ie d o o d m ian regionalnych - są o d m ia n a m i języka używanym i tylko przez
m ieszkańców w si. W ystępują zwykle jedynie w form ie m ówionej.
- Dialekt jest ograniczoną terytorialnie o d m ian ą języka narodowego, wyróżniającą się przede wszystkim ch a
rakterystyczną dla danego obszaru w ym o w ą głosek i specyficznym słow nictw em , a czasem także swoistą
budową słowotwórczą, o dm ianą wyrazów, frazeologią oraz składnią. Językoznawcy wyróżniają w polszczyźnie
pięć dialektów: m azowiecki, m ałopolski, śląski, wielkopolski, kaszubski.
46. O d m ian y te ry to ria ln e polszczyzny 135
" r r odr n.a języka s,? na gwar

I t e w i c b , g w a r X 'a w s k f e m ' ^ ,ekSykalnym i ( ^ w n . c t w o ) . P rz yk ła d o w e gw ary: p o d h a la ń sk a,
T erm in gw ara o d n o si się także d o o d m ia n y śro d o w isk o w ej języka (gw ary przestępcze, m iejskie).
Pojęcia dialekt i gw ara są cz ęsto używ an e z a m ie n n ie jako te rm in y bliskoznaczne. Różni je jed nak zakres tery-
to n a ln y - gw ara je st używ ana na m n iejsz ym terenie. N a d a n y dialekt składają się w ię c liczne gwary.
D ialekty s ą ź ró d łe m w ie d z y o h isto rii języka. To o n e p rz e ch o w u ją słow a, b rz m ie n ie głosek, fo rm y o d m ia n y
3 2 dltktoTogtglCZne' qe Zdani°We' ktÓre ZanlkłyWję2yku °gÓlnym- Badan'em dialektów
□ Z a n ik a n ie o d m ia n te ry to ria ln y c h
n ! l ! I S 6Żł 1 ° T ie dia;ektalne “ ‘ ^ " W o się W ciągu całego rozw oju polszczyzny aż d o X X w. P o odzyskaniu
n epodległośc, g łó w n ą przyczyną zm ian b ył coraz p o w szech n iejszy d o stę p d o edukacji, szczególn.e na w siach
m aia także V n C ' < r r St ' f P ° lsZCZyzny ° S ó ln e '- N a t i « ,e P o s tę p u ją c e za n ik a n ie d ialektó w

m ają także w p ły w środki m a s o w e g o przekazu - telew izja oraz internet.
Najważniejsze d ialekty języka polskiego
Gdańsk^.
kaszubski
m i e s z a n e
m i e s z a n e
W arta
m i e s z a n e
Rzeszów
Katowice
M a p a w y s tę p o w a n ia d ia le k tó w
polskich
N a terenach przyznanych Polsce po II wojnie

św iatow ej wykształciły się pod w p ływ em
przybyłej ludności n o w e dialekty mieszane.
136 i V II. Ś W IA D O M O Ś Ć JĘZYK O W A
O D iale k t m azow iecki
To jeden z trzech głów nych d ialektów tw orzących polski język literacki. D ialekt m azow iecki wyróżniają:
■ m azurzenie, czyli w ym aw ia n ie głosek sz, ż, cz, dż jako s, z, c, dz, np. szynka : synka, czkawka : ckawka,
e tw arde w ym aw ia n ie głosek i, g, k przed głoską i, np. glina : glyna, kiedy : kedy, c u k ie r : cuker
B w ym aw ia n ie głoski ą na końcu w yrazu jako o, np. szeroką : szeroko; daleką : daleko,
® w ym o w a cząstek typu -ami, -emi, -ymi jako -amy, -emy, -ymy, np. no cam y : n o cam i, różnym i : różnymy.
□ D iale k t m ałopolski
O b ejm u je największy obszar, jest w ięc bardzo zróżnicowany. W obrębie dialektu m ałopolskiego m ożna wskazać
w ie le g w ar (np. podhalańską). D o ce ch charakterystycznych tej o d m ia n y terytorialnej należą:
■ m azurzenie, czyli w y m a w ia n ie głosek sz, ż, cz, dz jako s, z, c, dz, np.; dziew czyna : d ziew cyna; szu m : sum ,
■ w ym aw ia n ie głoski ch na końcu w yrazu jako k, np. d ach : dak, zapach: zapak,
® ud źw ięczniające p o łączen ia m iędzyw yrazow e, np. ja g _ u m ia ł (jak u m ia ł),
E uproszczenie g ru p spółgłoskow ych, np. trzy : czy; drzem ka : dżem ka,
■ w ystęp o w an ie form bez przegłosu, np. m ietła, w ie sn a (m io tła, w io sn a).
O D ialekt śląski
O d rę b n y w stosunku d o innych d ialektów także ze w zgiędu na słow nictw o . W ystęp u je w m m d u żo zapożyczeń

z języka niem ieckiego (g e rm a n iz m ó w ). D ialekt śląski cechują:
■ obok m azurzenia w ystępu je siakam e, czyli przenikanie głosek sz, ż, cz, dż oraz głosek ś. ć, ź, dź,
np. szary : śzary, czapka : czapka,
a w ym aw ia n ie głoski ę szeroko i bez nosow ości na końcu wyrazu, np. słyszę : słyszą, czuję : czuja,
H dw ugłoskow a (dyftongiczna) w ym o w a sam ogłosek o i ó, np. koń : kuoń, góra : guóra,
B w ystęp o w an ie cząstki -ch na końcu w yrazu w form ach czasu przeszłego, np. kupiłem : kupiłech,
czytałem : czytałech,
m charakterystyczne słow nictw o , np. starosek 'dziad ek’ fam ilok 'd o m w ielo rod zin n y’.
O D iale k t w ielko p o lski
H isto ryczn ie m ia ł bardzo duży w p ły w na rozwój o d m iany ogólnej języka polskiego.

C e ch a m i tego dialektu są:
3 dw ugłoskow a (dyftongiczna) w ym o w a sam ogłoski a, np. taka traw a : takou trouwa,

3 z a ch o w a n ie d źw ięczn o ści w gło sce w po spółgłoskach bezdźw ięcznych, np. kwadrat, a nie kfadrat, kwia
ciarka, a nie kfiaclarka,
■ udźw ięczniające połączenia m iędzyw yrazow e, np. dźwięg. .bębnów (dźw ięk bębnów ),
E rozszczepianie rozłożone w ym aw ia n ie sam ogłosek nosow ych ą i ę, np. drugą : drugom , pędzi: pyndzi.
□ D iale k t kaszubski
Najbardziej odrębny w stosunku d o innych dialektów polskich. N a tej podstaw ie w 2005 r. n a d an o m u rangę
języka regionalnego. Charakterystycznym i ce ch am i dialektu kaszubskiego są:
a kaszubienie, czyli w ym o w a głosek ś, ź, ć, dź jako s, z, c, dz, np. godzina : godzena; c ie m n o : cem no,
3 w ystępow anie sam ogłoski e (tzw. szw a), zm ieniającej sw o im b rzm ien iem znaczenie wyrazu, np. rek ‘ryk’
gdy rek 'rak ’,
■ przejście cząstki ro w ar, np. d ro g a : darga. krowa : karwa,
3 nabieranie przez głoski k’, g ' cech głosek c z ’, d ż ’, np. p o ls k i: poisczi; nogi: nodżi,
n odrębne słow nictw o , np. óm kraz ‘okolica’, g b u r ‘g o sp o d arz’.
47. Odmiany środowiskowe i zawodowe polszczyzny 137
47. Odmiany środowiskowe i zawodowe polszczyzny

□ Zróżnicowanie społeczne polszczyzny
W języku narodowym można wskazać wiele odmian używanych tylko przez określone grupy społeczne. Wspólny
język jest elem entem dodatkowo wzmacniającym więź, która łączy ludzi:
0 w podobnym wieku (np. uczniów, studentów),
a o wspólnych zainteresowaniach (np. szachistów, miłośników jazdy !<onnej, wielbicieli gier komputerowych),
■ wykonujących ten sam zawód (np. lekarzy, prawników, żołnierzy),
h należących do określonej subkultury (np. hip-hopowców, dresiarzy),
■ będących członkami grupy przestępczej (np. więźniów).
Tego typu odmiany środowiskowe są nazywane także gwaram i środowiskowymi lub socjolektami. M ają one
ograniczony zasięg i występują na ogół jedynie w odmianie mówionej (choć np. język młodzieżowy jest używany
w komunikacji internetowej i esem esow ej). O dm iany środowiskowe różnią się od języka ogólnego głównie
charakterystycznym, innym dla każdej grupy, zasobem słownictwa oraz frazeologii. Zdarza się, że gwary śro
dowiskowe wykorzystują słownictwo z języka ogólnego w zupełnie innym znaczeniu, np. w języku górników
koń jest określeniem maszyny. Stosow anie socjolektu poza danym środowiskiem m oże w ięc powodować
zaburzenia w komunikacji (niezrozumienie przez rozm ówcę). Na określenie języka środowiskowego używa
się także nazw slang lub żargon. Sło w o żargon wyraża zwykle negatywny stosunek wobec jakiegoś slangu
(np. żargon złodziejski, prawniczy). Źródłem niechęci może być np. niezrozumiałość danej odm iany środo
wiskowej dia otoczenia, przeświadczenie, że jej użytkownicy ukrywają pewne treści (jak w gwarze więziennej).
□ Funkcje o d m ia n śro d o w is k o w y c h
Stosowanie socjolektu:
3 ułatwia porozumiewanie się członków' grupy,
° potwierdza przynależność do określonego środowiska,
3 pozwala na wyrażanie em ocjonalnego stosunku do rzeczywistości.
3 ułatwia sform ułowanie komunikatu zrozumiałego tylko dla wtajemniczonych.
^ •— — ■ — —■- — —— - — ——■ - — -- — —- - - - - —— ...... . — _. — . . . . _ - —. .-. .... . — ——. . .- .. -
B Charakterystyczne cechy socjolektów

□ Zaw odow ość
W środowiskach zawodowych (np. prawników, lekarzy, górników) występują zwykle związane z daną dziedziną
nazwy narzędzi używanych przez pracowników, miejsc, funkcji zawodowych, czynności ilp. Są to:
- terminy, czyli używane w języku fachowym oficjalne nazwy,
- profesjonalizmy, do których zalicza się nie tylko terminy fachowe, lecz także nazwy nieoficjalne, używane
w potocznej komunikacji przedstawicieli danej grupy zawodowej, np. twardziel zamiast oficjalnego twardy dysk.
Tego typu wyrazy i związki wyrazowe ułatwiają szybką i precyzyjną komunikację.
Przykłady:
Środowisko dziennikarskie: wstępniak 'artykuł wstępny', ramówka ‘program ramowy'
Środowisko aktorskie: grać ogony ‘grać role niedające pola do popisu’
□ Ek sp resyw n o ść
Słownictwo środowiskowe służy niekiedy głównie wyrażeniu emocji (dotyczy to np. gwary młodzieżowej czy
studenckiej). Ekspresywność wypowiedzi uzyskuje się m.in. dzięki związkom frazeologicznym i v.'yrazom na
cechowanym emocjonalnie, np. ocena niedostateczna bywa określana jako pała, oskar, oszczep, dzida, kosa.
O Tajność
W niektórych gwarach środowiskowych nadrzędną cechą jest celowe zakodowanie treści, tak aby była zro
zumiała tylko dla członków danej grupy (np. gwara złodziejska, więzienna). W tym celu są stosowane m.in.
wyrazy Dochodzące z języków obcych i liczne synonimy, np. fragment bajki o Czerwonym Kapturku w gwarze
więziennej brzmiałby: „Śm iga czerwona kamoła na chatę do jareckiej. Dojrzał to wilk recydywa i na chatę też
śmiga. W pada na chatę, oszam ał jarecką, w kitrałsię w kojo, komarunek świruje".
W ięcej n a WWW.ZDASZ.TO
138 V II. Ś W IA D O M O Ś Ć JĘZYK O W A
48. Charakterystyczne cechy różnych stylów
U Znaczenie sprawności językowej

U żyw anie języka jako środka kom unikacji m iędzyludzkiej każdorazow o w ią ż e się z w yb ieran iem o d p o w ied n ich
środków językowych. Kształt w yp ow ied zi zależy przede w szystkim od:
° jej charakteru (u stn a czy p isem n a, oficjalna czy nieoficjalna),

D a a re s a ia (jego rangi społecznej, przynależności d o określonej grupy, relacji m ięd zy nim a nad aw cą),
B sytuacji (okoliczności, w jakich pow staje),
■ intencji nad aw cy i funkcji tekstu (zob. 3. A k t kom unikacjijęzykowej).
Dzięki w ła ściw e m u d ob raniu śro d k ó w językow ych tw órca w yp ow ied zi m oże:
* skutecznie przekazać nad aw cy in fo rm ację (z o sta ć zro z u m ian ym ),

■ spraw ić, że nad aw ca zareaguje w oczekiw any s p o só b (w p ły n ą ć n a jego p ostaw ę),
■ o d p o ^ e d n io ukształtow ać stosunek e m o cjo n aln y d o sieb ie (być o ce n io n ym pozytyw nie lub negatyw nie).
Realizacja tych ce ió w zależy od p o zio m u s p r a w n o ś c i ję z y k o w e j. Tw órca w yp ow ied zi p o w in ien m ieć św ia d o

m o ść, że tę s a m ą in fo rm ację m o ż e przekazać na w ie le różnych sposobów , i w yb ra ć taki sp o só b , który będzie
w d av\e\ v f\u a c \\
□ Sło w n ictw o swobodne i oficjalne

0 A u to r w ypow iedzi, tw o rz ąc określony kom unikat, zazwyczaj ujaw n ia swój stosunek d o o pisyw anych spraw.
Czym to przez w y b ó r p otrzebnych m u wyrazów, m ających o k re ślo n ą b arw ę z n aczen io w ą. W tym kontek
ście m o ż em y w yróżn ić s ło w n ictw o neutralne i em ocjonalno-w artościujące (zob. 19. Słownictwo neutralne,
em ocjonalne i wartościujące).
a In n e w aż n e podziały śro d k ó w językow ych w iążą się z w ystępo w aniem :
- o d m ia n y pisanej i m ów io nej języka,
- o d m ia n y oficjalnej i nieoficjalnej.
ję z yk o fic ja ln y
Jęz yk n ie o f ic ja ln y
■ . . . . . . . . . . —— . ~
* ' * * • i ■ ■■■ V
. —• * * * ” ■ ■ - 1 • ■ * i .. . V . * --- -
używany w kontaktach bardziej sformalizowanych . ■ używany w kontaktach prywatnych, np. w życiu rodzin-
(np. w szkole, urzędzie), w przypadku wystąpień nym i towarzyskim
publicznych
cechuje go rozluźnienie zasad gramatyki charaktery
; cechuje go przestrzeganie zasad gramatycznych, styczne dla stylu potocznego
poprawność wymowy, obecność elem entów charak
terystycznych dla stylu retorycznego, naukowego czy
artystycznego
Przykład :
P rz yk ła d :
Dziękuję wszystkim zebranym za przybycie na dzisiejszą Super, że przyjechaliście. Bez was trudno byłoby świę
uroczystość. tować.
Definicja stylu
Styl s p o s o b u k s z ta łto w a n ia tekstu (m ó w io n e g o lub p is a n e g o ), p o leg a ją cy na ś w ia d o m y m w yb ran iu

przez n a d a w c ę śro d k ó w językow ych n a jo d p o w ie d n ie jsz y ch ze w z g lę d u na cel w yp o w ied zi.
Styl tekstu wynika z jed no stko w ych d o św ia d cz e ń i zd olności nadaw cy, ale także z o b o w iązu jących w d anym
czasie założeń estetycznych, m o m e n tu historycznego, zw yczajów spo łecznych itp. Tw órca w yp ow ied zi m oże
dążyć do podkreślenia w m m swojej o d ręb n o ści a lb o też p o w ielać pew ne typow e rozw iązania.
48. Charakterystyczne cechy różnych stylów 139
Styl
j
indywidualny typ o w y
-i - ,
. .......... 1............ : x ..... ------- 1________ .
dzieła gatunku kierunku
pisarza epoki funkcjonalny
literackiego literackiego literackiego
f ——w ... . ■■1
np. Witolda np. P a r,a np. elegii np. baroku np. realizmu np. artystyczny
G o m b ro w ic z a Tadeuszu . i i.... » ......... —■
■ -—J
□ S t y l in d y w id u a ln y i ty p o w y
-: Styl indywidualny to sposób budowania wypowiedzi, który akcentuje jej oryginalne (w zestawieniu z innymi
tekstami) i niepowtarzalne cechy. Najłatwiej wskazać go w utworach literackich. Indywidualny styl autora
określa się, badając, jakie środki językowe (słownictwo, frazeologia, konstrukcje składniowe) są przez niego
chętnie wykorzystywane, np.
- Bolesław Leśm ian często stosował niezwykłe neologizmy,
- Witold Gombrowicz wprowadzał do języka elementy groteski (kontrasty stylistyczne, powtórzenia, gry słowne).
Indywidualny styl może być także wyróżnikiem konkretnego dzieła, np. pisanego trzynastozgłoskowcem Pana Tadeusza.
□ Styl typow y - poiega na wykorzystaniu rozwiązań schematycznych, powtarzających się w innych utworach.
Tekst może m ieć cechy charakterystyczne dla:
- gatunku literackiego - np. na początku i końcu baśni pojawiają się typowe sform ułowania (za siedmioma
lasami..., żyli długo i szczęśliwie itp.),
- epoki - np. w prozie barokowej występują długie, skomplikowane zdania o składni wzorowanej na składni
łacińskiej, utwory liryczne są bogate w środki stylistyczne, oparte na niezwykłych pomysłach,
- kierunku literackiego - np. w utworach naturalistycznych częste są opisy ukazujące brzydotę (o negatywnym
nacechowaniu em ocjonalnym ).
O stylach typowych można m ów ić w odniesieniu nie tylko do literatury pięknej, lecz także tekstów związanych
z określonymi sytuacjami komunikacyjnymi. Sytuacje te są objęte ram am i rozmaitych stylów funkcjonalnych.
J Style funkcjonalne
Styl funkcjonalny - skonw encjonalizow any sposób doboru i organizacji środków językowych,
podporządkowany pewnym sytuacjom , rolom społecznym oraz celom komunikacyjnym .
□ S ty l potoczny
Jest pierwszą odm ianą języka, poznawaną od dzieciństwa. Używa się jej przede wszystkim w m owie - w co
dziennych wypowiedziach, zwykle nieoficjalnych, spontanicznych.
Styl potoczny cechują:
a obecność słownictwa potocznego, często obrazowego,
b stosowanie elem entów nacechowanych em ocjonalnie i wartościujących,
h prosta składnia stosowanie zdań pojedynczych i równoważników zdań,
a obecność zdań niepełnych, urywanych, swobodna składnia,
■ mniej staranna wymowa,
■ 'wzbogacenie wypowiedzi o gest i mimikę.
O P rzyk ła d 1.
■ P-zekształć podane wypowiedzi, tak aby nie m iały charakteru potocznego.
A. N o w y facet Aśki okazał się rozgarnięty jak kupa liści. Na spotkanie z jej starymi założył koszulę w esy
floresy, a potem w szam ał całe ciasto.
B. N ie było forsy, to pojechaliśmy w sierpniu na jakąś wiochę zabitą dechami. Ale to były odlotowe wakacje.
140 V II. ŚW IA D O M O ŚĆ JĘZYKO W A
O dpow iedź: N a przykład:

A. N o w y chłopak Aśki okazał się m ało bystry. N a spotkanie z jej rodzicam i założył wzorzystą koszulę, a potem
zjadł całe ciasto.
B. N ie m ieliśm y pieniędzy, w ię c p ojech aliśm y w sierpniu d o odciętej od św iata m ałej wioski. O kazało się,
że to były w sp aniałe wakacje.
D S ty l publicystyczny (publicystyczno-dziennikarski)
U żyw an y w m ed iach (prasa, radio, telewizja, internet) w celu inrorm ow ania o dziejących się v/ydarzemach
i ich kom entowania. Pojaw ia się w m o w ie i piśm ie. Trudno ten styl jednoznacznie scharakteryzować, ponieważ
teksty dziennikarskie i publicystyczne m og ą być bardzo zróżnicowane. Inn y styl jest stosow any np. w krótkiej
inform acji prasowej, a inny - w felietonie. Styl publicystyczny cechują:
e łączenie inform acji z perswazją (ukształtowanie w ypowiedzi m ające na celu przekonanie odbiorcy i w zb u
dzenie jego reakcji),
h wykorzystywanie elem en tó w należących do różnych stylów (np. naukowego - w eseju, potocznego - w re-
lietonie; zob. 41. Felieton),

a rzeczowość, jasność, skrótowość (w tekstach inform acyjnych),
a obecność słow nictw a oceniającego i em ocjonalnego,
b często schem atyczność sform ułow ań, uleganie m odzie językowej.
0 Przykład 2.
a Znajdź w podanych w ypow iedziach sform ułow ania szablonowe, nadużywane w tekstach dziennikarskie h.
Przekształć zdania, tak aby je usunąć.

A. W najbliższy poniedziałek wielu naszych m ilusińskich stanie przed życiow ym egzam inem . Rozpoczyna
się nowy rok szkolny.
B. Ż yw io ł straw ił dorobek życia tej pary m łodych ludzi. Zdołali o ni jedynie w yrw ać ze snu troje sw oich dzieci
i w ynieść je z płonącego d om u. Policja bada przyczyny tragedii.
O dpow iedź: N a przykład:

A. Najbliższy poniedziałek będzie ważnym dniem dla naszych dzieci. Rozpoczyna się nowy rok szkolny.
B. Pożar zniszczył dobytek tej pary m łodych ludzi. Zdołali oni jedynie obudzić troje sw o ich dzieci i w ynieść
;e z płonącego dom u. Policja sprawdza, co było przyczyną pożaru.
□ S ty l urzędow y
jest używany w różnego rodzaju zarządzeniach, aktach prawnych, pism ach urzędowych itp. (służy do kom u
nikowania się różnych instytucji z obyw atelam i). Styl urzędowy cechują:
b brak elem entów em ocjonalnych, oficjainość,

a obiektywizm , precyzja sform ułow ań,
a stosow anie utartych zw rotów i konstrukcji (np. pozwany jest zobowiązany..., przepisy stosuje się..., w o d
powiedzi na p ism o z dnia...),

■ obecność elem entów wyrażających nakazy i zakazy (np. nie wychylać się, pow inien, należy, zabrania się)
■ używanie konstrukcji bezosobowych (np. uprasza się, nieprzestrzeganie będzie karane),
e o b ecn ość term inologii w łaściwej danym urzędom .
Przykład:
A rt. 128.
1. K ad encja Prezydenta Rzeczypospolitej rozpoczyna się w dniu objęcia przez niego urzędu.
2. W y b o ry Prezydenta Rzeczypospolitej zarządza M a rsz a łe k Sejm u na dzień przypadający nie w cześniej niż
na 100 dni i nie później niż n a 75 dni przed u p ływ em kadencji urzędu jącego Prezydenta R zeczyp o sp o li
tej, a w razie o p ró ż n ien ia urzędu Prezydenta Rzeczypospolitej - nie później niż w czternastym d n iu po
o p ró ż n ien iu urzędu, w yzn aczając d atę w y b o ró w na dzień w o ln y od pracy przypadający w ciągu 60 dni
od d n ia zarządzenia w yborów .
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (fragment)'
1 http://www.sejm.gov.pl/
48. Charakterystyczne cechy różnych stylów 141
□ S ty l naukow y
Cnarakterystyczny dla tekstów przedstawiających w iedzę z rozmaitych dziedzin nauki. O b ejm u je różne wy po
pisane (np. artykuł, rozprawa, raport), ale też m ówione (np. wykład, referat czy prezentacja). Cechują go:
sow anie licznych term in ów naukowych (związanych z om aw ianym i w d a n y m tekście zagadnieniam i),
występowanie w zorów i sym boli (np. fizycznych, m atem atycznych, chem icznych),
¿losow anie słownictwa abstrakcyjnego, np. rzeczowników nazywających pojęcia naukowe (np. niezbędność,
i całościowość, charakteryzowanie, współczynnik),
obiektywizm (zwykle nie występują w nim elem enty nacechow ane em ocjonalnie i wartościujące),
;asność i precyzja sform ułowań,
przewaga zdań podrzędnie złożonych (często wielokrotnie złożonych),
;iczne uporządkowanie wywodu (stosow anie podziału na punkty czy paragrafy; o b ecn ość w kompozycji
skich elem entów jak: teza, dowód, argum ent, wniosek, przykład),
?cność cytatów i przypisów,
wykorzystywanie graficznych form prezentowania treści (np. tabel, wykresów),
cstach m ających na celu popularyzowanie wiedzy przekazuje się inform acje w sposób bardziej przystępny,
stosując opisy czy metafory (sty! popularnonaukowy; zob. 44. Teksty popularnonaukowe).
S ty l retoryczny
LI- wany przede wszystkim w przem ówieniach publicznych. Zgodnie ze starożytnymi celam i retoryki (zob. 21.
mtoryka. Rodzaje zabiegów retorycznych) jest wykorzystywany do pouczenia, przekonania d o racji m ówiącego,
■ r ' jszenia em ocji słuchacza. Styl ten jest wykorzystywany w życiu publicznym, szczególnie w sferze polityki.
t r ; h u ; ą go:
■ oddziaływ anie na em ocje odbiorcy (pytania retoryczne, w ykrzyknięcia),
P starannie dobrane słownictwo,
■ precyzja i logika wywodu,
P kunsztowna składnia.
| □ S ty l artystyczny
t
)ecny w e wszystkich utworach literatury pięknej. W yb ó r środków językowych jest w nim podporządkowany
obowości i wyobraźni konkretnego autora. Styi artystyczny cechują:
| ■ nagrom adzenie środków stylistycznych (np. metafor, epitetów, porównań),

■ 'wykorzystywanie w ypowiedzeń o różnej budowie składniowej,
■ em ocjonalność,
■ bogactwo słownictwa, często pochodzącego z różnych odm ian polszczyzny,
2 'wykorzystywanie stylizacji językowych (zob. 49. Rodzaje i junkcje stylizacji).
Przykład:
Cisza była na polach opustoszałych i upajająca słodkość w powietrzu, przym glonym kurzaw ą słoneczną; na
wysokim , bladym błękicie leżały gdzieniegdzie bezładnie p orozrzucane o gro m ne białe ch m u ry niby zw ały
śniegów, naw ian e przez w ichry i postrzępione.
A pod n im i, jak okiem ogarnąć, leżały szare pola niby olbrzym ia m isa o m odrych w rę b a ch la só w - m isa,
przez którą, jak sreb rn e przęd ziw o ro z b łysłe w sło ń cu , m ig o ta ła się w skrętach rzeka spo d o lch i ło zin
nadbrzeżnych.
W ła d y sła w Sta n isła w Reym ont. C h ło p i (fragm ent)'
W ła d y sła w Sta n isła w Reym ont, C h łopi, W ro c ła w 1999.
49. Rodzaje i funkcje stylizacji
□ Definicja stylizacji
Stylizacja - „p ro w ad zen ia do la b ,u „ aposófc celowy cech językowych charakterystycznych dla innego stylu.
Stylizacja m oże dotyczyć:
a zarówno tekstów pisanych, jak i mówionych,

a literatury piękne), ale także tekstów użytkowych,
a całości tekstu lub jego części (np. jedynie wypowiedzi bohaterów).
Rodzaje stylizacji
!
O A rch a iz a cja (zob. 50. A rch a iz a cja )
To nadanie tekstów, cech wypowiedzi dawnej dzięki wprowadzaniu archaizmów.
E D iale k tyz a cja (zob. 5 1 . D ia le k tyz a cja )
Polega na wprowadzaniu do wypowiedzi elem entów gwarowych.
E K o lo k w la liz a cja (zob. 52. K o lo k w ia liz a cja )

Jej istotą jest nadanie wypowiedzi cech języka potocznego.
E S ty liz a cja ś ro d o w is k o w a
d ,a ° k r e iio n e 8 ° ir a d o w is k a r * - * " ■ * —
■ żargon więzienny,
■ odm iana zawodowa języka,
■ gwara miejska (np. warszawska w tekstach Stefana Wiecheckiego - W iecha)
Wiech (Stefan Wiechecki), Lamzafty Matejki (fragmenty)'

□ In n e rodzaje stylizacji
Autor może także wprowadzać do wypowiedzi:
a Słowa i wyrażenia występujące jedynie w stylu artystycznym

■ term in o lo g ię charakterystyczną d la stylu naukow ego,
■ elementy typowe dla stylu urzędowego,
Wykorzystywanym w stylizacji wzorcem mogą być także inne teksty literackie. Naśladowane bywają-
■ określone konwencje literackie, np. barokowa czy sentymentalna
■ styl konkretnego dzieła, np. Biblii,
a indywidualny styl autora, np. Bolesława Leśmiana.
w ,e ch (Stefen W :ech eck,), Sm ,ej * p an z tego. W ybór felietonów, t. 2. Warszawa 1956.
w i ę c e j n a W w w .z d a s z .to
49. Rodzaje i funkcje stylizacji 143
E Funkcje stylizacji
Zabiegi stylizacyine m ogą p e łn ić różne funkcje - w zależności od tekstu, w którym są stosow ane. Zazwyczaj
wykorzystuje się je, aby:
2 dokładniej przedstawić rzeczywistość ukazaną w tekście (np. realia dawnych epok czy życie konkretnego środowiska),
a pogłębić charakterystykę postaci (ukazać jej m entalno ść, w skazać związki z określonym śro do w iskiem ),
■ bud ow ać zam ierzony nastrój (np. p o d n io sły lub ironiczny),
c o d w o łać się d o jakiejś tradycji literackiej (np. biblijnej czy m łodopolskiej).
Ö P rz y k ła d
n Rozpoznaj rodzaj stylizacji. Jaką funkcję pełni ten zabieg w podanym tekście?
P ra co w ała n a jp ie rw w K I PTe
w K ato w icach ,
niezbyt d ługo była w K I P 'ie
w K ato w icach ;
z a m ia s t kwity K I P ’u
re je stro w a ć w biurze
„...Z a k w ita ły pęki białych ró ż ”
w rejestraturze
[...].
W K I P ’ie ro b io n o takie rzeczy:
L.Dz.2813/BP/36 K ato w ice dnia
w zw iązku z
p o w o łu ją c się na
z w ys. pow aż.
i pieczęć.
Julian Tuwim,
Z wierszy o M ałgorzatce (fragment)'
O d p o w ie d ź : Julian Tuwim wprowadził d o wiersza elementy charakterystyczne dla stylu urzędowego: typowe słownic
two (rejestratura, pieczęć), skróty (KIP, wys., poważ.), sformułowania typowe dla urzędowej korespondencji („wzwiązku
z / powołując się na”). Charakteryzują one miejsce pracy tytułowej Małgorzatki: K IP kojarzy się z nudą, powtarzaniem
tych samych czynności, schematycznością. Stylizacja na język urzędowy pozwala w zm ocnić kontrast między urzędem
a charakterem bohaterki - osoby em ocjonalnej, wrażliwe, (świadczy o tym fragment „Zakw itały pęki białych róż”,
będący niedokładnym cytatem ze znanej piosenki o nieszczęśliwej miłości żołnierzu, który poiegłza ojczyznę).
Julian Tuwim, Poezje. W rocław 2004.
Zadanie
© Z a d a n ie 1.
N a u c z y ło żo łn iersk iej krzepy B yłem w te n cz a s jak sz cze n iak ślepy,
Ż ycie tru d n e , tw a rd e i lich e. N a ś w ia t p atrzył za m n ie m ä n n lic h e r’.
W ładysław Broniewski, M annlicher (fragment)2
Który typ stylizacji w ystępuje w przyw ołanym fragm encie w iersza W ład ysła w a Broniew skiego?
Zaznacz popraw ną odpowiedź (I- III) i odpow iednie uzasadnienie (A- D).
►•--. •.^
1 Archaizacja, ponieważ poeta wprowadził do A wyszły już z użycia.
-- * 1.1.4 1 « 1 1•“-“* ~m
Ę
fN. . . . tekstu elementy języka,
II D.alektyzacja, kióre B są charakterystyczne dla gwar.
III Kolokwializacja, C występują w języku potocznym. j
D są typowe dla żołnierskiego slangu.

•
männlicher - broń szybkostrzelna.

*' W ładysław Broniewski. Wiersze / poem aty, Warszawa 1978.
144 V II. Ś W IA D O M O Ś Ć JĘ Z Y K O W A
50. Archaizacja
UJ Funkcje archaizacji
A rch aizacja - ro d z a j s ty liz a c ji p o le g a ją c y n a c e lo w y m u ż y c iu a rc h a iz m ó w , a b y n a d a ć te k s to w i

z n a m io n a
w y p o w ie d z i d a w n e j.
Archaizacja m oże obejm ow ać całość tekstu lub jego część (zwykle dialogi). Zazwyczaj pisarze korzystają z tego
zaoiegu z um iarem , np. skupiają się na dawnym słownictwie i frazeologii, rzadziej stosują archaizację we fleksji
i składni. Im więcej jest elem entów stylizacyjnych, tym tekst jest dla czytelnika trudniejszy.
W zorem dla autorów są zwykle teksty z danej epoki, np. Henryk Sienkiewicz naw iązyw ał w Trylogii do języka
p am iętn ikó w z X V II w. (w tym P a m iętn ik ó w ja n a C hryzostom a Paska). Zdarza się jednak, że pisarze sam i
rekonstruują dawny język: tworzą neologizmy, które udają archaizm y lub wykorzystują formy gw arow e (w dia-
lektach zachowało się w iele form archaicznych).
□ F u n k c je a rc h a iz a c ji
N a jcz ę ście j a rc h a iz a c ję s to s u je się, aby:
przybiiżyć realia minionych Z ap ach pieczonych m .ęs ją ł w łaśn ie rozchodzić się od stosu, łe ch cą c nozdrza
i podniebienie. P a c h o ł w yd o był je z żaru i p o d a ł na latercynowej m isie. Poczęli jeść,
a gdy przyniesiono spory worek m ołdaw skiego w ina uszyty z koźlej skóry, wnet
zawiązała się żywa rozm owa.
i -- O by n am się szczęśliw ie d o dom u wróciło! - rzekł pan Skrzetuski.
- To w asz m o ść w racasz? skądże, pro szę? - sp ytał Abdank.
- Z daleka, bo 7. Krymu.
H enryk Sienkiewicz, Ogniem i mieczem (fragm ent)
S r a k S SS v s k a ć ° S i I * Ż ^ chrześa' a " m- ale P ° S anj" ^ ™ k i , gdyby pow stał z grobu i obaczył lu-
podniosłości Z'; /cn leraz nazywai^ cywilizowanymi, tedy obruszyłby się gniew em 1 zapytałby,
jakim prawem nazywają siebie tytułem, który pochodzi od słowa ciuis, obywatel.
Adam M ickiew icz, K sięg i n a ro d u polskiego i pielg rzym stw a polskiego (frag m ent)2
koamicVnl1 S o Cn ?r7nvte r ^ pr awdi?ie W ° CZy' panowie’ Z e strony Ferranta cudów oczekiwać

komiczny lub ironiczny „ ,e należy. (...] U mego nic tylko książki, kodeksy, paragrafy, regulaminy, no i te jego
dowody, dowody 1 jeszcze raz dowody, jak w tej facecji o kozie i kapuście. N ie znacie>
i Zam knęli raz kozę w obórce z główką kapusty. Rano kapusty ani śladu, a koza sra na
zielono. A le dow odów brak, świadków nie ma, tedy sprawa um orzona, causa finlta.
__________ 1 Andrzej Sapkowski, Sezon bur
O Prz yk ład
■ W s k a ż p rz ejaw y a rch a iz a cji w p o d a n y m fra g m e n c ie Potopu H e n ry k a Sie n k iew icz a .
„P rz e to m y (...) rozw ażyw szy w szystkie jego zasługi w zględem naszego m ajestatu i ojczyzny tak nie
zm ierne, ze 1 syn w iększych ojcu i m atce o d d ać by nie mógł, p o stan o w iliśm y je w tym liście naszym
p ro m u lg o w ać'; ażeby tak wielkiego kawalera, wiary, m ajestatu i Rzeczypospolitej obrońcę nieżyczliwość
udzka dłużej ju z m e ścigała, lecz ab y przynależną cn o tliw ym ch w a łą i p o w szech n ą m iło ś c ią okryty
chodził. (...) pro sim uprzejm ie nam m iłych o b yw ateló w starostw a naszego żm udzkiego, aby te słowa
n asze w sercach i um ysłach zatrzym ali, które nam sam a iu stitia.fu n d am en tu m regnorum \ przesłać
ku ich pam ięci, nakazała."
H enryk Sienkiewicz, Potop (fragm enty)6
H enryk Sienkiewicz, O gniem i m ieczem , W arszaw a 1966.

A d a m M ickiew icz, Księgi narodu polskiego 1 pielgrzym stw a polskiego, W arszaw a 2004.
' Andrze; Sapkowski. Sezon burz, W arszawa 2013.
prom ulgow ać - ogłosić.
' iu stitia .fu n d am en tu m regnorum (łac.) - spraw iedliw ość, fundam ent władzy.
Henryk Sienkiewicz, Potop. W arszaw a 1976.
50. Archaizacja 145
O d p o w ie d ź : Archaizacja w p od anym fragm en cie służy przede w szystkim ukazaniu realiów opisyw anej epoki.
Dotyczy różnych p o z io m ó w języka: słow nictw a, składni, fleksji.
13 Pojawiają się nieużyw ane już dziś słow a (archaizm y): p rom ulgow ać, przeto. Pisarz w p ro w ad ził m akaronizm
iustitia, fundam entorum regnorum (posługiw anie się w trętam i obcym i, głów nie z łaciny, bez ich tłum aczenia,
było typow e dla języka szlachty sarm ackiej). W p od anym fragm en cie pojaw iają się także słow a, które dziś
m ają inne znaczenie (kawaler).
■ Sienkiew icz stosuje b u d o w ę zdania typow ą dia składni łacińskiej, z orzeczeniem na końcu (np. „i syn w ięk
szych ojcu i m atce o d d a ć by nie m ó g ł”, „p o w sz e ch n ą m iło ścią okryty ch o d z ił").
■ Pisarz w p ro w a d z ił także arch aizm y fleksyjne (daw ne form y o d m ia n y): p ro sim , obywatelów.
Zadanie
® ° Z a d a n ie 1.
M d ły to n aró d , bo z ie m ia ta m o k ru tn ie n ie u ro d z a jn a i ch le b a n ie m ają, b o je n o szyszki s o s n o w e m ielą,
z takiej to m ąki p o d p ło m yki czyniąc, które żyw icą śm ie rd z ą . In n i nad m o rz e m ch o d z ą i co tylko fala wyrzuci,
to żrą, je sz c z e się z s o b ą o o w e s p e cja ły b ijąc. H o ło ta ta m o k ru tn a , d la te g o nie m a s z n a ro d u na cu d ze
ła p cz yw sz e g o , bo n a w e t Tatarzy końskiego m ię sa ad libitum 1 m ają, a o ni cz a se m p o roku m ięsa n ie w id u ją
i ciąg le g ło d em przym ierają, ch yb a że p o łó w ryb zd arzy się obfity.
Henryk Sienkiewicz. Potop (fragment)-

Podkreśl pop raw n e dokończenie zdania.
W p od anym fragm en cie Potopu archaizacja na p oziom ie składni ooiega na
A. w ielokrotnym użyciu spójnika bo.
B. przew adze zdań złożonych podrzędnie.
C. u m ieszczan iu orzeczenia na końcowej pozycji w zdaniu.
D . zasto sow an iu im iesło w ó w przysłówkowych w spółczesnych.
ad ¡¡bitum - (łac.) według upodobania: tu: do woli.

■
' Henryk Sienkiewicz, Potop, Warszawa 1975.
—— . . . A ■■ I ........................ . ............................................ .......■ ■■■■
51. Dialektyzacja
Z Cechy dialektyzacji
D ialektyzacja (stylizacja g w a ro w a ) - c e lo w e w p ro w a d z e n ie d o w y p o w ie d z i ce ch d ialektu lu do w ego .
Z tym ro d zajem stylizacji m a m y d o cz yn ien ia, gdy a u to r św ia d o m ie o d d aje w tekście s p o só b w yrażania się
charakterystyczny dla o s ó b zam ieszkujących określony region.
D ialektyzacja m o ż e o b e jm o w a ć język całego dzieła, ale zazwyczaj pisarze sto su ją ją w o graniczon ym zakresie
(np. tylko w d ialo g ach ). Zbyt duże nasycenie e ie m en ta m i stylizacji m o ż e spraw ić, że utw ór okaże się niezrozu
m ia ły dla odbiorcy. Z tego p o w o d u często pisarze nie uw zględniają w szystkich cech danej gwary - zw łaszcza
gdy bardzo różni się o na od języka ogólnego.
O P rz y k ła d
n W s k a ż w p o d a n ych przykładach p rzejaw y dialektyza

cji. W jakim zakresie w tekstach z o sta ły wykorzystane
e le m e n ty styiizacyjne?
Tekst I
K u c h e jd a i S z y m ic z e k s p u ś c ili go n a lin ie d o głębi.
P o t e m m i a ł z je c h a ć K u c h e jd a . [...] Z a n im je d n a k
to u cz yn ił, n a ch ylił się nad o tw o re m i ją ł słu ch a ć . (...)
- C óż ta m ro b i? - z a n ie p o k o ił się.
- P ie ro n a , czyb y g azy? - m ru k n ą ł S z y m icz e k - W c z o
raj b yło ich niew iele...
- J o zjada! - rzekł tw a rd o K u ch ejd a . (...)
- G a z y - z a w o ła ł - L a m p a m i zg asła w g azach ! Pa-
sierb ek ta m leży w ch o d n ik u ... R e to w a ć go!
Gustaw Morcinek, N a bieaa-szybie (fragment)'

Tekst II
O z a śp io n yk rycerzak o p o w iad ają, ze m ajo m być kajsi
K ad r z C h ło p ó w , reż. Ja n R yb kow ski, 1973
z a śp io n i w G ie w o n c ie . K onie hań sto jo m przy złobak,
b o ig h a ń w id z ia ł k o w a l, Fak la, c o ig kuł. B o sie im
C hociaż ak cja C h ło p ó w W ła d y s ła w a S ta n is ła w a
p o d k o w y p su jo m i p rz e k u w a ć ig trzeba. (...) R e ym o n ta rozgryw a s ię n a M az o w sz u , pisarz
C i rycerz e ś p io m , a c o d z ie s ie ń ć la t to n o s ta rsy po- z re z y g n o w a ł z w ie rn e g o o d d a n ia cech g w a ry ło w ick iej
(z a sto so w a n ie m azurzenia u tru d n iło b y o d b ió r d zieła).
m ie n d z y n ie m i p o d ź w ig u je g ło w ę i pyto sie jan io ła,
Język p o w ie ści łą cz y c e c h y różnych g w ar. U tw ó r
c o ig p iln u je: n a b ie ra w te n sposób w y m o w y u n iw e rs a ln e j - staje
- Cy ju ż c a s ? się o p o w ie ś c ią o życiu w sz ystkich m ie sz k a ń có w w si.
Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Śpiący rycerze (fragment)*'
O d p o w ie d ź : Tekst I to przykład stylizacji na gw arę śląską. Ś w ia d cz y o tym s ło w n ictw o zw iązan e z górnictw em

(gazy, bieda-szyb) oraz szeroka w ym o w a głoski ę na końcu w yrazu (zjada, a nie z jacę ). W tym przykładzie dialek
tyzacja o b ejm u je jedynie część tekstu (dialogi postaci). W drugim przykładzie dialektyzacja została zastosow ana
w c a ły m tekście - jej przejaw y są w id o cz n e w w yp ow ied zi i bohatera, i narratora. Pisarz w p ro w a d z ił d o utworu
cechy gwary podhalańskiej, np. w y m a w ia n ie spółgłoski -ch na końcu w yrazu jako -k (np. rycerzak, żłobak).
1 G ustaw Morcinek, „Łysek z pokłada Id y" i inne opow iadania, Katowice 1970.
•’ Kazimierz Przerwa-Tetmajer. N a skolnym Podhalu, Kraków-1987.
51. D ialektyzacja 147
□ F u n k c je d ia le k ty z a c ji
D ialek tyzację n ajcz ę ście j s to s u je się, aby:
podkreślić wiejskie pochodzenie RADCZYNl

bohatera N o, m oja ty urocza panno m łoda,
jakże wy sobie będziecie żyli?
PA N N A M ŁO D A
A tak-ta, tak-ta, cy jo w im ,
Je sce m sie nie zgodała ś nim.
Sta n isła w W yspiański,
Wesele (frag m ent)1
przybliżyć spo só b porozum iew ania G o sp od yn i to była, gospodyni!... ju ści, że i m am rot, i przeklętnica też, że
się i m yślenia m ieszkańców wsi i dobrego słow a nikom u d ać me dała i cięgiem się z babam i za łb y w odzi
ła... a!e zawżdy żona i gospodyni! - Tu w e stch n ął pobożnie na jej intencję,
i żal go jeszcze większy dusił, bo przypom inał, jak to bywało...
W ła d y sła w Sta n isła w Reym ont, C h ło p i (frag m ent)2
— -— ' ■ ■ ■ ■■■ ■
w yw ołać efekt komiczny Akuratżem w a lco w a ł blachę na zim no, jak brat panny .młodej przyszedł
na w esele m nie zapraszać. Był ci to postaw ny uczony, kolega m ój jeszcze
z katedry. Boga pochwalił, bose nogi na sło m ian ce w ytarł i na zydlu
przysiadł.
Sław o m ir M rożek, W esele w A to in ic a c h (frag m ent)3
przedstawić realia życia wsi W sobotę to jeździli d o m iasta, gdzie u rejenta zapisał Bo ryn a sześć
m org ó w Jagusi... W ró c ił późno i z twarzą podrapaną, bo że był ździebko
napity, to już na w ozie ch ciał był Jagnę brać, ale tyła wziął, co pięścią
a pazuram i m u dały. A w d o m u z nikim nie m ówił, ch o ć i Antek cięgiem
n a su w a ł m u się na oczy, ino zaraz legł spać, jak stał, w butach i kożuchu...
aż rano Józia zaczęła m am ro tać na niego, że pierzynę błotem pomazał.
W ładysław' Stanisław' Reym ont, Chłopi (fragm ent)'1
Stan isław W yspiański, W esele, Kraków 1992.

'.•'adysław Stan isław Reym ont, C hłopi, W ro c ła w 1999.
Sław o m ir Mrożek, W yb ór opow iadań, Kraków 1987.
'ftp://wolrelektury.pl/
148 ¡ V II. ŚW IA D O M O ŚĆ JĘZYKO W A
52. Kolokwializacja
E Cechy i funkcje kolokwializacji
K o lo k w ia liz a c ja - c e lo w e u ksz tałto w an ie w yp ow ied zi nadające jej cechy m ow y p otocznej; polega zwykle
na za sto so w an iu kolokwializm ów.
Kolokwializm - w yraz lub sfo rm u ło w an ie o b e cn e w języku potocznym , zazwyczaj w yraziste i n acech o w an e
e m o cjo n aln ie .
Ten rodzaj stylizacji, nazywany także potocyzacją, polega na:

■ w łączaniu do tekstów słow nictw a potocznego - używanego w codziennej komunikacji, często obrazowego,
wyrażającego ocenę,
■ ukształtowaniu w ypowiedzi na w zó r w ypow iedzi potocznej: zastosow aniu eiips, rów now ażników zdania,
powtórzeń, zdań krótkich, urywanych, niekiedy tworzących ciągi pozbawione porządku składniow ego i lo
gicznego.
Kolokwializacja m oże obejm ow ać część tekstu (np. tylko dialogi) albo jego całość. W ystępuje nierzadko w lite
raturze w spółczesnej. Z a sto s o w a ł ją np. M iron Białoszew ski w Pam iętniku z powstania warszawskiego.
Przykłady:
Ktoś w ro d zinie był księdzem ?

A , było paru, zab lefo w ał Ja n i p o c z u ł się tak w yjątkow o, jak w e w łasn ym m n ie m a n iu zasługiw ał. (...)
C o pan nie pow ie! z ach w ycała się Lucyna. To niebywałe, n iesam o w ite. U m n ie żadn eg o księdza nie było.
N a w e t je d n a córka, co ją m am , nie je st zakonnicą, H a n u lk a . N ie ste ty za stara dla pana. A le pięknie by się
nazyw ała, H a n n a N ied z iela. S a m pan powie.
Małgorzata Rejmer, Toksymia (fragment)
Z w ijam y n am io t, w yjeżd żam y d o Kielc po Piotrka, z n ó w PKS-em w góry, z n ó w jakieś jaja. N a stę p n e g o dnia
w yp raw a na Łysicę, bo ch o d z en ie po górach je st fajne, a na w ła sn ą rękę jeszcze fajniejsze. Przy zejściu ze
Ś w ię te g o Krzyża w yp rz e d z a m y d z iesiątk i w c z a s o w ic z ó w w p a n to fla ch , a m y je s te ś m y jak m ło d e stado,
m o c n i w gęb ie i w pionierkach. Z n ó w gdzieś idziemy, śpim y, ciąg le zw ijam y i rozkładam y n am io t, bo nie
m a n o rm aln eg o pola nam io tow ego , rozbijam y się na dziko, a w dzień przecho w u jem y n a m io t na plebanii.
Wojciech Staszewski, Ojciec.pr1 (fragment) ’
I i F u n k c je k o lo k w ia liz a c ji
Zastosow an ie kolokwializacji pozwala na:

■ przybliżenie realiów codzienności,
3 oddanie sposobu m ów ienia i m yślenia bohaterów,
^ um iejscowienie bohaterów w jakim ś konkretnym
środowisku złączonym w spólnotą wieku, zainteresowań
lub doświadczeń (kolokwializacja środowiskowa
- np. użycie gwary młodzieżowej),
o w prow adzenie do tekstu elem entów komicznych.
Jed n ym ze źródeł komizmu rysunku

satyryczneg o Andrzeja M leczki jest
w yk o rz ysta nie sło w n ic tw a potocznego
(w kurzać, faceci), używ anego
w codziennych rozm owach.
Małgorzata Rejmer. Toksyrr.ta, Warszawa 2011.

•
’ Wojciech Staszewski, Ojciec.pr!, Warszawa 2012.
Sprawdzian po dziale VII 149
Sprawdzian po dziale VII
• ° ® Z a d a n ie 1.
Byli w je d n e j w s i g a z d o w ie b a rd z o b o g aci, m ie li syn a je d yn a k a i c h c ie lib y g o byli s tra s z n ie d o b rz e o ż e n ić
A le w y b ó r b ył trudny, bo się d ziew ki p c h a ły je d n a przez d ru g ą i każda s w o je cn o ty p rz e d sta w ia ła .
A ż raz p o w ia d a b ab a d o ch ło p a:
- W ie s , W ojtek, tak nie zrobim y nic. N ie p ozn as cłowieka, in o w tedej, kie nie w ie, ze na niego patrzis. O b le c sie za
dziada i pom iendzy chałupy idź w tóra cie dziewka nolepi obdarzy, s to m nasego Kube ozenim e. Bedzie nolepsa.
Z w id z ia ło się to c h ło p u , ta b ab sk a rad a, w d z ia ł s ta rą cz u c h ę , ła ta n e portki, w z ią ł na p le cy to rb ę , w rękę kij
i p o szed ł. R z e k o m o dziad .
Id z ie p o m ię d z y chałupy, c h o d z ił c a ły d z ie ń , w r ó c ił w ie c z o re m i s ia d a na ła w ie z m artw io n y,
a g ęb ę m ia ł z je d n e j s tro n y s p u c h n ię tą .
- N o có ż ? - pyta się go b ab a. - W t o r a z ci się na n ie w ia s tę u d a ła ?
- 1l e - powiada chłop - obiór trudny. Zasełek ku piersej: dała m i Spyrki, zasełek ku drugiej: dała m i obrozek świencony,
zasełek ku trzeciej: wyprała m i k o s u le - c o s teroz w ie s? Jedno scodra, drugo nabożna, trzecio robotna - syćkie dobre.
- H m - m ru k n ę ła b ab a. - Iś c i ze o b ió r trudny... A le c o z ci to , c o m a s g ęb e s p u c h n io n o m ?
- E to nic, ani g w a ry nie w a rc e . Z a s e łe k ku s c w o rte j, d ała m i w p ysk - p o w ia d a ch łop .
A b ab a jak n ie sk o cz y z ław y, ja k n ie krzyknie:
- E g łu p tak u je d e n ! N ie g a d o s n ic ? I je s c e m e d e tu je s ?! Je d y to tak, jakby ci s a m P o n Je z u s P rz e n a jś w ie n ts y
z n ieb a p a lc e m pokazał!'
K a z im ie r z P rz erw a - T etm aje r, Na skalnym Podhala (fragment)'
O c e ń p ra w d z iw o ść zdań d otyczących stylizacji językowej w e fra g m en cie u tw o ru N o skalnym Podhala.
Podkreśl TAK, je śli zdanie je st p raw d ziw e, lub NIE, jeśli je st fałszyw e.
1 Autor zastosowały/ utworze dialektyzację. TAK NIE
II Język utworu jest przykładem stylizacji na gwarę podhalańską. TAK NIE

..—— ■---- _____Ł1 . __________________
— --_________________________________________________________|
i
III Narrator należy do tego sam ego środowiska co baba i chłop. TAK NIE
.■
■■■■
■- ..i
...........—
IV Funkcją stylizacji językowej jest podkreślenie różnic w osobowości bohaterów. TAK NIE
-- -------
-- ------------------------------------ - - ------ -- - ----- - -------- --- - ■ mmj
V Stylizacja w utworze dokonuje się przede wszystkim dzięki środkom fonetycznym i leksykalnym TAK NIE
o o Z a d a n ie 2.
O b o k p a n a Ig n a ce g o stoi d w ó c h [ .]: je d e n w y s o k i, śniady, z b ro d ą tak czarn ą, że w p a d a w kolor
g ranato w y, d ru g i łysy, z ta k d łu g im i fa w o ry ta m i, że w a la ją m u klapy s u rd u ta . D ż e n te lm e n z fa w o ry ta m i na
w id o k d z ie s ię c io ru b ló w e k p a n a Ł ę c k ie g o u ś m ie c h a się i m ó w i p ó łg ło s e m d o p ię k n e g o b ru n eta:
- P a n w yd z ysz te p yn ią d z e u te n s z la c h c ic ... P a n słyszysz, jak o n y klaskają?... O n y tak c z e s z ą szę, że m n ie
w id z ą ... P a n to ro z u m ysz , p a n ie C ynad er?...
- Ł ę c k i je s t p ań sk i k lie n t? - pyta p ię k n y brunet.
- D la cz e g o o n nie m a b ycz m ó j?
- C o o n m a ? - m ó w i brunet.
- O n m a ... o n m a - sz o s tre w K rako w ie, któ ra, ro z u m y s z p an , z a p y s a ła d la je g o córki...
- A jeżeli o n a n ic n ie zap isała?...
D ż e n te lm e n z fa w o ry ta m i n a c h w ilę tro p i się.
-Tylko mi pan nie m ó w takie głupie gadanie!... Dlaczego szostra z Krakowa nie m a im zapysać, kiedy o na jest chora?...
Boleslav/ Prus, Lalka (fragment)?
U z u p e łn ij p od any tekst, tak aby b ył prawdziwy.
W pierwszym zdaniu wpisz w nawiasie kwadratowym odpowiedni wyraz.
Ż y d ó w o c u d z o z ie m c ó w ® ra d có w o ajentów
http://literat.ug.edu.pl/
Bolesław Prus, Lalka, Warszawa 1981.
150 V II. Ś W IA D O M O Ś Ć JĘZYK O W A
00 » Z a d a n ie 3.
Ż y m ła to je po polsku bułka.
T ynkS2° f Ć Ś n 'Ch 516 P ° k0Zała b e 2 ło s ta tn i P o ra d z ie sio n t lot. A d o słoń skich chał-

p o w to tak n ch tik prziszła ze z o m k u . To je kajś X V III, X IX storo cze i to d o n o s prziszła z W ie d n ia . Kajzerki
to s o m z y m ły w ie d yn sk i i ło n e były p oczon tkiym naszyj ślon skij żymły.
Z y m ła była barzij n ied zieln ym jed zyn im . P rz e w a ż n ie sie je ja d ło w niedziela na śn io d a n i. Była z a w d y wyżyj
i1gibko
gibkTźieTd le w ygo H
zjeść. Je dm' N ' erym
yjszo Żymła S2makUie mŹli Chlyb‘ A
1 praktyczniyjszo.1 t0 Skuli teg° ' Że ' 0m idzie se
Przetłum acz podany fragm ent hasła p ochodzącego z internetow ego słow nika gw ary śląskiej n a polszczyznę
ogolnopolską. W tłum aczeniu nie zm ieniaj tylko w yrazu żymła.
Zapisz sw o je tłum aczenie, a następnie porów naj je z wzorcem.
o © Z a d a n ie 4.
Bogurodzica
Bo g u ro d z ica, d ziew ica, B o g ie m s ła w ie n a M aryja,

U tw eg o syna, g o sp o d z in a , m atk o zw o lena M aryja!
Z yszczy n am , s p u ś c i n am !
Kyrie eleiso n .
Tw ego dzieła K rzciciela, bożycze,
U s ły sz głosy, napełń m yśli człow iecze.
Słysz m od litw ę, ją ż nosim y,
A d a ć raczy, je g o ż prosim y,
A na św ie cie zbożny pobyt,
P o żyw o cie rajski przebyt.
Kyrie e le iso n .2
Czy w Bogurodzicy w ystępuje archaizacja?
Podkreśl TAK lub NIE oraz popraw ne uzasadnienie (A-C).
Tak, ponieważ A
B
. . — , 1
Nie,
C
bitpy/gryfnie.com/slownik-slaski/zymla/ [dostęp: 6.03.2014 r]

• Lektur, polonistyczne, red. Andrzej Borowski 1 Janusz S. Gruchała, Kraków 1995.
VIII. P o p ra w n o ść
językowa
53. Poprawność i stosowność wypowiedzi
Wyznaczniki poprawności językowej
Popraw ność - w ła śc iw o ść każdego tekstu (m ó w io n e g o i p isan eg o ) polegająca na jeg o zgod ności

z o b o w iąz u jącą n o rm ą językową.
Norm a językowa obejm uje wszystkie środki językowe, które zostały zaaprobow ane przez użytkowników języka.
Składają się w ię c na nią:

■ system językowy (zob. 2. System językowy), czyli wyrazy i reguły łączenia ich w większe całości (gram atyka),
a pow szechny zwyczaj językowy (uzus).
N ie wszystkie istniejące w system ie m ożliwości tw orzenia słów i tekstów są wykorzystywane (np. nie tworzy
się zdrobnienia od słowa wieżowiec, ch oć byłoby to m ożliw e). Zwyczaj językowy o bejm uje to, co rzeczywiście
istnieje w języku i co jego użytkownicy uważają za poprawne lub przynajmniej dopuszczalne.
Norm a nie jest czym ś stałym i jednoznacznym. Zm ienia się w czasie, m ożna także wyróżnić kilka jej odm ian, np.:
h norm ę użytkową - dotyczącą codziennej kom unikacji w sytuacjach nieoficjalnych;

■ n o rm ę w zo rcow ą - o b ejm u jącą form y zgodne z tradycją, uznaw ane za pop raw n e i używ ane św iad o m ie
przez w iększość ludzi wykształconych, akceptow ane w wypowiedziach oficjalnych;
■ norm ę skodyfikowaną - zbiór środków językowych, które zostały zaaprobowane i opisane przez językoznawców.
O cen a poprawności tekstu w ym aga wzięcia pod uw agę różnic w obrębie normy.
■ To, co było popraw ne np. w języku Sienkiewicza, m oże być niezgodne z norm ą obow iązującą w spółcześnie
(należy zw racać na to uwagę, jeśli się parafrazuje teksty daw ne).
■ C h o ć niektóre środki językowe są dopuszczalne w tekście m ów io nym lub nieoficjalnym , me pow inno się ich
stosow ać w tekście pisanym lub oficjalnym.
□ E le m e n ty skład ające się na p o p raw n o ść językową

Tekst popraw ny językow o jest w olny od b łęd ó w i usterek językowych, co nie m u si jednak oznaczać, że jest
jasny czy stosowny.
Poprawność Przykłady
w ym o w y właściwa artykulacja poszczególnych głosek lub połączeń głoskowych i międzywyrazowych

(np. wymowa wyrazu trzy jako tszy, a me: czy; wymowa drzewo, a me: dżewo)
poprawność akcentowania (np. akcentowanie trzeciej sylaby od końca w wyrazach zakończo
nych na -ika, -yka: lo-gi-ka, ma-te-ma-ty-ka) ____________ ______________
fleksyjna dobór właściwych postaci wyrazu (np. poszedłem, a nie: poszłem)

wybór między odmienianiem a nieodmienianiem określonych wyrazów (np. napiłem się kakao,
a nie: kakała czy kakaa)
wybór poprawnej końcówki fleksyjnej (np. wiersze Iłłakow iczów ny, a nie: Iłłakowiczówej; roz
mawiał o dom u, a nie: o domie) ________ _______
składniowa wybór właściwej formy wyrazu określającego w związku rządu (np. uznali go za przywódcę,
a me: przywódcą)
• wybór poprawnych form w związku zgody (np. szlachta w alczyła, a nie: walczyli)
odpowiedni szyk wyrazów (np. Adam Mickiewicz, a nie: Mickiewicz Adam)
respektowanie zasad używania imiesłowowych równoważników zdania (np. Wszedłszy
do dom u, w ziął prysznic, a me: Wchodząc do domu, wziął prysznic)
152 V III. P O P R A W N O ŚĆ JĘZYKO W A
P o p ra w n o ś ć P rz y k ła d y
s ło w o tw ó rc z a wybór modelu słowotwórczego (np ja jk o z n ie sp o d z ia n k ą , a nie: kindemiespodzianka)

wybór formantu (np. g łu p o ta , a nie: głupość)
leksykalno- właściwe rozumienie wyrazów (no. a d o p t o w a li dziecko, a nie: adaptowali)

- sem antyczn a umiejętne posługiwanie się wyrazami wieloznacznymi (np. z a m o rd o w a n ie znanego aktora,
a me: morderstwo)
właściwe łączenie wyrazów ze względu na znaczenie (np. m ia ł poglądy, a nie: posiadał poglądy)
unikanie określeń modnych i nadużywanych (np. p o k o le n ie , a me: generacja)
fra z e o lo g icz n a odtwarzanie frazeologizmów we właściwej postaci i w e właściwym znaczeniu (np. p o n ió s ł

klęskę i o d n ió s ł zwycięstwo, a me: odniósł klęskę i poniósł zwycięstwo)
umieszczanie frazeologizmów we właściwym kontekście (np. w eksporcie d o m in u je węgiel
kamienny, a nie: gra pierwsze skrzypce)
Poprawność językową ocenia się na podstawie kryteriów' poprawności językowej (zob. 54. Kryteria poprawnościjęzykowej).
□ Stosow ność wypowiedzi
Stosow ność - w ła ś c iw o ś ć każdego tekstu (m ó w io n e g o i p isa n e g o ) polegająca na d o p a so w a n iu środków

językow o-styl¡stycznych do:
" tem atu wypowiedzi,
■ potencjalnego odbiorcy,
E celu wystąpienia,
■ jego okoliczności.
Sto s o w n o ść sprawia, że język w ypowiedzi jest postrzegany jako odpow iedni odbiorca nie m a poczucia braku
harm onii. Ta w łaściw o ść tekstu w iąże się przede wszystkim z o d p o w ied n im dob orem słownictwa.
h W w yp o w ied ziach oficjalnych nie stosuje się e le m en tó w językow ych o charakterze potocznym lub kolok
w ialnym . I odw rotnie: w w ypow iedziach potocznych nie pow inny się p ojaw iać wyrazy i związki wyrazowe
o charakterze oficjalnym .
P rz y k ła d y :
W ła d z e m iasta uznały, że zbudow anie basenu to niegłupi pom ysł. (P o w in n o być: jest dobrym pom ysłem ).
~ D oko n ał zakupu pierścionka zaręczynowego. (P o w in n o być: kupił).
- M ałżonka Boryny doiła krowę w oborze. (P o w in n o być: żona).
2 W o p isach dawnej rzeczyw istości m e sto su je się określeń w sp ółczesnych , a w o p isach w sp ó łczesn o ści -
określeń archaicznych.
P rz y k ła d y :
- Antygona pow iesiła się na apaszce. (P o w in n o być: na chuście).

- Przedstaw iciele opozycji jęli głośno protestow ać (P o w in n o być: zaczęli).
■ N ie należy łączyć ze sobą w yrazó w i zw iązków wyrazowych, które nie pasują do siebie:
- pod w zględem nacech ow ania em ocjon aln ego ~ np. jeden eiem en t jest nacechow any pozytywnie, drugi
- negatywnie:
- pod względem nacechowania stylistycznego - np. jeden elem ent m a charakter podniosły, a drugi - potoczny.
P rz y k ła d y :
Dzięki w o jn ie stra cił całą rodzinę. (P o w in n o być: z p o w o d u w o jn y; s ło w o dzięki kojarzy się z w p ły w e m

pozytywnym ).
- Piłkarz planuje pojąć za ż o n ę znaną celebrytkę. (P o w in n o być: planuje się ożenić).

- Ich konwersację przerwały wrzaski na korytarzu. (P o w in n o być: rozm ow ę przerwały krzyki).
53. Poprawność i stosowność wypowiedzi 153
s Przejawem stosowności jest także respektowanie zasady odpow iedniego doboru stylu d o tem atu:
- podniosłego tonu m ożna użyć tylko w wypowiedzi na tem aty doniosłe,
- tem aty błahe pozwalają na zastosow anie języka potocznego.
Przykład:
Z podziwem w spom inam y walkę chłopaków. (Dopuszczalne w wypowiedzi na temat meczu i walki na boisku,
niedopuszczalne w w ypowiedzi na tem at np. powstawania warszawskiego).
■ D obór elem entów językowych powinien wyrażać nastawienie nadawcy do poruszanego tematu.
- Jeżeli celem tekstu jest krytyka czy nagana, pow inny zostać w nim użyte np. określenia o negatywnym
nacechow aniu em ocjonalnym .
- Jeśli nadawca ma pozytywne nastaw ienie do poruszanego tem atu, w wypowiedzi pow inny się pojawić
elem enty językowe nacechow ane pozytywnie.
- W przypadku tem atu, który jest zabawny, m ożna się w tekście spodziewać elem entów komizmu.
- Jeżeli nadawca nie ma pewności np. co d o prawdziwości podawanych faktów, powinien to sygnalizować
(np. używając takich słów jak. praw dopodobnie, zapewne, rzekomo, ponoć). W yp ow ied ź me powinna
wtedy wyrażać przesadnego zaangażowania em ocjonalnego.
□ Ocena stosow ności stylu na egzam inie m aturalnym

Stosowność stylu bierze się pod uwagę zarówno w ocenie wypowiedzi na egzaminie ustnym, jak i wypracowania
na egzam inie pisem nym . W obydwu sytuacjach środki językowe użyte w tekście pow inny być adekwatne do:
■ sytuacji egzaminacyjnej - jest to sytuacja oficjalna , w ięc nie należy używać słownictwa potocznego;
■ mdzaju w ypowiedzi - jeśli m a ona charakter ustny, dopuszczalne jest używanie konstrukcji typowych dla
języka m ów ionego, takich jak rów now ażniki zdania, elipsy, pow tórzenia. W w ypracow aniu (wypowiedzi
pisanej) składnia i dobór słow nictwa m uszą być staranniejsze;
■ gatunku wypowiedzi - praca pisem na, w zależności od wybranego tematu, m oże m ieć kształt np. rozprawki
lub interpretacji. W każdej z tych form inny jest cel wypowiedzi, a także charakterystyczne dla niej środk:
językowe.
Bryl wypowiedzi egzaminacyjnej - zarówno ustnej, jak i pisemnej powinien być jednolity. Należy się wystrzegać;
I ■ wprowadzania słów i konstrukcji z języka potocznego,
■ stosow ania elem entów charakterystycznych dla stylu urzędowego lub naukowego,
* używania środków stylistycznych cechujących język poezji (np. m etafor).
irzeba p am iętać, że styl w yp o w ied zi, która m a charakter obraźliw y lub zawiera wulgaryzm y, uznaje się
Z 2 niestosowny.
[M ie s z a n ie styiów stanow i zwykle przejaw braku stosow ności, chyba że jest to celowy zabieg, uzasadniony
IL n k cjo n a ln ie .
Kultura języka
:oraw ność i stosow ność językowa są składnikam i kultury języka.
ura języka - 1 . w iedza o języku, stopień um iejętn o ści posługiw ania się nim ; 2. św ia d o m e działania
.ące na celu u d o sko n alen ie języka i zw iększenie w rażliw ości na jeg o użycie.
Rułtur¡ra języka wiąże się więc z jednej strony z dobrą znajom ością systemu języka, z drugiej - z odpowiednią
•r^tawą w obec słowa. Użytkownik języka powinien:
1 świadom ie wybierać środki językowe, tak aby w ypow iedź była poprawna i zgodna z konwencją,
■ obać o estetykę wypowiedzi, jej jasność i przejrzystość,
n:e ła m a ć zasad etyki językowej (nie naruszać swoim i wypowiedziam i godności innych osób),
c-zyjmować aktywną postawę w obec języka: dostrzegać zachodzące w nim procesy
;e oceniać.
154 V III. P O P R A W N O Ś Ć JĘZ Y K O W A
O Prz yk ład
a jaki w p ływ na język ma zjawisko m ody językowej? Uzasadnij swoje stanowisko, odw ołując się do podanego
tekstu i wybranych przykładów.
M o d a języko w a p o le g a n a d a w a n iu przez u ż ytk o w n ik ó w języka p ie rw s z e ń s tw a p e w n y m w y ra z o m u c h o

d z ą cy m w ic h m n ie m a n iu za p o rę c z n ie js z e , e k s p re s y w n ie js z e i e le g a n ts z e o d in n ych , k tó ry m i m o ż n a
w y ra z ie tę s a m ą treść.
W a ż n y m cz yn n ik iem kształtującym m o d ę na p ew n e w yrazy i p o łączen ia w yrazo w e je s t przekonanie o p o d

w y ż s z a n iu ran g i sp o łe cz n e j z ja w isk a p rz e z n a z w a n ie g o w y ra z e m n a le ż ą cy m d o o d m ia n y stylistycznej
o p e w n y m p re stiż u s p o łe c z n y m . W p rak tyce m o d n e stają się w y ra z y ze stylu n au k o w e g o , u rz ę d o w e g o
(p u b lic y s ty c z n e g o , a także takie, które w y s tę p u ją w języku d yp lo m acji, polityki i p ro pagand y. [...]
M o d a języko w a - jak w sz e lk a m o d a - m a to d o siebie, że się szybko z m ie n ia . W y ra z y d z iś m o d n e i n atręt
nie c is n ą c e się n a usta i p o d p ió ro , ju tro m o g ą się o k a z a ć n iea trak cyjn e jak z n o s z o n y ubiór. Lecz każda
fala m o d y p o z o s ta w ia p o s o b ie ja k ie ś ślad y: w języku u trw a la ją s ię n iek tó re m o d n e w y ra z y w n o w ych
z n a c z e n ia c h i kontekstach.
Stanisław Bąba, Bogdan Walczak, N a końca języka (fragm enty)1
O d p o w ie d z : O statnie zdanie podanego tekstu wskazuje, że moda językowa może m ieć pozytywne następstwa
- pewne s.owa utrwalają się w języku w nowych kontekstach. Zdecydowanie więcej jest jednak konsekwencji
negatywnych. J
■ Nadużywanie słów modnych prowadzi do ubożenia języka - użytkownicy rezygnują ze stosowania synonimów
danego srowa. N a przykład wyraz fajny wyparł określenia typu: ciekawy, niezwykły, interesujący. Często wyrazy
^ ow szechnyePOtrZebny,T11 Zap° ŻyCZeniami' np- S+owo totaln>' m ożna byłoby zastąpić wyrazem całkowity,
■ Wykorzystywanie słów modnych prowadzi do m ieszania różnych odm ian stylistycznych, co często zaburza
stosow ność wypowiedzi. Przykładem m oże być ekspansja często występującego w stylu urzędowym wyra
zu posiadać, którym zastępuje się wyraz mieć. Prowadzi to do błędnych połączeń typu: posiadać poglądy
posiadać szlacheckie pochodzenie. ‘
Stanisław Baba, Bogdan Walczak, N a końca języka, W arszawa 1992.
________________________________________________ 54-Kryteriapoprawności
* — — I —■ X ... — ■
54. Kryteria poprawności językowej

... Innow acja a błąd językowy
W języku stale pojaw iają się jakieś elem en ty n o w e (in n o w a cje ). S ą to m e tylko n o w e słow a - zapożyczenia
i neologizm y. Także ju ż istniejące w języku wyrazy m og ą w c h o d z ić w n o w e związki, zyskać n o w e znaczenie,
przejść z jed nej o d m ia n y języka d o innej a lb o być o d m ie n ian e w inny s p o só b niż dotychczas.
In n o w acje pełnią w języku różne funkcje. U m o żliw iają np.:
■ nazyw anie now ych zjawisk,
■ precyzyjniejsze w yrażanie uczuć i myśli,
s pow iedzenie czegoś w spo só b w ym agający m niejszego wysiłku,
a uproszczenie języka przez usun ięcie z niego wyjątków.
Inn ow acje bywają w p ro w ad zan e przez użytkowników języka w spo só b n ieśw iad o m y (m o gą być zwykłym prze
języczeniem ). N iekiedy pow stają w spo só b celow y (np. z pow odu konieczności nazw ania n o w eg o zjawiska).
Niektóre innow acje okazują się przydatne - są akceptow ane przez norm ę językową i w łączane w obręb system u
językowego. In n e nie zyskują aprobaty i są uznaw ane za błędy językowe.
Błąd językowy - n ie u z a s a d n io n e n a ru sz e n ie o b o w iąz u jące j n o rm y językow ej; in n o w acja p o strzeg an a jako

n iep o trzeb na.
[...] je st rzeczą o czyw istą, że język m u si się n ieu stan n ie rozw ijać, z m ie n ia ć p o to, żeby m ó c fu n k cjo n o w ać
jako środek ko m u n iko w an ia o rzeczyw istości, n ieu stan n ie się zm ieniającej i stale in terp retow anej przez m yśl
p o zn aw czą człow ieka. Ta ko m u n ikatyw n a fu n kcja języka to jeg o funkcja p o d staw o w a, racja jeg o istnienia.
W y n ik a stąd , że to w szystko, c o sprzyja p e łn ie n iu przez język tej funkcji, je st w n im e le m e n te m pożądanym ,
p otrzeb nym . A w ię c p o żąd an e s ą in n o w a c je p rzyd atn e fu n k cjo n aln ie, n ie p o ż ą d a n e z aś te, które w aru nku
p rzyd atn ości ko m u n ik atyw n ej n ie sp ełn iają. B ł ą d z a te m t o in n o w a c ja fu n k c jo n a ln ie nie-
u z a s a d n i o n a [...].
Halina Kurkowska, Innow acja i b łąd (fragment)'

O Przykład
■ Które z podanych innow acji są przydatne funkcjonalnie, a które są b łę d a m i? U zasad nij odpowiedź.
A. Przed adm inistracją prezydenta O b a m y stoi trudne zadanie.
B. Z m n ie jsz a się liczba pracujących w szarej strefie.
C. Problem jest tym bardziej trudny, że dotyczy edukacji.
O d p o w ie d ź : Innow ację przydatną funkcjonalnie zawiera przykład B - zastosow any w m m związek frazeologicz-
r v precyzyjnie nazywa now e zjawisko społeczne. W przykładzie A w ystępuje niepotrzebne zapożyczenie (słowo
adm inistracja jest kalką z języka angielskiego). Z a m ia s t m ego p ow inn o zostać zastosow ane sło w o rząd. Błąd
zykowy znajduje się także w przykładzie C. - przym iotnik trudny stop niuje się w spo só b regularny (trudny
dniejszy - najtrudniejszy). U życie form y stop niow an ia o p iso w ego nie jest w tym przypadku uzasadnione.
Cytat 7a- Nauko o języku dla polonistów, red. Stanisław Dubisz, Warszawa 2002.
Kryteria poprawności językowej

każda innow acja językowa jest błędem . C zasam i odejście od norm y m a sw oje uzasadnienie, np. w danym
tekście służy uzyskaniu większej ekspresji czy celo m hum orystycznym . O ce n a popraw ności innow acji jest
związana z konkretną sytuacją kom unikacyjną.
me popraw ności m ogą podlegać nie tylko now e zjawiska językowe, ale także:
elem en ty ju ż istniejące (np. naieżące d o o d m ia n środow iskow ych czy stylistycznych języka),
teksty językow e (bierze się pod uw agę z a sto s o w a n e w nich formy, ale także np. z g o d n o ść w yp ow ied zi
- intencją nadaw cy).
ocenić, czy d any elem en t językowy jest zgodny z norm ą, czy pow inien zostać uznany za błąd, stosuje się
ego rodzaju kryteria poprawności.
w ię c e j n a w w w .Z D A SZ .T O
156 V III. P O P R A W N O ŚĆ JĘZYKO W A
S ą o n e różnie o p isyw a n e i klasyfikow ane przez językoznaw ców (w yod ręb nili ich p on ad 20). Jak zauważył'
Andrzej M arkowski „n ie ma jednego, un iw ersalnego kryterium oceny elem en tó w językowych. W działalność:
kulturalnojęzykowej stosuje się w ię c kilka kryteriów cząstkow ych, pozw alających o ce n ić elem en ty językowe
z określonego punktu w idzenia, pod jednym wybranym w zg lęd em "1.
W zależności od sytuacji o popraw ności danej form y m oże w ięc przesądzać inne kryterium.
Najczęściej sto so w a n e kryteria popraw no ści językowej

r-----;
Pop raw n e je st to, co Błędne jest to, co Kryterium
uzupełnia język o elementy służące do nazy powiela środki istniejące już 4- wystarczalności języka
wania różnych fragmentów rzeczywistości w języku
lub wyrażania emocji 1
pozwala osiągnąć zamierzony cel za pomocą wymaga niewspółmiernie dużego <- ekonomiczności
mniejszej liczby słów i możliwie najmniej wysiłku w stosunku środków
szym wysiłkiem do osiągniętego celu językowych
jest zgodne z funkcją pełnioną przed daną wprowadza dysharmonię, utrudnia 4- funkcjonalności
wypowiedź realizację zamierzonej przez środków językowych
nadawcę funkcji tekstu (kryterium funkcjo
nalne)
popularne, powszechnie używane nie zostało wystarczająco rozpo 4- uzualne

wszechnione (rozpowszechnienia)
- ■ 1 1 —
—— ■ -—
-i ———
jest używane przez grupy społeczne (np. jest nieużywane lub traktowane 4- autorytetu
inteligencję) lub osoby uznawane za autorytet jako błąd przez grupy (osoby) kulturalnego
kulturalny (takie, które zdaniem odbiorców uznawane za autorytet kulturalny
posługują się wzorcową polszczyzną)
.. —
—..i ■■■
■. .i
•wyróżnia się walorami estetycznymi - jest jest niezgodne z gustami 4- estetyczne
miłe dla ucha, harmonijne, wolne np. o c wul odbiorców
garyzmów', nie budzi negatywnych skojarzeń
□ Kryterium n aro d o w e
W :e !u językoznaw ców podkreśla także znaczenie kryterium narodow ego. Zg o d n ie z nim pierw szeństw o mają
formy rodzim e, zakorzenione w języku. Z a błąd jest uznaw ane to, co zostało zapożyczone (pochodzi z obcych
języków) zwłaszcza w sytuacji, gdy w polszczyźnie istnieje już elem en t o takim sam ym znaczeniu.
N ie chodzi przy tym o całkow ite pozbycie się zapożyczeń. N iektóre z nich są już w polszczyźnie zakorzenione
(np. komputer, problem , m otocykl), inne nie m og ą być w pełni zastąpione przez wyrazy rodzim e (np. h o n o
rarium m a nieco inne znaczenie niż pensja).
i ?c m ię ć m ez » s m e la t
na Sz a s M $\ą / ( W f iw w a ć
O Przykład
o Jakie zjawisko kom entuje rysunek satyryka Andrzeja M ieczki? O ce ń je,
o dw ołując się do wybranych przykładów.
O dpow iedź: Rysunek Andrzeja M leczki ilustruje w idoczny w e w sp ó łcze

snej polszczyźnie zalew zapożyczeń z języka angielskiego. N a przykład
w yraz sklep jest w ypierany przez w id o cz n e na rysunku słow a sh o p czy
market. Zm iany tego typu dotyczą me tylko języka, ale całej kultury, o czym
św iad czą kowbojski strój ch ło p ca i jed zo n y przez niego hot-dog. S a ty
ryk dostrzega pewien paradoks: Polacy przez lata - zwłaszcza w czasie
zab o ró w - bronili sw ego języka jako podstaw y to żsam o ści narodow ej,
a dziś ła tw o rezygnują z polskich s łó w na rzecz obcych. Tw órca widzi
w tym zagrożenie.
Andrzej Markowski, Kultura języka polskiego. Teorio. Zagadnienia leksykalne, Warszawa 2005.
w ię c e j na w w w . z d a s z .TO
54. Kryteria poprawności językowej 157
W dużym sto p n iu się z nim zgadzam . Z a p o ż ycz e n ia są często w ynikiem m o d y językowej a lb o sno bizm u .
N a przykład nadużyw ane słow a: partycypować, bilateralny, fundam entalny, kurort są niepotrzebne, gdyż m ają
dobre polskie odpowiedniki: uczestniczyć, dwustronny, podstawowy, uzdrowisko.
Upow szechnienie środków m asow ego przekazu (zwłaszcza intem etu) sprawia, że dziś d o polszczyzny przenika
dużo obcych słów, zwłaszcza pochodzących z języka angielskiego.
Zadania
o © Z ad an ie 1.
Z a z n a c z w s z y s tk ie p o p r a w n e d o k o ń c z e n ia z d a n ia .
Innow acja jest błędem językowym , kiedy
A. została stworzona celowo.

B. jest niepotrzebna (nieuzasadniona).
C. została zapożyczona z innego języka.
D. narusza reguły obow iązujące w danym języku.
E. wykorzystuje ją niewielu użytkowników języka.
o ©« Z a d a n ie 2.
D op asu j w ła śc iw ą nazw ę kryterium do każdego opisu.
W p i s z w k a ż d ą lu k ę p o p r a w n ą o d p o w ie d ź w y b r a n ą z p o d a n y c h . J e d n a z p o d a n y c h n a z w n ie p a s u je
d o ż a d n e g o p rz y k ła d u .
uzualnego ® autorytetu k ulturaln eg o ® estetycznego © narodow ego
I. Sło w o shop nie spełnia k ryte riu m __________ , poniew aż istnieje polski odpow iednik (skiep).
II. Sło w o LO L nie spełn ia k ryterium __________ , poniew aż nie m a poparcia w grupie, którą uw ażam y za posłu
gującą się w zo rcow ą polszczyzną.
III. O kreślenie o jfto p nie spełn ia kryterium poniew aż jest stosow ane przez niewielką grupę osób.
• Z a d a n ie 3.
aznacz poprawne dokończenie zdania oraz jego uzasadnienie,
w o kliknąć jest
Dokończenie zdania U z asad n ien ie
e m ję z y k o w y m , ponieważ A. powstało na podstawie wyrazu obcego (ang. click).

B. dubluje istniejące w języku polskim słowo nocisr.qć.
w a c ją jęz yk o w ą , C . uzupełnia lukę w języku polskim (nazywa coś dotąd nienazwanego)
158 V III. P O P R A W N O Ś Ć JĘZYK O W A
55. Różne typy błędów językowych
Przyczyny błędów językowych

N ajw ażniejszym i przyczynam i błędów językowych są:
b brak w ied z y - niedostateczna z n ajo m o ść system u językow ego (sło w n ictw a i zasad gram atyki) oraz akcep
tow anych sp o łecznie zasad używ ania środków językowych,
■ niedostateczna dbałość o p o p raw n o ść w yp ow ied zi - często wynikająca z lenistwa,
e zm ęczenie i stres.
N ie wszystkie błędy językow e naruszają n o rm ę w takim sam ym stopniu. O tym , czy co ś je st b łędem rażącym
czy nie, decyduje przede w szystkim jego w p ły w na kom unikatyw ność tekstu.
□ Typy b łę d ó w ze w zg lęd u na ran g ę
Błąd rażący naruszenie podstawowych zasad poprawnościowych

zakłócenie komunikatywności (wypowiedź staje się niezrozumiała)
informacje niezgodne z intencją (r.p. niezamierzony komizm)
Błąd pospolity (nierażący) naruszenie normy

zwykle brak precyzji niepowoaujący niezrozumienia
Usterka językowa odstępstwo od normy w niewielkim zakresie
O Typy b łę d ó w ję z yk o w ych 1
wewnętrznojęzykowe
j systemowe interpunkcyjne
i
gramatyczne leksykalne
«* fleksyjne = słownikowe
« składniowe ■ frazeologiczne
■ słowotwórcze
O Przykład
□ W sk aż w p od anym tekście błędy językowe, sklasyfikuj je i popraw.
R o d z ic e u c z n ió w s z k o ły im ie n ie m H u g o K o łłątaja p o p ro s ili by d yrek cja z a ję ła się w re s z c ie b iciem

d zieci. Ten p ro b lem nie jest w y tw o re m im ag in a cji. R o z m a w ia ją c z p ie rw sz o k lasistam i, o p o w ia d a ją o ni
o przem ocy, d lateg o w każdej szkole sta n d a rte m p o w in n a s ta ć się p o m o c p sych olo g iczna.
O dp ow ied ź:
e szkoła im ien iem - błąd składniowy, p ow inn o być: szkoła im ienia
3 H u g o - błąd fleksyjny, p ow inn o być: H ug on a
a p oprosili by - błąd interpunkcyjny, brak przecinka przed spójnikiem w p ro w ad zającym zd an ie podrzędne;
popraw nie: poprosili, by
a dyrekcja zajęła się w reszcie biciem dzieci - błąd stylistyczny (w yp o w ied ź d w u zn acz n a), popraw nie: zajęła
się w reszcie p ro b lem em bicia dzieci
Podział za: Ar.drzej Markowski, Kulturajęzyka polskiego. Teona. Zagadnienia leksykalne, Warszawa 2005.
55. Różne typy błędów językowych 159
£3 imaginacji - błąd stylistyczny (użycie poetyzm u), poprawnie: wyobraźni

a Rozm aw iając z pierwszoklasistam i, opowiadają oni o przem ocy błąd składniowy (niepopraw ne użycie
im iesłow ow ego równoważnika zdania), poprawnie: gdy rozmawia się z pierwszoklasistami...
b standartem - błąd ortograficzny, poprawnie: standardem
Przykłady najczęściej występujących błędów
□ B łę d y fle k s y jn e
Polegają na niewłaściwej odm ianie wyrazu.
P rz y c z y n a b łę d u P rz y k ła d y
błędna postać wyrazu pomarańcz, krawatka, kontro!, wziąść (poprawnie: pomarańcza, krawat,
kontrola, wziąć)
1. ■— ■ ■■— - ■■■■■ — ■ ■■ -
niewłaściwy wzorzec odmiany bardziej piękny, ukaraj (poprawnie: piękniejszy, ukarz)
użycie niewłaściwej formy tematu o amole, krzykła (poprawnie: o aniele, krzyknęła)

____________________ |— ^ n l I ---------------------------~ ** ■ ■ 1■ 1 '
nieodmienianie wyrazu odmiennego dzieła Aleksandra Fredro, kubek kakaa (poprawnie: dzieła Aleksandra
lub odmiana wyrazu nieodmiennego Fredry, kubek kakao)
W języku polskim występuje wiele różnego rodzaju wyjątków i wyrazów mających trudną odm ianę. W przypadku
wątpliwości warto sięgnąć d o odpowiednich słowników (np. słownika poprawnej polszczyzny).
□ B łę d y s k ła d n io w e
Dotyczą one łączenia słów w większe całości (związki, wypowiedzenia, teksty). W yrazy m uszą wówczas przyjąć
powiędnie formy, zostać w e właściwy sposób połączone i uporządkowane (szyk).
P rz y c z y n a b łę d u P rz y k ła d y
naruszenie związku zgody, np. j do klasy wszedł spóźniony Paw eł i Grzegorz (poprawnie: do klasy weszli
niezgodnoić podmiotu i orzeczenia spóźnieni Paweł i Grzegorz); wujostwo przy|echało (poprawnie: wujostwo
przyjechali)
naruszenie związku rządu, np. słuchać muzykę, me trzeba zwracać uwagę (poprawnie: słuchać muzyki,
astosowanie biernika zamiast nie trzeba zwracać uwagi)
pełmacza
dy w zastosowaniu przyimków przed i po zajęciach (poprawnie: przed zajęciami i po nich)
ne użycie imiesłowowego rów- Czytając w iersz, n a s u n ę ła m i się refleksja (p o p ra w n ie : G d y czytałem
ażnika zdania w ie rsz , n a s u n ę ła m i s ię refleksja)

■ — -------------------------------------------------- I
poprawny szyk wyrazów w zdaniu Wisząca groźba utraty stanowiska nad ministrem (poprawnie:
Wisząca nad ministrem groźba utraty stanowiska)
konstrukacjach z im iesłow ow ym równoważnikiem zdania należy zwrócić uwagę, aby:

zdanie nadrzędne oraz im iesłow ow y róźnoważnik m iały ten sam podm iot, np. Id ąc na egzam in, Marek
czuł niepokój;
czynności wskazane w zdaniu nadrzędnym i w im iesłow ow ym różnoważniku pozostaw ały w e w łaściwej
relacji czasowej:
- w przypadku im iesło w u w sp ó łczesn eg o (zakończonego na -ąc) czynn ości m uszą być równoczesne,
np. Siedząc w fotelu, rozm yślał o przyszłości; i
- w przypadku im iesłowu uprzedniego (zakończonego na -wszy lub -łszy) czynność wyrażona im iesłowem
m usi być wcześniejsza, np. Zam knąwszy książkę, poczuł ulgę.
w ięcej na w w w .z d a s z .t o
160
V III. P O P R A W N O Ś Ć JĘ Z Y K O W A
O B łę d y s ło w n ik o w e (w y r a z o w e )
Przyczyna błędu
Przykłady
używanie w yrazów w niew łaściw ym
znaczeniu T n 5 , rostał|zaaô p iow an y na m ieszkanie (popraw nie: zaadaptowany)-
o zadanie okaza.o się trywialne (poprawnie: łatw e, banalne- trywialny
to inaczej prostacki); M iel, przed sobą dwie alternatywy ( p o p r a w n i dwie
m ożliwości; alternatywa o z n a c e w ybór spośród dw óch m ożliwości)
Przyczyna błędu
Przykłady
używanie związków wyrazowych będą
cych zestawieniem wyrazów o takim oparty na faktach autentycznych, spadać na dół. kontynuow ać dale,
sam ym lub podobnym znaczeniu
nadużyw anie w yrazów m odnych
□ B łę d y frazeologiczne
n ie p o p ra w n e g o użyc i3 z w l ^ w f r a z e o l o g i e ^ , , , cz y |; ut„ a lo n , ch
Przyczyna błędu
Przykłady
modyfikacja frazeologizmu, polegająca
na zm ianie składnika lub jego formy, D obrej pracy trzeba przy św iecy szukać (poprawnie: ze św ieca szukać)-
rozszerzeniu lub skróceniu związku' ie i ciężki orzech d o zgryzienia (poprawnie: tw ardy); O k a z ał się przysło
w tow ym koniem trojańskim (sło w o przysłow iow ym ¡es, niepotrzebne)
łączenie elem en tó w pochodzących
z różnych związków S S 2 n f W? 0Prf nie: P0n,eść / odnie^ć^^cięstwoh
kłody pod nogi) ^ (POprawnie: p o d fc W * k« -8 ? /
użycie związku w niew łaściw ym

znaczeniu lub nieodpow iednim I ! 2 K ! 5 ^ ? ie, byt ° W szystko szło jak p o m aśle (poprawnie-
kontekście
w w o d zie 6’ WięC W CZ3Sie upału czuła si^ ' ak ryfc’a
— B łę d y słow otw órcze

D o tycz ą tw o rz e n ia ró ż n e g o rodzaju n eo lo gizm ó w .
Przykłady
niezgodność z polskim m odelem
kinderniespodzianka
słow otwórczym
w ybór niew łaściw ego form antu

lub podstaw y słowotwórczej eurosejm (sejm oznacza tylko p arlam ent w Po lsce), pierwszoklasiarz
w ybaw iacz (popraw nie: pierwszoklasista, w ybaw iciel lub w yb aw ca) ’
D B łę d y s ty lis ty c z n e (u ż y cia )
£ S iedzi).
w ypow r
O b u rzają stosow ność wypowiedzir r
(zob. - -■ * — — *
53. Popraw ność i stosowność
Przyczyna błędu
Przykłady
m ieszanie stylów (np. używanie
elem en tó w potocznych w w ypow ie Izabela przyzwyczaiła się d o luksusów, a tu nagle klops - jei m arzenia
dziach oficjalnych, w p latanie w tekst pryskają jak banka m ydlana pod o b u ch em faktów, Poeta bardzo fam ie to
poetyzm ów) opisał; Boryna d o k o n a ł zakupu chustki dla Jagny
• nadużyw anie zaim ków
55. Różne typy błędów językowych 161
inne typ y błędów

ó re typ y b łę d ó w w ystęp u ją jedynie:
o d m ia n ie m ó w io n e j języka - b łęd y fonetyczne,

o d m ia n ie pisanej języka - błędy o rto g raficzn e i interpunkcyjne,
fonetyczne polegają m .in. na:
p ra w n e j w y m o w ie gło sek i g ru p g ło sko w ych , n p . czytajo, porzonny, czeb a (p o p ra w n ie : czytają, p o

ny, trzeba),
śc iw y m akcen to w an iu , np. m uzyka (p o p ra w n ie : m uzyka),
arrii błędów ortograficznych m o g ą być np.:
praw ne użycie m ałych lub w ielkich liter, np. k u p ił Polski sok (p o p ra w n ie : polski),
w zakresie p isow ni łą cz n e j i rozdzielnej, np. p o środku jeziora (p o p raw n ie: pośrodku ),
osow anie niew łaściw ych liter (zwłaszcza u i ó, rz i ż, ch i h), np. hytry charcerz (popraw nie: chytry harcerz),
interpunkcyjne polegają zwykle na:
m ięciu znaku interpunkcyjnego (dotyczy to zw łaszcza p rzecin ków w zd an iach złożonych),

iu z b ęd n eg o znaku,
p s o w a n iu n iew łaściw eg o znaku (np. znaku zapytania z a m iast kropki).
Zadania
a n ie 1.
i rodzaje b łę d ó w językowych.
każdej litery (A-E) wpisz liczbę (I—V) oznaczającą rodzaj błędu.
ź d o b ra d o procy,
z tu w szystko czarn e na białym ,
ż n a by z a a d o p to w a ć strych na m ieszkanie,
o w id z ący nie m o ż e p o m ó c nie w id o m e m u ,
roszę te d w a dojrzałe p om arań cze.
frazeologiczny
ortograficzny
skład niow y
leksykalny
d fleksyjny
A - B •_____________ C - ___ D - _________ E
n ie 2.
łn ij zd an ia tak, aby były p o p raw n e.
ażdym zdaniu podkreśl odpowiednią formę wyrazu.

oraj sp o tk ałem przebyw ającego cz a so w o w Polsce Am erykanina / Am erykana .
ziałem ju ż gdzieś tą / tę kobietę.
ysza / Mysz to zw ierzę, którego boję się najbardziej,
iesp o d z iew an a kontrol / kontrola wykazała z n aczn e nadużycia w firm ie.
162 V III. P O P R A W N O Ś Ć JĘ Z Y K O W A
Sprawdzian po dziale VIII
0 0 « Z a d a n i e 1.
W p o ls z c z y ź n ie m o ż n a z a o b s e r w o w a ć n a w ie lu p r z y k ła d a c h c ie k a w e z ja w is k o , z w a n e h o m o n im ią . P o le
g a o n o n a ty m , ż e d w a w y r a z y m a ją id e n ty c z n e b r z m ie n ie ( h o m o f o n ia ) , a c z ę s to ta k ż e id e n ty c z n y z a p is
(h o m o g r a f ia ), a le o d m ie n n e z n a c z e n ia . P o d r ę c z n ik o w y m p rz y k ła d e m ilu s tr u ją c y m to z ja w is k o je s t w y ra z
b al, k tó ry f ig u r u je w s ło w n ik a c h ję z y k a p o ls k ie g o , ra z ja k o z a p o ż y c z o n e z f r a n c u s k ie g o o k r e ś le n ie z a b a w y
ta n e c z n e j, a ra z w z n a c z e n iu ‘o k o r o w a n y p ie ń ’, p rz e ję ty m z ję z y k a n ie m ie c k ie g o . R z a d k o z w r a c a s ię u w a g ę
n a fa k t, ż e h o m o n im ią w p o ls z c z y ź n ie d o ty c z y ta k ż e p e w n y c h n a z w n a r o d o w o ś c i i m ie s z k a ń c ó w m ia s t.
N ie k tó r e z n ic h m o g ą w y s t ę p o w a ć r ó w n ie ż ja k o n a z w y p o s p o lit e i o d n o s ić s ię d o rz e c z y c z ę s to m a ją c y c h
n ie w ie le w s p ó ln e g o z k ra ja m i c z y m ia s t a m i, k tó re p rz y w o d z ą n a m y ś l s w y m b r z m ie n ie m . W ta k im w y p a d k u
p is z e się j e n a t u r a ln ie m a łą lite r ą ja k k a ż d y z w y k ły rz e c z o w n ik . O k a z u je s ię , ż e o rto g r a fia , k tó ra z w y k le p rz y
s p a rz a n a m ty le t r u d n o ś c i, w ty m p rz y p a d k u m o ż e s ię o k a z a ć b a r d z o p o m o c n a w e w ła ś c iw y m o d c z y ta n iu
z n a c z e n ia d a n e g o s ło w a . P rz y jrz y jm y s ię k ilk u p rz y k ła d o m .
C z y d z iw i n a s z d a n ie : „ L a t e m , g d y je s t g o r ą c o , n a p o ls k ic h u lic a c h w id u je s ię w ie le ja p o n e k ” . N ie , n ic w tym
d z iw n e g o , w k o ń c u o d k ilk u la t p rz y je ż d ż a ją d o P o ls k i ja p o ń s c y tu r y ś c i i ja p o ń s k ie tu ry s tk i. A le d la c z e g o ta
m a ła lite r a ? P rz e c ie ż n a z w y n a r o d o w o ś c i p is z e m y z a w s z e w ie lk ą lite rą . C z y ż b y ra ż ą c y b łą d ? R z e c z w ty m , że
ja p o n k i w id u je s ię n a s to p a c h P o le k ! C h o d z i p o p ro s tu o m o d n e o d w ie lu s e z o n ó w k la p k i, t r z y m a ją c e się na
d w ó c h p a s k a c h p r z e c h o d z ą c y c h m ię d z y p a lc a m i. Ic h n a z w a ró ż n i s ię o d n a z w y m ie s z k a n e k K ra ju K w itn ą c e j
W i ś n i ty lk o w ie lk o ś c ią p ie rw s z e j litery. W b ra n ż y o b u w n ic z e j z n a jd z ie m y z re s z tą je s z c z e je d e n c ie k a w y ho-
m o m m , ty m ra z e m łu d z ą c o p r z y p o m in a ją c y b r z m ie n ie m n a z w ę m ie s z k a n e k k ra ju s ą s ia d u ją c e g o z P o ls k ą
o d p o łu d n ia . C z y C z e s z k i c h o d z ą w c z e s z k a c h ? N ie ty lk o o n e , b o c z e s z k i, cz y li le g e n d a r n e c z e s k ie te n is ó w k :
z la t o s ie m d z ie s ią t y c h , o s t a t n io z n o w u w r ó c iły d o ła s k i s ą te ra z m o d n e ta k ż e p o z a g r a n ic a m i C z e c h .
T eg o ty p u p rz y k ła d ó w n ie b ra k u je w p o ls z c z y ź n ie , n ie ty lk o w ś ró d n a z w o b u w ia . G d y k to ś s tw ie rd z a , ż e p a n u je
tu w o ln a a m e r y k a n k a , n ie m a n a m y ś li r z ą d ó w ja k ie jś s z c z e g ó ln ie w y z w o lo n e j o b y w a te lk i S t a n ó w Z je d n o
c z o n y c h , a le p o to c z n ie w y ra ż a fakt, ż e w d a n e j s y tu a c ji c z y m ie js c u n ie o b o w ią z u ją ż a d n e za sa d y, re g u ły czy
n o rm y. Z w r o t fra z e o lo g ic z n y n a w ią z u je d o w a lk i b o k se rsk ie j, w któ rej w s z y s tk ie c h w y ty s ą d o z w o lo n e . B ru ta ln y
sp o rt, z a k a z a n y w w ie lu s ta n a c h A m e ry k i, n a z y w a n y je s t w o ln o a m e r y k a n k ą . W y g o d n ą i p ra k ty cz n ą a m e ry k a n k ę
m o ż n a te ż m ie ć w e w ła s n y m m ie s z k a n iu - ty m ra z e m c h o d z i o duży, ro z k ła d a n y fo te l d o s ie d z e n ia i s p a n ia '
K to p o z n a ł s m a k p o ls k ic h p o w id e ł i m a r y n a t, te n w ie , ż e w P o ls c e s m a ż y s ię i m a r y n u je w ę g ie r k i, c o w ię c e i
- n ie o b u r z a s ię n a t o w y m y ś ln e o k r u c ie ń s t w o , b o o d k r y ł ju ż , ż e ta n a z w a o d n o s i s ię d o p y s z n y c h , s ło d k ic h ,
c ie m n o f io le t o w y c h ś liw e k .
justyna Zych, Tańcząc polkę wjaponkach zfinką u boku, czyli nazwy narodowości / mieszkańców miastjako nazwy pospolite (fragment
P rz e cz yta j te k st ź ró d ło w y, a n a s tę p n ie w yk o n a j p o le c e n ia .
Zapisz o d p o w ie d z i, a n a s tę p n ie p o r ó w n a j je z w z o rc e m .
I. W y ja ś n ij z n a c z e n ie te rm in ó w .
A . H o m o n im ią -
B. H o m o fo n ia -
C. H o m o g rafia
I. U z u p e łn ij ta b e lę , w y p is u ją c z te k s tu p o d a n e n a z w y w ła s n e i rz e cz o w n ik i p o s p o lite b ę d ą c e h o m o m m a m :.
Nazw a w ła s n a Rzeczownik pospolity Znaczenie rzeczownika pospolitego
http://www.polonicum.uw.edu.p! [dostęp: 12.12.2014 r.J
w ię c e j n a w w w .z d asz .TO
Sprawdzian po dziale VIII 163
Nazwa w łasna Rzeczownik pospolity Znaczenie rzeczownika pospolitego
HI. Ja k a in fo rm acja je st zaw arta w h o m o n im a c h p isanych m a łą literą?
• • Z a d a n ie 2.
Przeczytaj p od any fra g m e n t Z e m sty A lek san d ra Fredry.
W pisz w lukach o d p o w ie d n ie litery.
A bie li o ta k ie zno je!

^ ed w ie id , le d w ie s to j —
Ale. b o to b y ło w aw o!
D ia b łe m g r o m ił w le w o , w p ra w o -
- e d w ie yję . - Ka d a ć w in a!
A sta re g o . W y s c h ła ślina,
P o t str_______g a m i c ie c z e z c z o ła -
K i ż m e d z ie ła p o ją ć zd oła!
•® © Z a d a n ie 3.
a) Które sfo rm u ło w an ia s ą b łę d n e ?
Po d k reśl je.
A . co fać się d o tyłu

B . p o s u w a ć się krok po kroku
C. je ść ła p cz yw ie
D. ko n tyn u o w ać dalej
E. sp a d a ć szybko
b) W y ja śn ij, n a czym polega błąd w z azn aczo n ych przez cieb ie sfo rm u ło w an iach .
Zapisz rozw iązanie, a następn ie p o ró w n aj je z w zorcem .
• • Z a d a n ie 4.
Gzy w zdaniu: „Ju tro ch o ciaż nie bardzo n a m się to p odoba p ó jd ziem y d o lekarza." p o w in n y być u m ieszczo n e
:.va przecinki?
Podkreśl p o p ra w n ą odpow iedź oraz je j uzasadnienie.
r ~ r •——— —■
—— — ..................................................... — .. _
.
O dpow iedź Uzasadnienie
ponieważ A. w tym wypowiedzeniu występuje zdanie wtrącone.

Ł. —......................................................... ■ ----------- ----------- ----------- ----- ----------- --------
B. występują w m m tylko dwa zdania składowe.
¡11 ^
IX. Historia literatury i! •* «; «f ** *f *! #f i* *•

fi
I I Ą I I C II M I
56. Antyk
Grecja i Rzym
Źródła, wzory, inspiracje Nazwa
C-."*.¡iłzacje: sumeryjska, egipska, Pojęcie antyk odnosi się na ogół do kultury starożytnej Grecji
temcka, babilońska, żydowska i inne i starożytnego Rzymu
Kultura hellenistyczna (Hellada - obszar zamieszkany przez Greków;
'w V w. p.n.e. Herodot nazwałGreków Hellenami) rozwijała się tylko
w okresie od 323 do 30 r. p.n.e. na terenach opanowanych przez
Aleksandra Macedońsk ego; była połączeniem elementów kulturowych
starożytnej Grecji oraz kultur wschodnich
753 p.n.e. -
założenie Rzymu
p.n.e. IX w. V III W. V w. I w. I w.
m V w. VI w. n.e.
•»JUK..
•
U I
VIII w . p.n.e. ok. 500-429 p.n.e. 40 p.n.e. - 14 n.e. 476 - upadek
- pierwsze greckie - złoty wiek Grecji - złoty wiek Rzymu cesarstwa zachodn
miasta-państwa (Perykles, demokracja rzymskiego
ateńska) :
O S e n te n c je , z ło te m yśli
Prim um non nocere (P o pierwsze me szkodzić) - Hipokraies

Panto rhei (Wszystko płynie) - Heraklit z Efezu
Non est civitas, auoe unius sit m i (N iczym to państwo, co jednem u służy) - Sofokles
Sc/o me nihil scire (W iem , że nic nie w ie m ) - Sokrates
Om nium rerum homo mensuro est (M iarą wszystkich rzeczy jest człowiek) - Protagoras
Inter orma silent Musoe ( W czasie w ojny m ilczą m uzy) - Cyceron
Hom o sum; humoni nil o me alienum puto (Jestem człowiekiem i mc, co ludzkie me jest mi obce) -Terencjusz
Alca iocta est (Kości zostały rzucone) - cytat z M enandera, powtórzony przez Juliusza Cezara
Veni, vidi, vici (Przyszedłem , zobaczyłem, zwyciężyłem ) - Juliusz Cezar
Non omnis m orior (N ie wszystek um rę) - Horacy
Corpe diern (Chwytaj dzień) - Horacy
Mity
M ity - o p o w ieści, które w yrażają i porządkują w ierzenia danej społeczności.
M ity stanow ią składnik kultury prawie wszystkich lu dów pierwotnych. Ich bohateram i są najczęściej bogowie,
dem ony lub herosi, obdarzeni nadprzyrodzonymi przymiotami i siłą. Lektura mitologii - zbioru m itów - pozwala
zrozum ieć, jak w konkretnej kulturze wyobrażano sobie powstanie świata, bogów i ludzi.
Mit, jako opowieść ustna przekazywana z pokolenia na pokolenie, bardzo często podlegał modyfikacjom - powstawały
różne w arianty tej sam ej opow ieści. D uża sw oboda w doborze szczegółów wynikała także z tego, że m ity nie
były w starożytności przedm iotem w iary religijnej, traktowano je jako tw ory w yobraźni (tylko niektóre legendy
związane z kuitem pozostaw ały niezm ienione).
M it nie jest gatun kiem literackim , ale stw o rz ył p o d staw y do p o w stan ia innych gatunków , takich jak epos
(pisem ny zapis m itycznego przekazu) czy tragedia (która wykształciła się z obrzędów religijnych, m ających
swe uzasadnienie w m itach).
I
Funkcje mitów
1 — - fi--------
....
-------- ■ r. -g-,..-------- 1
............... .............
poznawcza sakralna światopoglądowa (społeczna)
tłumaczenie świata, interpreto tworzenie systemu wierzeń, •wskazywanie wzorców postaw,

wanie zjawisk rzeczywistości podawanie wskazówek dotyczących określanie zasad postępowania
obrzędów religijnych
---------------- 1 <
---------------- T----------------- '
np. mit o Demeter i porwanej np. mit o Prometeuszu wyjaśniał, np. m it o Edypie ostrzegał
do Hadesu Korze wyjaśniał jakie części zabitych zwierząt przed kazirodztwem
następstwo pór roku należy ofiarować bogom
Rodzaje mitów
I I
teogoniczne
i
kosmogoniczne antropogeniczne genealogiczne heroiczne
o powstaniu o powstaniu o powstaniu o losach o losach

bogów świata człowieka rodów herosów
_ i ~ r
np. opis np. mit np. mit np. mit o ¡osach np. mit
w/łomenia się o Uranosie i Gai 0 Prometeuszu. Labdakidów, do o Achillesie
Afrodyty który stworzył których należeli L
z morskiej piany ludzi z gliny m.in. Edyp i jego
1iskierki córka Antygona
z rydwanu boga
słońca Heliosa
1 B o g o w ie g reccy i o d p o w ia d a ją cy im b o g o w ie rzym scy
(Jowisz) najwyższy z bogów, władca ludzi i bogów
(Juno, Junona) bogini niebios, opiekunka małżeństwa i macierzyństwa
s (Pluton, Orkus) bóg świata podziemnego i zmarłych
.don (Neptun) opiekun mórz i żeglarzy
er (Cerera, Ceres) bogini urodzaju, zbóż, rolnictwa

1 . ._
(Westa) bogini domowego ogniska

L______________________________
(Wenus, Wenera) ; bogini oiękna, miłości, pożądania

►
(Amor, Kupido, Kupidyn) bóg miłości i pożądania

i--------------------------------- - - i . - . .
s (Wulkan) opiekun rzemieślników, bóg ognia i kowali
M inerwa) bogini mądrości i sprawiedliwej wojny, opiekunka Aten
166 IX. H IST O R IA LITERATURY
opiekun sztuk, bóg muzyki, wróżb, piękna, przewodnik muz
Dionizos (Bachus, Bakchus) bóg dzikiej natury, wina, płodności
Ares (Mars) bóg wojny, zniszczenia, okrucieństwa
Artemida (Diana) bogini łowów, lasów, zwierząt
Hermes (Merkury) posłaniec bogów, opiekun podróżnych, złodziei, kupców i handlu
Nike (Wiktoria) bogini zwycięstwa, opiekunka sportowców
Bogowie i charakterystyczne atrybuty,

z którymi zwykle byli przedstawiani:
® Zeus - błyskawica, orzeł, tarcza (egida)
B Atena - miecz, hełm, sowa
® Posejdon - trójząb
D Apollo - lira, laur
E Hermes - laska (kaduceusz), sandały ze
skrzydełkami, kapelusz ze skrzydełkami
® Nike - skrzydła i gałązka oliwna w dłoni
e Eros - skrzydła, łuk i strzała
Atena Posejdon
□ M i t y d a w n ie j i dziś
M ity ju ż w antyku były trakto w an e m e tylko jako e ie m e r t sacru m , ale jako m etafora ludzkiego życia. U kazyw ały
sens życia je cn o s tk i i z b io ro w o ści, były śro dkiem , za p o m o cą którego kształcono i w ych o w yw an o odbiorcę.
W m itach o p eru je się sym boliką i alegorią.
W s p ó łc z e śn ie m ity są przede w szystkim źródłem stale wykorzystywanych to p o s ó w i arcnetypów. Twórcy często

p o d e jm u ją z m m i p olem ikę, d o k o n u jąc re in te rp re ta cji (p o n o w n e j in terp retacji) m itó w i odkryw ając w nich
n o w e treści.
s N a czym polega reinterpretacja m itu d o k o n an a w przyw ołanym fragm en cie w sp ó łczesn ej pow ieści?
D zień po d n iu , z n ajw yższego piętra p ałacu , s p o g lą d a ła m n a zatokę. D zień p o d n iu ani śla d u . C zasem
p o ja w ia ły się okręty, lecz n ig d y ten, któ reg o w y p a tryw a ła m .
O k rę ty p rz yw o z iły p o g ło sk i. O d y s e u s z w ra z z z ało g ą u p ili się w p ie rw sz ym p o rcie i m aryn arz e p o d
n ieśli bunt, o p o w ia d a li je d n i; nie, m ó w ili in n i, m aryn arz e zjed li m a g ic z n ą roślinę, która sp raw iła, że
stracili p am ię ć, a kapitan ich u ratow ał, bo k az ał ich s k rę p o w a ć i p rz e n ie ść na pokład. O d y s e u s z w a lcz ył
z o lb rz ym e m , je d n o o k im cyk lo p e m , tw ie rd z ili je d n i; nie, to b ył je d n o o k i oberżysta, utrzym yw ali inni,
a bójka w yn ikła z p o w o d u n ie z a p ła c o n e g o rach u n k u . [...]
N a tu ra ln ie a o jd o w ie p od jęli o w e w ątki i z n a cz n ie je ubarw ili. (...) Im grub sza przesada, tym hojniejszych
sp o d z ie w a li się datków.
Margaret Atwood, Penelopioda (fragment)*
O d p o w ie d ź : Przyw ołany fragm ent to reinterpretacja m itu o O d yseu szu - przygody bohatera (ukazywane m.in.
w Odysei) są relacjo n o w an e z punktu w id zen ia jeg o żony, Pen elo p y („którego w vp 3 trvw ałam ,,). Pisarka ukazuje
in n e od m itologicznego oblicze bohaterów . Pen elo p a, znana jedynie jako w ie rn a żona, je st kobietą św iad o m ą
m .in. upiększania faktów w literaturze. O d y s to zwykły, słab y człowiek, skłonny np. d o pijaństw a i bójek.
Margaret Atwocd. Penelopiado, przeł. Magdalena Komkowska, Kraków 2C05
□ B o h a te ro w ie m itó w
Syzyf Król Koryntu skazany za karę na ciągłe wtaczanie głazu pod górę nieustanny wysiłek
kara za pychę
Odyseusz Król Itaki, uczestnik wojny trojańskiej (wymyślił podstęp mądrość

z drewnianym koniem); po zdobyciu Troi przez 10 lat wracał na
wędrówka
rodzinną wyspę
Orfeusz Wyjątkowy artysta, który swoją grą um iał oczarować naturę; gdy miłość, poświęcenie
zmarła jego żona, poszedł po nią do Hadesu; stracił jednak
wielkość poezji
Eurydykę, ponieważ wbrew zakazowi boga podziemi obejrzał się
za siebie, gdy wychodził z kramy umarłych
Narcyz Młodzieniec, który zakochał się we własnym odbiciu próżność, pycha
Dedal i Ikar Budowniczy labiryntu na Krecie i jego syn; uciekli z wyspy, wyko Deda! - rozsądek,
rzystując skonstruowane przez Dedala skrzydła; Ikar wzniósł się umiar
zbyt wysoko i, gdy skrzydła się rozpadły, zginął Ikar - uleganie marze
niom, lekkomyślność
-rometeusz Twórca i opiekun ludzkości; wykradł dla ludzi ogień z Olim pu; za poświęcenie d!a ludzi
karę przykuty do skał Kaukazu, gdzie orzeł codziennie wydzioby-
cierpienie w ¡mię dobra
w ał mu wciąż odrastającą wątrobę ^
ludzkości
bunt przeciwko bogom
Matka, której liczne dzieci zostały zabite w akcie zemsty przez ; cierpienie po stracie
Apollina i Artemidę; zamieniona przez Zeusa w kamień dziecka
□ W aż n e m iejsca
ia Górzysta kraina na Peloponezie, którą zamieszkiwali pasterze miejsce szczęśliwe

i rolnicy
życie w zgodzie z naturą
nt Skomplikowana budowia zaprojektowana przez Dedala, miejsce, miejsce, w którym

w którym mieszkał potwór Minotaur można się zgubić
dążenie do ukrytych
tajemnic
Szczyt będący siedzibą Apollina i towarzyszących mu muz środowisko artystów
Kraina umarłych znajdująca się w podziemiach zaświaty, śmierć
Światopogląd
P o w sta n ie filozofii
a jako nauka zrodziła się w starożytnej G recji. To w łaśn ie tam znaleźli się mędrcy, którzy odrzucili mi-
:zn y opis św iata stworzonego i rządzonego przez bogów. Filozofow ie (gr. philos ‘um iło w an ie’, sophia
irość’) starali się 'wyjaśnić otaczające ich zjawiska za pom ocą rozum u. W Grecji wykształciła się filozofia
fetyczna i materialistyczna.
Najistotniejsze poglądy najważniejszych filozofów greckich
'ńiletu (ok. 620-540 p.n.e.) pierwszy filozof, o którym wspominają źródła, twierdził, źe praprzyczyną
o była woda
z Efezu (ok. 540 480 p.n.e.) uznawał ogień za praprzyczynę, podkreślał zmienność rzeczywistości
rte: ‘wszystko płynie’; me można dwa razy wejść do tej samej rzeki)
168 IX . H IS T O R IA LITERATURY
S K S S & i “ ~ 360 p'n e ') reprezentam m aterializm u: sądzHi że nie ty,ko mater,a' lecztakżeiudzkal
(1
“w iem lo« iki: P o k o n y w a ł, że wszelka wiedza jest niepewna
sam ego siebie 3 ^ bezwzględnym"; nam awiał, by przede wszystkim poznać
Plato n (427-347 p.n.e.) reprezentant idealizm u; twierdził, że prawdziwym bytem są idee istniejące w świecie
i S S f i n 8! “ 3,22 P 'n'e'( ' ieg0 p0g.lądy były kornP rom isem m iędzy m aterializm em a idealizm em ; uważał
ze an, dee, ani m a.ena me mogą istnieć sam odzielnie (m ateria dopiero, gdy przybierze jakąś formę staie sie
konkretną rzeczywistością); człowiek powinien poznawać świat zmysłami, a dane zm ysłowe analizować L pomocą
rozumu; w postępowaniu powinien kierować się zasadą „złotego środka" P ą
Szkoły filozoficzne
n a ° S h o I n h , rC^ Z en ° n Zf u n' 111 W' P n.\e ) ~ S2k0ła fllozoficzna ° P ar:a -a etyce surowe, cnoty, polegającej
na zachowaniu równowagi duchowej niezakłócone, radością ani smutkiem, na wyzbyciu się nam iętności i n a życiu
życie wśród przyjaciół * ° efpien 1trosk-7a^ > e podstawowych potrzeb oraz spokojne
□ W z o rce o s o b o w e
id
____________ _ ’ 2rchetypam i pojaw iającym i się w kulturze w kolejnych epokach.
Wzorce postaw w literaturze antycznej
’ • h ' r° t e ” > ' » ‘ • » i . » « ¡« i s ^ « „ W (
W sp ółczesne w yo b rażenie zniszczonej św ią ty n i A rtem id y
w Efezie
Za an tycz n y antyw zorzec b o h atera m ożna uznać

H ero stratesa - szew ca z Efezu. Aby zdobyć sław ę,
p odpalił on ś w ią ty n ię A rte m id y w Efezie (356 p .n.e.)
- jeden z sied m iu cu d ó w św ia ta . Choć skazano go
na śm ierć i z ap o m n ien ie, likw id u jąc w szystkie zapisy
o tym czynie, zła sła w a H ero stratesa p rzetrw ała. S ta ł
się sym b o lem człow ieka, który chce za w szelką cenę
rozsław ić sw o je im ię.
Sztuka antyczna
Ł « u um iejętn ość w ytw arzania jakiegoś przed-
l w edług określonych reg u ł nazyw ano sztuką,
^ y sztuki d ow od zili, że np. w architekturze,
; postać człowieka), m uzyce istnieją doskona-
rcje, które zapew niają dziełu ład i harm onię,
zasto sow an iu z um iarem reg u ł p ow inn o po-
: dzieło, które w antyku uważano za piękne.
Ł c o w a n o kanon piękna określający idealne pro-
r udzkiego ciała. N ajlep iej o d d a w a ły tę ideę
Lthow any traktat Polikleta (V w. p.n.e.) oraz jego
P rz y k ła d 2.
W czym w rzeźbie M yro n a przejawia się antyczny
D cał piękna?
w ie d ź : D z ie ło M y ro n a u k azu je sp o rto w ca
m om ent przed rzuceniem dysku •jak gdyby zatrzy-
i g o w ruchu. Dyskobol został ukazany w sposób
i r:/c7r.y, zgodny 7 zasadą m im esis (naśladowania
:-w ), ale jednocześnie w sposób wyidealizowany,
arz podkreślił proporcjonalność i piękno postą
p i Układ sylwetki (pochylona głowa, zgięta w kolanie M yro n D yskobol, V w. p.n.e.,
p».= noga, układ ram ion) daje efekt symetrii. kopia rzymska
□ Literatura
antyku w y w o d z ą się licz n e gatunki literackie
b. 27. Rodzaje i gatunki literackie). Literatura miała
a śla a o w a ć (m im e sis) naturę jako w zorzec idealny,
:ała także pełnić funkcje określone przez katharsis
- oczyszczenie duchow e przez sztukę.
n io n o sław ę poetycką. Rzym ski poeta H o ra cy pi
sał w swojej odzie: Exegi rr,on umer, tum aere perenius
(’W yb u d o w ałem pom nik trwalszy niż ze sp iż u ’).
W starożytnej Grecji w y tw o rz y ły się trzy sty le zw an e

porządkam i: dorycki (n ajstarszy), joński
oraz najbardziej ozdobny - koryncki.
170 IX. HISTORIALITERATURY
□ N a jw y b it n ie js i t w ó r c y i ic h d z ie ła •
Grecja
H o m er (IX - V III w. p.n.e.) eposy: Iliada, Odyseja

1— ----- . — - ---
Tyrtajos (VII w. p.n.e.) elegie patriotyczne (zob. tyrteizm)
"■
-■i ^ —
.------ - A—
Safona (V II-VI w. p.n.e.) hymny, modlitwy, pieśni (miłosne, weselne)
Anakreont (VI w. p.n.e.) wiersze sławiące zabawę, wino i miłość (anakreontyki
Ezop (VI w. p.n.e.) bajki I
Platon (IV—V w. p.n.e.) dialogi: Obrona Sokratesa, Państwo

t _________
Ajschylos (V w. p.n.e.) tragedie: Siedmiu przeciw Tebom, Agamemnon
Sofokles (V w. p.n.e.) tragedie: Król Edyp, Antygona I
Eurypides (V w. p.n.e.) tragedie: Medea, Elektra
Arystofanes (V w. p.n.e.) komedie: Ptaki, Żaby

1
Arystoteles (IV w. p.n.e.) Poetyka, Retoryka
Rzym I
M arek Tuliusz Cycero (II- I w. p.n.e.) O mówcy, O państwie, m owy przeciwko Katylinie, mov.
przeciwko Werresowi
—— ■
— ■■■■..■ ....... — ■- ..... »
W ergiliusz (1 w. p.n.e.) Eneida (epos), Georgiki (poemat o rolnictwie), bukolik: 1
(sielanki)
H oracy (1 w. p.n.e.) pieśni, satyry, listy poetyckie (List do Pizonów - wykład 1

sztuki poetyckiej)
Owidiusz (i w. p.n.e.-l w. n.e.) eiegie miłosne. Przemiany (zbiór mitów), Sztuka kocha- 1
nia (Ars am.andi poradnik sztuki miłosnej) 1
• M
■ H o m e r. Iliad a
^ w w • w * f - - - w . w * W
E p o s p rzedstaw iający w yd arzen ia z o statn ieg o roku w o jn y trojańskiej. A chilles, rozgniew any ko nieczn ości J
odaam a branki, wycofuje się z walki. Jedn ak po śm ierci sw ego przyjaciela Patroklosa postanaw ia go p o m śc : I
Po zaciętym pojedynku pokonuje Hektora - syna w ładcy Troi. Król P.-iam przychodzi d o obozu Greków, proszą
o oddanie ciała zabitego. A ch illes godzi się, okazując w ten spo só b w rog ow i w spaniałom yślność.
W staro ż ytn e j Grecji bardzo w ażn ą

in sty tu cją życia publicznego byl te a tr
(zob. 10. T e atr). Prz e d sta w ien ia - zwłaszcza
tra g e d ie - m ia ły uczyć w id z ó w m oralności
o b yw a te lsk ie j i p rzed staw iać w zory
do n a śla d o w a n ia .
w ię c e j n a www.ZDASZ.TO
Odyseja
jją c y powrót Odyseuszs spod Troi na rodzinną Itakę. 7 powodu nieprzychylności Posejdona, mszczą-
za oślepienie jego syna - jednookiego Pol Tema, wędrówka bohatera trwała aż 10 lat i obfitowała w liczne
by m.in. pobyt na wyspie Kalipso, spotkanie syren). W końcu Odyseuszowi udaco się powrócić do wiernej
-rnelopy i syna Telemacha.
es, Król Edyp
i ukazująca stopniowe odkrywanie przez króla Teb prawdy o swoim pochodzeniu i o popełnionej zbrodni.
n:e był świadomy, że zabił swego ojca l.ajosa oraz ożenił się z matką - Jokastą. Przyczyną tragizmu Edypa jest
dź od fatum (losu), ale także pycha bohatera (hybris). Los króla Teb jest przykładem ironii tragicznej - Edyp
ąć przepowiedni, a nieświadomie ją wypełnia.
. Antygona
, córka Edypa, stanęła w sytuacji konfliktu tragicznego (konieczności wyboru spośród równorzędnych
/by zgodnie z nakazami religijnymi pochowała brata, złam ałaby prawo ustanowione przez Kreona
skazana na śmierć. Gdyby zrezygnowała z pochowania brata, aby być w zgodzie z prawem państwa,
b . się na gniew bogów. Antygona - do końca wierna ideałom - wybrała prawo boskie.
Nawiązania do antyku
•ku sięgano we wszystkich epokach i dotyczyło to wielu dziedzin życia. Szczególnie w epoce odrodzenia powró
ci : spuścizny antycznej (renesans kultury antycznej). Wprawdzie w każdej epoce inaczej odnoszono się do tej
ale zawsze z niej korzystano. W XIX i XX w., zarówno w literaturze, jak i sztuce, można mówić o neoklasycyzmie.
W p ły w y a n ty k u w języku
I ego okresu wywodzi się wiele pojęć związanych z polityką - np. demokracja, republika, amnestia, azyl,
| : magog, senat, senator, proletariat.
¿nety układu słonecznego noszą nazwy rzymskich bogów.
P acówki oświatowe: gimnazja, licea, akademie swe nazwy w zięły ze starożytnej Grecji.
Atenach ukształtowały się również szkoły, które m ożna by określić jako wyższe. Zakładali je filozofowie,
f e , bardziej znanym i były: Akademia Platońska (od nazwy Gaju Akadem osa, w którym znajdowała się jej
p riz ib a ) oraz Lykejon (stąd - liceum ) w pobliżu świątyni Apoilina l.ikejosa, założony przez. Arystotelesa.
.greki wywodzą się liczne określenia dotyczące teatru (np. scena, komedia, tragedia) czy sportu (np. olim-
a, m araton, dyskobol).
niektórych naukach (np. w filozofii) przeważająca część terminologii fachowej pochodzi z antyku.
Frazeologizmy wywodzące się z antyku obecne w języku potocznym
marsowe oblicze - twarz wyrażająca złość pyrrusowe zwycięstwo - zwycięstwo okupione zbyt
dużymi stratami
ki Tantala - straszne męki
róg obfitości - dostatek, dobrobyt
ć Ariacny - wskazówka pozwalająca wyjść z trudnej
spartańskie warunki - brak wygód
sytuacji
i objęcia Morfeusza sen stajnia Augiasza - miejsce bardzo brudne
stoicki spokój - meuleganie emocjom
pięta Achillesa - słaby punkt
puszka Pandory - źródło nieszczęść paniczny strach - wielki strach
■ Antyk jako źródło inspiracji

Kultura antyku, przede wszystkim mity, jest źródłem stale wykorzystywanych top osów i archetypów. Twórcy
odwołują się także do wywodzących się z tej epoki poglądów filozoficznych, gatunków, tematów, fabuł, boha-
I terów itp. Robią to w różny sposób:
■ kontynuują dorobek antyku (np. nawiązywanie d o architektury greckiej i rzymskiej przez twórców oświece
niowego klasycyzmu),
■ polem izują z dziełam i starożytnych (np. dyskusja ze stoicyzmem w Trenach. Kochanowskiego),
■ przetwarzają m otywy i formy antyczne (np. rzeźby Igora Mitoraja).
w ię c e j n a WWW.ZDASZ.TO
172 IX. H ISTO RIA LITERATURY
□ P rz y k ła d y n a w ią z a ń i k o n ty n u a c ji
Literatura jan Kochanowski, Treny. Pieśni, Fraszki

Ignacy Krasicki, Rajki
Adam Mickiewicz, Oda do młodości, Dziady
Juliusz Słowacki, C,rób Agamemnona
Cyprian Norwid, Fortepian Chopina
Henryk Sienkiewicz, Quo uadis
Wisława Szymborska, W rzece Herakiita
Malarstwo Sandro Boticcelli, Narodziny Wenus,

Wenus i Mars
Rafael, Szkoła Ateńska, Eros i Psyche,
Parnas, Trzy Gracje
Tycjan, Wenus z lustrem, Bachanalia,
Wenus i Adonis, Danae, Apollo i Marsjasz
Peter Paul Rubens, Sąd Parysa, Święto
Wenus, Saturn pożerający jedno ze swo
ich dzieci, Prometeusz, Toaleta Wenus,
Trzy Gracje, Perseusz i Andromeda
Henryk Siemiradzki, Pochodnie Nerona
Pieter Bruegel (lub Breughel) starszy, Upadek Ikara,

ok. 1557
Rzeźba Gianlorenzo Bernini, Koza Amaltea z Zeusem i satyrem, Apollo ; Dafne

Antonio Canova, Amor i Psyche, Wenus
Bertel Thorvaldsen, Jazon, Trzy Gracje i Kupidyn
Pius Welonski, Gladiator
Igor Mitoraj, IkaroAlto
Architektura Bazylika św. Piotra, Rzym

Kaplica Zygmuntowska na Wawelu,
Kraków
kościół św. Aleksandra, Warszawa
Łazienki, Warszawa
Kapitol, Waszyngton, 1793-1865
Król Edyp, rev Pier Paolo Pasolini, 1967

Ja , Klaudiusz (seria! BBC, reż. Herbert W ise), 1976
Odyseja, reż. Andriej Michałkow-Konczałowski, 1997
Quo uadis, reż. Jerzy Kawalerowicz, 2001
Troja, reż. Wolfgang Petersen, 2004
57. Biblia 173
Biblia - inspiracje i nazwa
Nazwa
Źródła, w zory, inspiracje
Biblia (Pism o Świętej - zbiór pism

■święta księga Izraelitów odwołująca się do różnych m itów i kultur
sakralnych, święta księga
Inych Bliskiego Wschodu:
Icb k u starożytnego Egiptu (tu wyznawcy Jahwe żyli przez wiele pokoleń) nazwa od greckiego słowa bibhon
('zwój papirusu’, Im biblia ‘księgi’)
■: .v Babilonii (pod jej panowaniem naród żydowski znajdował się
: k ka wieków)
ndarium starożytności biblijnej

Testam ent
ok. 1300 p.n.e

Mojżesz
722 p.n.e. od 37 p.n.e.

ok. 1800 p.n.e ok. 10 0 0 p.n.e.
- upadek królestwa - Herod
- Abraham, królestwo Dawida
Izraela królem ludei
Izaak, Jakub i Salom ona (pismo
prasemickie)
Testam ent
70 - zdobycie i zburzenie
Jerozolimy przez Rzymian
50-100 - powstawanie Ewangelii

“ p .n .e .- o k . 3 0 -życie
D ualność Jezusa Chrystusa
Od Księgi Rodzaju do Apokalipsy św. jana
Biblia
f . ^ — •••-------------------
N o w y Testam ent - 50-100

~?stam ent - X III w. p.n.e.-l w. p.n.e.
- ?orajska i protestancka - 39 ksiąg Tworzą go:
cztery Ewangelie:
Ł o l i c k a - 46 ksiąg
e sza część - Tora, czyli Pięcioksiąg Mojżesza - św. Mateusza
Rodzaju - św. Marka
- św. Łukasza
= Wyjścia
- św. Jana
L Kapłańska
Dzieje Apostolskie
Listy Apostolskie
órzor.ego Prawa
Apokalipsa św. Jana
w ię ce j na W W W .Z D A S Z .T O
□ E w a n g e lie
O pow ieści o życiu, działalności i śm ierci Chrystusa, które zostały spisane przez jego uczniów. Próby utrwa!
historii M esjasza były podejm ow ane przez wielu autorów, ale Kościół katolicki tylko cztery spośród istnieją
Ewangelii uzn ał za natchnione. Trzy pierwsze - św. M atusza, św. M arka i św. Łukasza - są podobne; osta:
- ś w jan a - odbiega często treścią, stylem oraz term inologią o c pozostałych.
Budowa Biblii - rozdziały i w ersety

.\a początku każdego wydania Biblii jest zam ieszczona lista skrótów (wraz z rozwinięciem ) nazw ksiąg. W XI!
podzielono księgi na rozdziały, w X V I w. zaś ponum erow ano rozdział)' i wersety. W ten sposób łatwi ej odnal
konkretne fragm enty (np. Rdz 1, 23-26 to Księga Rodzaju, rozdział 1, w ersety od 23 d o 26).
■ Znajdź w Biblii następujące fragmenty, odczytując popraw nie podane adresy biblijne:
A. Rdz 1,1
B. M t 5,5
C. A p 6,12-13
O d p o w ie d ź :
A. Księga Rodzaju, pierwszy rozdział, pierwszy werset: „ N a początku B ó g stw orzył niebo i ziemię".
B. Ewangelia w edług św. M ateusza, piąty rozdział, piąty werset: „Bło gosław ieni cisi, albow iem oni na własnosc
posiądą z ie m ię ”.
C. Apokalipsa św. Jan a, szósty rozdział, dw unasty i trzynasty werset:
I ujrzałem :
gdy o tw o rzył pieczęć szóstą,
stało się w ielkie trzęsienie ziem i
i słoń ce stało się czarn e jak w ło sie n n y wór,
a ca ły księżyc s ta ł się jak krew.
I gw iazdy sp a d ły z n ieb a na ziem ię,
pod obn ie jak drzew o figow e w strz ą sa n e silnym
w ia tre m zrzuca na z ie m ię sw e niedojrzałe o w o ce .’
P is m o Św ięte Starego i N o w e g o Testam entu. Bib lia Tysiąclecia, W y d a w n ic tw o PaHottm um 1990.
Podział ksiąg biblijnych w Kościołach chrześcijańskich
Części Biblii K sięg i h isto rycz n e K sięg i m ą d ro ś c io w e Księgi p ro fe tyczn e

(d yd a k ty cz n e ) (p ro ro ck ie )
S t a r y T e s ta m e n t m.in.: m.in.: m.in.:

Pięcioksiąg Księga Hioba Księga Izajasza
Księga Jozuego Księga Psalmów' Księga Jeremiasza
Księga Sędziów Księga Koheleta Księga Daniela
Pieśń nad pieśniami
N o w y T e sta m e n t Ewangelie Listy Apostolskie Apokalipsa św. Jana

Dzieje Apostolskie
□ W a ż n e w y d a r z e n i a o p i s a n e w P ię c io k s ię g u
K się g a Rodzaju
* stw orzenie św iata i człowieka

- grzech Adam a i Ewy, wypędzenie pierwszych ludzi z raju
w ięcej na W W W .ZD ASZ.TO

■ sT frm c id e rst.vo - zabsd e A j U c ' r e r e g c o ra ła Kam a
c c a d kaca za grzechy, o calen ie N c e g o (ar<a)
5 - - , _ sym b ol ludzkie] pychy; p o m ieszan ie języków jej b u d o w n iczym (n ie m o ż n o ść p o r o z u m ie n ia ) j
sm =:e n .e A b rah am a, który dla w yp ełn ien ia Bożego nakazu był skłonny zabić ukochanego syna Izaaka
W yjścia
z -- e r e się B o g a M o jżeszo w i (krzew gorejący)
egip skie
: e żraeJitów z Egip tu; przejście przez M o rz e Czerw one
Łfm a n :e przez M o jżesza na górze Synaj Dekalogu (dziesięciu przykazań)
a H ioba
zis e z części pisanych prozą i dw ud zieln eg o poem atu. To o p o w ieść o „m ę ż u spraw iedliw ym , prawym ,
Jc jn v m i unikającym z ła ”, o m ajętnym człowieku, o jcu siedm iu syn ów i trzech córek. B ó g - dając; przyzwo-
szatanow i - w y sta w ił H io b a na próbę: z g in ęły jego dzieci, m ajątek z o sta ł zniszczony, przyszło cierpienie,
n o ść i chorob y (trą d ). H io b nie w yrzekł się B o g a, zau fał M u i z o sta ł wynagrodzony.
a P s a lm ó w
ny zbiór p sa lm ó w Biblii Hebrajskiej - obejm ujący 150 utworów. S ą to hym ny pochw alne i dziękczyńre.
a q e , błagania, ale też p salm y królewskie, dydaktyczne, m ąd ro ścio w e i prorockie. W p salm ach po;a.\ a
m o tyw B o g a - D obrego Pasterza.
■Çâ K o h e le ta
e Księga Eklezjasty (jest to o z n a c z e n ie funkcji lub urzędu m ę d rc a ). K ohelet m ó w i p rzed e w szystkim
ijaniu i m arno ści ziem skich sp raw (vanitas vanitatu m ), stąd czerpali n atch nienie tw órcy późniejsze;
z■-ry w anitatyw nej, m .in . w okresie baroku.

L- _______________________________________ _______ _____________________________ ________________________________— — ----------------- —------------------ -
■ ------------------------------------------------------
fęzyki Biblii
* ,est trójjęzyczna:
tar.- T estam en t z o sta ł napisany w językach: hebrajskim , aram ejsk im i greckim ,
: w y T estam en t p o w sta ł w języku greckim .
! . które zawiera Biblia, początkow o były przekazywane ustnie. N ie w ia d o m o , kiedy zaczęto je spisywać.
ze znane dziś fragm enty ksiąg biblijnych Starego Testam entu p ow stały w III w. p.n.e. N ajstarszy rękopis
:ci N o w e g o Testam entu p ochodzi z IV w., a Starego Testam entu - z X I w.
_______
Przekłady Biblii
uag in ta pierw szy przekład Stareg o Testam entu na język grecki
■ I- II w. p.n.e.).
Igata - przekład całej Biblii na łacin ę dokonany przez św. H ieron im a.
W ‘ 546 r. sob ó r trydencki uzn ał ją za oficjalny i autentyczny przekład
icco w iąz u jący w Kościele katolickim d o dziś.
<V ,v. Biblia jest przekładana na język polski. Teksty o tem atyce biblijnej
niczne) to apokryfy.
S tro n ic a Bib lii G u te n b e rg a , pierw szej

w Europ ie d ru k o w an ej księgi
Do o b ecn ych czasów z a c h o w a ło się

48 egzem plarzy. W 2001 r. Bib lia
G u te n b e rg a z o stała w p is a n a n a listę
U N ESC O tw o rz o n ą w ra m a ch projektu
„ P a m ię ć ś w ia ta ".
176 IX. HISTORIA LITERATURY
Światopogląd zawarty w Biblii

Biblia to zbiór świętych ksiąg judaizmu i chrześcijaństwa. Żydzi za słowo objawione uznają tylko Biblię Hebrajs
Księgi te powstały dla narodu wybranego i są silnie osadzone w jego kulturze oraz tradycji. Zawierają - głównie
w Pięcioksięgu - podstawowe zasady m oralne, ale też system prawny i szczegółowe przepisy dotyczące kult
Izraelitów - koczowniczego ludu wyznającego m onoteistyczną religię.
□ W y b r a n e w z o rce i a n ty w z o rc e o s o b o w e
Wzorce
^ -—.—
— .—-
Hiob - człowiek niezachwianej wiary
Dawid - człowiek, który potrafił pokonać silniejszego
Salomon - wzór mądrości
Samarytanin - człowiek miłosierny wobec innych (altruista)
Antywzorce
<a:n - bratobójca
judasz - zdrajca
Herod Wieiki - despota, człowiek okrutny, żądny władzy
W ybrane postacie biblijne

Biblia to dzieło, w którym występują setki postaci, zarówno historycznych, jak i legendarnych. Niektóre z nich
rro c n o zakorzeniły się w światowej kulturze i tradycji, nabrały symbolicznych znaczeń, zostały uwiecznione
w iicznych frazeologizmach.
Adam - pierwszy człowiek, którego Bóg stworzył „n a swój obraz". Ż y ł z Ewą w raju. G dy oboje złam ali boski
zakaz dotyczący spożycia ow oców z drzewa poznania dobra i zła, zostali wygnani z Edenu. Sym bol człowie
czeństwa, grzechu i śmiertelności.
Ewa - pierwsza kobieta, stworzona z żebra Adam a, pramatka. Uległa nam ow om węża (szatana) i spożyła
ow oc z drzewa poznania dobra i zła, dzieląc się nim 7 Adam em . Sym bol kobiecości i skłonności do grzechu.
■* Kain - syn pierworodny A c a m a 1 Ewy. Z zazdrość; zabił swego brata Abla. Sym bol zabójcy, człowieka prze
klętego, buntownika.
- Noe - budowniczy arki, wybrany przez Boga, by z potopu ocalić rodzinę i po parze zwierząt wszystkich gatunków.
Abraham - protoplasta narodu żydowskiego. O sied lił się w ziemi Kanaan obiecanej mu przez Boga. By udo
w odnić oddanie Bogu, gotów był złożyć w ofierze swego syna Izaaka.
57. Biblia
i Jakub - syn Izaaka, w nuk A b ra h a m a , za m iskę so czew icy kupił pra-

I -vo dziedziczenia od sv/ego brata Ezaw a. B ó g n a d a ł m u im ię Izrael
H (hebr., ‘ten, który w a lc z y ł? B o g iem ’). O jc ie c d w u n astu synów, którzy
cali początek p le m io n o m żydowskim .
I ■ fózef - syn Jakuba sprzedany przez braci do Egiptu. Tam ob jaśn iał sny
I b a o n o w i, zo stał jego d orad cą i uratow ał kraj przed nieurodzajem .
* Mojżesz - w ych o w a n y na dw orze faraona przyw ódca Izraelitów. Wy*
I c ro w a d z ił sw ój naród z Eg ip tu i po czterd z iestu latach w ędrów ki
li:o p r o w a d z ił d o Z ie m ; O b ie c a n e j (K a n a a n u ). O trz y m a ł o d Bo g a
■ cziesięć przykazań na g ó rze Synaj. Tw órca i p raw odaw ca jud aizm u.
■ ~ adycyjnie uw ażany za autora Pięcioksięgu.
* la w id - król Izraela żyjący na p rz eło m ie X I i X w. p.n.e. Jako pasterz

p o k o n a ł za p o m o cą procy p otężn ego filistyńskiego w ojow nika Go-
■ :ia . Ja k o w ła d c a z d o b y ł Je ro z o lim ę , u c z yn ił z niej sto licę Izraela
sp ro w ad z ił ta m Arkę Przym ierza. Je m u przyp isu je się a u to rstw o
» ększości biblijnych psalm ów .
■ S a lo m o n - syn D aw ida, król Izraela panujący w X w. p.n.e. Z b u d o w a ł

■ w Je ro z o lim ie w s p a n ia łą ś w ią ty n ię Jah w e . Je g o m ą d ro ś ć stała się
^ B p r z y s ło w io w a . Przyp isu je m u się auto rstw o Księgi Przysłów i Pieśni
r a d pieśniam i.
* C s nie ( - żydow ski prorok żyjący w okresie niew oli babilońskiej. Wy*
śn ił królow i B altaz a ro w i zn acz en ie tajem n iczeg o n ap isu „M a n e ,
H e l , fares”, jaki p o ja w ił się na ścian ie pałacu i b ył przep ow iednią
■ zs g^dy Bab ilo nu . Z a o d d aw an ie czci Jah w e z o sta ł rzucony Iw om na
■ Dożarcie, ale B ó g go ocalił.
M ojżesz, fresk z kościoła w W ie d n iu
I ■ jezus - syn Boży, który w c ie lił się w człowieka jako syn M aryi. Twórca
^ p e l i g i i chrześcijańskiej. A u to r ew angelicznych p rzypow ieści. U m a r ł na krzyżu, by zb aw ić ludzkość, po trzech
H n i a c h z m artw ych w stał i w s tą p ił d o nieba. C entralna p o sta ć N o w e g o Testam entu.
■ M aryja - matka Jezusa, dziewica, wolna od grzechu, w tym pierworodnego. Świadek Męki Pańskiej, obecna w chwili
^ f e r s ł a n i a D ucha Świętego. Współodkupicielka ludzkości. Przyjęta z duszą i ciałem d o nieba. Matka Kościoła.
- =n Chrzciciel - prorok, asceta, krewny Chrystusa, który przepow iedział Jeg o przyjście jako Zbaw iciela. O ch rzcił
■ Jezusa w rzece Jo rd an . Z g in ą ł m ęczeń ską śm ie rcią ścięty z rozkazu króla H e ro d a Antypasa.
■ êrod W ie lk i - m ian o w an y przez sen at rzym ski król Jud ei. W e d łu g

łb o w e g o T estam en tu , o b a w ia ją c się naro d zin p rzep o w ied zian eg o
■ l * o i a żydow skiego, kazał w ym o rd o w ać w kró estw ie wszystkie dzieci
d c niżej orugiego roku życia.
1 -oncjusz P iła t - rzym ski prefekt Ju d e i. Z a tw ie rd z ił w yrok śm ierci

■ Ity d a n y n a Jezusa; u m yw a ją c ręce, sym bolicznie zrzucił z siebie od-
I o cw ie d z ia ln o ść za tę decyzję.
* sw. P io tr (Szym on) - je d en z d w u n astu apostołów . Jezu s pow ierzył
I r- j w ład zę nad K ościo łem . U z n a w a n y za pierw szego papieża. Po-
" ó sł m ęczeń ską śm ie rć w R zym ie podczas p rześlad ow an ia chrze-
■ ścijan za cesarza N ero n a.
J jd asz - jeden z apostołów. Z d radził Jezusa za 30 srebrników, później

H o c p e ł n i ł sam o b ó jstw o . Sym bol d w u lico w o ści i zdrady.
1 sw . P a w e ł z Tarsu - p oczątko w o pod im ien iem S z a w e ł (S a u l) prze-
I a d o w a ł chrześcijan. Później, gdy ukazał m u się Chrystus, uw ierzył
B w N iego. Je d e n z p rz yw ó d có w p ierw otnego Kościoła; dzięki niem u
■ ch rz e ścijań stw o stało się religią uniw ersalną. G łó w n y b o h ater Dzie-
•v A p o stolskich . A u to r 13 listó w w N o w y m Testam encie.
■ sw . M a ria M a g d alen a - naw rócona jaw nogrzesznica, która stała pod
f
/żem Chrystusa i była jedną z trzech kobiet, które odkryły, że grób
M o z a ik a p rz e d sta w ia ją ca C hrystusa,
usa je st pusty. H a g ia S o p h ia , S ta m b u ł
Sym bole biblijne i ich znaczenia
D e b S m ie^ h o i ^ W T a Sk,/yniS ° bita P rzeznacz° " a do P r«c h o w y w a n ia kamiennych tablic z wy

Dekalogiem. Sym bolizowała przymierze narodu wybranego z Bogiem
B a b ilo n - starożytne m iasto w M ezopotam ii nad Eufratem, stolica Babilonii, jedno z największych i najwspanial
szych m iast starożytności. O znacza siedlisko zła, despotyzmu, grzechu najwspamai
B aran e k - Jezus Chrystus
Czterej jeźdźcy - Z a bór, M ord, G łód, Śm ierć - n ieszczęścia wojny
Korona c ie rn io w a - w ieniec z cierni w łożony na gfowę jezusa. Sym bolizuje mękę, cierpienie
teTę?stTawędX c h o w ą arm " * " * P ' ZeZ B ° ga podczas ich w ? drówki d° Ziem i Obiecanej. O z n a c z a ć
° P ° ka <sk ałaM e z u s zw rócił się tak do apostora Szymona, zwanego później Piotrem (łac. petms 'skała’) czyniąc
go g.ową Kościoła. Skała to synonim stałości i niezmienności, fundament wiary
Pasterz - często występuje w przypowieściach Jez usa. Symbolizuje opiekuńczego Boga, Chrystusa
i t ' " ' ; 3! rozpoznawczy jednoczący pierwszych chrześcijan (greckie słowo Ichthys ■ ryba traktowano jako skrót
rzzijsss wyrażen,alezuschrystusBożySynzbawiciei)-syrbo1Mes,asza’chrystusa'p°żywS
S ło w o - oznacza akt stworzenia, dem iurgiczną moc
Sied em pieczęci - symbol tajemnicy
W ąż - skusił Ewę do grzechu. Symbolizuje szatana, diabła, nieczystego ducha i
W in o - symbol krwi Chrystusa (sym bol eucha.7 styczny); także symbol radości życia
W o d a - w Starym Testamencie symbol duchowego oczyszczenia. W Now ym Testam encie symbol chrztu oczyszczę
ma z grzechu pierworodnego, przyjęcia prawdziwej wiary oczyszczę
* m* ' '' —-- i_____
p o Z fś d u S n oaz n L K/an aan ' 0bieCyW! naprZeZ B ° 8 a A b ra h a m ó w ,, jego potomkom, cel wędrówki Izraelitów
po wyjściu z r.giptu. Oznacza wymarzone, idealne miejsce na ziemi
m am onyleC ~ prZedm'0t czci lzraelitów' M oiZesz na górze sY ™ i rozm awiał z Bogiem . Sym bol kultu bogactwa.
Cyfry sym boliczne:

3 - Święta Trójca; trzej aniołowie towarzyszący Bogu, który objawia się Abrahamowi
4 - liczua pełni i całości (np. cztery krańce świata, cztery rzeki rajui
6 - niedoskonałość, grzech; 666 - szatan
7 - doskonałość i pełnia (np. siedem dni tworzenia świata)
40 - pokuta, kara (np. czterdzieści lat v/ędrówki d o ziem i obiecanej, czterdzieści dni Jezusa na pustyni)
W yb ran e m o tyw y biblijne
Sta ry Testam ent

raj (rajski ogród Eden), wygnanie z raju, Hiob, oblubieniec i oblubienica (z Pieśni nad
pieśniam i), vor.uas vanitatum (z Księgi Koheleta), walka Dawida z Goliatem
N o w y Testam ent
Sąd Ostateczny, piekło, niebo i czyściec, kuszenie Chrystusa przez szatana,
Chrystus cierpiący za ludzkość (motyw pasyjny), Matka Boża (m otyw maryjny)
57. Biblia 179
Stylizacja biblijna
.ylizacja biblijna to św iad o m e ukształtowanie w ypowiedzi na wzór
lu w ystępującego w Biblii,
bieg ten m oże p olegać na:

naśladow aniu ukształtow ania językow ego Biblii,
w ykorzystyw aniu w ystę p u ją cych w B ib lii m o ty w ó w i to p o só w
(np. krzyż, cierniow a korona, krzak gorejący, potop, szatan, Adam
i Ewa, H io b , jeźdźcy A pokalipsy),
kształto w an iu o p isyw a n ych zd arzeń na w z ó r treści biblijnych
(np. pow rót syna m arno traw n ego),
K ształtow an iu w y p o w ie d z i na w z ó r g a tu n k ó w b iblijnych (np.
przypow ieści lub p sa lm u ).
F u n k c j e s t y liz a c j i b ib l ij n e j
William Blake, Bóg stwarzający wszechświat,
m rodzaj stylizacji służy: 1824
i podkreśleniu wag: w ypow iedzi,
i jz ysk an iu nastroju pow agi i p od niosło ści, Z Biblii pochodzi wiele motywów spotykanych
“ nityzacji św iata przedstaw ionego, niemal w e wszystkich dziedzinach sztuki.
W tekstach kultury do najpopularniejszych
jw an iu o so b y m ów iącej lub bohatera na proroka, m ędrca,
motywów należy m.in. starotestamentowy
w których tw ó rcy szczególnie ch ętn ie korzystali ze stylizacji motyw Boga Stwórcy.
?j, to ro m an tyzm i M ło d a Polska.
Znaczenie Biblii daw niej i dziś

ii sięgano w e wszystkich epokach i w w ielu dziedzinach życia - w polityce, ekonom ii, prawie, naukach
, ale g łó w n ie w literaturze, m uzyce, m alarstw ie, rzeźbie, architekturze, film ie,
m a in n e znaczenie dla człow ieka w ierzącego, a inne dla niew ierzącego. Inaczej też P ism o Św ięte będą
ać przedstaw iciele różnycn nauk: filozof, etyk, historyk, archeolog, a jeszcze inaczej spojrzy na biblij-
. b ad acz literatury. W sz y scy jed nak na co dzień spotykają się z sym b o lam i, alegoriam i i m otyw am i
lętym i z Biblii. Pochodzi z niej także w iele gatunków literackich (zob. 27. Rodzaje i gatunki literackie).
rze europ e;skiej jest istotna tradycja bożonarodzeniow a (kolędow anie, jasełka, szopki) i w ielkanocna
Ih rystu sa, inscenizacje Drogi Krzyżowej).
hodzi w iele używanych dziś zw iązków frazeologicznych, np.:
w ie ś ć straszna, przerażająca w iad om o ść,

ciel H io b a - ktoś, kto pocieszając, zwiększa jeszcze przygnębienie dotkniętego nieszczęściem ,
a zbrodnia - b rato bój stwo,
w y wyrok - mądry, sp raw ied liw y wyrok,
ie rąk - uciekanie przed odp ow ied zialnością,
a d o Kajfasza - odsyłan ie o d drzwi d o drzwi,
ckaliptyczna w izja zagłady, końca św iata, Sądu O statecznego.
swiązania do Biblii w literaturze
L ite ra tu ra p o ls k a i obca
i ś z e - Bogurodzica', Lament świętokrzyski (Zaie M atki Boskiej pod krzyżem)', Kazania świętokrzyskie', Kaza-
( e: Psałterz floriański: Psałterz puławski; Dante Alighieri, Boska Komedia
r Kochanowski, Czego chcesz od nas, Panie, Sen, Psałterz Dawidów, Zuzanna
if Sęp Szarzyński, Rytmy abo wiersze polskie: Piotr Skarga, Kazania sejmowe: Daniel Naborowski,
:j. John M ilton, Raj utracony
w ię c e j n a w w w .z d a s z .TO
180 IX . H IST O R IA LITERATURY
O św iecenie Franciszek Karpiński, Pieśń o narodzeniu Pańskim (Bóg się rodzi), Kiedy ranne wstają zorze, Pieśń
wieczorna
Rom antyzm - Adam Mickiewicz, Dziady, Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego; Zygm unt Krasiński, Nie-Boska
komedia; Juliusz Słowacki, Balladyna, Anhelli, Hymn ( Smutno mi, Boże)', Cyprian Kamil Norwid, Fortepian Szopena’,
Johann Wolfgang Goethe, Faust
Pozytyw izm Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara; Henryk Sienkiewicz, Quo uadis
M ło d a Polska Jan Kasprowicz, Hymny: Stanisław Wyspiański, Klątwa: Leopold Staff, Sny o potędze, M artw a pogoda
D w udziestolecie m ięd z yw o jen n e Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe; Julian Tuwim Czyhanie na Boga (Chrystus
m iasta); Bolesław Leśm ian, Urszula Kochanowsko; Franz Kafka. Proces; Tomasz M a m , Jó z ef i jego bracia; Anna Ach-
matowa, Zono. Lota; M ich aił Bułhakow, Mistrz i Małgorzata
W o jn a i okupacja Krzysztof Kamil Baczyński, Pokolenie, Psalm 2. o krzyżu
W spółczesność G ustaw Herling-Grudziński, Wieża, Drugie przyjście; Konstanty lidefons Gałczyński, Koniec świata;
W isław a Szymborska, Zona Lota, Na wieży Babel; Czesław Miłosz, Piosenka o końcu świata, Który skrzywdziłeś;
âdeusz Konwicki, M ała apokalipsa; Anna Kamieńska, Drugie przyjście Hioba; Zbigniew Herbert, Domysły na temat
Barabasza, Modlitwa Pana Cogito, U wrót doliny, Tadeusz Nowak, Psalmy; Karol Wojtyła, Promieniowanie ojcostwa;
twórczość ks. Ja r a Twardowskiego; John Steinbeck, N a wschód od Edenu; Um berto Eco, Im ię róży
Nawiązania do Biblii w sztuce
Sztuki Fra Angelico, Kazanie na górze. Ucieczka do Egiptu

plastyczne Leonardo da Vinci, Ostatnia Wieczerza, Zwiastowanie
M ich ał Anioł, Zdjęcie z krzyża, Mojżesz, Pieta, Dawid
Rafael, Adam i Ewa, Madonna della Sedia, Złożenie do grobu
Tycjan, Wniebowzięcie, Dawid i Goliat, Adam i Ewa
Albrecht Dürer, Czterech jeźdźców Apokalipsy
Pieter Bruegel starszy, Przypowieść o ślepcach
El Greco, Święta Trójca, Chrystus wypędza kupców ze świątyni
Caravaggio, Abraham ofiarowuje Izaaka, Złożenie do grobu
Peter Paul Rubens, Pokłon Trzech Króli, Zdjęcie z krzyża
Rembrandt, O fiara Abraham a, Syn marnotrawny
Giovanni Lorenzo Bernini, Dawid
Diego Rodriguez de Silva y Velazquez, Chrystus na krzyżu
Georges d e la Tour, Hiob, Pokutująca św. Magdalena
P ię k n a M a d o n n a
Henryk Siemiradzki, Chrystus w domu M arii i M arty
z K ru żlow ej, ok. 1410
Henri Rousseau, Ewa
M arc Chagall, Kain zabija Abla, Ukrzyżowanie
Stanisław Wyspiański, Stań się! (witraż)
Jerzy Nowosielski, wnętrze kościoła w Wesołej
Igor Mitoraj, drzwi kościoła Jezuitów w Warszawie
M uzyka Karol Szymanowski, Stabat M ater

Krzysztof Penderecki, Dies ¡rae
Henryk Mikołaj Górecki, Genesis
Jacek Wójcicki, Czterejjeźdźcy Apokalipsy
Jacek Karcz marski, Dzieci Hioba, Wygnanie z raju
Stanisław Soyka, Tolerancja
Film Nietolerancja, reź. David Wark Griffith, 1916

Ewangelia według świętego Mateusza, reż. Pier Paolo Pasolini, 1965
Jesus Christ Superstar, reż. N orm an Jewison, 1973
Czas Apokalipsy, reż. Francis Ford Coppola, 19/9
Jezus z Nazaretu, reż. Franco Zeffirelli, 1977
Im ię róży, reż. Jean-Jacques Annaud, 1986
Pasja, reź. M el G ibson, 2004
Piłat i inni, reż. Andrzej Wajda, 1971
Dekalog, reż. Krzysztof Kieślowski, 1987-1988
w ię ce j na W W W .Z D A SZ.T O
58. Średniowiecze 181
Średniowiecze
Charakter średniowiecza
redniow iecze z uw agi na p o w szech ną c h r y s tia n iz a c ję Eu ro p y wykorzystało przede w szystkim tradycję
biblijną (zob. Biblio ) - głów nie z N o w e g o Testam entu. Grecko-rzymski antyk (zob. 56. Antyk) zo stał potrakto
wany wybiórczo (np. w filozofii zaakceptow ano niektóre teksty Platona i Arystotelesa). Pow szechna natom iast
stała się ła c in a jako uniw ersalny język ludzi wykształconych.
< harakter w ieków średnich dobrze odzw ierciedla d u a liz m (np. walka papiestwa z cesarstw em o inwestyturę,
'ozdarcie m iędzy duszą a ciałem , przeciw staw ienie ascezy hedonizm ow i. opozycja m iędzy uniw ersalizm em
. dążeniam i poszczególnych n aro d ó w d o niezależności).
Źródła, wzorce, inspiracje N a z w a epoki
Bibiia wieki średnie (pośrednie) między antykiem a odrodzeniem antyku

antyk - dorobek Platona i Arystotelesa (łac. medium aevum ‘wiek średni')
określenie po raz pierwszy użyte przez renesansowych humanistów
1025 - koronacja 1492 - odkrycie Ameryki

Bolesława Chrobrego przez Krzysztofa Kolumba
7 w. VI w. X w. XI w. XIII w. XIV w. XV w. XV! w.
r ■ .......... I
476 - upadek cesarstwa 966 - chrzest Polski 1054 wielka 2. p o to w a X III w .
zachodniorzymskiego schizma wschodnia - powstanie
10 0 0 - zjazd
(podział Europy Bogurodzicy
w Gnieźnie
na część katolicką
i prawosławną)
□ U n iw ersalizm średniow iecza
Średniow ieczna idea u n iw e rs a liz m u zakładała jed n o ść państw a, religii (chrześcijaństw o) oraz języka (łacina).
.7 szerszym rozum ieniu uniw ersalizm polegał na w sp óln ocie kulturowe; (w różnych krajach pow staw ały p o
d ob ne dzieła, podobne były w zo rce osobow e, świątynie, m odlitw y itp.).
□ Znaczenie Kościoła
Instytucją w yznaczającą w zorce i zasady w e wszystkich niem al dziedzinach życia w średniow ieczu w krajach
Europy Zachodniej, częściow o południow ej i środkowe; (od cz asó w wielkiej schizm y w schodniej), b ył K ościół
rz ym sk o k ato lick i, którego głową jest papież.
Pap iestw o odgrywało decydującą rolę w polityce europejskiej. Kościołow i były podporządkowane sz k o ln ictw o
nauka, stał się on też najpotężniejszym m ecen asem w soierającym artystów. D uchow ni to w ó w czas jedyna
grupa ludzi wykształconych, a ich autorytet Dozwalał im kształtować poglądy i postawy innych. Centram i kultury,
poza d w oram i niektórych w ład có w (którzy też byli m ecenasam i kultury), staw ały się klasztory i uniwersytety.
Szkoły prow adzili d u ch o w n i przy kościołach i klasztorach. Kształcono w nich przede wszystkim przyszłych
księży i zakonników, a także św ieckich urzędników. W ięk sz o ść u n iw ersytetó w fin a n so w a ł Kościół, niektóre
(jak np. w O ksfordzie czy Krakowie) były o p łacan e przez władców.
□ Feudalizm
W średniowieczu ustrój społeczno-polityczny b yło p arty na przekazaniu przez m onarchę w le n n o (łac .feudum )
prerogatyw (upraw nień) państwowych wasalom . Z kolei wasale, na podobnych warunkach, uzależniali od siebie
niższych wasali. W ten spo só b przerywała się w ięź m iędzy m on arch ą a podwładnym i. W a sale byli winni swym
panom (s e n io ro m ) określone służby (np. pańszczyznę) i osobistą w ierność. Rozwojowi feudalizmu towarzyszyło
uzależnienie chłopów, którzy z ludzi początkowo wolnych stali się poddanym i p an ów feudalnych. Stali oni na
najniższym szczeblu drabiny lennej.
System ten pow stał w państw ie Franków w c z a s a c h panow ania dynastii M ero w in g ó w (V I—V II w.).
w ię c e j n a W W W . z d a s z .t o
182 IX . H IS T O R IA LIT ER A T U R Y
S y m b o la m i śred n io w iecza s ą m .in.: 1
2 Krzyż (łac. crux)
O g IV w. istnieje w Europie chrześcijańskiej kult krzyża jako sym b olu męcz-;*;

stw a C hrystusa, Je g o cierp ien ia, a zarazem m iłości. N a le ż y jed nak p a m ię ta !
że w staroż ytno ści krzyż b ył n arzęd ziem kaźni dla n ie w o ln ik ó w i p o s p o h ty d
przestępców , s y m b o le m hańby. W śre d n io w ie cz u s ta ł się także sym b o le- ]
K ościo ła jako instytucji. j
a M iecz
B ro ń b iała o p rostej o b o sie cz n e j g ło w n i (o strz u ) i je lc u w kształcie krzyra

była używ ana o d eooki brązu d o X V I w. W śred n io w ieczu p raw o d o n o sze w
m ie c z a p rzysługiw ało tylko rycerstw u, s ta ł się o n w ię c s y m b o le m nie ty <o
sam ego stanu, lecz także rycerskiego etosu. M ie cz na o g ó ł o yło tacz a n y prze*
w łaściciela niezw ykłą czcią. N a d a w a n o mu
im io n a (Ek sk a lib u r - m iecz króla A rtura,
D u re n d a l - m ie c z R o la n d a ). W g ło w ic y
często u m ie sz cz a n o relikwie św iętych.
S e n te n c je , złote m yśli
M em ento m ori (łac., ‘p am iętaj o ś m ie rc i’)
„ N ie p ojm u jesz, patrząc, staraj się z ro zu m ieć, w ie rz ą c " - św. A u gustyn
„K o ch a j i czyń, co c h c e s z " św. A u gustyn
„K to B o g a p osiad a, szczęśliw y je s t" - św. A u g ustyn
O ra et fobora (łac., ‘m ó d l się i p ra cu j’) - m o tto reguły benedyktyńskiej

„ M iło ś ć N ajw yższeg o D o b ra czyni ludzi d o b rym i..." - św. A u gustyn
Św iato p og ląd epoki

D la śre d n io w ie cz a ch arak te rystycz n e było w id z e n ie całej rzecz yw isto ści w p ersp ek tyw ie m etafizycznej, cz.
w iecznej, nad p rzyro d zo n ej. |
P o d staw ą religijnego św iato p o g ląd u b yłte o c e n try z m , czyli przekonanie, że przyczyną, o śro d k ie m św iata i naj
w yższym d o b re m je st Bóg, który stan o w i cel w szystkich d ziałań człow ieka. I
W filozofii średn io w iecznej ro z w in ą łs ię kierunek - zw any sch o lastyk ą - dążący d o ro z u m o w e g o udow odnieniu
słu szn o ści d o g m a tó w religijnych bez o d w o ły w a n ia się d o d o św ia d cz en ia . D ziś m ia n e m scholastyki p o to c z n e
o kreśla się ja ło w e d o ciekan ia o p arte na d o g m a ta ch i n iep o d w ażaln ych auto rytetach . i
□ A u g u styn izm
Ś w ię ty A u g u styn (354 430), o p ierają c się na p la to ń sk im id ealizm ie, u je d n o lic ił ch rz e ścija ń sk ą w iz ję B o g a !

św ia ta i człow ieka. Tw ierdził, że:
■ B ó g to w ie c z n ie trwający, n ie z m ie n n y i w sz e ch o b e cn y byt. p o d staw a w szelk ieg o istnienia, zasad a poznania

i n o rm a p ostęp ow an ia;
s p o z n a n ie Bo g a m o ż e czło w iek o w i u m o ż liw ić jed yn ie n ieśm ie rte ln a d u sz a; !
a B ó g m o ż e o bd arzyć człow ieka ła s k ą i u m o ż liw ić m i. w akcie ilu m in a cji p raw d ziw e p ozn an ie, a tylko o n o daje
m ą d ro ść . D o tego p otrzeb na je st jed nak w iara;
■ człowiek pow inien w życiu dążyć d o zdobycia najwyższego dobra i uzyskania szczęścia. „N ajw yższym dobrem ,
o d którego nie m a w iększeg o dobra, je st B ó g ”.
W sw o im teocentrycznym system ie św. A u gustyn p o łącz ył teo lo gię, czyli naukę o Bo g u i obow iązkach religijnych
człow ieka, z filozofią i u z a s a d n ił d o m in u ją c ą ro!ę K ościo ła w sp o łeczeń stw ie.
58. Śred niow iecze 183
□ Tomizm
Ś w ię t y Tom asz 2 A k w in u (1225-1274) zm odyfikow ał poglądy Arystotelesa, a opierając się na nich, twierdził, źe:
2 zdobycie pełnej wiedzy o Bogu nie jest m ożliwe,
3 poznaw anie prawd wiecznych m oże odbywać się za pom ocą w iary i rozum u,
* istnienie Boga m ożna logicznie udowodnić,
H Bóg jest stw órcą wszystkich bytów,
■ wszystkie byty są ułożone w edług określonej hierarchii,
3 m aterię ożywia i kształtuje dusza.
Doktryna św. Tom asza z Akwinu stała się na wieie w ieków podstaw ą teologiczno-filozoficznej nauki Kościoła
Rów nież w spółcześnie wielu m yślicieli chrześcijańskich odw ołuje się d o jeg o poglądów.
□ Franciszkanizm
Ś w ię ty Franciszek z Asyżu (1182-1226) nie był myślicielem, nie pozostawił

30 sobie filozoficznych traktatów, jednak głoszone przez niego poglą-
iy skradają się na życiową filozofię opierającą się na wierze radosnej,
'ostej, płynącej z wszechogarniającej m iłości do świata i stworzenia,
włości poddanej ewangelicznym nakazom m iłosierdzia, ubóstwa i bra-
rrstwa. Św ięty Franciszek stał się patronem ekologów i współczesnych
idzi, krórzy przestrzegają przed postaw ą konsum pcyjną oraz innym i
m rożeniam i cywilizacji.
Giotto di Bondone, S c e n y z życia

św. Franciszka (frag m ent), ok. X III w.
Średniowieczne wzorce osobowe

□ Ś w ię ty
► Celem jest dla mego zbawienie, chce pozostać wierny Bogu

zasadom religii.
m Całkowicie wyrzeka się życiowych przyjem ności (asceza), Drogi do św iętości
| um artw ia ciało, żyje w skrajnym ubóstwie.

!
!■ 2 pokorą znosi wszelkie cierpienia, krzywdy, zniewagi i udręczenia.
asceza
* G ło si prawdy wiary, m im o że grozi m u za to śm ierć. ...................
męczeństwo
]
-rzykłady: św. Aleksy (Legenda o świętym Aleksym), św. W ojciech,
S * Franciszek z Asyżu
czeski duchowny, biskup praski, misjonarz

:iech
zginą* śmiercią męczeńską w 997 r. w kraju Prusów
kanonizowany w 999 r. jest jednym z patronów Polski
Drzwi Gnieźnieńskie, scena z leg en d y

hagiograficznej o św. W o jciech u , X II w.
w ięcej na W W W .ZDASZ.TO
184 IX . HISTORIA LITERATURY
Święty syn bogatego mieszkańca Rzymu

Aleksy 2en; Sl(? z królewną Famijaną, ale w dniu ślubu opuszcza dom, aby służyć Bogu
rozdaje majątek biednym, żyje jak żebrak
doświadcza cudu: Matka Boska poleca otworzyć kościół, aby Aleksy me leżał na mrozie
po powrocie do Rzymu przez 16 lat nierozpoznany przez nikogo leży pod schodami rodzinnego dom u
(„każdy nań pomyje lał")
przygotowując się do śmierci, pisze list, w którym odkrywa swą tożsamość (wyjmie go z zaciśniętej
dłom zmarłego jego żona - podobnie jak on niewinna)
śmierci Aleksego towarzyszą cudowne wydarzenia: biją dzwony, zapach jego ciała uzdrawia chorych ,
□ Przykład
n W ym ie ń kilka w spółcześnie praktykowanych postaw ascetycznych.
Odpowiedź: W spółczesne praktyki życiowe biorące początek w postawach ascetycznych: post ilościowy i / lu :
jakościowy, jałm użna, ograniczenie zabaw, ograniczenie snu - poranne i nocne nabożeństwa oraz czuwania j
rekolekcyjne reguły milczenia.
□ W ła d c a
e Troszczy się o kraj i poddanych, przedkłada dobro ogółu nad własne,
a Jest sprawiedliwy, w yrozum iały i mądry, zawsze podejm uje trafne decyzje,
i ■ Służy Bogu i dba o dobro Kościoła.
h Jest odważnym i sprawnym dowódcą.
■ Cieszy się autorytetem i jest łubiany przez poddanych.
P rzyk ła d y: Karol W ielki (Pieśń o Rolandzie), król Artur ( O królu Arturze i rycerzach O krągłego Stołu), Bolesław
Chrobry (kronika G alla zwanego Anonim em )
I ]
K a ro l postać historyczna, władca Franków, w 800 r. koronowany na cesarza
W ie lk i ukazywany jako człowiek obdarzony niezwykłą mocą i mądrością
A rtu r legendarny król Celtów

jako jedynemu udało mu się 'wyciągnąć z kamienia zaczarowany miecz Ekskalibur
za pomocą tego miecza, wspomagany przez czarodzieja Merlma, pokonał pogan, podbił Irlandię
i Szkocję
wraz z rycerzami Okrągłego Stołu poszukiwał św Graaia (naczynia, w które została zebrana krew
ukrzyżowanego Chrystusa)
zginął w czasie bitwy ze zdrajcą Mordredem (w innej wersji: elfy przeniosły go do celtyckiego raju -
na wyspę Avalon)
□ Rycerz
0 Zaw sze gotów do walki w im ię Boga, władcy i ojczyzny.
b Odważny, waleczny, niezłomny, honorowy, zawsze dotrzym uje słowa,
s Lojalny w obec swego suwerena.

■ W ierny swojej dam ie (m ia ł w ięc oddać Bogu duszę, władcy ciało, dam ie zaś serce).
■ Doskonali swoje rycerskie um iejętności.
b Staje w obronie słabych i pokrzywdzonych.
P rzyk ła d y: Roland (Pieśń o Rolandzie), Lancelot ( O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu), Tristan (Dzieje
Tristana i Izoldy), Zaw isza Czarny
L a n c e lo t rycerz Okrągłego Stołu

zdobył sławę dzięki odwadze i umiejętnościom rycerskim
nieszczęśliwie zakochany w żonie króla Artura - Ginewrze
I ............... " 'T .... ■■■1 ~ -
R o lan d siostrzeniec Karola Wielkiego

zdradzony w czasie walk z Saracenami w Hiszpanii (gdy dowodził strażą tylną, został zaatakowany
w wąwozie Roncesvalles)
w trosce o swój rycerski honor nie wezwał odsieczy i zginął wraz z towarzyszami
w ięcej na w w w .z d a s z .T O
58. Średniowiecze 185
tan siostrzeniec króla Komwahi - Marka

nieszczęśliwie zakochany w jego żonie Izoldzie (wspólnie wypili czarodziejski napój miłosny)
wzór cnót rycerskich (pokonał m.in. smoka)
□ Dam a serca
1 N ależy do wyższych sfer.
12 Je st nieskazitelna, piękna i dobra.
12 W sp iera d u ch o w o swego wybranka, o n:ą i w jej im ieniu są toczone pojedynki.
“ rzykłady: Izolda (Dzieje Tristana i Izoldy), G in e w ra ( O króla Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu)
W y b ra n e m o ty w y śred n io w ieczn ej sztuki
Roger van der Weyden, Chrystus, Maryja

i św. jan, ok. 1460
Stabat M ater (łac.) - motyw występujący

zarówno w literaturze, jak i w sztukach
plastycznych, który przedstawia
rozpaczającą pod krzyżem Matkę Bożą.
Nazwa pochodzi od słów rozpoczynających
średniowieczną pieśń religijną Stabat
Mater Dolorosa (‘Stała Matka Boleściwa').
Ars moriendi, XV w.
Sztuka umierania (łac. ars

moriendi) - dzieła ukazujące, jak
należy przygotować się do śmierci.
Rola twórcy i twórczości

¡A rty ści, najczęściej a n o n im o w i, m ieli tw orzyć ku większej ch w ale Boga. U tw o ry m o g ły być kom pilacją, czvli
u czeniem w całość fragm entów z innych utw o ró w (nie istniało praw o autorskie). Sztuka średniow ieczna miara
irakter parenetyczny (kreowała w zo rce o so b ow e). W ie lu tw ó rcó w idealizow ało sw oich bohaterów. Krytyczne
jrżen ie na epokę pojaw iło się dopiero pod koniec w ieków średnich (D a n te Alighieri. François V ilio n j.
Gatunki literackie u p ra w ia n e w średniow ieczu
Epika Dram at
epos rycerski dram at liturgiczny
kronika misterium
saga rodowa moralitet
rom ars rycerski dialog
: dl: twa legenda hagiograficzna
opowieść apokryficzna
satyra
i -.redniowieczu księgi były początkowo spisywane na osobnych kartach, które składano jedną na drugiej i - by się nie
■ zezyły zabezpieczano od góry i dołu deseczkami, stąd powiedzenie: „przeczytać od deski do deski". Księgi - żmud-
przepisywane przez zakonników w klasztorach, głównie benedyktynów (stąd „benedyktyńska praca") - były bardzo
; e, a czytających niewielu (prawdopodobnie czytać i pisać potrafił tylko jeden procent ludzi - głównie duchownych).
186 I IX. H ISTO RIA LITERATURY
Sztuka średniowiecza
W średniow ieczu d o m in o w a ły dw a style - rom ański (rom anizm ), który p a
n o w a ł w sz tu ce krajów ch rz eścijań sk ieg o Z a ch o d u od X I d o X III w., oraz
gotycki (gotyk), zapoczątkowany w połowie X II w., charakterystyczny dla sztuki
zachodnioeuropejskiej d o początków X V I w.
Gotycka katedra w Amiens, XIII w.
Style Cechy w architekturze Cechy w sztukach plastycznych

i
S ty l masywna, surowa, ciężka bryła budowli malarstwo ścienne (freski) i tablicowe (na drewnie)
rom ański półkoliste łuki portali i okien iluminacje (barwne rysunki w księgach)
sklepienia kolebkowe i kolebkowo-krzyżowe brak perspektywy
grube mury, małe okna wyraziste kontury
konstrukcja oparta na prostych figurach niewielka różnorodność barw
geometrycznych rzeźba towarzysząca architekturze
kościoły bazylikowe, rotundy budowane nienaturalne pozy postaci, zakłócone proporcje ciała
na planie koła
motywy fantastyczne i alegoryczne
Styl budowle strzeliste, wysokie, o cienkich malarstwo ścienne (freski), tablicowe i ołtarzowe,
gotycki ścianach i lekkiej konstrukcji witraże
: sklepienia krzyżowo-żebrowe, przypory, iluminacje
łuki przyporowe smukłe, wyidealizowane postacie
duże ostrołukowe okna wypełnione alegoryzm
witrażami
ekspresyjność, żywe barwy, bogactwo szczegółów
: ostrołukowe portale
początki perspektywy
bogactwo elementów zdobniczych
ekspresja, dynamika form i realizm w rzeźbie
Średniowiecze - kontynuacje i nawiązania

Śred niow iecze - od którego dystansow ał się renesans - powróciło do łask najpierw w okresie baroku (np. m ar
no ść i przem ijanie życia, tan iec śm ierci, mistyka, kultura rycerska). Potem rom antycy byli zafascynowani odległą
epoką (np. zam ki, rycerze, m etafizyka, idealizacja, tajem niczość, groza, mistyka, m iłość, duchy). Do w ieków
średnich nawiązywano też w M łodej Polsce (np. budowle neorom ańskie i neogotyckie). W literaturze czerpano
z franciszkanizm u (np. Leopold Staff, Ja n Kasprow icz).
O N aw ią z a n ia w spółczesne
W ieki X X i X X I w wielu dziedzinach nawiązują d o średniowiecza - zarów no w sztuce, jak i w życiu codziennym .
Pow raca się też d o średniow iecznego uniw ersalizm u. Tak jak w wiekach średnich pow szechna była łacina, tak
teraz rolę tę przejął język angielski.
Na początku wieku XXI trudno m ów ić o fascynacji epoką, ale w niektórych dziedzinach m odne są średniowieczne
m otywy i wątki. M ro cz n o ść i tajem niczość w ieków średnich wykorzystuje np. subkultura m łodzieżowa (gothic
m etal, gothic rock, punk gothic).
Pow stają bractw a rycerskie, organizow ane są turnieje rycerskie (np. w G olubiu-D obrzyniu), w trakcie w id o
wisk plenerowych odtwarza się wielkie bitwy (np. pod G ru n w ald em ), w G d ańsku co roku odbywa się Jarm ark
Dom inikański.
Frazeologizmy odnoszące się do średniowiecza
pójść do Canossy - ukorzyć się

benedyktyńska praca - praca żmudna, wymagająca dokładności
dantejskie sceny - straszne, okropne sceny (przywodzące na myśl opis piekra w Boskiej Komedii Dantego)
polegać jak na Zawiszy być kogoś pewnym, m óc mu zaufać
wi ę c e j na w w w . z d a s z .TO
58. Średniow iecze 187
□ Przykład
b W yja śn ij ty tu ł p od anego niżej w ie rsz a ks. Ja n a Twardowskiego. D laczego ten w sp ó łcz esn y u tw ó r m ożna
nazw ać polem iką z ascetyzm em ?
Ja n Tw ardow ski
Skrupuły pustelnika
Tak zająłem się s o b ą że czekałem ab y nikt nie przyszedł

stale p ro siłem o je d en tylko bilet dla siebie
n a w e t n ic m i się nie śn iło
bo śpi się dla s ie b ie ale sny m a się dla drugich
je śli p łak ałem - to n iefach o w o
bo d o płaczu p otrzeb ne są d w a serca
b ro n iłem tak g o rliw ie Bo g a że trz ep n ąłem w m o rd ę człow ieka
m y śla łe m że kobieta nie m a d u sz y a jeśli m a to trzy czw arte
założyłem w sercu ta jn ą ra d io sta cję i n a d a w a łe m tylko sw ój p ro gram
p rzyg o to w ałem so b ie kaw alerkę na cm en tarzu
i w o g ó le z a p o m n ia łe m że d o nieba idzie się p a ra m i nie gęsiego
n a w e t d yskretny a n io ł nie stoi osobno'1
O dp ow ied ź: Przyw ołany w iersz ks. Jan a Tw ardowskiego nosi ty tu ł Skrupuły pustelnika. B o h ate r to asceta, ere
m ita, sam otnik, człow iek wyrzeczeń i ograniczeń. W y d a je się, że przez w iększą część sw ojego życia pustelnik
m ia ł poczucie sp ełn ienia, dążenia d o św iętości, w łaściw ej drogi, słusznego ceiu. Je d n ak ten w sp ółczesny (ra
diostacja) asceta odkrył błąd w swojej postawie - teraz m ęczą go wyrzuty sum ienia, tytułowe skrupuły. Zobaczył
ó; egoizm , o b o jętn ość na los innych ludzi, ubóstw o życia uczuciowego, pychę. D latego w iersz m ożna uznać
za polem ikę ze średniow iecznym ascetyzm em , bo szukanie w łasnej św iętości, w łasn eg o zbaw ienia, w łasnego
częścią zagraża m iło ści bliźniego, a w ię c m iłości Boga.
-te ratura powieść gotycka w romantyzmie

Henryk Sienkiewicz, Krzyżacy (zob. 79. Henryk Sienkiewicz - „Krzyżacy")
Ignacy Kraszewski, Stara baśń
J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni
Um berto Eco, Im ię róży
Andrzej Sapkowki w powieściach o wiedźminie
Tadeusz Różewicz, C rób Dantego w Rawennie
Dan Brown, Irjerno
h ite k tu ra baszty, wieże zamkowe w e współczesnych projektach budowli
ka Krzysztof Penderecki, Stabat M ater
Męczeństwo Joanny dArc, reż. Carl Theodor Dreyer, 1928

Siódma pieczęć, reż. Ingm ar Bergm an, 1957
Krzyżacy, reż. Aleksander Ford, 1960
M atka Joanna od Aniołów, reż. Jerzy Kawalerowicz, 1961
Szymon Pustelnik, Lu is Bunuel, 1965
Camelot, reż. Joshua Logan,1967
Opowieści kanteiberyjskie, reż. Pier Paolo Pasolini, 1974
Monty Python i święty Craal, reż. Terry Gilliam , ferry Jones, 1975
Excalibur, reż. John Boorm an, 1981
Im ię róży, reż. Jean-Jacques Annaud, 1986
Waleczne serce, reż. M el Gibson, 1995
Król Artur, reż. Antoine Fugua, 2004
media gry komputerowe (np. Heroes, Wiedźrnin) i animacje komputerowe

(np. Katedra Tomasza Bagińskiego)
i - Tw ardow ski, N ie przyszedłem p a n a n a w ra ca ć. W iersze 1945-2006, w yb ó r i c p ra c . A leksan d ra Iw an o w sk a . P o z n a ń 2009.
59. Renesans
Renesans - inspiracje i nazwa
Nazwa
Źródła, wzory, inspiracje
nazwa polska odrodzenie (franc, renaissance)

antyk - adfontes! 4do źródeł’ - powrót do antyku
' jest dokładnym tłumaczeniem z francuskiego
Biblia • odczytana na nowo w stosunku do kultury średniowiecza
tradycja narodowa, rodzima - wzrost znaczenia języków narodo
wych kosztem łaciny
Leonardo da Vinci, Studium proporcji . •\

według Witruwiusza, XV w. r V
- *K
Artysta wpisał człowieka ( >

' <\! i . V
w koło i kwadrat - idealne figury
symbolizujące kosmiczny porządek / \
odzwierciedlony w ludzkim ciele.
Ilustracja popularnej w renesansie
antycznej maksymy: „Człowiek jest
!' 4 Ul __: x
miarą wszechrzeczy".
□ K a le n d a riu m e p o k i
■ św iat
1498 - odkrycie drogi morskiej

do Indii przez Vasco da Gamę
1550 1600
1400 1450 . \5P°
■ li I
1517 - wystąpienie 1545-1563 - sobór
ok. 1450 - wynalezienie 1453 - zdobycie trydencki, początek
Marcina Lutra
czcionki przez lohanna Konstantynopola przez kontrreformacji
przeciw odpustom,
Gutenberga Turków - upadek cesarstwa
początek reformacji
bizantyjskiego
Polska
1548-1572 - panowanie
Zygmunta Augusta,
1506-1548 - panowanie ostatniego króla
Zygmunta 1Starego z dynastii jagiellonów
1580 1590 1600
1520 1530 1540 1550 1560 J 570
1500 1510
i3 C J S O , 1584 śmierć
1569 - unia 1573
1525 - hołd 1543 - Mikołaj Rej
1505 - Henryk Walezy |ana Kocha
Krótka rozprawa... lubelska między
- przyjęcie pruski - pierwszym nowskiego
Polską i Litwą
konstytucji władca Prus Mikołaj Kopernik
królem
Nihil novi Książęcych O obrotach sfer elekcyjnym
lennikiem niebieskich Rzeczypospolitej
Polski -Andrzej Frycz
Modrzewski
Łaski, czyli o karze
za mężobójstwo
59. Renesans 189
Św iatopogląd renesansu
R en esan so w y p rzeło m z m ie n ił cyw ilizacyjne oblicze Europy. Teocentryczna w iz ja św iata o b e cn a w śre d n io w ie
czu ustąpiła świeckiej koncepcji. M yśliciele - h u m a n iści naw iązali d o filozofii antycznej, od rzu cając autorytety
w yznaniow e i scholastykę. Punktem w yjścia d o filozoficznych rozw ażań uczyniono człow ieka. Po w ró co n o do
antycznych szkół filozoficznych: epikurejskiej i stoickiej.
W początkach epoki re n esa n su d o k o n an o w ielkich odkryć geograficznych, które w p ły n ę ły n a w ie d z ę Eu ro p e j

czyków o św iecie i ro z p o cz ę ły erę ekspansji cywilizacji europejskiej oraz przenikania się różnych kultur.
□ H u m an izm
P rą d u m y s ło w y , k u ltu ra ln y i p o litycz n y, któ rego
charakterystycznym i ce ch am i były:
fascynacja filozofią, literaturą, sztuką i językami antyku,

stud ia nad isto tą czło w ieczeń stw a,
z a in te re s o w a n ie c z ło w ie k ie m jako o b y w a te le m
państw a,
d o w arto ścio w a n ie życia doczesnego,
u m a n iz m w p r o w a d z a ł n o w y typ w y k s z ta łc e n ia
jm ująceg o znajo m ość języków starożytnych, stucia
rackie i historyczne.
ren e san sie d o m in o w a ło em piryczne p o d ejście do

zeczyw istości. Kopernikańska te o ria heliocentryczna
s-łoniła ó w c z e s n y c h m yślicieli d o rew izji w ie lu po-
|*.!szechnych sądów.
R eform acja
h religijny, sp o łeczny i polityczny w yro sły m .in. ze
e ciw u w o b e c p o rz u cen ia przez K o ś c ió ł rzym ski
esnochrześcijańskich ideałów. W konsekwencji po- Hans Holbein młodszy, Ambasadorowie, 1533
y trzy g łó w n e religie protestanckie: luteranizm ,
in izm i an g lik an izm . Prz yw ó d cy reform acji (np. Sztuka renesansu odznaczała się bogatą symboliką
oraz ukrytymi znaczeniami i odniesieniami. Każdy
cin Luter, Ja n K a lw in ) o d rz u c ili z w ie rz ch n ictw o
z przedmiotów widocznych na obrazie niesie jakąś treść -
eża, z a k w e stio n o w a li c z ę ś ć s a k ra m e n tó w , zre- np. lutnia z zerwaną struną może oznaczać pewne odejście
o w ali z kultu św iętych (w tym także M a ry i), me od harmonii; rozłożona książka do arytmetyki, której
używali w tamtych czasach kupcy, zapewne odnosi się
yli zakon ów . S w o ją d o k tryn ę relig ijn ą o p ierali
do rosnącego znaczenia mieszczaństwa; widoczna na dole
cznie na Biblii. obrazu czaszka przypomina o śmierci.
Filozofia i m yśl społeczno-polityczna renesansu
ano Brun o (1548-1600) - twierdził, źe z nieskończoności Boga wynika nieskończoność świata
is Bacon (1561-1626) - zaproponował nową, em piryczną m etodę zdobywania wiedzy - „wiedza to potęga"
s M o re, M o ru s (1478 1535) - twórca wyobrażenia o utopijnym, idealnym państwie

1 ■ I — — * r 1 1 r ♦ > » ■■ ■ ■ ■ * ■ ■ ■ ■■■ ■* — ■■ ■ ■ ■ — —
so C am p an ella (1568-1639) - opisał utopijne społeczeństwo rządzone przez filozofów, którzy prawo
arna o najważniejszych sprawach pozostawiają zgromadzeniu ludowemu
z R o tterdam u (1467-1536) - zwolennik irenizm u, czyli rezygnacji z wojen ze względu na wartości

:c ańskie
i Pico d ella M irá n d o la (1463-1494) - wielkość człowieka w idział w jego woiności dokonywania wyborów
ści
de M o n ta ig n e (1533-1592) autor Prób, które stanowiły pierwszy zbiór esejów. Szczęście, podobnie
r, w iązał z doznawaniem przyjemności
Centra kulturalne, instytucje

□ M ecenat
M ecenat renesansow y w ią z a ł się głów nie z działaniam i w ład
ców, arystokratów, d o sto jn ik ó w K ościo ła i s a m e g o Kościoła
jako instytucji, ch oć coraz większą rolę w e wspieraniu artystów
zaczęło odgrywać zam o żn e m ieszczaństw o. N ajsłynniejszym
rodem m ecenasów' byli w Europie M edyceusze. W Polsce -
oprócz m ecenatu królewskiego - była znana ho;ność wielu m a
gnatów (np. Jana Zam ojskiego) i ludzi Kościoła (np. biskupa
krakowskiego Piotra Myszkowskiego).
□ S z k o ln ic tw o
- C en tru m europejskiego ren esan su były W łochy, z których

n o w e nurty i ten d en cje p ro m ie n io w a ły na in n e kraje. W e
W ło sz e ch stu d io w an o kulturę i sztukę antyku, szczególnie
na uniw ersytetach w Padw ie i Bolonii.
■ W P o lsce c e n tru m kultury re n esa n so w ej z n ajd o w ało się
w Krakowie. Swoistym fenom enem stał się Z am o ść - prywat
M ic h a ł A nioł, S ą d O stateczn y, freski w Kaplicy
ne m iasto zbudow ane od podstaw w edług renesansowych Sykstyńskiej w W a ty k a n ie , 1534 -1541
w zorców przez hetm ana wielkiego i kanclerza Jan a Z a m o j
skiego, który założył tam uczelnię - Akadem ię Zam ojską. M ic h a ł A n io ł m ó g ł rozw ijać sw ó j artystyczny
ta le n t m .in . dzięki m e ce n a to w i księcia Florenc
R e n e s a n s o w a k o n c e p c ja k sz tałce n ia była n a s ta w io n a na
W a w rz y ń c a W sp a n ia łe g o , a n astęp n ie papieża
w szechstro n ny rozwój um ysłu i m iała charakter świecki. Kła Juliusza II.
d z io n o nacisk na języki starożytne, zw łaszcza łacinę, ale me
średniowieczną, iecz klasyczną m o w ę Cycerona i H oracego. Z czasem , pod w p ływ e m reformacji, rozwinęło
się szkolnictwo propagujące naukę w językach narodowych.
0 Indeks Ksiąg Zakazanych - spis dzieł, których nie w o ln o było rozpow szechniać, p osiad ać ani czytać bez
zezwolenia w ładz kościelnych. W indeksie um ieszczano dzieła oraz nazwiska autorów, którym zarzucano
głoszenie poglądów niezgodnych z nauczaniem Kościoła. Indeks ukazał się po raz pierwszy drukiem w 1559 r.
W indeksie znalazły się m .in. nazwiska M ikołaja Kopernika i Galileusza.
□ Teatr
Teatr jako instytucja publiczna odegrał bardzo ważną rolę w Anglii
(teatr elżbietański). W Londynie powstał Globe Theatre - publiczny
teatr, który działał w latach 1599-1644. Odbywał)' się w mm premie
ry dram atów W illiam a Szekspira - m.in. Romea i Ju lii, Ham leta
1Makbeta.
E Romeo i Ju lia (1594-1595) - tragedia, której akcja dzieje się

w W e ro n ie skłóconej przez konflikt dw ócn wielkich rodów.
R o m e o i Ju lia - m łodzi p rzed staw iciele w rog ich rodzin -
w tajem nicy biorą śiub, ale nieuchronnie zm ierzają ku nie
szczęściu. Ich przedwczesna śm ierć godzi zw aśnione rody,
jednak pokój jest okupiony krwią w ielu ofiar.
“ Ham let (1601) - tragedia. Duński książę H am let odkrywa, że
jego niedawno zm arły ojciec p ad ł ofiarą spisku. D uch władcy
dom aga się zem sty i ten nakaz odm ienia życie m łodzieńca
G lobe T h eatre, w id o k ob ecny
i jego otoczenia, a ostatecznie doprowadza do śmierci księcia
oraz v/ielu innych bohaterów.
B u d yn e k teatru m ia ł loże i m iejsca stojące,
3 M akbet (1606) - tragedia o żądzy władzy, która niszczy do u m o ż liw iał w ykorzystanie ś w ia tła dziennego.
bre imię, honor, m iłość i staje się m otywem zbrodni. Szekspir Charakterystyczną cechą spektakli o d g ryw an ych
w tym teatrze b y ł brak scenografii. W y s ta w ia n o
wprowadził do tragedii postacie fantastyczne, które ingerowały
w nim kom edie i tra g e d ie , aktoram i b yli tylko
w \osy bohaterów. Pokazywał wewnętrzną, duchową wa\Vę głów mężczyźni.
nych postaci tragedii. Makbet był inspiracją dla romantyków.
w ięcej na WWW.ZDASZ.TO
59. R en esan s 191
■■ ■ ■ i i .■■■■■■■■■■ mX mmm. m. m .
Ü Sztuka renesansu
O Rola tw ó rc y i twórczości
W renesansie sztukę traktowano jako twórczość, w przeciw ieństwie d o średniowiecza, w którym była rzem io
słem . W X V I w. artyści nie pozostawali już anonim ow i, staraii się o rozgłos i sławę. Uw ażali, że talent jest im
dany przez Boga, pierwszego i niedoścignionego artystę, a stworzony przez N ieg o św iat to w spaniałe dzieło
sztuki. Rolą artysty było odtwarzanie boskiego porządku rzeczy, szukanie nowej drogi do Stwórcy.
□ K la s y c y z m r e n e s a n s o w y
a prostota wyrazu, zwięzłość

* harm onia formy, statyczność, spokój
a piękno osiągane przez zastosow anie w łaściw ych proporcji
a kom p ozycja zam kn ięta i w p is a n a w figurę geo m etryczną,
np. w koło !ub trójkąt
a perspektywa linearna, także powietrzna
■ w sztu ce klasycznej pusta przestrzeń jako isto tny składnik
obrazu
■ zasada decorum - dobranie w łaściw ego stylu d o tem atu
■ w sp ółistnienie m otyw ów chrześcijańskich z m itologicznym i
b bogata ornam entyka m ezaciem m ająca klarowności bryły
■ tematyka m itologiczna, religijna, historyczna i dotycząca życia
codziennego; portrety
■ zerw anie ze śred n io w ieczn ą je d n o cz e sn o ścią przedstawień
malarskich
2 eksponow anie urody ciał kobiecego i męskiego w akcie
s w p ro w ad zen ie realistycznie przedstaw ionej postaci dziecka
na równi z innymi członkam i rodziny
O W ie lc y w s p ó łtw ó rc y renesansu w łoskieg o

s Leonardo da Vinci (1452- -1519) -w ło s k i m a arz, rysownik,
rzeźbiarz, architekt, urbanista, teoretyk sztuki, uczony, czło
wiek w szechstronnie uzdolniony, geniainy wizjoner, którego Leonardo da Vinci, Mona Lisa , 1503-1506
śm iałe projekty przerastały epokę.
■ M ich ał Anioł (1475-1564) - włoski rzeźbiarz, malarz, rysownik, architekt i poeta. A u to r fresków w Kaplicy
Sykstyńskiej w W atykanie. O d 1546 r. budow niczy Bazyliki św. Piotra w Rzymie. Sw o ją w szechstronną dzia
łalno ścią dokonał przełom u estetycznego - w yznaczył now e kierunki w sztuce nowożytnej.
e Rafael (1483-1520) - włoski malarz, rysownik, architekt, od 1514 r. architekt Bazyliki św. Piotra w Rzymie,
jako w ybitny portrecista stw orzył nowy kanon kobiecej urody.
S Literatura renesansu
O N a jw y b itn ie js i t w ó r c y i ich d z ie ła
Literatura obca
Francesco Petrarka » Sonety do Laury

i— M i l » ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ — ■ « — ■ ■ »■ — ■ ■ ■■ ' ■ ■ ■ ■ 1 1 . Ł ■« ■ ■i ■ I - . ■ ■■ ■ I » . . . ■■ . . . . ■■ ■ ■ » m m m m ■■ mm ■ ■ « J
Giovanni Boccaccio Dekameron

“ -----------------— ■■ ■ ■ ■ - ----- — — ------------------ ■ ■ - I ■ . .1 ■ ■■ ■ --------- — ----------« ■ ■ ■ — ■ I I ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■■■■ - ■■ ■ ■ * ■■ » ■ — ■ ,■ ■■ . ■ ■ ■■I. ... . . I . ■■■■ . I .J
Miguel de Saavedra Cervantes a Don Kichote

------ n ------------------------------------------------------------------------------------------1— 1--------------------------------- ■ ------------- 1 —
, — -----------------------------------4 --------------------------------------------------- , -- ■ - ■ ■ ■ ■ _ , ■ i
W illiam Szekspir wytyczył kierunki rozwoju dramatu nowożytnego Romeo i Ju lia

Hamlet
Makbet
— — ■ ■ ■ ■ . . . . . . . • . " ■■ ■ ^
Literatura polska
Mikołaj Rej
Żywot człowieka poczciwego
A n d rz e j Frycz M o d rz e w s k i
O poprawie Rzeczypospolitej
Jan Kochanowski
Pieśni (zob. 71.Ja n Kochanowski - wybrane pieśni i psalmy)
Fraszki (zob. 69.Ja n Kochanowski-fraszki)
Treny (70. Ja n Kochanowski - „Treny")
Odprawa posłów greckich
■ Psałterz Dawidów (zob. 71Ja n Kochanowski - wybrane pieśni i psalmy)
Piotr Skarga Żywoty świętych

Kazania sejmowe
Łukasz Górnicki Dworzanin polski
Szymon Szymonowie Sielanki
Renesansowe wzorce osobowe
wszechstronnie wykształcony, znający antyczną kulturą i języki obc7(«5wnież grekę i facineT

n »l i ' umiejący korzystać z uciech, ale zachowujący w życiu umiar, pokorny wobec przeciwności losu
* * * * ° * * '
Przykład: Mikołaj Rej, Żywot człowieka poczciwego
m S Z S fó g S Z Z * * P* "
Przykład: Łukasz Górnicki, Dworzanin polski
Obywatel-patriota - człowiek lojalny wobec władzy świeckiej, zdyscyplinowany, gotów d o poświęceń tolerancvinv
Pan°WaĆnad "‘W ic ia m i. nie77ptu,ącyPpr z e ^

Hrzyktad. Andrzej Frycz Modrzewski, O poprawie Rzeczypospolitej
^ "
Quentin Massys, Bankier z żoną, 1514
Scena rodzajowa przedstawia bankiera

oraz jego żonę. On liczy złoto, co odrywa
ją od lektury pobożnej książki. Przedmioty
widoczne na obrazie mają swoją ukrytą
symbolikę - waga to symbol sprawiedliwości,
jabłko oznacza grzech pierworodny,
a odwrócone do widza lustro - idee
wanitatywne.
59. Renesans 193
□ M o ty w y
B utopia (np. T h o m as M ore, Utopio)
n arkadia (np. Jan Kochanowski, Pieśń świętojańska o Sobótce)
a idealna m iłość (np. Francesco Petrarka, Sonety do Loary)
a idealne państw o (np. Andrzej Frycz M odrzewski, O poprawie Rzeczypospolitej; Ja n Kochanowski, Odprawo
posłów greckich)
° władza (np. Jan Kochanowski, Odprawa posłów greckich] N iccoló M achiavelli. Książę)
■ Bóg artysta (np. Jan Kochanowski, Czego chcesz od nas, Panie)
□ W krzywym zw ierciadle
W renesansie artyści spojrzeli na siebie i swoich poprzedników z poczuciem hum oru, m.in. Jan Kochanowski
w e Fraszkach (np. O doktorze Hiszpanie, Raki) i M iguel d e Saavedra Cervantes w Don Kichocie. Ten ostatni kpił
ze średniowiecznego ideału rycerza (zob. 84. Ważne toposy kuitury europejskiej).
■ Co nam zostało z renesansu

Do renesansu nawiązywano prawie w e wszystkich epokach. Adam Mickiewicz z dum ą opow iadało dorobku Jana
Kochanowskiego w czasie paryskich wykładów' w College de France. W X X w. także wielokrotnie pow racano do
tej epoki. Przetrwał protestantyzm, znaczenie hum anizm u i irenizmu doceniono po II wojnie światowej, nada:
trwa filozoficzna i polityczna dyskusja nad etyką władzy. W spółczesnym autorytetem m oże być człowiek wykształ
cony, wszechstronny, poliglota, podróżnik, odkrywca, wynalazca, artysta, bibliofil..., czyli człowiek renesansu.
W słow nictw ie i nazew nictw ie wiele pojęć pocnodzi z renesansu, np.: przewrót kopermkański, hum anizm ,
antropocertryzm , utopia, donkiszoteria, ham le:yzm , arras, attyka.
□ P rz y k ła d y n a w ią z a ń i k o n ty n u a c ji
------ -------------------------------------------------- --------------

Literatura Leopold Staff, Przedśpiew, Lipy
Julian Tuwim, Rzecz czarnoleska
Bolesław Leśmian, Urszula Kochanowska
Władysław Broniewski, Anko (cykl trenów)
Czesław Miłosz, Ars poetica
Teatr Aktualność i popularność dramatów Williama Szekspira
Malarstwo Jan Matejko, Hołd pruski, Zawieszenie dzwonu Zygmunta

Marcel Duchamp, L.H.O.O.Q. (Mona Lisa z wąsami)
Jerzy Duda-Gracz, Hamlet polny
------------------------------------------- ---— »
1an Matejko, Stańczyk, 1862

■ ■■■ ■ ■- 4
Rysunek Pablo Picasso, Don Kichot
Film Romeo iJu lia, reż. Franco Zeffirelli, 1968

Tragedio Makbeta, reż. Roman Polański, 1971
Królowa Bona (serial), reż. Janusz Majewski, 1980 -1981
Hamlet, reż. Franco Zeffirelli, 1990
Królowa Margot, reż. Patrice Chereau, 1994
Romeo iJu lia, reż. Baz Luhrmann, 1996
Elizabeth, reż. Shekhar Kapur, 1998
Zakochany Szekspir, ret. John Madden,1998
Wiele hałasu o nic, reż. Kenneth Branagh, 2006
Elizabeth: złoty wiek, reż. Shekhar Kapur, 2007
Muzyka Sting, Songs from the Labyrinth

Jacek KaczmarskiJo n Kochanowski
■■■ ... .. ■. . ........J
60. Barok
" 'W*■■
■ Barok - inspiracje i nazwa

X V II w. był epoką skom plikowaną, zakorzenioną zarówno w antycznych źródłach, jak i w kulturze średniowiecza.
antyk mitologia, retoryka, historia, odwołania do : barocco portugalskie słowo oznaczające rzadką,
twórczości autorów greckich i rzymskich cenną perłę o nieregularnym kształcie
Biblia - tematy i motywy, np. maryjne baroque - francuski wyraz oznaczający bogactwo
średniowiecze - kultura rycerska, mistyka, motyw zdobnictwa
śmierci
G iovanni Lorenzo Bernin i,

m o n u m e n ta ln a kolum nada
na p lacu przed Bazylik ą św. Piotra
w Rzym ie, g łó w n ą ś w ią ty n ią Kościoła
katolickiego, X V II w.
Do p o ło w y X X w ., oprócz nazw y
barok, u żyw ano także określeń
sztuka jezuicka i sztuka
ko ntrrefo rm acyjn a, poniew aż barok
b y ł u zn aw any za o ficjaln y styl Kościoła
katolickiego z czasów po soborze
tryd en ckim , a je g o w sp ó łtw ó rcam i
i p rop agato ram i zostali jezuici.
□ K alen d ariu m epoki
1618-1648 - wojna 1643-1715 - panowanie 1682-1725

trzydziestoletnia Ludwika XIV w e Francji - panowanie Piotra
w Europie Środkowej (absolutyzm) Wielkiego w Rosji
1600 1650 1700 1750 18
i--
I
1632-1648 - p a n o w a n ie 1658 - w y g n a n ie 1683 odsiecz

W ła d y s ła w a IV W a z y a ria n z Rzeczypospolitej w ied eń sk a
1652 - pierwsze zerwanie 1655-1660

se jm u d ro g ą lib e ru m ve to - „ p o t o p " szwedzki
□ Czas trw a n ia baroku w Polsce

Barok w Polsce m ia ł trzy fazy: w stępną - barok w czesny (1584-1620), środkow ą - barok dojrzały (1620-1680)
i schyłkową - barok późny (lata 1680-1740).
O statnią fazę epoki nazv;ano czasami saskimi (pierwsza połow a X V III w.).
□ Centra kulturalne, instytucje

■ W baroku początkowo europejskim centrum kulturowym ra d a ! pozostaw ały W ło ch y - Rzym jako siedziba
papiestwa, Florencja i W enecja. R en om ą w ciąż cieszyły się włoskie uniwersytety.
3 Powoi: jednak punkt ciężkości przesuwał się w kierunku Francji, która za panowania l udwika X IV (': 643-1715)
zyskała d om in ującą pozycję w Europie. Pałac zbudowany przez króla w W ersalu stał się w zo rcem dla wielu
rezydencji, a panującą tam etykietę przejęły inne dwory m onarsze. W e Francji rozkwitł nurt w sztuce, zwany
klasycyzmem, który w X V III w. d o m in o w a ł w całej Europie.
n W P o isce coraz większego znaczenia nabierała
W arszaw a, d o której Z ygm un t III W a z a przeniósł
m onarszą siedzibę (1596). W pobliżu nowej stolicy,
w W ilanow ie, Jan III Sobieski zbudował reprezen
tacyjny pałac (1677-1694).
■ W ażn ą rolę odgryw ał nadal Kraków jako siedziba
uniwersytetu i miejsce pochówku królów. Lokalnymi
centram i kulturalnymi stały się niektóre rezydencje
magnackie, jak Łańcut Lubom irskich czy Nieśwież
Radziwiłłów
□ M ecen at
N ad al d ecydującą rolę o d g ryw ał m e ce n a t kościel
ny, królewski oraz m agnacki. W niektórych krajach
(np. w N id e rla n d ach ) funkcję w sp ieran ia artystów
Bernard o B ello tto zw any C analetto, W idok P a ła cu
pełniło bogate m ieszczaństwo. W ilan o w sk ieg o o d stro n y p ark u , 1776
□ Szkolnictwo
D ynam icznie rozwijało się szkolnictw o jezuickie. M eto d y edukacji sto so w an e przez jezuitów w szkołach
śred n ich (kolegiach) i w yższych (ak a d e m ia ch ) o p ie ra ły się na h u m a n istycz n ym m o d e lu w ykształcenia,
d osto so w an ym do potrzeb Kościoła. Jez u ici na pierw szym m iejscu staw iali naukę filozofii oraz teologii,
uczyli też grunto w nie retoryki, języka i literatury łacińskiej, a także greckiej. Celem edukacji m iała być „po-
bożność w ym ow na i uczona".
Światopogląd baroku
□ Kontrreform acja
Ruch w Kościele katolickim, zainicjowany na soborze trydenckim (1545-1563). Zm ierzał do reformy wewnętrznej
Kościoła i zwalczał reformację w celu odbudowy własnej potęgi oraz politycznych, gospodarczych i kulturalnych
w pływ ów . Rozwijał się przede wszystkim w e W łoszech, Francji i w Niderlandach od połowy X V I do schyłku
X V II w., w Polsce - w latach 1564-1768. Przedstawiciele kontrreformacji zmierzali do pogłębienia życia religij
nego, w zm ożenia dyscypliny, elim inacji najbardziej rzucających się w oczy nadużyć duchowieństwa. Kontrre
formacja działała przez w szechstronnie rozwiniętą propagandę, którą zajm ow ał się przede wszystkim zakon
jezuitów, skierowaną przeciwko Kościołom protestanckim.
□ Filozofia
Rene Descartes. Kartezjusz (1596-1650) - francuski filozof podkreślał wagę je d n e g o pewnika: c z ło w ie k jest D o d m io -
tern myślącym (Cogito ergo sum 'Myślę, więc jestem’)
Blaise Pascal (1623-1662) - francuski filozof odrzucił kartezjańskie zaufanie do rozumu, twierdził, że me rozum
i dedukcja, ale intuicja, porządek serca pozwalają człowiekowi orientować się w świecie
Benedykt (Baruch) Spinoza (1632-1677) holenderski filozof sceptycznie odnosił się do poznania zmysłowego
oraz prawd głoszonych przez uznane autorytety, a za jedynie pewne narzędzie poznania uważał rozum
Gottfried W ih elm Leibniz (1646-1716) - niemiecki filozof i uczony opracował dwójkowy (binarny) system liczbowy,
odkrył rachunek różniczkowy, skonstruował maszynę do liczenia
□ S a rm a ty z m w Polsce
Ideologia polskiej szlachty X V II i pierwszej połowy X V III w. Sarmatyzm

początkowo kojarzono z rycerskimi cnotam i, z czasem stał srę poję
ciem oznaczającym konserwatyzm, m egalom anię narodową i stanową,
ksenofobię, szlachecką rubaszność, prostactwo i inne narodow e wady.
Z sarm atyzm em w iązało się też przekonanie, że Polacy są narodem
wybranym i stanowią w Europie przedmurze chrześcijaństwa, broniąc
jej przed najazdami pogan - Turków i Tatarów (mesjanizm barokowy).
Kojarzył się ze złotą wolnością szlachecką i liberum veto.
Sarm atyzm przejawiał się także w sztuce (portret trum ienny), polityce,
obyczajach i m odzie czasów baroku.
Portret Sebastiana Lubomirskiego, druga połowa XVI w.
Reprezentacyjny kontusz - najbardziej charakterystyczny element stroju

sarmaty - miał rozcięte rękawy, tzw. wyloty, które zarzucano na plecy
lub wciskano za pas kontuszowy, bogato zdobiony i bardzo długi. U pasa
wisiała szabla. Kontusz wkładano na żupan - suknię (często dłuższą
od kontusza) zapinaną od góry do dołu na drobne guziki. Na co dzień
zamiast kontusza szlachcic nosił delię - rodzaj płaszcza zarzuconego
na ramiona. W skład stroju sarmaty wchodziła również czapka z piórami.
Sztuka baroku
W sztuce baroku występuje wiele kontrastujących ze sobą zjawisk. Przykładem może być sposób przedstawienia
postać, ludzkie,. Z ,edne, strony z barokiem nierozłącznie kojarzą się kobiety o wybujałych kształtach, takie ;ak
na obrazach Petera Paula Rubensa, z drugie, zaś ascetyczne, jak gdyby rozciągnięte w p,on,e postacie malowane
przez El Greca. Sztuka baroku to sztuka skrajności, wyolbrzym ienia (hiperbolizacji) i deformacji. Barok nigdy
m c zerwa* z renesansem. O dczytywał go na nowo - wzm acniał, urozm aicał i kompilował.
□ C e ch y sztuki baroku
Architektura monumentalizm, okazałość, ekspresja, asyme

tria planu, bogactwo, rozczłonkowanie i skom
plikowanie bryły i dekoracji, głęboki światłocień,
iluzja ruchu (falowanie gzymsów) i przestrzeni,
teatralność, przepych
M alarstw o dynamiczna, asymetryczna kompozycja, iluzja

trójwymiarowości (malarstwo iluzjonistyczne
we wnętrzach - silne skróty perspektywiczne,
iluzja rzeczywistej przestrzeni), brak idealizacji,
dramatyzm i ekspresja potęgowana silnymi kon
trastami światłocieniowymi i kolorystycznymi
Rzeźba ukazywanie ruchu, nienaturalne pozy, teatral

ność, odzwierciedlenie uczuć na twarzach, pre
cyzja w przedstawianiu szczegółów, dynamika
i asymetryczność kompozycji
Muzyka powstanie nowych gatunków: opery, kantaty,

oratorium oraz instrumentalnych: concerto
grosso, koncertu solowego, fugi, toccaty; rozwój Peter Paul Rubens, Przybycie Mari
muzyki organowej Medycejskiej do Marsylii, 1622-16
_ j Kierunki w literaturze barokowej
Twórca barokowy to najczęściej człowiek „rozdwojony w sobie” - z jednej strony przekonany o znikomości wszystkiego,
co ziemskie, dążący d o zbawienia duszy, z drugiej zaś doceniający „św iatow e rozkosze", pragnący sławy i uznania.
Te przeciwstawne wątki współistnieją w twórczości wielu pisarzy epoki. Artysta barokowy starał się przyciągnąć uwagę
odbiorcy, zaskoczyć, zadziwić, poruszając raczej sferę emocji niż intelektu. W tym celu sięgał po niecodzienne pomysły
(koncepty), nie stronił od tem atów tabu, opisywał drastyczne sytuacje, nie cofał się przed użyciem wulgaryzmów,
eksponowaniem brzydoty, makabr/. Wykorzystywał przy tym całą gam ę wyrazistych środków stylistycznych i w e r y f i
kacyjnych, takich jak: anafory, antytezy, hiperbole, inwersje, oksymorony, paradoksy, dysonanse, peryfrazy, przerzutnie.
M arinizm kierunek nazwany od nazwiska włoskiego poety Giam battisty Marina

(k o n cep tu aliz m ) dążenie do wirtuozerii formy
kwiecisty styi lubujący się w cudowności, zaskoczeniach, olśniewających konceptach, odwołują
cy się do fantazji oraz natchnienia poety
dążenie do kompozycji otwartej, dowolność, przypadkowość
tworzenie poezji zadziwiającej, zaskakującej niezwykłością operacji językowych, metafor, szoku
jących paradoksów , zestawień antytetycznych, oryginalnych epitetów, śm iałych porównań
Przykład: Jan Andrzej Morsztyn, Nagrobek Perlisi, Do trupa, Niestatek
Poezja twórczość ukazująca trudną kondycję egzystencjalną człowieka, jego wewnętrzną walkę
metafizyczna :: motyw zmagania się sił dobra i zła, Boga i szatana, światła i ciemności
Przykład: Mikołaj Sęp Szarzyński, O wojnie naszej, która wiedziemy z szatanem, światem i ciałem
Literatura poezja i proza tworzone przez Sarmatów, o Sarm atach i dla Sarm atów
sarm acka utwory ukazujące codzienność, dylematy religijne, obyczajowe i narodowe
Przykład: Wacław' Potocki, Nierządem Polska stoi; jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki
□ M ik o ła j Sęp Szarzyński, O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem (1601)
a so n et ukazujący życie jako ciągłą w alkę także s człow iek jako słaba, „rozd w o jo na w so b ie ” istota
z szatanem, który przez pokusy pragnie zgubić ludzi □ B ó g jako jedyna nadzieja na zw ycięstw o w tej w alce
O Jan Chryzostom Pasek, Pam iętniki (1690-1695)

U tw ó r - w ydany d o p iero w ro m antyzm ie - dzieli się na d w ie części: pierwsza ukazuje Paska jako żołnierza,
druga - jako ziem ianina.
Pasek z a c h o w a ł żywy język szlachecki X V III w., pełen typowych dla barokowej polszczyzny m akaronizm ów, czyli
w trąceń z łaciny, za p o m o cą których pisarz podkreślał swój status (poza nielicznym i w yjątkam i znajom ością
tego języka - nie zawsze zresztą najlepszą - m ogła się pochw alić jedynie szlachta).
W ię k s z o ść u tw o ró w najw ybitniejszych tw ó rc ó w polskiego baroku (Ja n a C h ryz o sto m a Paska, Ja n a A ndrzeja

M o rsztyna, W a cła w a Potockiego) ukazała się drukiem d o p iero w X IX i X X w. M ięd zy innym i dlatego literatura
barokowa d ługo m e była d ocen ian a przez historyków literatury.
Wzorce osobowe w baroku
M istyk - człowiek „rozdwojony w sobie” (dualizm ), rozdarty między przyjemnościami świata doczesnego, do korzy
stania z których skłania go ciało, a zbawieniem, którego domaga się dusza
Przykład: Mikołaj Sęp Szarzyński, Rytmy abo wiersze polskie
Dworzanin - człowiek wykształcony, o wielkiej ogładzie, lubiący flirtować, prowadzący skrzące się dowcipem dysputy
Przykład: Jan Andrzej Morsztyn, Lutnia, Kanikuła albo psia gwiazda
Sa rm ata - szlachcic polski z jego zaletami i wadami. Do tych pierwszych należą: odwaga, ciekawość świata, poczu
cie hum oru, zaradność, pewność siebie; do tych drugich: niezdyscyplinowanie, nietolerancja religijna, lekceważenie
ludzi niższego stanu, zabobonność, meposzanowame prawa
Przykład: Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki
Patriota - niezłomny wojownik dzielnie znoszący wszelkie wojenne trudy, mądry wódz dbający o swoich podkomend
nych, przedkładający dobro ojczyzny nad osobiste interesy. Przykład: W acław Potocki, Transakcja wojny chocimskiej
w ię ce j na WWW.ZDASZ.TO
Najwybitniejsi twórcy i ich dzieła
Literatura obca
Francja
Pierre Corneille Cyd (tragedia)
Jean-Baptiste Racine Fedra (tragedia)
Molier Świętoszek, Skąpiec, Mizantrop (komedie)
Nicolas Boileau Sztuka poetycka (poemat dydaktyczny kodeks klasycyzmu)
jean de La Fontaine Bajki
W ło ch y
Giambattista Marino Adon (poem at), Lira (zbiór wierszy)
Hiszpania
Lope de Vega Nowa sztuka pisania komedii (rozprawa), Pies ogrodnika (komedia)
Pedro Calderón Życie snem, Książę niezłomny (dramaty)
□ M o lie r, Sk q p iec (166 8)
Tytułowym skąpcem jest H arp agon, który kocha jedynie swój skarb szkatułką z pieniędzm i. U tw ór jest gorz: =
kom edią o d ram acie uzależnienia, braku m iłości i więzi rodzinnych. W czasie prem iery 9 września 1668 r. w r c l i {
H arp ag o na w ystąpił Molier.
□ P rz y k ła d
e W czterech zdaniach streść historię przedstaw ioną w Świętoszku M oliera.
O d p o w ie d ź : O rg o n , bogaty m ieszczanin, orzyjm uje do d o m u bezdom nego, ale - jak sądzi - bardzo ooboz
nego człowieka, Tartuffe’a, i nakazuje rodzinie traktować go jako szczególnego gościa. Przybysz narzuca si
dom ow nikom , usiłuje uw odzić gospodynię, akceptuje propozycję m ałżeństw a z córką O rgo n a, jednocześnie
m an ifestu jąc fałszyw ą p ob o żno ść. Ro d zina p ró b u je z d e m a sk o w a ć o błud nika przed p an em d o m u , wyda
się jednak, że jest już za późno, bo oszust sięga p o ca ły majątek swego dobroczyńcy, a nawet zagraża je
w olności. Dzięki dobroduszności w ładcy historia kończy się szczęśliw ie dla O rg o n a i jego bliskich, a Tartu
zostaje ukarany za intrygę oraz oszustw a, <tórych się d o p u ś c ił w przeszłości.
Literatura polska
Mikołaj Sęp Szarzyński Rytmy oho wiersze polskie (sonety)
Jan Andrzej Morsztyn Kanikuła albo psia gwiazda, l utnia (zbiory wierszy)
Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki
Wacław Potocki Transakcja wojny chocimskiej (poemat heroiczny), Ogród, ale nie plewiony...,
Moraha, abo rzeczy do obyczajów, nauk i przestróg (zbiory wierszy)
Daniel Na borowski Na oczy królewny angielskiej, Krótkość żywota, Marność (wiersze)
Jan III Sobieski listy do Marysieńki
Ja n A n d rz e j M o rs z ty n (1621—1693) - wybitny poeta, tłumacz, polityk, dyplom ata. Był wyznania kalwiń
go (później przeszedł na katolicyzm). Studiował na uniwersytecie w Lejdzie. Początkowo był dworzaninem Lub
skich, potem króla Jana Kazimierza. Konsekwentny zwolennik profrancuskiej orientacji politycznej. Z a panowa-i
Jana III Sobieskiego oskarżony o zdradę stanu, m u s ia ' uchodzić z kraju. U schyłku życia w yem igrow ał do F rsr :
W iersze jan a Andrzeja M orsztyna są najświetniejszym przykładem barokowej poezji dworskiej w Polsce, jego
utw ory w yróżniają się niezw ykłym kunsztem . M o rsztyn traktow ał p isanie przede w szystkim jako rozrywkę,
sw o istą zab aw ę sło w e m . W ięk sz o ść jego w ierszy to erotyki w zo ro w an e na utw orach M arin ieg o . W swojej
twórczości p o ru sz a łte ż tem aty polityczne, krytykował egoizm szlachty. O ryginalność jego poezji leży przede
wszystkim w zdolności do odśw ieżania utartych figur stylistycznych, zabawy słow em , tworzenia nieoczekiwa
nych puent czy zaskakiwania kunsztownym : konceptami.
■ Motywy literackie
■ uanitas uaniiatum 'm a rn o ś ć nad m a rn o ścia m i’, przem ijanie, śm ierć, chw ała nieba (D a n ie l Naborow ski,
Krótkość żywota, Marność, M ikołaj Sęp Szarzyński, Rytmy a bo wiersze polskie)
| * m iłość (Danie! Naborowski, M iłości wszystko równo; Jan Andrzej M orsztyn, Ogród miłości, Cuda miłości)
■ troska o losy ojczyzny (W acław Potocki, Nierządem Polsko stor, Piotr Skarga, Kazanie wtóre)
■ los żołnierza (jan Chryzostom Pasek, Pam iętniki)
■ uciechy życia doczesnego (Jan Andrzej M orsztyn, Pieszczoty; Jan Chryzostom Pasek, Pam iętniki)
-
Co nam zostało z baroku

Twórcy oświecenia w baroku widzieli upadek obyczajów i zepsucie smaku artystycznego. Kulturę X V II w. docenił:
dopiero rom antycy (metafizyka, indywidualizm , m otyw śm ierci, teatraiizacja).
ż/iele obecnych do dziś w języku poiskim zw rotów i pojęć pochodzi z baroku, np. myślę, w ięc jestem , indeks
ksiąg zakazanych (cenzura), każdy święty ma sw oje wykręty, zastaw się, a postaw się, od Sasa do Lasa, ruben-
sowskie kształty, barokowa przesada, złota w olność (szlachecka), liberum veto, przedm urze chrześcijaństwa,
sarm ata, koncept; zapożyczeniam i z języka z tureckiego są: tapczan, kiosk, ułan, bazar, horda, wataha.
□ Barok - przykładow e kontynuacje i naw iązania
- teratura Jan Lechoń, Sejm

Kazimierz Brandys, Wariacje pocztowe
Stanisław Grochowiak, Lekcja anatomii, Menuet z pogrzebaczem, Dla zakochanych to samo stara
nie, Piersi króiowej utoczone z drewna
Jarosław Marek Rymkiewicz, Na ciało, gdy umiera
Frnest Bryll, Portret sarmacki
Miron Białoszewski, Ballada z makaty, Rozprawa o stolikowych boranach, Szare eminencje zachwy
tu, Podłogo, błogosław!
^ ^ ^ ^ — 1 ^ ^ ^ ^ — — ^ 1— — ^ i ^ . » — i— I I —- I — ... -
Malarstwo Jan Matejko, Sobieski pod Wiedniem

Juliusz Kossak, Sobieski pod Wiedniem, Chodkiewicz pod Smoleńskiem
Józef Brandt, Bitwa pod Chocimiem, Czarniecki pod Koldyngą
Wojciech Kossak, Kircholm ,Jasyr tatarski
Jerzy Duda-Gracz, Motyw polski, Wielkifin a ł
Franciszek Starowieyski, Kornt der Todi ('nadejście śmierci’)
Nawiązania do Petera Paula Rubensa w twórczości Fernanda Botera, np. Porwanie Europy
~eatr Synteza sztuk (np. teatr vzizji i plastyki, pantomima)

Sztuki Moliera w repertuarze wielu teatrów
Rysunek Twórczość Rolanda Topora
200 IX . H IST O R IA LITERATURY
Muzyka Utwory barokowe należą do najczęściej wykonywanych i nagrywanych na płytach kompozycji

ki poważnej (np. Jan Sebastian Bach, Georg Friedrich Händel)
Utwory kompozytorów barokowych są chętnie wykorzystywane przez twórców muzyki popularnej
Bourrée Jana Sebastiana Bacha w wykonaniu zespołu Jethro Tuli, Zodok the Priest Georga Friedri-I
cha Händla wykorzystany w hymnie Ligi Mistrzów U EFA
Film Pon Wołodyjowski, reź. Jerzy Hoffman, 1969

Trzej muszkieterowie, reż. Richard Lester, 1973
Potop, reż. Jerzy Hoffm an, 1974
Kontrakt rysownika, reż. Peter Greenaway, 1982
V/szystkie poranki świata, reż. Alain Corneau, 1991
FarineHi, ostatni kastrat, reż. Gerard Corbiau, 1994
Ogniem i mieczem, reż. Jerzy Hoffm an, 1999
Król tańczy, reż. Gerard Corbiau, 2000
Kadr z filmu Dziewczyna z pertą, reż. Peter Webber, 2003
Ujęcie jest odwzorowaniem słynnego obrazu Johanna Vermeera

Dziewczyna z perłą (Dziewczyna w perłowych kolczykach),
namalowanego ok. 1664 r.
Zadanie
®® © Z a d a n ie 1.
Ja n A n drzej M o rsztyn
Do trupa
Leżysz z ab ity i ja m też zabity,

Ty - strzałą śm ierci, ja - strzałą m iło ści,
Ty krwie, ja w sobie nie m a m ru m ian o ści,
Ty ja w n e św iece, ja m am p ło m ień skryty.
Tyś na tw a rz su kn em ż ało b n ym nakryty,

Ja m z a w a rł zm ysły w o k ro p n ej cie m n o śc i,
Ty m a s z z w iąz a n e ręce, ja , w o ln o ści
Zbyw szy, m a m ro z u m ła ń c u c h e m powity.
Ty je d n a k m ilczysz, a m ój język kwili,

Ty n ic nie czujesz, ja cie rp ię ból srodze,
Tyś jak lód, a ja m w p iekielnej śrzeżodze1.
Ty się rozsypiesz p ro ch e m w m ałej chw ili,

Ja się n ie m og ę, s ta w sz y się żyw iołem
W ie c z n y m m ych ognió w , ro z syp ać p o p io łe m .2
U zu pełn ij notatkę na te m a t w iersza Ja n a Andrzeja M orsztyna, tak aby była prawdziwa. / 9

Zaznacz w ła śc iw ą inform ację.
W ie rs z M o rsztyna jest sonetem / pieśnią / trenem , a o jego barokowym charakterze św iadczy w ystępow anie
rym ów dokładnych / konceptu / ujawnionego podmiotu lirycznego. A b y dokładnie zaznaczyć adresata w tekście,
podm iot liryczny wykorzystuje wyliczenia / anafory / metafory, św iadczące o tym , że utwór reprezentuje poez ę
m arynistyczną / m arinistyczną / mamerystyczną.
śrzeżoga - upał.
; Jan Andrzej Morsztyn, Poezje wybrane, Warszawa 1976.
61. Oświecenie 201
51. Oświecenie
E Oświecenie - inspiracje i nazwa
Ź ró d ła , w z o ry , in sp iracje N azw a
termin oświecenie (niem. Aufkltirung) upowszech- :

1* antyk
mony najpierw w Niemczech, a potem w całej Europie
I ■ 'enesans
oświecenie we Francji - nazywane też wiekiem filozo
- lozofia X V II w : Kartezjusz i john Locke
fów, a w Anglii - wiekiem rozumu
□ K a l e n d a r iu m e p o k i
1795- III rozbiór

Rzeczypospolitej 1797 - utworzenie 1807-1815
1764-1795 - panowanie 1789-1799 - Wielka Legionów Polskich - Księstwo
Stanisława Augusta Poniatowskiego Rewolucja Francuska w e Włoszech Warszawskie
1760 1770 1800 1810 1820
BW — PW j m e i
1787 - konstytucja 1796-1814
1765 - otwarcie Szko ły/
Rycerskiej, Teatru Stanów 1794-insurekcja -w ojny
Narodowego, założenie Zjednoczonych kościuszkowska napoleońskie
„M onitora" 1815 - kongres
1788-1792 1793 - II rozbiór wiedeński,
1772 - 1 rozbiór
- Sejm Wielki Rzeczypospolitej utworzenie
Rzeczypospolitej
1792 - konfederacja Królestwa
1773 - Komisja 1791 - Konstytucja
3 maja targowicka Polskiego
Edukacji Narodowej
D C z a s t r w a n i a o ś w i e c e n i a w P o ls c e
Badacze uznają, że początek polskiego oświecenia przypada na lata czterdzieste X V III w. W 1740 r. w Warszawie
założono Collegium N obillium , a w 1747 r. z inicjatywy braci Załuskich powstała pierwsza biblioteka publiczna.
Rozkwit epoki wiąże się z panowaniem ostatniego króla Polski - Stanisława Augusta Poniatowskiego (czasy stani
sławowskie). Za um owny koniec oświecenia uznaje się rok 1822 (wydanie Ballad i romansów Adam a Mickiewicza).
Światopogląd oświecenia
M yśliciele XVIII-wieczni za główny cel postawili sobie
ośw iecanie umysłów, walkę z ciem notą i zabobonem
oraz z nietolerancją i niesprawiedliwością.
O św ie ce n io w i filozofow ie łączyli na o g ó ł em piryzm
z racjonalizm em , w ych od ząc z założenia, źe wiedza
m usi pochodzió z doświadczeń zm ysłowych (sensu- : r
; .i
alizm ), które stają się w pełni w a rto ścio w e dopiero
wówczas, gdy zostaną zapam iętane i poddane rozu
m è •
m ow ej analizie.
O bok deizmu, czyli poglądu, że Bóg istnieje, ale jego
loseph Wright of Derby, Eksperyment z ptakiem w pompie
roia ogranicza się do aktu stworzenia, pojaw ił się ate- powietrznej, 1768
izm. Ateiści, czyli ci, którzy negowali istnienie Boga,
byli w yznaw cam i materializmu. Oświecenie to epoka, w której uczyniono wielkie postępy
W życiu sp o łecznym , gosp odarczym i politycznym w dziedzinie nauk przyrodniczych i matematycznych
(np. Izaak Newton sformułował prawo powszechnego
m ia ł panować liberalizm, czyli w olność i niezależność.
ciążenia), dokonano wielu odkryć i wynalazków.
Dynamicznie rozwijała się technika, np. wynaleziono
mechaniczne krosna i skonstruowano piorunochron.
□ Filozofia i m yśl społeczno-polityczna
John Locke (1632 1704) angielski filozof, p rekusor oświecenia, zwolennik empiryzmu. Uważał, że w ludzkim urn.
śle nie mogą istnieć jakiekolwiek wrodzone idee. Jest on jak czysta tablica (łac. tabule rasa), zapełniająca się dopiero
przez doświadczenia
Monteskiusz. Charles de Montesquieu (1689-1755) francuski fi ozof sformułował słynną koncepcję trójpodziału
władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Taki podział władzy do dziś jest podstawą ustroju wszystkich
państw demokratycznych. Praw a naturalne (np. do życia, wolności, własności) są, według mego, niezmienne
i jednakowe we wszystkich społeczeństwach; prawa społeczne i polityczne natom ast muszą być zgodne z „duchem
narodu", który je tw'orzy
W olter, Voltaire, właśc. Franęois-Mare Arouet (*694-1778) - francuski filozof, publicysta, historyk, poeta, prozaik,
dramatopisarz. Nie stworzył spójnego systemu filozoficznego, swoje poglądy często przekazywał w formie literackie
(np. w powiastce filozoficznej Kar.ayd, czyli optymizm).
Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) - francuski filozof zakwestionował optymistyczną wiarę, że w historycznym

rozwoju ludzkości dokonuje się ciągły postęp w e wszystkich dziedzinach życia
Im m anuel Kant (1724 1804) niemiecki filozof zakładał istnienie w ludzkim umyśle pewnych wrodzonych form
poznania wyprzedzających jakiekolwiek doświadczenie
T Libertynizm (w o ln o m yślicielstw o )
R u ch u m ysło w y rozw ijający się w e Francji w X V III w. zm ierzający d o o d rzu cen ia w szelkich autorytetów
i zasad krępujących um ysł człowieka. Libertyni propagowali sceptyczny i racjonalny stosunek d o rzeczywisto- j
ści, atakowali K o ś ció ł i religię, postulowali rozluźnienie norm m oralnych i obyczajowych. Niektórzy pisarze
(np. markiz, d e Sade) i myśliciele doprowadzili poglądy libertyńskie do skrajności, głosząc ideę w olności abso- j
¡utnej - odrzucenia wszelkich norm i zasad.
H Centra kulturalne, instytucje

■ W Europie nadal dom inow ała Francja, w której ukształtować się klasycyzm, główny nurt w sztuce oświeceń ,
Filozofii i myśli społecznej ton nadawali francuscy encyklopedyści. Pod koniec X V III w. idee rewolucji fran
cuskiej rozprzestrzeniły się niem al w całej Europie. W id o czn y był wzrost znaczenia Anglii, w której działa'
prekursor oświecenia Jo h n Locke i w której rodziła się nowoczesna powieść.
Ogród w stylu francuskim O gród w stylu angielskim
W XVIII w. powszechne stało się zakładanie ogrodów francuskich, terenów uporządkowanych, z daleką perspektywą
i z roślinnością formowaną we wzory lub bryty geometryczne. Przeciwieństwem był ogród angielski, imitujący dziką,
tajemniczą naturę, pozornie nietkniętą ręką ogrodnika.
a W Polsce za sprawą Stanisława Augusta Poniatowskiego centrum cywilizacyjno-kulturalnym stała się Warszawa.
Z inicjatywy króla zaczęto wydawać czasopisma „M onitor” oraz „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, założono scenę
narodową (zob. 10. Teatr), Szkołę Rycerską, rozpoczęła działalność Komisja Edukacji Narodowej Król był m ecena
sem pisarzy, artystów, uczonych, finansował budowę wielu gmachów. Rozbudował Zam ek Królewski, ufundował
pałac Na Wodzie w' Łazienkach. Zgrom adził wokół siebie najwybitniejszych pisarzy (słynne obiady czwartkowe)
w ię c e j na w w w . z d a s z .t o
61. Oświecenie
| * Konkurencyjny ośrod ek kulturalny, w którym propagow ano sen tym en talizm , stworzyli w swojej rezydencji
.. P u ła w a c h książęta Czartoryscy. Z o rg a n iz o w a n o tam teatr, z a p rasz an o p o e tó w {Fran ciszka D ionizego
K niaźnina, Ju lia n a U rsyn a N ie m c e w ic z a ), a księżna Izabela założyła Św ią ty n ię Sybilli - p ierw sze w kraju
m uzeum g rom adzące pam iątki narodow e. W puławskich dobrach p o w stał rów nież park w stylu angielskim .
Sztuka oświecenia
Q K la s y cy z m
ny kierunek w sztuce ośw iecenia naw iązujący d o w zo ró w an-
h, ukształtowany w X V II w. w e Francji i rozwijający się w XVI11 w.
j Europie. Klasycyzm cechują: harm onia, ład, symetria, statyka
n ia s t d yn am izm u , o szczęd no ść wyrazu, idealizacja.
Panteon w Paryżu, 1758-1789
Panteon został zbudowany w stylu neoklasycznym

jako kościół św. Genowefy. Obecnie pełni funkcję
mauzoleum wybitnych Francuzów.
Cechy sztuki klasycyzmu
Architektura * kopiowanie elem entów architektury starożytnej

stosowanie greckich porządków architektonicznych: doryckiego, jońskiego, korynckiego
budowle wznoszone na planie zwartym: koła lub prostokąta
dom inacja fasad o liniach prostych, oszczędne stosowanie zdobnictwa, używanie jasnych barw
stosowanie kolumnad i kolumnowych portyków ze zwieńczeniem w postaci trójkątnego frontonu
Rzeźba kompozycja statyczna, naturalne proporcje ciała, rzadkie stosowanie polichromii (malowanie
rzeźb), miękka, płynna linia, twarze najczęściej pozbawione emocji, współczesne postacie poka
zywane w antycznych szatach, kopiowanie antycznych kompozycji
tematyka: mitologiczna, alegoryczna, portretowa, pejzaż miejski - weduta
M alarstw o unikanie kontrastów kolorystycznych i światłocieniowych, gładka faktura bez śladów pędzla,
idealizacja (idealne proporce), kształty ważniejsze niż barwa
«=tematyka: mitologiczna, pasterska, historyczna, portrety
□ Rokoko
S ty l p lastyczn y ch arak teryz u jący się s w o b o d n y m uży
ciem falistych, lekkich, płynnych, niesym etrycznych form
ornam entacyjnych, w p ły w e m m o tyw ó w chińskich, skłon
n o śc ią d o m in ia tu ry z a c ji. W y s tę p o w a ł w m a la rstw ie ,
architekturze, rzeźbie, sztuce zdobniczej, m eblarstw ie.
7/ m alarstw ie historię w y p a rły sceny p asterskie i m ito
logiczne. O b o w iąz yw ały sub telno ść i finezja. Styl w nętrz
radosny, jasny, w ysublim ow any, operujący bielą i złotem .
Sty! ten, pod obn ie jak w baroku, o p ie ra ł się na zasadzie
przeciw ieństw . .
François Boucher, Diona wychodząca z kąpieli, 1742
0 L it e r a t u r a o ś w ie c e n ia
□ N a jw y b itn ie js i t w ó r c y i ich dzieła
Literatura obca
Francja
Wolter Kandyd, czyli optymizm (powiastka filozoficzna), Listy o Anglikach (listy filozoficzne),
Traktat o tolerancji (traktat filozoficzny)
Denis Diderot Kubuś Fatalista ijego pan (powiastka filozoficzna)
jean-Jacques Rousseau Nowa Heloiza (powieść epistolarna), Umowa społeczna (traktat)
Pierre de Beaumarchais Cyrulik sewilski, Wesele Figara (komedie)
Anglia
Daniel Defoe Przypadki Robinsona Crusoe (powieść)
Jonathan Swift Podróże Guliwera (powieść)

i
Literatura polska
Stanisław Konarski O poprawie wad wymowy (rozprawa dydaktyczna), O skutecznym rad sposobie
(rozprawa polityczna)
^ ■ » 1 »m W mM « --------- . | - ----, » — -------------------- --- — m mm . - __ . , , — 1
Ignacy Krasicki Pijaństwo, Żona modna, Do króla, Świat zepsuty (satyry), Ptaszki w klatce, Wół
minister (bajki; zob. 72. Ignacy Krasicki ~ wybrane bajki), Myszeida, Monachomachia
(poematy heroikomiczne), Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, Pan Poastoli
(powieści), Hymn do miłości ojczyzny (wiersz)
Adam Naruszewicz Chudy literat (satyra)
Stanisław Trembecki bajki, Oda nie do druku, Sofjówka (poemat opisowy)
Franciszek Zabłocki Fircyk w zalotach, Sarmatyzm (komedie)

1 i ---- --- --- --- - --- -„ . . - -- -- - --- -____
Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła (komedia)
Franciszek Karpiński Do Justyny Tęskrość na wiosnę, Laura i Filon (sielanki). Pieśni nabożne, m.in.: Pieśń
o narodzeniu Pańskim ( Bóg się rodzi), Kiedy ranne wstają zorze..., V/szystkie nasze
dzienne sprawy...
Józef Wybicki Pieśń Legionów Polskich we Włoszech (wiersz)
Wojciech Bogusławski Krakowiacy i Górale (opera)
Stanisław Staszic Uwagi nad życiem Jan a Zamoyskiego (traktat biograficzny)
Hugo Kołłątaj Listy Anonima (traktat epistolarny), Prawo polityczne narodu poiskiego, czyli układ
rządu Rzeczypospolitej, O ustanowieniu i upadku konstytucji polskiej 3 maja 1791
(publicystyka)
^—-- — --- — *
□ Ig n a c y K ra sick i, S a ty ry (1799)
Satyry nawiązywany do wzorów klasycznych. Podejmowały tematy obyczajowe, społeczne i polityczne, piętnowały
złe nawyki, prywatę, uleganie m odom , życie ponad stan, pijaństwo, sarm acką m egalom anię. Jednocześnie
głosiły pochwałę cnoty, umiarkowania, rozwagi, trzeźwości. *1
□ Ig n a c y K rasicki, H ym n do m iło ści ojczyzny (1755)

Oficjalna pieśń Szkoły Rycerskiej, w której kształcił się m.in. Tadeusz Kościuszko. Utwór ma wymowę patriotyczną: dla
ojczyzny warto cierpieć, a nawet umrzeć. Wyraża przekonanie, że przywiązanie do kraju jest cechą ludzi szlachetnych.
61. Oświecenie 205
□ Józef Wybicki, Pieśń Legionów Polskich we Włoszech (Mazurek Dąbrowskiego), 1797

tor m elodii - nieznany •czerp ał inspirację z ludowych m azurków z Podlasia. Sło w a przyw oływ ały wielkich
h ateró w przeszłości (h etm an a Stefan a Czarnieckiego) i ów czesnych cz asó w (N a p o le o n a B o n ap arte ). Po
.•/kroczeniu wojsk napoleońskich na ziem ie polskie pieśń stała się oficjalnym hym nem Księstwa Warszawskiego.
O d 1927 r. jest hym nem Polski.
□ Se n ty m e n ta liz m
Prąd um ysłow y i literacki będący konkurencją w o b e c św iatopoglądu, estetyki i literatury klasycyzm u. Przejaw iał
się głów nie w literaturze i obyczajowości.
Dla sen tym en talistów pod staw ow ym źródłem w iedzy o świecie było p oznanie zm ysłowe. N ie postrzegali om
św iata jako m iejsca pełnego ła d u i harm onii (klasycyzm ), ale widzieii narastające konflikty i napięcia m ające
św iadczyć o kryzysie m oralnym ówczesnej cywilizacji. Przyczyrę upadku upatrywano w odejściu od stanu natu
ralnego. Sentym entaliści wierzyli w e w rodzoną dobroć człowieka, rozum zastąpili sercem , eksponowali uczucia.
Przedstaw iciele: Jean-Jacques Rousseau (N ow a H eloiza), w Polsce Franciszek Karpiński, który stw o rzyłw zór
osobistej liryki bezpośredniego w yzn an ia ( Lauro i Filon).
□ W zorce i a n tyw z o rce osobow e
Wzorce Antywzorce
patriota o b yw ate l (sarm ata oświecony) człowiek sarm ata - człowiek odznaczający się konserwaty
uczciwy, prawy, szlachetny, bezinteresowny, kochający zmem, megalomanią narodową i stanową, ksenofo
swoją ojczyznę, przywiązany do tradycji, skłonny do bią. prostactwem, warcholstwem, brakiem poszano
poświęceń dla dobra ogółu wania dla prawa, kłótliwością, chełpliwością, skłonny
Przykłady: Walery i jego ojciec (Julian Ursyn Niemcewicz, do nadużywania alkoholu
Powrót posła) Przykłady: Ignacy Krasicki, Pijaństwo, Do króla, Mikołaja

Doświadczyńskiego przypadki; Starosta (Julian Ursyn
Niemcewicz, Powrót posła)
uczony - racjonalista odrzucający wszelkie przesądy, fircyk lub dam a m odna - osoba bezkrytycznie zapa
tolerancyjny, ciekawy świata, wykształcony, wierzący trzona w modę, rozrzutna, zarozumiała, egoistyczna,
w siłę nauki i postęp, patrzący z dystansem na rzeczy obojętna na sprawy społeczne i polityczne
wistość, szanujący prawo Przykłady: Franciszek Zabłocki, Fircyk w zalotach; Ignacy
Przykłady: Stanisław Trembecki, Oda nie do druku; Adam Krasicki, Żona modna
Naruszewicz, Balon
U Przykład
o jakie zarzuty zo stały postaw ione polskiej szlachcie w podanym fragm encie tekstu H u g o n a Kołłątaja? Prze
kształć cytat, używając w sp ółczesnej polszczyzny.
„P o la c y są narodem barbarzyńskim , nie um ieją się m iędzy sobą zgodzić, nie um ieją być praw u posłuszni
[...], pragną w o ln o ści, nie znają się na niej, są d e s p o ta m i nad p o sp ó lstw em [...]”.
H ugo Kołłątaj, Odezwa do depuiacji konstytucyjnej (fragmenty)
O d p o w ied ź : Polacy nie potrafią korzystać ze zdobyczy cywilizacji, są skłonni d o konfliktów, nie respektują
prawa, pragną w o ln o ści, ale nie rozum ieją jej istoty, stosują przym us w o b ec ludzi niższych stanem .
□ M o ty w y
s postęp, nauka (encyklopedia francuska, Julian Ursyn N iem cew icz, Powrót posła)
■ utopia (Wolter, Kandyd, czyli optymizm; Ignacy Krasicki, M ikołaja Doświadczyńskiego przypadki)
ej m iło ść d o ojczyzny (Ig n a cy Krasicki, H ym n do m iłości ojczyzny; Jó z e f W yb ick i Pieśń Legionów Polskich
we Włoszech)
o egzotyczna p odróż (W olter, Kandyd, czyli optym izm ; Jo n a th a n Sw ift, Podróże G uliw era; D an iel Defoe,
Przypadki Robinsona Crusoe)
o m iło ść sentym entalna ()ean-)acques Rousseau, Nowa Heloiza; Franciszek Karpiński, Laura i Filon)
h t t p :/ / v A v w p b i.e d j.p i/ [dostęp ;4.(X 2014 r ]
Rola artysty w oświeceniu

niu
- 1
- ........................................ .........................
r______________ i_______________________________ _
w klasycyzmie w sentymentalizmie
» bawiąc, uczyć n budzić uczucia

b wychowywać o ukazywać przyrodę
b dawać rozrywkę e docenić kulturę ludową
................... ■■ — — ------- --------------------------- f
Co nam zostało z oświecenia

W następnych epokach różnie traktowano dorobek oświecenia. Rom antycy odrzucili ośw ieceniow y racjonalizm
na rzecz poryw ów serca, aie pozytywiści pow rócili d o w ielu idei epoki rozum u. G łosili szacunek dla nauki i e d u
kacji (np. w ośw ieceniu p o w stały pierw sze utwory przeznaczone specjalnie dla dzieci, a pozytywiści rozwinęli
tę d ziedzinę p iśm ien n ictw a).
W s p ó łc z e śn ie w państw ach dem okratycznych korzysta się ze zdobyczy ośw iecenia, takich jak: praw o wyborcze,
tró jp o d z ia ł władzy, w o ln o ś ć sło w a , rozdział K ościo ła o d p aństw a. P o w sz e ch n ie je st zn a n e h a sło rew olucji
francuskiej: ró w n ość, w o ln o ść, braterstwo. W języku na stałe zakorzeniły się słow a i pojęcia z tam tej epoki,
np. jabłko N ew to n a, liliput, guliwer, gilotyna, sentym entalizm .
■ Przykłady nawiązań i kontynuacji
Literatura Stanisława Przybyszewska, Danton

Jan Lechoń, Kniaźnin i żołnierz, Pogrzeb Stanisława Augusta
Maria Pawlikowska-)asnorzewska, Laura i Pilon
Konstanty Ildefons Gałczyński, Grób Krasickiego
Czesław Miłosz, Piosenka pasterska
Mieczysław Jastrun, W Puławach, Pijaństwo
Jarosław Marek Rymkiewicz, Czym jest klasycyzm?
Zbigniew Herbert, Dlaczego klasycy, W ilk i owieczka, W iatr i różo
M a larstw o jan Matejko, Konstytucja 3 maja

Giorgio de Chirico, Niepokój poety,
Pieśń miłosna
René Magritte, Perspektywa: „Madam e
Recamier" Dawida
Jan Matejko, Kościuszko

pod Rocławicomi, 1888
Architektura Bauhaus
konstruktywizm
Adam Ballenstedt, Bazylika św. W in
centego a Paulo w Bydgoszczy
John Russell Pope, Jefferson

Memorial w Waszyngtonie,
1938-1947
61. O św iecenie 207
itektura ogród francuski, ogród angielski

ów
nych
muzyka do hymnu Unii Europe|skiej Oda do radości (powstała na przełomie

ka
oświecenia i romantyzmu)
Van M orrison, album Enlighment
Roger Waters (zespół Pink Floyd), opera ęa ira nawiązująca do rewolucji .rancuskiej
Tom Jones, reż. Tony Richardson, 1963

Rękopis znaleziony w Saragossie, reż. Wojciech jerzy Has, 1965
O , Lucky Man\, reż. Lindsey Anderson, 1973 (nawiązanie do powiastki filozoficznej)
Zeiig, reż. W oody Allen, 1982 (nawiązanie do powiastki filozoficznej)
Danton, reż. Andrzej Wajda, 1983
Amadeusz, reż. M ilos Forman, 1984
Niebezpieczne związki, reż. Stephen Frears, 1988
Ostatni Mohikanin, reż. Michael M ann, 1992
Jefferson w Paryżu, reż. Jam es Ivory, 1995
Robinson Crusoe, reż. Rod Hardy, 1997 ^
Cast away - poza światem, reż. Robert Zemeckis, 2000
M aria Anton/na, reż Sofia Coppola, 2006
Pachnidło: historia mordercy, reż. Tom Tykwer, 2006
Teatr Teatr Narodowy w W arszawie - kontynuacja sceny narodowej (od 1765)
Polska Akadem ia N auk (P A N ) - kontynuacja Towarzystwa Przyjaciół Nauk, które potem przekształ
Nauka
ciło się w Polską Akadem ię Um iejętności (P A U )
Zadanie
• » Z a d a n ie 1.
Ig n a cy K rasicki
Dewotka
D e w o tce słu ż e b n ica w c z y m siś przew in iła

W ła ś n ie n a te n cz a s, kiedy p a cie rz e kończyła.
O b ró c iw s z y się p rzeto z g n iew e m d o dziew czyny,
M ó w ią c w ła ś n ie te sło w a : „... i o d p u ś ć n a m winy,
ja k o m y o d p u s z c z a m y ” - biła bez litości.
U ch o w a j, P a n ie Bo że, takiej p o b o ż n o śc i.1
O ce ń p raw d ziw o ść każdego zdania.

Zaznacz P, jeśli jest praw d ziw e lub Y, jeśli je st fałszyw e.
I. Ignacy Krasicki w Dewotce atakuje zasady w ary katolickiej. p / F

II. Przed staw io n y fra g m e n t zach o w u je zasady satyry obyczajowej. P /F
III. W Dewotce m ożna dostrzec przejaw y o św iecen io w e g o antykierykalizm u. P /F
IV. Krasicki narusza zasady d eco ru m , bo o sp raw ach błahych pisze stylem w ysokim . P /F
V. Krasicki opisuje w Dewotce zachow anie postaci sarkastycznie i złośliw ie. P /1
V I. W przytoczonym fragm en cie Dewotki Krasicki stosuje kom izm postaci. P /F
VII. W p od anym tekście słow a m odlitw y nie pełnią funkcji charakteryzow ania postaci. /l
Ignacy Krasicki. Bajki, Warszawa 1984.
w ię c e j n c W W W .Z D A SZ .T O
62. Romantyzm
□ Romantyzm - inspiracje i nazwa

1 m— — ■■■ » » ! ■I . ^ ^ ^ MM
11 *
Nazwa
antyk grecki
* Biblia od francuskiego słowa romantisme, pochodzącego od
łacińskiego romanticus 'niezwykły' lub romar.us ‘rzymski’
średniowiecze
Term nem lingua romana 'język rzymski’ określano'me
■ teatr elżbietański klasyczną łacinę, ale język prowincji rzymskich, w którym
barok ta ła c n a mieszała s.ę z językami galickimi i germański
Orient (Bliski Wschód) mi. Pisano w nim utwory nazywane romancami
kultura ludowa, folklor (albo rom ansami), przedstawiające niezwykłe, fanta
styczne przygody. Określenia romantyczny używano
początKowo w odniesieniu do tych utworów, a później -
:a<że 00 Podobnych dzieł (np. dramatów W illiam a Szek
spira). Poniev;aż fascynowały one artystów z przełomu
X V III i X IX v/., zaczęto nazywać ich romantykami, a całą
epokę - romantyzmem
□ K a le n d a r iu m e p o k i
1830-1831 1853-1856
1825 - powstanie 1861-1865 - wojna
- powstanie - wojna
dekabrystów w Rosji secesyjna w Stanach
listopadowe krymska Zjednoczonych
1810 1820 \ 1830 1840 1850 1860 1870 1880
1822 Ballady
1 1 ! ■
\1829 - koronacja 1848-1849
i romanse Adama 1863-1864 - powstanie
cara Mikołaja I
Mickiewicza - Wiosna styczniowe
na króla Polski
Ludów
w Europie
1846-rabacja galicyjska
pod wodzą Jakuba Szeli
Theodore Gericault, Tratwa „Meduzy”, 1819
Obraz, przedstawiający scenę pełną grozy

i przerażenia, jest romantycznym manifestem przeciw
niesprawiedliwości. Nawiązuje do autentycznego
wydarzenia - zatonięcia francuskiego statku „Meduza".
Uratowali się jedynie oficerowie, pozostawiając
resztę załogi bez pomocy. Uznaje się, że obraz
jest alegorią tragizmu ludzkiego losu.
Światopogląd romantyzmu
62. Rom antyzm 209
□ Filozofia i m yśl społeczno-polityczna
G e o rg W ilh e lm F rie d ric h H e g e l (1770 1831)

twierdził, że świat jest logicznie skonstruowany i nic me dzieje się
w nim przypadkowo, ponieważ rzeczywistością rządzi rozum, który jest obecny w każdym bycie. Historię postrze
gał jako logiczny proces ewolucji ducha dziejów. Wojny, przewroty, bunty i rewolucje są koniecznymi elementami
rozwoju, prowadzą bowiem do zburzenia starych form, aby na ich gruzach m ogły powstać formy nowe, stanowiące
ściślejsze połączenie ducha i bytu
Jo h a n n G o ttlie b F ic h te (1762 -1814) - uważał, że pierwszą postacią bytu nie była materia. lecz czyn, którego wytwo
rem jest świat
W ilh e lm F rie d ric h Jo s e p h v o n S c h e llin g (1775-1854) twierdził, że to nie człowiek, ale natura kreuje rzeczywistość
Ö M o d e le ro m an tyz m u
■ M odel europejski - rom antyzm uniwersaiistyczny, w którym nacisk zo stał położony na problem y filozoficzne,
m oraine i estetyczne.
b M o d e l polski - ro m an tyzm narodowy', w którym d o m in o w a ły zagadnienia polityczne, niep odległościow e
: społeczne. Szlachecko-niepodległościowy rodow ód polskiego rom antyzm u zd ecyd o w a ło jego oryginalności.
Polski patriotyzm rom am yczny p o leg ał na uczynieniu z idei ojczyzny spraw y osobistej oraz na utożsam ieniu
in teresó w narodow ych z życiem jednostki.
■ Centra kulturalne, instytucje
■ Początki ro m an tyzm u są zw iązan e z okresem burzy i nap oru (n ie m . Starm and Drang Periode) w N ie m
czech. Tam ukazały się utw ory m ające duży w p ły w na europejską literaturę ro m an tyczną - np. Cierpienia
młodego Wertera Jo h a n n a W o lfganga G o eth e g o i Zbójcy Friedricha Schillera. D ru g im ośrodkiem , skąc idee
ro m an tycz n e przenikały d o innych krajów europ ejskich, była Anglia, gdzie działali G e o rg e G o rd o n Byron
i W alter Scott. M niejszy w p ły w na literaturę i kulturę m iała w tej epoce Francja.
■ D la Polaków w ażnym ce n tru m kulturalnym były W arszaw a i W iln o . W okresie po p ow staniu listopadow ym ,
podczas W ie lk ie j E m ig ra c ji, o śro d kiem polskiej kultury s ta ł się Paryż. T am zam ieszkali m .in.: A d a m M ic
kiewicz, Ju liu sz Słow acki, Cyprian Kam il N o rw id , Fryderyk C h o p in . W H o te lu Lam b ert książę A d a m Jerzy
Czartoryski utw orzył sie cz ib ę stronnictw a konserw atyw nego.
□ Szk o ln ictw o
D u żą rolę w rozwoju polskiego rom antyzm u o d eg rał U n iw e r s y t e t W ile ń s k i, który w latach 1803- -1832 przeżywał
okres św ietności. B y ł w ó w czas największą szkołą w yższą w cesarstw ie rosyjskim i cieszył się d u żą autonom ią,
językiem w ykład ow ym był polski. Praco w ali tam znani uczeni, tacy jak Jan i jędrzej Sniadeccy, Jo ach im Lelewel.
Uczelnię tę ukończyli m .in. A d a m M ickiew icz i Juliusz Słowacki. Działały tam tajne związki studenckie (filom aci,
filareci, p ro m ien iści).
□ S a l o n y li t e r a c k i e
D uże znaczenie w życiu kulturalnym m iały organizow ane na w zó r francuski s a lo n y lite ra c k ie . Zn am naślacow cy
tej m ody to Sa lo m e a Bćcu, m atka Juliusza Słow ackiego, oraz gen. W in c e n ty Krasiński, ojciec Z yg m u n ta Kra
sińskiego (opisany przez M ick iew icza w scenie Saion warszawski w III części Dziadów).
□ C e n z u ra
W zabo rze rosyjskim działała cenzu ra prew encyjna. Każda publikacja m u siała zostać zaakcep tow ana przez
urzędnika cen zo ra. W ie le utworów, szczególnie p o upadku p o w sta n ia listo p ad o w eg o (n p . Kordian Juliusza
Słow ackiego, Dziady A d a m a M ick iew icz a), me m ogło być d rukow anych w tym zaborze. W zabo rze pruskim
z kolei istn iała ce n z u ra rep resyjna. N ie p ra w o m y ś ln e publikacje były konfiskow ane, a w y d a w cę skazyw ano
na zap łacen ie grzywny lub na karę w ięzienia.
IX. HISTORIA LITERATURY
Architektura
terenów zielonych
W illia m Turner, Śnieżyca, 1842
A rtysta m a lo w a ł głów nie rom antyczne pejzaze.

lego najsłynniejsze obrazy to m .in. S ta te k niew olniczy,
Deszcz, p a ra , szybkość czy Zach ód słonco. M alarz
uchodzi za prekursora im presjonizm u.
■ Literatura romantyzmu
□ N a jw y b itn ie js i t w ó r c y i ich d zieła
Anglia
Pieśni szkockiego pogranicza, Rob Roy. Narzeczona z Lammermooru (powieści)

Walter Scott
Giaur (powieść poetycka). Wędrówki Childe Harolda (poemat dygresyjny)
George Gordon Byron
Francja
Cromwell (dram at). Nędznicy, Katedra M arii Panny w Paryżu (powieści)

Victor Hugo
Spowiedź dziecięcia wieku (powieść)

Alfred de Musset
62. Romantyzm 211
K
Niemcy
J
Wolfg ang Goethe Cierpienia młodego Wertera (powieść epistolarna), haust (dramat)
Friedrich Schiller Zbójcy (dramat)
Rosja
1 -----
-------- ---- —........-............
Aleksander Puszkin Eugeniusz Oniegin (poemat dygresyjny)
Stany Zjednoczone
f ■ " w
Fdgar Allan Poe Studnia i wahadło (opowiadanie), Kruk (poemat)
Polska
Antoni Malczewski Maria (powieść poetycka)
Adam Mickiewicz Oda do młodości (wiersz - manifest pokoleniowy), Romantyczność (ballada),

Dziady, cz. II (zob. 73. Adam Mickiewicz „Dziady", cz. li),
Dziady, cz. III (zob. 74. Adam Mickiewicz - „Dziady", cz. III) - dramaty romantyczne,
Pan Tadeusz (zob. 75. Adam Mickiewicz - „Pan Tadeusz") - epopeja narodowa
^ ^ ^ ^ >nj.i ji ■“ *1
Juliusz Słowacki Kordian (dramat romantyczny), Testament mój (lin/k), Grób Agamemnona (fragment
poematu dygresyjnego), Beniowski (poemat dygresyjny)
i 11 '
Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia (dramat)
Cyprian Kamil Norwid Fortepian Szopena (liryk), Promethidion (traktat poetycki), Bema pamięci żałobny
rapsod (liryk)
k jó z e f Ignacy Kraszewski Stara baśń (powieść)
Aleksander Fredro : Zemsta (zob. 77. Aleksander Fredro „Zem sta"), Śluby panieńskie, Damy i huzaty.
Pan Geldhab, Ma(ż i żona, Dożywocie, PanJowialski (komedie)
: M a n ifest p ro g ra m o w y rom an tyzm u

ważniejszym m a n ife ste m ro m an tyz m u polskiego jest ballada Rom antyczność
ma M ickiew icza (1822). je st to utwór programowy, ponieważ:
-prowadza m otyw kultury ludowe; (bohater, wierzenia, sceneria),
:d w o łu je się c o wiary w obcow anie św iata żywych i zm arłych,
tyczy opow ieści o niespełnionej, nieszczęśliwej m iłości,
kazuje na inspirację tw órczością W illia m a Szekspira,
bilituje szaleństwo,
rzuca racjonalne widzenie świata.
Antoni Kurzawa, Mickiewicz budzący

geniusza poezji, 1895
I W k rz y w y m z w ie rc ia d le
* w a ł d o tradycji oświeceniowej, a stare konwencje w yp ełniał w spółczesną sobie tem atyką i realiam i. Pod-
B- gdy większość tw órców ubolewała nad upadkiem ojczyzny i szukała dróg d o odzyskania niepodległości,
f c 'o z wdziękiem i dow cipnie w ykpiw ał narodow e wady. Autorow i Zemsty zarzucano uleganie pseudokla-
F- ■rn gustom i brak patriotyzm u. Szczególnie dotknęły rom antyków Śluby panieńskie, w których Fredro
- 'fun kcjo n u jącąó w cześn ie konwencję nieszczęśliwej m iłości. O derw anem u od rzeczywistości Gustawowi
Dziadów A d am a M ickiew icza przeciw staw ił pełnego radości życia G u cia, a łzaw ego Albina uczynił
¿turą rom antycznych kochanków.
y/ięcej na W W W .ZDASZ.TO
-
!=J Rola twórcy i twórczości

Rom antyzm to okres skrajnego in d y w id u a liz m u w sztuce. Twórcy rom antyczni uw ażali, że ich wyobraźnia
i fantazja me m og ą być skrępow ane żadnym i ograniczeniam i. Tw órczość to czysta kreacja, wizja, m iesza
nie św iata rzeczywistego ze ś w ia te m fa n ta s ty c z n y m , o dw oływ an ie się d o snu, m arzeń. M o to rem działania
tw órcy i stw orzonego przez niego bohatera był najczęściej b u n t przeciw zastanej rzeczywistości, norm om
i konw enansom . Artyści rom antyczni przedstawiali silne uczucia, bohaterów egzaltowanych, targanych n a
m iętnościam i, skłonnych do bezgranicznych poświęceń. U pow szechnił się m odel tw órcy egotyka, upojonego
w łasną wielkością, przekonanego o boskim pochodzeniu swego taientu, poety pragnącego być wyrazicielem
uczuć i tęsknot większej zbiorowości. W ielu artystów wierzyło w zdolność przepowiadania przyszłości (poeta
wieszcz), w' m ożliwość kontaktowania się ze ś w ia te m nad p rzyrod zon ym . Poeci często m ieli dar improwizacji
- wygłaszania, bez wcześniejszych przygotowań, długich wierszowanych monologów.
.T M o ty w y i tend encje w literaturze rom antycznej

•■W e rte ry z m - postawa bohatera literackiego charakteryzująca się wybujałą uczuciowością, widzeniem świata
przez pryzmat marzeń i poezji, buntem przeciwko konwencjom i norm om m oralnym , pesym izm em , poczu
ciem bezcelowości życia, bólem istnienia prowadzącym d o sam obójstwa.
Przykład: Johann W olfgang Goethe, C ierp ie n ia m łodego Wertera
- B a jro n iz m (b y ro n iz m ) zesp ó ł tendencji literackich, ideowych i obyczajowych związanych z tw órczością

i życiem G eo rg e’a G o rd on a Byrona. Bohater baironiczny to jednostka nieprzeciętna, nieszczęśliwa, skłóco
na z otoczeniem , sam otnie w alcząca o prawa dla innych; buntownik, który sw oim postępow aniem wyraża
protest przeciw panującem u porządkowi społecznem u i norm om m oralnym .
Przykład: George G o rd o n Byron, G ia u r
□ B o h a te ro w ie rom antyczni
Buntow nik - mściciel, skłócony ze światem, czasami zbrodniarz, zdeterminowany w dążeniu do celu
Przykład: George Gordon Byron, G ¡aur
N ieszcz ęśliw y k o ch an e k człowiek wrażliwy, marzyciel, szukający przyczyn własnego nieszczęścia, próbujący popeł
nić samobójstwo
Przykłady: Johann Wolfgang Goethe. Cierpienia m łodego Wertera', Adam Mickiewicz. D ziady, cz. IV
człowiek przeżywający stany szału, obłędu, oderwany cd rzeczywistości, nadwrażliwy samotnik, zatopio
S z a le n ie c
ny w marzeniach lub wspomnieniach, popadający w stany ekstazy i apatii
Przykłady: Adam Mickiewicz, Rom antyczność, D ziady, cz. IV
P ie lg rz ymczłowiek poszukujący miejsca na ziemi, osamotniony wygnaniec tęskniący za ojczyzną

Przykłady: Adam Mickiewicz, Sonety krym skie ; Juliusz Słowacki, Sm utno mi, Boże...] Cyprian Kamil Norwid, Pielgrzym
Poeta wieszcz - artysta, geniusz, duchowy przywódca narodu, indywidualista, człowiek o niezwykłe: mocy, potrafiący
przewidywać przyszłość, wadzący się z Bogiem 4 1
Przykład: Adam Mickiewicz, D ziady, cz. III
Powstaniec - bohater walczący z wrogiem, niezłomny, wytrwały, gotowy do poświęcenia życia

Przykłady: Adam Mickiewicz, Reduta O rdona, Śm ie rć pułkownika: Juliusz Słowacki. Sow iński w okopach Woli
S p is k o w ie c - patriota pragnący poświęcić się za ojczyznę

Przykłady: Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod: Juliusz Słowacki, Kordian
P o s ta ć z lud u - człowiek prosty, prawy wierzący w świat fantastycznych istot i duchów, wierny tradyc,
Przykłady: Adam Mickiewicz, Ballady i rom anse, D ziady, część II
□ Przem iana w ew n ętrzn a
W polskiej literaturze rom antycznej bohaterow ie często przechodzą przem ianę (m etam orfozę). Zazwyczaj
jest to droga od dośw iadczeń osobistych, poszukiw ania szczęścia - także w m iło ści - do pośw ięcenia sie
dla ojczyzny. ^
62. Romantyzm 213
KOCHANEK PATRIOTA
P rz y k ła d y :
h G u staw - Konrad (Adam M ickiewicz, Dziady)

b m łody Kordian - dojrzały Kordian (Juliusz Słowacki, Kordian)
b Jacek Soplica - ksiądz Robak (A dam Mickiewicz, Pan Tadeusz)
O P o g lą d y h isto rio z o ficz n e p o lsk ich ro m a n ty k ó w
□ Mesjanizm - koncepcja rozwinięta po klęsce powstania listopadowego jako próba wytłum aczenia cierpienia
narodu polskiego. Było o no zam ierzone przez Boga, Polska jest bow iem narodem wybranym , m a cierpieć
tak jak Chrystus, by w świecie zapanow ał etyczny ład. Podobnie jak zm artwychwstał Chrystus, Polska odrodź:
s:ę jako m ocarstwo.
Przykład: Adam Mickiewicz, Dziady, cz. III (opow iadanie Sobolewskiego i Widzenie księdza Piotra)
n Prometeizm - postawa buntu przeciw Bogu, siłom natury i skrępowaniu wolności ludzkiego ducha; zgoda
na poświęcenie się, a także sam otne cierpienie za idee i szczęście ludzkości. Nazw a pochodzi od m itologicz
nego Prom eteusza, który przyniósł ludziom ogień i został za to skazany się na niekończące się cierpienia.
Przykład: Adam Mickiewicz, Dziady, cz. III (Konrad)
a W alenrodyzm - postawa człowieka, który poświęcając życie słusznej w alce z wrogiem ojczyzny, ucieka s ę
d o m etod m oralnie nagannych: podstępu i zdrady.
Przykład: Adam M ickiewicz, Konrad Wallenrod (tytułowy bohater)
a Winkelriedyzm - postawa człowieka poświęcającego życie, by dać innym wolność. Polska tak jak Winkelried
ma poświęcić się za inne narody, ale m usi walczyć, nie m oże być bierna. Ta idea m iała być przeciwwagą dla
m esjanizm u (nie należy czekać na mesjasza, lecz walczyć).
Przykład: Juliusz Słowacki, Kordian (hasło „Poiska W inkelriedem narodów ").
Horace Vernet, Polski Prometeusz, 1831
Obraz francuskiego m alarza p ow stał po klęsce

p o w stan ia listopadow ego. O dw ołu je się
do m itu o Prom eteuszu. Czarny orzeł siedzący na piersi
leżącego człow ieka sym bolizuje Rosję.
□ M o ty w y
0 walka (np. Adam Mickiewicz, Dziady, cz. III)
■ w olność (np. Juliusz Słowacki, Hym n - Bogarodzico! Dziewico!)
s nieszczęśliwa m iłość (np. A d a m M ickiewicz, Do M * ** , Dziady, cz. IV)
■ bunt (r.p. Adam Mickiewicz, Oda do młodości)
■ natura (np. Adam Mickiewicz, Sonety krymskie)
a O rient (np. Adam Mickiewicz, Sonety krymskie)
E ludowość (np. Adam Mickiewicz, Romantyczność, Świteź, Świtezianka)
B podróż (np. Juliusz Słowacki, Hym n)
B pielgrzym (np. Adam Mickiewicz, Stepy akermańskie)
s wieszcz (np. Adam M ickiewicz, Dziady, cz. III)
a historia (np. Zygm unt Krasiński, Nie-Boska komedia)
B ojczyzna (np. Adam Mickiewicz, Dziady, cz.
a naród (np. Adam M ickiewicz Dziady, cz.
w ię c e j n a W W W .ZDASZ.TO
O Przykład
» Wyjaśnij dwuznaczność przytoczonych słów pochodzących z wiersza Cypriana Kamila Norwida Fortepian Szopena.
[...] „ C i e s z s i ę , p ó ź n y w n u k u !
J ę kł y - g ł u c h e kamienie:
Ideał - sięgnął b r u k u - - ”.1
O d p o w ie d ź : W zakończeniu w iersza Fortepian Szopena N orw id nawiązuje d o autentycznego zdarzenia gdy

Rosjanie - w odw ecie za czyn patriotyczny Polakó w (zam ach na carskiego generała) - w yrzucili przez okno
na bruk W arszaw y fortepian, na którym w przeszłości gryw ał kompozytor. G łębszy sens zawarty w przytoczo
nym fragm encie utworu polega na tym , źe dla N o rw id a C hopin b ył w cielen iem ideału artysty który potrafił
m istrzowsko łączyć sztukę wysoką z w ątkam i pochodzącym i z tw órczości ludowej.
Co nam zostało z romantyzmu

Tradycja rom antyczna jest w Polsce m o cn o zakorzeniona. Rom antyczny rodow ód m a neorom antyzm (przełom
X IX / X X w .), kam pania w rześniow a, pow stanie warszawskie, wydarzenia z 1968 r., kiedy zdjęcie z afisza Dzia
dów A d am a M ickiew icza w reżyserii Kazim ierza Dejm ka w yw ołało zamieszki studenckie. Rom antyzm utrw alił
w idzenie patriotyzm u jako konieczności pośw ięcenia życia dla dobra ojczyzny.
Rom antyczny duch narodu polskiego jest przedm iotem sporów i analiz (np. A d a m Krzem iński, Czas pom aj
strować przy polskości. Kto ty jesteś}] Ed m u n d Lew andowski, Charakter narodowy Polaków i innych).
W sztuce korzenie rom antyczne m a surrealizm , N o w a Fala, realizm magiczny.
W języku słow nictw o i pojęcia w yw od zące się z rom antyzm u są stale obecne, np.: m ędrca szkiełko i oko, ideał
sięgnął oruku, m ierzyć s iły na zamiary, duch dziejów, rom antyczna m iłość, naród wybrany, Polska Chrystusem
narodów, werteryzm , byronizm , prom eteizm , m esjanizm , w alenroayzm .
□ Przykład y n aw iązań i kontynuacji
Literatura Eliza Orzeszkowa, N ad Niemnem, Gloria uictis

Henryk Sienkiewicz, Latarnik
Bolesław Prus, Lalka
Stefan Żeromski, Syzyfowe prace, Pop:oby
Stanisław Wyspiański, Warszawianka, Wesele, Wyzwolenie
jan Lechoń, Włosy Słowackiego, Grób Agamemnona, Herostrates
Antoni Słonimski, Mickiewicz, Smutno mi, Boże
Kazimierz Wierzyński, Maryla, Epitafium dla filozofa
julian Przyboś, Z rozłamu dwu mórz
Witold Gombrowicz, Ferdydurke
Krzysztof Kamil Baczyński, Historia
Aleksander Kamiński, Kamienie na szaniec
julian Tuwim, Kwiaty polskie
Władysław Broniewski, Ballady i romanse, Wnukowi, Do umarłej
Sławom ir Mrożek, Śmierć porucznika
W isława Szymborska, Prospekt
Anna Świrszczyńska, Bunt
Zbigniew Herbert, Testament
Ernest Bryll, Lekcja języka polskiego - Słowacki
M iron Białoszewski, O tym Mickiewiczu jak go mówię
Andrzej Bursa, Wernyhora
M arian Piecha !,Jeńcy (Nie-Boska komedia)
Arnold Słucki, Norwidowo
john Ronald Reul Tolkien, Władca Pierścieni
Clive Staples Lewis, Opowieści z Narnii
Architektura W neogotyckim pałacu w Opinogórze znajduje się Muzeum Romantyzmu
62. Romantyzm 215
Muzyka konkursy szopenowskie

Jarek Kaczmarski, Ostatnie dni Norwida, Spotkanie z Wallenrodem, Starość Piotra Wysockiego, Mury
Leonard Cohen autor i wykonawca romantycznych ballad
Teatr dramaty romantyczne oraz komedie Aleksandra Fredry stale obecne w repertuarach polskich
teatrów
Film Buntownik bez powoda, reż. Nicholas Ray, 1955

Nosferatu wampir, reż. Werner Herzog, 1979
Lawa. Opowieść o „Dziadach ' Adama Mickiewicza, reż. Tadeusz Konwicki, 1989
Dracula, reż. Francis Ford Coppola, 1992
Wichrowe wzgórza, reż. Peter Kosminsky, 1992
Kadr z filmu Frankenstein,

reż. Kenneth Branagh, 1994
Rozważna i romantyczna, reż. Ang Lee, 1995

Nędznicy, reż. Bille August, 1998
Oniegin, reż. Martha Fienr.es, 1999
Pan Tadeusz, reż. Andrzej Wajda, 1999
Chopin. Pragnienie miłości, reż. Jerzy Antczak, 2C02
Zemsta, reż. Andrzej Wajda, 2002
Duma i uprzedzenie, reż. Joe Wright, 2005
63. Pozytywizm
Pozytywizm - inspiracje i nazwa
Ł antyk
Nazwa
Anglia: epoka wiktoriańska

renesans
Francja: epoka realizmu i naturalizmu (proza)
oświecenie
symbolizmu (poezja)
Niemcy: wiek realizmu i naturalizmu
Polska pod zaborami: pozytywizm
(franc. pos/t,/'pewny', 'ścisły', 'realny', 'rzeczowy')
O K a le n d a riu m e p o k i
1864 - upadek powstania styczniowego

likwidacja autonomii Królestwa Polskiego
powstanie Kraju Przywiślańskiego
reforma uwłaszczeniowa w Królestwie
Polskim
1872 - zniesienie języka 1887-zniesienie języka
1867-autonomia polskiego w szkołach polskiego w szkołach
Galicji zaboru rosyjskiego zaboru pruskiego
1880 1890 19DO
186° i i i I r " -
1870-1871 - wojna
I I
1871 - proklamowanie 1882 - powstanie
francusko-pruska
Cesarstwa Niemieckiego Trójprzymierza
upadek Napoleona III
zjednoczenie Niemiec
i cesarstwa
Otto von Bismarck
1862 -założenieSzkoły kanclerzem
Głównej w Warszawie
Komuna Paryska
n Światopogląd
| S i franC!iSkieg° n T yf C,e 'a A u S u s te a C om te'a (1798-1857) K u r filozofii pozytywne, (1847) oraz O duchu
I i
I !u Filozofia i myśl społeczno-polityczna
S r ~
sa z d Ï T 7 StV' i ° ,eSl ,ak Żyv/y 0,,gr izm' d zarem funkcJonu)e właściwie doprero
,d e ę w s p ó łp r a c y
Przeastawiciele: Auguste Comte, Herbert Spencer
Twórca terminu: Thomas Henry Huxley
63. Pozytyw izm 217
Ewolucjonizm - zbiór teorii mówiących o tym, że wszystkie formy bytu podlegają prawu ewolucji, czyli stałemu roz
wojowi od form prostszych do coraz bardziej skomplikowanych. Główną zasadą działania, me tylko świata przyrody
Jecz także społeczeństw, jest postęp '
Twórcy: Augustę Comte, Herbert Spencer, Charles Darwin (autor teorii ewolucji)
Utylitaryzm - koncepcja, według której ludzkie działanie powinno być nie tylko satysfakcjonujące dla jednostki, lecz
także użyteczne dla społeczeństwa. Zwolennicy utylitaryzmu propagowali indywidualizm i liberalizm. Popierali też
hasła emancypacji kobiet. Twórca: john Stuart Mili
O S ytu acja w Europie Zach o d n iej i w Polsce

» N a Z a c h o d z ie n a s tą p ił in te n syw n y rozw ój k a p ita li
zm u, dokonała się rew olucja przem ysłowa. Rozwijała
się b urżuazja, a w w yniku urbanizacji coraz większe
z n a cz e n ie m ia ło m ie sz c z a ń s tw o . N a s tą p ił znaczn y
postęp społeczny.
n N a ziem iach polskich po klęsce p ow stania stycznio
w ego nasiliły się rusyfikacja i germ anizacja. O b o w ią
zywała ostra cenzura. W latach 1861-1914 w zaborze
rosyjskim trw a ł stan w ojenny. Rozw ój przem ysłu był
znacznie wolniejszy niż na Zachodzie. Po uwłaszczeniu
chłopi zaczęli m igro w ać d o m iast. Coraz większe zna Gustave Courbet, Kamieniarze, 1849
czenie dla rozwoju kultury m iała inteligencja.
Kamieniarze to sztandarowy przykład realizmu,
□ Pro g ram pozytyw izm u polskiego głównego nurtu w malarstwie drugiej połowy XIX w.
Przez niektórych Kamieniarze są uznawani za jeden
N a rozwój polskiego pozytywizm u m iały w p ły w m.in.: z najważniejszych obrazów w historii malarstwa.
E rozczarow anie ideam i rom antycznym i w wyniku klęski Przedstawienie prostych ludzi przy ciężkiej pracy wywołało
skandal - autora nazwano apostołem brzydoty.
pow stania styczniowego,
n przem iany sp o łeczn e (np. likwidacja feudalizm u w wyniku reform y uw łaszczeniow ej, rozwój m iast).
Pozytywiści m ieli na celu przygotowanie społeczeństw a do życia w tej nowej sytuacji społecznej i polityczne'.
Etos w alk i zastąpiono etosem pracy.
■ Praca organiczna - d ziałania m ające na celu rozwój gospodarczy ziem polskich (w sp ieranie handlu, prze
m ysłu itp.). W działaniach tych m iało brać u d z ia ł całe społeczeństw o, postrzegane jako żywy organizm ).
Pozytywiści zachęcali d o p om n ażan ia osobistego m ajątku, w id z ą c w tym korzyść dla kraju, np. tw orzenie
now ych m iejsc pracy (hasło „ro z u m n e g o eg o izm u 1’).
* Praca u p o d staw - idea staw iająca sobie za cel p od w yższenie p o zio m u życia oraz w ykształcenie w arstw
najuboższych, aby m o g ły się o n e sta ć p ełnopraw nym i częściam i o rganizm u społecznego. W szczególności
w zyw ano d o szerzenia o św iaty w śró d chłopów.
" Em ancypacja kobiet - hasło ich rów noupraw nienia społecznego (um ożliw ienie p odejm ow ania pracy zaw o
dow ej i d ostępu d o wyższego wykształcenia).
Edukacja kobiet była w tym czasie ograniczona d o nauki w d o m u lub na pensjach dla dziewcząt. Represje po
upadku p ow stania styczniow ego (m .in. zesłania na Syberię) z m u s iły kobiety d o sam odzieln ego utrzym ywania
rodzin, ale brak kwalifikacji utrudniał satysfakcjonującą aktywność zawodową. Em ancypantki d o m ag ały się także
zm ian w sytuacji prawnej, zwłaszcza przyznania praw a głosu. Pozytyw istyczne idee rów noupraw nienia kobiet
są zapow iedzią ruchu fem inistycznego (sam term in fem in izm p ojaw ił się w latach 90. X IX w.).
- Asymilacja mniejszości narodowych - postulat zintegrowania ich z polskim społeczeństwem. Dotyczył przede
wszystkim Żydów, którzy zachowywali wyraźną odrębność religii, języka, a nawet stroju.
□ Scjentyzm - pogląd filozoficzny głoszący, że uzyskanie oraw dziw ej w iedzy o rzeczyw istości je st m ożliw e
tylko przez p oznanie naukowe.
Centra kulturalne, instytucje

W Europie rozpoczęła się dom inacja Anglii, istotną rolę nadal odgrywała Francja. N a ziem iach polskich centrum
myśli pozytywistycznej znajdow ało się w W arszaw ie (pozytywizm warszawski). W G alicji ośrodkam i kultury były
Kraków i Lwów. W tym okresie w zrosło znaczenie Poznania (pozytywizm wielkopolski).
218
I IX. HISTORIA LITERATURY
□ Szkolnictwo
W warszawskiej Szkole Głównej założonej w 1862 r. studiowali rr.in. Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz, Alek
sander Świętochowski i Piotr Chmielowski. Chociaż uczelnię zlikwidowano już w 1869 r., zdołała spełnić istotną
funkcję w kształtowaniu się polskiej inteligencji.
M im o starań pozytywistów, aby szerzyć oświatę, nie był to - szczególnie na terenie zaboru rosyjskiego - dobry
okres dla rozwoju polskiego szkolnictwa.
□ Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych

Celem założonego w 1860 r. tow arzystw a było w sp o m a g an ie tw ó rcó w i popularyzacja w społeczeństw ie
polskiej sztuki.
□ Czasopiśm iennictwo
Pozytywizm to okres dynam icznego rozwoju prasy. N a łam ach gazet publikowano m.in. beletrystykę, artykuły,
reportaże, felietony, recenzje, tłumaczenia, powieści w odcinkach, reprodukcje malarskie. Z e względu na cenzurę
posługiwano się tzw. językiem ezopowym. Treści, które mogła zakwestionować cenzura, były przekazywane nie
bezpośrednio, lecz w sposób aluzyjny.
Tytuły prasowe ukazujące się w okresie pozytywizmu to m.in.:
h dzienniki - „G azeta Polska", „G azeta W arszaw ska", „K urier Codzienny”, „K urier W arszaw ski", „N o w in v "
„S ło w o ” ;
» tygodniki - „Bluszcz", „Głos", „Kłiosy", „P ra w d a ”, „Przegląd Tygodniowy", „Przyroda i Przemysł", „Tygodnik

I lustrowany", „W ędrowiec
s dwutygodniki - „Kronika Rodzinna", „N iw a ";
a miesięczniki - „Atheneum ", „Biblioteka Warszawska".
□ M ecen at
Twórcy najczęściej utrzymywali się z własnej pracy. Najwybitniejszym i łubianym artystom ufundowano ze skła
dek społecznych dworki, np. Henrykowi Sienkiewiczowi w Oblęgorku, M arii Konopnickiej w Żarnowcu.
□ Teatr (zob. 10. Teatr)
G Sztuka drugiej połowy XIX w.
O K ie ru n k i, n u rty, te n d e n c je
Realizm Kierunek w sztuce przedstawiający życie codzienne człowieka w jego środowisku. Podstawę reali
zmu stanowiła estetyka mimetyczna, przedmiotem naśladowania był głównie świat współczesny.
Rzeczywistość w utworze realistycznym ukazywano z perspektywy przeciętnego odbiorcy i ocenia
no zgodnie z regułami m oralność i zasad zdrowego rozsądku.
Dzieło sztuki miało dawać iluzję życiowego prawdopodobieństwa.
Realizm był także najważniejszym kierunkiem w literaturze drugie1połowy X IX w.
(zob. też 88. Konwencje literackie)
Naturalizm Kierunek literacki odrzucający wszelki byt nadprzyrodzony, uznający, że tylko prawa przyrody rządzą
rzeczywistością i ją tłumaczą, tm ile Zola, twórca kierunku, chciał upodobnić metody stosowane
w literaturze do metod, jakimi posługują się nauki fizyczno-przyrodmcze. Naturalizm cechowały
m.m. dążenie do fotograficznej rejestracji życia oraz pokazanie człowieka jako cząstki przyrody
(zob. też 88. Konwencje literackie) y
Historyzm Kierunek w malarstwie nawiązujący do historii (np. dzieła Jana Matejki i Artura Grottgera).
\/ architekturze przejawami kierunku były nawiązania do stylów poprzednich epok (stad neoeotyk
neorenesans, neobarok) ’
Eklektyzm Nurt - głównie w architekturze - łączący różne style
63. Pozytywizm 219
Jean-François M ille t, K o b iety z b ierające kłosy, 1857 Jan M atejk o , H o łd p ru sk i, 1880-1882
Przykład m a la rs tw a realistycznego Przykład m a la rs tw a historycznego
Literatura pozytywizmu
□ S p o ry p ro g ram o w e
Sp ór m iędzy „starym i" a „m ło d ym i", czyli m iędzy epigon am i rom antyzm u a zw olennikam i now ych pozytywi
stycznych idei najlepiej obrazuje opublikow any w 1871 r. w „Przegląd zie Tygodniow ym " program ow y artykuł
Aleksandra Św iętochow skiego M y i wy. Różnice poglądów przedstawia poniższe zestawienie.
Rom antycy Pozytywiści
nienaruszalność tradycji krytyka dziejów, tępienie wad narodowych, szukanie nowego modelu naro
du polskiego współistniejącego z innymi narodami i społeczeństwami
11. MiMJ ------- -——l^ ~ ~ ~ ~ ~ ^ ^ ^ ^ ^ ^ i ^ ^ * 1- “ " J
obrona religii racjonalizm, utylitaryzm, scjentyzm, materializm, ateizm, agnostycyzm,
ewolucjonizm
patriarchalne stosunki: pan pocdany demokracja, pomoc niesiona niższym warstwom społecznym
gloryfikacja walki zbrojnej podjęcie walki dopiero po podniesieniu poziomu ekonomicznego całego
społeczeństwa
podkreślanie odrębności narodowej naród ;ako społeczeństwo, emancypacja mniejszości, asymilacja Żydów
□ N a jw y b it n ie js i t w ó r c y i ich d z ie ła
Literatura obca
Francja
Honoré de Balzac Ojciec Cjonot (powieść z cyklu Komedia ludzka)
Gus:ave Flaubert Pani Bovary (powieść)
Stendhal Czerwone i czarne (powieść)
Ém ile 7ola Germinal, Nana (powieści)

i ......J
Anglia
! Charles Dickens David Copperfield, (powieść) Opowieść wigilijna (opowiadanie)
Rosja
Lev/ Tołstoj Wojna i pokój, Anna Karenina (powieści)

--------------------------------- -------------- — —A
Fiodor Dostojewski Zbrodnia i karo (powieść)
IX . H IS T O R IA LITERA TU RY
Q H o n o ré de Balzac, O jciec G o rio t (1835)

W św iecie przedstawionym przez Balzaka liczą się tylko pieniądze i pochodzenie. Pisarz ukazuje, jak główny
bohater, p o ch o d zący z p ro w in cji Eug en iusz d e Rastignac, szybko przestaje być id ealistą p o przybyciu do
Paryża. O rien tuje się, że w życiu trzeba grać i m yśleć jedynie o sobie. Szczere uczucia prow adzą d o klęski -
jak w przypadku tytułow ego ojca Goriot, który sp e łn ia ł każdą zachciankę sw oich dw óch córek, a kiedy stracił
majątek, u m a r łw sam otności.
O G u stave Flau b ert, P a n i B o v a r y ( 1857)

Pow ieść z charakterystyczną c la naturalizm u drob:azgow ością przedstawia rzeczyw istość francuskiej prowin
cji. Tytułowa bohaterka, E m m a Bovary, dusi się w tym świecie. Je st rozczarowana życiem m ałżeńskim . M arzy
o wielkiej m iło ści na w zó r sentym entalnych pow ieści, ale kolejni kochankow ie także nie dają jej szczęścia.
W rezultacie Em m a popełnia sam obójstw o. Zaw arta w powieści głęboka analiza psychologiczna sprawia, że
czytelnik m oże odnaleźć w rozterkach Em m y Bovary także prawdę o sobie sam ym .
Literatura polska
Aleksander Świętochowski My i wy. 0 wyższym akształceniu kobiet, Praca a podstaw

(artykuły publicystyczne)
^ -—
----- —
- --^ ----------- --- - —
r..................... ' —
Fliza Orzeszkowa M arta, Nad Niemnem (powieści), Dobra pani. A . . R . . C . (nowele)

Kilka uwag nad powieścią. Kilka słów o kobietach, O Żydach i kwestii żydowskiej
(artykuł)' publicystyczne)
_ - - - — ---------- t i _____-- -- — — ...................................... 1
Bolesław Prus Kroniki tygodniowe, Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju

społecznego. Słówko o krytyce pozytywnej (artykuły publicystyczne)
Placówka, Lalka (zob. 77. Bolesław Pras „Lalka"), F.mancypantki, Faraon (powieści)
Katarynka, Kamizelka (nowele)
mmmmmmma w a m i o t m m m m m t m m ^ — an■ ^ 4
Henryk Sienkiewicz Janko Muzykant, Latarnik, Za chlebem (nowele), Trylogia: Ogniem i mieczem, Potop
(zob. 80. Henryk Sienkiewicz „Potop"), Pan Wołodyjowski; Krzyżacy
(zob. 79. Henryk Sienkiewicz - „Krzyżacy"), W pustyni i w puszczy, Quo uadis
(zob. 78. Henryk Sienkiewicz - Quo uadis"), Rodzina Połanieckich (powieści),
„
Listy z podróży do Ameryki, Listy z Afryki (reportaże)
Maria Konopnicka Z szopką (obrazek), Mendel Gdański, Miłosierdzie gminy (nowele),

Rota (wiersz), 0 krasnoludkach i sierotce Marysi (baśń)
Adam Asnyk Między nami nic nie było, Do młodych. Daremne żale, Nad głębiami (wiersze)
]---------- 1 ------— ----------------------------------
M ichał Bałucki Grube ryby (komedia)
_ m_____i _ _ _ _ , „ „i ----------------- 4
Bohaterowie pozytywistyczni
Nauczyciel - człowiek wykształcony, postępowy, przekazujący wiedzę innym, często za bardzo małe wynagrodzenie
lub bezinteresownie
Przykład: Joanna Lipska (Eliza Orzeszkowa, A ..B...C ...)
Idealista człowiek kierujący się wzniosłym zasadami, zdolny do poświęceń w imię jakiejś ide:
Przykłady: Wokulski, Szum an, Ochocki, Rzecki (Bolesław Prus, Lalka)
W y e m a n c y p o w a n a k o b ie ta osoba samodzielna, często samotna, wykonująca zazwyczaj pracę zawodową,

ciekawa świata, widząca potrzebą własnego rozwoju, odważna w zmaganiu się z przeciwnościami losu
Przykłady: Helena Stawska (Bolesław Prus, Lalka): Justyna Orzelska (Eliza Orzeszkowa, N ad Niemnem)
Kupiec człowiek, który wbrew powszechnej opinii, że paranie się handlem jest zajęciem niegodnym,
prowadzi z sukcesem swój interes
Przykład: Stanisław Wokulski (Bolesław Prus, Lalka)
63. Pozytywizm 221
O W z o rce i a n ty w z o rc e o so b o w e
Wzorzec Anty wzorzec
społecznik - człowiek uczciwy, szlachetny, prawy, bezin utracjusz •człowiek rozrzutny, nieodpowiedzialny,
teresowny, oddany pracy, wrażliwy na sprawy społeczne, niedoceniający posiadanych dóbr, pozbawiony życiowej
aktywny wyobraźni, niechętny pracy
Przykład: Stanisław Wokulski (Bolesław Prus, Lalka) Przykłady: ł.ęccy. Kazimierz Starski (Bolesław Prus,
Lalka); Teofil Różyc (Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem)
□ Motywy
Praw-ie wszystkie popularne w pozytywizmie motywy można znaleźć w Lalce Bolesława Prusa:
■ postęp, nauka, ■ em ancypacja kobiet,

b krytyka zacofania, n asymilacja Żydów,
e praca, ■ filantropia,
e miasto, kupiec, e społeczeństwo,
b wieś, chłop, a idealizm, utopia.
. 3 Rola twórcy i twórczości

Twórczość artystyczna, zgodne z założeniami utylitaryzmu, m a ła służyć społeczeństwu przez upowszechnianie
słusznych idei i kreowanie pozytywnych wzorców, miała również piętnować niepożądane postawy i zachowania.
Zadaniem twórców było ukazywanie bohaterów, którzy działają „jak w życiu”, tworzenie dzieł związanych z rze
czywistością (realizm ), nastawienie socjologiczne, skupiające uwagę badacza, filozofa i iiterata na jednostce
jako cząstce społeczeństwa.
Polscy twórcy chcieli stłum ić rozpacz i pesymizm po upadku powstania styczniowego, pokazać rodakom, ;ak
przetrwać i stworzyć warunki do zmiany świadom ości narodowej po klęsce. Starali się znaleźć nową koncepcję
służby narodowej, która mogłaby zastąpić wizję romantyczną. Twórca m ia ł więc być nauczycielem, który za
pom ocą prostego i komunikatywnego języka, omijając cenzurę, przekona odbiorcę do pozytywistycznych haseł.
Gatunki prozatorskie przeważały nad poetyckimi.
Po okresie fascynacji hasłam i pozytywistycznymi przyszło zm ęczenie i rozczarowanie. Pojaw ił się realizm
krytyczny (widoczny no. w Lolce Bolesława Prusa).
□ Przykład
□ Wyobraź sobie, że układasz Kieszonkowq encyklopedię bohaterów literackich. Napisz hasło: Mendel Gdański.
O d p o w ie d ź : Mendei Gdański - bohater opowiadania Marii Konopnickiej o tym. sam ym tytule. Stary introligator,
dramatycznie przeżywający zamieszki antysemickie, przejawy agresji i wrogości, w tym zranienie ukochanego wnuka.
Co nam zostało z pozytywizmu

W spółczesność nawiązuje d o pozytywizmu dwojako. N adal powstają muzea historii naturalnej, czyli wraca się
do odległej przeszłości, poznaje tajniki nauki. Rozwija się także zapoczątkowany w pozytywizmie nurt 'literatury
fantastycznonaukowej (zainicjowany przez powieści )ules'a Verne'a).
w ię c e j na w w w .ZD ASZ.TO
O P r z y k ła d y n a w i ą z a ń i k o n t y n u a c j i
N auka, scjentyzm , w ia ra w p ostęp cywilizacyjny, p o stęp w m ed ycyn ie (szczepien ia, b ad ania profilaktyczne),
tech nika, ko n tyn u acja w ys ta w św iato w ych - w ysta w y Expo p rezentujące n ajn o w sz e zdobycze nauk: i techniki
m edycyna
Literatura w ykorzystyw anie konw encji realistycznej w prozie, realizm m ag iczn y (G a rcía M árq u ez , S io h i
sam otn ości), fem in iz m (M a n u e la Gretkow'ska)
S ta n is ła w L e m , P h ilip K. D ick i A rth u r C. Clarke ( iteratura fantastyczno-naukowa)
felieton (S te fa n Kisielew ski, M a cie j Rybiński. D a n e l P a s s e n t), reportaż (H a n n a Krail, Ryszard
K ap uściński)
Jerz y Bo rejsza, Piękny w iek X IX
Ja n Jó z e f Lipski, W arszaw scy „ Pustelnicy“ / „ B yw a lcy”
Czesław- M iło sz , Rozbieranie Ju styn y, Ż o n a K aro la D a rw in a
W ito ld G o m b ro w icz , D zienniki
r“—— --— ..................... ■ 1
Sztuka W a rsz a w sk a Z a c h ę ta jako kontynuacja p o w stałeg o w 1860 r. Tow arzystw a Z ach ę ty Sztuk Pięknych
M a la rs tw o hiperreal: zm
neorealizm - m a larstw o Łu k asz a Korolkiew icza
Rzeźba realizm (np. p om n iki H enryka Sienkiew icza i B o lesła w a P ru sa w W arsz aw ie)
.* • .. v ,* ‘ . y
y ł>v2 ŁS m
p v j ^ Jr * * ^*
B I r * * ił,V i í '' P*- **r f
Vf B V< 7 ^ "* » i Zw> r Br ¿ ‘ S B ’ J b * 1

! I
j '•& . ÍY'Wf ]tv ít À¡ÙLrf&r i
p f O S ^lB^ H «\ł * r j v •O A\fc.
J *1«a ‘ ,l| ^ > B '.•■ * V •
a Ü Ë S v . - - . Ł •.. ¿ ^ Í l Í l l f Í I É Í j w W arszaw ie, 2000
Film Farao n , reż. Jerzy K aw alerow icz, 1965

W o jn a i pokój, reż. Sierg iej Bond arczuk, 1967
2001: O d yseja kosm iczna, reż. Stan le y Kubrick, 1957
P a n W ołodyjow ski. reż. Jerz y H o ffm a n , 1968
Lalka, reż. W o jc ie c h Jerzy H a s, 1968
O p o w ieść w ig ilijn a, reż. R o n ald INieame, 1970
1 r6 z 16rzy H o ff iti 3 n y 3»0^74

* I
Placó w ka, reż. Zyg m u n t Skonieczny, Polska 1979

Pensja p a n i Latter, reż. S ta n isła w Różew icz, 1982
A/od N ie m n e m , reż. Z b ig n ie w Ku źm iński, 1986
H elen a M odrzejew ska (serial), reż. Jan Ł o m n ic k i, 1989
G erm in al, reż. C laud e Berri, 1993
Cze/wotfć i czarne, reż B e n Bo lt, 1993
A n n a K aren ina, reż. B ern ard R ose, 1997
O g n iem i m ieczem , reż. Jerz y H o ffm a n , 1999
Q u o uadis, reż. Jerz y Kaw-alerowicz, 2001
O liv e r Twist, reż. R o m a n Polański, 2005
64. M łoda Polska 223
64. Młoda Polska

■ Młoda Polska - inspiracje i nazwa i
■ antyk M łoda Polska - nazwa wzorowana na innych, podobnych, takich jak: Młoda
Biblia Francja, M łode Niemcy, M łoda Skandynawia; odnosząca s;ę ogólnie do zjawisk
kulturowych na ziemiach polskich
■ średniowiecze
■ barok modernizm (franc, moderne ‘nowoczesny') ~ termin wieloznacznie rozumiany
i definiowany w odniesieniu do literatury i dyscyplin artystycznych, obejmujący
■ romantyzm
różnorodne, często sprzeczne, kontrastowe zjawiska
* Daleki Wschód: Japonia,
dekadentyzm (schyłkowość) - określenie postawy światopoglądowej końca XIX w.
Indie
(franc, fin de siècle ‘koniec wieku’)
■ kultura ludowa
neorom antyzm - nazwa stosowana w Polsce, zwłaszcza w odniesieniu do okresu
po 1900 r.; we Francji: La Belle Époque ('piękna epoka’)
O K a le n d a riu m e p o k i
1894-1917-panowanie 1905 Nagroda 1917 -wybuch

w Rosji ostatniego cara Nobla dla Henryka rewolucji
Mikołaja II Sienkiewicza październikowej
w Rosji
1900 1910 1920
1890
Ï
1894 wydanie 1901 - strajk 1905-1907 1914-1918 1918-
II tomu Poezji szkolny - rewolucja - 1wojna odzyskame
Kazimierza we Wrześni w Królestwie światowa przez Polskę
Przerwy-Tetmajera w zaborze Polskim niepodległości
pruskim
□ T e rm in m o d e rn iz m
Coraz częściej używa się tego term inu w szerokim znaczeniu i jako m odernizm rozum ie się okres od końca
X IX w. do drugiej połow y X X w.
Światopogląd
M łoda Polska to czasy powrotu do idealizmu, irracjonalizmu i intuicjonizmu.
Niepokój o kierunek rozwoju cywilizacji w yw o łał zw ątpienie w m oc nauki
i rozum u, a także w użyteczność filozofii, religii, system ó w społecznych
i ustrojowych. Pojaw ił się kryzys w artości i poczucie pustki duchow ej. P o
w szech n y nihilizm , czyli negow anie w szelkich w artości, p esym izm , brak
życiowych drogow skazów i punktów oparcia zro d ził pokolenie, w którym
panow ały nastroje dekadenckie. Artyści zapadali na „infekcję sm u tku”, wy
kazywali nadm ierną w rażliw ość na brzydotę i zło świata, szukali ukojenia
w filozofii Dalekiego W sch o d u . Sądzili, że m ożliwości Starego Kontynentu
w yczerpały się, w ięc trzeba „przew artościow ać wszystkie w artości”.
C óż w ię c je s t? Co zostało nam , co w szystko wiem y,

D la których żadna z d aw n ych w ia r ju ż nie w ystarcza?
Jakaż je st p rzeciw w łó cz n i złego tw oja tarcza,
C zło w iecze z końca w ieku?... G ło w ę z w ie s ił niemy.
Kazimierz Przerwa-Tetmaer, Koniec wieku XIX (fragment)
Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Wybór poezji, Wrocław 1991. Wojciech Weiss, Melancholik, 1898
224
I IX. H IST O R IA LITERATURY
□ Drogi ucieczki od dekadentyzm u

A utorzy na różne sp o so b y radzili sobie z rozpaczą, pustką i nudą schyłku X IX w. Sp o so b am i ukojenia bólu
istnienia były m.in.:
“ nirwana - stan zawieszenia m iędzy życiem a śm iercią, wyzbycie się wszelkich pragnień, stan całkowitego
spokoju (np. Kazim ierz Przerwa-Tetmajer, Hym n do N irw any),
~ erotyzm - zapam iętanie się w intensywnych doznaniach erotycznych („rozpaczliwy hedonizm "; r.p. Kazimierz
Przerwa-Tetmajer, - - Ja , kiedy usta ku twym ustom chylę),
~ natura - piękno natu ry z d o in e p o k o n ać p esym iz m i rozpacz, a naw et p o m ó c o d n a le ź ć w ia rę w Boga
(np. Księga ubogich Jan a Kasprowicza, franciszkanizm w. poezji Leopolda Staffa),
n sztuka - tw orzenie (lub kontem plow anie) sztuki jako najwyższej w artości (np. Kazim ierz Przerwa-Tetmajer.
Ew iva ¡’arte!),
■ kult siły - p o c h w a ła a k tyw n o ści i m ocy, z a ró w n o fizycznej, jak i p sych icz n e j (n p . filo z o fia Fried rich a
N ie tz s c h e g o , Kow al L e o p o ld a S ta ffa ).
□ Filozofia
A rthu r Schop enhauer (1788 I860) - niemiecki filozof odkryty w Młodej Polsce. Schopenhauer sądził, że człowiekcy.
stale towarzyszy cierpienie. „B ó l istnienia” można ukoić n irw an ą (formą półistnienia, półśmierci) lub obcowaniem
ze sztuką, stąd wysoka ranga artysty
Friedrich Nietzsche (1844-1900) - niemiecki filozof twierdził, że wolność absolutna jest tylko dla jednostek
wyjątkowych. „Nadludzie" mogą działać poza dobrem i złem, tj. poza normami moralnymi ustanowionymi
dia zwykłych ludzi
H enri Bergson (1859-1941) - francuski filozof propagował poznanie intuicyjne (pozarozumowe, uczuciowe).
Świat, człowiek i jego przyrodnicze otoczenie podlegają nieustannemu rozwojowi, motorem zaś ;est élan vita l
(franc.,‘pęd życiowy')
■ ■. i i m .i . ■ . . . » . . . . . » » - - - . . . ---------- — _ _- _
L Centra kulturalne, instytucje

G łó w n e ośrodki kulturalne M łodej Polski znajdowały
się v/ Galicji.
m W Krakowie prężnie działała Akademia Sztuk Pięknych,

powstawały kawiarnie literackie (np. istniejąca do dziś
Jam a Michalika) i kabarety, m.in. „Zielony Balonik".
n W e Lwowie działało kilka dużych wydawnictw, m.in.
Zakład N aro d o w y im. O ssolińskich.
a Życie kulturalne kwitło w Zakopanem , gdzie przeby
wali m .in. wybitni artyści (np. W itkiew iczow ie, Tet
m ajerowie, Tadeusz Boy-Żeleński, Jan Kasprowicz,
H enryk Sienkiewicz, Stefan Żerom ski, Kossakowie,
Karol Szym anow ski). W illa „P o d Je d la m i” w Z ako p anem , w e d łu g projektu
W okresie M ło d e j Polski narodziła się m o d a na p o S ta n is ła w a W itk ie w ic z a , 1897
byty w Z ak o p an em . Tytus C hałubiński - „o dkryw ca”

A utor projektu, zn aw ca folkloru góralskiego, s tw o rz y ł tzw.
Zakopanego - zalecał pacjentom górski klimat, szcze
styl zakopiański, w którym , oprócz w illi „P o d Je d la m i”,
gólnie osobom chorym na płuca. N a Podhale ściągali są u trzym ane w ille : „H a r e n d a " Jana Kasprowicza, „A tm a "
kuracjusze, m iłośnicy gór i artyści. Karola Szym ano w sk ieg o , „W itk ie w ic z ó w k a ”.
□ T eatr (zob. 10. Teatr)

Stanisław W yspiań ski (1869 -1907) pierwszy pokusił się o w ystaw ienie d ram ató w rom antycznych. W rom anty
zm ie Dziady A d am a M ickiew icza, Kordiana Juliusza Słow ackiego i Nie-Boskq komedię Zygm unta Krasińskiego
uw ażano za d ram aty niesceniczne, przeznaczone wyłącznie do czytania. W yspiań ski był też inscenizatorerr
d z ie ł W illia m a Szekspira.
64. Młoda Polska 225
1
------
Li Sztuka modernizmu
W sztuce epoki rów nolegle w ystęp o w ały nurty : kierunki reprezentujące sprzeczne tendencje (np. naturalizm
i im presjonizm ). Je d n e z nich obejm ują wszystkie gałęzie sztuki (sym bolizm ), inne tylko niektóre (secesja).
Aleksander Gierymski, Trumno chłopska, 1894-1895 Claude Monet, Impresja. Wschód słońca, 1872
Przykład malarstwa naturalistycznego Przykład malarstwa impresjonistycznego
□ K ie r u n k i, p rą d y , n u r ty
Realizm Kontynuacja kierunku, który rozwinął się w pozytywizmie (zob. 63. Pozytywizm)
Naturalizm Kontynuacja kierunku, który rozwinął się w pozytywizmie (zob. 63. Pozytywizm)
dekadentyzm Ruch światopoglądowy i artystyczny ostatniej dekady X IX w.

zakwestionowanie prymatu pozytywistycznego myślenia i materiaiistycznych poglądów
■ cechy: pesymizm, zwątpienie w celowość życia, negacja nauki i postępu
~ próba ukojenia bólu istnienia m.in. obcowaniem ze sztuką
Symbolizm rezygnacja z opisu rzeczywistości

uznanie, że kluczem do poznania tajemniczych sfer bytu iudzkiepo jest symbol
(zob. 86. Symbol i alegorio).
* symbole w Młodej Polsce m iały charakter uniwersalny lub narodowy'
mz:esjonizm Kierunek charakterystyczny głównie dla malarstwa

zanegowanie istnienia obiektywnego obrazu rzeczywistości
■ tworzenie pod w pływ em chwilowych nastrojów i przelotnych wrażeń
lekceważenie kompozycji, stosowanie stonowanych, mało wyrazistych barw
nieostre kontury przedmiotów (efekt rozświetlenia)
•• technika barwnych punktów
■ w literaturze - skupianie się na przeżyciach wewnętrznych oraz wyrażanie uczuciowego

stosunku do rzeczywistości . 5
(zob. też 88. Konwencje literackie)
mzm
artyści nie powinni naśladować rzeczywistości, lecz ukazywać wnętrze człowieka
d T P ?z“ eń ? S f iE J , p ry 2 m a t s i l n y c h e m o c i i ( c z ' s l ° n e g a t y w n y c h ) ' c o p r o w a d z it o
kanizm
- w literaturze - postawa pogodzenia się ze światem, pokory wobec rzeczywistości orz
szącej zarówno cierpienie, jak i radość
wiara radosna, prosta, pełna miłosierdzia, ubóstwo i braterstwo
afirmacja przyrody jako dzieła Bożego (np. jan
IX . H IST O R IA LITERATURY
odwołanie się do antycznego ideału harmonii, ładu i porządku
równowagi' wiary w ?ens godziwe?° życia- ak* wnes °

powrót do prostoty wyrazu i stylu, ¡asności intelektualnej, wyraźnie określonych norm
estetycznych (np. poezja Leopolda Staffa)
kierunek w sztuce występujący m.in. przeciwko historyzmowi (zob. 63. Pozytywizm)

- stylposługujący się linią falistą, płaską plamą, motywami roślinnymi, pastelowymi bar
^pońskichąCy 3Symetr,ę’ n,eZWyl(łe P r° P ° rcJe<smukłe figury, odwołujący się do wzorów
moda przełomu wieków w1grafice, architekturze i zdobnictwie

szczególnie oryginalny wyraz w plakacie i sztuce użytkowej
Edouard M a n e t, Ś n ia d a n ie n a tra w ie , 1863

jacek M alczew ski, Błęd n e koło, 1895 1897
Przykład m alarstw a łączącego realizm z sym boliką Przykład m alarstw a sym bolicznego
T S t y l e k sp re sjo n istycz n y w lite ra tu rz e
Obrazy ekspresjonistyczne są często zapisem snó w lub kłębiących się wizji.

Sty' ten cechują:
a em ocjonalność,
® obecność deformacji, fantastyki, karykatury, stosowanie groteski,
■ łączenie przeciwieństw (kontrasty),
■ występowanie zdań urywanych, wykrzykników, pauz.
P rz y k ła d :
Surm a jęczy, surm a woła!

G in ą w ch m u rach w ich ró w czoła;
W ałem m żących m g ieł dokoła
Nieznany oddech miota,
jakieś potworne, dzikie kształty tworzy
I po dolinach rozpędza ich stada,
I znó w je skupia w przepastnej otchłani,
I ku niebiosom wyrzuca ich kłąb,
I w jakieś czarne rozsnuwa całuny
Ten niewidzialny, dreszcz budzący Tkacz,
I ciężką, m okrą tą przędzą pokrywa
W szystko, co jest....
O biada!...
Jan Kasprowicz. Dies ¡rae (fragment)
Jan Kasprowicz, V/ybór poezji. Wrocław '.985,
Literatura Młodej Polski

□ N ajw yb itniejsi tw ó rcy i ich dzieła
Literatura obca
Francja
Pau: Verlaine Sztuka poetycka (wiersz programowy)
Arthur Rimbaud Statek pijany, Sezon w piekie, Samogłoski (wiersze)
Anglia
john Galsworthy Saga rodu Forsythe’ów (powieść)

— * T *
joseph Conrad
jądro ciemności, LordJim (powieści)
Rudyard Kipling Księga dżungli (powieść)
Niemcy
Thomas Mann Buddenbrookowie (powieść)
Belgia
Maurycy Maeterlinck Intruz, Ślepcy (dramaty)
Norwegia
Henrik Ibsen
Dzika kaczka, Dom laiki, Upiory, Wróg ludu (dramaty)
Szwecja
August Strindberg
Panna Ju lia, Taniec śmierci (dramaty)
O A rth u r Rim baud, S a m o g ło sk i (1871)
W iersz Rim bauda ;est przykładem synestezji - kierując się swobodnymi skojarzeniami poeia przypisał poszcze
gólnym sam ogłoskom konkretne barwy. W ten sposób doznania słuchow e zostały skojarzone z doznaniam i
wzrokowymi.
A czarnem , F. białem , I czerw onem , l/z ielo n em

0 błękitnem jest. Sam ogłoski ch cę tajem ny
Dzień narodzin w asz śpiew ać. A to Iśniąco-ciem ny
Pancerz m uch, co brzęczą nad ścierw cu ch n ącem łonem ,
Arthur Rimbaud, Samogłoski (fragment)1
-L Joseph Conrad, /q d ro c iem n o śc i (1902)
N arratorem i bohaterem powieści jest Marlow, który podróżuje rzeką Kongo w głąb Afryki w celu odnalezienia
1sprowadzenia z pow rotem d o Europy zaginionego Kurtza, agenta handlowego. W zetknięciu z okrutną i cał
kowicie odm ienną rzeczywistością afrykańską Marlow-jest zm uszony do weryfikacji swojego dotychczasowego
idealistycznego światopoglądu, opartego na przyjętym w Europie system ie wartości.
------
Literatura polska
Stanisław Przybyszewski Conjiteor (manifest artystyczny), Dzieci szatana (powieść)
K azim ierz
Koniec wieku XIX (wiersz programowy dekadentyzmu), Anioł Pański, Melodia mgieł
Przerwa-Tetmajer nocnych (wiersze). Na skalnym Podhalu (cykl opowiadań, gawęd i anegdot)
Arthur Rimbaud. Poezje wybrane, Warszawa ’969
Literatura polska
Jan Kasprowicz D/es irae, Święty Boże, Święty Mocny (hymny). Krzak dzikiej róży w Ciemnych
Smreczynach (cykl sonetów), Księga ubogich (tom wierszy)
Leopold Staff Kowal, Deszcz jesienny, Przedśpiew (wiersze), Kwiatki świętego Franciszka
(tłumaczenie)
[-- — - - ,-
Bolesław Leśmian Sad rozstajny (tom wierszy)
Stanisław Wyspiański Wesele (zob. 81. Stanisław Wyspiański - „Wesele"), Wyzwolenie, Warszawianka,
Noc listopadowa (dramaty)
— ......... ■
■■■ J —... ---
Gabriela Zapoiska Moralność pani Dulskiej (tragikomedia)
ł ———■■ ■ ■1
Stefan Żeromski Rozdziobią nas kruki, wrony..., Siłaczka. Echa leśne (opowiadania)
Syzyfowe prace, Ludzie bezdomni, Popioły, Wierna rzeka (powieści)
Władysław Stanisław Chłopi, Ziemia obiecana (powieści), Pielgrzymka na Jasną Górę (reportaż)
Reymont
:----—------- --- —------ Ą
Tadeusz Boy-Żeleński Słówka (zbiór wierszy satyrycznych)
i "***""1 1■
*’ * —<
■ +
□ G abriela Zapolska, M o ra ln o ś ć p a n i D u lskiej (w yst. 1906)
U tw ór określany jako „tragifarsa kołtuńska”. Autorka piętnuje w nim w ady m ieszczaństw a, które uosabia pani
Dulska: ograniczenie, m ałostkowość, obłuda (cechy te zwykło się określać m ianem „dulszczyzny” ). Jedynym i 11
w artościam i są dla Dulskiej pieniądze i dobra opinia. Aby uniknąć skandalu, bohaterka toleruje rom ans syna
Zbyszka ze służącą, a gdy okazuje się, że dziewczyna spodziewa się dziecka, zam ierza ją po cichu odprawić.
O statecznie w ypłaca jej odszkodow anie - dla Dulskiej pieniądze są tak sam o w ażne jak zasady m oralne.
O W ła d y s ła w S ta n is ła w Reym ont, C h ło p i (1904-1909)
Pow ieść jest m ocno osadzona w epoce M łodej Polski. W id a ć w mej tendencje realistyczne, im presjonistyczne,
a zwłaszcza naturalistyczne, takie jak np. fotograficzna dokładność opisów, przedstawianie brzydoty i nędzy,
ukazanie człowieka jako części przyrody. Bohaterow ie powieści - lipieccy chłopi (m .in. rodzina M acieja Boryny)
- żyją zgodnie z rytm em natury, która wyznacza im porządek kolejnych prac. N a ich postępow anie w pływ ają
biologiczne instynkty, przede wszystkim popęc seksualny (przykładem jest rywalizacja o Jag nę) i bezwzględna
walka o byt, która wyraża się chęcią posiadania ziem i. Zwyciężają lepiej przystosowani, słabsi przegrywają.
■ Bohaterowie młodopolscy
Dekadent człowiek przepełniony poczuciem bezsilności wobec świata, pesymista, wątpiący w sens i cei żvc:a
przejawiający niechęć do jakiegokolwiek działania * ‘ '
Przykład: Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni (Korzecki)
Iromsta - człowiek patrzący na życie z trzeźwym dystansem, kpiący ze zbyt wzniosłych ideałów', nienawidzący
dwulicowości, hipokryzji, walczący za pomocą satyry z absurdami tego świata
Przykład: Tadeusz Boy-Żeleński, Słówka
Bozy prostaczek - człowiek pokornie poddający się woli Bożej, godzący sie z tym, co przynosi los, obojętny wobec
pokus tego świata: sławy, bogactwa, władzy: bliski ludziom i przyrodzie, jak św. Franciszek z Asyżu
Przykład: jan Kasprowicz, Księga ubogich
Społecznik - altruista gotowy poświęcić się dla innych, ideowiec walczący z wyzyskiem i niesprawiedliwością
Swoją pracę traktuje jako misję
Przykład: Stefan Żeromski, Siłaczka, Doktor Piotr, Ludzie bezdomni
Chłop gospodarz - świadomy swego znaczenia, pewny siebie, zuchwały i porywczy, przywiązany do ziemi,
która jest wyznacznikiem jego pozycji
Przykład: Stanisław Wyspiański, Wesele; Stanisław Władysław Reymont, Chłopi
•»» »■—— ^ ^ MM
MMM
I■MM ____________ .__^
□ W z o r c e i a n ty w z o r c e o s o b o w e 1
Wzorzec Antywzorzec
4
j
artysta - niepowtarzalna indywidualność, kapłan sztuki, filister - mieszczuch, kołtun, hipokryta, nieczuły na
natchniony, gardzący sprawami doczesnego życia, mein- piękno, dbający o konwenanse, nierozumiejący sztuki
teresujący się problemami społecznymi Przykład: Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej
Przykład: Stanisław Przybyszewski, Confiteor, Kazimierz
Przerw-Tetmajer, Em va Kartel
--- --------------------------------------------------------------------------------------------------------- ----------------------
B Motywy
* dekadentyzm , cierpienie, katastrofizm (Kazimierz
Przerwa-Tetmajer, Koniec wieku X IX , Hym n do N ir a,
wany, Ja n Kasprowicz, D/es irae)
3 szatan, śm ierć (Leopold Staff, Deszcz jesienny, Jan
Kasprowicz, Hymny)
■ artysta, sztuka (Stanisław Przybyszewski, Confiteor;
Kazim ierz Przerwa-Tetmajer, Ewiua Kartel)
n natura (Kazim ierz Przerwa-Tetmajer, Melodia m gieł
nocnych; Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży)
a historia (Stefan Żerom ski, Popioły; Stanisław W y
spiański, N oc listopadowa)
3 w ieś (W ład ysław Stanisław Reym ont, Chłopi; Stan i
sław W yspiański, Wesele)
a m ia s to (W ła d y s ła w S ta n is ła w R eym o nt, Ziem ia Leon Wyczółkowski, Morskie Oko z Czarnego Stawu, ok. 1909
obiecana; Stefan Żerom ski, Ludzie bezdomni)
^ folklor (Kazim ierz Przerwa-Tetmajer, N a skalnym Pejzaż tatrzański zachwycał artystów młodopolskich i stał
Podhalu) się jednym z ulubionych tematów wielu dzieł tego okresu.
s ch łop o m ania (Stanisław W yspiański, Wesele)

n filozofia franciszkańska (Jan Kasprowicz, Księgo ubogich)
a Tatry (Kazim ierz Przerwa-Tetmajer, Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej)
Rola twórcy i twórczości

Sztuka w M łodej Polsce dzieli się na m ezaangażowaną i zaangażow aną społecznie.
Twórcy chcieli ukazać bezsens istnienia i związane z nim cierpienie, dotrzeć d o najgłębszych pokładów pod
św iadom ości człowieka. Dekadenci, w oczekiwaniu na koniec świata, przedstawiali jego ciem ne, brudne strony.
W sztuce dom inow ały więc pesymistyczne, katastroficzne wizje. Inni twórcy z kolei gloryfikowali kapłana artystę,
walczyli o w o ln o ść sztuki, kładli nacisk na w alory estetyczne sw oich d z ie ł („sztuka dla sztuki").
M oderniści odcinali się od przeszłości, neorom antycy zaś chcieli rozliczyć się z przeszłością i pow rócić d o idei
walki zbrojnej.
Niektórzy artyści, zm ęczeni „infekcją sm utku", szukali sp o so b ów wyleczenia się z pesym izm u, w racając d o an
tyku lub idei św. Franciszka.
O S p o ry artystyczne
M im o że w M łodej Polsce istniały obok siebie różne ugrupowania artystyczne, jednak wyzwolony artysta z po
gardą wyrażał się o pozytywistach uprawiających sztukę dydaktyczną i m oralizującą, zaangażowaną politycznie,
społecznie i narodowo.
Z dekadentyzm em polem izow ał Leopold S ta ff w Snach o potędze, gloryfikując aktywizm.
W 1909 r. Stanisław Brzozow ski w Legendzie M łodej Polski zarzucił m odernistom zniekształcanie spuścizny
'om antycznej, uciekanie od historii, sp raw ponadczasow ych, brak wnikliwej oceny rzeczywistości. Studium
o charakterze krytycznym zostało uznane za tekst likwidacyjny epoki.
Co nam zostało z Młodej Polski

O siągn ięcia wielu artystów - najczęściej niedostrzeganych w okresie m odernizm u - obecnie są bardzo po
pularne i wysoko cenione, np. tw órczość im presjonistów, początkowo lekceważona, już w początkach X X w.
zyskała duże uznanie. O becnie za obrazy m alarzy tego okresu na aukcjach trzeba zapłacić nawet kilkadziesiąt
m ilionów dolarów.
Niektórzy pisarze m łodopolscy nadal tworzyli w okresie dwudziestolecia m iędzyw ojennego (Leopold Staff, Ja r
Kasprowicz, W łodzim ierz Przerwa-Tetmajer). W pełni rozw inął się wówczas talent Bolesława Leśm iana, którepo
tw órczość z tego okresu krytyk Artur Sandauer określił jakc „pośm iertny tryu m f M łodej Polski’'.
Do dziś funkcjonują zwroty i frazeologizm y pochodzące z cz asó w M łodej Poiski: chocholi taniec, złoty róg.
s z tU K a dla sztuki, naga dusza, ludzie bezdomni, siłaczka, uroda życia oraz pojęcia, takie jak: syr.estezja, cyga
neria, bohem a, kabaret, styl zakopiański, ncorom antyzm , dekadentyzm , n rwana, secesja.
□ P r z y k ła d y n a w ią z a ń i k o n ty n u a c ji
Literatura Czesław Miłosz, Traktat poetycki

Andrzej Bursa J a chciałbym być poetą
Teatr dramaty Stanisława Wyspiańskiego stale wystawiane na scenach polskich
Sztuka dzieła impresjonistów źródłem inspiracji dla artystów X X i XXI w., np. Śdouard Manet, Śniadanie
na trawie (Waldemar Świerży, grupa Łódź Kaliska, grupa komiksowa Maszin) czy Olimpia teeo
samego maiarza (Katarzyna Kozyra)
od początku lat 50. wzrost zainteresowania sztuką secesyjną - motywy secesyjnie chetnie wykorzysty
wane w sztuce zdobniczej i projektowaniu wnętrz, a secesyjne bibeloty cenione w handlu antykwa-
rycznym
w XX w. popularność zapoczątkowanego w modernizmie plakatu artystycznego
(w Muzeum Plakatu w Wilanowie zgromadzono reprezentatywne plakaty powstałe od początku
istnienia tej dziedziny sztuki)
Sztuka zapoczątkowane w modernizmie projektowanie wytworów produkowanych seryjnie, przemysłowo

użytkowa wzornictwo artystyczne
Film Pasja życia. reż. Vincente Minelli, 1956

Chłopi, Jan Rybkowski, 1973
Wesele, reż. Andrzej Wajda, 1973
Ziemia obiecana, reż. Andrzej Wajda, 1974
Dalscy, reż. Jan Rybkowski, 1975
Dzieje grzechu, reż. Walerian Borowczyk, 1975
DrJudym , reż. Włodzimierz Haupe, 1975
Dagny. reż. Haakon Sandoy. 1976
Smuga cienia, reż. Andrzej Wajda, 1976
Czas Apokalipsy, reż. Francis Ford Coppola, 1979
Z biegiem lat, z biegiem dni...(serial), reż. Andrzej Wajda, Fdward Kłosiński, 1980
Przeznaczenie, reż. Jacek Koprowicz, 1983
Widziadło, reż Marek Nowicki, 1983
Jądro ciemności, reż. Nicolas Roeg, 1993
Całkowite zaćmienie, reż. Agnieszka Holland, 1995
Syzyfowe prace, reż. Paw eł Komorowski, 2000
65. D w udziestolecie m iędzyw ojenne 231
65. Dwudziestolecie międzywojenne
_ Dwudziestolecie międzywojenne - inspiracje i nazwa
odrzucenie tradycji przez ruchy awangardowe (futu nazwa odnosząca się do wydarzeń historycznych
ryzm, dadsizm , abstrakcjonizm) pełniąca wyłącznie funkcję porządkującą
wybiórcze i niekonsekwentne sięganie do poprzednich wyraziste cezury dwie wojny światowe
epok, np. co antyku, renesansu
□ K a le n d a riu m epoki
1918 - kapitulacja 1918 - powstanie niepodległej 1933 -A d o lf Hitler

Niemiec, zakończenie Polski, lózef Piłsudski 1926 - przewrót kanclerzem Niemiec,
I w ojny światowej Naczelnikiem Państwa m ajowy w Polsce proklamowanie III Rzeszy
1910 1920 1930 1940
* w w m I
1920 - wojna / 1924 - Nagroda Nobla 1939 pakt
polsko-bolszewicka, dla Stanisława W. Reymonta Ribbentrop-Mołotow
bitwa warszawska za Chłopów -w ybuch II wojny
- śmierć Włodzimierza światowej
Lenina, józef Stalin u władzy
□ D w u d ziesto lecie w Polsce

W kulturze polskie: d w u d ziesto lecie dzieli się często na:
* „d ziesięciolecie ja s n e " - optym istyczne, kiedy przew a
żała rad o ść z odzyskanej niepodległości i nadzieja na
zb u d o w an ie lepszej przyszłości,
* „dziesięciolecie c ie m n e " - pesym istyczne, gdy zaczęły
się pojaw iać nastroje katastroficzne i narastała krytyka
dokonujących się w kraju zm ian.
Józef Piłsudski w 1918 r.
□ M a n ife s ty, dzieła p ro g ra m o w e

.vojna św iatow a o d su n ęła na dalszy plan zagadnienia zw iązan e ze sztuką. W niepodległej P o isce A n to n i Sło-
r mski w w ierszu Czarna wiosna napisał: „O jczyzn a m oja w o ln a, w olr.a ... / W ię c zrzu cam z ram ion płaszcz
K onrada". Kazim ierz W ierzyński w liryku Zielono rnarn. w głowie deklarował, że „fiołki w mej kwitną". Ja n Lechoń
i*» w ierszu Herosirates pisał: „A w io sn ą - niechaj w io sn ę, nie Polskę zobaczę".
Te m an ifesty p ierw szeg o o d p o n a d stu lat pokolenia żyjącego w w o ln e j P o ls c e szybko s tra c iły ak tu a ln o ść
w obiiczu tru cn ej rzeczyw istości lat pow ojennych. P o okresie euforii p ojaw iły się dzieła rozliczające Polaków
: :ego, jak wykorzystali odzyskaną niepodległość, a później u tw o ry katastroficzne (Jó z e f Czechow icz, C zesław
"Osz, W itk acy), zapo w iad ające now y kataklizm.
Centra kulturalne
dw udziestoleciu m iędzyw ojennym n astąp ił dyn am iczny rozwój środków m aso w eg o przekazu (wysokonakła-
prasa, radio, film ). Tw órcy polscy bez w iększych opóźn ień asym ilow aii now e prądy, tw orzyli też w łasne,
inalne program y (A w angarda Krakowska, fo rm izm ).
gólną rolę nadal odgrywało Zakopane, gdzie wielu artystów osiedliło się ns stałe (Stanisław Ignacy Witkiewicz,
i M akuszyński, Rafał M alczewski, M ieczysław Karłowicz, Karol Szym anow ski) lub przyjeżdżało n 2 wakacje.
- ________
□ P ra sa
W wolnej Polsce niezwykle dynam icznie rozwijało się czasopiśm iennictw o. Jednorazow y nakład wszystkich
wydawanych czasopism osiągnął w 1936 r. 8 m ilio n ó w egzemplarzy. W latach ?(). i 30. X X w. dużą roię odgry
w ała prasa literacko-kulturalna. W o k ó ł czasop ism skupiały się najczęściej grupy artystyczne („Skam ander",
„Zw ro tn ica", „Ż a g a ry "), na ich ła m a ch publikow ano manifesty, tam też toczyły się polem iki program ow e.
Najpopularniejszym periodykiem o tem atyce kulturalnej był tygodnik „W iad om ości Literackie".
Światopogląd
Wstrząs, jakim była I wojna światowa, dotknął wszystkich sfer działalności człowieka. / jednej strony uświadomił,
do czego może prowadzić gloryfikowany w oświeceniu i pozytywizmie postęp techniczny, z drugiej pokazał, że
nie można m ówić o postępie, jeśli chodzi o m oralność i odpowiedzialność rodzaju ludzkiego. W ojna przyniosła
poczucie destabilizacji, rozpadu obowiązujących od pokoleń norm i konwencji.
O kres m iędzywojnia to czasy ekspansji komunizmu i faszyzmu, dwóch zbrodniczych system ów totalitarnych.
D oprow adziły one, przede wszystkim w N iem czech i Z S R R , do prześladowań niezależnie myślących artystów
i stworzenia ideologicznej sztuki służącej politycznej propagandzie.
W dwudziestoleciu m iędzywojennym nastąpił rozwój psychologii i psychiatrii. Badania i odkrycia w tych dzie
dzinach m iały znaczny w p ływ na rozwój literatury i sztuki.
O P s y c h o lo g ia i filozofia
Sigmund Freud (1856-1939)

Austriacki psychiatra, neurolog, twórca psychoanalizy
W psychice człowieka wyróżnił trzy skry: id (podświadomość), ego (świadomość indywidualna) i superego (normy
postępowania określone przez kulturę). Uważał, że motorem działań człowieka są w dużym stopniu przeżycia
tkwiące w podświadomości, kontrolowane przez rozum i tłumione przez normy moralne.
Szczególną rolę w życiu człowieka przypisywał tłumionym popędom seksualnym.
Uważał, że kultura, skłaniająca człowieka do tłumienia popędów, może być źródłem cierpień
Alfred Adler (1870-1937)

Austriacki filozof, twórca tzw. psychologii indywidualnej
- Twierdził, że źródłem nerwic są próby przełamania kompleksu niższości, który powstaje w e wczesnym dzieciństwie
na podłożu słabości odczuwanej przez dziecko w stosunku do dorosłych
Carl Gustav Jung (1875-1961) I

Szwajcarski filozof i psychiatra, twórca psychologii głębi
Twórca pojęcia archetypów, które ujawniają się w postaci symboli obecnych np. w mitach, baśniach, legendach.
Zauważył, źe w różnych kulturach występują te same motywy (np. mędrzec uosabiający doświadczenie życiowe,
matka - dawczyni życia, przywódca zbiorowości)
John W atson (1878-1958) _ |

Amerykański psycholog, twórca behawioryzmu
■ Badania sprowadzał do obserwacji bodźców, reakcji i zachowań ludzi I
Sztuka dwudziestolecia międzywojennego

Sztuka w latach 1918-1939 rozwijała się wielotorowo. Z jednej strony były kontynuowane takie nurty i tendencje,
jak realizm, naturalizm, sym bolizm , ekspresjonizm i neoklasycyzm, z drugiej tworzyły się nowe ugrupowania
awangardowe, których członkowie chcieli dokonać w sztuce rewolucyjnych zmian. Ogólną tendencją w sztuce był
antymimetyzm. M alarstw o czy rzeźba nie m usiały już naśladować rzeczywistości. Temu służyła operująca coraz
doskonalszym i technikam i fotografia. Tradycyjne sztuki zyskały konkurencję w postaci kina i telew izji (1926).
Z acierał się dotychczasow'y podział na kulturę elitarną i riiską - zrodziła się kultura popularna (zob. 13. Kultura
popularna). Rozwój pow szechnie dostępnej oświaty spow odow ał jednak wyraźny w zrost liczby świadom ych
odbiorców' kultury.
w ięcej na w w w .z d a s z .T O
65. Dwudziestolecie międzywojenne 233
Twórcy często posługiwali się groteską, karykaturą, deformacją, w prozie został wprowadzony strumień św ia
domości, stosow ano introspekcję, czyli analizę stanów psychicznych postaci, oraz symultaniczność (równo-
czesność) zdarzeń.
Pablo Picasso, Trzej m uzykanci

w m askach , 1921
Przykład m ala rstw a kubistycznego
□ K ie ru n k i, n u rty, te n d e n c je
Ekspresjonizm Kontynuacja kierunku, który znakomicie realizował się w filmie; rozwinął się w Niemczech
(zob. 64. Młoda Polska) w pierwszej połowie lat 20. XX w.
Futuryzm Kierunek zapoczątkował we Włoszech Filippo Marinetti, ogłaszając w 1909 r. Manifest

ju tu ryzmu
postulat całkowitego zerwania 7 tradycją (nawet zniszczenia bibliotek i muzeów)
sławienie najnowszych osiągnięć cywilizacji
gloryfikacja wojny, buntu, agresji i tłumu
dzieło sztuki przedmiotem jednorazowego użytku
odrzucenie wszelkich reguł, nawet gramatycznych i ortograficznych
fascynacja industrializacją, miastem, chęć uchwycenia ruchu, zmiany
Dadaizm Kierunek powstał w Szwajcarii w 1916 r.

odrzucenie tradycji, zakwestionowanie w sztuce wszelkiej logiki
atak na autorytety, instytucje, ideologie (dadaiści to anarchiści sztuki)
totalna 'wolność tworzenia - dadaiści twierdzili, że poemat może powstać np. z bezład
nie rozsypanych słów wyciętych z gazety; dziełem sztuki mógł być każdy przedmiot
Nadrealizm Kierunek zapoczątkował we Francji pisarz i poeta André Breton, publikując w 1924 r.
(surrealizm) Manifest nadrealizmu
postulat wyzwolenia wyobraźni z krępujących ją więzów racjonalizmu i realizmu oraz
uwolnienia w twórczym umyśle tłumionej energii psychicznej
zapisywanie swobodnie płynących myśli i marzeń, logika snów i halucynacji
nieograniczone niczym fantazjowanie i niekontrolowany strumień świadomości
odrzucenie zasady prawdopodobieństwa i przyczynowości
Kubizm Kierunek w malarstwie i rzeźbie zainicjowany we Francji ok. 1906 r. przez Pabla
Picassa i Georges’a B'aque’a
odrzucenie perspektywy i głębi przestrzennej
rzeczywistość przedstawiona w zgeometryzowanych formach
obiekt ukazywany z kilku punktów widzenia i w różnym oświetleniu
W późniejszej fazie rozwoju kubizm stał się bardziej dekoracyjny. Artyści wykorzystywali
technikę kolażu (naklejanie na płótno fragmentów różnych materiałów)
L _ , -■ ----------- ,---------------- — — — — » ——— ^ » » » — — — — — » — — » » — — » — — —— ^ J
Abstrakcjonizm Kierunek, który pojawił się w malarstwie w latach 20. XX w.

rezygnacja z wszelkich przedstawień mających bezpośrednie odniesienie do form
lub przedmiotów rzeczywistych
przedstawianie form geometrycznych lub nieregularnych linii i plam barwnych
Leon Chwistek, Szermierka, 1920
W 1917 r. w Krakowie postała awangardowa grupa

artystyczna (od 1919 r. funkcjonująca pod nazwą
formiści). Członków grupy (m.in. Leona Chwistka,
Witkacego, Henryka Stażewskiego, Augusta
Zamoyskiego) łączyło zainteresowanie zagadnieniem
formy, chęć stworzenia polskiego, oryginalnego stylu
awangardy. Nawiązywali do polskiego
gotyku i do polskiej sztuki ludowej.
Formiści tworzyli dzieła antymimetyczne
i anytynaturalistyczne. Odrzucali impresjonizm,
korzystali zaś z osiągnięć kubizmu. Chwistek był
zwolennikiem twórczości spontanicznej.
■ Literatura dwudziestolecia międzywojennego
O N a jw y b itn ie js i t w ó r c y i ich dzieła
Literatura obca
Anglia
Thomas Stearns Eliot Ziemia jałowa (poemat), Zabójstwo w katedrze (dramat)
Aldous Leonard Huxley Nowy wspaniały świat (powieść)
Irlandia
Jam es Joyce Ulisses (powieść)
Francja
Marcel Proust W poszukiwaniu straconego czasu (cykl powieściowy)
Niemcy
Thomas Mann Czarodziejska góra (powieść)
Bertold Brecht Matka Courage, Opera za trzy grosze (dramaty)
Austria
Franz Kafka
Proces (powieść), Kolonia karna (opowiadanie)
Rosja
M ichaił Bułhakow' Mistrz i Małgorzata (powieść)
W ładim ir Majakowski Obłok w spodniach, Dobrze (poematy)
Siergiej Jesienin Pugaczow (poemat), Moskwa karczemna (tom wierszy)
U Franz K afk a, Proces (1925)
Bohaterem powieści jest trzydziestoletni Jó z ef K., który z niewiadom ych pow odów zo stał oskarżony i areszto
wany. M irro starań nigdy me dow iedział się, jakie stawia m u się zarzuty, a m im o to zo stał na nim wykonany
wyro« śmierci Absurdalną rzeczywistość ukazaną w Procesie m ożna uznać za paraboliczny obraz świata biuro
kracji I u d totalitaryzmu. Jest ona niepokojąca i duszna - przypomina labirynt, w którym błądzi główny bohate'
bezskutecznie szukając pomocy.
65. Dwudziestolecie m iędzywojenne 235
Literatura polska
Stefan Żeromski Przedwiośnie (powieść)
Bolesław Leśmian Napój cienisty, Dziejba leśna (tomy wierszy)
Leopoid Staff Ucho igielne, Wysokie drzewa, Barwa miodu (tomy wierszy)
►— ---------------------------------- - -------------------------------- j
Stanisław Ignacy Witkiewicz Wstęp do teorii Czystej Formy w teatrze (szkice), Pożegnanie jesieni, Nienasycenie
| (Witkacy) (powieści), W małym dworkuJa n Maciej Karol Wścieklica, Szewcy (dramaty)
Maria Dąbrowska Noce i dnie (powieść)
Bruno Schulz Skiepy cynamonowe, Sanatorium Pod Klepsydrq opowiadania (zob. 83. Bruno
Schulz opowiadania)
Juhan Tuwim Czyhanie na Boga, Sokrates tańczący, Rzecz czarnoleska, Treść gorejąca (tomy
wierszy) Ba! w operze (poemat)
1 ■ 1■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ - —----- ■ ' ■ ■ ■ ■
Jarosław Iwaszkiewicz Oktostychy, Lato (tomy wierszy), Brzezina, Panny z Wilka (opowiadania),
Lato w Nohant (dramat), Sława i chwała (powieść)
Maria Kuncewiczowa Dwa księżyce (opowiadania), Cudzoziemka (powieść), Dni powszednie państwa
Kowalskich (pierwsza polska powieść radiowa)
Władysław Broniewski Dymy nad miastem. Krzyk ostateczny (tomy wierszy)
Jan Lechoń Karmazynowy poemat, Srebrne i czarne (tomy wierszy)
Julian Przyboś Śruby, Oburącz, W głąb las, Równanie serca (tomy wierszy)
Józef Czechowicz dzień jak codz’eń, ballada z tamtej strony, nic więcej (tomy wierszy)
Witold Gombrowicz Pamiętnik z okresu dojrzewania, Ferdydurke (zob. 82. Witold Gombrowicz
- „Ferdydurke") - powieści, Iwona księżniczka Burgunda (dramat)
Konstanty Ildefons Gałczyński Zim a z wypisów szkolnych, Skumbrie w tomacie (wiersze)
Zofia Nałkowska Granica, Romans Teresy Hennert (powieści), Dom kobiet (dramat)
£2 S te fa n Ż e ro m s k i, Przed w io śn ie (w y d . 1924 z d a t ą 1925)

Pow ieść będąca w ażnym głosem w dyskusji na tem at kształtu niepodległej Polski. Losy głów nego bohatera,
Cezarego Baryki, pozw alają poznać różne grupy społeczne: biedotę m iejską w W arszaw ie, ch łop ów w Chłód ku
oraz żyjącą wygodnym życiem szlachtę ziem iańską w N aw łoci. Pisarz konfrontuje m arzenia Polaków z trudną
rzeczywistością: kraj, ch o ć wolny, jest biedny, zagrożony w o jn ą z bolszewikam i oraz kom unistyczną rewolucją.
ES M a r ia D ą b ro w s k a , N oce i d n ie (1932)
Saga rodzinna ukazująca losy polskiej szlachty w drugiej p ołow ie X IX w. i na początku X X w. G łó w n ym i bo
hateram i są Barbara i B o g u m ił N iech cicow ie, przyjm ujący o d m ie n n e postawy życiowe. B o g u m ił to człowiek
otwarty na świat, zrównoważony, ceni pracę. Barbara przypom ina bohaterów romantycznych: jest nadwrażliwa,
zm ienna w nastrojach, nieufna w o b ec świata, m arzy skrycie o daw nym ukochanym . W pow ieści te dw a różne
typy osobow ości dopełniają się i dopiero razem stanow ią pełnię człowieczeństwa.
O Z o fia N a łk o w s k a , G ran ico (1935)

Pow ieść psychologiczna ukazująca bohaterów w o b ec społecznych w p ły w ó w i zależności. Nałkowska stawia
pytania d otyczące praw dy o człow ieku i różnorodnych granic: społecznych, m oralnych, osob ow ościow ych.
Pisarka konfrontuje różne prawdy o bohaterach. Na przykład głów ny bohater, Zenon Ziem b iew icz, przez jed
nych jest postrzegany jako kłamca rom ansujący za plecam i żony z Justyną Bogutów ną, albo karierowicz, który
w yd ał rozkaz strzelania d o protestujących. Inni w idzą w rażliw ego człowieka uwikłanego w układy społeczne.
□ Ju lia n T u w im , B a l w O p erze (n a p is a n y 1936, w y d a n y 1946)

Poem at satyryczny o cechach p am fletu politycznego. Poeta w ostry sposób krytykuje w m m elity rządzące Polską
przedw ojenną. U k azu je groteskow y obraz sp o łecz eń stw a zatracającego się w pogoni za m a rn o ścia m i świata.
Przy bufecie - żło p an in a,

P a rsk a n in a , m la sk a n in a ,
[•••)
A najgorzej przy kaw iorze:
T am - na zabój, ta m ~ na noże,
A jak złap ią - sz cz erz ą zęby
I s m a ru ją g ło d n e gęby
C zarn ą m a z ią jesio tro w a,
i- i
Julian Tuwim. Boi w Operze (fragment)1
□ U g ru p o w a n ia a rty stycz n e w Polsce
Skam and er grupa poetycka uformowana w 1919 r., jej członkowie publikowali w miesięczniku „P ro Arte”
unikanie form ułowania programu i niewiązanie się z żadnym z modnych ówcześnie kierunków
odrzucenie wzniosłego stylu liryki młodopolskiej, sięganie po zwroty z języka potocznego
gloryfikacja uroków codzienności, opisywanie przeżyć szarego człowieka; obecność w poezji
żywiołowego humoru
■ sięganie do tradycji, traktowanej jednak wybiórczo
różnorodność tematów, form i stylów
Założycielami ugrupowania
byli Jan Lechoń, Kazimierz
Wierzyński, Antoni Słonimski,
Julian Tuwim, Jarosław
Iwaszkiewicz. Z grupą były
związane Maria Pawlikowska-
-Jasnorzewska i Kazimiera
Iłłakowiczówna. Poeci założyli
miesięcznik „Skam ander"
(1919 / 1920)
A w angarda grupa poetów skupionych wokół czasopism a „Zwrotnica” założonego w 1923 r. w Krakowie
Krakowska przez Tadeusza Peipera
• członkowie: juiian Przyboś, Jan Brzękowski i Jalu Kurek
kult współczesnej cywilizacji (3 x M - „M iasto, M asa. M aszyna”)
■ skupienie s:ę na teraźniejszości (prezentyzm)
Teoria Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy) - autor teorii Czystej Formy w teatrze
Czystej Formy spektak: teatralny jako konstrukcja dowolnych elementów: barw, kształtów, dźwięków, słów,
działań uniezależnionych od logiki i życiowego prawdopodobieństwa
Druga młodzi poeci działający w latach 30. X X w. w Lublinie (z kręgu józefa Czechowicza) i Wilnie
A w angarda (twórcy skupieni w-okół czasopism a „Żagary" - Aleksander Rymkiewicz, Jerzy Zagórski,
Czesław Miłosz)
katastrofizm, poetyckie wizjonerstwo, nawiązywanie do językowych osiągnięć Awangardy
Krakowskiej
Julian Tuv;im, Nowy wybór wierszy. Czytelnik, 1953.
65. Dwudziestolecie międzywojenne 237
□ Skam ander
Nazwa grupy pochodzi od rzeki opływającej Troję. Poeci zaczerpnęli

pom ysł na nazwę z dram atu Stanisława W yspiańskiego Akropolis.
W okresie odwrotu od tradycji skam andryci nawiązywali do antyku,
renesansu (Jan K ochanow ski), rom antyzm u (A dam M ickiew icz,
Cyprian Kamil N o rw id ). Ich m istrzem był „poeta czterech pokoleń"
- Leopold Staff.
Cechy twórczości skamar.drytów:
■ tradycyjne formy wiersza,
b język potoczny,
E operowanie groteską, parodią, ironią,
s prosty człowiek jako bohater liryczny,
EJ opisywanie życia codziennego ludzi.
Skam andryci m ieli w W arszaw ie sw oją kawiarnię, „Ziem iańską",
w której przy stoliku na pięterku częściej niż w iersze pisywali aneg
doty i skecze. W kawiarni publicznie czytali swoje utwory.
O Przykład
0 Zinterpretuj podany fragment wiersza Juliana Tuwima. Jakie funk

cje pełnią zastosow ane przez poetę środki stylistyczne? Z K S Z Y T D R U G I L U T Y
Poezja - jest to, proszę p an ów -- skok

Skok barbarzyńcy, który p oczuł Boga. Strona tytułowa miesięcznika „Skamander"
Juliar Tuwim, Poezjo (fragm ent)
O d p o w ie d ź : M yśl zawarta w cytacie jest próbą wyjaśnienia, czym

jest poezja. Stanowi jakby fragment rozmowy, na co wskazuje wtrą
cen ie („p ro sz ę p an ó w ” ), a także pow tórzenie rzeczownika skok.
Te środki językowe podkreślają także, jak trudno m ów ić o poezji, NUZŃUWKA
W BZUHU
gdy - jako „barbarzyńcy" - posługujem y się codziennym językiem. Z l i S I .1 1 FUTURYSTUW
Tuw im definiuje ją za pom ocą metafory: „Skok barbarzyńcy, który KRAKOW USTOPAO W i WARSZAWA
WARSZAWAS?'^
poczuł Boga". Tworzenie jest więc rodzajem aktywności, która po
zwala sięgnąć dalej, zbliżyć się do tajem nicy istnienia, do Boskiej V W Otr vm * Ś0 wy** * * — M rr m w o t
doskonałości. Uprawianie poezji można uznać za pewną zuchwałość we w s z y s t k i h kolorah!

„barbarzyńcy", niewahającego się przekraczać granice. M M r S S S - o —«
-.»•* fc*- ' *

. .
—— ---
Strona tytułowa pisma „Nuż w bżuhu” wydanego >•^ *• - •

•m
mrny T»‘* - *
w 1921 r. w Warszawie i Krakowie przez Anatola •
e U R O pA
Sterna i Aleksandra Wata. Pismo zawierało trzy
manifesty: Manifest w sprawie natychmiastowej xrtmrizs*
futuryzacji życia, Manifest w sprawie poezji “ T
futurystycznej i Manifest w sprawie krytyki S S
artystycznej. Na łamach pisma publikował
m.in. poeta Bruno Jasieński.
Julian T uw im , D zieła, 1 .1, W ien ze, cz. 1, W arszaw a 19S5.
JU Rola twórcy i twórczości

W dwudziestoleciu międzywojennym nie było jednoznacznych wzorców osobowych, podobnie jak dominujących
m otyw ów czy tematów'. Artysta m ia ł działać przez zaskoczenie, prowokować, w yw oływ ać skandale.
Co nam zostało z dwudziestolecia międzywojennego
P o II w o jn ie św iatow ej dorobek tw ó rcó w dw udziestolecia b ył w Polsce traktowany wybiórczo. W ła d z e PRL-u
c h c ia ły w ym az ać z p ow szechnej p am ięci niektóre nazwiska, np. utw ory W ito ld a G o m b ro w icz a zaczęto pu-
ikowac d o p iero p o 1956 r„ W itk a c e g o po tym , jak n a Z a ch o d z ie zyskał p o p u larn o ść, a C zesław a M iło sza
dopiero wtedy, gdy otrzym ał N agrod ę N obla. W tajem niczeni m ogli poznać czołowych tw órców dwudziestolecia
w publikacjach paryskiej „K u ltu ry”.
Z dw ud ziestolecia m ięd zyw ojen neg o p ochodzi w ie le obecnych w języku sfo rm u ło w ań , np. X m u za (kino),
radosc z odzyskanego śm ietnika, szklane domy, stru m ień św iad o m ości, sytuacja kafkowska.
D Przykład y n aw ią z a ń i kontynuacji
Sztuka moda na dwudziestolecie w architekturze, także w wystroju wnętrz

popularność stylu art deco
popularność rzeźb Xawerego Dunikowskiego, obrazów Witkacego, Tamary Łempickiej
Muzea muzeum Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów w Stawisku koło Warszawy

muzeum Nałkowskich w Wołom inie
m uzeum Stefana Żeromskiego w Nałęczowie
dom Kuncewiczów w Kazimierzu Dolnym (willa „Pod Wiewiórką”)
Muzyka utwory poetów dwudziestolecia śpiewane przez piosenkarzy, np.:

Juliana Tuwima przez Marka Grechutę,
Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej przez Ewę Demarczyk,
Jarosława Iwaszkiewicza przez Czesława Niemena,
Władysława Broniewskiego przez Muńka Staszczyka, Świetliki
Film Proces, reź. Orson Welles, 1962 ~~

Brzezina, reż. Andrzej Wajda, 1970
Kabaret, reż. Bob Fosse, 1972
Sanatorium Pod Klepsydrq, reż. Wojciech J. Has, 1973
Zaklęte rewiry, reż. Janusz Majewski, 1975
Noce i dnie, reż. Jerzy Antczak, 1975
Granico, reź. Jan Rybkowski, 1978
Panny z Wilka, reż. Andrzej Wajda, 1979
Kariera Nikodema Dyzmy, reż. Jan Rybkowski, Marek Nowicki, 1980
Lata dwudzieste..., lata trzydzieste..., reź. Janusz Rzeszewski, 1983
Mefisto, reż. Istv3n Szabó, 1980
Bal, reż. Ettore Scola, 1983
Cudzoziemka, reż. Ryszard Ber, 1986
C.inema Paradiso, reż. Giuseppe Tornatore, 1989
Ferdydurke, reź. Jerzy Skolimowski, 1992
Spaleni słońcem, reż. Nikita S. Michałków, 1994
Przedwiośnie, reż. Filip Bajon, 2001
w ię c e j n a W w w .z d a s z .t o
66. Literatura okresu w ojny i okupacji 239
66. Literatura okresu wojny i okupacji

W ojna i okupacja
□ Kalendarium okresu
8 V 1945 -
kapitulacja
1 1X1939 -agresja 1 V III1944 - wybuch III Rzeszy
Niemiec na Polską powstania warszawskiego w Berlinie
1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946
« ... « < •••••••.• • .•«« •. « • • • • « • « . »••»<-• • •»-•
X I i i
17 I X 1939 -agresja 19 IV 1943-wybuch 2 I X 1945 - podpisanie
Związku Radzieckiego powstania w getcie kapitulacji przez japonią -
na Polską warszawskim koniec II wojny światowej
W o jn a i okupacja to czasy największej w dziejach tragedii narodu polskiego. Zginęło w ów czas ok. 5,6 min
obywateli polskich, wielkie były straty materialne, zniszczono wiele dóbr kultury i narodowego dziedzictwa.
Ludzie przeżyli traum ę, która w wielu wypadkach zaważyła na całym ich życiu.
□ Holocaust
Planowa eksterm inacja narodu żydowskiego dokonała s:ę niem al w m ajestacie prawa: jeszcze przed wojną
w N iem czech i W łoszech wprowadzono tzw. prawo rasowe. Dla ludności żydowskiej tworzono getta. W cza
sie w ojny Żydów w transportach przewożono do obozów zagłady. Liczba ofiar H olocau stu jest szacowana
na ok. 6 min.
Holocaust - nazwa ofiary spalanej na ołtarzu przez Żydów w czasach starożytnych; przenośnie: całkowite
zniszczenie; określenie prześladow ań i zagłady Żydów w czasie II w o jn y światowej. Inna nazwa: szoah.
O Po w stan ie w arszawskie
Trwało 63 dni - od 1 sierpnia 1944 do 2 października
1944. W pow staniu zg in ęło ok. 18 tysięcy żołnierzy
(głównie AK), a także ok. 150 tysięcy ludności cywilnej,
jego następstwem było także zniszczenie Warszawy
na rozkaz Hitlera. Pow stanie warszawskie wciąż bu
dzi kontrowersje, niektórzy kwestionują nawet jego
zasadność.
Widok zburzonej Warszawy

po powstaniu warszawskim w 1944 r.
£ 7 A M '. ' \7 Y S X 7 X
m n o v
r W líK A B Z Y
t z * s c
1
R * c r .
K < V JV }3 T T * Y o r
.s ic n is z c z
O Okupacja
y % B IlF L E T Y N Ponieważ okupanci zlikwidowali prawie wszystkie dotychczas istniejące instytucje

i® życia publicznego, zaczęto tworzyć konspiracyjne państwo podziemne. Ukazywała
się konspiracyjna prasa. Wychodziło kilkanaście periodyków' literacko-kulturalnych.
K A 2D Y K I M Z . 't N I S X t t . M
t •« »^ 4 » . r ...^
W konspiracji drukowano książki, broszury, ulotki. Okres wojny i okupacji w Polsce
,»-* i . ’ T Ü t
..i * . . . .
» s » ,5 ‘
V X T t J ’C . ' r v C .
charakteryzował się bogatym życiem artystycznym i literackim, które rozwijało się
. . ... ‘ » < i » ł* * f
przede wszystkim w konspiracji.

. « * . * * • * - ■■■■»« ~
. . .
■ . W latach 1939-1944 w Warszawie był wydawany

„Biuletyn Informacyjny", konspiracyjny tygodnik
■• • --- • - • • '* t^
Y ..W
|r , | |#
informacyjno-propagandowy Armii Krajowej.
•— •» « — *
□ Pokolenie Kolumbów
M łodych ludzi, dla których rok 1939 m ia ł być początkiem dorosłości, nazywa się pokoleniem Kolumbów. Prze
życiem pokoleniowym była dla nich wojna, a wzorem stał się podobnie jak w rom antyzm ie - konspirator,
spiskowiec. U w idoczniły się dwie postawy wobec zaistniałej rzeczywistości: poety-żołnierza i artysty-Konrada.
Literatura miała kreować ludzi aktywnych, odważnych, przekraczających swoje ograniczenia, wiernych zasadom
etyki chrześcijańskiej.
Określenie pokolenie Kolum bów jest związane z powieścią Rom ana Bratnego Kolumbowie, rocznik 20 (1957).
Podobnie tragiczne są powojenne losy tego pokolenia - zbrojna walka, więzienia czasów stalinowskich, gorycz
emigracji. Pow ieść przedstawia typowe losy pokolenia, a pseudonim jednego z bohaterów Kolum ba - stał
się sym bolem zawiedzionych marzeń i zniszczonych m ożliwości tej generacji.
Katastrofizm w poezji Baczyńskiego
□ Katastrofizm pokoleniowy
Pokolenie czasu wojny to pokolenie skazane na klęskę, na śmierć, pozbawione szans samorealizacji, spełnienia
młodzieńczych marzeń i pragnień. Czas młodości, wchodzenia w dorosłość i kształtowania osobowości okazał
się dla niego czasem walki. Pesym izm dotyczył także oceny czynów pokolenia Kolum bów przez następne p o
kolenie. Także ci. którym udało się przeżyć wojnę, byli ocaleni tylko częściowo, ponieważ pozbawieni 'wartości,
uczuć, zostali skażeni tragicznymi doświadczeniam i wojny.
- Krzysztof Kamil Baczyński, Pokolenie (22 lipca 1943 r.)

Program owy wiersz pokolenia Kolumbów. W im ieniu generacji wypowiada się zbiorowy podm iot liryczny. Autor
kreśli wizję okupacyjnego koszmaru, który zm usza do wyzbycia się wszelkich ludzkich uczuć: litości, miłości,
w yrzutów sum ienia, po to, by m óc stan ąć do walki z bezwzględnym w rogiem . Pojawia się w ątpliw ość, czy
pośw ięcenie całego pokolenia zostanie docenione przez potomnych.
O Katastrofizm historiozoficzny
W utworach poetów okresu w ojny i okupacji, a zwłaszcza w wierszach Baczyńskiego, m ożna znaleźć pytania
0 porządek dziejów, o zasady rządzące historią. Pojawia s:ę przekonanie, że prawidła historii są niezmienne:
okresy katastrofy, śm ierci przeplatają się z czasam i spokoju, zabliźniania ran. Człowiek me ma na to wpływu,
jest bezradny w obec historii, która okazuje się być niszczącą siłą. Takie przekonanie w idać w wierszach B a
czyńskiego Mazowsze i Historia.
■ Krzysztof Kamil Baczyński, Mazowsze (24 lipca 1943 r.)

Piękno m azowieckiego krajobrazu kryje w sobie w sp om nienia o daw nych walkach (pow stania listopadowe
1styczniowe, pierwsza w ojna światowa). Koło historii sprawia, że po w ojnach przychodzą czasy zapom inania,
powraca normalność. Tak właśnie został przedstawiony czas międzywojnia. Wkrótce jednak nastąpiła apokalipsa.
Żołnierzow i - poecie pozostało tylko prosić o pamięć.
c Krzysztof Kamil Baczyński, Historia (8 marca 1942 r.)

W wierszu przenikają się obrazy historii i współczesności, walki i przyrody.
W ojna jest taka sam a w każdych czasach, identyczne są śm ierć i cierpienie.
Aktualny stan świata jest wpisany w ciąg dziejów. Wobec tych niezmiennych
praw człowiek jest bezbronny, jest ofiarą. Kiedy wojna się skończy, po tych! co
zginęli, pozostanie pamięć najbliższych. Poeta konfrontuje prawa historyczne
(zapom inanie) z ludzką pamięcią, w której bohaterowie są nieśmiertelni.
Krzysztof Kamil Baczyński (1921-1944)
Baczyński był nie tylko wybitnym poetą, lecz także żołnierzem

podziemia. Ukończył kurs Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty, był
członkiem Szarych Szeregów. Należał do Grup Szturmowych, z których
powstał batalion AK „Zośka". Później przeszedł do batalionu „Parasol".
Poległ w czwartym dniu powstania w Pałacu Blanka.
w ię c e j n a www.ZDASZ.TO
66. Literatura okresu w ojny i okupacji 241
□ Najwybitniejsi tw órcy i ich dzieła
Leopold Staff
Pierwsza przechadzka, Tak, Bóg opuścił ziemię (wiersze)
f * --■■■ ii ■ i .. ■■■■, , . . —.....
MM■— J
Władysław Broniewski Bagnet na broń, Drzewo rozpaczające (tomy wierszy)
Czesław Miłosz
p»-— i Wiersze (tom wydany w konspiracji), Campo di Ptori (wiersz)
Krzysztof Kamil Baczyński

Wiersze wybrane, Arkusz poetycki, Śpiew z pożogi (tomy wierszy)
--- — «imi.... i
Tadeusz Gajcy
Widma, Crom powszedni (tomy wierszy). Wczorajszemu (D oem at)
Homer i Orchidea (dramat)
Tadeusz Borowski Gdziekolwiek ziemia (tom wierszy)
Rola tw órcy i twórczości

Po klęsce wrześniowej naród polski po raz kolejny stan ął d o walki o zachowanie historycznej i kulturowej toż
samości. O czyw istą rolą twórców było wspieranie go w tym zadaniu. O drodził się więc model poezji tyrtejsklej
jednak często połączonej z wątkam i katastroficznymi.
w wierszach poetów starszych generacji m ożna znaleźć przezwyciężenie katastroficznych nastro(ów, jak np.
w twórczości Leooolda Starfa, który zachow ał nadzieję powrotu do trwałych hum anistycznych wartości. Po
dobnie p isał W ład ysław Broniewski: „życie się sprawdza, śm ierć się nie sprawdza". Z kolei C zesław M iłosz
ccstrzegr drogę do ocalenia m oralnego ludzkości w powrocie do wartości najprostszych, tkwiących w duchowej
naturze człowieka.
u Apokalipsa (czas Apokalipsy, Apokalipsa spełniona)

O kreślenie zw iązane z czasam i II w ojny światowej, nawiązujące d o biblijnej Apokalipsy św. Jana. Tragiczne
wydarzenia w o jn y i okupacji stanow iły dow ód upadku cywilizacji i człowieka, a także utraty znaczenia przez
wartości m oralne. Tę tendencję w idać w poezji pokolenia Kolumbów, np. Baczyńskiego ( Pokolenie, Ter. czas,
Mazowsze) czy Gajcego (W idm a). Pokazują oni wojnę za pom ocą symboliki biblijnej (ogień spadający z nieba’
w oda zam ieniająca się w krew, spadające niebo itp.).
1j M otyw y
M otyw am i typowymi dla twórczości okresu wojny i okupacji są m.in.:
s waika, bunt,
■ śmierć,
■ miłość,
h naród, ojczyzna,
B historia,
3 w spom nienie młodości,
■ wojna i jej skutki (Tadeusz Borowski, opowiadania; Tadeusz Różewicz, Ocalony),
* H olocaust (Zofia Nałkowska, Medaliony; H an n a Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem),
a krytyka totalitaryzmu (G u staw Herling-Grudziński, Inny świat; Kazim ierz M oczarski, Rozmowy z katem).
□ Tadeusz Borow ski, o p o w iad an ia z tom u P o ż eg n a n ie z M a rią (1948)

Utwory są oparte na doświadczeniach autora, który był więźniem m.in. O św ięcim ia. Ukazują człowieka, który
z czasem przyzwyczaja się d o obozu, akceptuje zasady obozowej moralności. Staje sie człowiekiem zlagrowanym
pozbawionym wrażliwości, uczuć wyższych, pragnącym za wszelką cenę przetrwać. Psychiczne okaleczenie
człowieka podkreśla język utworu (ukazywanie jedynie ludzkich zachowań, dialog, pozbawione em ocjonalnośc
służące wyłącznie wzajem nej komunikacji).
□ Przykład
* Wyjaśnij myśl wyrażoną w cytacie pochodzącym z opowiadania Tadeusza Borowskiego U nos w Auschwitzu.
Teraz d o p ie ro p o z n a łe m ce n ę staro ż ytn o ści. Ja k ą p o tw o rn ą zb ro d n ią s ą p iram id y egipskie, św iątynie
i g re c k ie p o sąg i! Ile krwi m u s ia ło s p ły n ą ć n a rz ym sk ie d ro g i, w a ły g ra n icz n e i b u d o w le m ia s ta ! [...]
Ta staro ż ytn o ść była w ie lk ą z m o w ą ludzi w o ln ych p rzeciw n ie w o ln ik o m .1
O d p o w ie d ź : Bohater pod wpływem doświadczeń obozowych rewiduje ocenę kultury antycznej, uznawanej do
tychczas za niedościgły wzór estetyczny i fundament kultury europejskiej. Uświadamia sobie, że budzące podziw
dzieła starożytności są świadectwem cierpienia - ich twórcami byli niewolnicy, o których historia nie pamięta.
□ G u sta w Herling-Grudziński, Inny świat (w y d . a n g . 1951)

Pierwszy w literaturze polskiej literacki dokument o radzieckich obozach pracy. Świat przez długi czas nie
wierzył pisarzowi, relacje potwierdziły dopiero ir.ne utwory zaliczane dziś do literatury łagrowej. Współcześnie
używa się pojęcia hom o soviéticas (łac., 'człowiek sowiecki') - to osoba przywykła do systemu totalitarnego,
wszechwładzy państwa; ktoś, kto zrzeka się swojej wolności i praw naturalnych. Godzi się na życie bezwolne,
bezrefleksyjne, podszyte strachem.
■Tadeusz Bo ro w ski, V.'ybor o p o w iad ań , W arszaw a 1994
C Twórcy powojenni w obec w ojny

O kres p o w o jn ie przyniósł dzieła, które ukazały prawdę o zbrodniach niem ieckich okupantów, obozach koncen
tracyjnych, eksterm inacji podbitych n aro d ó w (Z o fia N ałkow ska, M edaliony ; Tadeusz Borow ski, o p o w iad an ia).
Pojaw iła się też kwestia destrukcyjnego w p ływ u przeżyć w ojennych i okupacyjnych na ludzką psychikę (Tadeusz
Różewicz, O calony ; Z o fia Nałkow ska, M edaliony).
Tem atyka związana z w o jn ą w ciąż jest obecna w polskiej sztuce. Artyści z jednej strony chcą o d d a ć hołd boha
terstw u Polaków, z drugiej - p od ejm u ją próby rozliczenia i deheroizacji, starając się nie ukrywać wstydliwych
ep izo d ó w zw iązanych z tym i trudnym i czasam i.
□ H eroizacja
Polega na ukazywaniu wielkości i bohaterstw a zwykłych ludzi, którzy w ekstrem alnych w arunkach są zdolni do
obrony ludzkiej godności. Skło nn ość do takiego kreowania postaci w iąże się z potrzebą, by literatura podnosiła
na duchu.
Przyktady:
■ Zdążyć przed Panem Bogiem H a n n y Krall - M ic h a ł Klepfisz, zasłaniający so b ą karabin m aszynowy, by jego
grupa m ogła przejść, przełożona pielęgniarek Tennenbaum ow a, która oddała córce swój num erek na życie.
® Inny św iat G u s ta w a H erlin g a-G ru d ziń sk ieg o - ludzie w ytrw ale b ro n iący n am iastek g o d n o ści i w o ln o ść:
(Kostylew, Jew gienija Fiod o ro w na, Karinen).
□ D eheroizacja
D ążenie do ukazywania faktów w spo só b niezgodny z pragnieniam i czytelnika, który wolałby w idzieć bohaterów
jako herosów , o b n ażan ie szokującej czasem prawdy.
Przykłady:
■ Pam iętnik z powstania warszawskiego M irona Białoszewskiego - bohateram i są zwykli ludzie, cywile, pragnący
jedynie przetrw ać trudne czasy, unikający walki.
■ o p o w iad an ia Tadeusza Borow skiego - w ięźniow ie przystosowali się d o realiów obozow ych i m yślą jedynie
o w łasn ym ocalen iu (dehu m anizacja człowieka).
■ Zdążyć przed Panem Bogiem H a n n y Krall - eksp onow anie ludzkich słabostek uw ażanego za bohatera pvy-
w ó d cy pow stania w getcie M o rd echaja A m elew icza (np. z o sta ł d ow ód cą, gdyż bardzo m u na tym zależało).
e u kazan ie w krzywym z w ierciad le obrazu k am p an ii w rześn io w ej (Lotna, re i. A n drzej W a jd a ) i p ow stania
w arszaw skiego (Kanał, reż. Andrzej W ajd a, Eroica, reż. Andrzej M u n k ).
66. Literatura okresu wojny i okupacji 243
O Literatura faktu
a Rozmowy z katem Kazim ierza M oczarskiego są relacją rozm ów, jakie prze
p ro w a d z ił a u to r - były oficer A K - z g enerałem S S ju rg e n em Stro o p em ,
siedzącym z nim w jednej celi śm ierci.
■ W y w ia d Zdążyć przed Panem Bogiem przeprow adzony przez H a n n ę Krall
z M arkiem Ed elm an em , ostatnim przywódcą pow stania w getcie, jest św ia
dectw em koszm aru życia i um ierania warszaw skich Żydów.
Bronisław Wojciech Linke, El mole rachmim

z cyklu „Kamienie krzyczą", 1946
Tytuł obrazu został zaczerpnięty z żydowskiej pieśni

żałobnej i znaczy „0 , Boże miłosierny".
Co nam zostało z okresu wojny i okupacji

P am ię ć <Hych czasach jest w ciąż żywa. Publikuje się w ie le książek dotyczących w ojny i okuDacji. Rów nocze
śn ie w okór wydarzeń II w o jn y św iatow ej narosły pew ne kontrowersje, jak np. w spraw ie stosunku Polaków do
H o lo cau stu. Z różnym i reakcjam i spotykały się próby odheroizow ania obrazu walk w kam P an,i w rześniow ej
(film Tajerr.mca Westerplatte) czy pow stania warszawskiego (film Eroica, Pam iętnik z powstania warszawskiego
M iro n a Białoszew skiego). W ie lu w spółczesnych artystów stara się ukazać różne oblicza w ojny - od bezprzy
kładnego bohaterstw a p o tchórzostw o I cyniczne wykorzystywanie cudzej tragedii.
□ Przykład y n aw iązań i kontynuacji
M alarstwo cykl Andrzeja Wróblewskiego Rozstrzelania
Andrzej Wróblewski,
Rozstrzelanie surrealistyczne, 1949
Pomniki,
Państwowe M uzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcim iu, M uzeum Powstania Warszawskiego
muzea
Muzeum Katyńskie, Pomnik Powstania Warszawskiego, Pomnik Bohaterów Getta, Nike
■ Utwory Krzysztofa Kamila Baczyńskiego , Tadeusza Gajcego tekstami piosenek popularnych

artystów (Ewa Demarczyk, grupa Armia)
» Zespół Lao Che wydał album Powstanie warszawskie
Szwedzka grupa Sabaton wykonawcą piosenek o m.in. polskich pilotach w bitwie o Aneiie
i powstaniu warszawskim ' b H
i f l aZ JP T ^ 0 n a r d ,Buczkowskl' ,947;
r, o s , L e z reż. Andrzej Wajda, 1957; Eroica,
re_ż_ Andrzej Munk, 1957; Zamach reż. Jerzy Passendorfer, 1959; Westerplatte, reż. Stanisław
Rozew.cz, 1976; Akcja poa Arsenałem, reż. jan Łomnicki, 1977; Korczak, reż. Andrzej Wajda 1990-
Pożegnanie z M aną, rez. Filip Zylber, 1995; Pianista, reż. Roman Polański, 2001; Katyń reż Andrzei
Wajda, 2007; Pokhs.e, Władysław Pasikowski, 2012; Baczyński, reż. Kordian Piwowarski 2013-
Kamienie na szaniec, reź. Robert Gliński, 2014
244 IX. HISTORIALITERATURY
67. Współczesność (po 1945 r.)

Współczesność - inspiracje i nazwa
Źródła, wzory, inspiracje 1 ‘

Nazwa
. . . . ______________________
odwołania do wszystkich epok w dziejach ludzkości współczesność :o okres od zakończenia II wojny świato
(łącznie z okresem prehistorycznym) wej co dziś
kultury egzotyczne (Afryka, Amazonia, Oceania,
australijscy Aborygeni)
kultura masowa
□ P o ls k a - k a le n d a riu m e p o k i
1945 - zakończenie 1970 - strajki robotnicze 1980 - powstanie 1981 - wprowadzenie

II wojny światowej na Wybrzeżu „Solidarności'' stanu wojennego
1940 1950 1960 19/0 1980 iqqn
■ •
« I 1 1 I II I 1
1956 - protesty robotników 1968 - protesty.. ^ 1976 - protesty 1989 - obrady/
w Poznaniu, odwilż studentów robotnicze okrągłego stołu,
po okresie stalinowskim w Warszawie, w Radomiu i w powstanie III RP
fala wystąpień Ursusie, powstanie
antysemickich Komitetu Obrony
Robotników
□ Centra kulturalne, instytucje na świecie

W wyniku powojennego podziału Europy powstał blok
państw zależnych od ZSRR, w których rządy objęły partie
komunistyczne. W 1946 r. rozpoczął się okres tzw. zimne;
wojny, czyli rywalizacji ideologicznej, politycznej i militarnej
między blokiem wschodnim (komunistycznym) a zachod
nim (kapitalistycznym). Dwubiegunowość świata powojen
nego miała konsekwencje we wszystkich dziedzinach życia.
Kraje obozu wschodniego były w znacznej mierze o d
izolowane od zachodniej kultury. Cenzura dopuszczała
do publikowania tylko takie dzieła, które uznano za
zgodne z partyjną ideologią. „Słu sz n e" wzorce kultu
ralne m iały pochodzić wyłącznie z Moskwy.
W bloku zachodnim coraz większą rolę, także w kulturze, Lata powojenne to czas szybkiego rozwoju techniki. W 1969 r.
amerykańska załoga statku kosmicznego wylądowała
odgrywały Stany Zjednoczone. Dużym zainteresowaniem
na Księżycu. Amerykanin był pierwszym człowiekiem, który
na świecie cieszyła się literatura i sztuka iberoamerykańska. stanął na powierzchni Księżyca.
□ P o k o le n ia w p o ls k ie j lite ra tu rz e w s p ó łc z e s n e j
Dla określenia różnych etapów literatury współczesnej często używa się terminu pokolenie, ponieważ można
wyróżnić grupy artystów debiutujących w podobnym czasie. Tak było już w okresie w ojny i okupacji (pokolenie
Koium bów - zob. 66. Literatura okresu wejny i okupacji), a nawet w dwudziestoleciu m iędzywojennym (poko
lenie Skam andra i Awangardy, pokolenie Drugiej Awangardy).
Pokoiema czasów powojennych:
0 pokoieme pryszczatych, dla których przeżyciem pokoleniowym było włączenie Polski w sferę w p ływ ó w so
wieckich, np. W iktor Woroszylski (przełom lat 40. i 50. X X w.),
b pokolenie „W spółczesności", np. Zbigniew Herbert, M iron Białoszewski (rok 1956),
E pokolenie N ow ej Fali, np. Adam Zagajewski, Julian Kom hauser (rok 1968),
□ pokolenie „bruLionu", np. M arcin Świetlicki, O lga Tokarczuk (debiuty po 1989 r.).
67. W spółczesność (po 1945 r.) 245
; . Światopogląd
O k re s p o II w o jn ie św iato w ej to czas p o w sta w a n ia i kształtow ania się różnych kieru nków w filozofii i m yśli
społecznej. P o szoku, jakim były zb rodnie w o je n n e i użycie brom m aso w ej zagłady, zachw iała się w iara w d o
tych czaso w e w artości m oraln e, na jakich od w ie k ó w była b ud ow ana cywilizacja. P ró b o w a n o w skrzesić d aw ne
podstaw y etyczne lub p oszukiw ać now ych. W p o w stałym p o 1945 r. obozie p ań stw socjalistycznych ideologia
została pod p orząd kow ana p otrzebom rządzących partii kom unistycznych i robotniczych.
O Filozofia i m yśl spo łeczna w sp ółczesn ości
Egzystencjalizm nurt życia artystycznego głoszący pogląd, że człowiek jest sam w e wszechświecie pozbawiony Bo
skiego wsparcia, jest obcy swoim bliźnim, z którymi nie potrafi się porozumieć i którzy chcą go sobie podporządkować
Przedstawiciele: jean-Paul Sartre, Albert Cam us
Personalizm - kierunek filozoficzny głoszący ideę, że człowiek to byt obdarzony przez Boga wolnością i godnością,
a jego przeznaczeniem jest wykraczanie poza sam ego siebie, zwrócenie się ku bliźniemu i uczestniczenie w tworze
niu wspólnoty
Przedstawiciel: Em m anuel M ounier
H erm en eu tyk a - kierunek filozoficzny i m etoda badawcza przyjmujące, że myślenie i opisywanie świata odbywa się
wyłącznie w obrębie języka. Rozumienie rzeczywistości dokonuje się przez obcowanie z tekstami kultury
Przedstawiciel: Hans-Georg Gadam er
Neomarksizm - kierunek poddający krytyce zarówno lenimzrr. i stalinizm, jak i konsumpcyjną cywilizację kapitalistycz
ną. S ił rewolucyjnych zdolnych zmienić rzeczywistość upatruje wśród 'adykalnej inteligencji i zbuntowanych studentów
Przedstawiciel: Herbert Marcuse
Filozofia postm odernistyczna - filozofia reprezentująca różne nurty i tendencje. Myśliciele postmodernistyczni
skupiają się na zm ianach kondycji współczesnego człowieka, podają w wątpliwość wszelkie systemy wartości jako
arbitralne i ograniczające iudzi
O M a s s m e d ia (środki m a s o w e g o przekazu)
Dzięki g w a łto w n e m u rozw ojow i m e d ió w n astąp iła globalizacja kultury. W s p ó łc z e s n y człow iek jest b o m b ard o
w a n y przez tysiące docierających d o niego sygn ałów niosących bardzo różne, często sprzeczne treści. M ed ia
tw orzą otaczające człow ieka środow isko inform acyjne. Dzięki nim św iat stał się w ed łu g określenia M arsh alla
M c L u h a n a - „g lo b aln ą w io s k ą ”.
U Polska kultura powojenna

O Lite ra tu ra e m ig ra cyjn a
Sytuacja po II w o jn ie św iatow ej sprawiła, że w ielu tw ó rcó w w ybrało em igrację. W ażn ym i o środkam i kultury stały
się Londyn i Paryż, gdzie od 1947 r. w yd aw an o m iesięcznik „K u ltu ra ". W tw orzeniu teg o cz a so p ism a w ażną
rolę o d e g ra ł jerzy G ie d ro yc - założyciel Instytutu Literackiego (R zym , 1946). Instytut, przeniesiony w 1947 r.
d o M aisons-Laffitte pod Paryżem , s ta ł się w ażnym o śro d kiem polskiego życia em igracyjnego. P ro w a d z ił także
d z iałaln o ść w yd aw n iczą (op u b liko w ał np. d zieła W ito ld a G o m b ro w icz a ).
□ Lite ratu ra k rajo w a

W pow ojennej Polsce kom uniści stworzyli system indoktrynacji i propagandy, w którym w ażną rolę m ieli odegrać
tw ó rcy określani jako „in ż yn iero w ie dusz",
n Lata 1945-1948
Ju ż od pierwszych lat pow ojennych w ładze starały się pozyskać d o w sp ó łp racy pisarzy cenionych w okresie m ię
dzywojennym , którzy legitym izowaliby nowy ustrój. U d a ło się nakłonić do w spółpracy np. Zo fię Nałkowską, M arię
Dąbrowską, Jarosław a Iwaszkiewicza, Jerzego Andrzejewskiego. N a pokornych czekały intratne posady, przydziały
mieszkań, wysokie honoraria za publikowane książki, stypendia, nagrody, pobyty w dom ach pracy twórczej. N a tych,
którzy nie chcieli się podporządkow ać władzy - zw olnienia z pracy, zakazy publikowania utw o ró w i inne szykany
(np. aresztow ania pod różnym i pretekstam i). Partia i rząd kontrolow ały wszystkie instytucje żyd a kulturalnego.
W prowadzono cenzurę prewencyjną. Twórczość niektórych niepokornych pisarzy została objęta tzw. zapisem -
nie tylko zabroniono drukowania ich dzieł, ale nawet w spom inania o nich w innych publikacjach. Początkowo
większość twórców mieszkających w kraju starała się spełniać oczekiwania totalitarnej władzy.
W czasie stalinow skiego terroru i panow ania socrealizm u w sztuce
obowiązywał pocporządkowany ideologii komunistycznej obraz wojny,
w którym „tym i złym i" są nie tylko hitlerowcy, ale również przedstawi
ciele „reakcyjnego" podziemia (Arm ia Krajowa, Narodowe Siły Zbrojne).
■ Lata 1949-1956
W okresie największych represji i panowania realizmu socjalistycznego
na druk mogli liczyć tylko ci pisarze, którzy podporządkowali się w ym o
gom władz. Ci, którzy nie chcieli wspierać oficjalnej propagandy, zwykle
pisali „do szuflady" (np. Zbigniew Herbert).
■ Lata 1956-1968
Okres odwilży po przejęci u władzy przez W ładysława G om ułkę (zwany
też przełom em październikowym). Nastąpiło złagodzenie restrykcyjnej
polityki partii oraz cenzury, zerwanie z doktryną socrealizmu, pojawiły
się próby krytyki systemu komunistycznego (Adam Ważyk, Poemat dla
dorosłych). Zaczęto publikować utwory zachodnich pisarzy, w kinach
wyświetlano filmy zza żelaznej kurtyny. Powstawały niezależne od władz
kluby, kabarety, teatry (Studencki Teatr Satyryków, gdański teatr Bim-Bom,
krakowska Piwnica pod Baranam i, M irona Białoszewskiego Teatr na Tar- ^ a p lu ^ 'karzeł ^reakc^'
czyńskiej w Warszawie). Zaczęto wydawać nowe czasopism a skupiające
młodych, zbuntowanych twórców: tygodnik „P o prostu", miesięcznik „W spółczesność". Już w 1957 r. władze
zaostrzyły kurs w obec intelektualistów postulujących głębokie reformy. Jednak wielu zdobyczy odwilży nie
dało się cofnąć. Twórcy odzyskali swobodę, jeśli chodzi o artystyczne poszukiwania formalne, awangardowe
eksperymenty, korzystanie z zachodnich wzorców. Cenzura jednak nadal istniała.
□ Lata 1968-1980
W 1968 r. doszło do stłum ionych przez m ilicję i siły bezpieczeństw a wystąpień studenckich oraz nagonki
antyinteligenckiej i antysem ickiej. W ielu twórców, dotychczas wspierających władzę, straciło złudzenia, że
realny socjalizm jest reformowalny. Debiutujący w ów czas poeci tzw. Now ej Fali (Stanisław Barańczak, Ewa
Lipska, Adam Zagajewski) od początku zajęli krytyczne stanowisko w obec panującego reżimu, co wiązało się
z ograniczonymi m ożliwościam i publikowania utworów.
Niezwykle ważnym wydarzeniem dla kultury polskiej było powstanie w 1977 r. tzw. drugiego obiegu wydawnicze
go. Ukazał się pierwszy numer nieoficjalnego kwartalnika „Z a p is" oraz powstała Niezależna Oficyna Wydawnicza
N O W A . O d tej pory pisarze mieli m ożliwość drukować sw oje utwory poza zasięgiem cenzury, ukazywały się
też teksty autorów emigracyjnych. Za publikowanie w drugim obiegu groził wyrok wieloletniego więzienia.
■ Lata 1980-1989
Porozum ienia sierpniowe z 1980 r. rozpoczynają tzw. karnawał „Solidar

ności". Zakazane do tej pory książki trafiły na półki księgarskie. Na ekra
nach kin pojawiły się tzw. półkowniki - filmy zatrzymane przez cenzurę,
która choć me została zlikwidowana złagodziła swoje wymagania.
Literatura drugiego obiegu była rozpowszechniana półlegalnie. Ten stan
rzeczy przerwało wprowadzenie stanu wojennego, które spow odow a
ło podział środowiska artystycznego na popierających i bojkotujących
działania władz. Ci drudzy powrócili d o publikowania w drugim obiegu.
M u r berliński na tle Bram y Brandenburskiej,

zburzony 9 listopada 1989 r. podczas
tzw. jesieni narodów . To w yd arzen ie stało
się sym bolicznym końcem istnienia bloku
p aństw komunistycznych w Europie.
w ię c e j Dc WWW.ZDASZ.TO
e Okres po 1989
Z m ia n y ustrojowe sprawiły, że zm ieniły się tem aty p od ejm ow ane przez polskich tw órców . Pro blem y naro d o
w e zostały zastąpione przez tem atykę uniw ersalną, często dotyczącą sytuacji człowieka w św iecie przełom u
X X i X X I w. O b licze kultury bezpow rotnie zm ieniło także rozpow szechnienie się internetu.
Sztuka współczesna na świecie

W sztuce drugiej połow y X X i początków X X I w. trudno zauw ażyć jakąś jedną w sp ólną tendencję. Czym ś, co
w pew nym stopniu łączy w sp ółczesnych artystów, wydaje się chęć zw rócenia na siebie uwagi, naw et za cenę
w yw ołania skandalu czy naruszenia dobrego sm aku. W id o cz n ym zjawiskiem jest kom ercjalizacja sztuki.
Realizm Kierunek stworzony w Z SR R w .atach 30. X X w. i przyjęty przez partię komunistyczną

socjalistyczny jako jedyny obowiązujący wszystkich artystów. Po II wojnie światowej narzucony przez władze
w krajach obozu wschodniego
powiązanie realistycznego przedstawiania rzeczywistości z tendencyjnym podporządkowa
niem treści obowiązującej ideologii
cele propagandowe - idealizacja ustroju socjalistycznego i walka z „wrogiem klasowym"
Pop-art Prąd w e współczesnej sztuce, rozwijający się od połowy lat 50. X X w.

kompozycje z gotowych elementów, najczęściej przedmiotów codziennego użytku
odwoływanie się do poetyki komiksu, reklamy wizualnej, korzystanie z odpowiednio prze
kształconej fotografii
Abstrakcyjny Nurt, wywodzący się ze sztuki abstrakcyjnej i nadrealizmu. który rozwinął się w latach 40.
ekspresjonizm X X w. w Stanach Zjednoczonych
spontaniczny, automatyczny, podświadomy akt twórczy
stosowanie nowych technik: kapanie farbą na rozłożone na podłodze płótno, mieszanie
farb z piaskiem czy potłuczonym szkłem
■ stosowanie zamiast pędzla szpachli, patyków, noży
Hiperrealizm Kierunek w sztuce powstały w latach 60. X X w., rozwijający się głównie w Stanach Zjednoczo
nych, będący reakcją na zalew sztuki abstrakcyjnej
fotograficzne i precyzyjne odtwarzanie obiektu, zarówno w malarstwie, jak i w rzeźbie
Postm odernizm Termin pojawił się w Stanach Zjednoczonych pod koniec lat 50. X X w. Obejm uje różne zjawi
ska w literaturze, architekturze, muzyce, sztukach plastycznych, filmie
odrzucenie granic formalnych, estetycznych i moralnych
mieszanie gatunków i stylów, sztuki elitarnej z masową
zastosowanie parodii i pastiszu
pozbawianie rzeczy właściwego im kontekstu i wystawianie na próbę w zmienionych
realiach (np. konfrontowanie wizerunków świętych, uczonych, bohaterów narodowych
ze współczesnym, karykaturalnie przedstawionym otoczeniem)
Inne ważne kierunki w sztuce współczesnej to: konceptualizm, happe

ning. performance (zob. 11. Sztuki audiowizualne).
C ésar B a ld a c c in i, K ciu k , 1965

Rzeźba znajduje się w biznesowej
dzielnicy Paryża - La Défense.
Przykład dzieła reprezentującego n o w y realizm .
Sztuka współczesna w Polsce

Po wojnie kulturę w Polsce zdom inow ał realizm socjalistyczny. Po 1956 r. nie było już jednego dom inującego
kierunku, jedynym nurtem, który pojaw ił się w kilku dziedzinach sztuki, był turpizm.
□ Turpizm
N urt poetycki rozwijający się w poezji polskiej po 1956 r., którego przedstawicielami byli m.in. Stanisław G ro
chowisk, Ernes: Bryll, Andrzej Bursa. Turpiści wykorzystywali elem enty brzydoty, choroby, kalectwa, śmierci,
rozkładu, zniszczenia i starości, cechujące zarówno ludzi, jak i przedmioty. Chcieli w ten sposób pokazać, że
sztuka powinna odzwierciedlać rzeczywistość w e wszystkich jej aspektach. Turpizm m ia ł pewien w p ływ na
sztuki plastyczne (dzieła Franciszka Starowieyskiego, Zdzisława Beksińskiego).
O Polska sztuka na św iecie
W drugiej połowie X X w. wśród polskich artystów pojawiły się indywidualność', które zdobyły uznanie nie tylko
w kraju. Słynne w świecie były tzw. polskie szkoły.
■ ■■ — ■ ■ ■ ■ ■, .. ------
Polska szkoła kompozytorska Wojciech Lutosławski, Krzysztof Penderecki (tytuł Najlepszego Żyjącego
Kompozytora w 1999 r.), Henryk Mikołaj Górecki
Polska szkoła jazzu Krzysztof Komeda, Adam Makowicz, M ichał Urbaniak, Urszula Dudziak,
Tomasz Stańko, Jan Ptaszyn Wróblewski, Wojciech Karolak
111 *" ' * ■
■ r■ ■ _
Polska szkoła plakatu Henryk Tomaszewski, jan Lenica, Jan Młodożeniec, Roman Cieślewicz,
Waldemar Świerży, Franciszek Starowieyski, Rafał Olbiński
™™^m —------- -— -------------------- . . . i,
Polska szkoła tkaniny Magdalena Abakanowicz. Halina Chojnacka, Wojciech Sadley
Polska szkoła ilustracji książkowej Janusz Crabiański, Józef Wilkoń, Olga Siemaszko, Janusz Stanny,
jan Marcin Szancer
Polska szkoła film ow a Andrzej Wajda (na festiwalu w Cannes w 1957 r. Srebrna Palma za Kanał,
Złota Palma za Człowieka z żelaza w 1981 r.), Andrzej Munk, Stanisław
Różewicz, Wojciech Jerzy Has
Polska szkoła filmu anim owanego Jan Lenica, Walerian Borowczyk, Witold Giersz, Daniel Szczechura,
Ryszard Czekała, Zbigniew Rybczyński (Oscar w 1983 r. za Tango)
Plakat Jana Lenicy do przedstawienia A n tyg o n a A bakany (m iękkie form y rzeźbiarskie) M agdaleny
Jean a A nouilha, reż. Jerzy Rakowiecki, 1958 Abakanowicz, la ta 60. XX w.
67. W sp ółczesn ość (p o 1945 r.) 249
. W ażne m otywy
B d o ś w ia d c z e n ie II w o jn y św iato w e j (zob. 66. Literatura okresu wojny i okupacji)
b k o n fo rm iz m (Z b ig n ie w H e rb e rt, Pow rót prokonsula; C z e s ła w M iło s z , Zniew olony um ysł)
■ o b ra z y przyszłego św ia ta (S ta n is ła w Le m , Solaris, Pow rót z gwiazd)
a b u n t m ło d ych (w iersz e A n d rz e ja B u rsy; M a re k H ła sk o , Ó sm y dzień tygodnia)
■ B ó g (T ad eu sz Ró żew icz, Bez\ Ja n T w ard o w ski, Wierzę)
e ś m ie rć i życie w ie c z n e (Z b ig n ie w H e rb e rt, U w rót doliny: A n d rz e j B u rsa , Dno piekła)
e kultura m a s o w a i jej skutki (Tadeusz Ró żew icz, W alentynki)
2 e k sp e ry m e n to w a n ie z językiem (tw ó rc z o ś ć M iro n a B iało sz ew sk ieg o , S ta n is ła w a B arań cz ak a )
Rola tw órcy i twórczości

W e w s p ó łc z e s n y m ś w ie c ie m a le ;e z n a c z e n ie sztuk pięknych i literatu ry w ksz tałto w an iu postaw ' i poglądów .
W d ru g iej p o ło w ie X X w. p o d s ta w o w ą rolę k u ltu ro tw órczą p rz e ję ły środki m a s o w e g o przekazu.
Najwybitniejsi tw órcy i ich dzieła
Literatura obca
Anglia
Sam uel Beckett Czekając na Godota (dram at)

1
- -------------------------------- -------------- ------------ ------------------- -------------------------- -------------------------- -------------------------- -------------------------- -------------------------- --------------------------
........................... .....................
G eorge Orwell Folwark zwierzęcy, Rok 1984 (powieści)
U m b erto Eco . Im ię róży (powieść)
Kolumbia
------------------------------------------------
Gabriel G arcia M arquez Sto lat samotności (powieść)
Francja
Albert Cam us Dżuma (powieść)

L ----------------------------------------------------------------- ------------------------------- -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- -------------------------- f r r r _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ , i
Eugène Ionesco Krzesła (dram at)

L _________ ________ ____________________ _______________ ___
Stan y Zjednoczone
Ernest H em ingw ay Stary człowiek i morze (opowiadanie)
Jo h n Steinbeck Grona gniewu (powieść)
Kurt Vonnegut Rzeźnia num er pięć, Śniadanie mistrzów (powieści)
isaac Bashevis Singer (pisarz Sztukmistrz z Lublina (powieść)

żydowski)
Argentyna
j Julio Cortázar Gra w klasy (powieść)
Jorge Luis Borges A le f (zbiór opow iadań)
Niemcy
G ün ter Grass Blaszany bębenek (p o w ieść)
IX. HISTORIALITERATURY
Czechosłowacja
Milan Kundera
Niezwykła lekkość bytu (powieść)
Rosja (ZSRR)
Archipelag GUŁag (powieść)
Literatura polska
Jerzy Andrzejewski
Popiół i diament (powieść)
Stanisław Barańczak
Ironia i harmonia, Chirurgiczna precyzja (tomy wierszy)
Miron Białoszewski
Pamiętnik z pow iania warszawskiego, Rachunek zachciankowy
(tom wierszy)
Tadeusz Borowski
Pożegnanie z Marią, i I nas w Auschwitzu (opowiadania)
Andrzej Bursa
Luiza (poemat), Wiersze (tom wydany pośmiertnie)
Ernest Bryll
Rzecz listopadowa (dramat), 'Zwierzątko, Rok polski (tomy wierszy)
Zbigniew Herbert
Barbarzyńca w ogrodzie (eseje). Pan Cogito. Studium przedmiotu
(tcm y wierszy)
-j ___________
Marek Hłasko
Pierwszy krok w chmurach, Ósmy dzień tygodnia (opowiadania)
Gustaw Herling-Grudziński Inny świat
Ryszard Kapuściński
Cesarz, Heban, Podróże z Herodotem (reportaże)
Tadeusz Konwicki
Sernik współczesny, Kronika wypadków miłosnych (powieści)
Hanna KraJI
Zdążyć przed Panem Bogiem (wywiad)
Stanisław Lem
Powrót z gwiazd, Solaris (powieści)
Ewa Lipska
Dom spokojnej młodościJ a (tomy wierszy)
Czesław Miłosz
Zniewolony umysł (eseje). Ocalenie (tom wierszy), Traktat poetycki (poemat)
Sławomir Mrożek
I Tango, Emigranci (dramaty), Słoń (zbiór opowiadań)
Tadeusz Różewicz
Niepokój, Poemat otwarty (tom y wierszy). Kartoteka (dramat)
Julian Stryjkowski
Austeria (powieść)
Wisława Szymborska
Wołanie do Yeti, Koniec i początek (tomy wierszy)
Jan Twardowski
Rachunek dla dorosłego, Spieszmy się kochać ludzi (tomy wierszy)
Adam Zagajewski
Sklepy mięsne,Jechać do Lwowa (tomy poezji)
□ Gatunki literackie
t o m e d t w d Z ? ? 65" 6' P:S3rZef ' Pdnej T ° ny Sięga,ą P° g3tunki tradycy<n e <"P- dytyram b' ^ e g ia , nov
kom edia), z drug,e, tworzą utwory, które trudno zakwalifikować d o jakiegokolwiek gatunku. Karierę zrob ił,
urSa S S Z,nny? formam' l,terack,m'- w ’e|e współczesnych

powieści łam ie dotychczasowe schen
ucieka od tradycyjne, fabuły. Bardzo popularna stała się literatura faktu, szczególnie ta w yw odząca się ;
p o r t a * , Jedn ak , w n.e, są w .doczne elem enty fikcji. Utw ory dram atyczne m a)ą często charakter synkretyc
o e łi a r Z T 3 f prZyporząd~ do k° " ^ t n e g o gatunku, często są opatrzone rozbudowanymi didaskali

sw obodn e narracyln^ Porf7,ały gatunkowe pow oli się zacierają, a d aw ne wzorce są traktowane ba.
' W krzywym zwierciadle

W okresie PRl.-u niezw ykle ro z w in ę ła s ię tw ó rc z o ść satyryczna. H u m o r b ył o d trutką n a o ficjaln ą p ro p a g a n
dę, kiepskie z a o p a trz e n ie sklepów , b iu ro k ratycz n e n o n se n sy, szerz ącą się n ija k o ść i bylejakość. Satyryczn a
k o n w en cja d a w a ła m o ż liw o ś ć z m y le n ia ce n z u ry przez sto s o w a n ie języka ezopow ego, p rz e m yca n ie aluzji do
polityki w ła d z pod m ask ą histo rii, fantastyki naukow ej czy egzotyki. W ykorzystyw ali to z a ró w n o znani pisarze
(S ła w o m ir M rożek, S ta n is ła w L e m ), jak i autorzy tekstów p io senek (Jerem : Przyb ora, A g n ieszk a O sie ck a, W o j
c ie c h M ły n a rs k i), reżyserzy film o w i, tw ó rc y satyrycznych rysu n k ó w (S z y m o n K ob yliń ski, S ła w o m ir M rożek,
A n drzej M leczko , A n drzej Krauze, A n d rz e j C zeczot, A n d rz e j D u d z iń sk i), artyści kabaretow i (Jan Pietrzak, Jacek
Fed o ro w icz, Z e n o n Laskow ik, B o g d a n S m o le ń ). Satyra krytyczna w o b e c PRL-ow skiej rzeczyw istości pojaw iała
się n a w e t w śc iśle kontrolow anej przez w ła d z ę telewizji.
Kadr z filmu Miś, reż. Stanisław Bareja, 1980
Inne popularne komedie filmowe o czasach PRL-u to m.in.:

■ Sam i swoi, reż. Sylwester Chęciński, 1967,
■ Rejs, reż. Marek Piwowski, 1970,
» Nie lubię poniedziałku, reż. Tadeusz Chmielewski, 1971,
■ Poszukiwany, poszukiwana, reż. Stanisław Bareja, 1972,
■ Nie ma mocnych, reż. Sylwester Chęciński, 1974,
* Brunet wieczorową porą, reż. Stanisław Bareja, 1976,
S Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz, reż. Stanisław Bareja, 1978,
o Kingsajz, reż. Juliusz Machulski, 1987
s Rozmowy kontrolowane, reż. Sylwester Chęciński, 1991.
□ Ważni twórcy literatury współczesnej

® Stefan C h w in a T o m asz Różycki
® M a n u e la G retkow ska a A n drzej Stasiu k
0 P a w e ł H u e lle ■ M a rc in Świetlicki
■ D o ro ta M a sło w sk a 0 O lg a Tokarczuk
e W ie s ła w M yśliw ski ■ M a g d a le n a Tulli
s Jerzy Pilch h A d a m Zag ajew ski
Sprawdzian po dziale IX
© © © Z a d a n ie !.
Skargo umierającego
A c h ! M ó j sm ę tk u , m a ż a ło ści!
N ie m o g ę się d o w ied z ieci,
G d z ie m a m pirw y n o cleg m ięci,
G d y d u s z a z ciała w yleci.
[...]
Leży ciało , b arzo stęka,

D u sz yca się barzo lęka,
B o g się z liczby u p o m in a,
D y ja b e ł na g rzech y w s p o m in a .
M ło te m m o je pirsi biją.
D u sz a n ie ś m ie w y n ić szyją:
W id z i n ie b o zatw orzone,
W id z i p iekło o tw o rz o n e .
N ig d z ie się przed B o g ie m skryci,

D u s z a n ie ś m ie przed sąd ici;
W id z i n ie b o zatw o rz o n e,
W id z i p iekło o tw o rzo n e.
[...)
Z a ż ż ycie ż m i św ie cz k ę ale,
M o i m ili przyjaciele!
D u sz a id z ie z krw aw ym p o tem ;
C o m n ie d zisia, to w a m p o te m . A m e n .1
O c e n p raw d ziw o ść podanych zdań dotyczących Skargi umierającego.
Zaznacz ? , jeśli zdanie jest praw dziw e, lub F, jeśli jest fałszywe.
I. W w ie rsz u je st realizow any śred n io w ieczny to p o s ars moriendi. P / F

II. O s o b ą m ó w ią cą je st autor tekstu. P / F
III. U tw ó r ukazuje m o m e n t w stę p o w an ia d uszy c o piekła. P / F
IV. Przed staw io n y m o n o lo g jest literackim z a p ise m agonii. P / F
V. Po d an y w iersz akcentuje o b aw y zw iązan e z życiem p ośm iertnym . P / F
VI. W ie rs z zawiera w sobie e le m e n t przestrogi dia żyjących. P / F
VII. K o ń co w e słow o d ow od zi, że utw ór jest m od litw ą. P / F
© Z a d a n ie 2.
B y ł czas, kiedy b łąd ślep y n ie rz ą d e m się chlubił,

Ten n a s nierząd, o bracia, p o k o n a ł i zgubił,
Ten n a s cu d z ym w łu p o d d ał, z n a s się złe zaczęło;
D z ie ń je d e n n iesz cz ę śliw y z n isz cz y ł w ie k ó w d zieło.
P a d n ie s ła b y i leże2 w z m o ż e się w sp a n ia ły :
5 h t t p :/ / lit e r a t .u g .e d u .p l/
•' le ż e - p o le g n ie .
Spraw dzian po dziale IX 253
R o zp acz - p o d z ia ł n ik cz e m n ych ! W z m a g a ją się wały,

G ro z i burza, g rzm i niebo; okręt nie zatonie,
M ajtki zg o d n e z żeglarzem gdy s ta n ą w obron ie:
A c h o ć b ezpieczn iej okręt o p u ś c ić i płynąć,
P o czciw iej być w okręcie, o c a lić lub zginąć.
Ig racy Krasicki, Św iat zepsuty (fragment)'
Zaznacz wszystkie pop raw n e dokończenia zdania.

W podanym fragm encie ośw ieceniow ej satyry Ignacego Krasickiego to p o s tonącego okrętu oznacza
A. tragiczną sytuację Polski.

B. upadek rodzim ej floty.
C. koniec polskiej armii.
D. katastrofę polskiej państwowości.
E. alegoryczny o b raz upadku Rzeczpospolitej.
©o Z a d a n ie 3.
Fran ciszek D io n iz y K niaźnin

Dwie lipy
O to d w ie lipy zielone
ze d w ó ch się b rzegó w w itają;
je d n a ku drugiej skłon io n e,
g ałęźm i s ie b ie tykają.
D o czegóż ro z d z iał im sp raw ił

o k ru tn y o d m ę t tej rzeki?
S k ło n n o ś ć im tylko zo staw ił,
lecz się nie złączą n a w ieki.
Tak m ó w ił Koryl zbłąkany,

0 w ie rn e j m yślą c Ism en ie;
1z najskrytszej w sercu rany
głębokie w y d a ł w e s tc h n ie n ie !2
Co w skazuje na o b e cn o ść konwencji sentym entalnej w p od anym w ierszu?
Zaznacz w s z y s tk ie p o p r a w n e o d p o w ie d z i.
A. W yraźny punkt o d n iesien ia do opisanej sytuacji stanow i natura.

B. Lipa to ulubione drzew o sentym entalnych poetów.
C. W ym yśln e im io n a kochanków zdradzają ich m iło sn ą egzaltację.
D. W iersz posługuje się prostą alegorią.
E. Tekst jest przepełniony p oczuciem tragizm u i d ojm u jąceg o bólu istnienia.
F. P o d m io t m ów iący m elancholijnie w sp o m in a niesp ełnio ną m iłość.
1 Ignacy Krasicki, Satyry i listy, W rocław 1958.

2 Franciszek Dionizy Kniaźnin, Poezje wybrane, Warszawa 1980.
68. B o g u r o d z i c a
Znaczenie Bogurodzicy
c Najstarsza polska pieśń religijna.
■ M a cechy m odlitwy i hymnu.
■ W iersz anonim ow y (nieznany autor zarówno słów, jak i m elodii).
i u r n a w arnaP70flCh0dZenie * * ° w pływ ach m 'in- ^ " t y s k i c h , łacińskich, ruskich,

- Uznawana za pierwszy polski hym n narodowy.
1000 1100
i ....... Średniowiecze
połowa XIII w . - najczęściej przyjmowany

czas powstania Bogurodzicy
□ P ie ś ń o jcz ysta (ła c . c a r m e n p a t r iu m )
j . w o kresi. m „t d u *
■ pieśnią bojową rycerstwa polskiego śpiew aną m .in. przed bitwą pod Grunwaldem ,
, a ze stu tysięcy p iersi w ysz e d ł jeden olbrzym i głos d o grzm otu niebieskiego podobny:
Bogurodzica, dziewica,
B o g iem sław iena M aryja!
a pieśnią koronacyjną pierwszych Jagiellonów, (fraEmen:|
■ pierwszym polskim tekstem poetyckim zamieszczonym drukiem w zbiorze praw polskich (Statut Łaskiego, 1506)
zw rotekTrefrenu! C° * d° 22 ale utworu składa s i^ z dwóch
Arcydzieło polskiej literatury średniowiecznej

□ O braz M a tk i Bożej
D M atka Boża jako bohaterka i adresatka utworu;
" Z ° r n Ż T ST r° 2bud0Wana a P ° SIrofa d0 •wierni (podm iot zbiorowy) zwracają sie do M atki Boże.
z prośbą o wstawiennictwo i wyjednanie łask u jej Syna; '
■ Maryja jako doskonała pośredniczka między ludźmi a Chrystusem (wizerunek zgodny z tradycia teoloeicznat
- wyraz średniowieczne, idei hierarchiczności; (zob. 58. Średniowiecze) 8 ą)
- strofa druga: apostrofa do Jezusa, Syna Bożego (Boźyca), prośba o pobożne, ale także szczęśliw e. dostatnie
życie na ziem i oraz zbawienie po śm ierci. ~ « ę 5n w e ' aostatm e
68. Bogurodzica 255
O P rz y k ła d
W czym ujaw nia się w Bogurodzicy związek z m otyw em D e esis?
O d p o w ie d ź : Średniow ieczna pieśń m a charakter prośby - wierni za

noszą sw e błagania za p ośrednictw em M atki Boskiej („zyszczy nam,
spuści n am ”). W drugiej strofie, będącej apostrofą do Chrystusa, w sp o
m ina się także Jan a Chrzciciela - „tw ego dzieła Krzciciela" (ze względu
na tw ego Chrzciciela / tego, który cię ochrzcił). W pieśni występują więc
wszystkie postacie ukazywane w D eesis i pełnią przypisane im funkcje.
Ikona z XVI / XVII w., Sofia
Dzieło przedstawia często spotykany w średniowieczu (zwłaszcza

w kościele bizantyjskim) ikonograficzny motyw Deesis. Zgodnie
z nim w centrum został ukazany Chrystus Władca. Po jego prawej
stronie znajduje się Matka Boża, a po lewej - jan Chrzciciel. Wstawiają
się oni za ludźmi, są pośrednikami między nimi a Zbawicielem.
] Artyzm Bogurodzicy
2 zrytm izo w anie tekstu za p o m o cą rym ó w zew nętrznych (np. bożycze / człow iecze; pobyt / przebyt) oraz
w ew nętrznych (np. Bogurodzica / dziewica; syna / G o sp od zin a)
a zakończenie każdej strofy refrenem „K yrieleison”
a sym etryczna budow a zwrotek (konstrukcja w ersó w jest podobna, a ich sens się dopełnia)
■ wykorzystanie paralelizm ów i antytez: M aryja jest jednocześnie M atką Boga i dziewicą; jezus to syn Maryi,
ale też jej Pan; życiu ziem skiem u m ającem u kres jest przeciw stawione życie w wieczności
■ różna liczba sylab w wersach, utwór napisany średniowiecznym wierszem zdaniowo-rymowym (wersy to zda
nia, brak przerzutni, o b ecn ość rym ó w wew nętrznych)
V
□ ję z y k u tw o ru
Bogurodzica jest zabytkiem nie tylko kulturalnym (będącym źródłem wiedzy r a tem at obyczajowości średnio
w iecza), ale też językowym ze względu na liczne archaizmy. Tekst pieśni pozwala zobaczyć, jakie zm iany zaszły
v/ polszczyźnie.
Archaizmy w Bogurodzicy
- .... .. ... ..... i --- -•--
Leksykalne gospodzm (Pan)
zbożny (pobożny, dostatni)
* dzieła (dla, ze względu na)
zwolena (wybrana, chwalona)
■ jąż (którą) |
Fleksyjne zyszczy, spuści, napełń, raczy - archaiczne formy trybu rozkazującego (dziś: ześlij, spuść,
napełnij, racz)
Bogurodzica, dziewica, Maryja - formy mianownika w funkcji wołacza (dziś: Bogurodzico,
dziewico, Maryjo)
Fonetyczne Krzciciel (cziś: Chrzciciel)

sławiena - forma bez przegłosu polskiego (dziś: sławiona)
Składniowe Bogiem sławiena przykład połączenia składniowego bez użycia przyimka (dziś: przez
Boga wysławiana)
Semantyczne myśli (pragnienia, zamiary)

(znaczeniowe) napełń myśli (spełnij pragnienia)
i frazeologiczne
X. LEKTURYZGWIAZDKĄ
69. Jan Kochanowski - fraszki
Jan Kochanowski (1530-1584) - człowiek i pisarz

H C zło w iek re n esa n su - poeta, pisarz, d ram atu rg ,
h u m a n ista , polityk, z iem ian in .
■ W s z e c h s tr o n n ie w yk sz tałco n y, o k re śla n y jako poeta
aoctus ( ‘poeta u cz o n y’).
Q U fo rm o w a ł polski język literacki (bywa nazyw any ojcem
literatury polskiej).
c U k s z ta łto w a ł s y s te m w ie rsz a s yla b icz n e g o , s tw o rz y ł
n o w y typ liryki - tzw. lirykę osobistą.
n Ja k przystało na p rz e d sta w icie la re n esa n su , Ja n a K o
chanow skiego cech o w ała w sz ech stro n n o ść zain tereso
w a ń . Z a jm o w a ł się nie tylko tw ó rc z o ścią literacką, lecz
także m .in . polityką (b ył sekretarzem króla Z yg m u n ta
II A u g u s ta ).
■ K ształcił się na A k ad em ii Krakowskiej, a później w Kró
lew cu i P ad w ie. P o d ró ż o w a ł po n ie m a l całej Europ ie,
w Paryżu p o z n a ł p oetę francuskiego Pierre’a Ronsarda.
m D o b rz e z n a ł grekę i ła c in ę (w ła ś n ie p o ła c in ie p isa ł
p ie rw sz e teksty). D o s k o n a le p o s łu g iw a ł się językiem
ojczystym , d lateg o aż d o cz a só w Ig n aceg o Krasickiego
u w aż a n o jeg o polszczyzn ę za w zo rco w ą.
e U p ra w ia ł w ie le g a tu n k ó w literackich, które przekształ Portret Jana Kochanowskiego pędzla Aleksandra
c a ł i z m ie n ia ł (np. niektórym fraszkom n a d a ł charakter Regulskiego
refieksyjno-egzystencjalny, a treny p o ś w ię c ił dziecku -
nikt w cześniej nie p is a ło bólu rodzica p o stracie dziecka). Dzięki tem u p rz e sz e d ł d o historii nie tylko jako
o jcie c literatury polskiej, ale i eksperym entator.
3 U fo r m o w a ł polski język literacki, u k s z ta łto w a ł najb ard ziej p o p u la rn y s y s te m w e rsyfik acyjn y (tzw. w ie rsz
sylab icz n y) i s tw o rz y ł lirykę o s o b is tą (Treny). K o c h a n o w s k i je s t też a u to re m d ra m a tu O dpraw a posłów
greckich, pierw szej polskiej traged ii klasycznej, oraz poetyckiej parafrazy biblijnych p s a lm ó w zatytułow ane;
Psałterz Daw idów (zob. 71 .Ja r, Kochanowski - wybrane pieśni i psalm y).
s O tym , jak bardzo rolę Ja n a z C z arn o lasu d o c en iali ju ż w s p ó łc z e ś n i poety, św iad czy o b e c n o ś ć w ielu d o sto j
ników p ań stw o w ych na jeg o pogrzebie. U cz e stn icz ył w nim także król Stefan Batory.
■ Fraszka jako gatunek literacki
noo 1200 1300

... ......................•I•^1400
......... 1500 1600 1700
Renesans
...... . .i................ .......... .......................... ..... 1.... [ .............................
1584 - w yd an ie fraszek
c N a z w a gatunku stw o rz o n a przez J a r a K ochanow skiego.
n Tem atyka najczęściej żarto b liw a, np. z ab aw n e scenki rodzajow e.

c Charakterystyczny ty tu ł - w skazuje, kogo lub czego dotyczy (np. O doktorze Hiszpanie, Na. lipę) a lb o d o kogo
lub czego je st sk iero w an a (n p . Do H anny, Do gór i lasów).
c W y ra z is ta p u en ta podkreślająca zaw artą w utw orze myśl lub sta n o w ią ca konkluzję.
W o k re s ie re n e s a n s u p o d o b n e u tw o ry p is a li M ik o ła j Rej (n a z y w a ł je fig lik a m i), a w p ó ź n ie js z y c h e p o k a ch

m .in . W a c ła w P o to c k i, Ja n A n d r z e j M o r s z ty n , Ju lia n T u w im , K o n s ta n ty Ild e fo n s G a łc z y ń s k i, S ta n is ła w
Je rz y Lec, Ja n S z ta u d y n g e r.
69. Jan Kochanowski - fraszki 257
□ Tematyka fraszek |ana Kochanowskiego

2 Poeta p isał fraszki zarówno po polsku, jak po łacinie.
■ Tworzył je przez całe życie. Z aw ierał w nicn w łasn e obserw acje (stanow ią bogate źródło wiedzy na temat
XVI-wiecznego życia codziennego), pośw ięcał je znajom ym , m ecenasom czy legendarnej już czarnoleskiej
lipie, p isał też o anonim ow ych osobach ucieleśniających pew ne cechy (N a nabożną).
a Teksty te ukazały się w trzech zbiorach: Fraszki pierwsze, Fraszki wtóre \ Fraszki trzecie.
n Całość cykiu to około trzystu utworów.
■ Zostały w ydane w Krakowie, na krótko przed śm iercią poety.
Tem atyka T y tu ły fraszek
obyczaje panujące na O doktorze Hiszpanie - żartobliwy obrazek z życia dworskiego, tytułowy doktor pra-
dworach gnie uciec z bies ady, ale kompani włamują się do jego pokoju i zmuszają do picia
(„Doktor nie puścił, ale drzwi puściły"1)
O kapeianie -• wierszowana anegdota o duchownym, który zaniedbywał swoje obo
wiązki, „bo pilnował dzbana"
ludzkie wady i słabości, Na nabożną dostrzeżenie zabawnej sprzeczności między pobożnością kobiety
np. dewocja, chciwość a częstymi spowiedziami
0 kaznodziei - ukazanie hipokryzji duchownego, który me chce żyć zgodnie z głoszo
nymi naukami
miłość, erotyka O miłości - niemożność uniknięcia miłości („Bo jako lotny nie ma pieszego dogonić?”)
-----------------------i -
pochwała natury Na iipę pochwała życia zgodnego z naturą jako źródła szczęścia (wpływ epikureizmu)
tworzenie wierszy Na swoje księgi - wskazanie przez poetę źródła tematów („Ale śmiechy, a!e żarty /
;autotematyzm) Zwykły zbierać moje karty”); pochwała zabawy
Do fraszek - pochwała utworów, które - choć niewielkie i ulotne - są zapisem myśli
poety; nawiązanie do motywów mitologicznych (umysł jako labirynt, nić Ariadny, Dedal)
zmienność losu Na Fortunę - nawiązanie do mitologii; zachęta do korzystania z każdej chwili
patriotyzm Na sokolskie mogiły - pochwała śmierci w obronie ojczyzny (nte powinna być powo
dem żalu, ale zazdrości)
wątki autobiograficzne Do gór i lasów - utwór autobiograficzny (wspomnienie m.in. podróży do Włoch
1 Francji, wskazanie różnych życiowych ról - żak, dworzanin, niedoszły duchowny);
refleksja na temat przemijania
kruchość życia, świat jako O żywocie ludzkim - podkreślenie przemijalności wszelkich ziemskich spraw; motyw
teatr świata jako teatru i człowieka jako marionetki odgrywającej narzuconą rolę
□ R e n e s a n s o w y c h a r a k te r fraszek
Fraszki są odbiciem hasła „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi
obce". S ą rodzajem pamiętnika poety, który zawiera bogatą galerię szkiców
z życia codziennego: szlacheckiego, dworskiego, w iejskiego itp. M ó w ią
o różnych aspektach ludzkiej egzystencji: o zabawie, przyjaźni, m iłości,
ale także o obowiązkach patriotycznych czy poglądach religijnych i filozo
ficznych. Ich humanistyczny charakter ujawnia się także w postawie wobec
świata. Poeta głosi radość życia, zachęca d o tego, aby cieszyć się każdą
chw ilą (epikureizm ) i akceptować zm ienny los ze spokojem (stoicyzm ).
Muzeum |ana Kochanowskiego w Czarnolesie, otwarte w 1961 r. Muzeum mieści się w murowanym dworze
Jabłonowskich, pochodzącym z XIX w. Dworek poety nie zachował się - spłonął w czasie pożaru w 1720 r.
W Czarnolesie Kochanowski m ieszkał i tw o rzył, tu nap isał fraszkę Na dom w Czarnolesie, w której w yz n a ł: „In szy niechaj
p ałace m arm u ro w e m ają / I szczerym złotogłow em ścian y obijają, / Ja, Pan ie, niechaj m ieszkam w tym gniaździe
ojczystym , / A Ty m ię zdrowiem opatrz i su m n ien iem czystym (...]”.
Wszystkie cytaty z fraszek za: Jan Kochanowski, Dzieła polskie, 1.1. Warszawa 1967.
258 X. LEKTURY Z GW IAZDKĄ
1 ----------------------------------
LI Stylistyka fraszek
Fraszki są zbiorem utworów wyjątkowych pod względem różnorodności odwołań stylistycznych. Upodabniają
się do epigramatów, erotyków, anakreontyków, obrazków obyczajowych. 7. satyry zostały zaczeronięte sceny
z życia dworskiego, z dramatu - dialog: bohaterów. Cechuje je komizm - odnajdujemy w nich humor: sytuacyjny,
postaci i słowny. Mają również charakter refleksyjny. We fraszkach jest obecna ironia (zob. 23. Ironia ijejfunkcje).
język fraszek bywa wyrafinowany (np. w erotykach), w utworach o charakterze satyrycznym zwraca uwagę
specjalnie dobrane słownictwo. Fraszki są zróżnicowane pod względem budowy - niektóre krótkie, nawet
dwuwersowe, inne bardziej rozbudowane, dramatyzowane, z wprowadzonym dialogiem.
■ Osoba mówiąca we fraszkach może być niekiedy utożsamiana z samym autorem, tak jest np. w autobiogra
ficznym utworze Na dom w Czarnoiesie. W e fraszce Na lipę funkcję „ja” lirycznego pełni tytułowe drzewo.
W utworach tych znajdziemy bogactwo środków stylistycznych, takich jak epitety, personifikacje, porównania,
peryfrazy, a także apostrofy, wykrzyknienia, anafory.
O Przykład
n O m ów środki artystyczne zastosowane w poniższej fraszce oraz ich funkcje.
Jan Kochanowski
Na zdrowie
Ślachetne zdrowie, Także wiek młody

Nikt się nie dowie, 1dar urody,
Jako smakujesz, M ieśca wysokie,
Aż się zepsujesz. W ładze szerokie
Tam człowiek prawie Dobre są, ale -
W id zi na jawie G dy zdrowie w cale.
1 sam to powie, Gdzie nie m asz siły,
Ż e nic nad zdrowie 1 świat niemiły.
Ani lepszego, Klinocie drogi,
Ani droższego: M ój dom ubogi
Bo dobre mienie, O ddany tobie
Perły, kamienie, Ulubuj sobie!
O dpow iedź:
B Wiersz rozpoczyna się apostrofą do zdrowia („Slachetne zdrowie"), w zakończeniu także występuje apostrofa
„klinocie drogi" - apostrofy te nadają uroczysty, emocjonalny charakter wierszowi i eksponują rolę zdrowia.
□ Cały utwór oparty jest też na personifikacji - do zdrowia mówi się tu jak do osoby, miłego gościa („M ój don'
ubogi/ Oddany tobie/ Ulubuj sobie!" - potraktowanie pojęcia jak ważnej osoby ma oodmeść jego rangę, a
także pokazać, jak jest bliskie osobie mówiącej w wierszu,
s W e fraszce zastosowano wyliczenia (obejmują one różne wartości, istotne, cenione, ale nie tak istotne jak zdro
wie). Zastosowanie wyliczenia i przeciwstawienie wielu wartości zdrowiu dodatkowo podkreśla jego ważność,
n Rytm i melodyjność nadają fraszce rymy - żeńskie, dokładne, o układzie parzystym (aabb), a także taka sama
liczba sylab w wersach (wiersz sylabiczny, pięciozgłoskowiec).
° Występuje także anafora „ar.: lepszego, /Ani droższego", która wzmacnia rytmiczność utworu.
L Znaczenie fraszek Kochanowskiego

■ Wynikające z nich refleksje są aktualne do dziś.
a Utwory te mają kunsztowną, lapidarną formę, cenioną także współcześnie.
- Są źródłem wiedzy o XVI-wiecznej codzienności.
■ Dały początek popularnemu do cziś gatunkowi (współczesne fraszki często są publikowane w prasie).
■ Echa fraszki Na zdrowie znajdziemy w Inwokacji do Pana Tadeusza.
■ Tytuł znanej książki historycznej Norm ana Daviesa Boże igrzysko. Historia Polski pochodzi z fraszki zatytu
łowanej Człowiek Boże igrzysko.
69. Jan Kochanow ski - fraszki 259
□ Tematy, podczas omawiania których warto przywołać fraszki Kochanowskiego

■ u ro d a co d z ie n n o śc i, rad o ść życia, m iłość;
® życie d w o rskie, uczta, biesiada;
s w a ż n e w a rto ści: d o m , ojczyzna, historia;
H natu ra, przyroda;
a krytyka ludzkich w a d (np. d ew o cji, p ija ń stw a );
n refleksje nad św iate m i lo se m człow ieka (np. życie i św iat jako teatr);
a p oeta, tw ó rcz o ść, auto b iog rafizm ;
- zw iązki literatury z filozofią (traszki o d d ają św iato p o g lą d K o ch an o w skieg o , o d n a jd z ie m y w nich w ątki epi-
kurejskie i stoickie);
£ alu zje d o antyku i m ito lo g ii w literaturze.
Zadanie
©© Z a d a n i e ! .
Tekst I Tekst II
ja n K o c h a n o w s k i Ja n K o ch a n o w sk i
O żywocie ludzkim O kaznodziei
Fraszki to w sz y tk o co k o lw ie k m yślem y, P y ta n o k a z n o d z ie je : „C z e m u to, p rałacie,

Fraszki to w sz y tk o co k o lw ie k cz yn iem y; N ie tak s a m i ż y w ie cie , jako n a u c z a c ie ? ”
N ie m a s z na ś w ie c ie ż a d n e j p e w n e j rzeczy, (A m ia łd o m a kuch arkę.) I rzecze: „ M ó j panie,
P ró ż n o tu cz ło w ie k m a c o m ie ć n a pieczy. K a z a n iu się nie d z iw u j, bo m a m p ię ć s e t na nie;
Z a c n o ś ć , u ro d a, m o c , p ie n ią d z e , sław a, A n ie w z ią łb y ch ty sią ca , m o g ę to rzec śm iele,
W s z y s tk o to m in ie ja k o p o ln a tra w a . B y c h tak m ia ł czyn ić, ja k o n a u c z a m w k o śc ie le ” .
N a ś m ia w s z y się n a m i n a s z y m p o rz ąd k o m ,
W e m k n ą n a s w m ie s z e k ja k o cz yn ią łą tk o m \ 2
Tekst III
Ja n K o c h a n o w s k i
O m iłości
P ró ż n o u c ie c , p ró ż n o s ię p rzed m iło ś c ią s ch ro n ić,

B o ja k o lo tn y n ie m a p ie s z e g o d o g o n ić ?
a ) Jaki p ro b lem p orusza Ja n K o ch a n o w sk i w każdej z przyw o łanych fraszek?

W s t a w w każdą lukę o d p o w ie d n ie s fo rm u ło w a n ie w y b ra n e z podanych.
p rzem ijan ie życia o potęga m iło ści o p rzetrw an ie w p a m ię ci p o to m n y ch * z a ch ła n n o ść

• hipokryzja « p o strzeg an ie św iata jako teatru o ch ę ć ucieczki przed m iło ścią
Tekst I - >
f. ________________________________
Tekst II - ________________________________
Tekst III - ________________________________
b) Z a z n a c z p o p ra w n e d o k o ń cz en ie zdania.
S ło w o fraszka z o sta ło w Tekście I użyte jako nazw o gatunku literackiego / określenie ludzkich spraw.
łątka - kukiełka, laleczka.

• Fmszk; Jana Kochanowskiego za http://wolnelektury.pl/
260 X. LEKTURY Z GWIAZDKĄ
70. Jan Kochanowski - Treny

[ Geneza i tematyka dzieła i
” 00 1200 1300 1400 1500 1500 1700

—— ,t«i i
mm
T ................ ....... ........ ,|1|. . . . . ..........................
. . . . . |
wydanie Trenów -1580
n Impuls do napisania Trenów: przedwczesna śm ierć córki Jana Kochanowskiego - Urszulki.

n Cykl 19 utworów, które należy traktować jako całość.
n Bohater liryczny: zarówno Urszulka, jak i sam Jan Kochanowski występujący w dwóch rolach - cierpiącego
ojca oraz hum anisty przeżywającego kryzys światopoglądowy (kryzys zweryfikowałgłoszone wcześniej przez
poetę ideały - zob. 69 .Ja n Kochanowski ~ fraszki, 71 .Ja n Kochanowski - wybrane pieśni i psalmy).
n Różnorodność wyrażanych em ocji: przejście od bólu i żalu do spokoju i pogodzenia się z losem.
■ Refleksja filozoficzna: krytyczna ocena wartości stoickich (rozum u i cnoty).
O Przykład
a Jaki wizerunek Urszulki został zawarty w przywołanym

fragmencie trenu?
Ucieszna m oja śpiewaczko! S a fo słowieńska!

Na którą nie tylko m oja cząstka ziem ieńska,
A le i lutnia dziedzicznym praw em sp aść miała!
Tęś nadzieję już po sobie okazowała,
N o w e piosnki sobie tworząc, nie zamykając
U stek nigdy, ale cały dzień prześpiewając,
Jako w ięc lichy słow iczek w krzaku zielonym
C ałą noc prześpiewa gardłkiem swym ucieszonym .
Prędkoś m i nazbyt um ilkła! N ag le cię sroga
Śm ierć spłoszyła, moja wdzięczna szczebiotko droga!
Jan Kochanowski, Tren V I (fragment)'
O d p o w ie d ź :
■ M ała poetka („S a fo słowieńska”), dająca już dowody

swojego talentu.
° Dziedziczka talentu poetyckiego ojca (jego „lu tni").
□ Bliska sercu osoba przynosząca wiele radości („ucieszna",
W ła d y s ła w tuszczkiewicz, Ja n Kochanow ski
„wdzięczna szczebiotka").
z U rszulka, XIX w.
b Dziecko darzone miłością i czułością przez ojca (liczne
zdrobnienia, porównanie do słowiczka).
■ Przedwcześnie zmarła córka („Prędkoś m i nazbyt umilkła!” ).
■ Połączenie w obrazie Urszulki cech odpowiadających jej wiekowi oraz takich, które ukazują ją jako kogoś
niezwykłego (talent poetycki).
Wszystkie cytaty z Tremfur za: Jan Kochanowski, D zieła pokkie. t. 2, Warszawa 1967,
^ ■ . i . _____
70. )an Kochanowski - Treny 261
□ Tren jako g atu nek literacki

s W yw odzi się z antyku (treny p isał m .in. Horacy),
s N ależy do liryki żałobnej.
■ W yraża ża! z powodu śm ierci kogoś ważnego (np. bohatera, wodza, króla), a także zawiera pochwałę zalet
i czynów zmarłego,
s jest utrzym any w podniosłym tonie.
Treny, oprócz jan a Kochanowskiego (zob. biogram - 69 .Ja n Kochanówki - fraszki), pisali później m.in. W ła
dysław Broniewski (cykl Anka) i Anna Kam ieńska (cykl Dobranoc matce).
Kochanowski wykorzystał antyczny gatunek w spo só b twórczy: zam iast pojedynczego utworu n ap isał cykl
trenologiczny, złam ał także zasadę decorum w kwestii doboru bohatera trenu - uczynił bohaterką niespełna
trzyletnią córeczkę.
S Kompozycja cyklu
Treny są wynikiem przemyślanej pracy twórczej - cyk: ma spójną kompozycję, w której znajdują odzwierciedlenie
elem enty typowe dla trenu jako gatunku. W utworach składających się na cykl zostały zawarte:
b żal z pow odu śm ierci,

EJ pochwała osoby zmarłej,
e pocieszenie i napom nienie.
Układ tekstów odzwierciedla pogrążanie się w rozpaczy Kochanowskiego, aż do najgłębszego kryzysu (treny IX,
X, X I), i stopniow e wydobywanie się z niego. Ostatni tren - X IX - przynosi pocieszenie i powrót do równowagi.
Tren I Tren X IX albo Sen

Wprowadzenie w problematykę cy Wyraz pocieszenia i powrotu do wiary
klu. Przedstawia bohaterów - ojca oraz równowagi duchowej. Zrozpaczo
cierpiącego po śm ierci dziecka, ny ojciec wie, że trzeba pogodzić się ze
który czyni siebie podm iotem li stratą i poddać się nie zawsze zrozu
rycznym, oraz Urszulkę, z którą go miałym dla człowieka wyrokom Bożym
„niepoboźna śmierć rozdzieliła”. „ludzkie przygody / Ludzkie noś").
Treny ll- V II I * Treny X V II i X V III

Ukazanie wielkości po Treny o charakterze psal-
niesionej straty, jaką jest micznym. Postawa chrze
śmierć dziecka - ukocha ścijańska bierze w nich
nej córeczki, małej dziew górę nad mądrością gło
czynki obdarzonej m.in szoną przez stoików. Pod
Treny IX - X V I -
taientem poetyckim. miot liryczny, przyjmujący
Próba rozliczenia się poety z dotychczaso
postawę nieposłusznego
wym światopoglądem, łączącym idee filozo
dziecka, błaga Boga o mi
fii starożytnej (stoicyzm, epikureizm) z wiarą
łosierdzie.
w Boga. Wartości, takie jak cnota, mądrość,
dystans wobec zm ienności losu, nadzieja
pokładana w Bogu, przestały mieć znaczenie
w obliczu osobistej tragedii. Wyznawany świa
topogląd nie uchronił poety przed rozpaczą.
262 X . LEKTURY Z GWIAZDKĄ
p o ró w n a n ie hom eryckie (p rzedstaw ienie U rszuli jako drzewka oliw nego, p rzyp adkow o p od cięteg o orzez og ro d n i
ka) - p od kreślenie delikatności dziecka 6
* n aw iązan ie d o m o tyw ó w antycznych (apostrofa d o „złej Persefony")
Tren V II
obraz p o zo stałych po z m a rły m dziecku u b io ró w - ich bezużyteczność jako elem ent potęgujący żal
podicreslenie rozbieżności m ięd zy lo sem U rszuli a nadziejam i ro d z icó w (m o ty w w yp raw y ślubnej; strój d o trum ny
jedynym p osag iem , jak. m ogła o trz ym ać dziew czynka) X
3 śm ie rć ja k o „se n żelazny, twardy, n iep rzesp an y" (peryfraza)
Tren V III
p o cz u cie pustki p o śm ierci dziecka („W ielk ie ś m i uczyniła pustki w d o m u m o im ” )

podkreślenie, jak w ie le rad ości w n o siła w d o m w d zięczn a, skłonna d o śm iech u dziew czynka
Tren IX
= polem ika z filozofią stoicką, w yraz kryzysu św iatop og ląd ow eg o

apostrofa d o M ą d ro ści, która m a przygotow ać człow ieka na w szelkie koleje losu
przedstaw ienie licznych zalet M ą d ro ś c i i p od an ie ich w w ątp liw o ść („je śli p raw d ziw ie m ie n ią ”)
o statn ich ktÓfy ^ ŻyCi6 ^ d° zdobycia m 3d ro śc j’ a teraz z o sta ł ..nagle ze sto p n ió w
Tren X
1 szereg pytań retorycznych skierow anych d o Urszulki
rozpaczliw a p rób a ustalenia, gdzie teraz m o że z n a jd o w a ć się dziew czynka (m ie sz a n ie pogańskich - H a d e s

„w ysp y szczęśliw e - i chrześcijańskich w yo brażeń dotyczących życia pozagrobow ego)
ap o g e u m żalu - z ach w ian ie wiary, z w ątp ien ie w n ie śm ierteln o ść d u sz y (m oże o tym św iad czyć dram atyczn e
p ytanie p o d m io tu lirycznego: „G dzieśkolw iek jest. jeśliś jest")
Tren X I
zakw estio n o w an ie innej w arto ści cen io n ej przez stoików • cn o ty (n ieszczęścia spadają także na ludzi dobrych!
p o d w aż an ie w yzn aw an ej d o tych czas filozofii, naw et w iary („K o g o kiedy p o b o ż n o ść jeg o ra to w a ła ?” )
p o cz u cie b ezrad no ści w o b e c losu, na który w p ływ a „n iezn ajo m y w ró g jakiś"
Tren X IX a lb o Sen
konw encja sn u (p o d m io t m ów iący - określany jako Ja n - widz, w e ś n ie sw o ją m atkę trzym ającą na rękach Urszulkę)
m o ^ o eS ZB o S lfm PineełZ ^ ^ ^ 2 P od kreślenie. * U rs z u la je st szczęśliw a w mebie,
z s tz % r (np-bó1zwią?any zrodzemem starzen,e ^ — •

S r m is S s i J ai 1 e « n łD W iek r0ZUm ny ' V/yk5ZiałCOny nie ™ k< W czasu
p o ciesz en ie (konsolacja) należy zaufać Bo g u („je d e n je st Pan sm u tku i n agro dy” ) i p o d d a ć się Je g o w yrokom
O Przesłanie cyklu: „ludzkie przygody / Ludzkie noś”

= C z ło w ie k p o w in ie n z n o s ić to, c o g o sp o tyk a , p o lu d z ku , z g o d n o ś c ią .
■ N ic n a le ż y o b a w ia ć s ię s iln y c h e m o c ji (n p . g n ie w u c z y ro z p a c z y),
trz e b a d a ć s o b .e c z a s n a ż a ło b ę i p o d n ie s ie n ie s ię z w e w n ę tr z n e g o u p a d k u .
N ie m o ż n a u n ik n ą ć c ie rp ie n ia , b o je s t o n o w p is a n e w d o lę cz ło w ie k a .
--------------
70. |an Kochanowski - Treny 263
□ R e n e s a n s o w y c h a ra k te r T renów
b H u m a n iz m :
ukazanie różnorodnych ludzkich em ocji i dośw iadczeń - zgodnie z za
sadą „człow iekiem jestem i nic, c o ludzkie, nie jest m i o b c e ”,
- głębia przemyśleń będąca wynikiem konfrontacji poglądów wyznawanych
przez poetę z n iesp od ziew anym tragicznym w yd arzeniem (autentycz
n o ść),
- siła człowieka, której w yrazem jest pokonanie rozpaczy dzięki rozum owi
i wierze.
° Klasycyzm :
- w ykorzystanie gatunku w yw odzącego się z antyku,
- naw iązanie do filozofii antycznej (stoicyzm ),

- licz ne o d w o ła n ia d o literatury i m ito lo g ii greckiej („'z y H e ra k lito w e ”,
„skargi Sym o n id o w e "; m otyw N iobe, która tak cierpiała po śm ierci sw o
ich dzieci, że litościw y Z e u s z a m ien ił ją w kam ień; zwroty d o Persefony:
m o tyw O rfeu sza, który zszedł d o św iata zm arłych, by odzyskać żonę)
□ T em aty, podczas o m a w ia n ia których w a r to p rz y w o ła ć Treny

e człow iek w o b ec cierpien ia / utraty kogoś bliskiego
0 bezradność w o b e c śm ierci - nieu ch ro n n o ść um ierania
h filozofia stoicka (ro z u m i cnota jako w artości p o m o cn e w życiu)
e stosunek d o Bo g a i stw o rzo nego przez niego porządku świata
e p rzem iana d uchow a - wyjście z kryzysu
naw iązania d o antyku (filozofii, m ito!ogii, gatunku literackiego)
EU Zadania
o o Z a d a n ie 1.
K u p ić by cię, M ą d ro ś c i, za drogie pieniądze,

K tóra (je śli p ra w d z iw ie m ie n ią 1) w szytki żądze,
W sz ytk i ludzkie frasu n ki u m ie s z w ykorzenić,
A czło w iek a tylko nie w a n io ła o d m ie n ić ,
Który nie w ie, c o b o leść, frasu n ku nie czuje,
Z ły m p rz yg o d o m nie podległ, s tra c h o m nie hołduje.
ian Kochanowski. Tren IX (fragment)
Zaznacz poprawne dokończenie każdego zdania.

I. Tren rozpoczyna się środkiem poetyckim zw anym anaforą / m etaforą / apostrofą.
II. Poeta n aw iąz ał w trenie d o filozofii epikurejskiej / stoickiej / piatońskiej.
III. W y ra z frasunek m o żn a zastąp ić sło w em zm artwienie / m arzenie / pragnienie.
o o Z a d a n ie 2. C o w yrażają kierow ane d o U rsz u li w Trenie X słow a: „C a z ie śk o lw ie k jest, jeśliś jest"?

Zaznacz wszystkie poprawne odpowiedzi.
A. W ą tp liw o ść, czy istnieją zaśw iaty i Bóg.
B. N adzieję na p o n o w n e spotkanie zm arłej córki.
C. Pro śb ę d o Urszulki, by jeszcze raz ukazała się ojcu.
D. Rozpacz, która prowadzi do w ypowiadania bluźnierstw.
E. B ezrad n o ść w ynikającą z niew iedzy na tem at tego, gdzie przebywa zm arła.
: m ie n ią - twierdzą.
264 X . LEKTU RY Z G W IA ZD KĄ
71. Jan Kochanowski - wybrane pieśni i psalmy

■ Geneza i tematyka pieśni
1579 - wydanie Psałterza Dawidów
1100 1200 1300 1400 1500 1600
- k------------- ---------->.
1700
Renesans flN R H M ffiM H H
1586 - wydanie pieśni
■ Jan Kochanowski tworzył pieśni przez całe życie, napisał ich 50, zebrał w dwie księgi. Z a życia poety wydano
zaledwie kilka pieśni, reszta krążyła w odpisach. Pierwsze pełne wydanie pieśni ukazało się już po śmierci poety.
■ Jan z Czarnolasu w zorow ał się na mistrzu gatunku - starożytnym rzymskim poecie Horacym (to dzięki me
m u pieśń zyskała status sam odzielnego gatunku literackiego). Zaczerpnął od niego także filozofię życiową,
łączącą elem enty stoicyzmu i epikureizmu (zasada „złotego środka").
■ Pieśni Kochanowskiego to utwory o różnorodnej tematyce: m iłosne, religijne, publicystyczne, refleksyjno-
-filozoficzne, patriotyczne, biesiadne, moralne, będące pochwałą spokojnego życia na wsi, historyczne.
a M o żn a w nich dostrzec m otywy charakterystyczne dla literatury renesansowej, m.in. łączenie w jednym
utworze dwu przeciwstawnych sobie sił: Fortuny i Boga (mitologii i chrześcijaństwa).
□ Artyzm pieśni
c P ieśn i zo stały n ap isan e w ierszem sylabicznym ,
ukształtowanym i udoskonalonym w łaśn ie przez
Kochanowskiego. Poeta wykorzystał w nich różne
wzorce kom pozycyjne i wersyfikacyjne. Jedn ocze ■ K * '
śnie jego utwory zwracają uwagę przejrzystą, upo
rządkowaną kompozycją.
■ Typowe cechy pieśni, w idoczne także w utworach ' f t a f f
Kochanowskiego, to: częste ’w ystępowanie refrenu,
liczne paralelizmy leksykalne i składniowe, powtó
rzenia, prosta składnia. Władysław Bakałowicz, Uczta renesansowa, 1883
Problematyka wybranych pieśni Kochanowskiego
K się g i p ierw sze
Pieśń II obraz zmienności pór roku jako ilustracja zmienności świata

; znaczenie czystego sumienia (tylko wtedy człowiek jest spokojny i może cieszyć się życiem)
: apostrofa do dobrej myśli, nigdy nieopuszczającej człowieka („A bądź ze mną, z trzeźwym
i z pijanym"1)
Pieśń IX zachęta do korzystania z życia (wyraz filozofii epikurejskiej)

• człowiek to byt całkowicie zależny od losu (starożytny motyw Fortuny): wskazanie na koniecz
ność przygotowania się na jego zmiany („U Fortuny to snadnie, / 2e kto stojąc upadnie")
obraz człowieka niemającego wpływu na przyszłość, zdającego się na wolę Boga
zachęta do przyjęcia postawy stoickiej („A nigdy me zabłądzi,/ Kto tak umysł narządzi,/
Jakoby umiał szczęście i nieszczęście znosić")
K sięg i w tó re
Pleśń III obraz Fortuny i bezsilności człowieka wobec jej niestałości

apostrofa do osoby wysoko postaw onej - ostrzeżenie przed nietrwałością życiowego powodzenia
a cnota jako jedyna stała wartość, której „me spali ogień, me zabierze woda"
: Wszystkie cytaty z pieśń:: psalmów Kochanowskiego za: Jan Kochanowski, Dzieła polskie, 1.1, Warszawa 1967
------------------------------------------------------------------------------------------------------------- J---------------
71. Jan Kochanowski - wybrane pieśni i psalmy 265
P ie śń V (P ie śń odw ołanie d o napaść; Tatarów na Podole w 1575 r., w okresie bezkrólewia po ucieczce
o s p u sto sz e n iu Henryka W alezego do Francji („an i pasterz nad ow< am i ( hod zi”)
P o d o la ) tekst zbudowany zgodnie z zasadam i retoryki: teza; opis najazdu - skontrastowane obrazy
najeźdźców i ofiar; przedstawienie sytuacji w kraju - brak troski o obronę granic, wystawny
styl życia szlachty, egoizm i prywata, brak środków finansowych na utrzym anie stałej armii;
apel - „Sk u jm y talerze na talery, skujmy, / a żołnierzowi pieniądze gotujm y”
pesym istyczna puenta utworu: „N o w ą przypowieść Polak sobie kupi, / Ź e i przed szkodą
i po szkodzie g łu pi”
P ie śń IX zachęta do zachowania optymizmu („N ie porzucaj nadzieje,/ jakoć się kolwiek dzieje”)
analogia zmienności pór roku i życia ludzkiego pełnego sprzeczności („radość się z troską plecie”)
uzależnienie losu człowieka od kapryśnej Fortuny nieustannie uczące pokory i ufać nieufno
ści wobec mej
zachęta do przyjęcia postawy stoickiej („Lecz na szczęście wszelakie, / Serce ma być jednakie” )
Bóg jako w sparcie dla człowieka („ A kto M u kolwiek ufa, nie zaginie”)
P ie śń X IX (P ie śń człowiek uprzywilejowany przez Boga ~ byt zajm ujący wyjątkową pozycję wśród innych
o d o b r e j sła w ie ) stworzeń dzięki rozum owi i m ow ie; konieczność potwierdzania tej pozycji czynami
konieczność działań „ku pożytku dobra spólnego”, zgodnych z posiadanym i um iejętno
ściam i: doskonały m ów ca - przekazywanie dobrych obyczajów, przestrzeganie prawa,
zapobieganie kłótniom, człowiek silny i odw ażny - obrona ojczyzny i wiary
pozostawienie po sobie „dobrej sław y” jako najważniejszy cel
P ie ś ń X X IV parafraza pieśni H oracego Wybudowałem pomnik...

poeta jednocześnie śmiertelny i nieśmiertelny (jego dzieła przetrwają wieki
- motyw non om nis moriar)
m otyw sławy poetyckiej przekraczającej granice („O m nie M oskwa i będą wiedzieć Tatarowie”)
O Przykład
■ Ja k ą w iz ję B o g a p rz e d s ta w ił K o ch a n o w sk i w p o d a n y m fra g m e n cie Pieśni X X V z Ksiąg w tórych , nazyw anej
także H ym nem do Boga?
C z e g o c h c e s z o d n a s, P a n ie , za T w e h o jn e d ary?
C z e g o za d o b ro d z ie js tw a , k tó rym nie m a s z m ia ry ?
K o ś c ió ł C ię n ie o g a rn ie , w s z ę d y p e łn o C ie b ie ,
I w o tc h ła n ia c h , i w m o rz u , na z ie m i, na nieb ie.
[...]
Tyś P a n w s z y tk ie g o ś w ia ta , Tyś n ie b o z b u d o w a ł
I z ło ty m i g w ia z d a m i ś lic z n ie ś u h a fto w a ł;
T y ś fu n d a m e n t z a ło ż y ł n ie o b e s z łe j z ie m i
I p rzykryłeś jej n a g o ś ć z io ły ro z lic z n e m i.
O d p o w ie d ź :
■ B ó g nieśm ierteln y, nieogarniony, w ykraczający poza K o ś c ió ł („w s z ę d y p e łn o C ie b ie ” ).
® S tw ó rc a o b e cn y w c a ły m d ziele stw o rz e n ia (w yliczenie: „I w o tch ła n ia ch , i w m o rzu , na ziem i, na n ieb ie ” ),
a B ó g jako u ta le n to w a n y artysta (łac. Deus artifex), p o ró w n a n ie d z ie ła s tw o rz e n ia d o p racy b u d o w n icz y ch
i hafciarzy.
■ O b ra z m iło sie rn e g o , d o b re g o P a n a , otaczająceg o czło w ieka n ie u s ta n n ą o p ieką i ud zielająceg o m u licznych
dobrodziejstw .
3 B e z p o śre d n ia ro z m o w a z B o g ie m jako kim ś bliskim (Ci, C ieb ie , Tyś).
■ Tematy, podczas omawiania których warto przywołać pieśni Kochanowskiego

■ literatura a filozofia (sto icyz m , e p ik u re iz m ), zw iązki literatury ren esa n su z antykiem
■ uczta, b iesiad a, ra d o ś ć życia, sz cz ę śliw e życie na w si, natura
b m o ra ln o ść, w yb o ry życio w e, w a rto ści, p o w in n o ś c i obyw atelskie
■ a u to b io g rafiz m , a u to te m a tyz m (u tw o ry o tw o rz e n iu literatury i p o n a d cz a so w o śc i pieśni)
266 X. LEKTURY Z G W IAZD KĄ
Znaczenie pieśni Kochanowskiego

Połączenie filozofii chrześcijańskiej z epikureizmem i stoicyzmem
Adaptacja gatunku pieśni w horacjańskim kształcie na polski grunt
Zasługi dla rozwoju syiabizmu
B o g a ctw o tematyki: p odejm ow anie bieżących te m ató w politycznych i ogólnych filozoficznych
Psałterz Dawidów
' z s p s g s s t s ? * ' * " * * * *•>— * -««*>*

■Tytuł zbioru - Psaher? Dawidów - nawiązywał do tradycji głoszącej. Ze autorem
wszystkich tych utworów jest król Dawid {co, jak dowiedli badacze Starego
restamentu. me jest zgodne z prawdą).
D A W ID O W
' Psalm cechuje melodyjność, rytmiczność i uroczysty ton. Uniwersalną zasadą C~vJ
* x : i j c i a O a n i *
kompozycyjną tej hebrajskie, p:eśn, religijnej jest paralelizm elementów prze Ą O C /S .Y .

ciwstawnych lub dopełniających się. Kochanowski dokonał poetyckiej parafrazy NorsKiaGo
CM<
biblijnych tekstów. Wykorzystał przy tym różnorodne wzorce weryfikacyjne. '
Karta tytułowa pierwszego wydania Psałterza Dawidów, 1579
u, n tn w krótkiei tradycyjnej dedykacji, a następnie

1° tW^m utworze, który można traktować jako poetycka
. . f 7. y ^ oflarował psalmy swojemu mecenasowi - biskupowi Piotrowi
Myszkowskiemu. Dziękował mu za zrozumienie, ale wyrażał też przekonanie 5 »V &r«f*<vu< n u » .-(,w n
o wielkiej wartości swojej poezji:,. I wdarłem się na skałę p iękn e^ K aŁp y /

Gdzie dotychmiast nie było znaku polskiej stopy".
Problem atyka wybranych psalm ów w przekładzie Kochanowskiego

P sa lm 4 7 (K leszczm y rę k o m a w sz y s c y z g o d liw ie ...)
Psalmpochwalny, wzywający do radość, i uwielbiania Pana (m.in. przez klaskanie, śpiew, granie na trabach)
O P sa lm 9 1 (Kto s ię w o p ie k ę p o d a P a n u s w e m u ...)
“ T - t a e k a z wszelkich op,esji
ąp jącego bezpiecznie po „zm.jacb gniewliwych", „padalcach niecierpliwych”, dosiadającego Iwa i smoka.

P sa lm 1 3 0 (W tro ska ch g łę b o k ic h p on u rzon y...)
2 2 * g,zeszn,ka 0 O s ie r d z ie , litość i wybaczenie win. Ukazuje bezmiar ludzkich grzechów ale też wyraża ufność
g zeszmka, przekonanie o dobroci, miłosierdziu Boga („Aleś Ty Pan jest dobrotliwy./ Pan z przyrodzeń,! litościwy”).
Tematy, podczas omawiania których warto przywołać psalmy Kochanowskiego

S S S 3 * * * * * * * CZł0W'eka’ ■ Wina. pokuta, przebaczenie
h B modlitwa, związki muzyki i poezji
Znaczenie Psałterza Dawidów

l artydzieJ ° liryk' polskiej I światowej, według wielu badaczy to najlepszy polsk, przekład osalmów
uniwersalność tekstu - jego ponadwyznaniowość (godzi różne systemy teologiczne i filozoficzne bazu'e na kultu
w. p o n s d c z a s o « (wydcfcywa w c „k

72. Ig n a c y Krasicki - w y b ra n e bajki 267
72. Ignacy Krasicki - wybrane bajki
Ignacy Krasicki (1735-1801) - człowiek i pisarz

■ W s z e c h s tro n n ie w yk ształco n y cz ło w iek o św iec en ia .
■ D u c h o w n y (b y ł b is k u p e m w a r m iń s k im , a p o d k o n ie c
życia a rcyb isk u p e m g n ie ź n ie ń s k im i p ry m a s e m P o lsk i).
s N a z y w a n y „k s ię c ie m p o e tó w p o ls k ic h " - p is a ł m .in .
bajki, satyry, p o e m a ty h e ro ik o m ic z n e , w ie rs z e liryczne,
ko m ed ie, p ra ce n a u k o w e oraz en cyk lo p e d ycz n e, je st też
a u to re m p ierw szej polskiej p o w ie ści (M iko łaja D ośw iad
czy ńskiego przypadki).
3 O rg a n iz a to r życia kulturalnego, w s p ó łtw ó rc a i publicysta
„ M o n it o r a ”.
■ Bliski w s p ó łp ra c o w n ik króla S ta n is ła w a A u g u s ta P o n ia
to w sk ieg o , którego b ył d o ra d c ą , w s p ó ło rg a n iz a to r o b ia
d ó w czw artkow ych.
Johann Gottlieb Becker, portret Ignacego Krasickiego, ok. 1768
Krasicki byt także autorem hymnu Szkoły Rycerskiej (Święta

miłości kochanej ojczyzny), który stanowit fragment jego
poematu heroikomicznego, ale funkcjonował też jako oddzielny,
bardzo popularny utwór, znany pod tytułem Hymn do miłości
ojczyzny. M im o przynależności do stanu duchownego Krasicki
uchodził za arbitra elegancji. Dbał o swój wygląd, otaczał
się pięknymi przedmiotami i, jak inni ludzie z jego sfery, żył
w luksusie. W iele podróżował, a stan duchowny pozwolił mu
zdobyć gruntowne wykształcenie i zrobić karierę (pom ogła mu
w tym także przyjaźń ze Stanisławem Augustem Poniatowskim,
która ochłodła nieco w czasach konfederacji barskiej). W 1772 r.,
po pierwszym rozbiorze Polski, stał się poddanym w ładcy Prus.
1 Bajka jako gatunek literacki

■ G a tu n e k e p ick i n a le ż ą cy d o literatury d yd aktycznej i m o ralizato rskiej.
H Krótka p o w iastk a p isa n a w ie rs z e m lub prozą.
E P o d s ta w o w y śro d ek stylistyczny to a le g o ria (zob. 86. Sym bol i alegoria) - b o h a te ra m i s ą cz ę s to zw ierzęta
lub p rz e d m io ty u o sa b ia ją ce ludzkie cechy.
b Z a w ie ra p o u cz e n ia m o ra ln e w y p o w ie d z ia n e w p ro s t lub tylko z a su g ero w a n e .
■ D o tycz y te m a tó w u n iw e rs a ln y ch o ch arak terz e m o raln ym .
ei O p o w ia d a n a h isto ria jest ilu strac ją p o w sz e ch n y c h i p o w ta rz a ln ych lu dzkich d o ś w ia d c z e ń .
■ P o u cz a o sz k o d liw o ś ci z a ch o w a ń , d aje e tycz n e w skazó w ki.
■ W y s tę p u ją c e zw ierz ęta s ą p erso n ifik a cją ludzkich typów.
3 R elacje m ię d z y z w ie rz ę ta m i o d z w ie rcie d la ją relacje s p o łe c z n e w św ie cie ludzi.
O G eneza b a je k
1600 1700 1800 1900

O św iecenie
4,
1779 i 1804 - w y d a n ie bajek
Bajki w y w o d z ą się z literatu ry plebejskiej, lu d o w e j, skąd c z e rp ią s w o ją m ą d ro ś ć . P o w s ta ły w starożytn ej G re cji

v / V I w. p.n.e. Z a ich tw ó rcę u w aż a się p isarza g reckiego Ezopa. P is a ł o n bajki o m o raliz ato rsk im z a b a rw ie n iu .
P ó ź n ie j in n i tw ó rcy cz ę s to n aw iązyw ali d o teg o gatunku n a z y w a n e g o b ajkam i e z o p o w y m i.
□ Rodzaje bajek
_ Baika epigramatyczna Bajka narracyjna
krótka (zwykle cztero- lub sześciowersowa) t ma kształt krótkiej wierszowanej noweli

bardzo zwięzła B zawiera nieskomplikowaną fabułę
kończy się wyraźną puentą B często występuje w mej dialog
a Bajki epigramatyczne - zapoczątkowane przez Ezopa, tworzyłteż niemiecki pisarz Gotthold Lessing (X V III v.
Są zazwyczaj czterowersowe, przedstawiają proste sytuacje, kontrastujące ze sobą postawy i postacie bohaterów
■ Bajki narracyjne tworzył przede wszystkim przedstawiciel klasycyzmu francuskiego jean de La Foniaine (X V II w ).
S ą to zwięzłe nowele o prostej akcji i ograniczonej liczbie postaci.
Geneza i tematyka bajek Krasickiego

■ W z o rcem dla bajek Ignacego Krasickiego były krótkie, epigram atyczne bajki
ezopowe. Po śm ierci biskupa Franciszek Ksawery D m ochow ski w yd ał drugi 02w iyjC S>
zbiór Krasickiego pt. Bajki nowe. W zorzec dla tych utworów' stanow iły dłuższe
bajki narracyjne Jeana de La Fontaine’a.
a G łó w n ym tem atem u tw o ró w Krasickiego są w ady Polaków, ukazane jednak
z h u m o rem , co łagodzi ich w ym ow ę. W aż n ym elem en tem tych tekstów był
CZTERY CZYŚCI
dowcip, który stał się podstawowym elem entem oświeceniowego dydaktyzmu.
° Bajka stała się jednym z podstawowych gatunków w epoce oświecenia. Służyła
głównie celom m oralizatorskim wskazywała negatywne zachowania i pozy
tywne w zorce postaw. Bajki Krasickiego prezentowały różne typy bohaterów,
ucieleśniających konkretne przywary. W obrazowych scenkach poeta krytykuje
pychę, głupotę, arogancję, naiwność, chwiejność poglądów. Wyraża także sw o
je niezadow olenie z pow odu stanu polskiego społeczeństwa.
a Bajki ukazywały nie tylko działanie praw/, jakim i kierują się ludzie, lecz także
skutki postępowania według zasady homo hornini fopus (‘człowiek człowiekowi
w ilkiem ’). Krasicki staw iał się w roli obserwatora - m oralisty; śm iejącego się
z ludzkich wad, a jednocześnie w skazyw ał w łaściw e m etody postępow ania.
•
Podkreślał, że krytykuje przywary, a nie ludzi.
Strona tytułowa
* Podstaw ow e cechy bajek to p-ostota, lapidarność, jasn o ść konstrukcji (cha osiemnastowiecznego
rakterystyczne dla ośw ieceniow ego klasycyzmu). wydania bajek Ignacego
Krasickiego
O Tem atyka w yb ran ych bajek Ignacego Krasickiego
Tytuł bajki Treść bajki Morał i jego interpretacja
Szczur i kot Siedzący na ołtarzu szczur chwali się, że kadzidła są Pycha i próżność mogą prowadzić
przeznaczone dla niego - chwilę nieuwagi wykorzystu do zguby
je kot, który dusi szczura
Ptaszki w klatce Dialog zamkniętych w klatce czyżyków: młodego Wolność jpst najwyższą wartością.
(urodzonego już w niewoli) i starego tęskniącego za Bajka ma wymowę patriotyczną
wolnością (powstała po rozbiorze Polski)
—-—
—•---—~—-.»_ __ j
Groch przy drodze Nadmiernie ostrożny gospodarz: gdy przechodzący „N iech się miary trzymają i starzy,
zjedli mu groch posiany przy drodze, w następnym i młodzi: / i ostrożność zbyteczna
roku zasiał żyto i dopiero za n m groch w ten sposób częstokroć zaszkodzi"'
stracił i jedno, i drugie
Wszystkie cytaty z bajek za: Ignacy Krasicki. Bojki, Warszawa 1984
• •
w ęcej na w w w .z d a s z .t o
72. Ignacy Krasicki - w ybrane bajki 269
Jagnię i w ilcy Zwięzła historia napadniętego przez wilki jagnięcia. „Zawżdy znajdzie przyczynę, kto
Napastnicy uzasadniają swój atak słowami- „Smacz- zdobyczy pragnie".
nyś, słaby i w lesie!" i zjadają słabsze zwierzę Krytyka stosunków społecznych
opartych na przemocy i argumen
tów, którymi silniejsi uzasadniają
swoje decyzje
Kobieta, odm awiając słowa modlitwy („i odpuść nam „Uchowaj, Panie Boże, takiej
winy, / jako i my odpuszczam y"), w tym samym mo- pobożności!",
mencie bije służącą Krytyka hipokryzji
i ■ i - - ■- — — mm ■ ■ m wj .
Dobroczynność O wca, której wilk zjadł jagnię, chwali jego dobroczyn W świecie działają „wilcze prawa”,
ność („niewiele on pragnie. / M oderat1! M ógł mnie zmuszające ofiary do chwalenia
zajeść, zjadł m i tylko jagnię") stosujących przemoc, mających
przewagę
Kruk i lis Lis - alegoria przebiegłości i fałszu - pochlebstwem „Bywa często zwiedzionym,
nakłania kruka do otwarcia dzioba, w którym ptak / Kto iubi być chwalonym”
trzyma kawał sera. Kruk to przykład próżności i łatwo
wierności - otwiera dziób do śpiewu, me dostrzega, że
lis wszelkimi środkami usiłuje zdobyć ser
□ M o ra ł w bajce
e M o ż e zostać sform ułow any w p ro st - zwykle na końcu bajki, zdarzają się jednak utwory, w których pojawia
się o n na początku (np. w utworze Jag n ię i wilcy).
s N iekiedy m e jest w yrażony w prost, czytelnik m a się go sam d om yślić p o zapoznaniu się z treścią bajki,
a Rów nież w satyrach, takich jak Pijaństwo czy Żona modna poeta p iętn o w a ł rozm aite wady, np. brak um iaru
w ucztow aniu, piciu, gadulstwo, źle p ojm ow aną gościnność, uleganie obcej m odzie (kosm opolityzm ), życie
ponad stan, rozrzutność czy takie zjawiska społeczne, jak zawieranie m ałżeń stw z rozsądku,
a Satyra to - podobnie jak bajka - gatunek dydaktyczny.
O Przykład
e O m ó w m iejsce i funkcję m orału w bajce Ignacego Krasickiego Podróżny.
G n ie w a ł się w ę d ru jący i p rz ek lin ał bogi,

Ż e m u d eszcz u sta w icz n y p rzeszkad zał do drogi.
T ym cz a se m z boku c z u w a ł nań rozbójnik chciwy.
P u ś c ił strzałę; ale że p rz em o k ły cięciwy,
Pad ła bez żadnej m ocy. Z raz u przestraszony,
Kiedy p oznał, że deszczem z o sta ł ocalony,
P rz e sta ł bogi przeklinać, nie złorzeczył słocie.
C zęsto, co złe z pozoru, d o b re je st w istocie.
O dpow iedź:
□ M o ra ł bajki Podróżny z o sta ł zawarty w o statn im w ersie: „C zęsto , co złe z pozoru, d ob re je st w istocie".
Każdy osąd m usi być poprzedzony nam ysłem , poniew aż d o ść często rzeczy postrzegane jako negatywne
okazują się pozytywne.

□ S ta n o w i on puentę, efektow nie i lapidarnie p od sum ow uje bajkę, ułatw iając czytelnikowi zap am iętan ie p o
uczenia płynącego z utworu.
□ Funkcją m o rału jest przekazanie odbiorcy życiowej wskazówki. A u to r przestrzega czytelnika, że to, c o na
p ozó r wydaje się złe, m oże okazać się dobre, bo w ydarzenia przybierają niekiedy niesp od ziew any obrót.
D ośw iadczył tego tytułowy podróżny, który uskarżał się na deszcz, a tym czasem pogoda uchroniła w ędrow ca
przed znacznie w iększym nieszczęściem .
moderat człowiek umiarkowany, powściągliwy.
■ Znaczenie bajek Krasickiego

s Pisarz o d w aż n ie krytykował w a d y ,ed no stek i sp o łeczeń stw a. N ie w a h a ł się ró w n ież p iętn o w ać dew ocji
i obłudy.
■ Sporządzony przez niego w bajkach rejestr w ad ludzkich ma charakter ponadczasowy, uniwersalny.
n Po m istrzowsku posługiw ał się m od elem bajki czopow ej. D b a ło staranność i lapidarność formy, przystoso
w a ł zapożyczony z literatury starożytnej i francuskiej gatunek do polskich w arunków (alegoria służyła także
przekazywaniu w zakam uflow any sposób aluzji politycznych).
e B y ł m istrzem ośw ieceniow ego dydaktyzm u, p ouczał w lekki i zabawny sposób.
83 BaJ ki Krasickiego nadal bawią, są jednym i z nielicznych hum orystycznych utw o ró w w literaturze polskiej.
1 Tematy, podczas om aw iania których w arto przywołać bajki Krasickiego

■ m oralność, dobro i zło
a krytyka ludzkich w ad (pycha, chciw ość, obłuda, lekkomyślność, naiw ność, głupota, nieuctwo, dew ocja)
■ aiuzje d o sytuacji historycznej Polski w dobie ośw iecenia (Ptaszki w klatce. Ja g n ię i wilcy)
s postaci zwierzęce w literaturze (alegoria pod postaciam i zwierząt przedstaw iono ludzkie wady)
a spo só b ujm ow ania rzeczyw istości w literaturze (d o słow ny czy m etaforyczny? - alegoria, aluzje, powaga
i hum or)
a funkcje literatury (u Krasickiego: bawi i poucza - dydaktyzm, zachwyca - funkcja estetyczna)
- związki literatury polskiej z literaturą europejską (bajka jako gatunek w yw odzący się z antyku, związek bajek
Krasickiego z utw oram i Jeana d c La Fontaine'a)
H ponadczasowość i uniwersalność tekstów literackich (te sam e w ady i zalety ludzi w czasach oświecenia i dziś)
□ Zadanie
o o Z a d a n ie 1.
Ig n a cy Krasicki
Ja g n ię i wilcy
Z a w ż d y znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie.

D w ó ch w ilk ó w je d n o w lesie nadybali jagnię;
Ju ż go m ieli rozerw ać, rzekło: „Ja k im p ra w e m ?”
„S m a c z n y ś, słab y i w lesie!” - Z je d li m ezab aw em .1
Które cechy przywołanej bajki św iadczą o jej związku z o św iecen iem ?

A. Bajka zaczyna się m orałem .
B. U tw ó r m a charakter dydaktyczny.
C. C echują ją ład , prostota, jasn o ść języka.
D. Jest wyrazem krytycyzmu w obec rzeczywistości.
E. Sugeruje, że należy akceptow ać decyzje władców.
73. Adam M ickiew icz - D ziady, część II 271
73. Adam Mickiewicz - D z i a d y , część II

Adam Mickiewicz (1798-1855) - człowiek i pisarz
s Poeta, który przeszczepił rom antyzm na grunt pol
ski, o d roku wydania jego Ballad i romansów (1822)
datuje się początek rom antyzm u w Polsce, wieszcz
narodowy.
■ Twórca ballad, powieści poetyckich, dram atów rom an
tycznych, wierszy lirycznych, epope: narodowej, bajek.
■ A u to r m .in. Pana Tadeusza, Dziadów, Romantycz-
ności i innych ballad, liryków lozańskich, Sonetów
krymskich, Konrada W allenroda, Reduty Ordona.
® W czasie studiów na Uniwersytecie W ileńskim czło
nek patriotycznych o rg a riz a c i filom atów i filaretów.
■ A resztow any i skazany na zesłanie w głąb Rosji, od
1828 r. em igrant podróżujący po Europie.
n Profesor literatury łacińskiej w Lozannie i literatury
słow iańskiej w Collège d e France w Paryżu.
c Działacz polityczny, organizator Legionu Polskiego
w czasie W io s n y Lu d ów i w 1855 r. w Turcji.
S. Chejmann, portret Adama Mickiewicza, bez daty
Dziady jako cykl

N a cykl dram atyczny A d am a M ickiew icza składają się:
s nieukończona część I (Dziady. Widowisko),
■ części II i IV, pisane w W iln ie i Kow nie w latach 1820-1823 (nazyw ane D ziadam i wileńsko-kowieńskimi),
■ część III (zob. 74 Adam Mickiewicz - „Dziady", część Ili), nap isana w 1832 r. w D reźnie (stąd nazwa Dziady
drezdeńskie).
Zw iązek m iędzy poszczególnym i częściam i dram atu jest luźny. Sp aja je m otyw obrzędu d ziad ó w oraz postać
bohatera (W id m o - G u s ta w - Konrad).
Geneza i tematyka II części Dziadów
1700 1800 1900

i fM iE E B ffil...
1823 - w ydanie II cz. Dziadów
* II część Dziadów została w ycan a w to m ie II Poezyj M ickiew icza razem z. pow ieścią poetycką Grażyna w tzw.
okresie wileńsko-kowieńskim.
e N aw iązuje do pogańskiego obrzędu, który z czasem w zbogacony elem entam i chrześcijańskim i przetrwał na
Litwie w śród ludu, m im o sprzeciw u Kościoła. Po leg ał na nawiązywaniu kontaktu z d u ch am i zm arłych, które
me zaznały spokoju w zaśw iatach. Uczestnicy rytuału starali się im p o m ó c (np. m od litw ą i poczęstunkiem ),
a M ickiew icz, urodzony i w ychow any na Litwie, m ia ł okazję zetknąć się z tym obrzędem , jeg o rom antyczna
koncepcja poezji, czerpiącej z folkloru i ludowych prawd, pozwalała na literackie przetw orzenie elem entów
tego obrzędu.
- Czas akcji - II część Dziadów to w igilia D nia 7adusznego, m iejsce akcji - stara kaplica cm entarn a. W toku
akcji dram atu d o zgrom adzonych w kaplicy przychodzą kolejne duchy (ich w iny są różnych kategorii i ma;ą
rozm aity ciężar), w yw o ływ an e przez G uślarza. Z ja w y proszą o p o m o c i udzielają tłu m o w i nauk m orainych.
272 X . LEKTURY Z G W IAZD KĄ
W strukturze dram atu M ickiew icza są w id o czne kolejne etapy obrzędu:
Przygotowanie zebranie wieśniaków w zamkniętej kaplicy

zasłonięcie okien
W zywanie kolejnych duchów ■ wykonywanie przez Guślarza różnych czynności magicznych (zapalenie kolejno:
garści kądzieli, kotła wódki, wianka ze święconych ziół)
wygłaszanie odpowiednich form uł zapraszających („Przyzywamy, zaklinamy”) i odpę
dzających duchy, wysłuchanie historii każdego z nich, powtórzenie nauki moralnej
Zakończenie uroczystości poczęstunek dla duchów (rzucenie w każdy kąt garści soczewicy i maku)
: zapalenie światła, otwarcie drzwi kaplicy
W obrzędzie d z iad ó w pokazanym w utw orze M ickiew icza elem enty chrześcijańskie m ieszają się z pogański
mi. N ajw yższą instancją, do której o d w o łu je się C uślarz, jest Bóg, m ó w i się o „B o ż y m rozkazie”, „zrządzeniu
B o ż y m ”. D uch pasterki / osi przypom ina G u ślarzo w i „obraz Bogarodzicy". Zjaw y dzieci, Józia i Rózi przyjm ują
postać aniołków, m ów i się również o złych duchach, Pojaw iają się też przedm ioty zw iązane z praktykowaniem
relign chrześcijańskiej, przede wszystkim krzyż, a także grom nica. C u ślarz często czyni znak krzyża, odpędza
nim i żegna duchy. W odpędzaniu d uch ów w id ać zresztą zespolenie obu tradycji: chrześcijańskiej i pogańskie;
- po w ezw an iach skierow anych czy to do Boga, czy to do Trójcy Święte; pojaw ia się ludow e „a kysz, a kysz!"
W ątek sakralny, chrześcijański to także um ieszczenie akcji w w igilię D nia Zad u szn eg o (jesienny czas jego o b
ch od ó w wywodzi się również z tradycji pogańskiej), przyw ołanie czyśćca, nieba, gdzie trafiają ci, którzy zasłuży!:
na raj, oraz piekła - m iejsca dla potępionych. O brzędy chrześcijańskie i pogańskie łączy intencja uczestników:
chęć p om o cy potrzebującym d u szo m w drodze d o raju.
Bohaterowie
□ P o d z ia ł n a p o s ta c i re a lis ty c z n e i fa n ta s ty c z n e
Postaci realistyczne Postaci fantastyczne

:
Guślarz przewodniczy obrzędowi w kaplicy Ptaki nocne sowy, kruki, orlice; m ówiące ludzkimi
głosami, w tym Kruk i Sowa, dawni mieszkańcy wioski,
którzy opowiadają o swych nieszczęściach i krzywdach
doznanych od dziedzica
Lud - mieszkańcy wsi zgromadzeni podczas obrzędu Józio i Rózia duchy lekkie, dwoje niewinnych dzieci,
dziadów, oni tworzą też Chór; jest pośród nich także które nie zaznały na ziemi cierpienia i dlatego pokutują
matka Józia i Rózi oraz pasterka kobieta w czerni, do w czyśćcu. M ają szansę na życie wieczne
której przychodzi ostatnie widm o (me mylić z duchem
pasterki Zosi)
Starzec jedna z osób z tłumu W id m o (złego pana) duch dziedzica wioski, duch
ciężki, który za życia był nieludzko okrutny i niewrażliwy
na krzywdę innych, n;e ma więc dla niego ratunku przed
piekielnymi mękami
Dziewczyna (pasterka Zosia) duch pośredni, piękna

dziewczyna z wioski, która zmarła młodo. Karę ponosi
za to, że gardziła zamęściem zwodziła chłopców, do
prowadzając ich do straszliwych cierpień; może odkupić
swoje winy
Milczące, tajemnicze W id m o (nie mylić z W idm em złe

go pana) nie odstępuje na krok mieszkającej w wiosce
i uczestniczącej w obrzędzie dziadów Pasterki odzianej
w czerń. Guślarz nie jest w stanie się z nim porozumieć
Scena z inscenizacji II części Dziadów we Wrocławskim ani go odpędzić
Teatrze Pantomimy, 2002 r.
w ię ce j na w w w . z d a s z .t o
73. Adam Mickiewicz - Dziady, część II 273
□ Trzy k a te g o rie d u c h ó w
Sposób ich przyw ołania 0 co p ro sz ą d u ch y?

B o h a te ro w ie Kategoria d uchów
____________________ — i— -------------------------------------
Zapalenie garści kądzieli O dwa ziarnka gorczycy, które mają im
Józio i Rózia D uchy lekkie
zastąpić niezaznaną dotąd gorycz życia
Zapalenie wódki 0 to, by m ó g ł przestać cierpieć męki

W id m o D uchy ciężkie
1 naw et dostać się do piekła, byle
skończyły się męki głodu, pragnienia
i szarpania jego ciała pr/ez ptactwo
Zapalenie wianka 0 to, by znów m ogła stanąć na ziemi,

D z ie w cz yn a D uchy pośrednie
by nie m usiała istnieć zawieszona
z ziół
(p a s te rk a Z o sia)
między niebem a ziemią.
, I - A
■ Przebieg akcji
O Rozpoczęcie obrzędu dziadów
a W ieczorne spotkanie w przy crr.entarnej kaplicy.
b Zasłonięcie okien - przygotowanie na przyjście duchów.
■ W ezw anie przez Guślarza pokutujących duchów na obrzęd dziadów.
□ Duchy lekkie - Józio i Rózia

ta Płonąca garść kądzieli.
□ Wezwanie duchów lekkich.
E3 Pojawienie się duchów dzieci - Józia i Rózi.
a W in a dzieci - życie bez najmniejszego cierpienia,
a Prośba o dwa ziarenka gorczycy.
□ Przestroga przed nadm iarem słodyczy i beztroski w życiu.
e O dw ołanie duchów.
O W id m o złego pana
s Zapalenie kotła wódki.
o Przywołanie na obrzęd dziadów najcięższych duchów,
o Przerażające W id m o złego pana.
a W ieczne męki pragnienia i głodu są karą za brak miłosierdzia.
□ Skargi sług bogatego dziedzica.
b O pow ieść Kruka pobitego na śm ierć za kradzież jabłek.
■ Opowieść Sowy, która zamarzła wraz z dzieckiem przed bramą

d z ie d z ic a . (
□ Przestroga W id m a przed grzechem nieczułości na .udzką
krzywdę.
b O dw ołanie ducha.
O Duch pasterki Zosi

□ Zapalenie święconego wianka.
□ W ezw anie duchów pośrednich.
□ Przybycie ducha Dziewczyny - pasterki Zosi.
o Kara za lekceważenie uczuć innych,
ffl Proroctwo Guślarza - dwuletnia pokuta Zosi.
□ Przestroga Zosi przed próżnością i obojętnością w obec ludzi,
o O dw ołanie ducha.
W ito ld Pruszkowski, Zaduszki, 1883
A rtysta naw iązuje do ludow ego w ierzenia, że dusze zmarłych

w Dzień Zaduszny odw iedzają swoich bliskich na ziemi.
□ M ilczące W id m o
a Zakończenie rytuałów związanych z obrzędem dziadów',
n Pojawienie się niewywoływanego widma.
■ Milczenie zjawy i nieposłuszeństwo rozkazom Guślarza.
b Pasterka w żałobie.
c W id m o podążające krok w krok za Pasterką.
Nastrój utworu
Otoczenie, w jakim odbywa się obrzęd dziadów, tworzy je
dyną w swoim rodzaju atmosferę grozy. Pora roku (jesień)
i doby (noc, ciem ność) oraz sceneria (kaplica cm entarna)
wywołują przerażenie ; niepokój. Powtarzające się wypo
wiedzi Chóru: „C iem n o wszędzie, głucho wszędzie. Co
to będzie, co to będzie?" wzm agają napięcie.
Caspar David Friedrich,

M ężczyzna i ko b ieta ko n tem p lu jq cy księżyc, ok. 1819-1824
Atm osfera tajem niczości i grozy jest typ ow a

dla b allad rom antycznych i m alarstw a epoki.
Moralność w Dziadach, części II
Józio i Rózia para dzieci, które w życiu zaznał;/ jedynie Nauka moralna:
szczęścia, nie znają cierpienia i z tego powodu „Kto me doznał goryczy ni razu,
są nieszczęśliwe po śmierci Ten me dozna słodyczy w niebie1’
ostrzegają przed nadmiarem słodyczy (przy 'T
jemności) Aby osiągnąć pełnię człowieczeństwa,
proszą o dwa ziarna gorczycy konieczne jest doświadczenie
wszystkiego, co ludzkie - także cierpienia
Widmo pan pobliskiej wioski zmarły trzy lata wcześniej Nauka moralna:
(duch złego pana) B za życia człowiek okrutny i bezduszny: chłopca, „B o kto me był ni razu człowiekiem,
który z głodu, zerwał kilka jabłek w jego sadzie, Temu człowiek nic nie pomoże"
kazał zachłostać na śmierć (opowieść Kruka),
wypędził na mróz kobietę z maleńkim dziec Miarą człowieczeństwa jest stosunek
kiem (opowieść Sowy) do innych luczi trzeba wystrzegać się
po śmierci cierp: stale głód i pragnienie, jest okrucieństwa, nieczułości
prześladowany przez ptaki - duchy skrzywdzonych
ma świadomość, że nikt me może mu pomóc
Dziewczyna : dziewczyna z pobliskiej wioski zmańa w wieku 19 lat Nauka moralna:

(duch pasterki za życia odrzucała uczucia zakochanych w mej „Kto nie dotknął ziemi ni razu.
Zosi) chłopców Ten nigdy me może być w niebie"
• po śmierci jest zawieszona między ziemią
i niebem, stale unosi ją wiatr Nie wolno lekceważyć uczuć innych ludzi,
prosi, by młodzieńcy przyciągnęli ją do ziemi zwłaszcza miłości
według słów Guślarza Zosia musi jeszcze „latać

z wiatrem ze dwa roki", później zostanie zbawiona
73. Adam Mickiewicz - D ziady, część II 275
M oralność zaprezentowana w Dziadach to m oralność ludowa. Podobnie jak w balladach M ickiew icz wyraża
przekonanie, że za złe postępow anie za życia czeka człowieka ka'a p o śm ierci. Pod tym względem wszyscy są
równi w o b ec Boga, nikogo spraw iedliw ość nie om inie. D ram at porusza także m otyw cierpienia dusz czyść
cow ych, ich pokuty za grzechy oraz pomocy, jakiej m ogą im udzielić żyjący. Niestety, nie wszystkie cierpiące
duchy znajdą p om o c i ukojenie - dla tzw. duchów' ciężkich, takich jak W id m o złego pana, nie m a już ratunku.
Zbyt ciężkie grzechy za życia przekreślają w ieczną szczęśliwość w niebie.
Dziady jako dram at romantyczny

W II części Dziadów A d a m a M ick iew icza m o żn a odnaleźć elem enty naw iązujące d o dram atu antycznego
1 Szekspirowskiego.
O Po d o b ień stw a m iędzy tra g ed ią grecką a II częścią D ziadów

■ O b e cn o ść przewodniczącego obrzędowi Guślarza.
■ Przeplatanie się w ypowiedzi G uślarza z w ypow iedziam i Chóru.
■ W iern o ść zasadzie trzech jedności, tj. jedności czasu, m iejsca i akcji.
3 Rezygnacja z w prow adzenia na scenę elem en tó w okropności, ohydy.
■ Sięganie do tradycyjnych ludowych opow ieści jako analogia d o wykorzystywania m itó w przez greckich a u
torów tragedii starożytnych.
□ Związki z d ram atu rg ią Szekspira

* M o tto II części Dziadów : „S ą dziw y w niebie i na ziem i, o których ani śniło się w aszym filo zofo m " (cytat
z H am leta).
2 O b ecn o ść duchów, zjaw i ich w sp ółistnienie ze św iatem realnym.
■ N astrój grozy, niepokoju, tajemnicy.
■ Motyw' zbrodni i kary.
0 Inn e cechy ty p o w e d la d ram atu rom antycznego

h M iło ść jako m otor ludzkich działań; sugest;a sam obójstw a popełnionego z m iłości (wskazuje na nie poprze
dzający II część Dziadów wiersz Upiór oraz tajem nicza postać nieposłusznego Guślarzow i W id m a idącego
uparcie za Pasterką noszącą żałobę, nie w iad o m o po kim - cała jej rodzina jest zdrowa),
a Fragm entaryczność dzieła, dzieło otw arte (nie m a jednoznacznego zakończenia, utw ór stawia pytania, daje
m ożliw ość dopow iedzenia dalszych treści, w łasnej interpretacji, a także dopisania kontynuacji).
□ Przykład
□ Jaką funkcję pełni C hór w poniższym fragm encie II części Dziadów?
CHÓR
C ie m n o w szędzie, g łu ch o wszędzie,
Co to będzie, co to będzie?
G UŚLARZ
Z a m k n ijcie drzwi od kaplicy
1 stań cie dokoła truny;
Ż ad n ej lampy, żadnej świecy,
W o knach zaw ieście całuny.
N iech księżyca ja s n o ś ć blada
Szczelin am i tu nie w p ada.
Tylko żw aw o, tylko śm iało.
STA RZEC
Jak kazałeś, tak się stało.
CHÓR
C ie m n o w szędzie, głucho wszędzie,
Co to będzie, c o to będ zie?1

276 | X . LEK T U R Y Z G W IA Z D K Ą
O dp ow ied ź:
■ Chór, podobnie jak w tragedii greckiej, otwiera dramat.
/ C° to ^ -< 0 M * r , m nastrój
. 7 P “ " a P“ " o t r e id (warunki, w jakich odbywa S & 3 5 S U S ) * '
icMlf .« 2 “ P“ ada nieZW,fcl' ’ ,ai' mni“ "* «** ° ° * * z niecierpliwo-
' “ i * s k™ r ^ d p d2iafań
grozy, które podkreśla Chór. ’ ’ f> 'en,e s w ia te ł w y w o ^ ją w rażenie tajem niczości i
Znaczenie Dziadów, części II Adama Mickiewicza
' ep ^ H zcza M t a ,e i ze - ° d-
. S K r i Pd” z"e w k i
dziadów pojaw, się w C a p a c h ‘w S ^ S s u n i^ Reym om a^^ ^ 'n" yth eP° k' nP‘ SCena
Tadensza K o n w icfe e„ czy D o l a , Z , M to S ^ “ >* ” *
zna6n ™ z X l PS * S ' ‘ ni Sh” a S,aSZ“ S li ' g0 * " aPiS™ p iP“ " ‘ i 8™ -
" ■ - ' ■■ - * ■ - «■■ ■J
■
n śm ierć,
P°adCcaS 0mawiania któri,ch w art° Przywołać II część Dziadów
zaświaty, duchy, upiory
E m o ra in o ść - d o b ro i zło, w in a i kara
■ lu dow ość, folklor, wieś
m przyroda
a tajem nica
n m iło ść
■ dziecko
n a n io ł
H kultura słow iańska, elem en ty pogańskie
74. Adam M ickiew icz - D ziady, cząść 277
74. Adam Mickiewicz - D z i a d y , część
Geneza i tematyka III części Dziadów
1800 1900
1700 nr
„ • cm
Romantyzm
1832 - w ydanie III cz. Dziadów
Dziadów cz ę ść III została n ap isan a w D reźnie (stąd określenie Dz/ody drezdeńskie).

N a w iąz an ia autobiograficzne: M ickiew icz p o w ró c iłw utw orze d o procesu filo m ató w i filaretów, by pokazać,
że on i jego przyjaciele już w czasach studenckich wykazali się patriotyzm em i p o św ięcen iem . Prz yp o m n ie
nie tych faktów m ia ło z ap ew n e o d s u n ą ć o d w ieszcza zarzuty d otyczące m ew zięcia udziału w p ow staniu
listo p ad ow ym w 1830 r. B yło także poetyckim rozrachunkiem z przeszłością.
Zw iązek z rom antycznym św iatop oglądem : III część Dziadów u k a z i e tkw iące w św iecie uniw ersalne anty-
n o m ie (sprzeczności):
Dobro Zło
Szatan
Rozum
Uczucie, wiara
Rzeczywistość materialna
Duch
Niewola
W olność
G atunek: d ra m a t rom antyczny.
Epizodyczność wątków, zostały zachwiane związki przyczynowo-skutkowe

Kompozycja
fragm entaryczna, o tw a rta między scenami.
N ie ma jednoznacznego zakończenia (nie wiadom o, jakie są dalsze losy
Konrada)
. _ ___ m - ■m ~
Akcja rozgrywa się w różnych miejscach (więzienie w W ilnie, salon warszawski,

Zerw an ie z zasadą
trzech jedności dom pod Lwowem).
Obejm uje czas dłuższy niż jedna doba.
» Występują różne wątki
Synkretyzm rodzajowy W obręb dramatu zostały włączone elementy o charakterze lirycznym

(np. Improwizacja Konrada) i epickim (np. fragment Ustęp)
łą cz e n ie sprzeczności Sceny fantastyczne występują obok realistycznych (obrzęd dziadów).

W utworze są elementy tragizmu (postać pani Rollison), komizmu (postać
Nowosilcowa), patosu (Improwizacja), groteski (sceny z diabłami), satyry
(Salon warszawski).
Zostały połączone sceny kameralne i zbiorowe (np. scena balu)
Cela Konrada jest przestrzenią realistyczną (miejsce w więzieniu), ale też

Sym boliczność przestrzeni
symboliczną (np. cela Konrada jako grób - kolebka)
U tw ór me uwzględnia możliwości teatralnych (przenoszenie się do różnych

Niesceniczność
miejsc w obrębie jednej sceny, np. Widzenie księdza Piotra)
Główny bohater jako wybitna jednostka tragiczna, buntuje się przeciwko

Obecność
bohatera rom antycznego światu, przeżywa sprzeczne uczucia
□ Czas w III części D ziadów
e Czas historyczny - linearny; w utworze pojawiają się konkretne daty, np. 1 listopada 1823 r.
a Czas religijny - cykliczny, m ierzony świętam i:
- Boże N arodzenie - scena w ięzienna, W ielka Improwizacjo,
W ielk an o c - Widzenie księdza Piotra , wizja Polski jako ukrzyżowanego Chrystusa,

- Zaduszki - scena dziadów.
■ Czas m itu agrarnego - cykliczny, oddający porządek występujący w naturze (um ieranie : odradzanie się).
Ilustracją m itu agrarnego jest bajka D iabeł i zboże Góreckiego opow iedziana przez Żegotę w I scenie aktu I.
Bajka m ó w i o zbożu, które B ó g d a ł człow iekow i w yp ęd z o n em u z raju, a które szatan p ró b o w a ł zniszczyć
zakopując je w ziemi.
M etaforyczny sens bajki wskazuje na klęskę zła. Car zo stał porów nany d o szatana, który ch ciał pokrzyżować
piany Boga. Z iarn o to m łodzież poiska, którą car chce zn:szczyć. Te d ziałania obrócą się jednak przeciwko
m em u - następuje proces odrodzenia: ziarno kiełkuje i powraca d o życia. W sch o d zące, rosnące, zakwitające
i wydające plon ziarno sym bolizuje idee patriotyczne, których nie c a się zniszczyć. M ę cze ń stw o m łodzieży
m ożna w ię c uznać za zapow iedź odrodzenia Poiski.
Bohaterowie
W III części Dziadów w ystępują bohaterowie:
■ w zorow ani na p o staciach historycznych, np. filom aci i filareci w scenie w ięziennej (Tom asz Z an , Ignacy
D o m e yk o i in n i), se n ato r N o w o silco w , G e n e ra ł (jego p ie rw o w zo rem był W in c e n ty K rasiń sk i), D oktor
(jego pierw ow zorem był August Becu );
s fikcyjni - Konrad, ksiądz Piotr;
e fantastyczni - dobre i złe duchy.
□ Filom aci i filareci
Bohateram i I sceny aktu I Dziadów są w łaśnie Slom aci ('m iło śn icy nauki’) - członkowie tajnego stowarzyszenia
stu d en tó w i ab so lw en tó w U n iw ersytetu W ileńskieg o, utw orzonego w 1817 r. Stow arzyszenie zajm o w ało się
m .in. pom ocą w nauce słabszym studentom , sam okształceń em , a później propagow aniem idei patriotycznych
: niepodległościow ych. Początkow o grupa liczyła sześciu studentów. Byli to A d a m M ickiew icz, Tom asz Zan,
Franciszek M alew ski, Jó z e f jeżowski, Ja n Czeczot i O nu fry Pietraszkiewicz. Z czasem organizacja rozrosła się,
a w 1820 r. pow stało podległe filom atom Zgrom adzen ie Filaretów (‘m iłośników cn oty’).
Z inicjatywy nam iestnika carskiego M ikołaja N o w o silco w a w 1823 r. członkom stowarzyszeń zo stał wytoczony
proces (M ickiew icz trafił na p ó ł roku d o ukazanego w Dziadach w ięzienia w klasztorze Bazylianó w w W iln ie
przy ulicy O strobram skiej).
W efekcie procesu część uwięzionych trafiła na Syberię (np. Pietraszkiewicz), inni do więzień carskich (np. Z an )
lub na zesłanie (np. M ickiew icz zo stał zm uszony d o opuszczenia Litwy).
O pośw ięceniu wileńskich stu d en tó w św iadczy dedykacja w III części Dziadów :
„Ś w ię te j pam ięci Jan o w i So bo lew skiem u, Cyprianowi Daszkiewiczow i, Feliksowi Kołakowskiem u, spółucz-
niom , sp ó łw ięźnio m , sp ó łw yg n ań co m za m iło ść ku O jczyźnie prześladow anym z tęsknoty ku Ojczyźnie
zm arłym w Archangielu, na M o skw ie, w Petersburgu, narodow ej spraw y m ęczennikom pośw ięca A u to r"1
W czasach, gdy M ickiew icz p isał Ili cz. D ziadó w żadna z w ym ienionych w dedykacji o só b już nie żyła. M iało
to w p ływ na tytuł dzieła i jego klimat, wszak uroczystość dziadów polega na przywoływaniu dusz zm arłych.
□ M a rty ro lo g ia m łodzieży polskiej
Jedn ym z najważniejszych p roblem ów III części Dziadów jest m artyrologia (m ęczeń stw o) m łodzieży polskiej.
M ickiew icz poddaje je sakralizacji - sugeruje analogię m iędzy cierpieniem Chrystusa na krzyżu a męką narodu
poiskiego. Cara przedstaw iono jako tyrana i m ordercę, przyrównano do H eroda, a jego czyny do rzezi niewi
niątek (niewiniątka to m łodzież polska).
Wszystkie cytaty z II! części Dziadów za: Adam Mickiewicz, Dziadów część III, Warszawa 1967.
74. A dam M ickiew icz - D ziady, część III 279
1--------------
Janczewski Bohater opowieści Sobolewskiego w scenie pierwszej.

Przykład męstwa i niezłomnej siły (m im o tortur nie zdradził nikogo podr/as śledztwa)
Wzór patriotyzmu - trzykrotnie krzyknął z wyciągniętą wysoko ręką „Jeszcze Polska nie
zginęła".
Sobolewski podkreśla jego dumę i szlachetność charakteru
Cichowski Jego ¡osy zostały opowiedziane przez Adolfa w scenie VII Salon warszawski.
Zdolny, dowcipny, urodziwy młodzieniec został aresztowany przez władze carskie. Rodzinie
powiedziano, że się utopił (jego płaszcz znaleziono nad brzegiem Wisły).
Po dwóch latach dał znak życia (podał swoje imię podczas przewożenia więźniów z klaszto
ru do Belwederu). Żona bezskutecznie próbowała mu pomóc.
Po zwolnieniu z więzienia był już wrakiem człowieka, niezdolnym do rozmowy i normalne
go funkcjonowania, zalęknionym, sprawiającym wrażenie szalonego (wciąż powtarzał:
„N ic nie wiem, nie powiem!").
Rollison Student oskarżony o udział w spisku i okrutnie maltretowany w śledztwie. Aby zatuszować
sprawę, upozorowano samobójstwo chłopca.
jego matka - niewidoma pani Rollisonowa - bezskutecznie błaga Senatora o uwolnienie
je; jedynego opiekuna i żywiciela
□ S e n a t o r N o w o s ilc o w
O s o b ą odpow iedzialną za cierpienia m łodzieży jest senator M ikołaj N o w o silco w - postać historyczna, ko
m isarz carski przy Radzie Stan u Królestwa Kongresowego, inspirator śledztwa i procesu przeciw wileńskim
organizacjom m łodzieżow ym w 1873 r. Ten nam iestnik carski zo stał scharakteryzowany przez M ickiew icza
w dw u scenach: VI Sen Senatora oraz V III Bal u Senatora. Jawi się jako człowiek żądny zaszczytów, dla którego
kariera stanowi m otor 'wszelkich działań. O ddany carowi, panicznie boi się jego niełaski. O tacza się ludżm:
zakłam anym i, przekupnymi, zdem oralizowanym i (Doktor, Pelikan, Bajkow). Z a cel staw ia sobie wyniszczenie
narodu polskiego: „[...] w ziął naprzód na męki dzieci i młodzież, aby nadzieje przyszłych pokoleń w sam ym
zarodzie w ytępić”.
Rosję i Rosjan ukazał M ickiew icz także w uzupełniającym III część Dziadów fragm encie Ustęp, który składa
się z wierszy opisujących m.in. wygląd stolicy Rosji (Petersburg) i panujące w tym kraju stosunki społeczne
(m .in. Droga do Rosji, Przegląd wojsk).
Carski despotyzm w p ływ a także na życie Rosjan - niszczy wartości m oralne, zm usza do życia w wiecznym
strachu. Rosja dla M ickiew icza to „[...] kraina pusta, biała i otwarta / jak zgotowana do pisania karta" - nie
w iad om o, kto zapisze tę kartę: Bóg czy szatan.
I Gustaw-Konrad
G u s ta w - rom antyczny kochanek, bohater IV części
Dziadów - w Prologu III części przebywa w więzieniu
jako tajemnicza, bezim ienna postać. Tak przeobraża
się z jednostki skupionej na sw oich sprawach w bo
jownika poświęcającego się dla ojczyzny. W idocznym
znakiem przem iany jest zm iana im ienia. Słowa zapi
sane przez bohatera węglem na ścianie m ów ią o sym
bolicznej śm ierci G ustaw a i narodzinach Konrada.
Konrad jest postacią tragiczną. O biera sobie szlachet
ne cele, ale droga, jaką podąża ku ich realizacji, jest
niewłaściwa.
S ce n a z L a w y, pierwszej ad ap tacji film ow ej

D ziadó w , reż. Tadeusz Konwicki, 1989
W celi w ięziennej Gustaw, m am io n y wizjam i

przyszłości przez Duchy z P ra w e j Stro n y i Duchy
z Lew ej Strony, przeistacza się z nieszczęśliwego
kochanka w bojow nika o w olność.
□ Im prow izacja
W Dziadach mamy do czynienia z dwiema improwizacjami:
\____________________ __________________________________________ ” —
“••'w•■
• •
Mała Improwizacja Nieudana próba przeniknięcia przyszłości przez geniusz poety.
(zakończenie sceny
Motyw lotu - pojawienie się czarnego kruka, który plącze myśli Konrada
pierwszej)
Wielka Improwizacja Konrad jako śpiewak, mistrz wprawiający siłą ducha gwiazdy w ruch.
(scena druga)
a Pragnienie uczynienia Polaków wolnymi i szczęśliwymi („Ja kocham cały naród!"
Konrad czuje się jego ojcem, opiekunem, przywódcą gotowym poświęcić życie dia
wyzwolenia kraju).
Bunt przeciwko Bogu żądanie absolutnej władzy nad ludźm: („Daj mi rząd dusz!”).
Bluźnierstwo - zarzucanie Najwyższemu, że jest jedynie mądrością (a nie miłością).
Niedoskonałość stworzonej przez Boga rzeczywistości świat jest pełen zła i cieroie-
ma, a Bóg me jest jego ojcem, ale... carem (dopowiada diabeł)
, , -^ - isunraa 10 cumujący sie przeciwko Bogu

artysta, a powodem jego buntu jest panujące zło, które zniewala naród. Bohater pragnie szczęścia narodu
ale chce je wywalczyć sam.
Prometeizm - poświęcenie się jednostki dla dobra ogółu. Pojęcie nawiązuje do postawy mitologicznego
Prometeusza, który dla ludzi wykradł bogom ogień z Olim pu i został za to ukarany.
□ Przyczyny klęski Konrada
Bohater w działaniu kieruje się me tylko miłością do narodu, lecz także pychą i przekonaniem o własnej wyższości:
° mówi o uszczęśliwieniu narodu, ale traktuje ludzi z pogardą,
s wierzy w Boga, a zarazem G o przeklina i odrzuca.
3 nie umie współdziałać z innymi w słusznej sprawie,
■ jego myśl: i uczucia są wyrazem opętania przez szatana (o duszę Konrada rozgrywa się walka między siłami
dobra i zła).
Konrad me otrzymuje więc od Boga odpowiedzi, a jego pycha zostaje ukarana. Po duszę buntownika przychodzi
szatan. Z mocy złego ducha wyrywa go ksiądz Piotr (egzorcyzmy), a ratunek możliwy jest dlatego, Ze Konrad
buntując się przeciw Bogu. kierował się szlachetnymi intencjami - pragnął ocalić ojczyznę.
3 Ksiądz Piotr
Przeciwieństwem Konrada jest bernardyn ksiądz Piotr - pokorny, cichy sługa Boga. Nazywa siebie marnym
„prochem i mczem”, jednak to on doznaje łaski poznania przyszłości Polski. Na W idzenie księdza Piotra składają
się kolejno obrazy ukazujące:
a wywózkę polskiej młodzieży na Sybir („dróg krzyżowych biegi"),
■ dziecko, które uszło z życiem i będzie przyszłym obrońcą („A imię jego będzie czterdzieści i cztery")
a naród polski dręczony i przybity do krzyża na podobieństwo Chrystusa,
a wyzwolenie i zmartwychwstanie Polski po latach ucisku jako wielkiego mocarstwa.
□ M esjanizm Widzenia
W Widzeniu Księdza Piotra przejawia się idea mesjanizmu narodowego. Ta koncepcja historiozoficzna rozwinęła się
po klęsce powstania listopadowego jako sposób wyjaśnienia polskiego cierpienia narodowego i nadania mu sensu.
Polska jest „Chrystusem narodów”, narodem wybranym, który przez swoje cierpienie i późniejsze zmartwych
wstanie przyniesie światu wolność i etyczny ład. Utrata niepodległości i klęska powstania listopadowego są
w niej elementem Boskiego porządku historii.
Koncepcja mesjanizmu, choć przynosząca ukojenie, była krytykowana za usypianie Polaków, utwierdzanie ich
w bierności.
w ięcej na w w w .ZDASZ.TO
74. Adam M ickiew icz - D ziady, część III 281
M esjanizm - ko ncep cja religijno-społeczna w yw o d z ąca się z B ib lii. O p ie ra się na w ie rz e w nadejście

m esja sz a - z b aw iciela ratującego cie rp ią cą lu d z k o ść przed złem . Takie szczeg ó ln ie p o s ła n n ictw o m oże
z o s ta ć przypisane je d n o stce lub całe m u narodow i.
0 P rz y k ła d
a Zinterpretuj podany fragm ent W idzenia księdza Piotra.

Krzyż m a długie, n a całą E u ro p ę ram io n a,
Z trzech w ysch łych ludów, jak z trzech tw ardych drzew ukuty. -
Ju ż wleką; ju ż m ój N a ró d na tro n ie pokuty -
Rzekł: « P r a g n ę » — R aku s octem , B o ru s ż ó łc ią poi,
A m atka W o ln o ś ć u nó g zapłakana stoi.
Patrz - oto żo łd ak M o sk a l z ko p iją przyskoczył
1 krew n iew in n ą m ego naro d u w ytoczył.
O d p o w ie d ź : Przyw o łan a scena przedstaw ia ukrzyżow anie Polski jako „C hrystusa naro d ów ". Trzy ram iona
krzyża są aluzją do trzech zaborców, którzy zostali ukazani jako opraw cy (Rakus to Austriak, Borus - Prusak,
M oskal - R o sjan in ). Z ran ie n ie boku ukrzyżowanego N aro d u jest naw iązaniem do klęski p ow stania listopa
dowego. M ickiew icz o d w o ła ł się do m otyw u Stabat M a te r (M atki Bożej stojącej pod krzyżem ). Tą M atką jest
w wizji księdza Piotra W o ln o ść (przyczyną zawiści innych krajów i w ystąpienia przeciwko Polakom było w łaśn ie
ich um iłow anie w olności).
□ S a lo n w a rs z a w s k i
Akcja sceny siódm ej rozgrywa się w salonie hrabiego W incenteg o Krasińskiego, ojca rom antycznego wieszcza,
Zygm unta Krasińskiego.
Je st to cena pokazująca wyraźny podział społeczeństw a polskiego:
T o w a rz ystw o sto lik o w e T o w arz ystw o przy drzw iach
damy, urzędnicy, oficerowie, sympatycy Senatora głównie młodzi Polacy, np. Adolf Niemojewski
kosmopolici rozmawiający po francusku, zaintereso- zbuntowani wobec władzy cara
wam bałam; i życiem towarzyskim patrioci opowiadający o martyrologu Polaków
lojalni wobec władzy carskiej i (m.in. o losach Cichowskiego)
niezainteresowani sprawami narodowymi („O Litwie, przeświadczeni, że naród polski ma w sobie siłę
dalibógże! mniej wiem niż o Chinach”) do walki
P o d su m o w a n ie m sceny m og ą być sło w a W yso ckieg o : „N a s z naród jak lawa, / Z w ierzch u zim n a i twarda,
sucha i plugawa, / Lecz w ew nętrznego ognia sto lat nie wyziębi; / Plw ajm y na tę skorupę i zstąpm y d o głębi".
D ziad y w Teatrze Śląskim w K ato w icach , scen a balu

u S e n a to ra , reż. Krzysztof Bab icki, 2011
Za tańczącą parą, w głębi, w id a ć grup ę patriotycznie

n astaw ionych Polaków . W ierz ą oni, co potw ierdzają
kończące scen ę balu u Sen ato ra sło w a W ysockiego,
że naród polski m a w sobie siłę d o w alki.
■ Znaczenie III części Dziadów

n U tw ór bywa nazywany „arcydram atem rom antycznym ” jest wyrazem romantycznego światopoglądu i dotyka
p roblem ów typowych dla tego okresu.
E D ram at m ia ł w iele głośnych adaptacji teatralnych, najgłośniejszy b ył spektakl w reż. Kazim ierza Dejmka
w ysta w io n y w 1968 r. W id o w n ia okazała się szczególnie w rażliw a na antyrosyjskie fragm en ty III części
Dziadów skierowane przeciwko terrorowi carskiej Rosji i utożsam iła je z uzależnieniem w sp ółczesnej sobie
Polski od Z S R R . W związku z reakcjami publiczności spektakl zdjęto z afisza, to z kolei w yw ołało protesty
i m anifestacje studentów po ostatnim z przedstawień.
1:1 III część Dziadów jest źródłem wielu funkcjonujących w społeczeństw ie cytatów, n p Daj m i rząd dusz!"
„N a z yw a m się M ilijon - bo za m iliony / Kocham i cierpię katusze", „A im ię jego czterdzieści i cztery".
■ Im ię Konrad stało się sym b olem postaci, która w alczy o w o ln ość, postać o tym im ieniu pojaw ia się np.
w Wyzwoleniu Stanisław a W yspiańskiego.
- Tematy, podczas omawiania których warto przywołać III cz. Dziadów

D bohater romantyczny, przem iana w ew nętrzna (kochanek - patriota)
0 m echanizm y rządzące historią,
0 ojczyzna, zesłanie, wygnanie
B bunt, spisek (na przykładzie postaci buntow ników w w ięzieniu i postaci m łodych sp isko w có w w salonie
w arszaw skim )
0 władza (despotyzm carski)
■ w ięzienie, w ięzień (na przykładzie Gustawa-Konrada i jego w spółtow arzyszy)
0 dziecko (m o tyw .młodzianków - m ęczenników za ojczyznę)
a poeta i poezja (na przykładzie Konrada)
0 walka dobra ze złem , d iab ły i anioły
c autobiografizm
E bal (na przykładzie balu u Senatora)
E sen, w idzenie (np. sen Konrada, koszm ar Senatora, w idzenie Ewy)
■ w in a i kara (np. postać Doktora)
* Polska a Rosja, Polacy a Rosjanie
Zadanie
o o Z a d a n ie 1.
Uzupełnij notatkę na tem at Konrada, tak aby była prawdziwa.

Zaznacz w każdym zdaniu w łaściw e inform acje.
N a początku dram atu bohater znajduje się w kaplicy / więzienia. Aniołow ie przynoszą m u w ieść, że odzyska
wolność / zostanie skazany. 1 listopada 1823 roku przeżywa przem ianę z Gustaw a / Konrada, rom antycznego
kochanka, w Gustawa / Konrada, bojownika o wolność. Z następnych scen niewiele można się o nim dowiedzieć:
jest ponury, blady, milczący. Przyjaciele doceniają jego talent, gdy o północy śpiewa pieśń zemsty / wygłasza
bajkę o szatanie i ziarnie. D opiero scena zwana improwizacją / Widzeniem pozwala poznać życie w ew nętrzne
Konrada. Bluźm ąc przeciwko carowi / Boga, bohater naraża się na potępienie / sarowszy wyrok. N a szczęście
czuwa nad m m ksiądz Pio tr / Żegota, który ratuje jego duszę.
75. Adam Mickiewicz - Pan Tadeusz i 283
75. Adam Mickiewicz - P a n T a d e u s z
Geneza i tem atyka Pana Tadeusza

1700 1800 1900
Rom antyzm
1834 - w y d a n ie Pan a Tadeusza
H U tw ó r z o s ta ł w yd an y w Paryżu. P isa n y przez d w a lata, m ia ł być początkow o p o e m a te m o tem atyce sielankow ej

i m iło sn e j, z cz a s e m ro z ró s ł się d o w ięk szych ro z m ia ró w i z y sk a ł in ny charakter.
e Z g o d n ie z w y ja ś n ie n ie m z a w a rtym w P p ilo g u b ył s p o s o b e m ucieczki o g p ełn ej s p o ró w e m ig ra cyjn e j rzeczy
w is to ś c i i z a n u rz e n ia się w w yid e a liz o w a n ych w s p o m n ie n ia c h o „kraju lat d z ie c in n y c h ”.
□ N a jw a ż n ie js z e in fo rm a c je o u tw o rz e
= Rodzaj literacki: epika. D z ie ło je st przykładem epiki w ie rsz o w a n e j.

■ G a tu n e k : e p o p e ja. W Pan u Tadeuszu m o ż n a je d n a k w s k a z a ć także c e c h y in n ych g a tu n k ó w literackich,
"ru d n o jed no znacznie stwierdzić, jaki gatunek literacki reprezentuje Pan Tadeusz. B a d a cz e uważają, że łączy cechy:
a sielan ki (o p is y przyrody, m iło ś ć T a d eu sz a i Z o s i),
■ g a w ę d y (o p o w ia d a n ia W o js k ie g o o grzybach i m u c h a c h ),
■ k o m e d ii (s p ó r o K u seg o i S o k o ła ),
■ p o w ie śc i h isto rycz n ej (o p is y d ziałań w o je n n y c h ),
■ baśni (o p is p u szcz litew skich, o g ro d u , m atecz n ik a ),
N a jcz ę ście j je d n a k m ó w i się o n im jako o epopei narodowej, je j ce ch y to:
■ szeroki, epicki o b ra z n a ro d u w okresie h isto rycz n ym niezw ykle w a ż n y m d la ukazanej s p o łe cz n o ś ci,

■ ró ż n o ro d n o ś ć stylu (patetyczny, h u m o rystyczn y, liryczny),
■ o b iek tyw n y narrator, z a c h o w u ją c y d ysta n s w o b e c to cz ą cy ch się w ydarzeń,
a typow i b o h a te ro w ie w to p ie n i w s p o łe c z n o ś ć (b o h a te r z b io ro w y),
* p o w o ln e te m p o akcji, iicz ne o p isy (n p . przyro d y litew sk ie j),
■ in w o k a cja na p oczątku utw oru,
■ trz yn asto z g ło sko w iec, typ w ie rsz a o d p o w ie d n i dla poezji o p is o w e j (ep ickiej).
■ T ytu ł: Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na L iw ie . H istoria szlachecka z roku 787 7 i 1812 we dw unastu księgach
wierszem . W s k a z u je nie tylko tem atykę, lecz także cz a s akcji i fo rm ę dzieła.
Czas akcji: lato 1811 i je d en d z ie ń 181 ? r. C z a s fa b u ły o b e jm u je okres o d roku 1791.
“ M iejsce akcji: Litw a, d w o re k S o p lic o w o i jeg o o k o lice (m .in . z a ścia n ek D o b rz yń ).
□ K o m p o z ycja u tw o ru
Pan Tadeusz skład a s ię z 12 ksiąg, z których każda m a o d rę b n y ty tu ł i p rz e d sta w ia in n e z a g a d n ie n ia (n p . p o

lo w a n ie na n ied ź w ie d z ia , zajazd na S o p lic o w o i u w ię z ie n ie jeg o m ieszk ań có w , bitw a z M o s k a la m i, o p o w ie ś ć
o io sa ch Jacka S o p lic y i je g o k o n sp iracyjn e j d z ia ła ln o ś c i w h a b icie ).
U tw ó r uzupełnia Epilog, w którym poeta pisze o czasach m u współczesnych. Z goryczą w sp o m in a o sporach wśród
em igrantów w Paryżu. U św iadam ia także cel napisania Pana Tadeusza: utwór m a przypom inać o rodzinnym kraju, który
..zawsze zostanie / Św ięty i czysty, jak pien/zsze kochanie”1. Poeta wyraża także nadzieję, że jego książka będzie czytana
przez rodaków, także tych prostych i ubogich: „O , gdybym dożył kiedy tej pociechy / Żeby te księgi zbłądziły pod strzechy”.
□ K sięg i P a n o T a d e u sz a
I. Gospodarstwo V II. Rada
II. 7am ek V I II. Zajazd
III. U rn izg i IX. Bitw a
IV. D yplom atyka i łowy X. Em ig /acja. Ja cek
V. Kłótnia X I. Rok 1812
V I. Zaścianek X II. Kochajm y się
Cytaty z Pan a Tadeusza za: A d am M ickiew icz, Pan Tadeusz, oprać. Stan isław Pigoń, W ro cław 1967.
□ Bohaterowie
□ Tadeusz - b oh ater ty tu ło w y
lad eu sz So p lica to syn jacka Soplicy, w ychow anek S ę cz ieg o , przeciętny,
nieco naiw ny m łody szlachcic. W ych o w an y w duchu patriotycznym (m ię
nosi na cześć Tadeusza Kościuszki), jest przywiązany do tradycji narodowych
i rodzinnego Soplicowa.
ladeusz to także człowiek now ych cz asó w - rozum ie konieczność prze
m ian społecznych (m .in. w raz z przyszłą żoną, Zosią, m a zam iar zwolnić
chłopów z poddaństw a). Reprezentuje m łode pokolenie Polaków - now o
czesne, otwarte na świat, pozbawione uprzedzeń. lo uzasadnia, dlaczego
autor właśnie jego im ieniem zatytułował swoje dzieło, choć Tadeusz Soplica
nie jest głównym bohaterem.
M ich a ł Żebrow ski jako Tadeusz Soplica w ekranizacji

P a n a Tadeusza w reżyserii Andrzeja W ajd y, 1999
O Szlachta - boh ater zbiorowy
W epopei w ystęp u je bohater zbiorow y: szlach ta polska, zaró w n o arystokracja (H ra b ia ), średnia szlachta
(Soplicowie), jak i szlachta zaściankowa (Dobrzyńscy). Mickiewicz wierne sportretował życie codzienne szlachty
o p isał zarówno jej zalety, jak i wady.
odwaga, patriotyzm, temperament, siła, gotowość do pycha, bezmyślność, niedojrzałość polityczna, na wność
działama, kultywowanie tradycji skłonność do pijaństwa
W utworze z pietyzm em zo stały przypom niane zwyczaje szlacheckie, np.:
C przf-strze8arlie zasad grzeczności (nauki Sędziego; usługiwanie d am o m przy posiłkach; odbyw anie prze-
cnadzek w ustalonym porządku),
■ noszenie się po polsku (sum iaste wąsy, tradycyjny strój szlachecki),
a typowe rozrywki: grzybobranie, polowania i biesiadowanie po nich,
■ procesow anie się w sądach, rozwiązywanie sporów za pom ocą pojedynków, uczestniczenie w zajazdach.
M ickiew icz ukazał tę warstwę społeczną u schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej, kiedy odchodziły ;uż w prze
szłość daw ne zwyczaje, prawa, stroje.
Dw orek w Soplicow ie,

kadr z film u w reżyserii Andrzeja W ajdy, 1999
W P a n u Tadeuszu d w o rek Sop liców został przedstaw iony jako

m iejsce, w którym ku ltyw u je się d a w n e szlacheckie obyczaje.
Je st ostoją polskości i patriotyzm u, o czym świadczą portrety
znanych Polakó w na ścianach d w o ru (Tadeusza Kościuszki,
Tadeusza R e ytan a, Jakuba Jasińskiego)!
75. Adam M ickiew icz - P a n Tadeusz 285
□ Ja ce k S o p lic a (ksiądz Robak) - g łó w n y b o h a te r

o B ra t Sęd ziego, o jcie c Tadeusza, w m ło d o ści hulaka i awanturnik.
a N ieszczęśliw ie zakochany w Ewie, córce Stolnika Horeszki, który - m im o zasłu g Jacka - upokarza go, podając
czarn ą polew kę (znak, że m e chce g o na zięcia),
na P e łe n rozpaczy i g n ie w u usiłuje z a p o m n ie ć o m iło ści - żeni się z inną (m a z nią syna Tadeusza), pogrąża
się w nałogu p ijaństw a, p o p ad a w konflikt z p ra w e m i s u m ie n ie m (zab ó jstw o Stolnika po o d p artym ataku
M o skali na zam ek H o re sz k ó w ).
□ U z n a n y za zdrajcę, o p u sz cz a Litw ę i p o sta n a w ia o d p o k u to w a ć w in ę. Przech o d zi p rz e m ia n ę w ew n ętrzn ą.
7 o staje b ern ard yn em i na znak pokory przyjm uje im ię Robak, staje się czło w iekiem skrom n ym , pobożnym
i bez reszty o d d a n ym sp raw o m ojczyzny (d o św iad cz a i areszto w ań , i ran w boju).
b W ra c a do Soplicow a, by przygotować pow stanie przeciwko Rosjan om (plany te niweczy zajazd, w czasie którego
ksiądz Robak zostaje ranny - zasłania sobą H rabiego i w ten sposób ratuje życie ostatniego z rodu Horeszków).
ffl N a ło ż u śm ie rci w yzn aje p raw d ę o sobie (w cz e śn ie j naw et Sęd zia me ro z p o z n ał w m n ich u brata - Jacek
z d ra d z ił m u s w o ją p ra w d z iw ą to ż s a m o ś ć p rzed z a jaz d e m i b itw ą ). U z ysk u je p rz eb acz e n ie G erw azeg o .
P o śm ie rci zostaje zrehabilitow any.
ej N ie jest, jak inni b o h atero w ie ro m an tyczn i, in d yw id ualistą w yrastającym p on ad ogół; m o to rem jeg o działań
było p o cz u cie obow iązku Polaka, nie zaś p rag n ien ie sławy.
□ In n i b o h a te ro w ie
W yw odzący się ze średniej szlachty, brat Jacka, stary kawaler w iem y młodzieńczej miłości
Sędzia
Soplica do Marty, córki Wojskiego Hreczechy, stryj Tadeusza, opiekun Zosi.
W zorow y gospodarz, przestrzegający zasad staropolskiej gościnności, toczy proces o zamek
z sąsiadem , potom kiem Horeszków.
Patriota. Wyczekuje wiadom ości o powstaniu i zgadza się stanąć na jego czele, wstydzi się
podejrzeń o dobre układy z M oskalam i, ciążących na Soplicach, choć w imię dobrosąsiedzkich
stosunków gości pod swym dachem kapitana Rykowa.
- Roztropny, pracowity, gościnny
Córka Ewy Horeszkówny i niekochanego przez mą męża, wnuczka Stolnika Horeszki, grzeczna,
Zosia
Horeszkówna naiwna 14-letnia panienka.
Sierota przebywająca pod opieką Sędziego, wychowywana przez Telimenę.
Troszczy się o gospodarstwo, lubi opiekować się dziećmi.
Rozsądna, skromna, nieśmiała, deklaruje posłuszeństwo przyszłemu mężowi
Telim ena Krewna Sopliców, nieco tajem nicza (panna lub w dow a), opiekunka Zosi.
M odna dam a, kosmopolitka, chce uchodzić za osobę światową, przez kilka lat mieszkała
w Petersburgu.
Doświadczona kokietka, rom ansuje z Tadeuszem, Hrabią, Asesorem i Rejentem
(z którym się ostatecznie zaręcza).
W yrachowana -- ze względu na wiek bardzo chce wyjść za mąż (także z powodów materialnych)
Bohater, znany tylko z opowieści innych bohaterów. Magnat, właściciel zamku, pan Gerwazego.
Sto lnik
Horeszko Patriota, popierał Konstytucję 3 maja, walczył z M oskalam i
D um ny i wyrachowany, podeptał uczucie własnej córki Ewy, nieuczciwie postępował
z oddanym mu Jackiem Soplicą.
W ostatnich chwilach życia na znak przeoaczema nakreślił znak krzyża nad zabójcą
(czego jacek Soplica nie dostrzegł)
H rabia Arystokrata, ostatni z rodu Horeszków, choć po kądzieli (ze strony matki).
Ekscentryczny artysta, malarz, czytelnik powieści gotyckich, wrażliwy na ich atmosferę.
Ubiera się z cudzoziemska.
Życie traktuje jak literaturę, w Zosi widzi nimfę, pod w pływ em historii opowiedzianej przez G e r
wazego na nowo zaczyna interesować się nudnym dla niego procesem o zamek, bo przypomina
mu powieściową intrygę,
i Patriota, v/alczy w Legionach (wystawia nawet pułk jazdy na własny koszt).
Kochliwy, ale nieskłonny do zobowiązań, łatwo się nudzi, me jest praktyczny, czym rozczarowuje Telimenę.
W iele osób traktuje go jak dziwaka i marzyciela, choć szanuje za patriotyzm i pozycję społeczną
Podkomorzy Gość w Soplicowie, star)' znajomy i przyjaciel Sędziego (Soplica spędził młodość na dworze jego ojca),
jest szanowany, traktowany jak autorytet (ma rozsądzić spór graniczny).
Tradycjonalista, który me popiera obcej mody, jest patriotą, zwolennikiem polskich zwyczajów
(„Ostatni, co tak poloneza wodził")
r*** **— —• ■■ ^ i
Dobrzyńscy Szlachta zaściankowa, uboga, ale honorowa, waleczna, niekiedy skłonna do bitki bez powodu (zajazd).
Na ich czele stoi sędziwy, mądry Maciej Dobrzyński (nazwany inaczej Rózeczką, Kurkiem na
kościele, Zabokiem, Królikiem, Maćkiem nad Maćkami).
Mocnymi indywidualnościami są też Bartek zwany Prusakiem, Maciek Kropicie! (Chrzciciel),
Bartek, zwany Brzytewką lub Szydełkiem, Maciek Konewka - bezmyślni i skłonni do bitki.
Sak Dobrzyński bezskutecznie stara się o względy Zosi
Klucznik Wierny sługa Horeszków, za swą misję uważa zemstę za śmierć Stolnika i ochranianie potomka
Gerwazy Horeszków, Hrabiego.
Rębajło Mściwy, odważny, nienawidzi Sopliców, wywołuje zajazd na Soplicowo, ale ostatecznie wybacza Jackowi
“ W ojski Hreczecha - p rzyjadę1 Sędziego, ojciec Tekli i M arty (za m łodu kochał się w niej Sęd zia). Św ietnie
zna się na polowaniach, w sp aniale opow iada anegdoty o dawnych dziejach.
: •' W oźny Protazy - daw ny w oźny trybunału m ieszkający w dom u Sędziego, oddany So p lico m . Jeg o pasją jest
układanie wierszy.
- Jankiel-Żyd, karczmarz, patriota marzący o wolnej Polsce, ma kontakty z emisariuszami. Pięknie gra na cymbałach,
a Kapitan Ryków - Rosjanin z zasadami, posłuszny rozkazom, więc na rozkaz z bólem walcząc/ z Polakami. Ceni ich
jednak za gościnność, skłonność do dobrej zabawy i przywiązanie do ojczyzny, stara się łagodzić spory i chronić szlachtę.
■ M ajor Plu t - Polak w służbie rosyjskiej, bardziej surow y od Rosjan cynik, donosiciel, łasy na pieniądze i za
szczyty, zły dow ódca, tchórz. Człowiek nieuczciwy, posądzany o m alwersacje.
Główne wątki
O p ró cz dziejów Jacka Soplicy w utworze M ickiew icza występuje klika równolegle prowadzonych wątków, m.in.:
Spór Proces między Sędzią a Hrabią.

o zamek
Opowieść Gerwazego o losach zamku mająca nakłonić Hrabiego do walki z Soplicą.
Uczta v/ zamku. Kłótnia podczas wieczerzy zamkowej o zbyt głośne nakręcanie zegara przez Gerwazego.
Zem sta Klucznika - zorganizowanie zajazdu.
Szczęśliwe rozwiązanie konfliktu przez zaręczyny Zosi z rodu Horeszków z Tadeuszem z rodu Sopliców
W ątek Plany Jacka Soplicy dotyczące ożenienia Tadeusza z 7osią.

rom ansowy Przypadkowe poznanie Zosi przez młodego Soplicę.
Spotkanie Hrabiego z Zosią w ogrodzie i zachwyt nad dziewczyną. Późniejsze rozczarowanie
Hrabiego zachowaniem Zosi.
Flirt Tadeusza z Telimeną (którą młodzieniec początkowo wziął za Zosię).
Odkrycie pomyłki przez Tadeusza w dniu polowania (po obudzeniu przez Zosię).
Plany małżeńskie Telimeny dotyczące Tadeusza, szkodzenie małżeństwu młodzieńca i Zosi
w rozmowach z Sędzią.
i\'arzucame się Tadeuszowi przez Telimenę i jego stanowcza odmowa.
Zamiar opuszczenia Soplicowa przez Tadeusza (wyperswadowany młodzieńcowi przez Sędziego).
Konieczność opuszczenia Litwy po zajeździe przez walczącą z Rosjanami szlachtę.
Wzruszające pożegnanie Tadeusza z Zosią, wyjazd młodzieńca.
Wzruszające pożegnanie Hrabiego z romansującą z mm Telimeną.
Romans Telimeny z Rejentem i ich plany małżeńskie.
Powrót wojsk; rozczarowanie Hrabiego postawą Telimeny i odrzucenie jej ewentualnych roszczeń.
Zaręczyny Tadeusza z Zosią i Telimeny z Rejentem
Spór Kłótnia Asesora z Rejentem o chwytność obu psów

0 Kusego Niepowodzenie obu psów podczas łowów.
1Sokoła
Interwencja Wojskiego.
Potwierdzenie sprawności obu psów i zażegnanie konfliktu
75. Adam Mickiewicz - Pon Tadeusz 287
B Historia
Historia w Panu Tadeuszu została pokazana w trzech w ym iarach czasowych:
przeszłość, czyli epoka staropolska teraźniejszość, czyli epoka przyszłość ukazana z perspektywy
napoleońska poety emigranta
konflikt Stolnika Horeszki i Jacka konspiracyjna działalność księdza v.'izja wolnej ojczyzny
Soplicy jako przykład starcia Robaka : zalety przyszłej Polski: równa,
dwóch butnych jednostek utworzenie Księstwa Warszawskiego sprawiedliwa,
walki z Moskalami w obronie wspominanie zwycięstw cesarza demokratyczna, mądrze rządzona
Konstytucji 3 maja Francuzów
marzenia o odbudowie Królestwa
Polskiego
Można także mówić o trzech elementach historii, ukazanych w Panu Tadeuszu (jako wspomnienie lub teraźniejszość):
a postacie, np. cesarz N apoleon Bonaparte, gen. Jan Henryk Dąbrowski, gen. Tadeusz Kościuszko,
a wydarzenia, np. uchwalenie Konstytucji 3 maja,
s przedmioty, np. zegar kurantowy.
Kluczowym słow em w Panu Tadeuszu jest przym iotnik ostatni (np. „o statn i zajazd na Litw ie”, Protazy jako
„ostatni woźny trybunału " Podkomorzy jako „ostatni, co tak poloneza wodzi").
M ickiew icz podkreśla w ten sposób odchodzenie w przeszłość opisyw anego św iata szlacheckiego.
M ich a ł E lw iro A nd riolli, Z ajaz d n a So p lico w o ,

ilustracja d o księgi VIII P a n a Tadeusza, 1881
Zajazd był jed n ym ze szlacheckich zw yczajów na Litw ie, zbrojnym

najazdem w celu egzekucji dóbr. W P a n u Tadeuszu zajazd szlachty
zaściankowej na d w ó r w So p lico w ie sp o w o d o w ał Gerw azy. Chciał,
by p raw o w itym w ła śc ic ie le m So p lico w a był H rabia, potom ek
Stolnika Horeszki. Zajazd zakończył się p ijaństw em i głębokim
snem zwycięzców. Po przebudzeniu zorientow ali się oni, że zostali
pozbaw ieni broni oraz aresztow ani przez M oskali.
□ Przyroda litewska
Natura to, zdaniem badaczy twórczości Mickiewicza, jeden z głównych bohaterów dzieła. Pełni w nim liczne funkcje:
a stanowi tło akcji, np. sad, w którym H rab ia spostrzega Zosię,
3 kom entuje ludzkie przeżycia, np. po zajeździe na Sopiicow o nadchodzi chłodny dzień, a w stające słońce
m a krwawy kolor,
° ukazuje piękno Litwy, np. autor tworzy w łasn e o niej opow ieści (jak opisy litewskich puszcz),
■ podkreśla tęsknotę M ickiew icza za ojczyzną, np. opisy nieba,
■ jest p o m o c ą w p o jed n an iu skłóconych e m ig ra n tó w przez o d w o łan ia d o ich w sp ó ln ych w sp o m n ień ,
np. opisy lasów.
W opisach przyrody, które zajm ują ok. 5000 wersów, poeta zastosow ał zwłaszcza dw a zabiegi poetyckie:
s antropom orfizację (nadanie zjawiskom przyrody cech istot żywych),
b personifikację (nadanie zjawiskom przyrody cech ludzkich).
l j Znaczenie Pana Tadeusza

a Pan Tadeusz stanowi źródło mitu Kresów, kraju lat dziecinnych, ojczyzny, dworku szlacheckiego. W iele utwo
rów późniejszych utrwala te mity lub polemizuje z nim i (np. w Przedwiośniu Stefana Żerom skiego - opis
Nawłoci przywołuje obraz Soplicowa, a w Ferdydurke W itolda Gom brow icza - dw ór Hurleckich w Bolim owie
stanowi parodię Soplicowa).
c Epopeja Mickiewicza jest jednym z najważniejszych utworów literatury polskiej i punktem odniesienia oâz
inspiracją dla innych polskich tekstów, np. noweli Latarnik Henryka Sienkiewicza, Zem sty Aleksandra Fredry,
Trans-Atlantyku W itolda Gom browicza, który został napisany jako „anty-Pan Tadeusz" (parodia języka i stylu
gawędy szlacheckiej, w zorców bohaterów, szlacheckich rytuałów, takich jak np. polowanie).
■ W iele cytatów z utworu M ickiew icza funkcjonuje w św iadom ości Polaków (np. „Litw o, Ojczyzno m oja! ty
jesteś jak zdrowie ", „było cym balistów w ie lu ",p o lo n e z a czas zacząć”, „o tern że d um ać na paryskim bruku”,
„Kraj lat dziecinnych! O n zawsze zostanie / Święty i czysty jak pierwsze kochanie").
B U tw ór Mickiewicza był inspiracją dla wielu spektakli teatralnych, a także filmu Andrzeja Wajdy.
n W iele nazw restauracji, hoteli, pensjonatów itp. wzięło nazwę od bohaterów epopei narodowej (nazywają
się np. Pan Tadeusz, Telimena, Soplicowo).
□ Tematy, podczas omawiania których warto przywotać Pana Tadeusza

H ojczyzna, m ała ojczyzna, Kresy, em igracja, w spom nienie
n mity narodow e (m it napoleoński, m it Kresów, m it dzieciństwa, m it dom u rodzinnego)
n spór, kłótnia (spór o zamek, o Kusego i Sokoła, spory em igrantów ), walka, bitwa
H m iłość, rom ans, m ałżeństwo, zaręczyny
E d w ó r (Soplicow o jako w zór dw oru szlacheckiego)
n szlacheckie zwyczaje (staropolska gościnność, polowanie, uczta, pojedynek), tradycja
E pożegnanie ze św iatem szlacheckim , przemijanie
n taniec (końcowy polonez)
n natura (opisy lasów, stawów, w scho d ów i zachodów słońca itd.)
- funkcje literatury, realizm a idealizacja
B literatura a historia
76. Aleksander Fredro - Z em sta 289
76. Aleksander Fredro - Z e m s t a
Z Aleksander Fredro (1793-1876) - człowiek i pisarz
2 Kom ed iopisarz, poeta, p 2 m iętnikarz.

2 W m ło d o ści żołnierz napoleoński (te d o św iad czen ia o p is a ł w pam iętnikach
zatytu ło w an ych Trzy po trzy), ż o łn ie rz K s ię s tw a W a rs z a w sk ie g o , uczestnik
w yp raw y na M o sk w ę.
2 A u to r słyn n ych kom edii: M ąż i żono, Śluby panieńskie, PanJow ialski, Zem sta,
atakow any za brak patriotyzm u, poniew aż w c z a s a c h niewoli o ś m ie lił się pisać
hum orystyczne utwory.
- Bohater długoletniej rom antycznej historii m iłosnej, uwieńczonej m ałżeństwem
(zakochany w zam ężnej Zofii Skarbkowej, czekał w iele lat, aż będzie w olna).
Juliusz Kossak, Hrabia Aleksander

Fredro przy pracy, bez daty
1:3 N ie b ył pisarzem grunto w nie w ykształconym . Korzystał z typowej dla szlachty swej epoki edukacji dom ow e;.
Twierdził, że jeg o szkołą były w o jn a i życie.
■ Z a rz u ty d otyczące rzekom o niepatriotycznego charai<teru tw órczości sp o w o d o w a ły załam an ie psychiczne
i długotrw ałe m ilczenie pisarza.
2 G ró b pisarza znajduje się w Rudkach w w o jew ó d z tw ie lw o w skim (dzisiejsza U kraina).
■ 7 w rześnia 2013 r. zorganizow ano akcję N aro d o w eg o Czytania Aleksandra Fredry pod patronatem prezydenta
RP. 2013 rok obchodzono oficjalnie jako Rok Fredry z racji przypadającej w ted y 220. rocznicy urodzin pisarza.
Kadr z filmu Zemsta, reż. Andrzej Wajda, 2002
Andrzej Wajda dokonał adaptacji filmowej Zemsty.

W głównych rolach obsadził cenionych aktorów: rolę
Cześnika powierzył Januszowi Gajosowi, Rejenta Andrzejowi
Sewerynowi, a Papkina Romanowi Polańskiemu.
W adaptacji pojawiły się nieznajdujące potwierdzenia
w tekście literackim elementy, np. Wajda umiejscowił zamek
w zimowej scenerii, pokazał postać Papkina brnącego
przez śniegi, a w finale utworu zastosował chwyt z kurtyną
podkreślający teatralność przedstawionej rzeczywistości.
E j Geneza i tematyka dzieła

1700 1800 1900
- ...........1 < l « . « l t I I 1! » • • •.
Romantyzm
m
» ........................ 1 I-I' llll l ti l t
1838 - w ydanie Zem sty
■ Praprem iera Zem sty odbyła się w 1834 r. w e Lwowie.

2 Akcja kom edii dzieje się na p rz eło m ie X V III i X IX w., u schyłku Rzeczpospolitej szlacheckiej, na prowincji.
W szystkie w yd arzen ia rozgrywają się w starym zam czysku, którego m ieszkańcam i są Rejent M ilczek i Cze-
śnik Raptusiew icz.
Zem sta została oparta na autentycznych w ydarzeniach. W 1828 r. Fredro o że n ił się z Z o fią Skarbkową. O trz ym a ł
v/ posagu m .in. p o ło w ę starego zam ku w O d rzyko niu, d ru g a cz ę ść należała d o in nej rodziny. Przeglądając
d o k u m en ty o trzym an eg o m ajątku, Fredro z n a la z ł akta p ro ceso w e w łaścicieli zam ku z X V II w. Byli nim i Pio tr
Firlej i Ja n Skotnicki. Firlej z a jm o w a ł zam ek dolny, słynny zaś z pieniactw a Skotnicki - górny. Firlej, jako w o je
w o d a. u w ażał Skotnickiego za niegodnego siebie sąsiad a i d oku czał m u , jak m ógł. N a p a sto w a n y rew an żow ał
się, kierując rynny na dolny zam ek. W o je w o d a n a p a d a ł z kolei na rob otników napraw iających m u r i niszczył
zalew ające go rynny. Skończyło się, oczywiście, w trybunale. Skotnicki proces wygrał, ale kres zatargow i położył
c o p ie ro ślub syna w o jew o d y Piotra Firleja z kasztelanką Z o fią Skotnicką.
□ Główne wątki i tematy Zemsty
Z. S p ó r o m u r (g łó w n y w ą te k u tw o ru )
W starym zamku mieszka dwóch sąsiadów: Cześnik Raptusiewicz i Rejent Milczek. Są wrogam i i robią wszyst
ko, aby jak najbardziej sobie dokuczyć. Nie dostrzegają, że między Klarą, wychowanką i bratanicą Cześmka,
a Wacławem, synem Rejenta, rodzi się uczucie. Milczek rozpoczyna naprawę muru granicznego, czym wzbudza
gniew Raptusiewicza. Słudzy Cześnika napadają na murarzy, a Rejent pragnie to wykorzystać przeciw sąsiadowi.
W ramach zem sty zawiera um owę z narzeczoną Raptusiewicza, Poastoiiną - obiecuje wdowie małżeństwo
z Wacławem (z którym kiedyś łączył ją romans). Aby pokrzyżować plany Rejenta, Cześnik organizuje potajemnie
szybki ślub m łodego Milczka z Klarą. Aranżując ślub bez błogosławieństwa ojca, gotów jest nawet dopro
wadzić do małżeństwa młodych siłą. W ten sposób spełnia nieziszczalne dotąd m arzenie Klary i Wacława.
Ich małżeństwo kończy konflikt między zwaśnionymi rodami.
□ W ą te k m iło sn y
Wacław i Klara spotykają się potajemnie, ale nie potrańą znaleźć sposobu, aby uzyskać zgodę ojca i stryja na małżeń
stwo. Historia tej miłości kończy się szczęśliwie, ponieważ małżeństwo młodych staje się dla Cześmka sposobem
wzięcia odwetu na znienawidzonym sąsiedzie, który podstępem pozbawił go narzeczonej i widoków na jej rzekomy
majątek. Z kolei Rejent udziela młodym błogosławieństwa, ponieważ pozornie pragnie zgody, a w istocie dokonuje
korzystnej transakcji. Klara wnosi w posagu majątek, na który sk 7 cie liczył Milczek, zawierając układ z Podstoliną
(okazało się, że majątek ten był jej powierzony tylko czasowo, co wprowadziło w błąd zarówno Cześmka, jak i Re
jenta). Rejent ma też świadomość, że nie będzie musiał płacić Podstolinie odszkodowania za zerwanie danej jej
obietnicy małżeństwa z Wacławem, ponieważ Kiara zadeklarowała się uregulować tę sum ę z własnych pieniędzy.
□ S a rm a c k i ś w ia t
Cześnik i Rejent są reprezentantami minionej epoki, choć żyją w czasach współczesnych autorowi. Fredro ukazał
ich z przymrużeniem oka, eksponując na ich przykładzie wady i słabostki szlacheckiego stanu. Raptusiewicz
uosabia szlachecką butę, jest porywczy, gwałtowny, działa im pulsywnie i pod wpływem em ocji. Milczek to jego
przeciwieństwo przedkłada w łasn e interesy nad dobro ogółu, jest cichy, skryty, obłudnie pokorny, a pod
maską powściągliwości ukrywa zawziętość i mściwość. Nieco inny charakter ma kreacja Papkina. To zubożały
sziachcic, nuiaka, bez własnego domu i majątku, służący różnym panom. Papkin przejawia zamiłowanie do
cudzoziemskich mód oraz sentymentalnych wzorców, jest pozerem i błaznem, który brak majątku i tchórzostwo
maskuje darem wymowy, służalczością i intrygami.
Zemsta jako komedia charakterów

Aleksander Fredro w ram ach kontynuacji oświeceniowych konwencji dramatycznych zestaw ił dwie główne
p o s‘aci - Cześmka i Rejenta - na zasadzie kontrastu. W porów naniu z dram aturgam i poprzedniej epoki
pogłębił jednak portrety bohaterów i zasugerował, że mają też om cechy wspólne - ludzi jednej klasy i epoki.
Bohater Charakterystyka
~ ■■■—— —-- ------- ---- M
•■
Cześnik typowy Sarmata, zubożały szlachcic, zwolennik liberum veto, w młodości walczył
Maciej Raptusiewicz w konfederacji barskiej
opiekun i stryj Klary, właściciel połowy zamku, który kupił ojciec jogo wychowanki
stary kawaler, gaduła posługujący się dosadnym, rubasznym językiem (ma śmieszne
powiedzonko „mocium panie', którego powtarzanie staje się źródłem komizmu
w scenie dyktowania listu)
porywczy i butny, nie potrafi pohamować emocji (co oddaje znaczące nazwisko -
Raptusiewicz)
Rejent Milczek sąsiad Cześnika, ojciec Wacława, wdowiec, współwłaściciel zamku

chciwy, zawzięty, pazerny
jest obłudny, udaje zgodnego i pokornego, demonstruje teatralnie pobożność, wc iąż
powołuje się r.a wolę nieba
małomówny i wyrachowany (jego charakter oddaje znaczące nazwisko - Milczek)
76. Aleksander Fredro - Zem sto 291
Józef Papkin
' UZf jego
z usług oddanych Żni0ny 0d Cze4nika'
wrogom klÓremu usłu8u' e' P róblJip * * czerpad korry.
(np. Wacławowi)
i ■ zapewne w młodości w sz e d łw konflikt z prawem (Cześnik szantażuje go. Ze zna
jego dawne sprawki) &
pozer, blag:er. gaduła, kreuje się na odważnego rycerza, zdobywcę niewieścich serc,
romantycznego kochanka, poetę, świetnie urodzonego, bogatego szlacht ica
w rzeczywistości jest biednym tchórzem, wzbudzającym śmiech i memającym
powodzenia u kobiet
mkt me chce słuch ać ¡ego „ody do po ko¡u", nikt też me wierzy ¡ego słowom
ani nie traktuje go poważnie
W a c ła w Milczek syn Rejenta, am ant {w młodości, podając się za księcia Radosława, uwodził Podstolinę;
■ kształcił się w Warszawie
gdy zakochał się w Klarze, gotów był walczyć o tę miłość, o szczęście z ukochaną
Klara bratanica Cześmka, zakochana w Wacławie

Raptusiewiczówna m im o młodego wieku rozsądna i odpowiedzialna, jest świadoma istnienia granic,
których jako kobieta me powinna przekroczyć
* aktywna, chce walczyć o swoje szczęście
skłonna do kpin z Papkina
m im o rozsądku w jednej sprawie wykazuje naiwność nie domyśla się dawnego
związku Podstoiiny z Wacławem
hojna : bezinteresowna, miłość jest dla niej ważniejsza niż pieniądze
ôdstolina Hanna piękna, ponętna wdowa

Czepiersińska) wyrachowana, męża szuka głównie z przyczyn materialnych
Dyndalski stary sługa Cześnika i jego rówieśnik

z panem łączy go pewna poufałość, sługa szanuje go jednak, jest lojalny
nie grzeszy zbytnią inteligencją, co ujawnia się podczas słynnej sceny dyktowania mu listu
Znane cytaty z Zemsty
Cytat Kto to mówi?
:h się dzieje wola nieba,

się zawsze zgadzać trzeba”:
zo proszę... mocium panie... Cześnik

•um panie... me wezwanie...
:um panie, wziąć w sposobie,
um panie... wziąć w sposobie,
ufność ku osobie...
um panie, waszmość pana;
a, iubo mało znana...
a, lubo mało znana..."
e mnie zechcesz, znajdziesz wszędzie Klara

¿ze twoją - prócz w niesławie”.
j młoda panieneczka
E
Papkin (o wymaganiach Klary)
•kła kochankowi:
, iu by kanareczka"
ażda swem u powie:
9 chcesz mojej zguby,
Łzystkie cytaty
yla daj mi,z Zem sty za: Aleksander Fredro. Zem sta. Łódź 1975.
luby!"
Typy komizmu w Zemście

to m M „ c t o k M w , W is , ę p u B „ im t t o e ^ t o m u
Typ komizmu
: Przejawy
komizm postaci
h i ^ * kreac)ą postaci Cześnika Raptusiewicza, Rejenta Milczka i P ^ k i Z ~
komizm słow ny
lęzyk Zemsty
: ^siiassssssssf*
O Występują
Wuctomuo w nim przysłowia.
-
■
-
i
r
™ ' " h i y i^ y M O W ia .
■i •
p“ b iw io n y bo8>,ei*
w , p o „ ild a i, *
i zawodów różnią i sposobem r n ó l n i a ' " ‘ ' * " * > ' * * * * * * * « *n y ch pokoleń
O P rz y k ła d
2 ‘ ' " “ " h " POdan:' m frlSm en“ * " " * ™ ' ° " z' 5“ =“ - I - i i . » ¡ c z r . o f c i s p o w ie d z i?
R E JE N T
nopisawszy
Skaleczyli?
M ULARZ
A , broń Boże!
R E JE N T
N ie, serdeńko?
M ULARZ
A ch - nie.
R E JE N T
Przecie
Znak, drapnięcie?...
M ULARZ
pomówiwszy z drugim
Z n ajd ziem m oże.
R E JE N T
A drapnięcie, p ew n ie wiecie,
M a ła ranka, n ic innego.
s s 1 T T * " po ca am ' * *
wiedzi bohaterów do języka potocznego co nadaie ,m I Z 2 ' J^ n° C2,e in ie Fredrze “ dał° * zbliżyć wypo-
zdań - nP . na jeden wers tekstu mogą” przypadać wypowiedzi dwóch o s ó b ' * ***** * 2 krÓtkiCh
w ięcej n a W W W .ZD ASZ.TO

76. Aleksander Fredro - Zem sta 293
□ Kom pozycja kom edii Fredry

Akt I stanow i ekspozycję - w p ro w ad za czytelnika / w idza w św iat przedstawiony, przybliża b o h ateró w oraz
zapoznaje go z głów nym w ątkiem kom edii, jakim jest konflikt o m u r graniczny pom iędzy Cześnikiem a Rejen
tem . W akcie I następuje rów nież zaw iązanie akcji, która rozwija się w kolejnych aktach, prow adząc do punktu
kulm inacyjnego sztuki. Jest nim intryga Raptusiewicza i w ym uszenie ślubu W a cła w a i Klary, po nim następuje
rozwiązanie akcji i pogodzenie zw aśnionych rodów.
□ Znaczenie Zemsty
h Je st jednym z nielicznych genialnych polskich utw o ró w kom ediowych, pełnych ponadczasow ego hum oru,
nie schodzi d o dziś z teatralnych afiszy.
■ Pokazuje św iat szlachecki, św iat przeszłości z dystansem , ale i sym patią.
■ Z a w ie ra galerię n iezap om n ian ych typ ów ludzkich, b o h ateró w barw nych jak Papkin, Cześnik czy Rejent,
których pow iedzonka ła tw o zapadają w pam ięć.
■ Zn alaz ły się w mej słynne sceny literatury polskiej (np. scena spisywania testam entu przez Papkina, scena
dyktowania listu przez Cześnika).
■ N iektóre cytaty z Zem sty funkcjonują w św iad o m ości Polaków, np. „Jeśli nie chcesz mojej zguby, krokodyla,
daj mi, luby".
■ Tematy, podczas omawiania których warto przywołać Zemstą

a św iat szlachecki, sarm acki
■ ludzkie w ady (pieniactw o i buta na przykładzie Cześnika, obłuda na przykładzie Rejenta, tchórzostw o i p o
zerstwo na przykładzie Papkina)
■ m iłość, m ałżeństwo, ślub (m ałżeństwo jako dobry interes na przykładzie planów m ałżeńskich Cześnika i Pod-
stoliny oraz dotyczących planów Rejenta w obec syna; m ałżeństw o z m iłości na przykładzie W acław a i Klary)
h kłótnia, spór, konflikt
■ literackie obrazy prowincji
■ hum or, komizm
® zw iązki m ię d z y te k stam i (n p . p o d o b ie ń s tw a Zem sty i Pono Tadeusza (zob . 75. Adam M ickiew icz
- „ Pan Tadeusz")
294 X. LEKTURY Z G W IAZDKĄ
77. Bolesław Prus - L a l k a
□ Bolesław Prus (1847-1912) - człowiek i pisarz

b P ra w d z iw e n a z w is k o A le k s a n d e r G ło w a c k i (B o le s ła w P ru s to p se u d o n im
artystyczny).
° Uczestnik pow stania styczniowego.
s Stu d io w a ł nauki przyrodnicze w Szkole G łów nej w W arszawie.
D Pow ieściop isarz, n o w e lista i publicysta, zw iązany z w ie lo m a cz a so p ism a m i
(przede w szystkim przez w ie le lat z „K u rierem W a rsz a w sk im ”, w którym za-
m ieszczałfelieto n y pod w sp óln ym tytułem Kroniki tygodniowe).
E H o jego najbardziej znanych utw o ró w należą m .in. nowele: Katarynka, Kamizel
ka, Antek, Omyłka, Z legend dawnego Egiptu oraz powieści: Lalka, Emancypantki,
S ta n is ła w W itk ie w icz ,
Placówka, Faraon.
p ortret B o le sła w a Prusa
Geneza i tematyka Lalki
1700 1800
‘ ... .............. ............... _______ 1 9 0 0
** ... *....." n" •..... ••••' ... ..... W E&i
1890 - wydanie książkowe Lalki
e U tw ór ukazywał sie w odcinkach w czasopiśm ie „K urier C odzienny" w latach 1887-1889.

E Tytuł: w jednym ze sw o ich listó w P ru s jed no znacznie wskazał, że tytu ł dotyczy procesu o kradzież lalki,
o którym pisarz przeczytał w prasie i d o którego n a w ią z a łw swojej powieści (proces wytoczony pani Helenie
Stawskiej przez baronow ą Krzeszow ską). Inne m ożliw ości odczytania:
- lalka jako m arionetka, odgrywająca narzuconą rolę (refleksje Rzeckiego w czasie ustaw iania zabawek w w i
trynie skiepu); taką lalką jest sam W okulski zabawka w rękach kapryśnej panny, a m oże społeczeństw a lub
tajem niczych sił, losu;
- lalka jako określenie Izabeli Łęckiej kobiety pięknej,

ale pustej, niewrażliwej na uczucia innych.
Pierw szy p om ysł na tytu ł p ow ieści brzm iał: Trzy po

kolenia, ze w zględu na bohaterów, którym i byli trzej
poiscy idealiści:
- Ignacy Rzecki - rom antyk, idealista polityczny,
- S ta n is ła w W okulski - człow iek epoki przejściowej

(osoba o natu rzełączącej cechy rom antyzm u ; pozy
tyw izm u), idealista w m iłości,
- Julian O chocki - pozytywista, idealista naukowy.
Czas akcji: akcja utw oru rozgryw a się m iędzy p o

czątkiem 18/8 r. a końcem 1879 r., fabuła sięga
w stecz nawet d o epoki napoleońskiej (opisy z pa
miętnika Rzeckiego). Tło historyczne powieści tw o
rzą wydarzenia, w których uczestniczyli bohaterowie B e a ta Tyszkiewicz jako Izabela Łęcka w film ie W o jc ie c h a
lerzego H asa L a lk a , 1968
powieści lub ich krewni, np. pow-stanie listopadow-e
(stryj W okulskiego), W io s n a Ludów (Rzecki i Katz),
N a p od staw ie p o w ieści Prusa p o w s ta ły d w ie znakom ite
pow stanie styczniow e (Wokulski). ekranizacje. Film w reżyserii W o jc ie c h a Jerzego H asa
• M iejsce akcji: przede w szystkim W arszaw a. Także przyniósł kreacje aktorskie B e a ty Tyszkiewicz i M ariusza
D m ochow skiego (w roli W o k u lsk ieg o ). W serialu
Paryż (w yjazd W o k u lsk ie g o z rosyjskim kupcem
w reżyserii Ryszarda Bera z 1977 r. w g łó w n eg o bohatera
Su z in e m ), Z a sła w i Zasławek (m ajątek prezesowe; w c ie lił się lerzy Kam as, Izabelę zagrała M ałgorzata
Zasław skiej). B ra u n e k , a rolę Rzeckiego o d tw o rz ył B ro n is ła w Paw lik.
77. Bolesław Prus - Lalka 295
____________________________ . i .............................
I P o w ie ś ć o W a r s z a w ie
fc*. * .v swojej powieści kreśli obraz W arszaw y tak dale-

-¡.-styczny, że czytelnik .-noże odtworzyć topografię
m l-.', ecznej stolicy. Ten realizm w yn ikał m.in. z faktu,
■ :* s a r z dobrze z n a ł problem y stolicy jako au to r kro
ić . których o p isyw a ł życie m iasta.
■ s t o w id zian e jest o cz am i bohaterów : Stanisław a

skiego (w sp ółczesne, z drugiej połow y X IX w.)
:ego Rzeckiego (w spółczesne, ale i to ze wspo-
zap isan ych w Pam iętniku starego subiekta).
awa Prusa jest m iastem :
r jżnicowanym pod względem zamożności obywateli,
.- :m ieszkan ym przez ludzi różnych n a ro d o w o ści Plac Zamkowy w Warszawie, koniec XIX w.
pa>faków, Żydów, N ie m có w ),
: : :rych kontrastów - jednym zajmują czas rozrywki, Główną ulicą Warszawy jest w utworze Krakowskie
Przedmieście, ciągnące się na południe od placu
r r zaś w alczą o przetrwanie.
Zamkowego. Przy tej ulicy mieszkali Wokulski i Rzecki
pam iętnikowi starego subiekta czytelnik pozna- (na ścianach kamienic dziś znajdują się wmurowane
in. Stare M ia s to i dzieim cę biedoty Powiśle. pamiątkowe tablice). Tam też znajdował się sklep
Wokulskiego.
Bohaterowie Lalki
C ^ o w ie ś ć - p a n o r a m a s p o łe c z n a
crz ed staw ił w p ow ieści przedstaw icieli różnych w a rstw społecznych, p ocząw szy od arystokracji, przez
a łą szlachtę, m ieszczaństw o, aż po biedotę. Ukazane przez niego społeczeństw o jest także zróżnicowane
ow ościow o. N a tle przedsiębiorczych Żydów i solidnych, pracowitych N ie m có w Polacy w/padają najgorzej
m ało aktywni, pełni zaw iści, m e potrafią się w sp ierać).
a n e w pow ieści grupy społeczne nie tw o rzą wspólnoty, jaką postulowali zw olennicy organicyzm u.
Klasa społeczna Reprezentanci
kracja Tomasz Łęcki, izabela Łęcka, prezesowa Zasławska i jej wnuczki, baron Dalski,
hrabina Karolowa, baron Krzeszowski, Kazimierz Starski, Kazimiera Wąsowska,
Ludwik Ochocki, hrabia „Anglik", książę
czaństwo, Stanisław Wokulski, Ignacy Rzecki, subiekci Klejn, Zięba, Mraczewski, Lisiecki,
rym kupcy, inteligencja, Henryk Szlangbaum (z pochodzenia Żyd) i jego rodzina, ojciec, Mmclowie
ieślnicy (wspom niane w retrospekcjach Rzeckiego mieszczaństwo niemieckie), pani Stawska
i jej matka, adwokat, studenci (np. Maleski, Patkiewicz), pani Meliton
(dawna nauczycielka, potem swatka)
ny społeczne Furman Wysocki i jego brat. Maria (M arianna) zwana magdalenką, Węgielek
i jego matka, służba: Paweł, służący Wokulskiego i Rzeckiego, Mikołaj, sługa Łęckich,
służąca Krzeszowski ej - Marianna, praczki
ektórzy bohaterow ie znajdują się niejako pom iędzy klasam i społecznym i:

■ W okulski jest z pochodzenia drobnym szlachcicem , ale staje się kupcem galanteryjnym , p otem potężnym
1 hand lo w cem (kapitalistą) aspirującym d o m ałżeństw a z arystokratką,
■ Krzeszowska pochodzi z bogatej rodziny m ieszczańskiej, ale została żoną barona,
* W irski m ia ł majątek ziemski, walczył w W iośnie Ludów, ale został ubogim mieszkańcem miasta, rządcą kamień cy.
296 X. LEK TU R Y Z G W IAZD KĄ
□ Krytyczna o cen a arysto kracji
Arystokracja ukazana w Lalce to herm etyczne środowisko, niedopuszczające do swojej sfery ludzi z innych grup
fnp. W okulskiego). je j przedstaw iciele są w w iększości oceniani negatyw nie (wyjątkam i są jedynie prezesowa
Zasław ska, O chocki i pani W ą so w sk a ). Arystokratów cechuje:
■ przekonanie o w yższości w o b e c innych warstw,
■ pogarda dla pracy i ludzi pracy,
0 rozrzutność, sk ło n n o ść do życia ponad stan (w ystaw ne przyjęcia, podróże, w yścigi itp.),
■ o b o ję tn o ś ć w o b e c lo só w ojczyzny (n aw e t książę, często w s p o m in a ją cy o „n iesz cz ę śliw ym kraju", m yśli
przede w szystkim o w łasnych korzyściach),
■ brak zasad m oralnych (zdrady, rozpusta).
□ S ta n is ła w W o ku lski - g łó w n y bohater
B Po ch o d z ił ze zubożałej rodziny szlacheckiej (jego ojciec p ro ceso w ał się, by odzyskać m ajątek); w m łodości
zarabiał na życie jako subiekt i kelner w jadłodajni Hopfera.
0 Student, zdolny naukow iec i w ynalazca, w yśm iew any z pow odu sw oich am bicji.
■ Po w stan iec styczniowy, zesłany za niepodległościow ą działalność na Syberię.
□ W d o w ie c po w ła ścicie lce sklepu M ałg o rz acie M in c lo w e j, z którą o ż e n ił się z rozsądku, kupiec, w łaściciel
sklepu, przyjaciel Ignacego Rzeckiego.
° jako dojrzały już człowiek zakochał się bez pam ięci w arystokratce Izabeli Łęckiej, co skłoniło go d o zrobienia
wielkiego m ajątku (w zb ogacił się na d ostaw ach w ojennych na Bałkanach) i założenia spółki z arystokracją,
a Zdradzony, p o d jął próbę sam o b ó jczą (ch cia ł rzucić się pod pociąg).
H l eo ° ostateczn e losy są nieznane: być m oże w y je ch a ł (d o Paryża prow adzić badania naukow e z G eistem
.ub d o Rosji robić interesy z Su z in em ) albo p o p e łn ił sam o b ó jstw o w Zasław iu, gdzie spędził rom antyczne
ch w ile z Łęcką.
c O s o b a o skom plikow anej psychice i w ielu obliczach:
- kapitalista z talentem do interesów, człowiek wielkiej energii i odwagi,
- ideansta, filantrop (p o m ó g ł kobiecie upadłej - M arian n ie, rodzinie W ysockich, W ęg iełkow i),
- naukowiec,
- dobry przyjaciel (nie ulega nastrojom antysem ickim i pom aga Szlangbaum ow i, troszczy się o Rzeckiego),
- kochanek, który jest gotów podporządkow ać w szystko m iłości.
0 „R o m a n ty w is ta ” łą cz ą cy w sobie cechy dw óch epok.

- Z rom antyzm em łą cz ą go: u d z iał w pow staniu, nieszczęśliwa m iłość, próba sam obójcza, idealizm , nie-
przeciętność, rozterki w ew nętrzne, tajem niczo ść (nie w ie m y np. jak kończą się losy bohatera).
- Z pozytyw izm em łączą go: przedsiębiorczość, zainteresow ania naukowe, sceptycyzm , apolityczność.
W razie potrzeby m oże być bez tego:
P o m o c udzie.ana przez W okulskiego nie ogranicza się do w ręczania pieniędzy, a!e pozwala biednym odm ienić
ich los:
0 W ysocki - rurm an z Powiśla, o trz ym ał od W okulskiego pieniądze na konia, a także zlecenia, dzięki którym
m ó g ł zarabiać na życie,
0 Kasper W ysocki - brat furm ana, dróżnik w Skierniewicach. Przeniesiony pod C zęstochow ę, z d o ła ł w ró cić do
Skiern iew ic dzięki protekcji W okulskiego (później u rato w ał życie sw em u dobroczyńcy).
■ W ę g iełek - zd olny rzem ieśln ik z Z a sła w ia, zabrany przez W o k u lsk ie g o d o W a rs z a w y przez p ew ien czas
m ieszkał u W ysockich. Z d o ln y fachow iec (m.in. wyrzeźbił na kamieniu napis zam ów iony przez W okulskiego).
■ M a ria (M a ria n n a ) zw ana m agdalenką - biedna dziew czyna zd epraw o w ana przez Starskiego, kobieta ek-
kich obyczajów, uratow ana przez W okulskiego od całkowitego upadku m oralnego i finansow ego, szwaczka,
późniejsza żona W ęgiełka.
77. Bolesław Prus - L a lk a 297
□ In n i b o h a t e r o w ie p o w ie ś c i
Ig n a c y Subiekt, pełnomocnik i długoletni przyjaciel Wokulskiego, kilka lat od mego starszy, prowadził
Rzecki potajemnie pamiętnik.
Został wychowany w kulcie Napoleona, dlatego cały czas liczy na nowego wielkiego wodza
(księcia Loulou, syna Napoleona lii), dzięki któremu odrodzi się Polska. Wiąże jej przyszłość
z Francją (określa s:ę go mianem bonapartysty).
W młodości praktykował w sklepie M in cló w (tam nauczyłsię zasad kupiectwa).
W raz z przyjacielem. Augustem Katzem, w ziął udział w W iośnie Ludów na Węgrzech.
Wyciągnięty z więzienia w Zam ościu przez jana M incla, w rócił do Warszawy.
Pomagał Wokulskiemu, poznanemu u Hopfera (przygarnąłgo do swego mieszkania, wysyłał książki
na zesłanie). Gdy Wokulski odziedziczył sklep Minclów, Rzeck: został jego pełnomocnikiem i zastępcą.
Samotnik, dziwak, stary kawaler (m im o że kobiety robiły na nim wrażenie - np. pani Stawska).
Naiwny napoleomda, który wierzył, że Bonaparte i jego potomkowie odegrają kluczową rolę w dziejach.
JaKo subiekt starej daty, całkowicie oddany wymarzonej pracy i dbajacy o jakość towarów, me mó^ł
odnaleźć się w pełnym tandety sklepie Szlangbauma (planował założenie wspólnego sklepu
z Mraczewskim i panią Stawską).
Iz a b e la Piękna, 25-letnia arystokratka, córka żyjącego ponad stan i naiwnego w sprawach ekonomicznych
tę c k a Tomasza Łęckiego, który stracił większość majątku, półsieroia.
Odebrała salonową edukację, wiele podróżowała po Europie.
Stale otoczona przez wielbicieli, grymasiła w sprawie zamążpójścia, pełna nierealnych wyobrażeń
0 miłości (np. kochała się platonicznie w aktorze Rossim, marzyła o posągu A o o llira jako ideale
mężczyzny) Gdy ojciec zaczął bankrutować, postanowiła wyjść za mąż, jednak odrzuciła zalotv
bogatych i sędziwych kandydatów, barona i marszałka.
Osaczona przez miłość Wokulskiego, początkowo lękała się go. w końcu zdecydowała s.ę na zaręczyny
(zasadniczą rolę oaegrały rady życzliwej Wokulskiemu prezesowej Zasławskiej, ale też oddame
1ogromny majątek kandydata), co me przeszkodziło jej romansować z kuzynem Starskim.
Po zerwaniu zaręczyn przez urażonego kupca, me ułożyła sobie życia (marszałek zerwał zaręczyny
z powodu jej flirtu z inżynierem); postanowiła wstąpić do klasztoru.
Zim na, wyrachowana, niewrażliwa, według wielu niezdolna do miłości, ofiara salonowego
wychowania, typ kobiety lalki
Ju lia n .\uzyn Łęckiej, mający ok. 30 iat. O bracał się w kręgu arystokracji, ale jego matka bvła „aż” Łęcka
O ch o cki a ojciec „tylko" Ochocki. ’
Naukowiec, marzyciel, idealista, który poświęcił się karierze naukowej (no. zrezygnował z romansów
z kobietami).
Prawdopodobnie za pieniądze zapisane mu w testamencie przez Wokulskiego udał się do laborato

rium Geista do Paryża
K azim ierz Lew salonowy, uwodziciel i utracjusz, kosmopolita, człowiek nieuczciwy i cyniczny.
S ta rs k i
Uw odził cudze żony (Ewelina Dalska) i narzeczone (Ewelina, Izabela Łęcka), sprowadził na zła droê
ubogą Mariannę (magdalenkę).
i Liczył na spadek po prezesowej Zasławskiej, ale zawiódł się w swych kalkulacjach
Pre ze so w a Mądra, tolerancyjna matrona, słynąca z działalności filantropijnej.

Z a s ła w s k a
W młodości kochała się z wzajemnością w stryju Wokulskiego, nie była jednak w stanie złamać
przesądów społecznych i wyszła za mąż z rozsądku.
Realizowała idee pracy u podstaw, troszcząc się o lud w swoim majątku (no. dbała o edukację
cmłopów); większość swych pieniędzy zapisała na cele dobroczynne'
Bronisław Pawlik jako Ignacy Rzecki w serialu Ryszarda Bera Lalka, 1977 f B
Pamiętnik Rzeckiego zajmuje dziewięć rozdziałów Lalki. Dzięki

niemu ukazany w powieści czas został znacznie poszerzony (np. JO B
o okres Wiosny Ludów). Pamiętnik zawiera przemyślenia Rzeckiego,
jego subiektywne spojrzenie na wiele spraw (m.in. uczucie’
jakim Wokulski darzy Izabelę, stosunek warszawiaków do Żydowi
w artość uczciwej pracy). Pozwala to na ukazanie wydarzeń z innej
perspektywy, a także na głębsza analizę psychiki bohaterów.
w ię c e j n a W W W .z d a s z .t o
Bogactwo tematyki w La lce
□ P o w ie ś ć o k lę s c e p r o g r a m u p o z y t y w is t ó w
Laika pokazuje, źe hasła głoszone przez pozytywistów nie zostały wprowadzone w życie.
Postulat
pozytywistów Rzeczywistość ukazana w Lalce
Praca organiczna Panują: bierność, unikanie ryzyka, przedkładanie osobistych korzyści nad korzyść kraju.
Nie ceni się pracy.
•Jednostki przedsiębiorcze spotykają się z niechęcią (np. Wokulski)
Praca u podstaw Pomoc biednym ogranicza się do filantropii (np. kwest), brak programu i zaangażowania.
Mądrze pomagają jedynie nieliczni (Wokulski, pani Zasławska)
Scjentyzm Nie szanuje się i nie wspiera finansowo nauki.

Naukowcy są uważani za dziwaków (np. Ochocki)
Asymilacja Próba asymiliacji Szlangbauma zakończyła się klęską (mimo że wziął udział w powstaniu, zmienił
Żydów nazwisko na Szlangowski i wyrzekł się judaizmu, me został zaakceptowany przez Polaków).
Wobec trudności ekonomicznych w społeczeństwie narasta niechęć do Żydów,
którzy są znaczącą, wspierającą się wzajemnie siłą ekonomiczną
Emancypacja Kobiety są wychowywane na salonowe lalki (np. Izabela).

kobiet Znalezienie przez kobietę satysfakcjonującej pracy zawodowej i utrzymanie rodziny
(np. pani Stawska) jest prawie niemożliwe
O P o w ie ś ć o n e g a t y w n y m w p ł y w i e r o m a n t y z m u
Spuścizna romantyzmu jest przez Prusa oceniana krytycznie:

n następstwem walki narodowowyzwoleńczej (klęski postania styczniowego) są represje i zubożenie Polaków,
n poezja romantyczna „zatruła dwa pokolenia", ucząc idealizmu, który jest daleki od rzeczywistości,
s romantyczny model miłości naraża na ból i rozczarowania (np. Wokulskiego).
□ P o w ie ś ć o m iło ś c i i m a łż e ń s t w ie
Najważniejszym wątkiem powieści Prusa są dzieje Stanisława Wokulskiego i jego m iłość do Izabeli Łęckiej.
N a tym przykładzie pisarz pokazuje, jak wielką siłę ma to uczucie np. właśnie dzięki niemu bohater w krótkim
czasie pomnożył majątek. Jednocześnie romantyczne wyobrażenie miłości zawsze prowadzi do rozczarowania,
ponieważ rzeczywistość jest zbyt odległa od ideału (dotyczy to nie tylko Wokulskiego, lecz także np. Izabeli
„zakochanej" w posągu Apollina).
Prus ukazuje także inny model relacji między kobietą a mężczyzną - związki, w których me ma mowy o m i
łości, a decydują kwestie pochodzenia lub majątku (małżeństwo jest rodzajem transakcji). Przykładem może
być małżeństwo barona Krzeszowskiego czy samego Wokulskiego, który ożenił się z Małgorzatą Minclową ze
względów finansowych.
Mariusz Dmochowski
jako Stanisław Wokulski w filmie
Wojciecha Jerzego Hasa Lalka, 1968
w ięcej n a WWW.ZDASZ.TO
77. Bolesław Prus - L a lk a 299
L a lk a jako pow ieść realistyczna

Lalka jest p o w ie ś c ią re a lis ty c z n ą , którą charakteryzują:
a prawdopodobieństwo (postaci, miejsc, czasu, wydarzeń, opisanych sytuacji);

■ wszechwiedzący, trzecioosobowy narrator, który czasem staje po stronie bohaterów, a czasem jest obiektywny
(sytuacja narracyjna w Lalce jest jeonak bardziej skomplikowana, ponieważ m am y do czynienia z dwusło-
sem narracyjnym - drugim narratorem jest jeden z bohaterów powieści Ignacy Rzecki, autor oamietnika)-
a szczegółowe i rozbudowane opisy miejsc, osób, przedmiotów, zjawisk, ludzkich zachowam
a panoramtczność, czyli bogactwo i różnorodność świata przedstawionego;
a typowość oraz indywidualność postaci, które reprezentują idee, środowisko, tezy stawiane przez autora-
a autentyzm, widoczny np. w języku, jakim posługują się postacie.
Powieść Prusa wykracza jednak poza ramy powieści realistycznej. W spółcześni badacze odczytują ją także ¡ako
np. powieść psychologiczną czy metafizyczną. '
Znaczenie L a lk i B o lesław a Prusa

« Lalka jest oryginalnym, nowoczesnym utworem o interesujących rozwiązaniach narracyjnych. Koncepcia
bohaterów i świata przeostawionego znacznie wykracza poza swoją epokę. Z tych powodów bywa uznawana
za najwybitniejszą polską pow ieść
i Utwór daje wspaniały, sugestywny obraz XIX-wiecznej Warszawy, zarówno jej najelegantszych ulic i salonów
jak i dzie.mc nędzy. Pokazuje narodziny polskiego kapitalizmu i związane z tym przemiany społeczne.
Lo. ko jest me tylko powieścią o niezwykłej miłości, lecz także doskonałym studium psychologicznym Prus
stworzył galerie barwnych postaci - zwłaszcza kobiecych, które znacznie wykraczają poza XIX-wieczne ste-
reotypy (cęc.ka, ale także Wąsowska czy Stawska).
Tematy, podczas om aw iania których w a rto przyw ołać L a lk ą

: miasto (obraz Warszawy i Paryża)
1idea.izm i idealiści, utracone marzenia
1realizacja haseł pozytywizmu polskiego
1miłość, małżeństwo, mezalians
Kariera, majątek, zarabianie i tracenie pieniędzy, sklep, praca i nieróbstwo
obraz społeczeństwa: mieszczaństwo, kupiectwo (na przykładzie subiektów. Wokulskiego, jego adwokata)
narocziny inteligencji jako warstwy społecznej, krytyka arystokracji
autodestrukcja, życiowa klęska (na przykładzie Wokulskiego), samobójstwo
w pływ romantyzmu (Wokulski jako bohater romantyczny, cytaty z Mickiewicza w powieści)
skomplikowanie psychiki człowieka
metafizyka (sobowtór, tajemnicze zniknięcie Wokulskiego, sny i przeczucia)
300 X. LEKTURYZGWIAZDKĄ
78. Henryk Sienkiewicz - Q u o v a d i s
Henryk Sienkiewicz (1846-1916) - człowiek i pisarz

a Dziennikarz, pisarz, publicysta, podróżnik,
a A u to r n o w el: Z a chlebem , Latarnik, W spom nienia z Maripozy.
Sachem, Szkice węglem oraz Listów z Afryki.
o Autor powieści, takich jak: Trylogia ( Ogniem i mieczem, Potop, Pan
Wołodyjowski), Krzyżacy, Quo vadis, Rodzina Połanieckich, Bez do-
gniotu, W pustyni i w puszczy, Na polu chwały.
a jeden 7 najważniejszych polskich pisarzy, którzy kształtowali polską
św iadom ość narodową, p isał w czasach zaborów „ku pokrzepieniu
serc”, by podnieść rodaków na duchu.
□ W '9 0 5 roku z o sta ł uh onorow any Literacką N agrod a N o b la za
całokształt twórczości.
Pisarz lubił być portretowany i fotografowany w pozycji siedzącej, m iał
kompleksy z powodu niskiego wzrostu.
■ W 1900 r., w którym obchodzono jubileusz pisarza, społeczeństwo

ufundowało mu ze składek i przekazało w darze majątek w Oblęgorku
na Kielecczyznie. Dziś mieści się w nim m uzeum pisarza.
h Drugie muzeum noblisty znajduje się w W oli Okrzejskiej na Podlasiu,
gdzie noblista się urodził. Kazimierz Pochwalski,
portret Henryka Sienkiew icza, 1890
■ O Sienkiew iczu p ow stało w iele książek, m .in. M arie jego życia
Barbary W achow icz - tytuł publikacji nawiązuje do imienia wszystkich ukochanych i żon pisarza. M ia ł szcze
gólne upodobanie do kobiet o tym imieniu, jeg o pierwsza żona M aria Szetkiewiczówna, bardzo kochana
p-zez Sienkiewicza, matka jego dwojga dzieci, zmarła na gruźlicę.
Geneza i tematyka Q u o v a d is
1700 1800 1900
M 'a Pols.
1896 - wydanie Quo vadis
■ Powieść ukazywała się w odcinkach na łam ach „Gazety Polskiej”.
H ,,D° kąd^ Z'eS7’’ 1nawi;*zu' e do stów d ę t e g o Piotra „Q u o vadis, d o m in e?" („Dokąd

idziesz, Parne? ) skierowanych d o Chrystusa, który według tradycji objaw ił się apostołowi po jego ucieczce
z Rzymu. Scena rozm owy pieavszego papieża z Jezusem znalazła się w powieści Sienkiewicza.
twór opowiada o czasach Nerona i prześladowaniach pierwszych chrześcijan. Pow stał pod w pływ em lektur
Sienkiewicza oraz jego podróży do W ło ch i fascynacji antykiem.
Sienkiewicz tak p is a ło powstaniu Quo vadis:
¡ ¡ “ " f i liC.Z7 Ci PDrZykCf yn' M iatem ZWyCZa) ° d W ie'U 'at pr2ed zaśni? ciem w czytyw ać się w dawnych
dziejop,sów łacińskich. Robiłem to nie tylko z zam iłow ania d o historii, którą się zawsze bardzo intereso
w ałem , ale również ze względu na łacinę, której nie chciałem zapom nieć. To przyzwyczajenie pozwoliło mi
czytac prozaików , poetow łacińskich z coraz większą łatw ością, a zarazem budziło coraz gorętszą m iłość
d o świata starożytnego. [...] 6 h ^
Siedem lat temu, podczas m ego ostatniego pobytu w Rzymie, zwiedzałem m iasto i okolice z Tacytem w ręku
ogę śm ia ło rz e c ,,z sam a m ysi ju z była w e m nie dojrzała; szło tylko o znalezienie punktu wyjścia. Kaplica
„Q u o vad is , w idok Bazyliki św. Piotra, Tre Fontane - dokonały reszty
ItSonCS. m
"“<““»"“*1
Fragment listu do paryskiego dz.enmkarza z „Le Gaulois'. 1901. http://Mvsv.sienkiewicz.ovh.org/ [dostęp: 26.03.2014 r.l
78. H en ryk Sienk iew icz - Q uo va d is 301
■ Najw ażniejsze inform acje o utworze

3 R o d z aj lite r a c k i: epika.
a G a t u n e k lite r a c k i: p o w ie ś ć h isto ryczn a, ro m a n s historyczny.
■ N a r r a c ja : trz e cio o so b o w a , p ro w ad z o n a z p erspektyw y o so b y w s z e ch w ie d z ą ce j, cz ę ść ro zd ziałó w r r a fo rm ę
lis tó w P e tro n iu s z a d o W in ic ju s z a o ra z W in ic ju s z a d o w u ja i n a rz e cz o n ej. C z yte ln ik cz ę s to o g lą d a Rzym

z p erspektyw y Petro n iu sza.
■ C zas a k c ji: staro ż ytn o ść, czasy p a n o w a n ia cesarz a rzym skieg o N e ro n a , zaczyna się w io s n ą 63 r., o b ejm u je
m .in . p ożar R z ym u , który w y b u c h ł z ' 8 na 19 lip ca 64 r.

h M ie js c e a k c ji: R zym , A n cju m .
a P r z e s ła n ie p o w ie ś c i; „1 tak m in ą ł N ero , jak m ija w icher, burza, pożar, w o jn a lub m ór, a bazylika Piotra panuje
d o tąd z w yżyn w atykańskich m ia s tu i św iatu . W e d le zaś d aw n ej b ram y Kapeńskiej w z n o si się dzisiaj m aleńka
kapliczka z zatartym n ie co n a p is e m : Q u o vad is, D o m in e ?".
Kadr z ekranizacji Quo vodis,

reż. Jerzy Kawalerowicz, 2001
Utw ory Sienkiewicza były często inspiracją dla dzieł

filmowych. Pisarz znany jest poza granicami Polski
przede wszystkim dzięki ekranizacjom Quo vodis,
m.in. amerykańskiej, włoskiej i polskiej. W Polsce
na ekran przeniesiono także Trylocię, dwukrotnie
W pustyni i w puszczy oraz kilka innych utworów.
■ B o h a te ro w ie Q u o v a d is
a U tw ó r je st p o w ie ś c ią p a n o r a m ic z n ą z o sta ły w nim z a p re z e n to w a n e w szystkie w a rs tw y s p o łe c z n e Rzym u.
Czytelnik p o z n aje n ie tylko patrycjat d w ó r N e ro n a , lecz także np. św iat niew olników .
h P isa rz ze s z c z e g ó ła m i u k a z a ł ż y cie c o d z ie n n e i rozrywki R z ym ia n , np. uczty, igrzyska, w alk i glad iato rów .
O p is a ł też sz cz e g ó ły ub io ru czy broni.

■ Prez en tu jąc b og actw o sz cz e g ó łó w i postaci, au to r sk u p ił się na przed staw ieniu n a zasadzie k o n tra s tu dw óch
św ia tó w : p o g ań sk ieg o (o d ch o d z ąceg o , z e p su te g o i z d e g e n e ro w a n e g o , o k ru tn eg o , o p a rte g o na kłam stw ie)
i ch rz e śc ija ń sk ie g o (ro d z ą c e g o się jako cyw iliz acja m iło ś c i, w s p ie ra ją ce g o się na p ra w d z ie i o d w a d z e w y
z n a w c ó w g o to w ych o d d a ć życie za C h rystu sa ).
■ W konstrukcji b o h ateró w (n p . M ark a W in ic ju s z a , ale także C h ilo n a C h ilo n id e sa) isto tn ą rolę odgryw a m otyw
w e w n ę t r z n e j p rz e m ia n y .
O P o s ta c ie h isto rycz n e
B o h a te r C h arak terystyk a
P e tro n iu s z ■ Arystokrata, bogaty patrycjusz, który ceni przyjem ności życia.

Wykształcony, inteligentny, znawca sztuki i literatury, zaufany Nerona, pełni funkcję „arbitra
elegancji".
W u j M arka W inicjusza, wspierający go w jego m iłości do Ligii, kochający siostrzeńca i nara
żający się dla niego, m im o że sam nie przyjm uje chrześcijaństwa, stara się ochronić Marka
i jego ukochaną.
G d y popada w niełaskę cesarza, z pow odu kontaktów ze spiskowcam i, popełnia sam obój
stw o wraz z ukochaną niew olnicą Eunice (naw et swą śm ierć potrafi uczynić elegancką
- um iera podczas uczty w otoczeniu przyjaciół).
1"UAU,
Neron -• Okrutny władca, który popełnił wiele morderstw, zdemoralizowany rozpustnik

Mierny poeta zanudzający innych swoją twórczością.
■Okrutnik, egoista, wznieca pożar Rzymu i zrzuca odpowiedzialność na chrześcijan, których
bezwzgiędnie i okrutnie prześladuje i morduje, czyniąc z tego widowisko dla ludu
Tchórz, który nie ma odwagi sam popełnić samobójstwa (pomagają mu wyzwoleńcy)
Akte Dawna kochanka Nerona, mająca na mego ogromny wpływ, którego używa tylko wówczas,
gdy może kogoś uratować.
Dobra, piękna, nadal kochająca cesarza, zdolna do poświęceń dla mego (to ona urządzą
pogrzeb Nerona).
Zainteresowana nauką chrześcijańską, której systemu wartości jako poganka jednak
me rozumie.
Jedyna pozytywna postać w otoczeniu cesarza pełnym intryg i okrucieństwa.
Seneka Dawny wychowawca Nerona.

Filozof, stoik, którego nauki drażnią władcę; w powieści nie odgrywa znaczącej roli.
Poppea Sabina Druga żona Nerona, piękna, bezwzględna, okrutna, robi wszystko, by utrzymać wpływ
na cesarza.
Uwodzi Marka Winicjusza i mści się za jego obojętność.
Nienawidzi chrześcijan i Ligii.
Tygellin Doradca Nerona, rywalizujący z Petroniuszem o wpływ na cesarza (i ostatecznie wygrywa

to ws półzawod nictwo).
Sprytny, schlebia cesarzowi.
Św ięty Piotr Apostoł, uczeń Ch.7 stusa, pierwszy papież Rzymu, zginął śmiercią męczeńską.
Gdy uciekał z Rzymu przed prześladowaniami, objawił mu się Chrystus i spowodował,
że św. Piotr wrócił do miasta.
Przedstawiony jako autorytet, wyrozumiały wobec miłości Ligii i Winicjusza: błogosławi im.
udziela chrztu Markowi, potem pociesza i poleca modlić się w beznadziejnej sytuacji.
Święty Paweł Założyciel wielu gmin chrześcijańskich, któremu Chrystus objawił się jako Szawłowi,
prześladowcy chrześcijan.
Opisany przez Sienkiewicza jako stary człowiek, autorytet.
Odważny, odwiedza więźniów i miejsca kaźm, niesie pocieszenie.
Chrzci Chiiona.
Ginie śmiercią męczeńską, zachowując spokój także w godzinie śmierci.
O P o sta cie fikcyjne
Bohater Charakterystyka
Marek Winicjusz Syn starszej siostry Petror.iusza oraz konsula z czasów Tyberiusza, bogaty patrycjusz,
przystojny, dzielny.
Początkowo egoista, człowiek władczy i wybuchowy
Po przemianie związanej z poznaniem Ligii i jej chrześcijańskiego świata staje się mężczy
zną oddanym ukochanej, gotowym do poświęceń, dającym poczucie bezpieczeństwa; staje
się też mężem Ligii i chrześcijaninem.
— — ------ — - ......... —-■■■■■■■■I
Ligia Kallina n Piękna córka króla barbarzyńskiego plemienia Ligów.

Zakładniczka wychowana jak rodzona córka w domu Aulusa Plaucjusza i Pomponu Grecyny.
Chrześcijanka oddana naukom Chrystusa.
• Ukochana Marka Winicjusza, dobra, opiekuńcza, odważna.
Ursus Niewolnik z plemienia Ligów, chrześcijanin.

Opiekun Ligii, bezgranicznie oddany swojej pani i Jezusowi.
Siłacz uratował Ligię podczas porwania i na arenie, zabijając germańskiego tura.
78. H en ryk Sien k iew c i -7—
kos Lekarz, chrześcijanin, zginął w czasie prześladowań.

Wielokrotnie skrzywdzony przez Chilona (najpierw zdradzony i zaprzedany zDójcorr..
potem oczerniany przed chrześcijanami, przez co groziła m u śm ierć z rąk Ursusa, v.reszce
wydany cezarowi) za każdym razem wybaczał krzywdę Grekowi.
S w o ją p o s ta w ą przyczyn ił się d o p rz e m ia n y C h ilo n a.
:lon Chilonides I Inteligentny i bezwzględny oraz m ściw y Grek, doszedł do wielkich zaszczytów i bogactw
przez wydawanie chrześcijan.
Pod w pływ em postawy Glaukosa, który wybaczył mu krzywdy, nawrócił się i zginął w m ę
czarniach jako chrześcijanin na rzymskiej arenie.
Torturowany, nie zm ienił poglądów, choć wcześniej był tchórzem, konformistą i z obrzydzę-
niem patrzył na śm ierć innych, wzbudzając politowanie Rzymian.
« Surow y kapłan, prezbiter gm iny chrześcijańskiej.

Zginął na krzyżu, przeklinając Nerona.
Piękna, m łoda niewolnica należąca do Petroniusza, później z m m związana.

Kocha swego pana i jest gotowa do poświęceń dla mego (woli narazić się na gniew pana
i chłostę niż odejść ? jego dom u, ofiarowana W inicjuszowi).
W ierna do końca, popełnia sam obójstwo wraz z Petromuszem, choć mogłaby żyć dalej,
wolna i bogata (Petroniusz ofiarował jej w olność i zapisał majątek).
□ Przykład
■ W yja śn ij znaczenie sym bolu, który p ojaw ia się w podanej sce n ie z Quo uadis. W jakim celu Ligia nakreśliła
I go n a piasku?
- A co skreśliła na piasku? Czy nie imie; Am ora, czy nie serce przeszyte jego grotem lub nie coś takiego,
z czego mógłbyś poznać, że satyry szeptały już tej nim fie do ucha różne tajem nice życia? Ja k można było
- e sp o jrz e ć n a te znaki!
Dawniej wdziałem togę, niż m y ś lis z - r z e k ł W inicjusz - i zanim nadbiegł m ały Aulos, patrzyłem pilnie na
:e znaki. W szakże wiem , że i w Grecji, i w Rzymie nieraz dziewczęta kreślą na piasku wyznania, których nie
c h c ą w ym ów ić ich usta... Ale zgadnij, co nakreśliła?
- J e ś li co in nego , n iż p rz yp u sz cz ałe m , to nie zgadnę.
- Rybę.
- Ja k powiadasz?
- Pow iadam : rybę. Czy m iało to znaczyć, że w żyłach jej zim na dotąd krew płynie - nie wiem ! Ale ty, któryś
mnie nazwał wiosennym pąkowiem na drzewie życia - zapewne potrafisz lepiej ten znak zrozum ieć?
- Carissim el O taką rzecz spytaj Pliniusza. O n się zna na rybach. Gdyby stary Apicjusz żył jeszcze, może
Dy ci także u m iał coś o tym powiedzieć, albow iem zjadł w ciągu życia więcej ryb, niż m oże ich od razu
pom ieścić Zatoka Neapolitańska.1
O dp ow ied ź:
* Z n ak skreślony na piasku nie o z n a cz ał tego, co przypuszczał M arek W in icju sz . Pliniusz także nie rozwiązałby
zagadki.
■ Ryba była syn b o lem chrześcijan , oznaczała p rzynależność d o chrześcijańskiej w spólnoty. Sta n o w iła znak
rozpoznawczy, przydatny w d ob ie prześladow ań.
a S ło w o ryba, czyli w języku staro g reck im Ich th ys p isa n e też ich ty s m o ż n a było o d c z y ta ć jako akronim ,
a m ian o w icie: „Je z u s (ieso u s) Chrystus (C h nstó s), Boga (Theou) Syn (H yiós), Z b aw iciel (S ó tć r)” (wyraz ryba
z aw ierał pierw sze litery tych s łó w zaw ierających istotę ch rześcijań stw a),
a Ligia skreśliła sym bol na piasku, by sprawdzić, czy W in icju sz jest chrześcijaninem . Być m oże chciała uzyskać
takie potwierdzenie i w g łę b i serca pragnęła, by Marek nim s:ę okazał, z ro b ił bow iem na nie) wielkie wrażenie.
•JL
* w
Henryk Siemiradzki, Pochodnie Nerono

(Świeczniki chrześcijaństwa), 1876 l i
W powieści Sienkiewicza ukazano śmierć lekarza

Glaukosa (Glauka), wydanego przez Chilona
Chilonidesa właśnie jako taką męczarnią. Spłonął
jako żywa pochodnia. Według Sienkiewicza ciała
wyznawców Chrystusa smarowano żywicą i podpalano.
Znaczenie Quo vadis

i Z n a n a na św iecie polska pow ieść, która przyniosła Sienkiew iczow i sławę.
' Źródło wielu stereotypów na temat starożytnego Rzymu, np. przedstawianie N erona jako podpalacza Rzymu
(według historyków nie był za to odpowiedzialny).
Pow ieść p ełna ważnych, rozpoznawalnych scen, takich jak np. scena pożerania chrześcijan przez lwy, p o
jedynku U rsu sa z germ ańskim turem (sym bolika tego fragm entu m iała być zakam uflo w anym akcentem
patriotycznym ).
Tematy, podczas omawiania których warto przywołać Quo vadis

i literatura a historia (początki chrześcijaństwa, obraz starożytnego Rzymu, aluzje d o sytuacji polsko-mem eckiej)
' m ęczeństw o i heroizm (na przykładzie pierwszych chrześcijan)
1 m iłość (na przykładzie M arka W in icju sza i Ligii, Petrom usza i Eunice, A kie i N ero n a)
i religia, Bóg, w iara (chrześcijaństw o przeciw religiom starożytnego Rzym u; postaci biblijne w powieści Sien
kiewicza, np. Chrystus, św ięty Piotr)
artysta (na przykładzie Petroniusza i N erona)
w ładza i w ładca (na przykładzie N erona)
zdrada i przebaczenie (na przykładzie G lauka i C hilona C hilonidesa)
m oralność, wybory m oralne (np. wybory W inicju sza, Ligii, Petroniusza, Eunice)
przem iana w ew nętrzna (n a przykładzie W in icju sza i C hilona Chilonidesa)
walka (na przykładzie U rsu sa)
w ię c e j n a W w w .ZD A SZ.T O
79. H en ryk Sienk iew icz - Krzyżacy 305
79. Henryk Sienkiewicz - K r z y ż a c y
' Geneza Krzyżaków
1900 - w yd an ie Krzyzakow
s Pow ieść była publikow ana w odcinkach w „Tygodniku Ilu stro w an ym ” w latach 1897-1900 (w ydanie książkowe
ukazało się w d w u d z ie sto p ię cio le cie pracy tw órczej H enryka Sien k iew icza),
a D o n a p isa n ia Krzyżaków sk ło n iły Sie n k iew icz a n asilające się represje w o b e c Po lak ó w n a teren ach zaboru
pruskiego. Książka m ia ła p rz y p o m n ie ć o p rz e sz ło ści n a ro d u o sile p olskiego o ręża i p o tęd ze p ań stw a
polskiego, które liczyło się w d aw n ej Europ ie.
)an Matejko, Bitw a pod Grunwaldem, 1875-1878
Sienkiewicz nosił się kilka lat z zamiarem napisania powieści osadzonej w czasach późnego średniowiecza.
Jedną z przeszkód, które musiał pokonać, był brak źródeł o epoce. Pisząc Krzyżaków, autor korzystał z Kroniki Polskiej
Jana Długosza. Podczas tworzenia scen bitewnych inspiracją była dla niego Bitw a pod Grunwaldem Jana Matejki.
Na płótnie odnajdziemy wiele postaci obecnych w powieści, m.in. wielkiego mistrza Ulryka von jungingena, księcia
Witolda, Zyndrama z Maszkowic, Marcina z Wrocim owic, Zawiszę Czarnego.
□ N a jw a ż n ie js z e in f o r m a c je o u t w o r z e
~ Rodzaj literacki: epika.
■ G atunek: p o w ie ść historyczna,
a Czas akcji: lata 1399-1410.
Dzieje b o h ateró w u tw o ru z o sta ły ukazane na tle w ażnych w yd arzeń historycznych. Akcja p o w ie ści rozpoczy
na się latem 1399 r., na k ilkan aście dni przed n a ro d z in a m i córki króla W ła d y s ła w a Ja g ie łły i Ja d w ig ; w dniu
22 czerw ca. Kończy się w chw ili złożenia przed polskim w ła d cą ch o rąg w i krzyżackich, zdobytych p od czas bitwy
pod G ru n w a ld e m 15 lipca 1410 r. Sien k iew icz sto su n k o w o w ie rn ie o d tw arza w yd arzen ia historyczne - śm ierć
królow ej Jad w ig i po p o ro d z ie (1399), p o w sta n ie na Ż m u d z i, w którym u cz estn icz ą M a ć k o i Z b ysz k o (1401),
i k o ń co w ą bitw ę pod G ru n w a ld e m (1410).
n M iejsce akcji: tereny K ró lestw a Polskiego, m .in. Kraków, Płock, Zg o rzelice, B o g d a n ie c i Sp ych o w o , Ż m u d ź
r.a Litw ie oraz z ie m ie n ależące d o Z ak o n u Krzyżackiego, w tym M a lb o rk i Szczytno.
- Język: w utw orze została z a sto so w an a a rch aiz acja i dialektyzacja (Sie n k ie w icz w yk o rzystał w funkcji a rc h a
iz m ó w form y g w a ro w e ). P o w ie ś ć nie jest w ca ło śc i n a p isa n a językiem epo k m in io n y ch (o d tw o rz o n o tylko
w yb ran e e le m e n ty języka d aw n e g o ).
1 1 1 1 1 1 11 i 1 T T m 1r i l l l l l l l l l l l l l l l l l T l I t l i i i l l l l l l i i i i i i i i T i i f i i i i i i i ł i i f i ł ł i t t t i ł i i * •*«
LEKTURY Z GWIAZDKĄ
Kompozycja powieści
□ N a jw a ż n ie js z e w ą tk i
- Wątek historyczny ~ historia konfliktu polsko-krzyżackiegc.
■ Wątek m iłosny Zbyszka i Danusi,
a Wątek miłosny Zbyszka i Jagienki.
c Losy Juranda ze Spychowa.
□ D w a p u n k ty k u lm in a c y jn e
Pierwszy 7 nich to chwila powrotu Zbyszka z Bogdańca z ciałem Danusi do Spychowa i uwolnienia Zygfryda
de Löwe przez Juranda. Po nim następuje rozwiązanie wątków dotyczących:
e m iłości Zbyszka i Danusi (kończy się tragicznie śm iercią dziewczyny),
E zemsty Juranda ze Spychowa na Krzyżakach (rycerz po utracie dziecka wybacza swemu oprawcy i zwraca mu wolność),
■ zem sty Krzyżaków na Jurandzie (ostatni ze spiskowców, dc Löwe, popełnia sam obójstwo).
Drugim punktem kulminacyjnym, po którym następuje rozwiązanie wątku historycznego, jest finałowa bitwa
pod G runw aldem , zakończona klęską Krzyżaków' i pokonaniem potęg; Zakonu.
■ Bohaterowie
■ Podobnie jak w innych powieściach historycznych Henryka Sienkiewicza głównym i bohaterami są postać:
fikcyjne, ale występuje tu także wieiu bohaterów historycznych, np.
- księżna Anna Danuta - córka księcia litewskiego Kiejstuta, rodzona siostra księcia W itolda, stryjeczna
siostra króla Jagiełły;
- książę Janusz - m ąż Anny Danuty; nienawidzi Krzyżaków;

- król Władysław' Jagiełło - wywodzący się z pogańskiej rodziny, ale bardzo pobożny władca, w zó r króla
i wodza;
królowa Jadw iga w zór królowej i świętej; piękna, pobożna, dobra, pow strzym uje męża przed wojną
z Zakonem (konflikt wybucha po jej śm ierci);
- Ulryk von Jungingen - wielki mistrz krzyżacki; butny, skłonny do konfliktów, ginie pod Grunwaldem .
2 N iektóre postaci ukazano na zasadzie kontrastu, np. D an usię i Jagienkę. W yraźn y jest także podz ał
na bohaterów pozytywnych i negatywnych.
Kadr z filmu Krzyżacy, reż. Aleksander Ford, 1960
Krzyżacy w reżyserii Aleksandra Forda to jedna

z pierwszych polskich superprodukcji i jeden
z pierwszych polskich filmów kolorowych. Nakręcono
go w 550. rocznicę bitwy pod Grunwaldem.
□ G łó w n e p o sta cie
Zbyszko Główny bohater utworu, postać fikcyjna,

z Bogdańca Wywodzi się ze szlacheckiego rodu - jego pradziad, Wojciech, zwany Turem, za zasługi w bitwie
pod Płowcami otrzymał od króla Władysława Łokietka herb Tępa Podkowa i ziemię bogdaniecką.
Po śmierci rodziców, Jagienki z Mocarzewa i Jaśka z Bogdańca, trafia na wychowanie do stryja, Maćka.
Kocha Danusię. Honorowy, ale też lekkomyślny aby wypełnić złożoną jej przysięgę, zaatakował na
gościńcu krzyżackiego posła, za co został uwięziony i skazany na śmierć (życie uratowała mu Danusia).
Po porwaniu ukochanej przez Krzyżaków robi wszystko, by ją odnaleźć i uwolnić.
79. Henryk Sienkiewicz - Krzyżacy 307
and Bohater fikcyjny. Postać dynamiczna i tragiczna, przechodzi przemianę wewnętrzną. Kochający
Spychowa ojciec Danuśki, komes Spychowa.
Dzielny, mściwy, okrutny rycerz, nienawidzący KrzyZaków, którzy doprowadzili do śmierci jego
ukochanej żony. Ścigał ich i więził w Spychowie.
Gdy porwano mu córkę, złam ał swoje zasady, uwolnił więźniów, ukorzył się przed zakonem krzy
żackim. Ośmieszony i upokorzony (pokazano mu zamiast córki chorą psychicznie dziewczynę),
w padł w szał, zabił wielu krzyżackich rycerzy, aż w końcu został schwytany i okrutnie okaleczony.
Wypuszczony przez Krzyżaków, przeszedł w Spychowie głęboką przemianę. Mim o śmierci dziecka
i własnego kalectwa wybaczył swojemu katu, który znęcał się też nad jego dzieckiem, Zygfrydowi.
Zm arł pokorny i pojednany z Bogiem, rozmodlony, przez ostatnie dni życia jakby nieobecny.
_ In n i b o h a te r o w ie
Maćko Postać fikcyjna. Stryj i opiekun Zbyszka z Bogdańca.

Bogdańca Mężczyzna w sile wieku, waleczny, żądny łupów, silny, dzielny.
Bardzo kocha Zbyszka, gotów' jest za niego oddać życie (naraża się, wożąc list z prośbą
0 jego ułaskawienie, gotów jest w przebraniu pozostać w więzieniu i ofiarować swą głowę katu,
aby umożliwić bratankowi ucieczkę).
Marzy o pomnożeniu majątku w Bogdańcu i o tym, by ród me zaginął, dlatego swata bratanka
z córką sąsiada jagienką Zychówną.
W bitwie pod Grunwaldem zabija znienawidzonego Kunona Lichtenstema
nusia Postać fikcyjna. Córka Juranda ze Spychowa i dworki księżnej Anny Danuty, półsierota
jcrandówna (jej matka zmarła podczas napadu Krzyżaków). Ukochana Zbyszka.
Dworka księżnej Anny Danuty, utalentowana muzycznie, niewinna, delikatna, dziecinna,
przypominająca anioła.
Porwana przez Krzyżaków i odbita przez Zbyszka, umiera na milę przed Spychowem,
gdzie wyczekuje jej zrozpaczony ojciec
-agienka n Postać fikcyjna. Dziewczyna energiczna, żywiołowa i przebojowa (kocha męskie zajęcia,
Zychówna ze r.p. polowanie), zmysłowa, odczuwająca i wzbudzająca pożądanie.
rzelic * Zakochana w Zbyszku. Uratowała mu życie, pomagając podczas polowania na niedźwiedzia.
Ofiarowała Zbyszkowi sługę Hlawę. W końcu została żoną Zbyszka i urodziła mu synów
Zy gf r y d Postać fikcyjna, negatywna. Rycerz krzyżacki nienawidzący Polaków (uknuł wraz z Danweldem
: e L ö we 1Rotgierem plan porwania córki Juranda). Człowiek okrutny, mściwy, pełen pychy.
Okaleczył Juranda ze Spychowa (to on rozkazał oślepić go, wyrwać mu język i odciąć dłoń),
był też katem jego córki.
Puszczony wolno przez Juranda, nie zniósł jego przebac zenia i podczas burzy odebrał sobie
życie, wieszając się na drzewie
-no von Postać historyczna, negatywna. Komtur krzyżacki, jako poseł został zaatakowany przez Zbyszka.
chtenstein Butny, dumny, mściwy, zawzięty, me daruje zniewagi, chce upokorzyć młodzieńca i domaga się
dla mego kary śmierci, m im o wstawiennictwa licznych wpływowych osób.
Ginie w bitwie pod Grunwaldem
Tematyka powieści
Sienkiew icz surow o o c e n ił Krzyżaków, przypisując im wiele ~ o'-.',-
. ✓.</., ,— / / . *
z*
negatywnych cech, takich jak: pycha, chciw ość, zakłamanie,
,LL L.“L L ' k r— <r~7 -4 -'v - -
obłuda, okrucieństwo i skłonność do stosow ania przemocy,
— ./ * • .« ; • li.» , — ... .
rozwiązłość, nieprzestrzeganie zasad religii chrześcijańskiej,
'v *"• “* *“ . . i 4 ii+A <,»<»-«.* .
której rzekom o byli krzewicielami i obrońcam i. '' n r~-‘< . -.< —■
, .o .— , W ii. '■ 7v/»
N a zasadzie kontrastu przedstawił postawę polskiego rycer

'■ " * i'Ł- - •' r.*/* -
stwa, dla którego ojczyzna była jedną z największych wartości. C/4./.U * . . . . . „ —-7- - .,4, .-A
Vrv*.
Pierwsza strona rękopisu * * , V ***** • V* ^ •«
Krzyżaków Henryka Sienkiewicza. '4u/#- ~~ł0 i.v——^ ***** f4m
rfA ,ł
• ^ ** •
: . ^ 4*.
z , ^ -a— _ — 4— - 4-«.^..
2 Powieść jest skarbnicą wiedzy na temat średniowiecznego społeczeństwa, jego warunków życia, obycza
tradycji oraz mentalności ludzi tam tego okresu. Sienkiewicz opisał uczty, polowania, stroje czy spo
leczenia ran (Maćko kurowany jest sadłem niedźwiedzim i sromem bobrowym), rozrywki, gry.
Powieść oddaje hierarchię ówczesnego społeczeństwa, które było podzielone na stany: rycerski, duchów
mieszczański i chłopski. Każdy z tych stanów m iałsw oje prawa, obowiązki i przywileje. Rycerze posiadali z:e
: chłopów, icn obowiązkiem była obrona państwa i opieka nad poddanymi. Mieszczanie zajmowali się rzem
słem i handlem, część swoich zysków odprowadzali do królewskiego skarbca. Obowiązkiem duchownych b
szerzenie i umacnianie wiary chrześcijańskiej. Każdy ze stanów kultywował swoje obycza;e.
□ O byczaje rycerskie
Najwięcej uwagi poświęcił Sienkiewicz obyczajowości rycerskiej. Jej przykłady to m.in.:

a pasowanie na rycerza (zgodnie ze zwyczajem, kandydat na rycerza klękał przed władcą, który dotykał m ie
czem jego ramienia),
n turnieje, na których popisywano się sprawnością fizyczną i zdobywano nagrody,
a pojedynki (ceremonia wyzwania na pojedynek polegała na rzuceniu rękawicy, niepodniesienie jej świadczyło
o tchórzostwie, ważna była czysta walka bez podstępów),
b ślubowanie dam ie serca (Zbyszko ślubował Danusi),
■ nietykalność posła (za jej naruszenie Zbyszko m iał zapłacić głową),
2 rycerskość wobec kobiet (np. podawanie im wody święconej przy wejściu do kościoła).
W powieści opisano też cerem onie miejskich egzekucji czy wyjątkowy, ludowy zwyczaj ratowania skazańca
(przez zarzucenie nałęczki przez zakochaną w mm dziewczynę, która deklarowała tym samym, że go poślubi
i ocalała życie wybranka: tak Danusia uratowała Zbyszka).
Ukazanymi w powieści wzorami rycerzy są postacie historyczne: Powała z Taczewa, odznaczający się niezwykłą
srą nzyczną, słynny w całej Europie Zawisza Czarny, Zyndram z Maszkowic.
Tematy, podczas omawiania których warto przywołać K rzy ża k ó w

3 ideały rycerskie
® miłość, poświęcenie
a przemiana wewnętrzna (na przykładzie postaci Juranda)
a kat i ofiara, przebaczenie
2 literatura a historia (stosunki polsko-krzyżackie, bitwa pod Grunwaldem, obraz codzienności średniowiecznej)
■ funkcje literatury (tu: podnoszenie narodu na duchu)
80. H enryk Sienkiewicz - Potop 309
80. Henryk Sienkiewicz - P o t o p
Geneza i tem atyka P o t o p u

1700 1800 1900
1886 - w ydanie Potopu
a D ruga cześć Trylogii obejm ującej utwory: Ogniem i mieczem, Potop , Pan Wołodyjowski.
■ Pow ieść ukazywała się w odcinkach w krakowskim „Czasie", warszawskim „S ło w ie " i wielkopolskim „Dzienniku
Pozn ań skim " od grudnia 1884 r. d o września 1886 r.; później nastąpiło w ydanie książkowe. Jednocześnie
poznaw ali ją czytelnicy wszystkich trzech zaborów, którzy bardzo żyw o reagowali na rozwój akcji,
s Intencją Sienkiew icza było:
- skłonienie rodaków d o poszukiwania tożsam ości narodowej w czasach chlubnej przeszłości - przypom inanie
o istnieniu Polski i wielkości Polaków,
- ukazanie, źe istnieje w yjście naw et z najtragiczniejszej sytuacji dziejowej („pokrzepienie serc").
O N a jw a ż n ie js z e in fo r m a c je o u tw o rz e
- Rodzaj literacki: epika.

□ G atunek: p o w ieść historyczna (cho ć m ożna w niej wskazać cechy rom ansu, baśni, a nawet w esternu).
Z a sto so w an a przez Sienkiew icza technika o p isó w przypom ina w spółczesne filmy sensacyjne. Charakterystycz
ne są m otywy: porw ań, ucieczek, przebrań, pojedynków, tajem niczych zdarzeń, nagłych katastrof i ratunków,
zawieszania w ątków w m o m e n cie największych napięć.
o Czas akcji: 1655-1656 (określony w ydarzeniam i historycznym i - najazd S z w e d ó w na Polskę).

e M ie jsce akcji: teren praw ie całej Rzeczypospolitej. Poza nazw am i krain geograficznych (np. M azow sza,
Wielkopolski, M ałopolski, Prus Królewskich i Prus Książęcych, Rusi, Litwy, Ż m ud zi, Polesia, Śląska) pojawiają
się nazw y zarów no dużych m iast, m ajątków ziem skich, jak i pól bitewnych (m .m . Częstochowy, Warszawy,
Z a m o ścia , Lwowa, Sulejow a, Lubicza, Kiejdan, Upity, Janow a, U jścia, W arki),
a Tytuł: odnosi się do ukazanego w powieści najazdu Szwedów, określanego tym m ian em z pow odu szybko
ści, z jaką w róg zajm o w ał polskie ziem ie. M o ż e być też odczytyw any ja<o o d w o łan ie d o biblijnego potopu:
sym bol kary za egoizm i prywatę polskiej szlachty.
O T e m a ty k a
a Najazd Szwedów' na Polskę w X V II w. Ponieważ Sienkiewi

czowi zależało na „pokrzepieniu serc", eksponuje niektó
re fakty (zwłaszcza zwycięstwa Polaków), a inne pomija.
Szczególne znaczenie m a w powieści obrona Jasnej Góry,
która w rzeczywistości nie była aż tak istotna dla przebiegu
walki. W ten sposób pisarz dokonuje sakralizacji wojny,
która toczy się v/obronie nie tylko ojczyzny, lecz także wiary
(Szwedzi byli w większości protestantami).
3 Obraz polskiej magnaterii, arystokracji i szlachty - z jednej
strony ofiarnie walczącej w obronie napadniętej ojczyzny,
z drugiej zaś wchodzącej w układ z wrogiem, sprzedającej
własną ojczyznę. W utworze Sienkiewicza zdrajcy ponoszą Kadr z filmu Potop, reż. )erzy Hoffman, 1974
klęskę - chyba że odkupili swoje błędy (jak Kmicic). Powieść
pokazywała współczesnym czytelnikom, źe Polska może się W roli Andrzeja Kmicica wystąpił Daniel Olbrychski.
odrodzić, jeśli naród pojona swoje wady i się zjednoczy, Zagrał on we wszystkich trzech częściach Trylogii
nakręconych przez lerzego Hoffmana: w Panu
a Kultura sarmacka: język, portrety Sarmatów, opisy sarmac
Wołodyjowskim Azję, w Potopie Kmicica, a w Ogniem
kich obyczajów (np. uczt i kuligów'), strojów (pasów' słuc- i mieczem (zrealizowanym, z powodów politycznych,
kich, kontuszy), broni (szabli, buzdyganów, buław). najpóźniej, mimo że to pierwsza część Trylogii) - Tuhaj-
b H isto ria zdrady ojczyzny przez Radziwiłłów, -Beja. Obsada Potopu wywołała narodową debatę
- na tamach prasy dyskutowano, kto powinien zagrać
a H isto ria Andrzeja K m icica oraz jego w ew nętrzna prze Kmicica, a kto jego ukochaną Oleńkę. Film był w 1974 r.
m iana. nominowany do Oscara.
310 X . LEK TU R Y 2 G W IAZD KĄ
■ ' ■
Bohaterow ie
■ Po w ieść historyczna Sienkiew icza łączy postaci historyczne (którym często dodaje now ych rysów) z bcha-
teram i fikcyjnymi, ukazanym i na tle epoki.
■ Niektórzy bohaterow ie, np. Zagłoba czy W ołodyjow ski w ystępują w e wszystkich częściach Trylogii
■ Sienkiew icz w yraźnie dzieli bohaterów na pozytywnych i negatywnych.
° Konstrukcja losów głów nego bohatera - Andrzeja Km icica oparta na jego przem ianie (to postać dynam iczna
przypom inająca oohatera rom antycznego).
U P o sta cie historyczne
Janusz Radziwiłł
* Książę, wojewoda wileński i hetman wielki litewski, wyznawca kalwinizmu.
Postać negatywna. Wcielenie zła, zdrajca, który zaprzedał Litwę Szwedom, egoistyczny m a
gnat pragnący korony, zaślepiony dumą i ambicją, przekonujący siebie i innych, że działa dla
dobra ojczyzny. Kłamca (np. okłamuje Kmicica, że ocali jego przyjaciół, a naprawdę skazuje
ich na śmierć; namawia Kmicica do zdrady, przekonując go. że dąży do wybawienia ojczyzny).
Umiera w osamotnieniu.
Bogusław Radziwiłł
Postać negatywna. Książę koniuszy litewski, brat Janusza Radziwiłła, zdrajca pragnący jedy-
me własnych korzyści a swojego dobra, z czym me kr/je się przed Kmicicem.
Sprawny w sztuce wojennej rycerz, miłośnik kom, ubierający się z cudzoziemska, z przesad-
ną wyszukaną elegancją.
Uwodziciel, bawidamek, kłamca (np. aby uwieść Oleńkę, planował nieważny w świetle
prawa kanonicznego ślub).
Stefan Czarniecki
Hetm an polny koronny, świetny i dzielny żołnierz, wzór wodza, patriota.
Jan Kazimierz Syn Zygmunta III Wazy, król Polski w latach 1648-1668.
Człowiek religijny, oddany krajowi, choć niekiedy zbyt słaby, by oprzeć się wrogom
Inne postaci historyczne to np.:
■ M aria Ludwika - żona Jan a Kazim ierza, królowa,

s Karo! X G u s ta w - król Szwecji od 1654 r.,
a przeor Augustyn Kordecki - paulin, przeor Jasnej
G ó ry v/ czasie oblężenia klasztoru przez Szwedów,
a Jerzy Lubom irski - m arszałek wielki, hetm an polny
koronny, uczestn ik w alk ze S z w e d a m i i M oskw ą,
w 1664 r. skazany na b an icję, in icja to r rokoszu,
przeciwnik reform Ja n a Kazimierza,
a Krzysztof Opaliński - w ojew oda poznański, skapitu
lował pod Ujściem , oddając Szwedom Wielkopolską,
■ H ieron im Radziejowski - podkanclerz koronny, w y
pędzony z Polski p o zatargu z królem ; n a m a w ia ł Kadr z filmu Potop, reż. Jerzy Hoffman, 1974
Karola G u s ta w a d o przejęcia tron u w Po lsce; po
„p o to p ie " ułaskawiony. Słynna scena pojedynku Andrzeja Kmicica z Michałem
Wołodyjowskim.
□ P o sta cie fikcyjne
Andrzej Kmicic Główny bohater powieści. Chorąży orszański.

(przez pewien
czas pod ^ k T o to ie rz ^ ’ ° dwaŻny' honorowy' awaniurnik’ -gorączka", lojalny w przyjaźni, dobry i bohater-
przybranym
nazwiskiem Bohater dynamiczny, przechodzi wewnętrzną przemianę. Początkowo to awanturnik, zawadia-
Babinicz) ka, rozpustnik, choć dobry żołnierz. Za sprawą Radziwiłła staje się zdrajcą,
ale uświadomiwszy sobie swoje błędy (oczy nieświadomie otwiera mu książę Bogusław, przed
stawiający racje Radziwiłłów), pod przybranym nazwiskiem Babinicza odkupuje winy m.’in iako
obrońca jasnogórskiego klasztoru.
Wielokrotnie ranny w walkach. Om al nie ginie, niszcząc szwedzkie działo. Jest torturowany przez
Kuklinowskiego. W zasadzce w Pieninach osłania króla własną piersią.
» Zrehabilitowany przez władcę, odzyskuje przychylność ukochanej Oleńki
80. Henryk Sienkiew icz - Potop 311
Aleksandra - Wnuczka Uerakliusza Billewicza, ukochana Kmicica, zapisana mu w testamencie dziadka.

Billewiczówna Skromna, piękna panna, patriotka, o silnym charakterze (nie boi się kompanów Kmicica i potra
(Oleńka) fi nim i rządzić, nie ulega zalotom księcia).
Zakochana w Kmicicu, a.'e rozczarowana jego awanturami, a potem zdruzgotana zdradą ojczy
zny, nosi się z zamiarem pójścia do klasztoru.
Po rehabilitacji Kmicica wybacza mu wszystkie winy i zostaje jego żoną.
Jerzy Michał Pułkownik chorągwi laudańskiej, z powodu wzrostu zwany m ałym rycerzem.
Wołodyjowski Świetny żołnierz i dowódca, wierny przyjaciel, odważny, karny, uczynny, uczciwy, czuły na
wdzięki kobiece.
Onufry Zagłoba Przyjaciel Wołodyjowskiego, szlachcic, żołnierz, kochający uczty i m ocne trunki, orator, dusza
towarzystwa.
: Chwalipięta, opowiada o dzielnych czynach, a w rzeczywistości bywa tchórzliwy.
• Dowcipny, rubaszny, sprytny, słynie z forteli, sprawdza się w sytuacjach kryzysowych, np. gdy zwodząc
dowódcę straży Rocha Kowalskiego, ratuje siebie, Wołodyjowskiego i przyjaciół przeć śmiercią.
E Język powieści
■ Z aw iera archaizację (stylizację arch aiczn ą). Jej elem en ty w ystępują zarów no w języku postaci, jak i w yp o
w iedziach narratora.
h Sp o só b m ó w ie n ia Ja n a O n u freg o Zagłoby m a w ie le w sp óln ego ze stylem barokow ego gaw ędziarza Jana
Chryzostom a Paska, którego pam iętniki były inspiracją dla Sienkiewicza,
a Język powieści jest bogaty i zróżnicowany. W ystęp u ją w nim zarów no elem enty patetycznych przem ów ień,
jak i rubaszne dow cipy i frazy żołnierskie („n ie ch m nie kule biją'’). Pojaw ia się także charakterystyczna ma-
karonizacja języka - przeplatanie sform ułow ań polskich łaciń sk im i (np. exemplum).
a Narracja jest trzecioosobowa, prowadzona z różnych perspektyw. Narrator występuje jako: kronikarz, autor staroszla-
checkiego pamiętnika czy herbarza, historyk oceniający z dystansu dawne czasy, narrator opowieści przygodowej.
El Znaczenie Potopu
a Pow ieść utrwaliła raczej pozytywny obraz sarm atyzm u. Ukształtowała m odel polskości i patriotyzmu, z którym
utożsam iało się w ielu Polaków (np. liczne p se u c o n im y konspiracyjne podczas II w o jn y św iatow ej p ocho
dziły z Trylogii) i przeciw którem u także się buntow ano (np. G o m b ro w icz w Dziennikach i Trans-Atiantyku).
s Utw ór zawiera wiele obrazowych scen, które utrwaliły się w świadomości polskich czytelników, m.in. obrona jasnej Góry.
E W naszej ś w ia d o m o ś ci językow ej fu n k cjo n u je też m etafo ra Polski jako kawałka sukna, który w ydzierają
sobie wszyscy, ch cąc jak największą część w yrw ać dla siebie (przenośni tej użył książę Bogusław, tłum acząc
Km icicow i postęp ow anie Radziw iłłów ).
® N iektóre w ypow iedzi bohaterów utrw aliły się w św iad o m ości językowej Polaków (np. „Ja m to nie chwalący
się spraw ił” ) i zainspiro w ały np. tw ó rcó w reklam („O c ie c , p ra ć?” ). Po w ieść skrzy się h u m o rem , szczególnie
w pam iętnych scenach z udziałem Zagłoby.
B Książka częściow o ocaliła język epoki utrwalony w daw nych listach i gaw ędach szlacheckich (Sienkiewicza
in sp iro w ały Pam iętniki Paska).
□ Tematy, podczas omawiania których warto przywołać Potop

b ojczyzna, obraz społeczeństw a polskiego
n w ojna (na przykładzie potopu szwedzkiego)
e przem iana bohatera (na przykładzie Km icica)
□ zdrada (na przykładzie K m icica i Radziwiłłów)
□ m iłość (K m icic i O leńka)
e kobieta (n a przykładzie O leńki)
b rycerz
s sarm atyzrn, kultura szlachecka (szlacheckie słow o, pojedynek, pojęcie honoru)
b stereotypy (Polaka i katolika, kobiety, mężczyzny-rycerza, w odza)
e literatura a historia (potop szwedzki, obraz X V II w.), funkcja literatury („ku pokrzepieniu serc")
81. Stanisław Wyspiański - W e s e l e
l_ Stanisław Wyspiański (1869-1907)

- człowiek i pisarz
■ Twórca związany z Krakowem,
a W sz e ch stro n n y artysta: d ram ato p isarz ( Wesele,
Wyzwolenie, Noc listopadowa, V/arszawianka), p o
eta, malarz (Autoportret, Dziewczynka z wazonem
z kwiatam i, Chochoły Planty nocą, M acierzyń
stwo), witrażysta (Stań się!), architekt.
h Teoretyk i reformator teatru. M a rz y ło stworzeniu
„teatru o g ro m n eg o ” - prawdziwej świątyń: sztu- ■
ki, dzieła łącz ąceg o poezję, m alarstw o, muzykę
ze światłem , gestem i m im iką aktora o wym iarze j
symbolicznym.
0 Aktywność artystyczna Wyspiańskiego była bardzo
rozległa: projektow ał nawet m eble i kandydow ał
(bez powodzenia) na dyrektora teatru. Na sztukę,
także użytkową, patrzył całościow o, dlatego np.
projektował również ram y swoich obrazów, które
traktował jako integralną część dzieła. I
= M ieszane uczucia wśród przyjaciół w y w o ła ł jego Stanisław Wyspiański, Autoportret, 1902
związek i małżeństwo ze służącą, chłopką z pocho
dzenia Teodorą Teofilą Pytko, m im o że w kręgach artystycznych były wówczas modne związki z kobietami z ludu.
2 Wyspiański wcześnie zaczął chorować. To, jak zm ieniał się jego wyniszczony organizm, pokazują autoportrety.
U m arł m łodo, przez ostatnie lata żył i tworzył, przeczuwając śm ierć. Znalazło to odzwierciedlenie w jego
malarskiej twórczości.
Geneza i tematyka Wesela
1700 1800 1900

a Polski
M
1901 - wydanie Wesela
■ Inspiracja: w esele Lucjana Rydla - inteligenta, poety - z chłopką, Jadw igą Mikołaj czy kówną, które odbyło
s:ę 20 listopada 1900 r. (efekt chłopomanii, ludomanii, fascynacji inteligentów życiem prostego ludu, czego
wyrazem bywały wła śnie małżeństwa inteligentów z chłopkam i), i w którym uczestniczył Wyspiański.
. e Czas akcji: listopad 1900 r.
■ Miejsce: dom w podkrakowskich Rronowicach należący do W łodzim ierza Tetmajera (Gospodarz),
c Gatunek: dram at (symboliczny, modernistyczny).
Tadeusz Boy-Żeleński, także uczestnik wesela, w swojej Plotce o „Weselu" Wyspiańskiego wspom inał, źe sztuka
Wyspiańskiego wywołała towarzyski skandal w ówczesnym konserwatywnym, mieszczańskim Krakowie. Niektóre
nazwiska na afiszach zamazywano, by uniknąć towarzyskich problemów.
- Kompozycja: utwór składa się z trzech aktów o różnym charakterze.
- Akt I - realistyczny i satyryczny,
- A k t II - wizyjno-symboliczny, fantastyczny i oniryczny,
- A k t III - łączący realizm z wizyj.nością i fantastyką; bywa określany m ianem dram atu narodowego, ponieważ
przeważa w nim tem at walki o w olność ojczyzny.
81. S ta n is ła w W ysp iań sk i - W esele 313
l Bohaterowie
P ie rw o w z o ra m i p o staci z d ra m a tu W y s p ia ń sk ie g o są w e s e ln i g o ście: ze stro n y P an a M ło d e g o - inteligenci,
a ze stro ny P an n y M ło d e j - ch ło p i. j
□ In te lig e n c ja
■ Pan M łody - Lu cjan Rydel, poeta, d ram atu rg . Przyjaciel S ta n isła w a W y s p ia ń s k ie g o jeszcze z cz a só w g im n a
zjalnych. W y ś m ie w a n y cz ęsto z p o w o d u gadu lstw a.
s Gospodarz - W ło d z im ie rz Tetm ajer, m alarz, p rzyro d ni brat p o ety K azim ierza Przerwy-Tetm ajera, działacz
polityczny. W 1890 r. o ż e n ił się z ch ło p k ą i z a m iesz k a ł w B ro n o w ica ch .
■ Dziennikarz R u d o lf S ta rz c w s k i, d z ie n n ik arz , d z iałacz polityczny, re d a k to r d z ie n n ik a „C z a s ”, b ęd ąceg o
o rg a n e m k o n serw atystów (tzw. stańczyków )
■ Poeta - Kazim ierz Przerwa-Tetmajer, przyrodni brat W ło d z im ie rz a (G o s p o d a rz a ), najsłynniejszy poeta M łodej
Polski, d ekad en t, skand alista, u lu b ie n ie c kobiet.
s Haneczka - A n n a R yd ló w n a, sz esn a sto letn ia w ó w c z a s siostra Lu cjan a Rydla.
■ Nos - T a d e u sz N o sk o w sk i, m a la rz i grafik. Z a w a rte w d ra m a c ie w y p o w ie d z i N o s a p rz y p o m in a ją jed nak
bardziej p oglądy S ta n is ła w a Przybyszew skiego.
■ Radczyni - A n to n in a D o m a ń sk a , ciotka Lu cjan a Rydla, działaczka sp o łeczn a, także autorka p o w ie ści h is to
rycznych dla m ło d z ież y (m .in . H istorii żółtej ciżem ki).
0 M aryna - M a ria Pareńska, córka w yb itn eg o lekarza, piękna, w ykształco na i oczytana,
n Zosia - Z o fia Pareń sk a, m ło d sz a sio stra M aryny, p óźniej żo n a Tadeusza Boya-Żeleńskiego.
O M ie s z k a ń c y w si
■ P a n n a M ło d a Ja d w ig a M ikołajczyków na, n ajm ło d sz a z trzech sió s tr (w ó w cz a s s ie d e m n a s to le tn ia ). W rze
czyw isto ści n ieśm iała i delikatna.
a Gospodyni - A n n a T e tm a je ro w a , żo n a W ło d z im ie rz a T etm ajera, n a jstarsz a s io s tra P a n n y M ło d e j. P e łn a
rozsądku i sw oistej chłopskiej m ąd ro ści.
□ Czepiec - Błażej C zepiec, b ogaty ch ło p z B ro n o w ie , d ziałacz polityczny,
a Jasiek - Ja n M ikołajczyk, b rat P a n n y M ło d e j i drużba na jej w eselu .
a Klimina - A n n a K lim in a, g o sp o d yn i z B ro n o w ie , w d o w a . ’
c M arysia - M a ria Susuł, trzecia z sióstr Mikołajczykowi en, zaręczona z m alarzem Ludwikiem de Laveaux, który
zm arł na gruźlicę. Wyszła za m ąż za gospodarza z Bronowie, Wojciecha Susuła (w dram acie występuje jako Wojtek),
s Ojciec - Jacek M ikołajczyk, g o sp o d a rz z B ro n o w ie , ojciec P an n y M ło d ej.
a Rachela - Józefa (Pe p a) Singer, córka karczm arza z Bronow ie. Inteligentna, oczytana, przyjaźniła się artystam i
zg ro m ad zo n ym i w o k ó ł W ło d z im ie rz a Tetm ajera. P o p rem ierze u tw o ru W y s p ia ń s k ie g o z a cz ę ła n a ślad o w ać
w życiu literacką R ach elę, c o b ud ziło o stry sp rz eciw jej o jca (Ż yd w Weselu).
■■■ ■■■ — — — . — — .. ■ ■■■ — - ■ . .. ■»
□ Relacje między chłopami a inteligencją

W I akcie b o h atero w ie p o ch o d zący z różnych sta n ó w
ro zm aw ia ją ze so b ą w parach, np. D ziennikarz i C z e
piec, Radczyni i K lim in a, Pan M ło d y i P a n n a M ło d a .
Różnią ich św iatopogląd, kultura i obyczaje. Inteligenci
nie ro z u m ie ją życia n a w si:
s D zienn ikarz z lek cew aż en iem traktuje z a in te re s o

w a n ie c h ło p ó w polityką.
■ R ad cz yn i nie w ie, kiedy należy o b s ie w a ć pole,
■ P a n u M ło d e m u w ydaje się, że jeśli nie będzie n o s ił
bielizny lub p o ślu b i chłop kę, to s ta n ie się taki jak
Daniel Olbrychski jako Pan Miody i Ewa Ziętek jako Panna
in n i m ieszk ań cy B ro n o w ie . Młoda w filmie Andrzeja W ajdy Wesele, 1972
N a przykładzie P a n a M ło d e g o W ysp iań sk i o śm iesza
zewnętrzne przejawy chłopom anii. Atakuje rzekomy soli- W akcie I chłopi zostali ukazani jako patrioci, cechujący się
zapałem do walki (Czepiec wspomina ich udział w insurekcji
dryzm inteligencko-chłopski, w który wierzy Lucjan Rydel.
kościuszkowskiej), są mocni i zdrowi. Gospodarz ceni ich
Kpi z pow ierzchow nej fascynacji ludem , która nie idzie za rozwagę i pobożność, wierzy w ich siłę, mówiąc: „A bo
w parze z rozum ieniem prawdziwych problem ów wsi. chłop i ma coś z Piasta [...] Chłop potęgą jest i basta”.
□ „Co się komu w duszy gra”

O O so b y d ra m a tu
Rachela, zafascynowana magią rozświetlonej i roztańczonej chaty bronowickiej, namawia Państwa Młodych, by
zaproś:!: na wesele chochoła. W raz z nim w II akcie przybywają zjawy, które rozmawiają z uczestnikami wesela.
Wyspiański przedstawił je jako osoby dramatu - zjawy uosabiają konkretne potrzeby, przeżycia, lęki, słabości
uczestników uroczystości (zgodnie ze zapowiedzią Chochoła: „Co się komu w duszy gra, / co kto w swoich
widzi snach"). Jednocześnie widać ścisły związek zjaw ze sprawami narodowymi.
Chochoł Pierwsze z widm, ukazuje się Isi, córce Gospodarzy. Wiecheć słomy, którym okrywa sie rośliny
(np. róże) na zimę.
Może być symbolem ograniczenia, zniewolenia, martwoty, ale także ochrony, nadziei na odrodzenie
się (być może narocu)
Widmo Malarz Ludwik de l.aveaux, przedwcześnie zmarły za granicą na gruźlicę ukochany Marysi.
Dziewczyna - mimo że jest mężatką - nie potrafi o mm zapomnieć. Postać symbolizuje jej
wewnętrzny dramat: dziewczyna zazdrości siostrom, że jej los okazał się inny (wyszła za chłopa),
tęskni za dawnym narzeczonym, ale jednocześnie n;e chce żyć przeszłością
Stańczyk Nadworny błazen Jagiellonów, znany m.in. z mądrości politycznej.

Ukazuje się Dziennikarzowi, który głos: poglądy konserwatywne (charakterystyczne dla ugrupowania
stańczyków): zachęca do ugodowej polityki w stosunku do zaborców, przyczynę upadku kraju widzi
tylko w wadach Polaków.
Stańczyk wyśmiewa branie odpowiedzialności za winy poprzednich pokoleń i czekanie na nieszczę
ście. które zjednoczyłoby naród. Wręcza Dziennikarzowi laskę błazeńską („Masz tu kaduceusz
polski, / mąć nim wodę, mąć”).
Zjawa symbolizuje rozterki bohatera, który nie jest pewien, czy dobrze robi usypiając naród, zniechę
cając go co walki
ł— —...... — ^—4
Rycerz Zawisza Czarny, ideał rycerza, bohater m.in. spod Grunwaldu.
Ukazuje się Poecie i przypomina mu chwalebną przeszłość Polaków.
Zjawa symbolizuje szansę na odrodzenie ojczyzny, a także wyraża tęsknotę Poety za wielkością,
mocą i chwałą narodową. Bohater chciałby być wieszczem, a nie dekadentem
Hetman Franciszek Ksawery Branicki, zdrajca opłacany przez carycę Katarzynę II, jeden z twórców konfedera
cji targowickiej.
■ Ukazuje się Panu Młodemu i uświadamia mu. że żeniąc się z chłopką, zdradził stan szlachecki:
„Czepiłeś się chamskiej dziewki?!"
Ujawnia rozterki Pana Młodego, który me jest pewien, czy dobrze zrobił, ulegając ludomanii i żeniąc
się z chłopką
»■
■■
■■
■■ ■ ■—— i
Upiór Jakub Szela, przywódca sprowokowanego przez zaborcę powstania chłopskiego, z powodu okrucień
stwa nazywanego rzezią galicyjską.
Ukazuje się Dziadowi, starcowi, który przed laty uczestniczył w rabacji.
Jest znakiem braku wiaty w braterstwo panów i chłopów - nie może być mowy o jedności, bo dawne
krzywdy nie zostały jeszcze zapomniane
Wernyhora Legendarny wróżbita ukraiński z XVIII w., postać z obrazu Jana Matejki, wiszącego nad biurkiem
Gospodarza. Zwolennik porozumienia między warstwami społecznymi.
Ukazuje się w omrycznej scenerii właśnie Włodzimierzowi Tetmajerowi. Różni się od pozostałych
zjaw: widzi go więcej osób. pozostawia po sobie złotą podkowę i złoty róg.
Wyraża marzenie Gospodarza o walce narodowowyzwoleńczej; oznacza zmianę, powstanie, wolność
——— .--------------------------- ----- _ __
Artur Młodnicki jako Wernyhora

w filmie Andrzeja Wajdy, 1972
Wernyhora zostawia Gospodarzowi symbol władzy,

czyli złoty róg. Zadęcie w niego ma porwać do walki
zjednoczoną brać inteligencko-chłopską: „Waszmość rękę
miej szczęśliwą: / Daję Waści złoty róg. (...) / Na jego w
rycerzy głos / spotężni się duch, / Podejmie Los!".
j | j c,
81. S ta n is ła w W ysp iań ski - W esele 315
T te T O Ó O W y
W III akcie m ilknie w e se ln a m uzyka, a bohaterow ie, z a m iast się baw ić, zaczynają organizow ać zbrojne p o w sta
nie. jed nak G o sp o d a rz m e p od ejm u je m isji w yznaczonej m u przez W ernyhorę. Pow ierza złoty róg i zadanie
zw ołania ludzi jaśkow i.
U zb ro jo n y w kosy lud zbiera się na rozkaz: „C ałe pole pod Krakow em / o d tych kosisków się roi". Jedn ak jasiek,
schylając się p o „czap kę z piór", gubi róg. a bez jego dźwięku ludzie n:e zaczną walczyć. B o h ate r zaprzep aścił
sp raw ę i o d d a ł się w ręce ch o ch o ła. Ten, p rzyśp iew u jąc zg rom ad zo n ym : „M ia łe ś ch am ie złoty ró g ”, sprawia,
źe ci pogrążają się w hipnotycznym , m o n o to n n y m tańcu.
0 O c e n a p o ls k ie g o s p o łe c z e ń s tw a
W y s p ia ń s k i pokazuje, że polskie s p o łe c z e ń s tw o nie

jest gotowe d o podjęcia walki. Cechują je bezm yślność
1brak odpow iedzialność:. W ażniejsze od walki okazały
się pryw ata (sy m b o liz o w a n a przez p rzyw iązan ie do
rzeczy m ało istotnych, takich jak „czapka z p ió r") i roz
targn ienie (z ag u b ien ie najw ażniejszego p rzed m io tu
- p od aro w an eg o przez W e rn yh o rę złotego rogu).
C h ło p i m ają w sobie siłę i ch ę ć walki, aie brakuje im

przywódcy. Krakow skim inteligentom , którzy m ogliby
p o p ro w ad z ić chłopów ' d o p o w sta n ia, brakuje ch ary
zmy. N ie potrafią wykorzystać zapału chłopów, nie w y
kazuj ą się o d p o w ied zialn o ścią (o d d an ie rogu Jaśkowi
prze z G o sp o d a rz a ). U ciekają od życia w św iat poezji,
na w ie ś przybywają jed yn ie dla rozrywki, nie dorośli
d o roli przywódców.
Scena z inscenizacji Wesela w Teatrze

Telewizji, w reżyserii Lidii Zamków,
1971 Uzbrojeni chłopi w oczekiwaniu
na znak ze strony inteligencji:
„jakby przyszło co do czego, / wisz
pon, to my są gotowi". Pozbawieni
własnych przywódców, upatrują ich
w inteligentach.
□ M it y n a ro d o w e w W eselu
W ysp iań sk i rozlicza się w d ra m a cie z zakorzenionym i w św iad o m o ści Polakó w m itam i narodow ym i, takim i jak:
3 m it chłopa-Piasta i chłopa-kosyniera, w alczącego o w o ln ość,
° m it w si jako arkadii,
n m it inteligencji jako najważniejszej reprezentantki narodu i przew odzącej m u elity,

B m it jed no ści narodow ej.
- Sym bole w dram acie W yspiańskiego

- Chata bronow icka sym b ol Polski jako naro d u - skłóconego, rozdartego, w którym każda grupa żyje o d
dzielnie, a do jed no ści trzeba jeszcze d orosnąć.
Z ło ty róg - sym bol d uch ow ej siły naro d u , zjednoczenia, zd o ln o ści d o czynu.
£ Złota podkow a - sym bol szczęścia (być m oże o d łożo neg o na później G o sp o d y n i ch o w a ją d o skrzyni).
B Czapka z paw im i pióram i - sym bol próżności, egoizm u, przedkładania w łasnej korzyści nad spraw ę narodową.
2 Lunatyczny tan iec sym bol apatii, niezdolności d o czynu, n iem o żn o ść zerwania z ograniczeniam i. Jest to ta
n iec w zam kniętym kole, co m o ż e oznaczać, że Polacy me potrafią się pozbyć różnego rodzaju kom pleksów
i m itów , które m ają sw o je źró cło w przeszłości, w c ią ż pow tarzają stare błędy.
316 X. LEKTURY 2 GWIAZDKĄ
Znaczenie Wesela
c lo dram at narodowy, w którym doskorale uchwycono istotne wady i problemy Polaków.
e Dziś o ważnych utworach pokazujących polskie społeczeństwo i podejm ujących problematykę narodową
mówi się „drugie Wesele", „w spółczesne Wesele", co świadczy o randze dram atu Wyspiańskiego.
■ Dram at nie schodzi z teatralnych afiszy. Zainspirow ał twórców wielu wybitnych spektakli, a także reżyserów
film owych do wykorzystywania motywu w esela jako pretekstu do pokazania stanu społeczeństwa (sceny
weselne pozwalają na zderzenie punktów widzenia racji ludzi z różnych klas społecznych - przykład: film
Wesele w reż. Wojciecha Sm arzowskiego).
o Z Wesela pochodzą słynne symbole, takie jak chochoł, chocholi taniec, złoty róg, niektóre z tych motywów
pojawiają się w innych tekstach literackich, np. złoty róg w Rocie M arii Konopnickiej.
B Z dram atu pochodzi wiele cytatów, które funkcjonują w polszczyźnie, np. „M iałeś, cham ie, złoty róg (...) /
O s ta ł ci sie ino sznur" (Chochoł).
□ Słyn n e cytaty z W esela

s „W yście sobie, a m y sobie
Każden sobie rzepkę skrobie" (Radczyr.r
E „trza być w butach na w eselu” (Panna M łoda)
b „a to Polska w łaśnie” (Poeta)
B „C o się w duszy komu gra,

co kto w swoich widzi snach" (Chochoł)
n „tak by się nam serce śm iało

do ogromnych, wielkich rzeczy,
a tu pospolitość skrzeczy” (Poeta)
c „N ie c h na całym świecie wojna, S ta n isła w W yspiański. C hochoły, 1898

byle polska w ieś zaciszna,
byle polska wieś spokojna" (Dziennikarz) W W eselu można zauważyć liczne naw iązania do
m alarstw a. Inspiracją dla W yspiańskiego b yły m .in.
b „Sam i swoi, polska szopa, dzieła )ana M atejki ( W e rn yh o ra , Stańczyk, Kościuszko pod
I ja z chłopa, i wy z chłop a" (Ksiądz) R a cła w ica m i) i Jacka M alczew skiego (B łę d n e ko ło ). 0 tym.
że a u to r dram atu jest m alarzem , świadczą już didaskalia
b „Chopin gdyby jeszcze żył, rozpoczynające W esele: „N o c listopadow a; w chacie
toby p ił" (N os) w św ietlicy. Izba w yb ielo n a siw o, praw ie błękitna, jednym
szaraw ym tonem półbłękitu obejm ująca i sprzęty, i ludzi,
b „Polska to jest wielka rzecz" (Poeta) którzy się przez nią przesuną".
□ Tematy, podczas omawiania których warto przywołać Wesele

- ojczyzna, obraz narodu polskiego: chłopi, m ieszczaństwo, inteligencja, niezrozumienie
51 wieś, chłopi, ludowość
e ślub, weseie, uczta, taniec
0 walka, konflikt, rewolucja, powstanie narodowe
E synteza sztuk (poezja, muzyka, m alarstwo, taniec)
n literatura a historia (np. m otyw rabacji galicyjskiej, aluzje do powstania kościuszkowskiego postaci Szeli,
Zawiszy Czarnego, Stańczyka i wielu innych)
a artysta, poeta, poezja
b sen, marzenie, wizja, duchy, upiory
n sym bole i symbolika (chochoł, róża, złoty róg, złota podkowa, czapka z piór)
■ związki między literaturą a m alarstwem (m otywy chochoła i błędnego koła, Stańczyka z obrazu Matejki)
•więcej na WWW.ZDASZ.TO
82. W ito ld G om brow icz - Ferd yd u rke 317
82. Witold Gombrowicz - F e r d y d u r k e
_ j W ito ld Gom browicz (1904-1969) - człowiek i pisarz

® P o w ie ścio p isarz , d ra m a tu rg , e seista; d e b iu to w a ł zb io rem o p o w ia d a ń P a
m iętnik z okresu dojrzewania (1933).
a W 1939 r. o p u ś c ił Polskę i p o p ły n ą ł d o Argentyny. G d y w e w rz e ś n iu w y
b u ch ła w o jn a , zd ecydo w ał, że p o z o stan ie za granicą. D o 1963 r. m ie sz k a ł
w B u e n o s A ire s (z a ra b ia ł m.m. jako urzędnik bankowy), a p o d k o n ie c życia
o s ie d lił się w e Francji w V e n c e , n ied aleko N ice i.
^ Przez w ie le lat fu n k cjo n o w a ł jako p isarz em igracyjny, w P o ls c e jeg o książki
n ie b yły w y d a w a n e , m e w y s ta w ia n o też sztuk a rtysty (n ie g o d z ił się na
in g eren cje cen z u ry).
■ A u to r takich utw orów , jak: Ferdydurke, Trans-Atlantyk, Ślub, Iw ona, księż
niczka Burgunda, O peretka, Dzienniki. d 1
■ K a n d y d a t d o Literackiej N a g ro d y N o b la w 1968 r.
b je d e n z o ryg in aln iejszych pisarzy polskich.
i i
Geneza i tematyka Ferdydurke
Dwudziestolecie
1800 1900 m iędzywojenne 2000
1937 - w yd an ie Ferdydurke
U tw ó r m ia ł być od p o w ied zią na zarzuty krytyków po publikacji debiutanckiego Pam iętnika z okresu dojrzewania.
T ytu ł: z d an ie m cz ęści b ad acz y sło w o Ferdyd urke to n eo lo g izm stw o rz o n y przez G o m b ro w ic z a , p o z b a w io
ny k o n k retn eg o z n a c z e n ia . In n i kojarzą je z b o h a te re m p o w ie ś c i S in c la ire ’a L e w is a B ab b itt. B o h a te r ten
- Freddy Durkee - podobnie jak józio z powieści G o m b ro w icza - zo stał ponow nie w rzucony w św iat dzieciństwa.
G atu n ek : p o w ie ś ć a w a n g a rd o w a, m ie jsc a m i p am ię tn ik , p o w ie ś ć eg zysten cjalna, p o w iastka filozoficzna.
Józio Kow alski - g łó w n y bohater

^ Po sta ć tru d n a d o jed noznacznego określenia: to jed no cześnie trzydziesto
letni pisarz i p iętn asto letn i u cz eń g im n a z ju m . Jó z ia nie d a się sch a ra k te
ryzow ać przez jeg o role sp o łecz n e. B o h a te r łą cz y d o ro s ło ś ć z d ręczącym
p o cz u cie m n ied o jrz ało ści. Pod w ie lo m a w z g lę d a m i p rz yp o m in a s a m e g o
autora.
W kreacji Józia m o żn a w skazać w ieie p od o bień stw d o sam e g o G o m b ro w icza.
B o h a te r także je st p isa rz e m i w y d a ł jako trzydziestolatek u tw ó r Pam iętnik
z okresu dojrzewania, który z o sta ł źle przyjęty. P o w ie ść Ferdydurke p oczątko
w o m iała być zresztą o d p o w ied z ią na b ezpo d staw n e z d an ie m G o m b ro w icz a
zarzu ty krytyków. W w yp o w ie d z ia ch Jó z ia p isarz z a w a rł sw o je poglądy, m .in.
d o tyczące tw o rz e n ia d zieła literackiego.
B N a rra to r utw oru. O p o w ia d a o w yd arz e n ia ch , w których uczestniczy, ale

jeg o relacja - m im o że p ierw sz o o so b o w a - nie m a charakteru w s p o m n ie
niow ego. P rz e d sta w ia n e w yd arzen ia stają się teraźn iejszo ścią, a w s p o s o
bie ich relacjonow ania ujaw n ia się d w o isto ść Jó z ia - jego sądy są zm ienne, Ka d r z fi lm u Ferdydurke
cz a s e m sprzeczne. Jó z io jako n arrato r w yraź n ie p o d p o rz ąd ko w u je sobie ( Thirty door key),
c a ły św iat przedstaw iony. rei. Jerzy Skolimowski, 1991
■ Bohater, który nie je st zakorzen io n y w p rzed staw ian ej rzecz yw istości. Z m ie n ia śro d o w isk a, ale z ż a d n ym się
nie identyfikuje. M im o że o ta cz ają go ludzie, stale czuje się sam otny.
L E K T U R Y Z G W IA Z D K Ą
- Człowiek św iadom y „złapania w Fo rm ę” - w ciąż m iota się m iędzy chaosem a gębam i, które narzuca mu
o.oczem e. Sarn nie wie, kim tak naprawdę jest. Poczucie w łasnej nieautentyczności i bezradności jest dla
niego źródłem cierpienia.
■ B u n to w n ik , uciekinier - Jó z io m a ś w ia d o m o ś ć narzucanych m u ról i bezskutecznie p ró b u je się z nich

wyzwolić. W tym celu reżyseruje sytuacje, które odsłania;ą sztuczność relacji międzyludzkich, celow o dopro
wadza do awantur, jego starania kończą się fiaskiem - z jednej formy zaraz w pada w kolejną, józio wciąż
ucieKa - w poszukiwaniu w olności, a także prawdy o sobie sam ym .
W ędrów ki Józia
K luczow ym pojęciem dla zrozum ienia p ow ieści G o m b ro w icza jest fo rm a . B o h ate r Ferdydurke funkcjonuje
w trzech różnych środowiskach i w każdym z nich dośw iadcza innych form:
v/ szkole styka się z form ą ucznia,
a u M łodziaków d om in uje form a nowoczesności,
e w dw orze H urieckich w idoczna jest form a życia ziem iańskiego.
S ło w a klucze w pow ieści Gom browicza
Pupa Symbolizuje zdziecinnienie, infantylizację, brak własnego zdania, konieczność przyjmowania zdania innych.
U p upiame to podporządkowywanie sobie kogoś, wpychanie go w niedojrzałość, mszczenie indywidualności
Gęba Oznacza wszystkie maski, zachowania, zasady, konwenanse, w które wpędza człowieka drugi człowiek
albo społeczeństwo. &
W czasie pobytu u Młodziaków Józio ma przyprawianą gębę staroświeckiego młodzieńca, a Żuta - pebe
nowoczesnej pensjonarki, Młodziakowie zaś - postępowych rodziców.
■ W Bolimowie u wujostwa Hurieckich Józio staje się chłopcem z dworu - ma przyprawianą gębę panów.
Kolejne gęby powodują, że człowiek me może być sobą i zachowywać się tak, jakby naprawdę chciał.
Gdy jednostka próbuje się z nich wyzwolić, dochodzi do chaotycznych bijatyk
Łydka Jest synonimem nowoczesności, erotyzmu, swobody obyczajowej

Młodość w latach 30. X X w. utożsamiano z dbałością o kondycję fizyczną, 7 nowymi obyczajami (odsła
nianiem zakrywanych dotąd części ciała).
Słowo łydka odnosi się w tekście do Żuty Młodziakówny
□ W szkole
■ Profesor Pim ko - „kulturalny filolog z Krakowa", daw ny nauczyciel Józia - pojawia się w jego dom u, traktuje
jak ucznia, przepytuje 1 uśw iadam ia. Poniew aż bohater m a spore braki w wykształceniu, Pim ko uznaje, że
'OZ10 nie m oże ty ć pisarzem , lecz m usi znó w zostać uczniem . Bohater zm ieniony orzez Pim kę w oiętna-
stolatka w raca do gim nazjum dyrektora Piórkowskiego.
■ Szkoła została przedstawiona w powieści jako herm etyczne środowisko, w którym w obec m łodzieży zasto
sow ano upupianie (czy!, zm usza się m łodych ludzi d o posłuszeństw a, podporządkowywania się, traktuje
się ich jak niezdolnych d o sam odzielnego m yślenia i w nioskow ania).
■ Pedagodzy pielęgnują w uczniach niedojrzałość , bezm yślność, uzależniają ich o d siebie , od szkoły, nic
uczą kreatywności, zabijają indyw idualizm , w ym agają od uczniów pow tarzania gotowych formułek. Przykła
d em jest lekcja języka polskiego, w czasie której nauczyciel powtarza, że „Słow acki w ielkim poetą był" i jest
przerażony, gdy się okazuje, że Gałkiewicz m a o d m ie n n e zdanie.
* U czniow ie dzielą się na dwie grupy:
chłopięta --------1
chłopaki
skupieni wokół Syfona

skupieni wokół Miętusa
głoszący swoją niewinność
zbuntowani, mówiący brzydkie wyrazy
dostosowani do szkolnych zasad
pragnący podkreślić swoją dojrzałość
B /"\k-- -- 1._ L.. • . 1 , 1
---------------------------- . . . ^ rsa z .a 1 \y W
lekcji, nauczyciel - karykaturą nauczyciela.

82. W ito ld Gom brow icz - Ferdyd urke 319
O U M ło d z ia k ó w
■ P o p o b ycie w szkole Jó z io trafia na sta n cję d o p a ń s tw a M ło d z ia k ó w w ich p o s tę p o w y m d o m u p an u je kult

nauki, ra cjo n a liz m u i sportu.
a Jó z io zau w aż a je d n a k d w o isto ś ć z a c h o w a ń bohaterów , którzy m ają d w ie twarze:
- oficjalną, na pokaz (n e g o w a n ie sz tu cz n o ści, e n tu z ja z m dia n a tu raln o ści, sw obody, w yzw o len ia seksualnego
- np. n a m aw iają córkę na n ieślu b n e dziecko),
- nieoficjalną, u kryw an ą przed św ia te m (p o k az yw an ą rzadko, gdy s ą sam i, np. w cz a sie p oran nej toalety).
■ B o h ate r próbuje z d em asko w ać M łodziaków , w ytrącić ich z roli. U d aje m u się to, gdy dop row ad za d o nocnej
schadzki w pokoju 7.uty (w cześniej w ysyła w jej im ieniu karteczki d o ado rato ra dziewczyny, Kopyrdy, oraz do
profesora Pim ki, który uwierzył, że Ż u ta się m m interesuje). O kazuje się, że o ile rodzice tolerują spotkanie Zu ly
z rówieśnikiem , o tyle na w idok Pim ki M łodziak reaguje jak tradycyjny ojciec i policzkuje niechcianego adoratora.
a Korzystając z z a m iesz a n ia , jó z io pakuje w alizkę i ucieka ze stancji. Towarzyszy m u szkolny kolega M iętus.
O W B o lim o w ie
s Jó z ia i M ię tu s a sp o tyk a ja d ą c a d o d o m u ciotka
H u rle ck a z d o m u Lin i zabiera ich d o d w o ru w B o
lim ow ie. O n a rów nież traktuje bohatera jak dziecko,
ch o cia ż w ie, że m ężczyzna m a trzydzieści lat.
a D w ó r H u rle c k ic h je st p a ro d ią s tw o rz o n e g o przez
A d a m a M ic k ie w ic z a S o p lic o w a . N ie s ta n o w i już
„c e n tru m p olszczyzn y", w yró ż n ia g o je d yn ie c e le
b ro w a n ie F o rm (np. o d rę b n o ść: p ań stw a i służby).
2 Miętus, pragnący naturalności, przeciwnik barier społecz
Scena ze spektaklu Ferdydurke w wykonaniu Czerkaskiego
nych, brata się z parobkiem. Pragnie przełamania sche
Obwodowego Teatru z Ukrainy, zaprezentowanego
matów, dlatego nakazuje, by Wałek uderzył go w twarz. na VII Międzynarodowym Festiwalu Gombrowiczowskim
h P ró b a w y z w o le n ia z F o rm y o k az u je się nieu d ana, w Teatrze Powszechnym w Radomiu
a jej k o n sekw en cją je st kolejna aw an tu ra (ch ło p i atakują m ie sz k a ń có w d w o ru ).

Jó z io z n ó w ucieka -- tym razem w raz z Z o sią , w y c h o w a n k ą w u jo s tw a . Je a n a k ucieczka niep o kojąco p rzyp o
m in a realizację kolejnego o sw o jo n e g o przez s p o łe cz e ń s tw o s c h e m a tu : ro m an tyczn e; m iło ści, w które; im ię
zakoch an y m ło d z ie n ie c p oryw a n ie w in n ą panienkę.
- B o h a te r d o c h o d z i d o w n io sk u , że nie m a ucieczki o d s c h e m a tó w - po u w o ln ie n iu się z jed nej fo rm y w p a d a
się b o w iem w kolejną.
Praw d a o św ie cie i człowieku

n N ie m o ż n a się w y z w o lić z niedojrzałości.
a Życie to gra p ozorów : m e m a m iejsca na szczerość,
bo w sz yscy udają.
a C z ło w ie k z a w s z e w y ra ż a s ię w ja k ie jś fo rm ie
(ucznia, córki lub syna, szefa, pracow nika itp.), którą
n a rz u ca m u o to czenie.
■ l.u d zie s ą sk azan i na brak a u te n ty c z n o ś c i, stale
o kreślan i przez in n ych . To w ła ś n ie o b e c n o ś ć tych
innych pow od uje, że przybieram y pozy, z a ch o w u je
m y się z g o d n ie z o cz e k iw a n ia m i otoczenia. Scena z przedstawienia, wystawionego z okazji nadania
P rz e d fo r m ą n ie d a się u c ie c - m o ż n a je d y n ie Honorowego Obywatelstwa Miasta Ricie Gombrowicz,
w wykonaniu Teatru Provisorium i Kompanii Teatr
w p a ś ć w in n y s c h e m a t („G d y ż n ie m a u ciecz k i
w Lublinie, 2007.
p rz e d g ę b ą, jak tylko w in n ą g ę b ę ” ) . N a w e t je śli
czło w iek z d e cy d u je się na s a m o tn o ś ć , nie wyzwoli Scena przedstawia finał słynnego pojedynku na miny między
się z form , które już istn ieją w nim sam ym . Miętusem a Syfonem. M a ona sens metaforyczny
a G o m b ro w ic z d ostrzeg a p arad o ksalną sprzeczność: - ukazuje relacje międzyludzkie, które w dużej mierze
są oparte na wzajemnym narzucaniu sobie różnych form,
c z ło w ie k je s t je d n o c z e ś n ie tw ó r c ą fo rm y i kim ś zachowań, postaw i ról.
przez tę fo rm ę stw arzanym .
E Luazki bunt jest tragiczny, bo z góry skazany na klęskę.
320 X. LEKTURY Z GWIAZDKA
- Powieść awangardowa
W powieści Gombrowicza na wielu poziomach widoczne są cechy groteski:
i— — — — — —— — ■■ ---- -------- --- -
Absurdalność, nielogiczność Porwanie Józia, dorosłego mężczyzny, do szkoły i traktowanie go jak ucznia.
Chłopi, którzy zachowują się jak psy
Upodobanie do dziwaczności, Karykaturalnie zarysowane kreacje nauczycieli

przerysowania
Łączenie przeciwieństw Łączenie tragizmu i komizmu (np. pojedynek na miny jest śmieszny, ale w jego
wyniku Syfon popełnia samobójstwo).
Łączenie patosu z trywialnością (np. przedstawienie lekcji polskiego)
f ■ —■— ---- —
Parodiowanie występujących Tytuł pozbawiony znaczenia.

w literaturze konwencji
: Zakończenie, które zrywa z tradycyjnym szacunkiem dla czytelnika („Koniec
i bomba / a kto czytał, ten trąba")
^ ^ ^ i —
mw
mm
mm
—j
Szczególne traktowanie języka : Mieszanie różnych stylów.

Tworzenie zaskakujących neologizmów (np. zbelfrzony, przerozkazywać).
: Włączenie do zabaw słownych („Sło-wac*ki, wac-ki, wac-ki, Wa-cek, Wa-cek Sło-
-wac-ki-i-musz-ka-pchła") i rymowanek („Staniało? - powiedziało pierwsze ciało")
: Wielosłowie (epitety, porównania, powtórzenia)
Znaczenie Ferdydurke
c Awangardowa, na 'wskroś oryginalna proza Gombrowicza stanowiła w dwudziestoleciu międzywojennym -
obok twórczości Brunona Schulza i Stanisława Ignacego Witkiewicza (Witkacego) - artystyczną alternatywę
dla tradycyjnej powieści.
E Utwór demaskuje polskie mity dworku szlacheckiego, sielskiego dzieciństwa, a także podaje w wątpliwość
b* ski Europejczykom ideał nowoczesności i postępu. Przewrotnie pokazuje szkołę jako instytucję kształcącą
luczi bezwolnych, niedojrzałych, bezmyślnych oraz ironicznie przedstawia konflikty społeczne i idee rewolucji.
M iłość sprowadza do pustych, konwencjonalnych gestów i frazesów.
n Pokazuje literaturę i życie jako grę.
n Wprowadzone do powieści słowa pupa i gęba zyskały dzięki Gombrowiczowi nowe znaczenia, zaczęły na innych
zasadach funkcjonować wjęzyku. Do dziś popularny jest, wymyślony przez Gombrowicza, neologizm upupić.
u Tematy, podczas omawiania których warto przywołać Ferdydurke

° dzieciństwo, powrót do dzieciństwa, młodość, dojrzewanie
■ szkoła, nauczyciel (na przykładzie profesorów Pimki, Bladaczki), lekcja
13 sen (powrót Józia do szkoły przypomina koszmar senny)
■ dworek ziemiański (na przykładzie dworu Hurleckich)
b mieszczaństwo (na przykładzie Młodziaków)
■ rewolucja, konflikty społeczne
n jednostka a społeczeństwo
® pozy, maski, konwencje, stereotypy (życie jako teatr, gra)
■ literatura jako gra schematami
° deformacja rzeczywistości (karykatura, groteska, parodia)
83. Bruno Schulz - op o w iad an ia 321
83. Bruno Schulz - opowiadania
Bruno Schulz (1892-1942) - człowiek i pisarz

n B y ł prozaikiem , grafikiem , krytykiem literackim .
E P o c h o d z ił z żydow skiej rodziny kupieckiej.
- S tu d io w a ł w e Lw ow ie architekturę i w W ie d n iu ma-
j larstwo.
E U c z y ł rysunku w szkole p o d staw o w ej i g im n az ju m
w D rohobyczu.
■ Z g in ą ł p o d c z a s II w o jn y św ia to w e j, z a strz e lo n y
w getcie przez n iem ieckiego oficera.
E A u to r dw óch to m ó w o p o w iad ań : Sklepy cynam ono
we oraz Sanatorium pod Klepsydrą (1936).
■ Pro za Sch u lz a była i jest in sp iracją d a w ie lu reży
se ró w polskich i zagranicznych spektakli.
Bruno Schulz, Autoportret, 1920
E W 1973 r. W o jcie c h Jerzy H a s nakręcił film na m oty
w a ch prozy Sch ulza zatytułow any Sanatorium pod
Schulz jest znany również jako grafik. Na jego rysunkach
Klepsydrą. oprócz postaci z Drohobycza pojawiają się często
E W latach 80. X X w. bracia Ste p h e n i T im o th y Q u a y autoportrety samego autora. Wiele ilustracji, podobnie
stworzyli krótkom etrażowy, a n im o w a n y film Ulico jak liczne fragmenty prozy, epatuje erotyzmem i ujawnia
kompleksy oraz masochizm twórcy. Głównym tematem
Krokodyli, in sp iro w an y o p o w ia d a n ie m autora Skle Xięgi bałwochwalczej - cyklu około dwudziestu grafik
pów cynam onowych. - jest dominacja kobiety nad mężczyzną.
Geneza i tem atyka S k le p ó w c y n a m o n o w y c h

Dwudziestolecie
1800 1900 m iędzywojenne 2000
............................................... .*...................... ........................................................................................................................ ■ • i i i u ł n •.•»•»*«..».
1933 - w yd an ie Sklepów cynomonowych
c Sch u lz p oczątko w o tw o rzył o p o w iad an ia jed yn ie dla przyjaciół, nie m y ś la ło ich publikacji. Z o fia Nałkow ska,
o lśn io n a niezw ykłością tekstów, d op ro w ad ziła do ich w yd an ia w form ie książkowej.
n Pisarz określił swoje opowiadania m ianem autobiografii lub genealogii duchowej. Ich akcja rozgrywa się w niewy-
m ienionym z nazwy i poddanym szczególnej artystycznej transformacji Drohobyczu - rodzinnym m ieście Schulza.
Drohobycz, ok. 1905
Drohobycz w prozie Schulza został ukazany

nie tylko jako małe przedwojenne miasteczko
oglądane oczyma dziecka, lecz także jako miejsce
ścierania się dwu rzeczywistości. Dawnemu, XIX-
wiecznemu światu z jego tradycyjnymi metodami
handlu przeciwstawia nowe, XX-wieczne realia
(tu jest charakterystyczne m.in. pojawienie się na
rynku masowych, tańszych towarów). Drohobycz
to także przestrzeń mityczna.
■ Teksty są u trz ym an e w konw encji m arzen ia sen n e g o (oniryzm ):

- przestrzeń p rzyjm uje kształt labiryntu, a w ęd ró w ka p o nim jest o d zw iercied len iem d ziecięcych m arzeń
i w s p o m n ie ń :
- czas określa się jako byt odrębny, subiektywny, dziwny, który nie m a charakteru linearnego: s p o só b jego
postrzegania staje się subiektywny, zależny od człowieka; I
- jaw ę tru d n o o d ró żn ić od snu.
° Czynnikiem organizującym całość jest pow rót d o czasów dzieciństwa (m it dzieciństwa zyskuje jednak
u Schulza oryginalne ujęcie).
e W spom nienia mają charakter zniekształcony, rzeczywistość faluje, rozpływa się, zmienia kształty.
■ Świat przedstawiony podlega mityzacji (mitologizacji):
“ eiementy rzeczywistości niosą dodatkowe znaczenia (np. symbolizują odwieczny porządek świata);
- postacie obdarzone niezwykłymi zdolnościami, stają się archetypami postaw (jest to widoczne r,p. w spo
sobie kreowania ojca);
- przestrzeń jest ukazywana jako labirynt.
M ieszkaliśm y w rynku, w jednym z tych ciem nych d om ó w o pustych i ślepych fasadach, które tak trudno
od siebie odróżnić.
Daje to powód do ciągłych omyłek. Gdyż wszedłszy raz w niewłaściwą sień na niewłaściwe schody, dostawało
się zazwyczaj w prawdziwy labirynt obcych m ieszkań, ganków, niespodzianych w yjść na obce podwórza
i zapom inało się o początkowym celu wyprawy, ażeby po wielu dniach, w racając z m an o w có w dziwnych
i splątanych przygód, o jakim ś szarym św icie przypom nieć sobie wśród wyrzutów sum ienia d om rodzinny.
Bru n o Schulz, N aw iedzenie (fragment)
W szystkie cytaty z utw orów Schulza za Bruno Schulz, Sklepy cynam onowe. Sanatorium p o d Klepsydra, Kraków 2011.
□ Tekst z pogranicza kultur i sztuk

a Opow iadania stworzył wykształcony w e Lwowie i W iedniu polskojęzyczny 7yd, znawca malarstwa i archi
tektury, grafik o 'az pisarz, a zarazem... potomek rodziny kupieckiej, piastujący posadę nauczyciela w pro
wincjonalnym gim nazjum . Czerpał zarówno ze swoich żydowskich i mieszczańskich korzeni, jak i z lektur
filozoficznych, m iał codzienny kontakt ze światem chrześcijańskim (np. bywały.' kościele ze swoimi uczniami,
przez pewien czas m iał narzeczoną, która przeszła na katolicyzm),
n Sklepy cynamonowe to jeden z nielicznych uniwersalnych polskich tekstów, który odv.'ołuje się do mitologii,
filozofii, Biblii, psychologii oraz typowych dla całej Europy przemian społecznych (degradacja mieszczań
stwa, rozwój handlu, zalew tandety), a nie lokalnych - polskich - problem ów historycznych. Nie wyklucza
to jednak silnej obecności lokalnego kolorytu galicyjskiej prowincji.
E Awangardowa, niekonwencjonalna, głęboko oryginalna proza narusza przyzy/yczajenia czytelnika, zrywa
z koncepcją literatury realistycznej. M a charakter kreacyjny, można w niej dostrzec ?v.'iązki z surrealizmem,
a Schulz zaciera ścisły podział między prozą a poezją; epi<ą a liryką (proza poetycka).
H Analiza wybranych opowiadań z cyklu S k le p y c y n a m o n o w e
□ Sierp ień
® Opow'iadame to otwiera cały cykl.

o Jest tu przedstawiona rodzina bohatera narratora (stanow ią ją ojciec - w czasie akcji tego opowiadania
przebywa w sanatorium , matka, służąca Adela oraz ciotka Agata, mieszkająca w raz z wujkiem Markiem
i kuzynami narratora w dom u na przedmieściu).
□ O pis wyglądu skąpanego w słońcu miasteczka, którego ulice bohater narrator przemierza wraz z matką
v/ sobotnie popołudnia (porównanie pustego i żółtego od żaru rynku do biblijnej pustyni).
h O pis Tłui - „skretyniałej dziewczyny", której łóżko stoi za parkanem, wśród chwastów (Tłuja przypomina po
gańskiego bożka „na krótkich, dziecinnych nóżkach”, symbolizuje rozpasaną naturę, wynaturzoną płodność).
n Przedstawienie rodziny ciotki Agaty - „wielkiej i bujnej, c mięsie okrągłym i białym, cętkowanym rudą rdzą
piegów".
83. B ru n o Schulz - op o w iad an ia 323
W o p isie postaci S ch u lz eksponuje ich c ie le s n o ś ć B o h ate r narrator z zaciekaw ian iem przygląda się w u jow i M a r
kowi, „m a łe m u zgarbionem u, o tw arzy w yjałow ionej z p łci”, kuzynce Łu cji, „z gło w ą nazbyt rozkwitłą i dojrzałą na
dziecięcym i p u lch n ym ciele o m ię sie b iałym i delikatnym ". Je d n ak największe zain tereso w an ie chłopca wzbudza
Em il, n ajstarszy z kuzynów , „m is trz sztuk k arcian ych ”, który ’w p ro w a d z ił b oh atera n a rrato ra w św iat erotyki.
P o s a d z ił go m ięd zy kolanam i i p okazyw ał m alc o w i „w izerunki nagich kobiet i c h ło p có w w dziw nych pozycjach".
Z n a c z ą c e w o p o w ia d a n iu Sierpień je st określenie człow ieka jako m ięsa, istoty bez d uszy i życia w ew n ętrzn eg o ,
sp ro w ad z o n e j jed yn ie d o m atem , zred ukow anej. Sch u lz o b a w ia ł się, że w św iecie, w którym liczą się jedynie
zysk i kom ercja, zabraknie m ie jsca na rozw ój u c z u ć i w a rto ści wyższych.
□ N a w ie d z e n ie
» W p ro w a d z e n ie w a tm o s fe rę d o m u ro d z in n e g o n arrato ra, m ie sz c z ą ce g o się nad sk lep em p ro w a d z o n ym
przez jeg o ro d z icó w i p rz yp o m in ają ce g o labirynt.
b Pokazanie m ie sz k a n ia („p e łn e g o w ielkich szaf, głębokich kanap, bladych lu ster i ta n d e tn ych palm sztu cz
n y ch ") z an ied b an eg o w skutek z a p raco w a n ia m atki i n ied b alstw a służącej Adeli.
■ O p is d ziw n eg o z a ch o w a n ia ojca, Jaku b a, który p o w o i traci kontakt z rzeczyw istością.
b P rz e d sta w ie n ie w drugiej cz ęści o p o w ia d a n ia tajem n icz ej przem iany, sw oistej d eg rad acji o jc a (np. „z a c z ą ł
z d n ia na dzień m aleć, jak orzech, który zsych a się w e w n ą trz łu p in y ").
Z pierw szej cz ęści o p o w ia d a n ia m o ż n a się d o w ie d z ie ć o c h o ro b ie ojca, sp ęd zająceg o całe d n ie w łóżku, o to

czo n eg o „flaszkam i, p igułkam i i księgam i h an d lo w ym i, które p rzyn o szo n o m u z kontuaru". N a rra to r opisuje
d ziw n e z ach o w an ia starsz eg o m ężczyzny, który p o g rąż a ł się w lekturze ksiąg rachunkow ych, u kryw ał się w sza
fach, n ie ru c h o m ia ł w skup ieniu, p o łączo n y g u m o w ą kiszką z w isz ą cym na śc ia n ie in stru m e n te m , ro zm aw iał
z B o g ie m . P rz y p o m in a ł w ó w c z a s ro zg n iew an eg o m ęża B o żeg o , proroka ze Stareg o T estam en tu , aż w końcu
u p o d o b n ił się d o s a m e g o D e m iu rg a (S tw ó rc y ), g ro ź n e g o Jeh o w y. Z cz a s e m o jc ie c „p o w o li zanikał, w ią d ł
w o czach ", ro z m a w ia ł s a m ze so b ą, krzyczał, złorzeczył, to 7 n ó w w y c is z a ł się, pokorniał. M ie sz k a ń c y d o m u
w końcu przestali z w ra ca ć uw agę na jeg o d z iw a ctw a, przywykli d o nich.
O jc ie c jest g łó w n ym boh aterem o p o w iad ań Sch u lz a . W ystę p u je w nich ró w n ież jako kupiec, czarodziej, biblijny
Jakub, u p o d ab n ia się c o kondora, przem ienia w karakana. N a strychu h o d u je niezw ykłe ptaki, które sym bolizują
m arz e n ia o sw o b o d z ie i w o ln o ści. W ie lo k ro tn ie u m ie ra i się odradza.
U S k le p y c y n a m o n o w e
3 O p o w ia d a n ie , które dało ty tu ł c a łe m u cyklowi.
3 T e m a te m tek stu je st w ę d ró w k a n o c ą przez m ia s to (w c z a s ie ro d z in n e j w y p ra w y d o te a tru o k a z u je się,
że ojciec z a p o m n ia ł portfela, d lateg o n arrato r zostaje w ysłany po niego d o d o m u ),
s P rz e m ia n a ro d z in n e g o m ia s te c z k a w w y o b ra ź n i c h ło p c a (rz e c z y w is to ś ć p rz y p o m in a lab iryn t, w którym
„zw ielo k ro tn iają się, plączą i w ym ie n ia ją je d n e z d ru g im i u lic e ”).
3 P ra g n ie n ie o d w ied z en ia sklep ó w cyn a m o n o w ych (w niektórych rejonach m iasta handel o tak późnej porze
jeszcze trwa).
Sklep y c y n a m o n o w e , n az w a n e tak ze w z g lęd u na c ie m n ą b a rw ę boazerii, którą są obite ich ściany, to sym bo:
niezw ykłości, tajem nicy, m arzeń . Te o so b liw e m ie jsca urzekają „g łę b o k im z a p a ch e m farb, laku, kadzidła, a ro
m a te m dalekich krajów i rzadkich m a te ria łó w ". S ą tu sp rz e d a w a n e d z iw n e i rzadko spotykane, a przez to fa
scy n u ją c e produkty, np. „m ark i krajó w d aw n o zaginio nych , ch iń s k ie o d b ijanki, żyw e s a la m a n d ry i bazyliszki,
korzeń M and ragory, m ikro sko p y i lunety, o so b liw e książki”.
H D o tarcie ch ło p ca d o słab o o św ietlo n e g o g im n a z ju m i w z ię c ie u d ziału w lekcji rysunku, p ro w ad zo n ej przez

profesora A rendta.
3 Z askaku jąca jazda dorożką.
B o h a te r narrator, z a ch ę co n y przez w o źn icę, w s ia d a d o dorożki i odb yw a „ja z d ę św ietlistą w najjaśniejszą noc

z im o w ą ". R o zg w ieżd żo n e n ie b o p rz yp o m in a m u kolorow ą m ap ę , „n a której sp iętrzyły się fan tastyczn e lądy,
o ce an y i m orza, p orysow ane liniam i w iró w i prądów gw iezdnych, św ietlistym i liniam i geografii niebieskiej". Czuje
się szczęśliw y. N a g le koń z a trz ym u je się, p rz e m aw ia do ch ło p ca i staje się bardzo m ały, „ja k konik z d 'z e w a "
N a rra to r p o sta n a w ia o d b yć d alszą d ro g ę d o d o m u pieszo. Z a fa sc y n o w a n y m ag ią m iasta , z a p o m in a sp ełn ić
p o lecen ie ro d zicó w i m e w raca ju ż d o teatru.
324 X . LEKTURY 2 GW IAZDKĄ
¡3 Cechy prozy Schulza

a Kreacjonizm - św iat przedstawiony nie jest odbiciem rzeczywistości, ale jej przetworzeniem , zgodnie z wy-
obraźnią autora.
■ Nawiązywanie do teorii Carla junga i Zygm unta Freuda (obecność prastarych m itów i sym boli zakodowanych
w człowieku niem al genetycznie, istniejących od zawsze w ludzkiej psychice).
a „Ban kru ctw o realności” (określenie Schulza) - zniekształcona lub stworzona od nowa rzeczywistość; mi-
tyzacja rzeczywistości (tworzenie prywatnej mitologii, now ego świata z elem entów znanych ludzkości o d
wiecznych m itów).
a Św iat jako w ytw ór wyobraźni, pełen zjawisk, których nie m ożna poznać i zrozum ieć racjonalnie ani e m p i
rycznie, ale za pom ocą intuicji, m arzeń, snu; zatarcie granic m iędzy jaw ą a snem i m arzeniem , elem entam i
realistycznym i i fantastycznymi.
■ Poszukiwanie w człowieku tego, co w nim pierwotne, nieskażone cywilizacją, odw ołanie d o m itu dzieciństwa.
0 O ryginalność stylistyczna: meta*roryzacja języka, wyszukane zwroty i słow a zbliżone d o specjalistycznego
języka naukowego, sym bole i m otywy m agiczne, mityczne, biblijne.
n Łam a n ie konwencji gatunkowych epiki, brak określenia gatunku utworów, dlatego m ówi się o tzw. prozie
Schulza.
e W szechob ecne indywidualizm i oryginalność obrazów oraz języka.
□ Próby zerwania z tradycyjną fabułą, logicznym związkiem przyczynowo-skutkowym, afabularność (porządkiem
wydarzeń rządzą w sp om nienia i indywidualne skojarzenia).
O P rz y k ła d
■ Scharakteryzuj język przywołanego fragm entu Sklepów cynamonowych Brunona Schulza.
W tym czasie ojciec m ój z a cz ą ł z ap ad ać na zdrow iu. [...]

O d dni, o d tygodni, g d y z d a w a ł się być p ogrążo n ym w zaw iłych konto-korrentach - m yśl jego zapusz
czała się tajnie w labirynty własnych w nętrzności. W strzym yw ał oddech i nasłuchiw ał. I gdy wzrok jego
w ra c a ł zbielały i m ętny z tam tych głębin, usp okajał go u śm ie ch e m . N ie w ierzył jeszcze i o d rzu cał jak
absurd te uroszczenia, te propozycje, które nań napierały.
Z a dnia były to jakby ro z u m o w an ia i persw azje, długie, m o n o to n n e rozw ażania pro w adzo ne półgło
sem i p ełne hum orystycznych interludiów, filuternych przekom arzań. A le nocą p o d n o siły się te głosy
nam iętniej. Ż ą d a n ie w raca ło coraz w yraźniej i d on io ślej i słyszeliśm y, jak ro zm aw iał z Bogiem , prosząc
się jak gdyby i w zb raniając przed czym ś, co natarczyw ie żąd ało i d o m a g ało się.
A ż p e w n e j n o cy p o d n ió s ł się ten g ło s g ro źn ie i n ie o d p a rcie , ż ąd ając, ab y m u d a ł ś w ia d e ctw o usty
i w n ę trz n o ścia m i sw ym i. I usłyszeliśm y, jak duch w e ń w stąp ił, jak p od no si się z łóżka, długi i rosnący
g n iew em proroczym , d ław iąc się h ałaśliw ym i słowy, które w yrzu cał jak m itralieza. Słyszeliśm y ło m o t
walki i jęk ojca, jęk tytana ze złam anym biodrem , który jeszcze urąga.
N ie w idziałem nigdy proroków Starego Testam entu, ale na w idok tego m ęża, którego g n ie w boży obalił,
ro zkraczo n eg o szeroko na o g ro m n ym p o rce la n o w ym urynale, zakrytego w ich re m ram io n , ch m u rą
rozpaczliwych łam a ń có w , nad którym i wyżej jeszcze u n o s ił się głos jego, obcy i tw ardy zro zu m iałem
gniew boży św iętych m ężów.
B y ł to d ialo g groźny jak m ow a piorunów . Ł a m a ń c e rąk jeg o rozryw ały n ieb o na sztuki, a w szczelinach
ukazywała się tw arz Jehow y, w zdęta g n iew em i p lująca przekleństw a. N ie p atrząc w id ziałem go, groź
nego Dem iurga, jak leżąc na ciem nościach jak na Synaju, wsparłszy potężne dłonie na karniszu firanek,
przykładał o g ro m n ą tw arz d o górnych szyb okna, na których płaszczył się potw ornie m ięsisty nos jego.
Bruno Schulz. Sklepy cynamonowe, Nowieózenie (fragment)

Odpowiedź:
■ Powyższy fragm ent jest przykładem prozy poetyckiej. Język tekstu przypom ina język poezji, jest plastyczny
bogaty w środki artystyczne.
° Pojawiają się w nim liczne:
m etafory (np. „m yśl jego zapuszczała się tajnie w labirynty w łasnych w n ętrzn o ści”, „ła m a ń c e rąk leô
rozrywały niebo na sztuki”).
- porów nania („leżąc na ciem nościach jak na Synaju", „d ialog groźny jak m ow a p io ru n ó w "),
- epitety („ogrom nym porcelanow ym urynale", „potężne dłonie", „ogrom ną twarz”, „m ięsisty n o s”).
■ Dzięki tym środkom artystycznym wizja ojca staje się obrazowa, sugestywna, przem aw ia d o wyobraźni.
83. B ru n o Schulz - op o w iad an ia 325
■ W y s tę p u je stylizacja biblijna, eksp onująca p o d o b ie ń stw o stare g o Jak u b a d o p o staci ze Stareg o Testam en tu.
Z w ra c a ją uw agę typow e dla Biblii:
- s ło w n ictw o (prorok, m ąż, Jeh o w a, Synaj),
- frazeologia („g n ie w boży św iętych m ę ż ó w ", „d u c h w e ń w stą p ił", „ d a ł św ia d e c tw o "),
- składnia, np. szyk przestaw ny, czyli inw ersja ( „u s ty i w n ę trz n o ś c ia m i sw ym i", „g n ie w b oży" - przydawka
p o w yraz ie o k re śla n ym ). Te zabiegi s k ła d n io w e i rzadkie, w yszu k an e s ło w n ic tw o o ra z a rch a iz a cja (np.
fo rm a fleksyjna „u s ty " z a m ia s t „u s ta m i") nadają w yp o w ie d z i uroczysty ton.
n Trudne term in y, z b liż a ją c e w y p o w ie d ź d o stylu n a u k o w e g o (a ra b e sk i, m itralie z a , in te rlu d ia ) s ą s ia d u ją

z p o etyck im i o p is a m i o ra z s ło w n ic tw e m d o s a d n y m („p o tw o r n ie m ię s is ty n o s", „p lu ją c a p rzekleń stw a",
„ro z k racz o n y”) , ek sp o n u jącym b io logizm , cie le sn o ść, fizjologię.
■ Pojaw iają się o d n ie sie n ia d o m ito lo g ii (m o ty w tytana).
M arc Chagall, Nad Witebskiem , 1914
M arc Chagall, podobnie jak Bruno Schulz, był

twórcą żydowskiego pochodzenia i wywodził
się z małego miasteczka (Witebska na
Białorusi). Między dziełami tych artystów
można wskazać liczne pokrewieństwa:
nawiązania do judaizmu, obraz prowincji,
a także sposób traktowania przestrzeni,
przeplatanie się m otywów realistycznych
i fantastycznych, oniryczność.
I Tematy, podczas om aw iania których w a rto przyw ołać

op ow iad ania Brunona Schulza
a d zieciń stw o , p o w ró t d o d zieciń stw a, perspektyw a dziecka
a d o m rodzinny, relacja ojciec syn (o jc ie c jako Bóg, d em iu rg, prorok; o jcie c zdegradow any)
h ch o ro b a, starość, s a m o tn o ś ć (na przykładzie postaci o jca)
s d eg radacja, p rzem ijan ie, śm ierć
a szaleń stw o (na przykładzie p o staci ojca, ale także np. Tłui)
s p rzem ian a ( tajem n icze m e tam o rfo z y Jakuba)
a au to b io g rafizm w d ziele literackim
a m iasto, m iasteczko, prow incja
■ m ie sz cz ań stw o , sklep, p rzem ian y z ach o d z ące w h a n d lu (m o ty w tandety)
a m o ty w labiryntu, m ia s to jako labirynt
a n o c jako cz a s m ag icz n ych p rzem ian , p an o w an ia tajem nicy
H m arzen ie, egzotyka (m o ty w s k le p ó w cyn a m o n o w ych )
a erotyzm (n a przykładzie A d e li i innych kobiet)
a cia ło b u d zące pożądanie, ale także ciało stare, sch o ro w a n e (d ro b iazg o w e o p isy fizjologicznych czynn ości
ojca, n ieb a n a ln e skojarzenia)
a m arzen ie, sen
■ d efo rm a cja rzeczyw istości w literaturze (kreacjonizm , su rrealizm , om ryzm )

b literatura a m it
a aluzje biblijne w d ziele literackim (stylizacja biblijna, p o d o b ie ń stw o b o h ateró w d o Bo g a i proroków )
w ię c e j n a W w w .Z D A S Z .T O
326 X. LEKTURY Z G W IAZD KA
Sprawdzian po dziale X
©©Z a d a n ie 1.
)an Kochanow ski
Tren XI
Fraszka cn ota! - p o w ied ział B ru tu s' porażony...

Fraszka, kto się przypatrzy, fraszka z każdej strony!
Kogo kiedy p o b o ż n o ść jeg o ratow ała?
Kogo d o b ro ć przypadku złego u ch o w a ła?
N iezn ajo m y w ró g jak iś m iesz a ludzkie rzeczy,
N ie m a ją c ani dobrych, ani złych na pieczy.
Kędy jego d uch w ie n ie 2, żaden nie ulęże3:
Praw-li, krzyw-li4, bez braku5 każdego dosięże.
A m y rozum y sw o je przedsię ud ać6 chcem y,
H ard zi m ied zy prostaki, że nic nie um iem y.
W s p in a m y się d o nieba, boże tajem nice
U p atru ją c, ale w z ro k śm ierteln ej źrzenice
Tępy na to! S n y lekkie, sny płoche nas bawią,
Które się n am p od o b n o nigdy nie w yjaw ią...
Ż a ło ści! co m i czyn isz? O w a ju ż obo je
M a m stracić: i p ociechę, i baczenie7 s w o je ?"8
Zbuduj schem at kompozycyjny Trenu X I, porządkując jego elementy.

Wpisz w każdą lukę odpow iednią cyfrę (1, 2, 3 lub 4) określającą kolejność informacji.
O b aw a osoby m ówiącej, że przez rozpacz m oże postradać zmysły.
Stw ierdzenie słabości człowieka, którem u wydaje się, że m oże zdobyć m ądrość.
Przyw ołanie słów w ypow iedzianych tuż przed śm iercią orzez jednego ze stoików.
Refleksja nad ludzkim ż yd em , które jest zakłócane przez zły los.
© Z ad an ie 2.
O ce ń prawdziwość podanych zdań.
I. Bajka m oże być pisana prozą lub w ierszem . P / F

II. Pouczenie m oże być w bajce sform ułow ane w p ro st lub zasugerowane. P / F
III. W przedstawianej w bajce historii dobro zawsze wygrywa ze złem. P / F
IV. Bajka jest ilustracją powszechnych i powtarzalnych ludzkich dośw iadczeń. P /F
V. Bohateram i bajek często są postacie obdarzone m agiczr.ą m ocą. P / F
©©Z a d a n ie 3.
Do podanych fragm entów Improwizacji* dopasuj ich om ów ienia, dotyczące postawy Konrada.
Wpisz w odpow iednich komórkach tab eli w łaściw e cyfry (1-5) oznaczające w yjaśnienie cytatu.
A. „)a i ojczyzna to jedno!"

B. „A jeżeli się sprzeciw ią / N iechaj cierpią i przepadną".
C. „ja chcę władzy, daj m i ją, lub wskaż do niej drogę!"
D. „K ła m ca, kto Ciebie nazywał m iłością, / Ty jesteś tylko m ądrością".
E. „N a z yw a m się M ilijon - bo za m iliony / kocham i cierpię katusze".
1 Brutus (I w . p.n.e.) zabójca Juliusza Cezara, zwolennik filozof: stoickiej.

2 wienie - powieje.
5 me ulęże - me schroni się.
4 praw-li. krzyw-li czy ktoś jest sprawiedliwy, czy niegodziwy,
bez braku - bez wyjątku.
6 rozumy przedsię udać chcemy - chcemy udawać mędrców,
baczenie - rozsądek.
& http://literat.ug.edu.pl/
9 Adam Mickiewicz, Dziady, część III, Warszawa 1967.
Sprawdzian po dziale X i 327
K onrad
1. u to ż s a m ia się z Polską.
2. ch ce rządzić ludźm i jak d esp ota.
3. bierze n a s ie b ie c ie rp ie n ia Polaków.
4. ż ą d a o d B o g a w ła d z y nad ś w ia te m .
5. b u n tu je się p rzeciw ko o b o ję tn o ś c i B o g a , nie w a h a się b lu ź n ić p rz e ciw k o N ie m u .
o Z a d a n ie 4.
D o p a su j n az w isk a b o h a te ró w Lalki d o z w iąz a n ych z n im i c y ta tó w z p o w ie ści.
W p isz w każdą lu kę w ła ś c iw e nazwisko.
G e is t o Rzecki o O c h o c k i o K rz esz o w sk i o Sta w sk a o Sta rsk i o Ł ę c k a o M a ria n n a
I. P rz y s z e d łe m tu z c z y m in n y m - rz e k ł - a m ó w ić b ę d ę o cz ym in n y m . C h c ia łe m p a n u s p r/ e d a ć now y
m a te ria ł w yb u ch o w y ...’"
II. „K ie d y m w yje ż d ż ał, p o c a ły c h d n ia c h ło w ił ryby. A le p o n ie w a ż g u s t z m ie n ia m u się cz ę sto , w ię c m e je ste m

pewny, czy m e z o b a cz ę go teraz jako m yśliw ca... A le có ż to za s z la c h e tn y m ło d y czło w iek, co za w ie d z a !... N o
i z a słu g i ju ż m a ; z ro b ił kilka w y n a la z k ó w ”.
III. „Tej s a m e j no cy; jak każdej z resztą in n e j nocy, b aro n g r a ły ; karty. M a ru s z e w ic z , który ró w n ie ż b ył w klubie,
p r z y p o m in a ł m u o d w u n a s te j, o p e rw sz e j i o d ru g ie j, a ż e b y s z e d ł s p a ć , g d yż z ra n a z b u d z i g o o s ió d m e j;
ro z ta rg n io n y b a ro n o d p o w ia d a ł: „ Z a r a z ! Z araz !..."
IV. „W o k u ls k i p rzyp atrzył się jej i d ostrzeg ł, że je st niezw ykle piękna. U d e rz y ł g o n a d e w szystko w yraz jej twarzy,
jakby d o te g o g ro b u przyszła nie z m o d litw ą , ale z z a p y ta n ie m i skarg ą".
o o Z a d a n ie 5.
N ie w id z ia łe m n ig d y p r o r o k ó w S ta re g o T e s ta m e n tu , a le n a w id o k te g o m ę ż a , k tó re g o g n ie w b o ż y o b a lił,
ro z k ra c z o n e g o s z e ro k o n a o g r o m n y m p o r c e la n o w y m u r y n a le 2, z a k ry te g o w ic h r e m r a m io n , c h m u r ą ro z
p a c z liw y c h ła m a ń c ó w , n a d k tó ry m i w y ż e j je s z c z e u n o s ił się je g o g ło s , o b c y i tw a rd y - z ro z u m ia łe m g n ie w
b o ż y św ię ty c h m ę ż ó w .
B y ł to d ia lo g g ro ź n y ja k m o w a p io ru n ó w . Ł a m a ń c e rą k je g o ro z ry w a ły n ie b o n a s z tu k i, a w s z c z e lin a c h
u k a z y w a ła s ię tw a rz Je h o w y , w z d ę ta g n ie w e m i p lu ją c a p rz e k le ń s tw a . N ie p a trz ą c , w id z ia łe m go, g ro ź n e g o
D e m iu r g a 3, ja k le ż ąc na c ie m n o ś c ia c h ja k na S y n a ju , w s p a rłs z y p o tę ż n e d ło n ie n a k a rn isz u firan ek, p rzyk ła d a ł
o g r o m n ą tw a rz d o g ó rn y c h s z y b o k n a , n a k tó rych p ła s z c z y ł s ię p o tw o rn ie m ię s is ty n o s je g o .
B r jn o Schulz, N aw iedzenie (fragm ent)4
N a p o d staw ie przytoczonego fragm entu o p o w iad an ia Nawiedzenie p o ch o d ząceg o ze zbioru Sklepy cynam onowe
o k reśl c e c h y p ro z y B ru n o n a Sch u lz a .
A . M e ta fo ry z a c ja języka.
B. O b ie k ty w iz m narracji.
C. S to s o w a n ie retrospekcji.
D. O b e c n o ś ć p aro d ii, g roteski i ab su rd u .
E. O d re a ln ie n ie św ia ta p rz e d sta w io n e g o .
Bolesław Prus, Lalka: http://wolnelektury.pl/

2 urynał (dawne) - nocnik.
* d em iu rg - w niektórych religiach twórca świata, który n e jest jednak najwyższym Bogiem . Stw orzony przez m ego świat jest niedo
skonały i pełen zła.
4 Bruno Schulz, Nawiedzenie: http://vvolne.ekiury.pl/
84. Ważne toposy kultury europejskiej
Definicja i cechy toposu
Topos - (gr. topos ‘m iejsce’) - utrw alony w sztuce m o tyw w sp ó ln y dla jakiegoś kręgu kulturowego,
rozpoznaw alny w w ielu tekstach różnych autorów.
Badaniem , opisywaniem , porządkowaniem i ustalaniem znaczenia oraz zasięgu występowania toposów w tra
dycji europejskiej zajm uje się topika. Jest ona także zbiorem wszystkich toposów.
□ C e ch y to p o su
Topos to:
“ przedstawienie uogólnione, powszechne, wyraża
jące jakąś wizję i ocenę świata;
odwiecznie i stale podejm ow any temat, świadczą
cy o ciągłości kultury śró dziem no m orskiej i o jej
wspólnocie;
n uniw ersalny obraz m yślow y funkcjonujący w róż
nych dziedzinach sztuki, nie tylko w literaturze, ale
np. w sztukach plastycznych;
n schem at postrzegania świata najczęściej o antycz
nych korzeniach (biblijnych lub mitologicznych);
a m otyw w ęd ro w ny.
Przykład: topos genezyjski - w spólny dla różnych m i
tów, wyjaśniający powstanie świata. O pisuje rodzenie
się bogów, stworzenie przez nich świata, a następnie
ludzi.
Mistrz Cassoni Campana, Tezeusz i Minotaur,
O P rz yk ła d ok. 1500-1525
° Jak ie to p o sy p o ja w ia ją się w p o d a n e j fraszce

Jan a Kochanowskiego? W mitologii greckiej ma swoje źródło topos labiryntu.
Na polecenie króla Krety Minosa wielki wynalazca
Ja n Kochanow ski Dedal zbudował w podziemiach pałacu w Knossos
labirynt dla Minotaura, potwora o ludzkim ciele i byczej
O żywocie ludzkim
głowie. Skomplikowany układ komnat i korytarzy miał
Fraszki to wszytko, cokolw iek myślemy, uniemożliwić bestii wydostanie się na zewnątrz. Labirynt
może symbolizować skomplikowany, zagmatwany świat,
Fraszki to wszytko, cokolw iek czyniem y;
zagubienie w nim człowieka, ograniczone możliwości
N ie m asz na św iecie żadnej pew nej rzeczy, poznawcze ludzi, zawikłaną drogę do prawdy. Topos ten
Próżno tu człow iek m a co m ieć na pieczy. pojawia się np. w opowiadaniach Brunona Schulza
Z acn o ść, uroda, m oc, pieniądze, sława, (zob. 83. Bruno Schulz - opowiadania).
W szystko to m in ie jako polna traw a;

N a śm ia w sz y się nam i naszym porządkom ,
W e m k n ą nas w m ieszek, jako czynią łątk o m 1.2
! Wemkną nas w mieszek, jako czynią łątkom - schowają nas do wo'ka jak kukiełki po przedstawieniu.
2 Jan Kochanowski, Dzieła polskie, 1.1, Warszawa 1967.
w iocej na WWW.ZDASZ.TO
84. W ażn e toposy kultury europejskiej 329
O d p o w ied ź : W podanej fraszce w ystępują:

o topos vanitas (m a rn o ś ci św ia ta ), w yw o d zący się z biblijnej Księgi K oheleta; poeta zauw aża, że wszystkie
w ażne dla człowieka wartości ziem skie przemijają, są nietrwałe („ N ie m asz na świecie żadnej pewnej rzeczy");
a topos theatrum mundi (św iata jako te a tru ), w yrażający przekonanie, że życie je st spektaklem , a człowiek
aktorem , odgryw ającym na scenie św iata narzuconą m u rolę. Topos ten chętnie wykorzystywano w epokach,
w których naw iązyw ano d o antyku (np. w renesansie).
Inne w ybrane toposy kultury europejskiej
□ Topos arkad ii
W czasach starożytnej Grecji Arkadia - trudno dostępna górska, lesista kraina na Półw yspie Peloponeskim - była
zam ieszkiw ana głów nie przez ubogich pasterzy i rolników. W poezji sielankow ej przedstaw iano ją jako krainę
szczęśliw ości, gdzie ludzie żyją w harm onii z naturą. Przejawam i toposu arkadii s ą w literaturze-
.
■ obrazy szczęśliw ego życia prostych ludzi, niczym niezakłóconego spokoju, beztroski, ładu;
- obrazy cudow nych, sielankow ych m iejsc odizolow anych od świata;
- podkreślanie więzi człowieka z naturą.
Topos arkadii w ią ż e się niekiedy z m otyw am i poszukiw ania w łasn eg o m iejsca w św iecie, pow rotu w rodzinne
strony czy ucieczki d o raju (np. na nieznane, utopijne lądy).
Przykłady:
Literatura
Jan Kochanowski, pochwała życia wiejskiego i jego uroków; przeciwstawienie spokojnego życia ziem ia
Pieśń świętojańska nina życiu światowemu, dworskiemu
o Sobótce życie w rytmie natury, przynosząca szczęście bliskość przyrody i radość płynąca
z prostych zajęć gospodarskich
Adam Mickiewicz, dworek w Soplicowie to symbol czasu zatrzymanego w miejscu, powrotu do szczęśli
Pan Tadeusz wego dzieciństwa
m iejsce harmonii i ładu, dalekie od zgiełku wielkich wydarzeń politycznych
życie w rytmie dawnych obyczajów, zgodne z naturą
Eliza Orzeszkowa, dwór Korczyńskich położony w wyidealizowanym krajobrazie

N ad Niemnem : ciężka praca przynosząca radość i spełnienie
Bohatyrowicze kultywujący nam dowe obyczaje i tradycje przykład życia w idealnym
(utopijnym) społeczeństwie
Inne teksty kultury
M alarstwo: Tycjan, Uczta bogów, Nicolas Poussin, Et in Arcadia ego\ jó z ef Chełm oński, Babie lato
Film: Zaginiony horyzont, reż. Frank Capra; Marzyciei, reż. M arc Forster
O Topos w ę d ró w k i (h o m o v ia to r)
„W ęd ró w ką życie jest człow ieka" - ś p ie w a łw latach 60. i 70. X X w. poeta
Ed w ard S ta c h u ra . T o p o s ten, zn an y ró w n ież jako to p o s hom o viator
(człowiek podróżnik, tułacz, w ędrow iec, pielgrzym ), jest jednym z najpo
pularniejszych w kulturze europejskiej i bierze sw ój początek o d historii
m itologicznego O dyseusza.
U kazyw ana w literaturze w ędrów ka prow adzi nie tylko do w ielkich stolic
europejskich, źró d e ł cywilizacji czy egzotycznych krain, lecz także w głąb
siebie, w łasnej historii i tradycji.
Hieronim Bosch, Wędrowiec, po 1498
w ie ce j na W W W .Z D A SZ .T O
330 XI. KONTEKSTY
^ ------- —-- --
Przykłady:
Literatura
Homer, Odyseja Odyseusz wraca spod Troi do ojczystej Itaki, ale powrót zamienia się w trwającą
10 lat tułaczkę (burza uszkadza statki, wicher zanosi je do kraju Lotofagów - krainy
zapomnienia, podróżnicy muszą się zmierzyć z jednookim Polifemem, przebywają
na wyspie Fola, na innej zostają napadnięci przez dzikich Lajstrygonów, więzi ich
czarodziejka Kirke, z woli bogów szukają wejścia do krainy zmarłych, aby zasięgnąć rady
Tejrezjasza, przepływają obok wyspy Syren i przez przesmyk między Scyllą i Charybdą,
na wyspie Heliosa Odyseusz traci ostatnich towarzyszy podróży, samotnie dopływa
do wyspy Ogign, na której przez osiem lat mieszka z nimfą Kalipso, ostatnim przystan
kiem jest wyspa Scherii zamieszkana przez Feaków, którzy zawożą go do Itaki)
Dante Alighieri, Zagubionego w mrocznym lesie (symbol świata pogrążonego w grzechu) poetę ratu
Boska kKomedia je Wergiliusz, który na prośbę ducha Beatrycze, i z woli Boga, przeprowadza go przez
j Piekło i Czyściec do bram Raju, gdzie czeka na niego ukochana
Beatrycze wędruje z nim przez kolejne sfery niebios aż przed oblicze Boga
Juliusz Słowacki, Kordian Po nieudanej próbie samobójczej bohater odbywa podróż po Europie (Londyn,
Dover, Watykan), zakończoną przemianą wewnętrzną na szczycie M ont Blanc
• Podróż pozbawia bohatera złudzeń (uświadamia on sobie m.in., że światem rządzą
pieniądze, a papieża me interesuje los cierpiących Polaków)
»■1 .... - ...... ...
Inne teksty kultury
Film: Europa, Europa, reż. Agnieszka Holland; 300 m il do nieba, reż. Maciej Dejczer; Rejs, reż. Marek Piwowski*
Dzień świra, reż. Marek Koterski; Władca pierścieni, reż. Peter Jackson
Muzyka: Franz Schubert, Wędrowiec op. 4 nr 1; Feliks Mendelssohn-Bartholdy,
Cisza morska i szczęśliwa podróż op. 27; Grzegorz Turnau, Wędrówka
Malarstwo: Hieronim Bosch, Wędrowiec; Eugène Delacroix, Łódź Dantego; Vincent van Gogh, Para butów,
Adam Elsheimer, Ucieczka do Egiptu
M odele postaw
W tekstach kultury z różnych epok pojawiają się także p od o b n e w zo rce p o sta w i m od ele bohaterów . W iele
z nich w yw odzi się ze starożytności (np. Biblii lub m itologii).
□ Zbrodniarz
O s o b a , która dopuścira się m o rderstw a p op rzed zonego przygo to w aniam i, zabiła z prem edytacją, z p ełną
św iad o m o ścią tego, co robi, licząc się z konsekw encjam i swojego czynu.
W e d łu g Biblii pierw szym zabójcą w dziejach ludzkości był Kain.
Przykłady:
Literatura
__
W illiam Szekspir, Makbet, Otello; Juliusz Słowacki, Balladyna, Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara,
Kazimierz Moczarski, Rozmowy z katem
Inne teksty kultury
Film: Milczenie owiec, reż. Jonathan Demme: Ostatni król Szkocji, reż. Kevin MacDonald; Tron we krwi,
rez. Akiro Kurosawa; Tragedia Makbeta, reż. Roman Polański
Teatr: Balladyna, reż. Adam Hanuszkiewicz; Otello - realizacje teatralne, opera, balet
□ Rycerz
Człowiek uosabiający piękno fizyczne i duchowe. Wartością, którą cenił najbardziej, była wierność: Bogu, ojczyźnie,
dam ie serca, kodeksowi rycerskiemu, rodowi, sam em u sobie, a nawet przeciwnikowi (zasada/o/r play). To obrońca
wiary i wartości chrześcijańskich, kraju, monarchy, słabszych i uciśnionych, człowiek m ężny i szlachetny.
84. W a ż n e to p o sy k u ltu ry europejskiej 331
□ S ły n n i rycerze
□ A ch illes i H e k to r (H o m e r, Iliad a )
0 Roland (Pieśń o Rolandzie)
E Tristan ( Dzieje Tristana i Izoldy)
■ L a n c e lo t ( O królu Arturze i rycerzach Okrągłego
Stołu)
o D on K ichot (M ig u e l d e Sa ave d ra C ervan tes, Prze
m yślny szlachcic Don Kichote z M anczy)
W kulturze funkcjonują frazeologizm y zw iązane z p o
stacią D on Kichote'a:
- b łędn y rycerz - człow iek o d e rw a n y o d rzeczyw isto

ści, snujący nierealistyczn e plany,
- d o n k isz o t - ktoś, kto w a lc z y o w z n io s łe cele, ale

je st p ozb aw io ny p o cz u cia rzeczyw istości, przez co
naraża się na śm ieszn o ść.
Paolo Uccello, Św ięty Jerzy walczący ze smokiem, 1470
c Z a w is z a C z a rn y (H e n ry k Sienkiew icz, Krzyżacy)
E Rycerz (S ta n is ła w W ysp iań sk i, Wesele)
a M ic h a ł W o ło d yjo w sk i (Trylogia
□ P rz yja cie l
Przyjaźń w yso k o c e n ił A rysto teles - m ó w ił, że jest konieczna d o życia. Tw ierdził, że za przyjaciela należy uwa-
żać kogoś, kto d o b rz e n a m życzy i okazuje sw o ją d o b ro ć oraz p rzychylność. W e d łu g m ego przyjaźń m a ła być
najbardziej u d u c h o w io n ą fo rm ą m iło ści, p o n ie w a ż nie a n g a ż u je b io lo g iczn ej stro n y czło w iek a, a le w yrasta
z koleżeństw a. Po g łębiają ją w s p ó ln e z ain tereso w an ia, d o św ia d cz e n ia , św iato p o g ląd , nauka, praca. Z d a n ie m
św. A u g u styn a tylko dzięki przyjaźni m ożna p ozn ać człowieka. Pozw ala o na b o w iem zro zu m ieć i siebie, i innych.
Przykłady:
■ A ch ille s i Patrokles (H o m e r, Iliada)

o Leszek i M iesz ek (A d a m M ickiew icz, Przyjaciele )
■ M ic h a ł W o ło d yjo w sk i i Ketling (H e n ry k Sienkiew icz, Pan Wołodyjowski)
s S ta n is ła w W o k u lsk i i Ig nacy Rzecki (B o le s ła w Prus, Lalka)
e Zo śka, A lek i Rudy (A lek san d er K am iński, Kam ienie na szaniec)
O N ieszcz ęśliw y k o ch an ek
N ieszczęśliw ej (tragicznej) m iło ści najczęściej tow arzyszy p o cz u cie n iesp ełn ie n ia , rozpaczy, bólu, odrzucenia.
N ie o d w z a je m n io n e u czu cie byw a przyczyną cie rp ie n ia i s a m o tn o ści. Bohater, m e zn ajd u jąc p ocieszenia, n ie
rzadko odbiera so b ie życie. N iek tó re p o w o d y nieszczęśliw ej m iłości:
E k o n w e n an se sp o łecz n e, nie p o z w ą łające p o łączyć się lu d zio m p o ch o d zącym z różnych środow isk,
■ n ieo d w z a je m n ie n ie uczucia (m iło ś ć p laton iczn a),
* m iło ś ć d o cudzej ż o n y / cu d z eg o męża,
° c h ę ć p o św ięcen ia się in nym c e lo m życiow ym (np. karierze, s ta n o w i d u c h o w n e m u ).
Przykłady:
Literatura
m it o Orfeuszu i Eurydyce, Johann W olfgang Goethe, Cierpienia młodego Wertera;

joseph Bédier, Dzieje Tristana i Izoldy, W illia m Szekspir, Romeo i Julia', Adam Mickiewicz. Dziady, cz. IV;
Bolesław Prus, Lalka-, Antoni Libera, Madam e
Inne teksty kultury
Film: Casablanca, reż. Michael Curtiz; Krótki film o miłości, reź. Krzysztof Kieślowski; Ja k być kochaną,
reź.W ojciech Jerzy Has; Matka Joanna od aniołów, reż. Jerzy Kawalerowicz; Barbara Radziwiłłówna, reż. Barbara Hass
M alarstw o: H an s Baldung Grien, Pyrom i Tysbe; John F.verett Millais, Śm ierć Romea i Ju lii ; N icholas Hillrard
Młodzieniec wśród róż
332 XI. KONTEKSTY
□ B u n to w n ik
Bunt jest postawą życiową polegającą na odrzuceniu

uznanych form i wartości. Albert Cam us twierdził, ze
człowiek, aby istnieć, m usi się buntować. W tym sensie
zerwanie przez Ew ę owocu z drzewa poznania dobra
i zła można interpretować jako początek prawdziwego
człow ieczeństw a. Przykładem buntownika jest także
m itologiczny Pro m eteu sz, który p o św ię cił się, aby
p om ó c ludziom.
Francisco Goya, Rozstrzelanie powstańców madryckich, ok. 1814

Przykłady:
Literatura
Sofokles, Antygona Adam Mickiewicz, Oda do młodości; George Byron, Giaur; Adam Mickiewicz, Driady, cz III-
Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara Bolesław Leśmian. Dusiołek; Hanna Krall, Zdążyć przed Panem Rogiem: Sławo
m ir Mrożek, Tango; wiersze Rafała Wojaczka
wM 1 1
Inne teksty kultury
H m . Czekolada, reż. Lasse Hallstrôm; V/stronę morza, reż. Alejandro Amenóbar; Stowarzyszenie Umarłych Poetów,
reż. Peter Weir, Lot nad Kukułczym gniazdem; reż. Miloś Forman; Buntownik bez powodu, reż. Nicholas Rav
Malarstwo: Eugène Delacroix, Wolność wiodąca lud na barykady; jan Matejko, Rejtan; Francisco Goya. Rozstrzelanie
powstańców madryckich
85. Tekst jako nośnik w a rto śc i 333
85. Tekst jako nośnik wartości
□ Po jęcie w arto ści
W a r t o ś ć - t o , c o każdy cz ło w ie k ś w ia d o m ie lub n ie ś w ia d o m ie cen i, d o c z e g o w y trw a le i k o n se k w e n tn ie dąży.
S y s te m w a rto ś c i jest p o d s ta w ą o s o b o w o ś c i człow ieka. Je g o p o staw a, wybory, jakich d o k o n u je w życiu, zależą

o d tego, c o jest dla nieg o w a rto ś cią , np.:
■ św. Aleksy (Legenda o iw . Aleksym ) porzuca rodzinę, rozdaje majątek, ponieważ najważniejsza jest dla mego wiara;
b Harpagon (Świętoszek M oliera) tak bardzo kocha pieniądze, że jest gotów zniszczyć osobiste szczęście swoich dzieci;
a Stanisław Wokulski (Lalka Prusa) ryzykuje utratę majątku, aby go powiększyć i dzięki tem u zdobyć ukochaną Izabelę.
W h ie rarch ii w a rto ś c i każdego z b o h a te ró w c o in n e g o było w a rto ś c ią nadrzędną.
O R o d zaje w a rto ś c i
W a rto ś c i są o b e c n e w każdym w ym ia rz e ludzkiego życia. M o ż n a w sk azać m .in.:
a w a rto ści m o ra ln e (np. d o b ro , m iło ść, g o d n o ść, p ra w o ść, o d w ag a),

■ w a rto ś c i s p o łe c z n e (n p . w o ln o ś ć , sp ra w ie d liw o ść, ró w n o ść, p restiż),
n w a rto ś c i religijne (n p . w iara, p o b o ż n o ść),
a w a rto ści p ra g m a tycz n e (np. inteligencja, z a ra d n o ś ć ),
a w a rto ści w ita ln e (n p . zd ro w ie, sp ra w n o ść, energ ia),
s w a rto ści estetyczne (np. piękno, h a rm o n ia ),
■ w a rto ści p o z n aw cz e (np. p raw d a, w ie d z a ),
■ w artości m aterialne (np. bogactv/o, konsum pcja).
O N a tu ra w a r to ś c i
W artości nie m o żn a uchw ycić w postaci pełnej, idealnej, poniew aż nie m ają charakteru rzeczywistego (m e s ą np.
przedm iotam i). M o żn a je spotkać jedynie w jakiejś postaci, w cielone w coś. Tak tłumaczy tę praw idłow ość Antoine de
Saint-Exupery: „Z n a m tylko sprawiedliwych ludzi, a nie sprawiedliwość, ludzi wolnych, ale nie wolność, ludzi ożywianych
m iłością, ale nie m iłość. Podobnie nie znam ani piękna, ani szczęścia, a tylko szczęśliwych ludzi i piękne przedm ioty"1.
W a rto ś c ia m i, ich natu rą, ro d z ajam i, klasyfikacjam i z a jm u je się aksjologia.
O Ź ró d ła w a rto ś c i
tâiLs
R ó ż n ie w yjaśn ia się p o c h o d z e n ie w a rto ści. N ajczęściej s ą f '. .
traktow ane jako:i i : •;
a e le m e n t kultury - w ią ż ą się z utrw alo n ym i w św iadom o-
ści zbiorow ej w z o rc a m i z a ch o w a ń , ro z u m ie n ia i ocenia-
■:
B ^
\
f m
^
fi
nia świata; m o g ą zostać w ykreow ane no. przez ideologie,

n wynik jed n o stk o w ych d o św ia d cz e ń życiow ych zależnych
o d śro d o w isk a s p o łe cz n e g o (człow iek s a m się uczy, co
je st d o b re, w a ż n e itp.),
E idee n a d p rz yro d z o n e - d a n e przez B o g a (cz ło w iek nosi
je w e w łasn ej d u sz y).3
W s p ó łc z e s n a kultura o p ie ra się n a c z te re ch tria d a c h a k - H
s j o l o g i c z n y c h : j
s platońskiej (p raw d a - d o b ro - p i ę k n o ) , j
a ju d e o ch rz eścija ń sk ie j (w ia ra - nadzieja - m iło ś ć ), |
■ now o żytn ej (w o ln o ś ć - ró w n o ś ć - b ra te rstw o ), j
1
3 n a ro d o w e j (B ó g - h o n o r - o jcz yz n a). /» A B
Lewa strona sztandaru 1 Modlińskiego Pułku
Przeciwlotniczego (rozwiązanego w 2002 r.)
ze słowam i BÓG HONOR OJCZYZNA
Antoine de Saint-Exupéry, Twierdza, przeł. Aleksandra Olędzka-Frybesowa, W arszawa 1990.
334 XI. KONTEKSTY
Z n a n ą klasyfikacją w artości jest piram ida potrzeb (w artości) A braham a M aslo w a. U czo n y stw ierdził
w ażniejsze są w kolejności:
a potrzeby fizjologiczne (sen, jedzenie, odpoczynek),

■ potrzeby bezpieczeństw a, m iłości i przynależności, szacunku i uznania,
■ potrzeby sam orealizacji (posiadania celów, wykorzystania swojego potencjału).
I W artościow anie
W artościow anie - przypisyw anie w artości zjaw iskom , przedm iotom , o s o b o m, zdarzeniom , towar
w iększo ści w ypow iedzi.
Człowiek wartościuje elementy otaczającej rzeczywistości z różnych punktów widzenia. M oże zwracać uwagę na
■ użyteczność (co ś jest przydatne, potrzebne, niezbędne, konieczne albo przeciw nie: zbędne, niepotrze- J
s w artość m oralną (co ś jest dobre albo złe),
a w arto ść estetyczną (coś jest piękne, harm onijne, proporcjonalne, m iłe dla oka albo przeciw nie - brz-
potworne, zniekształcone),
3 w łaściw ości ilościow e (coś jest rzadkie, oryginalne, now atorskie albo pospolite, nudne, pow tarzalnej. fl
O W a r t o ś c io w a n ie w te k s ta c h k u ltu ry
W artości są o b ecn e w e wszelkich tekstach kultury. Ich tw órcy starają się przekazać odbiorcy nie tylko okres r d
inform acje, ale też swój stosunek d o nich.
Poznawanie tekstów kultury z różnych epok pozwala odczytać, jakie wartości ceniono wówczas najbardziej - np. w r o r J
tyzmie najważniejsze były- mrtość, wolność, patriotyzm, dla średniowiecznego rycerza główną wartością pozostawał b c-at
Rodzaje środków wyrażania wartości

Podstaw ow ym środkiem w artościującym ;ęzyka są słow a. To one m ają treść w artościującą oraz niosą e m : J
dlatego też dzięki nim m ożna stwierdzić, że coś budzi zachwyt, podziw, aplauz, a co ś pogardę, w stręt,'.n ie:' J
nieufność, obawę, język jest zatem :
a narzędziem w artościow ania (pozwala w yrazić ocen ę), 1

n źródłem poznania wartości (zostały one utrwalone w znaczeniach takich pojęć, jak np. dobro, piękno, p r a w :ą
tolerancja, solidarność, niepodległość).
W artościo w an ie m ożna jednak w yrazić także przez użycie innych środków. I
Środki językowe Środki pozajęzykowe
- składniowe (np. jak wynika z mojego doświadczenia, gesty (np. pukanie się w czoło, pokazanie komuś I
jak się powszechnie uważa, jak dowodzą badania) języka, przytulenie kogoś)
słowotwórcze (np. nochal, psisko, staruch, krzykacz) podniesiony głos (zdenerwowanie) albo wyciszor.
leksykalne - wyrazy wartościujące (np. cierpliwy, (uspokojenie).
mądry, histeria, dyskryminacja) sposób zachowania (np. pocałowanie kobiety w ręłe
związki frazeologiczne (np. mieć głowę na karku, mieć rysunek (np. satyryczne prace Henryka Sawki, A n d t J
kiełbie w e łbie) ja Mleczki, Sławomira Mrożka)
środki stylistyczne - epitety, metafory, eufemizmy, śmiech (np. serdeczny, ironiczny, złośliwy, pusty; 1
hiperbole, pytania retoryczne itp. (np. ciepła noc,
krzyk (np. oznaczający radość, szczęście
wielki jak piec, lepkie ręce)
lub przerażenie, strach)
iro n ia
W artościo w an ie m oże także w yn ikać z konkretnego tekstu, jest zależne m .in. od:
b kontekstu wypowiedzi,
a epoki literackiej, z której tekst pochodzi,
n grupy literackiej, d o jakiej należy autor,
n zastosow anej konwencji literackiej.
85. Tekst jako n ośn ik w arto ści 335
□ P rz y k ła d
b Ja k a ocena m ie sz cz a ń stw a została zaw arta w p o d a n ym fragm en cie w ie rsza Ju lia n a T u w im a ? W sk aż środki
językowe, które słu ż ą jej w yrażeniu.
! z n o w u s p ra w d z ą kieszonki, kwitki,
S p o d n ie n a tyłkach z a ce ro w a n e ,
W ła s n o ś ć w ie le b n ą , ś w ię te nabytki,
S w o je , w y łą c z n e , z a p ra c o w a n e .
P o te m się m o d lą : „o d nagłej śm ie rci...
...od w ojny... g ło d u ... o d p o c z y w a n ie ”
I z a sy p ia ją z m o rd ą n a piersi
W stra sz n ych m ie s z k a n ia c h stra sz n i m iesz cz an ie.
Ju lia n T u w im , M ieszkań cy (fra g m e n t)
O d p o w ie d ź : W iersz Juliana Tuw im a zawiera negatywną ocenę m ieszkańców m iast. Została ona w yrażona bezpo
średnio („straszni m ieszczanie"), ale także pośrednio - za pom ocą różnych środków językowych. N a le ż ą do nich:
a s ło w n ic tw o ek sp resyw ne (tyłki, m orda, straszny),

° ironia („ś w ię te nabytki” ),
13 w yliczenia (np. „S w o je , w yłączne, z a p ra co w a n e " - pod kreślenie skup ienia m ieszczan na m a ło znaczących
w a rto ścia ch m aterialnych),
b p o w tó rz e n ie ( „ W strasznych m ieszkaniach straszni m ie sz c z a n ie ").
: Ju lia n T u w im , Poezje. W r o c ła w 2004.
M Konflikty w artości
K onflikt w a rto ści - sytu a cja , w której d o c h o d z i d o z d e rz e n ia d w ó ch w yk lu czających s ię w a rto ś c i i w yb ó r

je d n e j z n ich o z n a cz a o d rz u c e n ie d ru g iej.
W sytuacji konfliktu w artości człow iek w ybiera na o g ó ł tę z nich, która w jeg o system ie w a rto ści zajm u je wyższą
pozycję. W ią ż e się to zwykle z silnym i rozterkam i, a skutki decyzji często byw ają tragiczne.
O P r z y k ła d y k o n f lik t ó w w a r t o ś c i w lite r a t u r z e
Charakter konfliktu Przykład literacki
konflikt między Sofokles, Antygona

prawem - wbrew rozkazowi króla Kreona Antygona grzebie ciało brata Polinejkesa, który sprowa
boskim i ludzkim dził na Teby wrogie wojska
(państwowym ) - zostaje za to skazana na śm ierć (popełnia sam obójstwo)
L , , , , .^ --- ---- m _ ---- -mm- m . . — m mm mm ■ ■■ . • ~—^m m ^~— mmm m ■ 1 l i ■ i ■ ■ ■ mmm - rn — mmmmm - m . ------- . . . . _ . . . . — . . . —— . . — . J
konflikt między W illiam Szekspir, Makbet

wyznawanym i w ar Makbet jest prawym człowiekiem i honorowym rycerzem, ale pod w pływ em przepowiedni
tościam i moralnymi czarownic i podszeptów żony popełnia zbrodnie, by zasiąść na tronie
i żądzą władzy - zabija swojego władcę, potem przyjaciela (Banka)
- zbrodnie doprowadzają do zguby bohatera
f ...... 1
4 . _____________________________________________________________
. . . . . . • . - ^ ■
konflikt między Stefan Żerom ski, Ladzie bezdomni

w łasnym szczęściem - doktor Judym odrzuca możliwość zbudowania szczęśliwego domu z ukochaną kobietą
i poświęceniem - uważa, że wszystk.e siły powinien poświęcić pracy dla bezdomnych
dla innych w rezultacie staje się człowiekiem złam anym nienawidzi tego, co wybrał
---------------- ------- - .. ---- ...
-------- - ------- ----------- --- — - ---------- -- . . --------- . . . _ . -------------- -------- |
konflikt między : * Adam Mickiewicz, Konrad. Wallenrod

szczęściem - bohater rezygnuje z życia u boku ukochanej Aldony, ponieważ decyduje się na walkę
osobistym i walką z zagrażającymi Litwie Krzyżakami
o ojczyznę - m im o realizacji celu przeżywa rozterki wewnętrzne, z którymi nie umie sobie poradzić
1........... -• mm
336 ; XI. KONTEKSTY
86. Symbol i alegoria

Odczytanie symbolu
Sym bol - (gr. symbolon ‘znak rozpoznawczy’) - m otyw albo zesp ó ł m otyw ów występujący w danym
dziele, będący znakiem treści nieujawnionych lub niejasnych, je st w ieloznaczny - związek między danym
m otywem a ukrytą w nim treścią jest jednorazowy i odnosi się d o konkretnego tekstu kultury.
Odczytanie symbolu wymaga:

- dostrzeżenia danego motywu w obrębie świata przedstawionego,
m odszyfrowania treści ukrytych, na które zwraca uwagę odbiorcy.
Niekonw encjonalność sym bolu sprawia, że otwiera on m ożliwości rozmaitych interpretacji. W zależności
od kontekstu może sugerować odm ienne treści.
Morze np. otchłań, żywioł, przygoda, los, zagubienie, wieczność
Lustro np. kobiecość, miłość, ukryta prawda, mądrość, samopoznanie
Miecz np. wojna, strach, gniew boży, sprawiedliwość, męstwo

^ ■ ■ 1■ • ■ ..... .
Jutrzenka np. początek, nadzieja, wolność
Piorun np. potęga, gniew, zniszczenie
Tęcza np. obietnica, przymierze, zgoda, pokój
Orzeł np. majestat, pycha, odwaga
Perła np. skarb, ukryta, ’wartościowa rzecz, nieśmiertelność
□ Rodzaje sym b o li
Postać Wernyhora [V/eseie Stanisława Wyspiańskiego;

zob. 81. Stanisław Wyspiański - „Wesele") - jedna
z pojawiających się zjaw, która czym Gospodarza
przywódcą planowanego powstania narodowego
Przedmiot czapka z pawimi piórami - symbol egoizmu, przy

wiązania Polaków do rzeczy materialnych
złoty róg (Wesele Stanisława Wyspiańskiego) - symbol
wezwania do udziału w zrywie niepodległościowym
rozdarta sosna (Ludzie bezdomni Stefana Żerom
skiego) - symbol wyboru, jakiego dokonał Tomasz
Judym, wewnętrznego rozdarcia między uczuciem
do joanny Podborskiej a obowiązkiem spłacenia
„długu przeklętego"
Zdarzenie przemiana Gustawa, nieszczęśliwego kochanka,

w Konrada, bojownika o wolność narodu, współ
czesnego Prometeusza, poświęcającego się dla
Jan Matejko, Wernyhora, 1883-1884
ludzkości (III cz. Dziadów Adama Mickiewicza;
______________j zob. 74. Adam Mickiewicz - „Dziady", cz. III) j
Wernyhora to legendarna postać z ukraińskiego
Charakter symboliczny mogą m ieć nie tylko poszczególne elementy folkloru, wróżbita i jasnowidz, Kozak
z Zaporoża. Postać ta była popularna w XIX w.
dzieła, ale także cała jego fabuła.
(upamiętniona m.in. w Beniowskim Juliusza
Słowackiego), a szczególnie przypisywane
O Przykład mu proroctwo polityczne przyszłych losów
Rzeczypospolitej. W ujęciu Matejki Wernyhora
e Jakie symbole, oprócz tytułowego Wernyhory, można wskazać na
może więc symbolizować nadzieję na
obrazie Jana Matejki? odzyskanie przez Polskę niepodległości.
86. Sym bol i alegoria 337
O d p o w ie d ź :
e leżąca u stóp W ernyhory lira - sym bol pieśni, wróżby, m ądrości zawartej w przepow iedniach jasnow idza
o dziecko ubrane na biało - sym bol pragnienia zgody i pojednania
e postaci w czarnej szacie - sym bol konfliktów i sporów
□ w scho d zący księżyc - sym bol przełom u i nadciągających zm ian
a nadlatujące nietoperze ~ sym bol nieszczęścia, śm ierci, zła, strachu
-
---
---
---
---
---
---
---
--
5 Definicja alegorii
Alegoria - m otyw lub z e sp ó ł m o tyw ó w w ystęp ujący w dziele, który poza znaczeniem d osło w nym m a ukryte
znaczenie dodatkow e. Jeg o odczytanie w ym ag a erudycji i zn ajo m o ści kultury. O d sym b olu różni się tym ,
I że jego sens je st ściśle określony i skonwencjonalizowany, ustalony przez tradycję, kulturę, religię.
Przykłady:
H okręt w alczący z falam i - alegoria ojczyzny (n p . Kazanie o m iłości ojczyzny Piotra Skargi, Św iat zepsuty
Ignacego Krasickiego, Testament mój Juliusza Słow ackiego),
■ kobieta trzym ająca w ręku flagę - alegoria w o ln o ści ( Wolność wiodąca ¡ud na barykady Eugene’a Deiacroix),
a szkielet z kosą - alegoria śm ierci (np. Taniec śm ierci z kościoła Bernardynów w Krakowie),
o zwierzęta w bajkach jako alegorie typów ludzkich.
1 ...................................... - 1
Lew siła, męstwo, władza Sowa mądrość
W ilk przemoc, okrucieństwo Baran głupota

-—■■
■■ ■
— m» i ■
■■.
Jagnię/owieczka słabość, bezbronność Wół pracowitość, solidność
Lis przebiegłość, fałsz, spryt Zając płoch liwość
Mrówka pracowitość Żółw spokój, powolność
%■ (M g \
[ y % W W
H *
Va< •
•• .*i ■
m
w w g
w»i-
. | . : ^ — '
Ł*M [
H/ t * Yt
w rrm ^ r. ^•* * r 1 4
,*>■ • i,
r - ¥ ■ |
t» ff ** • Ł
$ -
m .. —^
• 1
Taniec śmierci, obraz malarza krakowskiego 4 - •• ^ 4

z kościoła Bernardynów w Krakowie, ok. 1670
. - 3 " 1 . ¿ i
7B c i- ^
M otyw danse macabre, często podejmowany w sztuce ^»ęi'4 I 1 r ^ * ł . \
' ‘ i V. /
> 1\
i literaturze średniowiecza, powrócił w czasach baroku. l %

• t ..1
\ V»
*• '»
/**
»
Alegoryczne przedstawienie kościotrupa tańczącego

'-----• . .1 v
z przedstawicielami różnych stanów społecznych, od ^ F y i, j r.. jr/
bogacza do żebraka, miało zwrócić uwagę na równość

1
ludzi wobec śmierci i jej nieuchronny triumf nad
człowiekiem. Było też wyrazem przekonania o marności
• • • a a * •• •••
ua, jego Krucnusu i przemijaniu. ■ r-%-
B ••<**e r->.N- I BL* v£^^Bt •* Y
■ • (■
338 XI. KONTEKSTY
87. Słowa klucze i inne elementy znaczące

Elem enty znaczące tekstu
Odczytanie utworu literackiego wiąże się z koniecznością dostrzeżenia różnego rodzaju elem entów znaczących
M o gą nim i b yć
E słowa powtarzające się często w danym tekście albo niosące istotne znaczenie,
a elem enty kompozycji (np. tytuł, m otto, puenta),
•- elementy zapisu (np. wielkie litery, znaki interpunkcyjne, zastosowanie pogrubionego lub rozstrzelonego druku).
□ S ło w a klucze
M o g ą to być:
2 wyrazy częściej mż inne występujące w badanym utworze (lub utw orach), będące dow odem określonych
upodobań stylistycznych,
c wyrazy o szczególnej wartości znaczeniowej (np. naz>wające ważne motywy czy sugerujące sposób odczytania dzieła)
Sło w a klucze m ożna wyszukiwać, np.:
e w konkretnym utworze (np. w Panu Tadeuszu),

■ w dziełach danego twórcy (np. Juliusza Słowackiego),
■ V/ tekstach pochodzących z określonej epoki (np. rom antyzm u),
■ w utworach należących d o danego kierunku artystycznego (np. sentym entalizm u).
Na ich podstawie m ożna określić cechy warsztatu pisarza albo szkoły literackiej. Często łączą się one w ła ń
cuchy skojarzeniowe.
Przykłady:
■ Wesele Stanisław a W yspiańskiego - zôty róg, Chochoł, dusza, sen, krew.

E Ferdydurke W itolda G om brow icza - pupa, gęba, łydka.
E poezja Krzysztofa Kam ila Baczyńskiego - noc, śm ierć, czaszka, trum na, niebo, dłuto.
□ Tytuł
Nazv.'a pozwalająca na identyfikację dzieła literackiego, nadawana mu przez autora. Zazwyczaj zawiera informacje:
= dotyczące treści dzieła, np. bohaterów (np. Krzyżacy, M alarze), m iejsca czy czasu akcji (np. N ad Niem nem ),
ukazywanego wydarzenia (np. Odprawa posłów greckich),
E w s^zujące na formę pisarską zastosowaną przez autora (np. Sonety krymskie, Pamiętnik z powstania warsza'wskiego),
E pozwalające głębiej odczytać sensy dzieła - metaforyczne, kom entujące treść utworu (np. Granica, Ludzie
bezdomni, Potop).
Tytuły na pierwszy rzut oka bezsensowne, nieprzenoszące żadnej inform acji są jedną z form buntu przeciwko
konwencjom literackim (np. Ferdydurke).
Niekiedy autor rezygnuje z zatytułowania dzieła (często jest tak w przypadku utw orów lirycznych) •wówczas
elem entem identyfikującym jest pierwszy w ers (tzw. incipit).
N iektóre dzieła oprócz tytułu m ają podtytuł, np. Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litw ie (tytuł). Historia
szlachecka z roku 18111 1812 we dwunastu księgach wierszem (podtytuł). Podtytuł zwykle uzupełnia lub uściśla
inform acje zawarte w tytule.
O M o tto
Cytat z innego tekstu celow o um ieszczony przez autora na początku utworu lub rozpoczynający jego fragment.
Stanow i myś; przewodnią, na którą pisarz pow ołuje się w sw oim dziele, komentarz, objaśnienie. M otto pełni
w dziele różne funkcje:
b wskazuje na nawiązania m iędzy utworam i literackimi,

■ m oże być kluczem do interpretacji utworu aibo stać w sprzeczności z jego przesłaniem,
■ sygnalizuje fakt osadzenia utworu w d a n e j tradycji (konwencji) literackiej.
Przykłady:
a „Z d aje mi się, że widzę... G d z ie ? Przed oczyma duszy m o jej" (W illia m Szekspir, H am let) - m otto ballady
Romantyczność A d am a Mickiewicza wskazuje na to, że romantycy odbierali świat intuicją i sercem, podobnie
jak bohater tragedii Szekspira.
87. Sło w a klucze i inne elem en ty znaczące 339
0 „Sz tu k a? - to sztuka - i oto wszystko" (Pierre-Jean d e Bćranger) - m otto w iersza N o rw id a Fortepian Szopena
podkreśla, że fen o m e n u sztuki, będącej w ytw o re m ludzkiej myśli, d u ch a i czynu, nie da się opisać.
a „L u d z ie lu d zio m zgotowali ten lo s " (M edaliony N ałkow skiej) odautorski kom entarz na te m a t zawartych
w utw orze relacji ofiar i św iadków niem ieckiego ludobójstw a, zachęta d o refleksji nad istotą człowieczeństwa.
O P u e n t a (p o in t a )
W y ra z is te zakończenie utw oru, cz ęsto zaskakujące, niezw ykłe, k o n trastu jące z w cz eśn ie j p rzed staw ianym i
treściam i. V/ utw orach lirycznych często jest graficznie w ydzielane, np. w odrębnej strofie.
Przykłady:
■ W w ierszu Koniec wieku X IX K azim ierza Przerwy-Tetmajera po w yliczeniu i zan eg o w an iu w ielu życiowych
p ostaw następuje p o d su m o w an ie podkreślające b ez rad n ość człowieka:
„Ja k a ż je s t p rz e c iw w łó cz n i z łe g o tw o ja tarcza,
cz ło w ie cz e z k o ń ca w ieku?... G ło w ę z w ie s ił n ie m y ” 1.
b N o w e lę H enryka Sienkiew icza Jan k o M uzykant kończy rozm ow a państw a z d w o ru - po pow rocie z W ło ch
ich córka w s p o m in a , że w a rto tam w ysz u k iw ać talen ty i je p op ierać. Z tą w yp o w ie d z ią o stro kontrastuje
o statn ie zdanie u tw o ru : „ N a d Jan kiem sz u m iały brzozy../'2.
Kazimierza Przerwy-7etmaje'a, Wybórpoezji, Wrocław ¡991.

• https://wolr.e!ektury pi/
■ Inne e lem e n ty znaczące
O Z n a k i in te r p u n k c y jn e
N a przykład wielokropki, m yślniki, pytajniki:
s tw o rzą pauzy intonacyjne, przem ilczenia, m ikroskopijne „o p ó ź n ie n ia ” w rozwoju m onologu,

3 kryją liczne znaki zapytania, nied opow ied zenia, dom ysły,
a skłaniają czytelnika d o nam ysłu,
■ budują napięcie w utworze.
O Z n a k i g ra fic z n e
M o g ą służyć:
■ w yodrębnieniu poszczególnych w yrazó w przez w p ro w ad zen ie w ielkich liter a!b o rozstrzelonego druku,
■ rozczłonkow aniu lub wykrop kowani u wersów,
s n u m ero w an iu strof,
3 w ydobyw aniu określonych n ap ięć dram atycznych.
O P rz y k ła d
o Jakie funkcje p ełn ią elem en ty zaznaczone w p od anym w ierszu C ypriana K am ila N o rw id a ?
Cyprian K a m il N o rw id
III
N a d s ta n a m i je s t i s t a n ó w - s t a n , Przecież ja - aż w n ieb a ło n ie trw am ,
Ja k o w ie ż a nad p ła s k ie d o m y G d y o n o d u s z ę m ą poryw a
Ste rc z ą c a w chm ury... Ja k p ira m id ę !
II IV
W y m yślicie, że i ja nie Pan, Przecież i ja - z ie m i t y l e mam,
D la te g o że d o m m ój ruchom y, Ile jej stopa ma pokrywa,
Z w ie lb łą d z ie j skóry... Dopókąd i d ę ! ...3
Cyprian Kamil Norwid, V/;er$ze, Kraków 2006.
340 X I. KONTEKSTY
Odpowiedź:
c N um eracja kolejnych strof podkreśla uporządkowanie utworu wynikające z zam ysłu autora. Każda ze
zyskuje p ew ną odrębność, co zm usza czytelnika do bardziej w nikliw ego odczytania zawartych w nich
0 Zasto so w an ie m yślnika w wyrażeniu „stanów-stan" łączy m ocniej jego składniki, podkreśla w sp ó ln .
(stan wyższy od innych stanów ), je st to dodatkow o nawiązanie do języka Biblii (np. „P a n ó w Pan” ).
® W ielokropek, który kończy trzy z czterech strof, sugeruje, że nie wszystko zostało pow iedziane. S
zachętę d o refleksji. Inny użyty przez N o rw id a znak interpunkcyjny - wykrzyknik - w z m a c n ia eks
podkreśla znaczenie myśli, którą zamyka.
■ Z a p is słow a Pan w ielką ¡¡terą zw raca uw agę na ten wyraz, który m oże być różne rozum iany (Pan
majętny, szanow any przez ludzi, ważny).
■ Zastosow an ie w ostatniej strofie rozstrzelonego druku pozwala w yodrębnić myśl kończącą utwór
człowiek jest pielgrzym em , a życie to ciągła wędrówka.
□ Po w tó rzen ia fo rm u ł
Pow tarzane sform ułow ania i większe fragm enty (m agiczne zaklęcia, refreny itp.) w zależności od konk'
kontekstu pełnią różne funkcje, np.:
B akcentują pow tarzane frazy, podkreślają ich znaczenie,

e budują w rażenie m onotonii,
■ nadają utworowi charakter pieśni lub litanii.
Przykłady:
^ Refren „S m u tn o mi, Boże...” w Hym nie Juliusza Słowackiego podkreśla zarów no przeżycia em igranta,
byw ającego z dala o d ojczyzny, jak i bliską relację ze Stw órcą (bezpośredni zwrot d o Boga, wyróżni
religijność rom antyczną).
H Pow tórzenie zwrotu „D o kraju tego...” w M ojej piosnce (//) Cypriana Kam ila N o rw id a tw orzy wyidealiz
obraz Polski jako arkadyjskiej krainy, w której panuje harm onia m iędzy ludźm i i innym i stw orzeniam i,
kraju, v/ którym wszystko przypom ina Boga.
O N eologizm y artystyczne
= W yrazy nowe, tworzone przez au to ró w w danym utworze.
■ Służą celom ekspresyw nym - oddają nastrój, przeżycia.
■ M ają najczęściej charakter jednorazow y i nie funkcjonują poza kontekstem wypowiedzi.
Przykład:
W iersz M iro n a Białoszew skiego nam uzowywanie rozpoczyna się od apostrofy: „M u z o Natchniuzo". Ter.
logizm wskazuje, że raczej nie chodzi o natchnienie w tradycyjnym rozum ieniu, ale inną, wyjątkową insp:
nazywaną przez poetę po sw o jem u i niepowtarzalnie. Białoszew ski stw orzył tautologiczny przydomek
o dw ołując się d o jej podstaw ow ej roli, jaką było obdarzanie poetów natchnieniem .
88. Konw encje literackie 341
88. Konwencje literackie
■ Cechy konwencji literackiej
K onw encja literacka - przyjęty w literaturze z e s p ó ł n o rm , które określają ch arakter poszczególnych

e le m e n tó w utw oru, a także sp o so b y ich łą cz e n ia w ca ło ścio w y kształt dzieła.
K o n w en cja literacka dotyczy:
e zasad tw orzenia tekstów (n p . kom pozycji, przebiegu akcji, w yb o ru gatun ku),

s d o b o ru śro d k ó w stylistycznych (np. p orów n ań , epitetów , typu w ie rsz a ),
a w yb o ru te m a tó w i m otyw ów ,
e sp o so b u kreow ania p o staci (np. ich typów, nazwisk, w yg ląd u ).
Przejaw ia się:
■ w s ta ły m p o w ie la n iu ja k ie g o ś lite ra c k ie g o ro z w ią z a n ia w o b rę b ie p e w n e j g ru p y u tw o ró w , np. epoki

albo w d ziełach je d n e g o pisarza,
s w stylizacjach (np. biblijnej, arch aiczn ej, historycznej).
□ Z a le ty i w a d y k o n w e n cji
K o n w e n cję d e te rm in u je konkretna epoka, prąd, styl - je s t ro zp o z n aw an a w ła śn ie w o d n ie sie n iu d o tradycji
literackiej. Dzięki niej m o żn a m ó w ić o ciągłości p rocesu historycznoliterackiego. W y p ra c o w a n e form y i w zo rce
są kontynuow ane, u z u p e łn ia n e , przetw arzane.
Z a sto s o w a n ie u stabilizo w aneg o repertuaru środków i ch w ytó w g w aran tu je pisarzow i p o ro zu m ien ie z czytelni
kiem , który jest w stan ie o d n ie ść środki z a sto so w an e przez a u to ra d o ich m acierzysteg o kontekstu.
K o n w en cja skazuje ró w n o cz e śn ie tw órcę n a pew ien sch e m atyzm . Je st p rzeciw ień stw em oryginalności.
W y b ra n e rodzaje konwencji literackich
O K o n w e n cja realistyczn a
h K onw encja ukształtow ana w p ołow ie X IX w., o b ecn a przede w szystkim w gatunkach fabularnych (zwłaszcza
w p o w ieści).
H B o g a ctw o opisów . W ie rn e o d w z o ro w an ie ch arakterów postaci (zwykle p o staci typ o w ych ), m iejsc, w yglądu
w nętrz, sytuacji; p ra w d o p o d o b ie ń stw o w ydarzeń (m im e s is ). P rz e d m io te m n aślad o w an ia je st zwykle św iat
w sp ó łcz esn y tw órcy (isto tn ą roię w o p isie odgryw ają jego d o św ia d cz e n ia i o b serw acje).
a Przyczynowo-skutkow e i ch ro n o lo g icz n e u p o rządko w anie w ydarzeń. K om p ozycja zw ykle zam knięta.
■ W s z e c h w ie d z ą c y n arrato r ukryty za św ia te m p rz e d sta w io n ym , cz a se m bliski p o s ta cio m , p rzyjm u jący ich
punkt w id z en ia, częściej z ach o w u jący dystans, obiektyw izm .
a W p ro w a d z a n ie różnych o d m ia n języka, d o s to s o w a n ie go d o śro d o w iska, sytuacji, ch arakteru postaci (in
d yw id ualizacja języka).
Przykłady: C h a r le s D ic k e n s , O liv ie r Tw ist; H o n o r é d e B a lz a c , O jcie c G o rio t; B o le s ła w P ru s , Lalka
(zob . 77. Bolesław Prus - „ Lalka " ) , Eliza O rz esz k o w a, N ad N iem nem ; M a ria D ąb ro w sk a, N oce i dnie.
O K o n w e n cja n a tu ra listy cz n a
n U kształto w an a w literaturze w drugiej p o ło w ie X IX w . i odd ziałująca na tw ó rcz o ść z p rz e ło m u X IX i X X w.

b Z w iąz an a z pozytyw istycznym scjen tyzm em , przeno sząca na g runt literatury n au k o w e w id z e n ie rzeczyw i
stości (np. poglądy D arw in a, że w św iecie trw a w alka o byt. w której zw yciężają najlepiej przystosow ani).
b Pisarz jako uczony w ie rn ie odtw arzający rzeczyw istość (są m u w tym p o m o c n e rozm ow y, wywiady, o d w ie
d zan ie m iejsc, które ch ce u m ie ś c ić w s w o im u tw o rze).
■ Obiektywny, fotograficzny opis rzeczywistości z jej najciemniejszymi stronam i (brzydotą, kalectwem, przemocą itp.).
D Po strz eg an ie człow ieka jako części natury (na jeg o z a ch o w a n ie m ają w p ły w biologiczne p op ędy i instynkty,
np. pop ęd seksualny, d zied ziczn o ść).
342 X I. KONTEKSTY
a Subiektywny bohater, którego losy i psychikę determ inują pochodzenie, status społeczny itp.
Przykłady: Em ile Zola, Germ inal: Stefan Żerom ski, Rozdziobią nas kruki, wrony..., Ludzie bezdomni, Przedwiośnie,
W ład ysław Stanisław Reym ont, Chłopi.
O K o n w en cja m odernistyczna
3 Otwartość kompozycyjna (wielość epizodów, brak wyrazistego zakończenia, polifo.niczność, ograniczenie roli fabuły).
® Zw ró cen ie uw agi na analizę osychologiczną postaci, rozważanie p roblem ów etycznych czy filozoficznych
(ukazywanie przeżyć bohaterów ).
- Odejście od narratora wszechwiedzącego ku narratorowi subiektywnemu (jest to tzw. bohater prowadzący - czyli
rodzaj narracji trzecioosobowej prowadzonej z punktu widzenia bohatera, przyjęcie jego system u wartości),
c W p ły w na literaturę różnych kierunków sztuki, np. naturalizm u z jego obiektyw ną w iz ją świata, im presjoni
zm u z tendencją do ukazywania niepowtarzalnych em ocji, doznań, sym bolizm u z jego wieloznacznością,
niedom ów ieniam i, m etaforycznością języka (liryzacja prozy).
Przykłady: Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni', Stanisław Wyspiański, Wesele (zob. 81. Stanisław V/yspiański - „Wesele").
O K onw encja im presjonistyczna

a O p isyw a n ie w u tw o rach literackich ulotnych, subiektyw nych d oznań, nastrojów , nieprzetw orzonych ani
przez rozum , ani przez em ocje.
^ W ielozm ysłow ość - próby oddziaływ ania na wzrok, słuch, cotyk, w ęch czytelnika (stosow anie synestezji).
e Wykorzystywanie elem entów muzyki i malarstwa w operowaniu kolorem, światłem, cieniem , instrumentacją
głoskową).
a Liczne opisy przelotnych w zruszeń i doznań.
e Rozluźnienie kom pozycji: fragm entaryczność, epizodyczność.
Przykłady: Kazim ierz Przerwa-Tetmajer. Melodio m gieł nocnych: Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży w Ciemnych
Smreczynach', Stanisław W itkiew icz, N a przełęczy.
O K onw encja baśniow a

0 Przeplatanie się elem en tó w św iata realistycznego i fantastycznego (cudow ność, m agia).
■ Antropom orfizacja natury, w ystępow anie bohaterów ludzkich i zwierzęcych.
s Elem enty św iatopoglądu ludow ego (niepisane norm y m oralne, ideały sprawiedliwych zachow ań), np. prze
konanie o tym , że zło m usi zostać ukarane, a dobro zwycięża.
0 O b ecn o ść m otyw ów w ędrow nych (np. m otyw jabłka, czarodziejskiego instrum entu, sm oka).
Przykłady: baśnie Charlesa Perraulta, H a n sa Christiana Andersena, Jakuba i W ilhelm a Grim m ów , Baśnie z tysiąca
1jednej nocy (pierw sze w ydanie w X V III w.).
□ K o n w en cja oniryczna
0 U kształto w anie rzeczywistości na kształt snu (m o ż e on w ystępow ać w utw orach jako m o tyw lub zasada
kompozycji świata przedstawionego).
h O p isany w utworze świat marzeń sennych rządzący się sw oim i praw am i (zacierają się w nim granice między
tym , co prawdziwe, a tym , co nierealne, wyobrażone przez autora).
n M o tyw snu w prow adzony d o utw o ró w kwestionuje racjonalność, logikę,
a Konwencja stosow ana przede wszystkim w epoce rom antyzm u oraz w literaturze X X w.
Przykłady: Ja n Kochanowski, Tren X IX albo Sen: W illia m Szekspir, Sen nocy letniej: A d a m M ickiewicz, III część
Dziadów, w iersze Bolesław a Leśm iana; Brun o Schulz, Sklepy cynamonowe.
O K onw encja groteskow a

□ Celow e zniekształcenie rzeczywistości: upodobanie d o fantastyki, brzydoty, ekscentryczności, osobliw ości,
deform acji, wyolbrzym ienia, karykatury.
e Absurdalność, odrzucenie jednolitego systemu zasad rządzących światem przedstawionym i postępowaniem
bohaterów (świat przedstawiony nie m oże być interpretowany zgodnie z zasadam i logiki).
■ M iesz an ie różnych nastrojów, np. kom izm u i tragizmu (św iat jest zarazem śm ieszny i przerażający).
a Skłonność do prowokacji - odrzucanie, parodiowanie, ośm ieszanie konwencji literackich i obowiązujących
zasad, np. zasady d eco ru m (groteska jest w yrazem buntu i niezależności m yślowej).
Przykłady: Stanisław Ignacy W itkiew icz, Szewcy: W ito ld G o m b ro w icz, Ferdydurke (zob. 82. W itold Gombrowicz
- „Ferdydurke"): opow iadania B ru n o n a Schulza (zob. 83. Bruno Schulz - opowiadania): poezja Konstantego
l.defonsa Gałczyńskiego; Tadeusz Różewicz, Kartoteka: Sław o m ir M rożek, Tango.
Sprawdzian po dziale X I i 343
Sprawdzian po dziale XI
0 © Z a d a n ie 1.
Tekst I
N iekied y p od czas tych sam o tn ych zajęć w starym subiekcie b ud ziło się d ziecko. W y d o b y w a ł w ted y i u s ta
w ia ł na sto le w szystkie m e c h a n ic z n e cacka. B y ł ta m nied źw ied ź w d ra p u ją c y się na słu p , b ył p iejący kogut,
m ysz, która biegała, pociąg, który to cz ył się p o szynach, cyrkow y pajac, który c w a ło w a ł na koniu, dźw igając
drugiego pajaca, i kilka par, które tańczyły w a lca przy dźw iękach niew yraźnej muzyki. W szystk ie te figury pan
Ig n a cy n ak ręcał i je d n o c z e śn ie p u s z cz a ł w ruch. A gdy kogut z a cz ą ł p ia ć ło p o c z ą c sztyw nym i skrzydłam i,
g d y ta ń cz yły m a rtw e pary, [...], stary subiekt p o d p arłszy się ło k c ia m i ś m ia ł się c ic h o i m ruczał:
- H i! hi! hi! d o k ąd w y jed z iecie, p odróżni?... D laczeg o n arażasz kark, akrobato?... C o w a m p o uściskach,
tancerze?... W y k rę c ą się sp rężyn y i p ó jd z ie cie n a p o w ró t d o szafy. G łu p s tw o , w szystko g łu pstw o !... a w a m ’
gdybyście m yśleli, m og łob y się zd aw ać, że to je st c o ś w ielkiego!...
Bolesław Prus, Lolka (fragment)1

Tekst II
je s t lekko m yśln o ścią nie d o d aro w an ia w y s ła ć w taką n o c m ło d eg o ch ło p ca z m isją w aż n ą i pilną, albo w iem
w jej p ó łśw ie tle zw ielokrotn iają się, p lączą i w ym ien iają je d n e z d ru g im i ulice. O tw ie ra ją się w głębi m iasta,
zeby tak rzec, ulice p o d w ó jn e, ulice sobow tóry, ulice kłam liw e i zw o d n e. O c z a ro w a n a i z m ylo n a w yobraźnia
w ytw arza z łu d n e plany m iasta, rzekom o d a w n o z n a n e i w ia d o m e , w których te u lice m ają sw e m iejsce i sw ą
nazw ę, a noc w niew yczerpanej sw ej p ło d n o ści nie m a n ic lepszego d o roboty, jak d o starczać w ciąż now ych
1urojonych konfiguracyj. Te kuszenia n o cy z im o w ych zaczynają się zazw yczaj n iew in n ie o d chętki skrócenia
sobie drogi, użycia nie zwykłego, lecz prędszego przejścia. P o w stają p o n ę tn e k o m b in acje przecięcia zawiłej
w ęd ró w ki jak ąś m e w yp ró b o w an ą przecznicą. A le tym razem zaczęło się inaczej.
Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe (fragment)2

Przyporządkuj podane fragm enty utw orów do nazw toposów, które w nich występują.
Wpisz w każdej luce literę (A C) przyporządkowaną odpow iedniej inform acji.
Tekst I - __________
T e k s t l l- __________
A. topos św iata jako teatru

B. topos labiryntu
C. topos arkadii
© Z ad an ie 2.
Tekst I
Kiedy byłem m ałym chłopczykiem , m ia łe m n a m ię tn o ść d o m ap. W p a try w a łe m się g o d z in a m i w P o łu d n io w ą

A m eryk ę i Afrykę lub A u stralię, p ogrążając się w e w s p a n ia ło śc ia c h odkryw czych podróży. W o w ych czasach
było jeszcze w iele m iejsc pustych na ziem i, a jeśli które z nich w yd aw ało m i się na m apie szczególnie ponętne
(ale o n e w szystkie tak w yg ląd ają), kładłem nań p ale c i m ó w iłe m : „P o ja d ę ta m , jak d orosnę".
Joseph Conrad,Jadro ciemności (fragment)'

Tekst II
Lęk przed p rzyszłością. W ła ś c iw ie , z a sta n a w ia m się - c z e m u ż należy w nią w ie rz y ć? A także, cz em u o d

c z u w a ć p rz yg n ę b ie n ie ? T ro ch ę złu dzeń, w ie le m arzeń , rzadki p ro m ie ń sz czę ścia, p otem ro zczaro w an ie,
tro ch ę gniew u, w ie le c ie rp ie n ia i p o te m koniec; spokój! O to p ro g ra m trag iko m ed ii, którą b ęd z ie m y m u sieli
o b ejrzeć d o końca. Trzeba b rać u d z iał w zabaw ie.
Joseph Conrad, list oisany w drodze do Afryki (fragment)4
http://wolnelektury.pi/
2 http://wolnelektury.pl/
1 http://wolnele.ktury.pl/
Cytat za: Michał Paweł Markowski, Wobec niepojętego, „Tygodnik Powszechny” 2009, nr 25.
344 X I. KONTEKSTY
Zaznacz poprawne dokończenie zdania.

Tekst II zawiera pom ocny w interpretacji Tekstu I kontekst
A. filozoficzny.
B. historyczny.
C. biograficzny.
D. religijny.
° ° ° Z a d a n i e 3.
Tu szczyt... lękam się s p o jrz e ć w p rz e p a ś ć św ia ta c ie m n ą .

S p o jrz ę ... A c h ! p o d s to p a m i n ie b o i n a d g ło w ą
N ie b o ... Z a m k n ię ty je s te m w kulę kryształo w ą;
G d y b y ta igła lo d u p o p ły n ę ła ze m n ą
W y ż e j - aż w n ieb o ... n ie cz u łb y m , ż e płynę.
U c z u c ia p o św ia to w y c h o p a d a ły d ro g a c h ...
G o rz k ie p o c a ło w a n ia ko biety - k u p iłem ...
W ia r a d z ie c in n a p a d ła n a p a p ie sk ich p rogach...
N ic - n ic - n ic - aż w p o w ie trz a b łękicie
S k ą p a łe m się... i o ż yłem ,
I cz u ję życie!
Lecz n im m y ś lą o lb rz y m ią ro z p ło n ę ,
P o s ą g u p ię k n o ś ć m a m - lecz la m p y brak.
W ię c z o g n ia w s z y stk ich g w ia z d u w iję na c z o ło ko ro nę,
W b łę k icie n ie b a sfer, c ia ło ro z to p ię tak,
Ż e jak m a rm u r, jak lód s ło n e c z n y m się o g n ie m rozjaśn i...
P o te m p ięk n y ja k d u ch baśni,
P ó jd ę na z im n y ś w ia t i m o g ę przysiąc,
Ż e te n a cz o le ty s ią c g w iazd i w o c z a c h tysiąc,
Ż e p o s ą g o w y w d z ię k - n a ro d ó w u c z u c ia rozszerzy Caspar David Friedrich,
I n a tc h n ie lud; Wędrowiec ponad morzem mgły, 1818
I w s e rc a jak m y śl uderzy,
Ja k B o g a cu d ...
ju liu s z Sło w a ck i, K o rd ian (fra g m e n t)'
Przeanalizuj podany fragment Kordiana Juliusza Słowackiego w kontekście całości utworu oraz obraz Caspara
Davida Friedricha Wędrowiec p on ad m orzem m gły, a następnie odpowiedz na pytanie: W jaki sposób obraz
Friedricha współgra z fragmentem Kordiana>
Zapisz swoją odpowiedź, a następnie porównaj ją z wzorcem.
89. Różne formy tekstów
U Cechy tekstu
N a c o dzień m a m y d o cz yn ie n ia z ró żn ym i fo rm a m i te k s tó w jęz yk o w ych , inaczej m ó w ią c - in d yw id u a ln ych
w yp o w ie d z i. Tekstem je st z a ró w n o ro z m o w a te le fo n icz n a, p ost, p rz e m ó w ie n ie , S m s o treści: „ o k ”, p ojed ynczy
akap it d łuższej w yp o w ie d z i, jak i p ię cio to m o w a p o w ieść. Tekstam i są ró w n ie ż szkolne form y w yp o w ied z i, u stn e
i p is e m n e (w y p ra c o w a n ia ).
Wyznaczniki tekstu to:
□ s p ó jn o ś ć fo rm a ln a (np. g ra m a ty c z n a ) i treścio w a,
s o kreślo n y n a d a w c a i o d b io rca ,
s czytelna sytu acja k o m u n ik acyjn a,
■ w y ra ź n e w yz n acz n ik i p o cz ątk u i końca.
O P r z y k ła d
a Dzięki ja k im c e c h o m z a c y to w a n e g o fra g m e n tu m o ż n a stw ierdzić, że je st on tek ste m ?
ja k ą p o z y c ję p o d w z g lę d e m k u ltu ro w y m z a jm o w a liś m y n a tle p a ń s tw d z iś z je d n o c z o n y c h w U n ii E u

ro p e js k ie j? W c a le n ie n a jg o rs z ą . I d o ś ć o d r ę b n ą . O ile d o 1830 r. p o d ą ż a liś m y n u rte m z ro d z o n y m
g łó w n ie w N ie m c z e c h i w A n g lii (w n o s z ą c d o ń z n a k o m ite d z ie ła lite ra c k ie ), o ty le p ó ź n ie j ju ż o s o b n o
b o ry k a liś m y się z d y le m a ta m i n a rz u c o n y m i p rz e z s y tu a c ję h is to ry c z n ą . Z p e rs p e k ty w y la t w id a ć , jak
tru d n o b yło s p o ić p atrio tycz n y h ero iz m z - n a przykład - ro m a n ty c z n ą c ie k a w o ś c ią p o z n a w cz ą i tęsk n o tą
za n o w ą s z tu k ą , ja k w ie lu w y rz e c z e ń w y m a g a ło p ie lę g n o w a n ie p o ls k o ś c i i ja k ą c e n ę z a to p ła c iliś m y :
n ie tylko krw i i ś m ie rc i, le c z ta k ż e ś w ia d o m e g o o g ra n ic z a n ia in te le k tu a ln y c h p ersp ek tyw , z a m k n ię c ia
w ry g o ry s ty c z n y m , s k o s tn ia ły m s y s te m ie w a r to ś c i1.
O d p o w ie d ź : A k a p it m a b a rd z o w y ra z is tą k o n stru k cję . Z a c z y n a się o d p y ta n ia , które o k re śla te m a ty k ę tek

stu - m o ż n a z n ie g o w y w n io s k o w a ć , że p ro b le m e m p o ru s z a n y m w tym fra g m e n c ie w y p o w ie d z i prof. Alm y
K ow al czy kow e j b ęd zie m ie jsc e polskiej kultury ro m a n ty cz n e j w Eu ro p ie . P o tw ie rd z a ją to d w a n a stę p n e z d an ia,
b ę d ą ce b e z p o śre d n ią o d p o w ie d z ią na z a d a n e pytanie. C iąg d alszy ak ap itu je st p o ś w ię c o n y u z a s a d n ie n iu z d a
nia au to rki. O s ta tn ie z d an ie, zam yk ające ro z w aż an ia, w sk a z u je na k u ltu ro w e skutki d o m in a c ji p ro b lem atyki
p atrio tyczn ej w P o ls c e okresu ro m a n ty z m u (p o 1830 r.). Tekst je st s p ó jn y tre ś c io w o (d o tyczy p rz e d sta w io n e g o
w yżej p ro b le m u ) i językow o. A u to rk a - jako n a d a w c a w yp o w ie d z i - p ro w ad zi d yskurs z czyteln ikiem , zadaje
m u pytan ia, ro z w a ż a ró żn e m o ż liw o ś c i o d p o w ie d z i przeczących.
0 w y b o rz e form y w yp o w ie d z i i jej kom p ozycji d ecyd u je n a d a w ca w za leż n o ści o d tego, jaki cel so b ie staw ia
1d la ja k ie g o o d b io rc y je st p rz e z n a cz o n a jeg o w yp o w ied ź.
O to przykład n ie d o s to s o w a n ia w yp o w ie d z i d o odbiorcy.
P e w ie n ksiąd z, d o k to r te o lo g ii, p rz y s z e d ł w z a s tę p s tw ie k a te c h e ty n a le k c ję re lig ii d o p rz e d sz k o la . D o ty k a ł

rę k o m a g łó w e k d z ie c i i m ó w ił: - P a m ię ta jc ie n a c a łe życie: B ó g je s t tr a n s c e n d e n ta ln y 2.
N a d a w c a , c z ło w ie k w yk sz ta łco n y, nie u w z g lę d n ił w s w o je j w y p o w ie d z i z a s o b u s łó w o d b io rc y i m o ż liw o ś c i

z ro z u m ie n ia przez n ie g o p o ję ć ab strak cyjn ych . T eg o typu w y p o w ie d ź u n ie m o ż liw ia k o m u n ik a cję i w żaden
s p o só b nie o d d ziału je na o db io rcę. C o z w yp o w ied z i teo oga z ro z u m ia ły d zieci? Czy katecheta o s ią g n ą ł swój cel?
Alma Kowalczykowa, Romantyzm. Nowe spojrzenie, Warszawa 2008.

: Jan Twardowski, Niecodziennik cal-/, Kraków 2009.
346 XII. TWORZENIE WYPOWIEDZI
Do wybranej formy wypowiedzi naieźy też dobrać odpowiednią kompozycję. Przyjęte jest, że wypracowania
m ają budowę trójdzielną:
h wstęp,
■ rozwinięcie,
s zakończenie.
O dpow iednia kompozycja oznacza także przyjęcie pewnego założenia, oparcie pracy na myśli przewodniej,
do której autor odnosi się w każcym akapicie.
Szkolne formy wypowiedzi

Szkoine formy wypowiedzi dzieli się ze względu na cel postawiony przed tworzącym dany tekst. Form ę deter
m inuje tem at wypowiedzi zapowiadający problem , do którego należy się ustosunkować w pracy.
Forma wypowiedzi Cel Uwagi
Opis dzieła sztuki Interpretacja tekstu kultury powiązana z ana Analiza i interpretacja dzieła sztuki w na
lizą zastosowanych przez artystów środków wiązaniu do innych tekstów kultury pojawia
charakterystycznych dla danej gałęzi sztuki się jako zagadnienie na ustnym egzaminie
maturalnym od 2015 r.
Charakterystyka Określenie cech postaci decydujących o spo Elementy charakterystyki są niezbędne pod
postaci literackiej sobie jej kreacji w dziele oraz o roli danej czas omawiania świata przedstawionego, np.
lub filmowej postaci w świecie przedstawionym jako argumenty uzasadniające psychologicz
ny charakter utworu
Streszczenie Zwięzłe przedstawienie wydarzeń iub treści W streszczeniu najbardziej użyteczną umie
linearne opisanych w tekście kultury (literatura, przed jętnością jest umiejętność wyboru najistot
stawienie teatralne, film) lub w tekście popu niejszych treści i takiego doboru środków
larnonaukowym czy publicystycznym w takim językowych, aby napisany tekst zawierał jak
porządku, w jakim występują w wypowiedz: najmniej słów, a jednocześnie nie pomijał
najistotniejszych treści
Streszczenie Zwięzłe odtworzenie logicznego układu Wymaga głębszej analizy tekstu niż stresz
logiczne streszczanego tekstu z uwzględnieniem tezy, czenie linearne - analizy wypowiedzi na
argumentów, przykładów itp. poziomie struktury logicznej
Rozprawka Rozwiązanie problemu postawionego Jest to podstawowy typ wypowiedzi argumer-

v/ temacie z wykorzystaniem argumentów tacyjnej wymagającej logicznego myślenia,
popierających tezę lub / i argumentów doboru odpowiedniego słownictwa zastoso
zaprzeczających tezie wania właściwej składni
Recenzja Omówienie i ocena dzieła - literackiego, Omawiane elementy i użyte środki językowe
filmowego, teatralnego i z zakresu innych zależą od rodzaju tekstu kultury albo wyda
gałęzi sztuki, np. wystawy malarskiej rzenia kulturalnego, które są przedmiotem
recenzji
Referat Przedstawienie w sposób uporządkowany, Referat może być napisany, a następnie

obiektywny, z odwołaniem się do źródeł wy głoszony ustnie
informacji na określony temat
Interpretacja Odczytanie sensu dzieła literackiego z wy Niekiedy w temacie wypracowania jest
utworu korzystaniem analizy środków językowych określony kierunek interpretacji, w innym
literackiego lub służących autorowi do osiągnięcia określo przypadku piszący musi sam sformułować
fragmentu nego efektu tezę interpretacyjną, a później poprzeć ją
argumentami
Każda z tych form m oże być opracowana zarówno ustnie, jak i pisemnie. W arto jednak pamiętać, że, choć język
m ów iony różni się od języka pisanego, nawet w wypowiedzi ustnej należy stosow ać słow nictw o potrzebne do
osiągnięcia założonego ceiu, np. term inologię z zakresu teorii i historii sztuki w przypadku analizy i interpre
tacji dzieła sztuki.
90. Rozprawka
90. Rozprawka
- Rozprawka jako w ypow iedź argum entacyjna
Rozprawka - fo rm a w yp o w ied z i, w której p isz ą cy p o w in ien u s to s u n k o w a ć się d o p ro b lem u p o staw io n eg o

w te m a c ie / p o lecen iu , zająć stan o w isk o p op arte a rg u m e n ta m i i s fo rm u ło w a ć ro zw iązan ie p ro b lem u .
Istotą rozprawki jest w yw ó d argum entacyjny, za pom ocą którego rozważa się d an e zagadnienie i który p ro
w adzi d o konkluzji. N ie każdy te m a t w ypracow ania m oże być o p raco w an y w fo rm ie rozprawki. N ie m a o na
zastosow ania w przypadku te m ató w o charakterze o p iso w ym (np. M o ty w śm ierci w literaturze różnych epok).
□ Prz yk ład y te m a tó w rozpraw ek
■ Jaki w p ły w na m iło ść łącz ącą M akb eta i Lady M akbet m ia ły zbrodnie p op ełniane przez bohatera?
0 Jaką rolę odgrywa w Lalce Bolesław a Prusa Pam iętnik starego subiekta ?
n Quo uadis H enryka Sienkiew icza jako pow ieść historyczna.
■ Czy nurt fantasy w kinie i literaturze m o żn a zaliczyć d o kultury wysokiej, czy raczej d o kultury m a so w e j?
Rozw aż problem , o d w o łu jąc się d o w ybranych tekstów kultury.
A b y napisać rozprawkę, należy najpierw przeanalizow ać tem at - słow o p o słowie, jeśli dotyczy o n konkretnego
tekstu literackiego, trzeba przypom nieć sobie jego treść, ze szczególnym uw zględnieniem problem u, którego
dotyczy tem at pracy. D opiero w ted y będzie m ożna sfo rm u ło w ać w łasn e stanowisko.
O Przykład
° Jak ie pytania d otyczące w skazanego w te m acie p ro b lem u należy sobie zad ać przed p o staw ien iem tezy?
Temat: W jaki s p o s ó b z b ro d n ie p o p e łn ia n e przez M a kb e ta w p ły n ę ły na m iło ść m ałż eń sk ą m ię d z y nim
a Lady M akb et? ‘ '
O dpow iedź:
Przykładowe pytania d o analizy tem atu:
■ C o oznacza pojęcie m iło ść m ałżeńska?
■ Czy m ałżonkow ie byli ze so b ą m o c n o związani przed pop ełnieniem zb rodni? N a czym polegał ten związek?
■ Co się działo m iędzy nim i w m iarę pogrążania się M akbeta w złu?
■ Jak M akbet zareagow ał na w ieść o śm ierci żony?
N a koniec m ożna sform ułow ać w niosek podsum ow ujący w stępne rozważania, czyli określić w łasn e stanowisko.
N a przykład: M im o że M akbet i jego żona byli bardzo m o cn o ze so b ą związani, kochali się i p om ag ali sobie
naw zajem , jednak zło, które czynili, spo w o d o w ało , że oddalili się o d siebie, przestała ich łączyć m iłość.
H Schem at rozprawki
Istotą rozprawki - m ałej rozprawy naukowej - jest udow odnienie, uzasadnienie zajętego stanow iska, czyli tezy
bądź rozważenie h ip o te z y. W tym celu należy p osłużyć się a r g u m e n t a m i, (zob. 21. Retoryka. Rodzaje zabiegów
retorycznych), które pow inny być trafne, w nikliw e i pogłębione. Ten sch em at dotyczy każdej w ypow iedz, argu-
m entacyjnej - niezależnie od tego, d o jakiej dziedziny nauki się odnosi.
Teza Hipoteza
< jesteśm y przekonani co do słuszności zajętego stano-

Nie jesteśmy pewni, czy sformułowane stanowisko jest
wiska
zgodne z prawdą
A rg u m e n ty i ko n trarg u m en ty A rg u m e n ty za hipotezą i p rzeciw niej
Pozwalają nam na udowodnienie słuszności tezy. Każdy Każdy z nich powinien być poparty przykładami i odwo
z nich powinien być poparty przykładami i odwoływać
ływać się do tekstu, o którym jest mowa w temacie
się do tekstu, o którym jest mowa w temacie (lub który (lub który został wybrany przez piszącego)
został wybrany przez piszącego)
348 X II. T W O R Z EN IE W Y P O W IE D Z I
Ostateczne potw ierd zenie tezy, w nioski
podsumowanie i Formułujemy ostateczne wnioski na podstawie przepro

wadzonego wywodu
O Teza
Sąd wyrażony w form ie zdania oznajm ującego, rozwiązanie problem u postaw ionego w tem acie, twierdzenie.
Przykłady:
■ Przyczyną nadm iernej um ieralności dorosłych w Polsce jest m .in. niew łaściw y styl życia.
® M akbet i jego żona, ulegając złu, zniszczyli siebie i łącz ącą ich m iłość.
□ Hipoteza
Stwierdzenie, co do prawdziwości którego nie jest się pew nym , w ym agające sprawdzenia, rozważenia.
Przykłady:
m W ażnym czynnikiem pow odującym nadm ierną um ieralność aoros-rych w Polsce m oże być niew łaściw y styl
życia.
= W yd aje się, że M akbet i Lady M akbet nie kochali się, łączyły ich raczej w sp ó ln e am bicje, nic dziw nego więc,
że oddalili się od siebie. A le m oże warto przyjrzeć się bliżej w zajem nym relacjom obojga bohaterów, aby
dojść do ostatecznych wniosków.
□ A rg u m en t
Językow o w yraż o n y sąd służący d o p rzekonania in ry c h o sw ojej racji lub d o u z a sad n ie n ia innego sądu
(zob. 21. Retoryka. Rodzaje zabiegów retotycznych).
A rg u m en t logiczny A rgum ent rzeczowy

* "" "* ~ "* * * * “ — — “ 1 • >. M ■ »i » » W— - .
Jeżeli Makbetowi zależało na tym, żeby żona dowiedziała Makbet na wieść o śmierci żony, przyniesioną przez
się jako pierwsza o przepowiedni czarownic, to znaczy, Seytona, reaguje krótkim stwierdzeniem: „Później jej
że ważna była dla niego jej opinia, a więc małżonków' trochę należało umrzeć; / Na słowa takie czas jeszcze
łączyło swoiste braterstwo dusz me przyszedł"'1. Czy nie dowodzi to obojętności Makbeta
wobec żony? W idać, że nic już nie zostało z miłości,
która łączyła małżonków
Pod ane przykłady argum entów zawierają tylko główną myśl i pow inny zostać uzupełnione o inne, jeśli m iałyby
się stać częścią dłuższej w ypowiedzi pisem nej.
O Kontrargum ent
Językowo wyrażony sąd zaprzeczający argum entow i.
W illiam Szekspir, Makbet, orzeł. Leon Ulrich, http://wolnelektury.pl
□ Podstaw ow e zasady pisania rozprawki

a Rozprawka jest tekstem argum entacyjnym , a w ię c treści w niej zawarte pow inny być logicznie i znaczeniowo
ze sobą pow iązane (zob. 95. Spójność znaczeniowa i logiczna).
n Przytoczone argum enty m uszą zgadzać się z treścią i w ym o w ą om aw ianego tekstu kultury. N ie m ogą za
w ierać b łęd ó w rzeczowych, d o których należy m .in. błędne przypisanie tekstu autorowi, błędne określenie
kontekstu historycznego, np. epoki kulturowej.
a Każdy argum ent powinien odnosić się do tem atu i zajętego przez autora stanowiska oraz zawierać odwołania
do o m aw ian eg o tekstu. Ż ad en argum ent nie m oże pozostać bez odniesienia.
■ Każdy z arg u m en tów należy rozważyć dogłębnie, ze szczegółam i, wnikliwie, aby nie trzeba było w racać do
tych sam ych treści w dalszej części pracy.
■ A rgum enty pow inny być uszeregowane, np. od najważniejszego d o najmniej ważnego, albo przeciwnie - od
najm niej w ażnego d o najważniejszego.
90. Rozprawka 349
‘ f S S Z S S S S S s * swoiezdani'-,rzeba|ednalpamię,st^ ^
W podsumowaniu nie należy powtarzać wprost tezy, jeżeli znajdowała się ona na początku pracy W za-
z a rfg
) u m ev n
^ t.a
1•? ' P° W'nny ^ P ° ' WierdZa' ąCe tezę’ ale poszerzo" e 0 in k lu z je wynikające
Jeżeli w rozprawce chcemy użyć argumentów „za” i „przeciw”, aby podkreślić złożoność problemu można
najpierw wym ienić wszystkie argumenty a potem wszystkie kontrargumenty albo podawać na przemian-
rgu-Tient i kontrargument Ten ostatni sposób komponowania rozprawki jest bardziej wartościowy
S 0D2osTczPe°,óinenaa™ fUnC,° nalna' ^ P ^ ^ k o w a n a tokow, argumentacyjnemu. Akapity zawie-

âjące poszczególne argumenty muszą wiązać się ze sobą treściowo, językowo i logicznie
d S fim a k
P° prawnoić i W kowa-dbałość 0 odpowiedni dobór słów i konstrukcji składniowych
dzięki temu można dobrze wyrazić to, o co nam chodzi
StrT CZ^ T Wl3? yCh ' ekstÓW- Zadaniem P 'SZW rozprawkę jest rozwiązanie problemu
» 3 « 5 ó nit B h !d e m ^ s , o s o w a " ie s B w 1 z w i , 2 k ć w w w h poc“ z w c b ;
Język rozprawki
D o słow nictw a charakterystycznego dla rozprawki należą:
a term in y zw iązane z o m a w ian ą dziedziną,
□ r r i ' naZyV/a,ąCe P ° ię C ia i rzeczowniki abstrakcyjne (np. w o ln ość, honor, interpretacja),

s term iny zw iązane z o m a w ian ą dziedziną,
! “ ik!- im iesł° 7 przystówk0we' b^ °k o Iic z n ik i w p ływ ające na obiektywizację tekstu,
Z T yPU: W'a a 0 m ° ’ C° W,ęCei' m 0Żna’ " ależ* Jed " ak' z ca* i p ew no ścią, słusznie niewątpliwie
oyc m oże przeciw nie, praw dopodobnie, rzekom o, jakoby. U m o żliw iają o n e: ’ ’
w p row ad zenie tw ierdzeń uznaw anych przez autora za pewne,
- w p row ad zenie elem en tu subiektywnego d o wypowiedzi,
- podkreślenie stanow iska piszącego w o b ec w łasnych bądź czyichś tez i sądów.

Składnię rozprawki charakteryzują:
■ w yp ow ied zen ia w ielo człon ow e z zasto sow an iem zdań podrzędnych

■ m ow a niezależna w związku z cytatam i jako arg u m en tam i w zm acn iającym i sądy autora
■ przewaga zdan rozwiniętych; m og ą w ystęp o w ać zdania pytające
' X f c 2S ^ ; s r p,la,,cych* * wcafeii- -* * p—

- spójniki wynikow e: toteż, więc, w o b ec tego, dlatego, zatem ,
- spójniki przeciw staw ne: ale, lecz, jednak, przecież, m im o to, raczej, natom iast, wszakże
" w r a z v i wvrażeń^Ce T l i ^ ^ Ch° CiaŹ' S dyż' b o w ie m >^ b o w ie m .

- w y ra z y , wyrażenia podkreślające łą cz n o ść m yślową, np. tak więc, przy tym . przede wszystkim przeciwnie
natom iast, p o pierwsze, po drugie, z drugiej strony, tym czasem , stąd, przeciwnie,
~ 7 k o le i S M P ° dkrei,ająCe P0rządek S t a n i a i argum entow ania, np. zacznę od sprawy,

• olei przejcę do, na zakończenie, p ostaw m y sobie pytanie, jak w iad om o.
Brak tego typu e le m en tó w spajających spraw ia, że tekst jest uboższy i niezręczny kompozycyjnie.
350 XII. TW O RZEN IE W YPO W IED ZI
91. Recenzja
Z. Rodzaje recenzji
Recenzja - form a w ypow iedzi, która m a na celu przekazanie inform acji i opinii na te m a t książki, filmu,
przedstawienia teatralnego, w ystaw y m alarskiej, koncertu lub innego w ydarzenia kulturalnego.
Stosow ane słownictwo oraz om aw iane elem enty zależą m.in. od:
3 rodzaju ocenianego tekstu kultury lub wydarzenia kulturalnego,
■ przewidywanego odbiorcy (jego wieku, poziom u wiedzy itp.),
3 charakteru recenzji,
3 sposobu jej publikowania.
----- -------
Recenzja książki Recenzja przedstawienia Recenzja filmu Recenzja koncertu
informacje: autor, informacje: autor, tytuł, informacje: tytuł, reży informacje: tytuły utwo
tytuł, reżyser, reżyser, aktorzy, sce ser, aktorzy, scenograf, rów i nazwiska ich kom
gatunek literacki, nograf, autor muzyki, autor muzyki, operator, pozytorów, nazwisko
•»wiat przedstawiony, gatunek, teatr, w którym gatunek filmowy, tema wykonawcy koncertu,
wystawiono spektakl, tyka, zarys fabuły dyrygenta w przypadku
temat, zarys fabuły
tematyka, fabuła ocena wybranych ele orkiestry
ocena wybranych ele
mentów (np. bohate ocena wybranych mentów (np. sposobu ; ocena wybranych ele
elementów (np. stopnia prowadzenia akcji, gry mentów (r.p. interpre
rów, akcji, języka)
wierności oryginałowi, aktorskiej, scenografii, tacji utworów, gry !ub
muzyki, scenografii, gry efektów specjalnych, śpiewu solistów)
aktorów) m uzyki)
* ►
Inform acje i oceny zawarte w recenzji mogą zachęcić lub zniechęcić potencjalnego odbiorcę dzieła.
□ Znaczenie nadaw cy
W iarygodność recenzji w dużym stopniu zależy od osoby recenzenta. Powinien on:
3 znać dziedzinę, o której pisze (np. stosować odpowiednie słownictwo),
3 dokonać wnikliwej oceny i uzasadnić ją odpowiednimi argumentami (np. przez przytoczenie faktów, cytatów,
przykładów),
5 pisać w sposób przykuwający uwagę odbiorcy (żywy, obrazowy, ale także precyzyjny),
3 um ieć - w razie potrzeby - bronić swego stanowiska.
O ceny zawarte w recenzji są zawsze subiektywne, ch oć sposób ich wyrażenia m oże sprawiać wrażenie obiek
tywizmu (np. autor unika form pierwszej osoby).
□ Bud ow a recenzji
Elem enty informacyjne i oceniające mogą być w recenzji wydzielone lub - częściej - są ze sobą powiązane.
Zwykle towarzyszy im analiza elementów' dzieła w odniesieniu do określonych kontekstów (np. porównanie
z innymi utworam i danego autora lub podejm ującym i podobną problematykę, z określonymi konwencjami
i kierunkami artystycznymi).
W kompozycji recenzji należy zwrócić uwagę zwłaszcza na w stęp i zakończenie.

Najczęściej recenzję rozpoczyna się od ogólnych informacji na tem at utworu (np. jego fabuły), które będą
stanow iły kontekst dla formułowanych ocen. Jeśli w yp o w edź m a zachęcić odbiorcę do obejrzenia filmu czy
przeczytania książki, nie pow inno się zdradzać istotnych szczegółów (np. zaskakującego zakończenia).
W zakończeniu, które m oże m ieć charakter podsum owania, ale także np. zaskakującej puenty, często pojawiają
się elem enty nakłaniające.
w ię c e j na w w w .ZD A SZ.TO
91. Recenzja 351
□ P rz y k ła d
□ Odszukaj w podanej recenzji informacje na temat film u oraz elem enty jego oceny. Za pom ocą jakich środków
językowych została wyrażona ta ocena?
Tem at nienowy, a jed nak na sw ój s p o só b z aw sz e intrygujący. A co dop iero, gdy w yko n aw cy potrafią
w yd o b yć z hipokryzji opatrzonych sytuacji ironię, delikatny sm u te k nieprostych d ylem ató w e m o cjo n a l
nych. W y s ta w ia n a z dużym pow od zeniem na Broadw ayu, u h on oro w an a Pulitzerem sztuka Trący Lettsa
„Sierp ień w hrabstwie O sage" - a na jej p o d staw ie p o w stał film - w ytrzym uje p orów n an ia z w ybitnym i
osiągnięciam i Tennessee W illia m sa, Eugene’a O ’N eilla i S a m a Sheparda. M a m om enty wielkie, budzące
w zruszenie, a naw et śm iech.
W film ow ej adaptacji nie czuje się teatralności. G łó w n ą atrakcją je st w id o w isko w y pojedynek kobiecych
charakterów : trzech dojrzałych, blisko 40-letnich sióstr, granych przez znakom ite aktorki - Ju lię Roberts,
Ju lie tte Lew is i Ju lia n n ę N ich o lso n , poddanych presji. Każda p ró b u je się p rzeciw staw ić despotycznej,
uzależnionej od leków m atce, cierpiącej na raka przełyku (fe n o m e n a ln a M eryl S tre e p ). Spotykają się
w rodzinnej p osiadło ści w O k la h o m ie na stypie. I pod obn ie jak w „F e s te n ” T h o m a sa Vinterberga, pod
czas uroczystej cerem o n ii d o ch o d zi d o m ałego trzęsienia ziem i, czyli ujaw n ienia głęboko skrywanych
rodzinnych sekretów i kłamstw, które zm ieniają relacje m iędzy nim i. K am eralnem u film owi Jo hna W ellsa
bliżej d o tragikom edii. P ro b lem y w ag i ciężkiej s ą ukazane z d ystan sem , w d o ść zab aw n y sposób, tak
aby straco n e życie bohaterek nie w yd aw ało się zupełnie przegrane, a przecież tak w ła śn ie jest. Sm utek
krzepi. To największy paradoks film u, który z czystym s u m ie n ie m m ożna p o lecić nie tylko kobietom .
© Polityka S.K.A. sp. z.o.o. 2014.
Janusz Wróblewski. Smutek krzepi (fragment)'
O d p o w ie d ź : Autor recenzji zaw arł w niej inform acje na temat:
□ utworu literackiego, na którego podstawie p o w stał film,

□ tw órców dzieła (reżysera, aktorów),
ej tematyki film u (związku z określonym gatunkiem ) i przebiegu akcji.
W recenzji m ożna też o d n aleźć elem enty oceny film u. W a rto przy tym zauważyć, że autor nie dzieli swojej
wypowiedzi na d w ie oddzielne części inform acyjną i oceniającą, tylko scala te dw a elem enty w jedno.
O cen a zawarta w wypowiedzi jest zdecydowanie pozytywna (m im o że na w stępie została podkreślona sche-
m atyczność dzieła - „tem at nienowy", „opatrzonych sytuacj:"). Autor recenzji stara się obiektywizować swoje
sądy za pom ocą konstrukcji nieosobow ych (np. „n ie czuje się teatralności", „z czystym su m ien iem m ożna
p olecić"), jednak nie m am y wątpliwości, że ch ciał zachęcić odbiorców d o obejrzenia film u. W skazuje na to np.
często występujące słow nictw o oceniające, np. „widowiskowy pojedynek", „znakom ite aktorki".
h t t p :/ / v w A V . p o lit y k a . p l [dostęp: 21.03.2014 r.J
92. Referat
Cechy referatu
R®ferif _ form a w ypow iedzi, w której autor, sięgając d o w iarygodnych źródeł, przedstaw ia w sposób
obiektyw ny w .edzę na te m a t d an eg o zagad nien ia. Ten typ tekstu najczęściej je st przeznaczony
d o publicznego w ygłoszenia.
Przykładowe tematy, które m ogą być rozwinięte w form ie referatu:

■ Cechy teatru elżbietańskiego.
n Im presjonizm w m alarstwie, m uzyce i literaturze.
0 Recepcja twórczości W ito ld a G om brow icza.
h W p ły w wydarzeń politycznych na tw órczość literacką w Polsce po II w ojnie światowej.
Struktura referatu
Strukturę referatu dobrze oddają słowa pewnego amerykańskiego profesora:
^ ie iw m ó w im y o czym będziem y m ówić, potem m ów im y to, co m am y d o pow iedzenia, a na koniec mó-

wimy, o czym m ów iliśm y . Elem entam i kompozycji tego typu w ypowiedzi pow inny w ięc b y ć
" S ^ k S L I t T e t T e n f e T 3^ 1’ * * * * * *** * « W k p i e n i a - innym i
P I i 6* r S/ CZegÓ'ny^ kW6Stii US7ereg ° w anych w spo só b logiczny, łączących się ze sobą

zarówno pod względem treściowym , jak i językowym;
podsum ow anie, czyli przypom nienie głównych problem ów, w yciągnięcie wniosków.
Etapy pracy nad referatem

= W yszukanie literatury przedm iotu - sporządzenie bibliografii, zgrom adzenie odpow iednich fragm entów
w ypisanie przydatnych cytatów. agm cniuw ,
B Sr ; Z,ą dZenie kor^ peklu w y p ° w 'edzi - Określenie głównych problemów, o których będzie m owa, i ustalenie
ich kolejności w tekście.
n O pracow anie (napisanie) referatu.
0 O pcjonalnie: opracow anie prezentacji m ultim edialnej, np. w program ie Pow erPoint lub Prezi), która pozwoli
na w izualizację przedstawianych treści. F
0 W ygłoszenie referatu. Referent nie powinien odczytywać treści wystąpienia, aie przedstawić je słuchaczom
p a m ię c ią w interesujący sposób, z dbałością o intonację i dykcję. Po m o cą m oże służyć prezentacja.
Cechy języka referatu

język referatu powinien być przejrzysty, zrozumiały. Charakteryzują go:
0 składnia typowa dla stylu naukowego lub popularnonaukowego - dom inują zdania podrzędnie złożone
■ słow nictw o naukowe, dotyczące zagadnienia, o którym jest m owa,
0 styl stosowny - dopasowany do formy wypowiedzi, jednolity w całym tekście, bez kolokwiaIizmów i słownictwa
charakterystycznego dla styfu urzędowego.
na H°InfraIUtP0 Tinien m a!e" atów Źródłowych, co um ożliwi m u ukazanie wielu spojrzeń
nte ne u t w lk S T w ^ ^ * '° (dotyczy to przede wszystkim

ternetu, np. W ikipedu). Zaw sze należy podać, z jakich tekstów korzystaliśmy, przygotowując referat - można
o zrobić, przedstawiając bibliografię i stosując przypisy. Piszącego referat dyskwalifikuje korzystanie z cudzych
opracow ań bez pow oływ ania się na ich au to ró w - jest to oszustw o i naruszanie praw autorskich innej osoby.
93. Interpretacja u tw o ru literackiego 353
93. Interpretacja utworu literackiego
— O dczytyw anie sensów tekstu
In terp re tacja u tw o ru literack ieg o - o d cz yta n ie s e n s ó w d o s ło w n y c h i ukrytych w tekście. Je s t o n a ściśle

z w ią z a n a z an alizą u tw o ru ja k o s p e cy ficz n ie u k s z ta łto w a n e j ję z yk o w o w y p o w ie d z i artystycznej.
Interpretacji mogą podlegać zarówno krótkie utwory, np. liryczne, jak i fragmenty dłuższych - poem atów
powieści czy dramat, wreszcie dłuższe teksty - poematy, dramaty, powieści.
Ze względu na niejednoznaczność tekstu literackiego są dopuszczalne różne sposoby jego odczytania (interpre
tacji). Interpretacja utworu musi być zgodna z jego treścią, a interpretacja fragmentu - spójna z odczytaniem
sensów całego dzieła.
□ N a d in te rp re ta cja
W odczytywaniu sensów tekstu należy unikać nadinterpretacji. Można o niej mówić, kiedy wyciąga się wnioski
z treści, których w tekście me ma, albo odwołuje się do kontekstów, które me odnoszą się do omawianego dzieła.
Przykład:
Załóżmy, że analizujemy fragment opisu wschodu słońca w Panu Tadeuszu Adam a Mickiewicza zaczynający
się wersem : „już też i słońce wschodzi, krwawo się czerwieni"' stwierdzamy, że poeta w utworze zapowiada
koniec świata Uznajemy, że autor, posługując się metaforą „[słońce] krwawo się czerwieni", wprowadza po
chodzący z oiblijnej Apokalipsy św. jana m otyw krwi. jest to nadinterpretacja, bo żaden fragment poematu
nawet wyżej zacytowany, me uprawnia do stwierdzenia, że Mickiewicz w Panu Tadeuszu zapowiada koniec
świata v/ sensie biblijnym.
A dam Mickiewicz. Pan Tadeusz, W rocław 1982.
O Etapy interpretacji tekstu literackiego

3 Dokładne przeczytanie tekstu, w wypadku utworu poetyckiego najlepiej na głos.
n W stępne, intuicyjne occzytanie sensów utworu.
® Sform ułowanie tezy lub hipotezy interpretacyjnej (koncepcji interpretacyjnej prowadzącej do odczytania
wszystkich sensów utworu).
* Analiza tekstu pod względem teoretycznoliterackim, np, określenie sytuacji komunikacyjnej, cech podmiotu
lirycznego lub narracji.
■ Analiza tekstu pod względem językowym, szukanie argum entów potwierdzających założoną teze.
® Wyszukiwanie kontekstów (historycznych, biograficznych, filozoficznych), które pozwolą odczytać znaczenia tekstu
Odczytanie ukrytych znaczeń (niedosłownych, metaforycznych lub symbolicznych) na podstawie dokonanej analizy.
H Analiza wartości moralnych obecnych w tekście.
s Sform ułowanie ostatecznych wniosków - przedstawienie odczytania znaczenia dzieła, zarówno dosłownego
jak i ukrytego. 5 '
w ię c e j n a W W W .2 D A SZ .T O
-------------------------------------------------------------------
354 X II. T W O R Z E N IE W Y P O W IE D Z I
® Przeczytaj uważnie w iersz Cypriana Kam i!a N orw ida W Weronie i sform ułuj tezy interpretacyjne.
Cyprian K am il N orw id
W Weronie
N ad K ap uletich i M o n te k ich d om em ,
S p łu k a n e d eszczem , p oru szon e grom em ,
Ł a g o d n e oko błękitu.
II
Patrzy na gruzy nieprzyjaznych grodów,

N a rozw alone b ram y do o g ro d ó w -
I gw iazdę zrzuca ze szczytu;
Cyprysy m ów ią, że to dla Julietty,

Ż e dla R o m ea -- ta łza zn ad planety
Sp ad a... i groby przecieka;
IV
A ludzie m ów ią, i m ó w ią uczenie,

Ż e to nie łz y są, ale że kam ienie,
I -- że nikt na nie... nie czeka!1
O d p o w ie d ź :
A. Nory/id, wykorzystując w tekście nawiązanie do tragedii W illiam a Szekspira, przedstawia dwa przeciy/stawne
sposoby postrzegania rzeczywistości reprezentowane przez naturę i „uczonych luczi".
B. Tem atem wiersza jest pow ierzchow ność sąd ó w ludzi, którzy nie potrafią zauważyć tego. c:o m inęło, a także
tego, co jest najistotniejsze i koncentrują się tylko na codzienności.
C. W iersz odnosi się d o sposobu rozum ienia sztuki przez ludzi, którzy nie um ieją dostrzec jej istoty i znacze
nia, poniey/aż koncentrują się na tu i teraz, a ich sposób w idzenia śyyiata jest oparty na uproszczeniach
i banałach’.
□ D obór a rg u m e n tó w
Interpretacja tekstu jako form a y/ypowiedzi m a charakter a'gum entacyjny. P o sform ułow aniu tezy lub hipotezy
interpretacyjnej, naieży dobrać argum enty, które potw ierdzałyby przyjęte założenie. A rg u m en ty te pow inny
wynikać z dokonanej anaiizy tekstu i przywołanych kontekstóy/. M o gą one dotyczyć:
3 kompozycji tekstu i jej funkcji;
n dosłow nych i przenośnych znaczeń słów, a także innych elem en tó w utworu, np. tytułu;
s przynależności gatunkowej tekstu;
h budowy świata przedstay/ionego;
a roli nawiązań kulturowych koniecznych do interpretacji kontekstów różnego rodzaju;
h struktury dźwiękowej tekstu.
N a koniec należy wyciągnąć wnioski z przeprowadzonej argum entacji. W ten sposób zostanie osiągnięty cel
pracy - przedstawienie interpretacji analizow anego dzieła.
http://literat.ug.edu.pl
N a p o d sta w ie analizy i interpretacji w iersza Cypriana Kam ila N o rw id a W W eronie au to rstw a Teresy Kostkiew iczowej, w . Cypriana
N o rw id a kształt praw dy i m iłości. A n a liz y i interpretacje, pod. red. Sta n isła w a M akow skiego, W arszaw a 1986.
y/ięcej n a w w w .z d a s z .t o
93. In te rp re tacja u tw o ru literackieg o 355
O Prz yk ład 2.
■ jakim, argum entam i można uzasadnić tezę, że wiersz Cypriana Kam ila Norwida W W eronie przedstawia
dwa przeciwstawne sposoby widzenia i rozum ienia świata? p a
O d p o w ie d ź :
a Argum ent dotyczący roli nawiązań kulturowych:
W iersz W Weronie je st nawiązaniem do znane, historii szekspirowskich kochanków - Rom ea i Julii świadczy
t * 13' ' P 7 T łan 'e n3ZWisk skłóconych rodów w P^rw szym wersie. O soba m ówiąca w wier
szui patrzy jednak na losy bohaterów z perspektywy czasu, o czym św iadczą chociażby o k r e ś le n i J Z
” “ a ° ne Dr,a m y ' ^ p ływ czasu nie oznac7a ierfnak, że m iło ść Rom ea i julii przem inęła: przecież - ,ak
„m ów ią cyprysy - to dla pary kochanków spada niebiańska łza i „groby przecieka”.
■ Argum ent dotyczący dosłownych i przenośnych znaczeń słów:
b ł ę k i t n l e h ? ' i$H0tr h ^ interpretac»‘ utworu- ™ ż" a naliczyć wyrażenie: „oko błękitu". M oże ono oznaczać
n i w ograniczenie się jedynie do odczytania sensu dosłownego byłoby dużym uproszczeniem
w vra°żent m ° 2.n aU 2 nać 23 uposiaciowan,e natury wstrząśniętej tragedią kochanków. Poza tym o m aw ane
, rizkie eWątp,'Wie k0,arzy S1S 2 okierł! O p atrzn ość. W ten sposób Norwid wprowadza do tekstu inne niż
Bożej m ądrości116 $ n,eSZCZęŚl,vv'yc:h Kochanów - spojrzenie z góry, z punktu widzenia wszechogarniającej
■ Argum ent dotyczący kontekstów koniecznych do interpretacji:
W wierszu można odnaleźć typową dla N orw ida ironię. N a czym ona polega w tym wypadku> Przyjrzym y sie
zestawieniu współczującego świata natury reprezentowane, przez „oko błękitu" i „cyprysy" oraz świata ludzi'
Ers?sss,*rrr ,erraliądostrzec"*bszei * * * * * n ab iera — « —

»£££*55
■ * - tóż» *
^ tylk° przykładamL Powinny zostad pogubione, ponieważ me uwzględniają wszystkich

aspektów interpretowanego tekstu, które są potrzebne do udowodnienia przyjętej koncepcji interpretacyjne,.
argum enty sform ułowane na podstawie: ibidem.
P o d sta w o w e zasady pisania in terp retacji tekstu literackiego

3 Interpretacja jest tekstem argum entacyjnym , a w ięc treści w mej zawarte powinny być logicznie ze soba
p o w iązane, m uszą wzajem nie z siebie wynikać. ° 0ą
• K o n ce p cja in te rp re ta cyjn a m e m o ż e b yć sp rz ecz n a z tekstem , tzn. n ie m o ż e z a w ie ra ć konkluzji mewymka-
ją c jc h z tekstu, o p ie ra ć się na b łę d n ym ro z u m ie n iu niektórych e le m e n tó w u tw o ru itp.
N ie należy przeprowadzać całościowej analizy tekstu, tylko wybrać te aspekty, które są konieczne do udo
g o dn ienia przyjętej koncepcji interpretacyjne,. Interpretacja powinna być ściśle związana z analiza 'ezyka
o. az innych elem entów dzieła (np. jego kompozycji).
!Z lS
r ! Z T ew 1 Wpr° Wadzeni.e do ¡"«-Pretacj, dzieła kontekstów (np. filozoficznego, historycznego, b,o-
g cznego, historycznoliterackiego), np. przez powiązanie interpretacji utworu z uwarunkowaniam i histo-
rycznym, czasu, w którym żył autor tekstu, albo z utworam i, do których się odwołał.
Każdy z argum entów należy om ów ić dogłębnie, ze szczegółami, wnikliwie, aby nie trzeba było w racać do
tych sam ych treści w dalszej części pracy.
Kompozycja m usi być funkcjonalna, tzn. podporządkowana tokowi argum entacyjrem u. Akapity zawierające
w ito T d Z 3rgU7 nty pCWmny wiązać siS ze sob^ treściowo' język° w o i logicznie. W każdym z akapitów
-a. to odw ołać się do analizowanego utworu i przyjętej tezy Interpretacyjnej.
Analizując tekst literacki, należy dbać o to, aby zachować poprawność językową i poprawność zaolsu Szcze-
gó nie istotne jest umiejętne posługiwanie się term inologią z zakresu teorii i historii literatury.
□
Z a le tą p racy je st je d n o lito ść stylistyczna, b łę d e m zaś sto s o w a n ie s łó w i zw iązk ó w w yrazo w ych pochodzących
ze stylu p o to cz n e g o lub u rz ęd o w eg o . Vy
356 X II. T W O R Z EN IE W Y P O W IED Z I
94. Interpretacja porównawcza

Porów nyw anie tekstów
Interpretacja porównawcza - propozycja odczytania sen só w u tw o ró w w ynikających z zestaw ienia utw orów
literackich lub ich fragm entów . W y m a g a określenia różnic i p o d o b ie ń stw m ięd zy an alizo w an ym i tekstam i.
Podobnie jak w przypadku interpretacji pojedynczego utworu, interpretacja porównawcza nie m oże byc sprzecz
na z w ym o w ą tekstów. P o w in n a być rów nież spójna, co oznacza, że w yp o w ied ź łą cz y w ca ło ść sen sy obu
utw orów w obszarze koniecznym c o udow odnienia koncepcji interpretacyjnej.
Istotny jest dobór utw o ró w d o takiej interpretacji - m uszą one m ieć pew ne cechy lub elem enty w spólne, które
um ożliwią porów nanie tekstów. Takimi cecham i / elem entam i m ogą być np.:
■ ten sam m otyw w utworach pisarzy różnych epok, np. m otyw śm ierci czy m otyw ogrodu;
s ten sarn gatunek;
a odniesienie do wydarzenia historycznego lub postaci;
b refleksje na tem at sztuki w utworach różnych pisarzy;
E stosunek do w artości w utw orach różnych pisarzy;
■ podejście do języka jako sposobu kom unikowania się;
□ św iatopogląd autora w utw orach pochodzących z różnych etapów jego życia;
s nawiązania d o tekstów kultury w utworach różnych pisarzy;
h św iad om e nawiązanie przez jednego autora d o tekstu drugiego autora - zestaw ienie utw o ró w „ro zm aw ia
jących ze sobą".
W tekstach przeznaczonych do interpretacji porównawczej najpierw trzeba odnaleźć element, który jest wspólny,
a dopiero potem można zastanawiać się nad tym, jakie są podobieństwa i różnice w ujęciu obu autorów.
□ Etapy p racy nad analizą porów naw czą

e O kreślenie zasady zestawienia utw orów (wskazanie podobieństw i różnic).
■ Sform ułow anie w stępnej koncepcji (tezy, hipotezy) interpretacyjnej.
n Analiza aspektów porównawczych utw orów - pow inna o na m ieć charakter funkcjonalny, tzn. o d n o sić się
do problem u określonego w przyjętej koncepcji interpretacyjnej, np.
- znaczenie tytułu,
- konwencja,
- kreacja nadaw cy i odbiorcy utworu / fragmentu,

- sposób ujęcia tem atu,
- rola kontekstów, ukształtowanie języka wypowiedzi.
■ Przeprowadzenie interpretacji porównawczej tekstów - w odniesieniu d o sform ułowanego w tezie / hipotezie

interpretacyjnej problem u, na podstawie przeprowadzonej analizy obu tekstów.
■ Sform u łow anie w niosków z dokonanej interpretacji.
•Należy podkreślić, że celem interpretacji porównawczej jest odczytanie sen só w utw orów wynikających z ich
zestawienia. Aby to zrobić, należy sform ułow ać koncepcję interpretacyjną, którą trzeba uzasadnić. Argum enty
zawarte w uzasadnieniu m uszą się o d n o sić do utw o ró w i do sform ułow anej tezy interpretacyjnej, pow inny
również uwzględniać potrzebne konteksty.
O Przykład 1.
a Przeczytaj wiersze [Uciec z duszą na listek] Adam a Mickiewicza i haiku7 Busona [Wierzba płacząca], a następnie
wskaż zasadę zestaw ienia obu tekstów i określ podobieństw a i różnice m iędzy nimi.
haiku - tradycyjna japońska forma poetycka, zachowująca stały układ sylab w poszczególnych wersach: 5+7 +5 .
w ięcej na W W W .Z D A S Z .T O
9 4 . In te rp re ta c ja p o r ó w n a w c z a 357
A d a m M ic k ie w ic z
[U ciec z duszą r,o listek}
U c ie c z d u s z ą n a liste k i ja k m o ty l s z u k a ć
T a m d o m u i g n ia z d e c z k a - 1
Buson
[W ierzbo płacząca]
W ie r z b a p ła c z ą ca
z rz u c a liś c ie - w s tru m ie n iu
s u c h e k a m ie n ie 2
O d p o w ie d ź : O b a w ie rsz e ch arakteryzu ją się m a k sy m a n ą z w ięz ło ścią i p ro sto tą w ujęciu te m atu . P o d o b n y jest

także nastrój p a n u ją c y w u tw o ra ch - cichej zadum y, sm u tk u . Z a ró w n o w je d n y m , jak i w d ru g im d ziele o so b a
m ó w ią c a o d n o s i się d o przyrody. R ó ż n ica p o leg a na tym , że w haiku p rzekaz an iu refleksji służy czysty o b raz
poetycki, o b ra z je s ie n i, a p o d m io t liryczny nie ujaw n ia sw o je j o b e c n o ś c i, n a to m ia s t w najkró tszym z liryków
lozańskich M ick iew icza osob a m ó w ią ca w yraża sw o je uczucia przez o p isu ją ce p rag n ien ie bezokoliczniki: „u c ie c "
i „s z u k a ć " o ra z p rz y w o ła n ie „d uszy".
0 P rz y k ła d 2.
Przeczytaj w ie rs z e ju liu s z a S ło w a c k ie g o [B o to je st wieszcza najjaśniejsza ch w ała] o ra z Z b ig n ie w a H e rb e rta

W ybrańcy gw iazd i p o s ta w te z ę in te rp re ta c y jn ą , która s ta n ie się p o d s ta w ą in te rp re ta c ji p o ró w n a w c z e j tych
u tw o ró w , a n a s tę p n ie sfo rm u łu j c o n a jm n ie j d w a a rg u m e n ty u z a s a d n ia ją ce tę tezę.
Ju liu s z S ło w a c k i
[Bo to je s t wieszcza najjaśniejsza chw ała]
B o to je s t w ie s z c z a n a jja ś n ie js z a ch w a ła ,
Ż e w p o s ą g m ie n i n a w e t p o ż e g n a n ie .
Ta kartka w ie k i tu b ę d z ie p łak a ła
I łe z je j sta n ie .
K ie d y w d a le k ą o d je ż d ż a s z krainę,
ja k o ń c z ę m o je na z ie m i w y g n a n ie ,
A le s a m o tn y - a le łz a m i p ły n ę -
I to p is a n ie ...3
Z b ig n ie w H e rb e rt
W ybrańcy gwiazd
T o n ie a n io ł
to je s t poeta
n ie m a s k rz y d e ł
m a ty lk o u p ie rz o n ą
p ra w ą d ło ń
b ije tą d ło n ią w p o w ie trz e
u la tu je na trz y cale
i z a ra z z n ó w o p a d a
kied y je s t c a łk ie m n isk o
o d b ija się n o g a m i
n a c h w ilę z a w is a w g ó rze
w y m a c h u je u p ie rz o n ą d ło n ią
http://wolnelektury.pl
* Buson [Wierzba płacząca], w: Hogofusuma, przeł. Agnieszka Żuławska-Umeda, Wrocław 1983.
1 http://wolnelektury.pl
ach gd yby o d e rw a ć się o d p rzyciąg an ia gliny

m ó g łb y z a m ie s z k a ć w g n ieź d z ie gwiazd
m ó g łb y s k a k a ć z p ro m ie n ia na p ro m ień
m ó g łb y -
ale gw iazdy
n a s a m ą m yśl
że byłyby jeg o z ie m ią
p rzeraż o n e sp ad ają
poeta p rz e sła n ia oczy

u p ie rz o n ą d ło n ią
nie m arzy ju ż o locie
ale o upadku
c o kreśli jak błyskaw ica
profil n ie sk o ń cz o n o śc i
O dp ow ied ź:
° Przykładowa teza interpretacyjna
O b a w iersze m ó w ią o roli poety, a różnice m iędzy nim i wynikają ze sposob u rozum ienia i o p isan ia tej roi;
w okresie ro m an tyzm u i w sp ółcześnie,
s Argumenty uzasadniające tezę

- dotyczące konwencji
W obu utworach jest w praw dzie m ow a o koncepcji roli poety, ale autorzy posługują się zupełnie inną konwencją.
Juliusz Sło w acki sto su je konw encję ro m an tyczną - dow od zi tego np. określenie poety m ia n e m „w ieszcza”,
w praw d zie sam otnego, ale pozostaw iającego po sobie „kartkę" i „p osąg", sym bole tw órczości i pam ięci o nie;
potom nych. Tekst jest utrzym any w e w z n io sły m , patetycznym tonie. N a to m ia s t Z b ig n iew H erbert w sw oim
utworze w yraźnie odchodzi o d konwencji rom antycznej - w ed łu g m ego poeta ju ż me jest „a n io łe m ", a jego
tw órczo ść nie potrafi nikogo w a n io łó w przerobić. Pojaw ia się też tak często sto so w an a przez w sp ółczesnych
poetów ironia.
- dotyczące naw iązań kulturow ych (kontekstów)
W obu u tw o rach autorzy o d w o łu ją się d o s łó w H o ra ce g o non ornnis m orlor (‘nie w szystek u m rę ’). O s o b a
m ó w ią ca w w ierszu Sło w ackieg o naw iązuje d o nich w p ro st, przyw ołując m o tyw posągu i kartki. N a to m iast
u H erb erta p rag n ien ie o siąg n ięcia n ieśm ierteln o ści jest w yrażo n e przez m o ty w lotu, rów nież p ochodzący
z antyku. Tym m otyw em p osłużył się także Ja n Kochanow ski, pisząc:
N ie z w yk łym i nie led a p ió rem o p atrz o n y

P o le c ę precz, poeta, ze d w o je j złożony
N atu ry
Inaczej jednak niż Kochanowski m o tyw ten traktuje H erbert. W ed ług niego poeta w spółczesny wie, że nieśm ier
telności nie o siągnie. W z n o sz ą c się ku górze, m arzy już tylko
o upadku
co kreśli jak b łyskaw ica
profil n ie sk o ń cz o n o śc i
Tak w ię c ciągłe dążenie d o sław y poetyckiej, d o wielkości w ydaje się być skazane na niepow odzenie.
Zbigniew Herbert, W ybrańcy gw iazd, w: Strofy o poezji. Ar,to',ogia, oprać. Jacek Kajtoch, Warszawa 193/.
fc— r , , ------ _ _. . . . ... .._ ...
w ię ce j na w w w . z d a s z . t o
94. Interpretacja porównawcza 359
Zasady pisania interpretacji porównawczej

a P o d o b n ie jak in n e teksty arg u m en tacyjn e interpretacja porów naw cza p ow inn a się ce ch o w a ć sp ó jno ścią
znaczeniow ą i logiczną, c o oznacza pow iązanie wszystkich treści z przyjętą koncepcją interpretacyjną oraz
o b o m a analizow anym i tekstam i, a także logiczne w ynikanie w n io sk ó w z analizy utworów.
■ Każdy argum ent pow inien m ieć charakter funkcjonalny, tzn. zacho w ać ścisły związek z przyjętą koncepcją
interpretacyjną. Pełn a analiza obu tekstów bez zwrócenia uw agi na to, czy analizow ane treści służą uzasad
nieniu istoty pow iązań m iędzy utw oram i, nie spełni zadania staw ianego przed interpretacją porównawczą.
a Istotne jest przyw ołanie kontekstów (np. filozoficznego, historycznego, biograficznego, historycznoliterac
kiego), ale tylko tych, które są potrzebne d o porów nania obu tekstów.
o W interpretacji m o żn a zestaw iać treści służące porów naniu utw o ró w na zasadzie analogii lub przeciwsta
wienia. Najlepiej zacząć od w skazania podobieństw a, aby później skoncentrow ać się na różnicach. Dlatego
w jednym akapicie warto zająć się jednym aspektem dzieła i w skazyw ać na podobieństw a i różnice w po
traktowaniu np. danej tem atyki w obu tekstach.
a Kom pozycja powinna być funkcjonalna, tzn. podporządkowana tokowi argum entacyjnem u. Akapity zawierają
ce poszczególne argum enty m uszą w iązać się ze sobą treściowo, językowo i logicznie. W każdym z akapitów
w arto o d w o łać się d o analizow anego utworu i przyjętej tezy Interpretacyjnej.
3 Analizując tekst literacki, należy d bać o to, aby zachow ać popraw ność językową i popraw ność zapisu. Szcze
gólnie istotne jest um iejętne posługiw anie się term inologią z zakresu teorii i historii literatury.
® Zaletą pracy jest jednolitość stylistyczna, błędem zaś stosow anie słów i związków wyrazowych pochodzących
ze stylu potocznego lub urzędowego.
W interpretacji porów naw czej m ożna uporządkować treści w różny sposób:
- op isać najpierw jeden utwór, później drugi, a następnie zebrać wnioski (to w ersja łatw iejsza, ale m oże grozić
np. pow tarzaniem inform acji lub zbytnim rozbudow aniem p od sum ow ania),
■porów nyw ać teksty równolegle, om aw iając kolejne aspekty jednocześnie w obydw u utw orach (ten sposób
pozwala na większą w nikliw ość, ale jest trudniejszy - czasem analizow any aspekt nie jest rów nie ła tw o do-
strzegalny w zestawianych tekstach).

95. Spójność tekstu

Definicja spójności
Spójność tekstu - p o w ią z a n ie ze so b ą pojedynczych zdań i akap itó w pod w zg lęd em treści i sposob u
w n io sk o w a n ia , tak aby utw orzyły logiczną całość.
Sp ó jn o ść tekstu, będąca przedm iotem rozważań nie tylko językoznawców, bywa w yjaśniana na w iele różnych
sposobów. Często przywołuje się na przykład definicję sform ułow aną przez M arię Renatę M ayenow ą: „Sp ójność
tekstu to »taka w łaściw ość, która sprawia, że rozum iejący tekst odbiorca ujm uje go jako w ypow iedź jednego
nadaw cy d o jednego odbiorcy o jednym p rzed m io cie«”.1
Z a ch o w an ie spójności tekstu pow oduje, że jego kom pozycja staje się przejrzysta i funkcjonalna, a odbiorcy
łatw o zrozum ieć myśl piszącego. Tekst niespójny jest tylko potokiem luźnych skojarzeń. Sp ó jn o ść tekstu osiąga
się m .in. dzięki zastosow aniu odpow iednich środków językowych.
Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Tekstologia, Warszawa 2009.
Spójność lokalna
Polega na zgodności znaczeniowej, logicznej i gram atycznej m iędzy kolejnymi zdaniam i tekstu.
O Języko w e sposoby o siąg ania spójności lokalnej
a Sto so w a n ie synonim ów , np. M ick iew icz n a p is a ł w ie le wierszy. Do szczególnie cen io n ych jeg o utw o ró w
należą liryki lozańskie.
h U ż yw an ie zaim ków o d n oszących się d o osób, zjawisk itp., o których w sp o m n ia n o w cześniej, np. M arek
o d d a ł m i w reszcie książkę. Już zapom niałem , że mu pożyczyłem.
c Posługiw anie się p od m iotem dom yślnym , np. Jednym z największych poetów w spółczesnych jest Czesław
M iłosz. O trzym ał N agrod ę N obla w 1980 r.
^ W ykorzystyw anie spójników, np. więc, a zatem , chociaż, poza tym , ponadto, m im o to, także, również, ale,
jednak, np. U czestniczyłeś w rozm owie, ą z a tęm jesteś zorientow any w tej sprawie; N ie o d p o w ied ział na
pytanie, c hociaż dobrze zn ał odpowiedź; Krzyczał z całych sił, m im o to nikt go nie słyszał; Była chora, jednak
poszła d o szkoły; Zadane lekcje nie były trudne, w ięc szybko je odrobił przed w yjściem d o kina.
O Przykład 1.
■ W jaki sposób jest realizowana spó jno ść lokalna w przytoczonym akapicie?
Stylistyka PJiotra] Skargi stoi n a p o g ran icz u d w ó ch epok: R e n e sa n su i B aro k u . Z jed nej stro n y jeg o
teksty ch arak teryz u je klasyczna ja s n o ś ć sk ład n i, przejrzysta b u d o w a zdań, sto s o w a n ie tradycyjnych
fig u r retorycznych [...], z drugiej zaś m am y d o czynienia z barokow ą w irtu o z e rią językow ą, p rzejaw ia
ją c ą się m .in. w sto so w a n iu sk ład n io w ych przerzutni [...] oraz w p osług iw aniu się tech niką kontrastu.
Stanisław Djbisz. Między dawnymi a nowymi iaiy. Eseje ojęzyka (fragmenty)*
O dpow iedź: C a ły akapit jest pośw ięcony jednem u tem atow i - stylistyce Piotra Skargi. A u to r organizuje swoją
w ypow iedź, posługując się m .in. przeciw staw ieniem cech stylu renesansow ego i barokow ego obecnych w tek-
stach Skargi, a także wyliczeniam i.
Stanisław Dubisz, Między dawnymi o nowymi laty. Eseje ojęzyku. Warszawa 1988.
I ________ ______

95. Spójność tekstu 361
Zaim ek odnoszący się do Piotra . Pierwsze zdanie określa tematy

Skargi. Nie m a wątpliwości, kogo kę akapitu - dalej będzie mowa
ten zaimek dotyczy, ponieważ tyl Stylistyka P [iotra] S k a r gi s to i na o renesansow ych i barokowych
ko nazwisko Skarga jest rodzaju p o g ra n ic z u d w ó c h e p o k : R e n e cechach stylu Skargi.
męskoosobowego. • s a n s u i B a ro k u . Z jed nej stro ny
*jęgQ te k sty c h a ra k te ry z u je kla-
s y c z n a ja s n o ś ć s k ła d ni, przej-
rzysta b u d o w ą zd ań , sto so w anie
tra d y c y jn y c h fig u r retoryc z nych
[...], ż d ru g ie j zaś m a m y d o czy \
Z a p o w ie d ź 'w ym ienienia cech n ie n ia z b a ro k o w ą w irtu o z e rią N a jp ie rw są p o d aw an e cechy
stylu barokowego. Zastosow ana językową, przejaw iającą się m .in. stylu renesansowego - ta epoka
konstrukcja (z jednej strony..., w s t o s o w a n iu s k ła d n io w y c h została w ym ienio na jako pierw
z drugiej...) dodatkow o porząd p rz e rz u tn i (...] o ra z w p o s łu g i sza w zdaniu rozpoczynającym
kuje wypowiedź. akapit.
w a n iu się te ch n ik ą ko ntrastu.
Spójność pomiędzy akapitam i

Poszczególne akapity p o w in n y być w yod rębn ione graficznie i m u sz ą łączyć się ze so b ą pod w zg lęd em tre ś ć
i logiki. Pierw sze zdanie danego akapitu p ow inn o naw iązyw ać d o zdania kończącego poprzedni akapit, a o stat
nie - p o d s u m o w a ć treść danego akapitu, je d n o cz eśn ie otw ierając pole d o rozw ażań w kolejnym.
O Przykład 2.
a N a czym polega sp ó jn o ść pom iędzy d w o m a akapitam i p ocho d zącym i z w yp ra co w a n ia u cznio w skieg o? Jaki
b ył te m a t w yp raco w an ia?
C z te ry s ą p ory roku - w io s n a , lato, je sie ń z im a . Je d n a n a s tę p u je p o d ru g iej. Ś n ie g zaw sz e m u s i sto p

nieć, a p óźniej m u s i w y ro s n ą ć traw a - znak w io sny. Tak jak śn ieg, każda rzecz n a św ie cie m u s i p rze
m in ą ć - z tera ź n ie jsz o ści p rzech o d zi w p rzeszłość, n a stę p u je n o w a te ra ź n ie jsz o ść. Takie p o g ląd y są
ch arak te rystycz n e dla h erak lityzm u . W e d łu g teg o syste m u filo z o ficz n eg o n ic na św ie cie nie je s t stałe,
byt ch arak teryz u je się w ie c z n ą z m ie n n o ś cią . Je d y n ą p ew n ą rzeczą w tym n iep rze w id yw aln ym życiu jest
w ła ś n ie o w a z m ie n n o ś ć . K o ch a n o w sk i w Pieśni IX z Ksiqg wtórych pisze:
„ N i c w ie c z n e g o na św iecie:
R a d o ś ć sie z troską plecie,
A kiedy je d n a w e ź m ie m o c naw iętszą,
W te n cz a s m a s z u jź rzeć o d m ia n ę n a p rę d sz ą .” 1
P o d o b n ą m yśl o d n a jd z ie m y także w filo zo fii sto ick ie j - te o ria w ie c z n e g o p o w ro tu m ó w i, że są d w a

o k re sy św ia ta - cz a s k s z ta łto w a n ia i cz a s p ożaru . Takie też je s t ludzkie ż y cie - n a jp ie rw z d o b yw a m y
d o b ra, ro z w ija m y się, by d o ś w ia d c z y ć katastrofy, s m u tk u . A b y o s ią g n ą ć taką w y m o w ę , p o e ta sto su je
p o p u la rn y w o k re sie re n esa n su to p o s roku jako a le g o rii lu dzkiego życia. Ł ą c z y się to z sz a cu n k ie m d o
natu ry ja k o d zieła B o ż eg o , o które m y - ludzie p o w in n iś m y dbać.
O d p o w ied ź : Z a d a n ie m autora fragm entu przytoczonej pracy było przeanalizow anie Pieśni / X ]a n a Kocoanow-
skiego ze szczególnym u w z g lęd n ien iem kontekstów filozoficznych. Ś w ia d cz y o tym zacyto w an ie fragm entu
analizow anego utworu, który jest ilustracją rozważań dotyczących filozofii H eraklita z Efezu, a także przywołanie
to p o su zasto so w an eg o w tekście przez poetę. Każdy akapit stanow i c a ło ś ć treścio w ą - pierw szy z nich jest
poświęcony naw iązanio m d o rilozofii Heraklita w utworze Kochanowskiego, drugi naw iązaniom c o stoicyzm u.
Jed n o cz e śn ie , sto su jąc różne środki językowe, uczeń w yjaśn ia isto tę o m a w ian ych s yste m ó w filozoficznych.
P ie rw sz e zd an ie d rug iego akapitu b ez p o śred n io o d n o si się d o treści zaw artych w p ierw szym - dzięki sfo r
m u ło w an iu : „P o d obną, m yśl odnajdziem y także w filozofii stoickiej". M o ż n a się spodziew ać, że kolejny akapit
będzie p ośw ięco ny p ojm o w aniu natury jako dzieła Bożego w utw orze Kochanow skiego.
Jan Kochanowski, Pieśń !X z Ksiąg wtórych, http //wolneiektury.pl
362 XII. TW O RZEN IE W YPO W IED ZI
- Spójność wypowiedzi jako całości

Spójność całej wypowiedzi wynika ze spójności lokalnej oraz z powiązania logicznego i treściowego między
poszczególnym i akapitam i. Zasto so w an ie mają tu w ię c te sam e środki językowe, które służą uzyskiwaniu
spójności lokalnej. Poza tym warto włączać do tekstu figury retoryczne (np. pytania retoryczne, powtórzenia).
Teksty spójne mają także funkcjonalną kompozycję.
U Ś ro d k i ję z y k o w e , s y g n a liz u ją c e p o rz ąd e k lo g icz n y i tr e ś c io w y
Rozpoczynanie wypowiedzi Na wstępie...

■ Rozpocznę od...
Zacznę od..., potem przejdę do...
Najpierw kilka słów o...
: W pełni zgadzam s:ę z opinią, że...
Przeciwstawianie Z jednej strony..., z drugiej strony...

Wydaje się, że..., a jednak...
W odróżnieniu cd...
A oto inne spojrzenie na...
■ Poza tym widać jasno, że...
Należy też rozważyć racje przeciwne...
Wnioskowanie Wynika z tego, że...

Z rozważań wynika, że...
Dowodzi to, że...
» To pozwala wyciągnąć wniosek, że...
Kończenie wypowiedzi Na zakończenie...

* Warto na koruec zaznaczyć, że...
Rozważania byłyby niepełne, gdyby me wspomnieć o...
Czy przeprowadzona analiza wyczerpuje problem? Na pewno nie, ale...
O Zadania
Z a d a n ie 1. Które sform ułow ania wskazują, że m am y do czynienia z wnioskowaniem , a które wprowadzają

przeciwstawienie treści?
W każdej z kolumn tabeli zaznacz odpowiednie przykłady.
Sformułowania wskazujące na wnioskowanie Sformułowania wskazujące na przeciwstawienie treści
podczas gdy . ale . wynika z tego • toteż • więc . lecz podczas gdy . ale . wynika z tego • toteż . w.ęc . lecz
o jeonak o oraz • ponadto o zatem o w przeciwieństwie o jednak o oraz o ponadto o zatem o w przeciwieństwie
do o podobnie jak o dlatego o również do o podobnie jak o dlatego o również
o o Z a d a n ie 2. Za pom ocą odpowiednich wskaźników zespolenia połącz zdania pojedyncze w spójne zdania
wie,okrotnie złożone. Sens utworzonych zdań m usi być zgodny z treścią utworów, których dotyczą.
Zapisz rozwiązanie, a następnie porównaj je z wzorcem.
I. Izabela zaczęła rozm awiać ze Starskim po angielsku. Wokulski poczuł się urażony. Wyszedł.
II. Jasiek schyli? się po czapkę z pawim i piórami. Zgu bił złoty róg. N ie m ógł obudzić w eselników Tańczyli do
m elodii granej przez Chochoła.
Sp ra w d zian po dziale XII 363
Sprawdzian po dziale XII

©o «Zadanie i.
Tekst I Tekst II
A d a m M ickiew icz Ju liu sz Słowacki

Do M * * * Rozłączenie
W ie rs z nap isany w roku 1823
Precz z m oich oczu!... posłucham od razu, Rozłączeni - lecz jed no o drugim pam ięta;
Precz z m ego serca!... i serce posłucha, Po m ięd zy nam i lata biały gołąb sm utku
Precz z m ej pam ięci!... nie tego rozkazu I nosi ciągłe w ieści. W ie m , kiedy w ogródku,
M o ja i tw oja p am ięć nie posłucha. W ie m , kiedy płaczesz w cichej kom nacie zam knięta;
Jak cień tym dłuższy, gdy padnie z daleka, W ie m , o jakiej godzinie w raca bolu fala,
Tym szerzej koło żałobne roztoczy, - W ie m , jaka ci rozm ow a ludzi łz ę wyciska.
Tak m oja postać, im dalej ucieka, Tyś m i w id n a jak gwiazda, co się tam zapala
Tym grubszym kirem tw ą p am ięć pomroczy. I łz ę różową leje, i skrą siną błyska.
N a każdym m iejscu i o każdej dobie, A ch oć m i teraz cieb ie oczym a nie dostać,

G d ziem z to b ą płakał, gdziem się z to b ą bawił, Z n ając twój d om - i drzewa ogrodu, i kwiaty,
W szęd zie i zawsze będę ja przy tobie, W ie m , gdzie m alo w ać m yślą tw e oczy i postać,
B o m w szędzie cząstkę m ej d uszy zostawił. M ięd zy jakim i drzew y szukać białej szaty.
Czy zadu m ana w sam o tn ej kom orze A le ty próżno będziesz krajobrazy tworzyć,
Do arfy zbliżysz nieum yślną rękę, O srebrzać je księżycem i p ro m ien ie św item :
Przypom nisz sobie: w ła śn ie o tej porze N ie wiesz, że trzeba niebo zw alić i położyć
Śp iew ałam jem u tę sam ę piosenkę. Pod oknam i, i nazw ać jeziora błękitem.
Czy grają w szachy, gdy pierw szym i ściegi Potem jezioro z niebem d zielić na połowę,
Śm ierteln a złowi króla tw ego m atnia. W dzień zasło ną gór jasnych, w nocy skał szafirem ;
Pom yślisz sobie: tak stały szeregi, Nie wiesz, jak włosem deszczu skałom wieńczyć głowę,
G d y się skończyła nasza gra ostatnia. Jak je w id zieć w księżycu odkreślone kirem.
Czy to na balu w chw ilach odpoczynku N ie wiesz, nad jaką górą w schod zi ta perełka,
Siędziesz, nim m uzyk tań ce zapow iedział, Którąm w yb rał dla cieb ie za gwiazdeczkę-stróża?
O b aczysz próżne m iejsce przy kom inku, N ie w iesz, że gdzieś daleko, aż u g ó r podnóża,
Pom yślisz sobie: on tam ze m n ą siedział. Z a jezio rem - dojrzałem dw a z okien światełka.
Czy książkę w eźm iesz, gdzie sm u tnym wyrokiem Przywykłem d o nich, kocham te gw iazdy jeziora,
Starg an e ujrzysz kochanków nadzieje, C iem ne m głą oddalenia, od gwiazd nieba krwawsze,
Złożyw szy książkę z w estch n ien iem głębokiem , Dziś je widzę, w idziałem zapalone wczora,
Po m yślisz sobie: ach! to nasze dzieje... Zaw sze m i św iecą - sm u tn o i blado - lecz zawsze...
A jeśli au to r po zawiłej próbie A ty - w iecznie zagasłaś nad biednym tułaczem ;
Parę m iło śn ą na ostatek złączył, Lecz ch oć się nigdy, nigdzie połączyć nie mamy,
Z ag asisz św iecę i p om yślisz sobie: Z a m ilk n ie m y na chw ilę i znó w się w ołam y
C zem u nasz ro m an s tak się nie zakończył?... ja k dw a sm u tn e słowiki, co się w abią p łaczem .2
W te m błyskawica nocn a zam igoce: N ad jeziorem Lem an, d. 20 lipca 1835 r.
Sucha w ogrodzie zaszeleszczy grusza
I puszczyk z jękiem w okno załopoce...
Pom yślisz sobie, że to m oja dusza.
Tak w każdym m iejscu i o każdej dobie,

G d ziem z to b ą płakał, gdziem się z tobą bawił,
W szęd zie i zawsze będę ja przy tobie,
Bom w szędzie cząstkę m ej duszy zostaw ił.1
A d a m M ic k ie w ic z , Wiersze, W a rsz a w a 1982.

Ju liu s z S ło w a ck i, Liryki i powieści poetyckie, W ro c ła w 1983.
w ie c e j na WWW.ZDASZ.TO
w ie ' “ ' * - * * r
A. P o d o b n a tem atyka - p a m ię ć o bliskiej osobie.
B. N o stalg icz n y nastrój.
C. O b yd w a utw o ry to w yznania liryczne.
0. O b yd w a utw o ry p o ch o d zą z różnych epok
E. W obu utw orach o so b a m ó w ią c a p rzyw o łuje przestrzeń z n a n ą adresatce.
b) Przyporządkuj o d p o w ie d n ie in fo rm acje w ła ściw ym utw orom .

Wpisz w łaściwe litery do tabeli.
a -
B. m etafora ptaka - p o słań ca m iło ści: „b ia ły g o łą b " - „sło w ik i";
■ ukochsnei d“ szt - * * < * - - i™ P0.
D. m o ty w d u sz y błąkającej się n o cą w ogrodzie, pow racające, d o m iejsc d aw n e g o szczęścia-
' zespo“ S e P ty ■) 3 ^ '* * * * ' Pr2eSlr2eni; ,ch Spóiność podkreślona P rzez wskaźnik
F. m etafo ra d w u słowików, „c o się w a b ią p ła c z e m " (w sp ó ln y sm utek, tęsknota)
Sposób przedstawiania więzi z bliską osobą
Do M ***
Rozłączenie
° Z a d a n ie 2.
a) C z e m u służy sto so w a n ie w tekście sp ó jn ik ó w typu: ale w ie c toteż c h o r ia * n tn h . k •

w ięc, i oto, dlatego w ła ś n ie ? chociaż, o to , bo, b ow iem , a więc. tak
Zaznacz poprawną odpowiedź.

A. B u d o w an iu zdań złożonych.
B. B u d o w a n iu n aw iąz ań m iędzyzdaniow ych.

C. B u d o w an iu logiki w ypow iedzi.
D. W szystkie odpow iedzi są poprawne.
e s e s i ' t ówe I
P ° ’ y ° .....teraz P rzeJdę do..., m ożna to zro zu m ieć w dwojaki sposób....

A. Z w ró ce n iu uwagi na te m a t w ypow iedzi.
B. Z w ró cen iu uw agi na przedm iot w ypow iedzi.
C. Z w ró cen iu uw agi na logikę w ypow iedzi.
D. W szystkie odpow iedzi są popraw ne.
w ię ce j na W W W .ZD A SZ.T O
96. Sporządzanie planu i konspektu
u Rodzaje planów
P la n - p o rz ąd k u ją cy z ap is tre ści w y p o w ie d z i czy u tw o ru ujęty w punkty. P la n m o ż e b yć ra m o w y (zaw iera

n a jw a ż n ie jsz e tre ści u tw o ru ) lub sz cz e g ó ło w y (o b e jm u je także in fo rm a cje d o d a tk o w e ).
Z e w zględu na to. c o jest p o d staw ą sp o rząd zan eg o planu, m o ż n a wyróżnić:

~ plan tw ó r c z y (k o n s p e k t) - sporząd za się go, z a n im p o w stan ie tekst,
s p la n o d t w ó r c z y w skazuje się w nim i porządkuje e le m e n ty już n ap isan eg o tekstu (w dłuższych tekstach
je st to żsam y ze sp ise m treści).
O C e c h y d o b rz e p r z y g o t o w a n e g o p la n u
o Przed n a p isa n ie m ostatecznej w ersj planu w a rto w yko nać plan roboczy, który służy przede w szystkim p i
szącem u - w tej fazie m o ż n a w yp isać w szystkie skojarzenia, kluczow e słow a, najw ażniejsze e le m en ty tekstu
(w yd arzen ia, a rg u m e n ty). P o p rzygo to w aniu tego typu luźnych notatek trzeba je zap isać w przem yślanej
i uporządkow anej form ie (u stalić hierarchię).
■ W z o rz e c planu p o w in ien o d z w ie rcie d la ć kom p ozycję form y w yp o w ied zi, której dotyczy (np. w rozpraw ce
proporcje p o w in n y w yn o sić: 1 0 % objętości - w stęp , 8 0 % - rozw inięcie, 1 0 % -zako ńczen ie).
e M yśli należy form u ło w ać w przejrzysty i czytelny sp o só b . U ję cie ich w punkty m ające fo rm ę rów now ażników
zdania, zdań oznajm ujących czy użytych w ich funkcji zdań pytających lub w ybranych z tekstu cytatów sprawi,
że tekst będzie zrozum iały,
s W y b ra n a form a graficzna (punkty) i językowa m u sz ą być z a sto so w an e konsekw entnie w c a ły m planie.
T e m a t w y s t ą p ie n ia : C zy w akacje p o w in n y trw ać trzy m ie sią ce?
I.Wstęp
1. Zaprezentow anie problem u: uczeń trzeciej kiasy powinien przygotowywać się d o m atury w nieco innym rytmie.
2. Przed staw ien ie celu: w yd łu ż en ie w akacji przyczyni się d o p op raw ien ia w yn ików w nauce.
II. R o z w in ię c ie
1. A rg u m en tacja
a ) W a k a cje to nie tylko czas odpoczynku, w ó w cz as także:
- zdobyw a się n o w e d ośw iadczenia,
- odb yw a się podróże, pracuje, rozwija pasje.

b) Zrelakso w an y uczeń to uczeń chętny do nauki, ponieważ:
- z m ęcz en ie zm niejsza aktywność,
- w ypoczęty m ó z g łatw iej przyswaja w iad o m o ści.

2. P o m y sły na tw ó rcze w ykorzystanie trzeciego m iesiąca wakacji,
a ) W rz e sie ń je st d o b rym cz a se m na adaptację, m o żn a w ó w czas:
- brać u d z iał w fakultatywnych zajęciach i projektach,
- p ojech ać n a zielo n ą szkołę, ab y rozw ijać kom p etencje społeczne.
III. Pod su m ow an ie
1. Pod kreślenie znaczenia w ym ien io n ych arg u m en tó w : inny rytm pracy jest konieczny, by skutecznie przygo
to w ać się d o matury.
2. W yraż e n ie przekonania o celow ości dłuższych wakacji: przed p od jęciem intensyw nej nauki, u m ysł pow inien
być dobrze wypoczęty.
366 XIII. PRACANADTEKSTEM
5 G J S S 2 S S I prz“ )a"aPawta"w“as,e iw,ęKiodp~ ' » * * * •

Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus!
Um iłowani Rodacy,
Drodzy Bracia i Siostry,
1. Rozpoczęcie homilii.
Uczestnicy eucharystycznej Ofiary, która sprawuje się dziś w W arszawie
na placu Zwycięstwa, Przywitanie słuchających
Razem z wam , pragnę wyśpiewać pieśń dziękczynienia dla Opatrzności

a P ° zwa,a m i dzis jako pielgrzymowi stanać na tym miejscu.
Pragnął - wiemy, Ze bardzo gorąco pragnął -- stanąć na ziem, polskiej
2. Część właściwa
przede wszystkim na Jasnej Górze, zm arły niedawno papież Paw eł VI Pierw
a) Wyrażenie radości z po
szy po wielu stuleciach pap,eż-pielgrzym. Do końca życia nosił to pragnienie
wodu przyjazdu do Polski
w swoim sercu i z nim zszedł do grobu. I oto czujemy, że pragnienie to było
b) W spom nienie paoieża
poięzne i tak głęboko uzasadnione, że przerosło ramy jednego pontyfika
Pawła VI
tu i - w sposób po ludzku trudny d o przewidzenia - realizuje się dzisiaj. (...)
Jako więc wasz rodak, syn polskiej ziemi, a zarazem jako papież-oielgrzym
witami was wszystkich! W itam najdostojniejszego Prym asa Polski. W itam
wszystkicn obecnych tutaj arcybiskupów, biskupów, pasterzy Kościoła
c) Powitanie gości,
w naszej Ojczyźnie. Pozwólcie, że pośród naszych gości powitam w sposób
szczególnie kardynała Santo
szczególny kardynara-arcybis,<upa Santo Domingo. To tam wypadało mi skie
Domingo
rować pierwsze kroki papieskiego pielgrzymowania w miesiącu styczniu Tam ~‘
d) Nawiązanie do pierwszej
po raz pierwszy ucałowałem ziemię, na które; stanęła kiedyś stopa Krzysztofa
podróży papieża w czasie
Kolumba, po której przeszły stopy tylu głosicieli Ewangelii, a wśród n.ch
pontyfikatu
także , naszych ro d akó w , polskich żołnierzy. Dzisiaj, wspólnie z wam :, tego
świadka mojej pierwszej papieskiej podróży witam w Warszawie. (...)
Stoim y ruta, w pobliżu Grobu Nieznanego Żołnierza. W dziejach Polski -

dawnych , współczesnych - grób ten znajduje szczególne pokrycie. Szcze-
gólne uzasadnienie N a ilu to m iejscach ziem , ojczystej padał ten żołnierz.
e) Symbolika Grobu Niezna
Na ilu to m iejscach Europy i świata przem awiał swoją śm iercią
nego Żołnierza
ze nie m oże być Europy sprawiedliwej bez Polski niepod egłej na je, m apie? ->
f) W spom nienie Polaków
Na ilu to polach walk św iad czyło prawach człowieka wpisanych głęboko
walczących za wolność
w nienaruszalne prawa narodu, ginąc „za w olność naszą , waszą” ? „Gdzie
ojczyzny
‘ ą i* i ? ? . ~ le lch me m a! J y wiesz najlepiej - i Bóg w ie na
niebie. (Artur O p pm an, Pacierz za zmarłych). (...)
' .k ’ Syn P ° lski? Ziem i’ 3 z a ra z en Ja: ) an P a w e ł II papież, w ołam

całe, głębi tego tysiąclecia, w ołam w przeddzień święta Zesłania, wołam
wraz z wam i wszystkimi: 3. Zakończenie
Niech zstąpi Duch Twój!

Niech zstąpi Duch Twój!
I odnow i oblicze ziemi. a) Apostrofa do Boga
Tej Ziem i! Am en.
Tekst Ja n a Paw ła II © cop yright for th e Po lish e d itio n by W y d a w n ic tw o Sw . Sta n ,sła w a B .M . Kraków, rok 2008.
I )anPaWet"•Homiiie * pielgrzymek - Europa. Cz. 1, Polska, Wydawnictwo M, Kraków cop 2008.
Funkcje konspektu
Sło w o konspekt pochodzi od łacińskiego słowa conspectus oznaczającego ‘rzut oka, przegląd' Dzięki przeglądowi r-
ważniejszych zagadmen plan twórczy przydaje się na każdym etapie pracy nad wypowiedzią. Pełni także różne funkcj
w te ście pisanym ułatw ia w ybór najważniejszych treści (argum enty, przykłady), rozwija / ogranicza kookretn
m yś i, p ozw ala z a ch o w a ć p ro p o rcje poszczególnych cz ęści tekstu- ' S
8 I n k f ó w m 0 t ° n ym ,ak° SCenariUSZ ^ P ° w ied zi- n ie m u m e z a p o m n im y o ż a d n ym z w ażn yc

p u n k t ó w , z a ch o w a m y s p ó jn o ś ć oraz przejrzystość w yp o w ied zi. ' >C
96. Sp o rz ąd z an ie p lan u i konspektu 367
Tworzenie konspektu
■ K o n s p e k t m o ż n a tw o r z y ć rę c z n ie lu b k o m p u t e r o w o . D o b ó r k o lo ró w i s p o s o b u z a p is u je s t d o w o ln y
- m a p rz e d e w sz ystk im u ła tw ia ć p ra ce nad tekstem .
a U m ie s z c z e n ie te m a tu lu b tytu łu w k o n sp e k cie p o m a g a k o n tro lo w a ć , czy tre ś ć tek stu je s t z g o d n a z o m a
w ia n y m z a g a d n ie n ie m .
a C h o ć ujęty w punkty, tró jc z ę ś c io w y s c h e m a t k o n sp e k tu je s t z w y k le z a lecan y, m o ż n a s to s o w a ć in n y układ
treści, jeśli to lep iej o d z w ie rc ie d li k o m p o z y cję tekstu.
■ G d y z b ie ra m y w p o s ta ci p u n k tó w n a jw a ż n ie jsz e o g n iw a w y p o w ie d z i, n a jp ie rw s z e re g u je m y je w ko lejno ści
o d g łó w n y ch (o g ó ln y c h ) d o s z c z e g ó ło w y c h , a n a s tę p n ie ro z p is u je m y n a m n ie js z e p u n k ty (p o p ra w n y z ap is
listy w ie lo p o z io m o w e j (z o b . 9 / . O pracow anie redakcyjne tekstu).
s W ko n sp ek cie w yp o w ie d z i ustn ej w a rto u m ie ś c ić w a ż n e cytaty lu b w sk azó w ki dla m ó w ią ce g o (n p . określające
m ie js c e na d yg re sję ).
D T ró jc z ę ś c io w y s c h e m a t k o n sp ek tu
Tytuł / tem at
W s tę p w p row ad zenie d o w ypowiedzi (m oże zaw ierać inform acje na tem at autora czy celu tekstu)
f“ ■ . ■.. . m
mm■■■ii—
W ątek 1 (hasłow y opis, najw ażniejsze daty / terminy, w ażne sform ułow ania,
w obrębie ’wątków - p om niejsze myśli)
Rozw inięcie W ątek 2
W ątek 3
Zakoń czenie (p o d su m o w an ie tekstu)
□ R o z m ia ry k o n sp e k tu
S z c z e g ó ło w o ś ć ko nsp ektu z a le ż y o d w ie lu czynn ikó w , np.:
a d łu g o ś c i (o b ję to ś c i i c z a s u ) w ystą p ie n ia,
e s to p n ia z n a jo m o ś c i te m a tu przez auto ra,
■ d o ś w ia d c z e n ia w z a k re sie tw o rz e n ia tek stu przez a u to ra .
N a jw a ż n ie js z e p u n k ty i w ą tk i w y p o w ie d z i m o ż n a z a w rz e ć n a w e t na je d n e j stro n ie.
W y g lą d p o s z cz e g ó ln y c h cz ę śc i (z w ła sz cz a ro z w in ię c ia ) m o ż e b yć ró ż n y w z a le ż n o ści o d g atu n ku p rz yg o to w y
w a n e g o lub a n a liz o w a n e g o tekstu.
Rozprawka
Recenzja
oparta na dedukcji (np. film u)
oparta na indukcji
i. W stę p : p ostaw ienie hipotezy I. W stę p : postaw ienie tezy I. W stę p : ogólne inform acje
o d anym filmie
li. Rozwinięcie: II. Rozwinięcie: II. Rozwinięcie:

argum ent potwierdzający argum ent potwierdzający tezę (nr 1) przedstaw ienie problem atyki filmu
aibo obalający hipotezę (n r 1) dow ód zwięzła inform acja o treści filmu
dow ód argument potwierdzający tezę (nr 2) ■ ocena krytyczna
arg u m en t potwierdzający * dow ód uzasadnienie
albo obalający hipotezę (nr 2)
argument potwierdzający tezę (nr 3)
dowód
dow ód
argum ent potwierdzający
aibo obalający hipotezę (nr 3)
dow ód
II. Zakończenie III. Zakończenie III. Zakończenie

Rozw iązanie ~ potwierdzenie Potw ierdzenie słuszności stawianej P o d su m o w an ie opinii o recenzo
/ obaiem e hipotezy tezy w an ym film ie - zachęcenie lub
zniechęcenie d o jego obejrzenia
368 X III. PRACA NAD TEKSTEM
O Przykład
■ Ułóż konspekt do utworu le w i zwierzęta Ignacego Krasickiego.
Lew, ażeby d a ł dow ód, jak w ielce łaskawy,

Przypuszczał konfidentów d o swojej zabawy.
Polow ali z nim razem, a na znak m iłości
O n jad ł m ięso, kom panom u stęp o w ał kości.
G d y się w ięc dobroć taka rozgłosiła wszędy,
C h cąc im jaw n ie pokazać większe jeszcze względy,
Ażeby się na jeg o łasce nie zawiedli,
Pozwolił, by jednego spośród siebie zjedli.
P o pierwszym p oszedł drugi i trzeci, i czwarty.
W id z ąc, że się podpaśli, lew, ch oć nieobżarty,
Żeb y ująć drapieży, a sobie zakału,
Dla kary, dla przykładu, z ja d ł w szystkich pom ału.1
Odpowiedź:
I. W stęp
a Określenie tem atu wiersza
II. Rozwinięcie
■ O p is sytuacji
III. Podsum ow anie
□ M orał
1 h t t p :/ / lit e r a t .u g .e d u p l/
Zadanie
o o o Z ad an ie 1.
W których konspektach zastosow ano poprawny zapis?

«—»»»«» , ,
A B c D
1. Wstęp 1. Wstęp 1. Wstęp 1. Wstęp

A. Rozwinięcie 2. Rozwinięcie 2. Rozwinięcie 2. Rozwinięcie
B. Wątek nr 1 a. Wątek nr 1 I. Wątek nr 1 2.1. Wątek nr 1
C. Wątek nr 2 b. Wątek nr 2 II. Wątek nr 2 2.2. Wątek nr 2
2. Zakończenie 3. 7akończenie 3. Zakończenie 3. Zakończenie
— ........ T --------------
97. Opracowywanie redakcyjne tekstu 369
97. Opracowywanie redakcyjne tekstu
□ Etapy opracowania redakcyjnego

N ie z a le ż n e o d d łu g o ści i typu tekstu (rozpraw ka, analiza p o ró w n aw cza, esej itd.) p rzyg o to w an ie tekstu zazw y
czaj o d b yw a się w trzech etapach:
o p rz yg o to w an ie do p isania - zb ieran ie i an aliza m ateriałów , o p ra co w yw a n ie koncepcji,
■ p isanie tekstu,
o red akcja i korekta te k stu : p o p ra w a e w e n tu a ln y c h b łę d ó w stylistycznych , sk ład n io w ych , frazeologicznych,
o rto g raficznych i interpunkcyjnych.
Redakcja tekstu -- o p ra c o w y w a n ie tekstu pod w z g lę d e m m e ry to ry c z n y m i s tylistycz n ym .
O p ra c o w a n ie redakcyjne oznacza zatem p o p raw ien ie tekstu w zakresie jego treści i formy, w celu przygotowania
d o p rzed staw ien ia sz ersz em u g ro n u o d b io rc ó w czy opu blikow an ia.
O U ło ż e n ie tr e ś c i
W przypadku w iększych o b ję to ś c io w o tekstów należy o d p o w ie d n io ułożyć części.
Karta (strona) Informacje o autorze lub autorach, redaktorze lub redaktorach, miejscu i roku wydania, o wydawnictwie
ty tu ło w a Tytuł: bez kropki na końcu, ale m oże być inny znak interpunkcyjny, np. wykrzyknik, znak zapytania,
wielokropek
Sp is treści M o ż e być na początku, ale też na końcu tekstu

■ » —» ■1■i ■ ■ ■•■ m
1
Aan
a“
W y k a z sk ró tó w n Niezbędny, zwłaszcza w przypadku publikacji matematyczno-technicznych

i sym boli Przydatny w pracach, w których operuje się w ielom a powtarzalnym i skrótami i symbolami
specjalistycznymi
Tekst g łó w n y Podzielony na rozdziały i podrozdziały, z przypisami

(zasadniczy)
Aneksy Załączniki związane z pracą (np. indeksy), ale niekoniecznie stanowiące jej integralną część
lub m ogące utrudniać odbiór tekstu zasadniczego (np. obszerne tabele)
Bib liog rafia Literatura podmiotu (zob. 106. Typy bibliografii) - tekst kultury omawiany w tekście zasadniczym
załącznikow a Literatura przedmiotu (zob. 106. Typy bibliografii) - opracow ania tekstu kultury
M ateriały pom ocnicze - pozaliterackie teksty kultury
U Stosowane wyróżniki
A b y w yró ż n ić w tekście niektóre sło w a lub frazy, m o ż n a z a sto s o w a ć kursywę, p o g ru b ie n ie lub podkreślenie.
M o ż n a ró w n ież pow iększyć lub p o m n iejsz yć p ew n e części tekstu.
O K u rsyw a
K ursyw ę należy s to s o w a ć wtedy, gdy:
e używ a się w yraż eń lub c a ły c h zd ań w języku o b cym funkcjon ujących na p raw ach cytatu (z w yjątkiem w y ra
zó w i w yrażeń p o w sz e c h n ie sto so w a n ych , które m o żn a zn aleźć w słow niku o rto g raficznym , np. in co g n ito );
e przytacza się didaskalia;
■ używ a się ła ciń sk ich n a z w system atycznych (ta k s o n o m ia b io lo g iczn a);
b u ż y w a się s y m b o li w ie lk o ści fizycznych (n p . i = 15 h, g d z ie t s y m b o liz u je cz a s, a le h je st o z n a c z e n ie m
jednostki, w ię c m e sto su je się kursywy).
K u rsyw ę m o ż n a z a sto s o w a ć w tedy, gdy:
a w tekście przytacza się tytu ły tekstów kultury (lu b ich cz ę śc i); m o ż n a też użyć p ism a p rostego, pod w a ru n
kiem , że u jm ie się ty tu ły / cudzysłów ;
0 c h c e się w yró ż n ić te rm in y d efin io w an e;
a p o d aje się cytat.
O P o g ru b ie n ie
Pogrubienia należy użyć wtedy, gdy:
e ch ce się w yróżn ić wyrazy lub frazy, ale nie dłuższe niż jeden wiersz;
a chce się w yróżn ić tytuły lub nagłówki.
N ie pogruDia się znaków interpunkcyjnych w ystępujących przed lub po podkreślanym wyrazie czy wyrażeniu,
ch yb a ze w sk az an e znaki in terp unkcyjn e stan o w ią integralną część składniowo-znaczeniową, jak n p dyw iz
(elem en t znaczen iow y w yrażenia).
O P ism o m niejsze lub w iększe niż p ism o tek stu g łó w n e g o

P is m e m m niejszym zap isuje się:
n m otta,
■ m ate ria ły uzupełniające tekst głów ny (tabele, schem aty, przypisy),
c dłuższe cytaty.
P ism a większego używa się do:
■ tytułów części tekstu, rozd ziałów lub podrozdziałów,

H nagłów ków i lid ów w prasie.
O Sp o so b y w y r ó w n y w a n ia w ierszy
¡ekst w yrów nany Tekst w yrów nany Tekst w yrów nany Tekst w y ró w n a n y
do lewej do środka do prawej obustronnie, czyli
wyjustowany
np. np. np. np.
c tytuły rozdziałów tytuły p od p is autora 3 tekst główny
c teksty dramatyczne teksty liryczne ■ teksty epickie
P o p ra w n e s to s o w a n ie zn ak ó w w ew nątrz- i m ięd zyw yrazo w ych

E Ł ą cz n ik , d yw iz (-)
- nie należy go odd zielać sp acjam i o d w yrazó w lub członów, które spaja.
Łącznik stosuje się:
D d o łą c z e n ia c z ło n ó w rów nych znaczeniow o, np.:

- przym iotnikow ych: słow nik polsko-węgierski, flaga biało-czerwona,
- rzeczow nikowych: laska-parasol, fryzjerka-kosmetyczka,
- n azw m ie jsco w o ści i regionów : Bielsko-Biała, Skarżysko-Kam ienna,
- nazwisk d w uczłonow ych: Skłodowska-Curie, Pawlikowska-Jasnorzewska (wyjątek: Andrzei Frycz M odrzewski

i M iko łaj S ę p Szarzyński);
■ do łączen ia przedrostków z nazw am : w łasn ym i pisanym i w ielką literą, np.:

- pseudo-PoIak, super-Europejczyk;
a d o połączeń z niby* i q u a si- , np.:

- quasi-nauka, niby-Polak (wyjątek: term in y przyrodnicze, np. nibynóżki);
° w wyrazach utw orzonych o d skrótow ców i d o łączen ia skró to w có w z końców kam i gram atycznym i w przy
padkach zależnych, np.: K 7
- ZU S-ow ski, Z U S- u ;
B w niektórych skrótach, np.:

- m-c (m ie sią c), z-ca (zastęp ca);
® '//wyrażeniach o w sp ó ln ym d rug im członie, np.:

- jedno- i d w u m ie się cz n e um o w y; 30- oraz 60-rninutowy test.
M y ś ln ik , pauza, półpauza ( - ; — )
Sto su je się je w funkcji:
■ znaku przestankow ego (p o w in ien być z obu stron o c d z ie lo n y sp acjam i);

c znaku edytorskiego (nie m u si być oddzielany spacjam i).
97. O p raco w yw an ie redakcyjne tekstu 371
S ą używane:
a w zapisie kwestii d ialogow ych;

■ przed składnikiem w yliczenia skład an eg o w oso b nych w ierszach;
a przy rozdzieleniu na: sło w o d efin io w an e - opis; h a sło - strony, n a których je st o n o opisyw ane;
a w w yrażeniach liczbow ych o ra z p rzestrzennych o znaczających o d ... do, np.:
- 5-10 d ni; w latach 2010-2015; ale też: 5 - 1 0 d ni; 2010 - 2015;
- p o ciąg relacji W arszaw a-Berlin; ale też: W a rsz a w a - Berlin.
E A p o stro f ( ’)
N ie należy:
□ w s ta w ia ć spacji m ięd zy w yrazem a końców ką o dd zielo ną ap o stro fem , chyba żeby o zn aczyć p o m in ięte cyfry
setek i tysięcy w z ap isie roku (a le tylko dla wieku X X ), np.:
- w ydarzenia m arca ’68.
Sto sow an y:
□ w o d m ia n ie obcych w yrazó w lub nazw isk w celu o d d zielen ia o statniej n iew ym aw ian ej głoski od rodzim ej
końcówki gram atycznej, np.:
| - zasady savoir-vivre'u,
- książka Jo y c e ’a;
a d o o d d zielen ia te m a tó w nazw isk obcych kończących się w w y m o w ie na y p o sp ó łg ło sce o d ro d zim ej koń-

ców ki g ram atycznej, np.:
- polityka Ssrk o zy’ego.
O Zapis im io n i nazw isk
■ Kiedy postać pojawia się po raz pierwszy zapisuje się pełne im ię oraz nazwisko, później - można pisać tylko nazwisko.
E3 A b y uniknąć powtórzeń, stosuje się zaimki (np. on, jego, n im ) oraz synonim y (duży - ogrom ny, wielki, potężny).
® N a le ż y o d m ie n ia ć nazw iska - w iększość je st o d m ien n a.
O Zapis dat
E Po p raw n y z ap is dat to: 1.01.2004, 1 I 2004 lub 1 stycznia 2004 r.
□ A k a p ity
S ą sto so w a n e d w a sp o so b y graficznego w yróżn ian ia akapitów:

Q z w cię cie m akapitow ym pierw szego w iersza,
■ bez w cięcia, ale z d od atkow ym o d stę p e m przed poszczególnym i u stęp am i tekstu.
N ie r a z z d a rz a ło się ta k , z e p e w n e p ro b le m y z o sta ły n a jp ic tw po- P o sz cz e g ó ln e p a ń stw a U n ii E u ro p e js k ie j o tw ie ra ją s w o je ry n k i p o

s ta w io n e p rzez a rty stó w , a d o p ie ro p o te m d o cz e k a ły s ię n a u k o w e g o p rz e d P o la k a m i. W c ią g u o s ta tn ic h p a ru ła t w y w ę d ro w a ło z k ra ju
o p ra c o w a n ia . S p o s trz e ż e n ia F io d o ra D o sto je w sk ie g o (1 8 2 1 - I8 S 1 ) p o n a d m ilio n lu d z i s z u k a ją c c ie k a w s z y c h o fe r t p ra c y . W P o ls c e za-
n a te m a t m e c h a n iz m ó w d z ia ła n ia lu d z k ie j p s y c h ik i w y p rz e d z iły c z y n a m y o d c z u w a ć b r a k p ra c o w n ik ó w w- w ie lu b ra n ż a c h ,
n ie k tó re k o n c e p c ie p syc h o lo g ii.
W k r a ja c h U n ii is tn ie ją w s p ó ln e n o rm y n a p ro d u k ty ż y w n o ś c io w e .
Z je d n e j s tro n y g w a ra n tu je t o d o b rą ja k o ś ć ż y w n o ś c i, z d ru g ie j zaś
m o ż e b y ć z a g ro ż e n ie m d la lo k a ln y c h p ro d u k tó w .
A kap ity sto su je się, ab y zwiększyć czyteln ość tekstu, zw łaszcza długiego. Dzięki nim o d b io rca m o ż e się zorien-
to w a ć w strukturze tekstu, co ułatwi w ła śc iw e o d cz ytan ie i z ro z u m ie n ie kom unikatu.
K o n ie cz n e je st w y d z ie le n ie a k a p ita m i g łó w n ych e le m e n tó w stru ktu ry tekstu (p rzyn ajm n iej trzech: w stęp u ,
rozw inięcia i zakoń czenia).
O Zapis listy w ie lo s to p n io w e j
Po p ra w n a kolejność:
s tekst p ierw szeg o stop nia - oznacza się cyfram i rzym skim i (I, II, III...),
e tekst d rug iego sto p n ia - w ie lk ie lite ry (A, B, C...),
u tekst trzeciego sto p n ia - cyfry arabskie (1, 2, 3...),
□ tekst czw artego stop nia - m ałe lite ry (a, b, c...).
M o ż n a ró w n ie ż - z w ła sz cz a w p u b lik a cja ch n a u k o w y c h - u żyć list w ie lo p o z io m o w y c h w ie lo rz ę d o w y ch ,

czyli oznaczanych w yłączn ie cyfram i:
H l ' 2’ 3 a 1.1., 1.2., 1.3. □ 1.1.1,, 1.1.2. lid.
98. Dokonywanie uzupełnień i przekształceń

Elim inowanie przypadkowej niejednoznaczności
O S ło w a w ieloznaczne
W języku p olskim istn ieją sło w a w ie lo z n acz n e . S ą to ho m o n im y, czyli w yrazy m ające te s a m ą form ę
(np. jednakowe brzm ienie), ale różne znaczenie (czasem też inny zapis). Sło w a te, użyte w złym kontekście
m ogą zaburzyć kom unikatywność wypowiedzi.
r —
— >11Łi
Na święta była pyszna babka Na łące znalazłem liść babki To była niesamowicie atrakcyjna
z lukrem
babka!
-
Jesienią często widujemy klucze Wczoraj na chodniku znalazłem pęk Po skończeniu zadań z matematyki,
lecących żurawi kluczy
zawsze zaglądam do klucza
O d kiedy mam problemy z uchem, Herbata jest gorąca, lepiej łap kubek Zakupy były zbyt ciężkie i ucho siatki
często bywam u laryngologa za ucho!
się urwało
Przym iotnik pewny m oże w ystępow ać w różnych znaczeniach:
■ taki, który na pew no nastąpi (Podwyżki są pew ne w tym m iesiącu - m am y to na piśm ie.);
■ niezawodny (M ó j przyjaciel jest pewny - nigdy m nie nie zawiódł.);
0 nieokreślony w p ro st (Pew n a kobieta mówiła, że makijaż jest jej bronią).
n.e^dnoznaZczny-OZnaCZnOŚCią ^ 8° W niewtaściw>'m kontekście sprawia, że komunikat jest
„ O tym , że urzędnik X brał łapów ki dow iedzieliśm y się z pew nego źródła". N ie w iad om o, więc, czy źródło
z którego pozyskano inform ację, jest niezawodne czy nieokreślone wprost. Je śli chodzi o wyrażenie niezaw od
ności zrodła m ożna przeform ułow ać to zdanie jako:
„O tym, że urzędnik X brał łapów ki dow iedzieliśm y się z niezawodnego / spraw dzonego źródła".
W yrażenie wieloznaczne dać radę:

0 Kiedy m ój przyjaciel m ia ł problem , dałem m u dobrą radę.
a Kiedy sportow iec poczuł skurcz, przeciwnik szybko dał m u radę.
□ W ie lo z n a c z n o ś ć s k ła d n io w a
■ W języku polskim bardzo ważna jest składnia np. czasownik zniszczyć ma rekcję biernikową (łączy się z biernikiem)
Przykład:
U czucie zniszczyło niewinne dziecko - czy uczucie było przyczyną destrukcji dziecka, czy dziecko było powodem
unicestwienia uczucia? Lepiej użyć konstrukcji z wykorzystaniem strony biernej, np.:
Dziecko zostało zniszczone przez silne uczucie,
lub: U czucie zostało zniszczone przez dziecko.
■ Często z niejednoznacznością składni w iąże się użycie im iesłow ow ego równoważnika zdania (im iesłów
przysłówkowy) - konieczna jest zgodność podm iotu z części imiesłowowej z podm iotem w zdaniu głównym
Przykład: 6 1 '
Idąc do pracy, w ia ł wiatr.
W pierwsze, części podm iotem je st z pew nością osoba, w drugiej - zjawisko atm osferyczne. Zd an ie pow inno
orzmiec: Kiedy X szedł d o pracy, w ia ł wiatr.
a Użycie elementu w taki sposób, źe może on łączyć się z innymi eiementami, tworząc wypowiedź o różnym znaczeniu
Przykład:
Lubię psa m ojego kolegi, który jest taki wesoły.
Kto jest w esoły: pies czy kolega? Zd an ie pow inno b rzm ieć
Lubię wesołego psa m ojego kolegi,
lub: Lubię psa m ojego wesołego kolegi.
98. D o ko n yw an ie uzupełnień i przekształceń 373
□ W ie lo z n a c z n o ś ć w y n ik a ją c a z n ie o d p o w ie d n ie g o zapisu
W p rz yp ad k u m o ż liw o ś c i d w o ja k ie g o o d c z y ta n ia (licz e b n ik g łó w n y / licz eb n ik p o rz ą d k o w y ) je st w s k a z a n e

u m ie s z c z e n ie kropki p o cyfrze o z n a cz a ją ce j liczebnik porządkowy.
Przykład:
H is to rię II w o jn y św iato w e j o p is a n o w 1 to m ie encyklopedii.
C z y o p is h isto rii s ta n o w ił z a w a rto ś ć je d n e g o (1) c z y p ie rw s z e g o (1.) to m u ? W takiej sytu a cji je s t ko n ieczn e

użycie kropki a<bo z a p is a n ie liczebnika s ło w e m . Z a p is p o w in ie n w y g lą d a ć n astęp u jąco :
- je ś li c h c e m y zaznaczyć, że o p is s ta n o w ił z a w a rto ś ć je d n e g o to m u :
H is to rię II w o jn y św iato w ej o p is a n o w je d n y m to m ie,
lub: H is to rię II w o jn y św iato w e j o p is a n o w 1 to m ie.
■ Je śli c h c e m y zaznaczyć, że o p is s ta n o w ił z a w a rto ś ć p ie rw sz e g o to m u :

H is to rię II w o jn y św iato w e j o p is a n o w p ie rw sz ym to m ie,
lu b: H isto rię II w o jn y św iato w e j o p is a n o w 1. to m ie.
U N ie p re c y z y jn e u ż ycie w y ra z ó w
H o m o m m y c z ę s to p ro w a d z ą d o n ie p o ro z u m ie ń , jeżeli z o sta n ą użyte w z ły m kontekście
Przykład 1.
M ania była niesamowita.
C z y n ie s a m o w ita była d z ie w cz yn a o im ie n iu M a n ia , czy ktoś m ia ł n ie s a m o w ite hobby, czyli m a n ie ?

Przykład 2. v
JA K B E Z P I E C Z N I E P R Z E J Ś Ć O D R Ę ?
Czy taki nagłówek w gazecie inform uje o sposobach radzenia sobie podczas choroby czy podczas przekraczania rzeki?
O N ie u z a s a d n io n e u życie fo r m y b e z o so b o w e j
W niektórych konstru kcjach użycie fo rm b ez o so b o w ych (-no, -to) p o w o d u je d e z in fo rm a cje

Przykład:
Dowiedziono, że nadm iar wypijanych płynów m oże być równie szkodliwy jak ich niedobór.
S i PlnP d Z d a ^ m ° Że ^ P U b 'ikaCji nau k° W e' ani P ° P u la rn o n a u k o w ej, n ie w ia d o m o b o w ie m ,

kto teg o d o w io d ł, c o sp raw ia, że taka in fo rm a cja n ie m a w a rto ś c i naukow ej.
D okonyw anie przekształceń ze w zględu na różne in tencje kom unikacyjne

Z e w zg lęd u n a to, ż e w y p o w ie d ź m o ż e p e łn ić ró żn e funkcje k o m u n ik a cy jn e (zob . 15. Funkcje tekstów. Funkcja
,njorrncityw na), b ard z o w a ż n y je st o d p o w ie d n i d o b ó r s ło w n ic tw a o ra z d o s to s o w a n ie form y tekstu d o tem atu .
l l ł A f n l/ r f r ł n f i . A « * I - .1 I . I I l
Spektakl Maska aktora jest oparty O bejrzałem spektakl Maska aktora jeśli chcą Państw o zobaczyć sztukę
na dram acie nieznanego autora i jestem zachwycony! Aktor grający o niezwykłej dramaturgu, spotkać
7 X IX w. O p ow iad a historię młodego głównego bohatera był bardzo
XIX-wiecznego artystę i śm iać się
artysty, który na skutek życiowych za
przekonujący i świetnie w c z u ł się w głos - zapraszam y na spektakl
w irow ań m usi zm ienić swój zawód. w X!X-wiecznego artystę.
Maska aktora. Z pew nością miło
Spektakl trwa 100 m inut, bilety w ce Jestem pewien, że na długo zapa
spędzą Państw o czas w gronie wy
nie o d 25 d o 40 złotych do kupienia m iętam te 1,5 godziny spędzone bitnych aktorów. Bilety w prom ocyj
pod num erem telefonu 6 0 45 6""'""' w Teatrze Abecadło
-------- ---■
nej cenie: 25-40 złotych!
Funkcja informacyjna Funkcja ekspresywna Funkcja impresywna

(zob. 17. Funkcja ekspresywna) (zob. 16. Funkcja impresywna)
*
N p . Zapow iedź w biuletynie i N p. Recenzja sprawozdawcza

N p. Tekst reklamujący spektakl
X III. PRACA NAD TEKSTEM
99. Właściwy dobór słownictwa
List prywatny
Pozdrawiam
Janek
Kontekst
O koliczności
w jakich się występuje, powinny wpływać na dobór słownictwa
Przykład:
99. W łaściw y dobór słow nictwa 375
In fo rm a c ji n a te m a t o d p o w ie d n ie g o d o b o ru s łó w w a rto szu k ać m .in . w s ło w n ik a ch języka p o lsk ieg o (zob . 104.

Sło w n iki i leksykony). S ą w n ich u m ie s z c z o n e tzw. kw alifikatory, k tó re in fo rm u ją o z a k re sie użycia s ło w a lub
jeg o sp e cyficz n ym ch arak te rz e. G d y w y b ie ra m y fo rm y s y n o n im ic z n e , n a le ż y z w ró c ić u w a g ę na to, czy w d an ym
k o n tekście m a ją o n e to ż s a m e z n a cz en ie.
Przykład 1.
K w a lifik ato r o s ty listy c z n y m n a c e c h o w a n iu w y ra z u (pot. - p o to cz n e , ofic. - o fic ja ln e ), o g ra n ic z e n iu g e o g ra

ficz n y m (reg. - re g io n a ln y ), o g ra n ic z e n iu d o s ło w n ic tw a ś ro d o w is k o w e g o (śród.) czy sp e cja lis ty cz n e g o (m ea.,
sport., wojsk, i in n e ).
Przykład 2.
F o rm y s y n o n im ic z n e dia p rz ym io tn ik a d u ż y to:
w ysoki, spory, rozległy, o grom ny, obfity, obszerny, o lb rz ym i, gigantyczny. C zy każdego z tych s y n o n im ó w m o żn a
użyć d o z a s tą p ie n ia s ło w a d u ż y w w y p o w ie d z i: W n a sz e j k lasie m a m y d u ż y p ro b le m z a g re sją ?
wysoki, spory, f-o -

z-lf-gły, o grom ny, e b & y , obszerny, o lb rz ym i, g ig an tyczn y
Z w ró ć u w ag ę n a ró ż n icę m ię d z y p o n iż sz y m i z d a n ia m i:
1. W naszej k lasie m a m y d u ż y p ro b le m z agresją.

2. W naszej k lasie m a m y s p o ry p ro b le m z ag resją.
3. W naszej klasie m a m y g ig a n tyc z n y p ro b le m z agresją.
P o rz ą d k u ją c z d a n ia w ko lejno ści o d n a jsiln ie jsz e g o d o n a jsłab sz eg o n a tęż e n ia p ro b lem u , któ ry c h c e m y o p isa ć,
u zysk alib yśm y w yn ik 3 ,1 , 2.
Z ad an ie
0 o Z a d a n ie 1.
K tó re ciągi w y ra z ó w s ą je d n o ro d n e stylistyczn ie, a które n ie ?
Zaznacz J, jeśli ciąg w yrazów jest jednorodny stylistycznie, lub N, jeśli je st niejednorod ny - zaw iera słow a
1sform ułow ania pochodzące z różnych odm ian stylistycznych.
I. w o d p o w ie d z i n a p ism o , w w y p a d k u n ie z a p ła c e n ia , S z a n o w n y P a n ie J /N
II. n a w ią z u ją c d o ro z m ó w , z uw ag: na, n a d in s p e k to r j /n
III. w n a w ią z a n iu d o ro z m o w y te le fo n icz n e j, se rd e c z n ie p ro szę, sekretarz g e n e ra ln y J /N
IV. o d n o ś n ie d o s p ra w y nr, w w y p a d k u niew yw śązan ia się, n ie w y p ła c o n e pieniążki J /N
100. Przypisy
Typy przypisów
Przypisy d o d atk o w e in fo rm a cje uzu p ełn iające tekst główny, ale zlokalizow ane
poza nim.
2 $ 2asadPiC2' i a C2ęs“ — >« *
S T PrT Pif W m u ? byĆ aUi° r tekstU' ale także np- tłumacz lub redaktor- Jeśli przypis rzeczowy nie
l Z m “ z ; p o w i™ ° , o z o s ,a i zaznaezone (np ' m * " " ■ - p ,z?p is
j . p * .
_ 11 — — . ■■ ■ — 4
Przypisy słownikowe - wyjaśnienia słów albo całych konstrukcji językowych (wyrażeń, zdań) staropoi-
skfch, poc nodzącycn z języków obcych itp.
Przypisy bibliograficzne j « op,s źródeł z których pochodzą cytaty parafrazy lub streszczenia (zob. 101 . W
czarne i parajrazowanie) zawarte w tekście zasadniczym
■ o 2 « S 2 r z^ le s le d a n , p u b lik a c i? ' n* !y p e ln ? o p is '“ b- > «•
' p P b lit“ ib 2 “ i — I“ * - P T «*»■
' S o użw zam w Ż ^ 3,6 Z inne' * » > " * " ie Powtarzamy opisu,
tylko używamy. Tamże, num er strony lub Ib., num er strony lub Ibid., num er strony
S z r ,e Wymienif my r ą publlkację aut0ra' ktdre8 ° przywoływaliśmy w poprzednim przypisie nie

powtarzamy jego nazwiska, tylko używamy Tenże (dla mężczyzn) albo Taż (dla kobiet)
P f ikaCT na ktÓrą powoł>'wali^ y * wcześniej, ale dzieli nas od tego co

na,m nie,,eden przypis innej treść, należy umieścić nazwisko autora oraz fragment tytułu (np piefwszy
wyraz), a następnie użyć określenia dz. cyt. lub op. cii. ‘ P' P y
s Kiedvn"ie ^ tU! T y' f ^ do czyie' ś myśli’ stosujemy odsyłacz zob. (zobacz) lub y, (vide).
■ Kiedy me cytujemy, ale odwołujemy się oo myśl, kilku osób, stosujemy odsyłacz por. (porównaj) lub c f (confer)
■ Należy konsekwentnie stosować aibo określenia polskie, albo łacińskie. J ''
Zapisywanie przypisów
Oznaczenia przypisów stosuje się w indeksie górnym, czyli powyżej linii tekstu zasadniczego
w k S T ' r ^ - ? i Zi iej Cyfry arabSkie- M ° Żna ,akŻe zastosować małe litery (zwłaszcza w publikacjach
(w S a d a c h ' ' I r * 3 ' U2ywan,e przypisów mo§łoby zmniejszyć czytelność tekstu) lub symbole graficzne
(w pub.,kac,ach, w których jest niewiele przypisów). Najczęściej używa się asterysków (•■)
S i Z f ^ i r ieSZCZa Się Za2WyC2aj ? d0le Str0ny - w tZW- stopce' C2asa™ po tekście głównym. Na,waż-
niejsza jest konsekwencja w stosowaniu określonego sposobu.
101. Streszczanie i parafrazowanie 377
101. Streszczanie i parafrazowanie
Streszczanie tekstu
S tre sz cz a n ie - przekształcenie tekstu polegające na skondensow aniu zawartych w nim m yśli (zm niejszeniu
objętości) z zach o w an iem sen su w ypowiedzi oryginalnej.
Streszczenie przedstawia treść czyjejś myśli, artykułu, książki w krótszej form ie, ale:
SJ z zach o w an iem głów nej idei,

s z uw zględnieniem struktury tekstu w yjściow ego (logiki w yw od u).
Streszczenie wym aga głębokiego zrozum ienia tekstu: żeby w skrócie opisać, co jest w nim najważniejsze, trzeba
pojąć ideę, którą kierował się autor. N ie m ożna dobrze streścić tekstu, którego się dobrze me zna lub nie rozumie.
Streszczeniu m og ą podlegać:
a utwory literackie zawierające fabułę (np. pow ieści, nowele, dram aty),
e utwory m eliterackie (np. publicystyczne lub popularnonaukow e).
W pierw szym przypadku streszczenie będzie przedstawiało przebieg akcji i elem en ty św iata przedstawionego
(m iejsce, czas, bohaterowie), w drugim - logiczny porządek w yw odu. W obydwu przypadkach kluczowe pytania
będą brzm iały: O czym jest tekst? Co się r a d any te m a t m ó w i?
Trudno streścić utw ory o sw obodnej budow ie, opartej na skojarzeniach, np. esej.
W streszczeniach p om ija się np.:
° opisy i m niej istotne w ydarzenia (w tekście fabularnym ),

0 dygresje, przykłady, przyw ołane przez autora cytaty,
b fragmenty, które powtarzają m yśli pojawiające się już w innych m iejscach tekstu.
O Przykład
s W pięciu zdaniach streść historię przedstaw ioną w Świętoszku M oliera.
O dpow iedź: (1) Bogaty m ieszczanin O rgo n przyjm uje do swojego dom u bezdom nego, ale - jak sądzi - bardzo
pobożnego Tartuffe'a i nakazuje rodzinie traktować go jako szczególnego gościa. (2) Rodzina dostrzega obłudę
przybysza, który narzuca się dom ow nikom , usiłuje nawet uw ieść żonę O rgona Elm irę. (3) Pan dom u nie słucha
najbliższych, dopiero podstęp żony pozwala m u poznać prawdziwy charakter świętoszka. (4) Tartuffe. którem u
O rg o n z a p isa ł w cześniej ca ły m ajątek, chce w yrzucić sw ego dobroczyńcę z jeg o w łasn eg o d o m u . (5) Dzięki
interwencji w ładcy Tartuffe zostaje ukarany za tę intrygę oraz oszustw a, których d o p u ścił się w przeszłości.
O Typy streszczenia
Charakter streszczenia zaieży od:
c typu streszczanego tekstu, ■ celu tego zabiegu.
Streszczenie m oże m ieć kształt:
° planu (zob. 96. Sporządzanie planu) - najważniejsze inform acje s ą zapisane w punktach,
3 kom entarza - stosuje się w ó w czas m ow ę zależną (np. „ W sw oim eseju M ieczysław jastrun zauważył, że...").
□ Przyd atne sło w n ic tw o

-
S ło w n ic t w o w s k a z u ją c e Autor rozpoczyna od..., porządkuje..., wymienia..., ilustruje...
n a k o m p o z ycję W rozwinięciu...
stre sz cz a n e g o te k s tu
Na koniec...
S ło w n ic t w o w s k a z u ją c e Autor wyciąga wniosek..., uzasadnia..., analizuje...

n a o p e ra c je m y ś lo w e Z przykładów wynika...
^ — — — — — — — 1— — — 0M w ł — ■ II ■■ ■ I ■ I — ■ - —
S ło w n ic t w o d o tyczące Autor wychodzi z założenia..., opisuje..., odpowiada..., podkreśla

s y tu a c ji k o m u n ik a c y jn e j
W streszczeniu zwykle pom ija się przym iotniki i przysłówki, które służą opiso w i i o cen ie zjawisk. Stosuje się
słow nictw o o uboższej treści i szerszym zakresie.
Parafrazowanie tekstu
Parafraza - przekształcenie tekstu polegające na wyrażeniu jego treści za pom ocą innych środków językowych.
Parafraza to powtórzenie czyjejś myśli z zachowaniem sensu wypowiedzi oryginalnej, ale w łasnym i słowam i.
M o z ę ograniczać się jedynie d o sfery językowej lub obejm ow ać również inne elem enty tekstu, nD. konstrukcje
postaci, czas i m iejsce wydarzeń.
Przykład:
— . __
Tekst oryginalny C hociażbym ch o d z ił cie m n ą doliną,

zła się nie ulęknę,
bo Ty jesteś ze m ną.
Tw ój kij i Twoja laska
są tym , co m nie pociesza.
Psalm 23 (fragment)'
Parafraza By dobrze stała śm ie rć tuż przede m ną,

B ać się nie będę, bo Pan m ój ze m ną.
Twój pręt, o Panie, i laska Twoja
W nieb ezp ieczeństw ie o bron a m oja.
Jan Kochanowski, Psalm 23 (fragment)2
Streszczenie Twoja obecność przy mnie w trudnych chwilach sprawia, że czuję się bezpiecznie.
□ Z a s to s o w a n ie p a ra fra z y
Parafrazę stosuje się, aby uniknąć przytaczania długich fragm entów w postaci cytatów - zwłaszcza w tekstach
naukowych i popularnonaukowych. Choć me kopiuje się słów czy fraz z oryginalnego źródła, powiela się myśi -
najeży zatem podać inform ację, kto jest autorem danej koncepcji i gdzie została ona opisana (m ożna to zrobić
np. w przypisie (zoo. 100. Przypisy).
Aby ustrzec się plagiatu, warto:
a odłożyć na bok tekst, do którego chcem y się odnieść, i spróbow ać wyrazić myśl autora w łasnym i słow am i,
H sprawdzić, czy ustrzegliśm y się powtarzania zw rotów z parafrazowanego tekstu,
■ sprawdzić, czy główna myśi parafrazowanego tekstu nie została zm ieniona,
■ w łączyć parafrazowany fragm ent w opracow yw any przez nas tekst tak, aby pokazywał nasze (nie parafrazo
w anego autora) podejście do om aw ianego probiemu.
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu (Biblia Tysiąclecia). Wydawnictwo Pallottmum, Poznań 2000
' Jan Kochanowski. Dzieła polskie, t i, Warszawa 1967.
102. Cytow anie 379
102. Cytowanie
Cel przyw oływ ania cytatów
Cytat - fra g m e n t cudzej w yp o w ie d z i d o s ło w n ie przyto czo ny w tekście.
Cytaty m o g ą p ełn ić w w ypow iedzi różne funkcje.
° Wykorzystywanie fragm entów analizowanego tekstu pozwala rzetelniej go przedstawić. O m ów ien ie utworu jest
dzięki tem u peiniejsze i bardziej wiarygodne. Łatwiej też zwrócić uwagę na fragmenty istotne dla interpretacji tekstu
Przykład:
Boh ater M ałej apokalipsy m a św iad o m o ść swej przeciętności, m ów i, że jest „ w sam raz na te czasy”.
Cezary Baryka d o m a g a ł się radykalnych zm ian. Jeg o zdaniem „P o ls c e trzeba na gw ałt wielkiej idei!".
o Przyw ołanie s łó w osoby, która jest autorytetem , pozwala uw ierzytelnić przedstaw iane w tekście opinie. Cytat
m oże być w ię c arg u m en tem potw ierdzającym prezentow aną tezę.
Przykład:
Tego, że ro z u m przesąd za o w yjątko w o ści człow ieka, był p ew ien także K artezju sz - a u to r słyn n ych słów :
„M y ślę , w ięc je s te m ”.
N ie należy ż ało w ać popełnionych błędów. Fio d o r D ostojew ski m ów ił, że „B łę d y to droga do praw dy”.
° Cytat m o ż e p e łn ić także funkcję p o le m icz n ą - przyw ołuje się cu d zą w yp o w ied ź, aby ją podw ażyć, zająć
o d m ie n n e stanowisko.
Przykład:
M ikołaj Sęp Szarzyński p is a ło ludzkim życiu: „B o jo w a n ie byt nasz pod nieb ny”. N ie zgadzam się z tak pesym i
styczną w izją v; naszej egzystencji je st m iejsce na spokój i harm onię.
a Cytat m oże zostać wykorzystany jako m otto utw oru (zob. 87. Słowa klacze i inne elem enty znaczące).
□ Z asad y c y to w a n ia
c Konieczne jest w yraźne oznaczenie przytaczanych słów:
- w zięcie ich w cu dzysłów (w przypadku krótkiego cytatu),
- w yd zielenie ich z tekstu zasadniczego przez zastosow anie odstępu (gdy w łącza się do pracy długi cytat).
s Brak oznaczenia cytatu oraz niew skazanie autora pow odują, że m am y d o czynienia z plagiatem .
■ N ależy zw ró cić uw agę na zgo d no ść cytatu z oryginałem , a ew en tu aln e ingerencje o d p o w ie d n io zaznaczyć.
Jeśli w obrębie cytatu w prow adzam y wtrącenia odautorskie, m ożna je wydzielić m yślnikam i lub przecinkami, np.:
s „ D o tanga jak śpiew a Budka Suflera - trzeba dwojga".
® „ D o tanga", jak śpiew a Budka Suflera, „trzeba dwojga". ( W tej sytuacji poszczególne części cytatu oddzielnie
o b ejm u jem y cudzysłow am i).
Je ś li s to s u je m y w y ró ż n ie n ie fra g m e n tu (ro zstrzelen ie, p o d k reśle n ie itp .). d o d a je m y ko m en tarz (np. kiedy
w zd an iu m am y p o d m io t d o m yśln y), p o m ijam y fragm ent, należy to zasygnalizow ać. Sto so w a n y kom entarz
lub - w przypadku skrótu: w ielokropek - um ieszcza się w naw iasie okrągłym (...) a lb o kw adratow ym [...], np.:
Cytat Był bezbronny i postanowił zginąć jak przystało na wyznawcę Baranka, spokojnie i cierpliwie1.
Przykłady Był bezbronny ¡podkr. - A. P.] i postanowił zginąć jak przystało na wyznawcę Baranka, spokojnie i cierpliwie
ingerencji v
w cytat [Ursus -•A. P.j Był bezbronny i postanowił zginąć jak przystało na wyznawcę Baranka, spokojnie i cierpliwie.
Był bezbronny i postanowił zginąć (...) spokojnie i cierpliwie.
E Jeśli w cytacie dokonuje się skrótów, należy pam iętać, że m e m og ą one w yp acz ać m yśli autora.
■ C ytató w r ie p ow inn o być zbyt dużo. N iew skazane jest także w p row ad zan ie cytatów zbyt długich.
Przyd atn e sfo rm u ło w an ia: Poeta s tw ie r d z ił:.... W a rto w tym m iejscu p rzyw o łać słow a Ja n a P a w ła II:
N a potw ierdzenie tej opinii m o żn a przytoczyć fragm ent w iersza Zbigniew a Herberta: W X II Księdze Pana
Tadeusza M ickiew icz pisze: M o ż n a tu p rzyw ołać fragm ent eseju C zesław a M iło s z a :......”.
Henryk Sienkiewicz, Q uo vodi% (fragmen:), Warszawa 1987.
380 X III. PRA C A NAD T EK STEM
Sprawdzian po dziale XIII

o o o Zadanie 1.
W których zd an iach szyk w yra z ó w je st p op raw n y?
Podkreśl w łaściwe zdania.
I. W ied z ia ł, że Z b ig n ie w H e rb e rt należy d o g ro n a tych poetów, tw ó rcz o ść których była m u bliska. / W ied ział,
że Z b ig n ie w H e rb e rt należy d o g ro n a tych poetów, których tw ó rcz o ść była m u bliska.
II. N ajbardziej o p u ś c ił się z języka angielskiego. / N ajb ard ziej o p u ś c ił się z angielskiego języka.
III. N ie m ó g ł m e zdać d o n astęp n ej klasy, b o w iem d osko nale z d a w a ł so b ie sp ra w ę z konsekw encji. / N ie m ó g ł
nie z d a ć d o następnej klasy, d o sk o n ale b o w iem z d a w a ł so b ie sp raw ę z konsekwencji.
IV. Rodzice nie w iedzieli przez dłuższy czas, c o się d zieje z n im . / Rodzice przez dłuższy cz a s nie w ied zieli, co
się z nim dzieje.
V. Byli przekonani n ie m a l w stu p rocentach, że św ietnie daje so b ie radę. / Byli przekonani w n ie m a l stu p ro
centach, że św ietnie daje so b ie radę.
o ©o Zadanie 2.
Jaki s p o só b rozpoczęcia w yp ra co w a n ia / w p ro w ad zan ia tem atu z o sta ł z a sto so w an y w p od anych przykładach?
Wpisz w lukach w łaściwe informacje wybrane spośród podanych.
I. P o w ie ść realistyczną charakteryzuje przede w szystkim przestrzeganie przez tw ó rcę zasad y p ra w d o p o d o

bieństw a i d b a ło ść o sz cz eg ó ło w o ść o p isu. D efinicja ta znajd uje p otw ierd zen ie w cytacie zam ieszczonym
w tem acie pracy: „P o w ie ś ć je st to zw ierciadło p rzechadzające się p o g o ściń cu ”. (Ste n d h a l)
II. P o w ie ści takie jak: Zbrodnia i kara, Lalka, Chłopi czy N a d N iem nem w s p o s ó b d ro b iazg o w y o d tw arzają
rzeczyw isty św iat. Czytelnik, w p ro w a d z o n y w realia życia b o h ateró w przez zazw yczaj trzecio oso b o w ego ,
obiektyw nego narratora, ła tw o w yobraża sobie w ygląd nie tylko sam ych postaci, lecz także m iejsc. W y m ie
n ion e elem en ty to cechy p ow ieści realistycznej, której z a d a n ie m je st prezentacja rozległej p an o ram y życia
społecznego.
III. Jak w yglądają W arsz aw a w Lalce, Petersbu rg w Zbrodni i karze, czym z a jm u ją się na co dzień m ieszkańcy
zaścianka B o h atyro w icz e z N ad Niem nem , d laczeg o Boryna, b o h ater Chłopów, p o s ła ł W ó jta z w ó d ką do
Ja g n y ? Każdy, kto p rzeczytał w y m ie n io n e teksty, d o sk o n a le to w ie . I w ied za ta nie wynika jed yn ie z faktu
przeczytania lektur, ale raczej ze sp o so b u , w jaki ich autorzy zaprezen to w ali m iejsca czy bohaterów .
IV. Przed lu strem n ic się nie ukryje. W id a ć w nim każdą rzecz, zdarzenie czy m iejsce, które się w nim odbije.
„Z w ie rc ia d ło p rz e ch a d z ają ce się p o g o ś c iń c u ” p okaże w sz ystk ie rozgryw ające się tu sytuacje, zan o tu je

w szelkie zm iany. Takim zw ierciad łem w se n sie m etafo ryczn ym jest o czyw iście literatura realistyczna.
V. Kiedy patrzę na sw o je odb icie w lustrze, w id z ę dobrze to, co ch ciałab ym ukryć - zm ęczenie, irytację, nową
kurzą łapkę. A le w ted y też w ie m , że to m oja praw dziw a tw arz. Kiedy m yślę o literaturze, w ydaje m i się, że
jej p raw d z iw ą tw arzą jest p o w ie ść realistyczna.
V I. „Książki są lustrem : w id zisz w nich tylko to, c o ju ż m asz w so b ie ” - tak o literaturze pisze Carlos Ruis Zafón
i m e s p o s ó b nie zgodzić się z tą praw d ą. N a w e t w najbardziej nierealnych o p o w ieścia ch o sm o k ach czy
innych m agicznych stw orzeniach, w zach o w an iach baśnio w ych postaci, znajdują o d zw iercied lenie sytuacje
przeżyte przez tw órcę lub przezeń w yobrażane.
Najbardziej autentyczna pod w zg lęd em odzw ierciedlania praw dziw ego życia i ludzkich zach o w ań je st pow ieść
realistyczna.
in fo rm acja historycznoliteracka ©cytat n aw iązu jący d o problem atyki pracy

©definicja ©analiza tem atu lub jeg o części ©pytanie ©o g ó ln e refleksje
Przykład Sposób wprowadzenia tematu
II.
IV.
V.
w ię c e j n a W W W .ZD A SZ .T O
S p ra w d z ia n po d z ia le X III 381
o Z a d a n ie 3.
U zup ełnij podane zdania.
Podkreśl w łaściw e w yrazy w każdy zdaniu.
I. H istorycy literatury napisali w ielką liczbę / w iele / rzeszę rozpraw na tem at „kwestii hom eryckiej”.
. W ostatnich latach w Polsce zwycięża trend / kierunek / tendencja do zm ian w sposobie myślenia na temat diety.
III. W szkołach coraz większy nacisk kładzie się na tren ow an ie / ćw iczenie / p o zn aw an ie um iejętności, a nie na
teoretyczną wiedzę.
IV. Im sum iennie, się uczył, tym częściej m ia ł kontakt / spotykał się / o b co w a ł z brakiem sympatii kolegów z klasy.
. oeci z najm łodszego pokolenia są bardziej kreacyjni / twórczy / kreatyw ni niż ci z czasów socrealizm u.
o Z a d a n ie 4.
Która teza - A czy B - odnosi się do podanego tem atu i zam ieszczonego konspektu?
Podkreśl poprawną odpowiedź.
Temat: O d w o łu ją c się do w ypow iedzi osób publicznych, o m ó w językowe sposoby wyrażania szacunku dez-
aprobaty, sym patii i antypatii.
Konspekt
I. W stęp
Czym jest etykieta językowa?
Definicja sym patii i szacunku jako pojęć o wydźwięku pozytywnym.
D efinicja dezaprobaty i antypatii jako pojęć o wydźwięku negatywnym.
w ,ra 2 a n “ e m o c" p“ * iW " ' ch 1" w w " ' ch —
s ’ o t r e il , n e p' 2“ “ f * 6 i ' 21* ™ *
II. R o z w in ię c ie
1. Ję z y k o w e s p o s o b y w y ra ż a n ia e m o c ji p o z ytyw n ych za p o m o c ą etykiety językow ej:

b s to s o w a n ie fo rm a d re sa tyw n ych ;
c s to s o w a n ie fo rm g rz e c z n o ś c io w y c h (s z a b lo n y jęz yk o w e);
a p o s łu g iw a n ie się o k re ś le n ia m i d o d a tn io w a rto ś c iu ją c y m i o d b io rc ę ;
e p o s łu g iw a n ie się fo rm a m i a k c e n tu ją cy m i z a d o w o le n ie z e sp o tk an ia.
2. ję z y k o w e s p o s o b y w y ra ż a n ia d e z a p ro b a ty i a n ty p a tii ja k o p rzyk ład y ła m a n ia etykiety jezykow ep

a p o s łu g iw a n ie się n a z w is k a m i w fo rm ie b e z p o ś re d n ie g o z w ro tu d o a d re s a ta ;
■ p o s łu g iw a n ie się o k re ś le n ia m i u je m n ie w a rto ś c iu ją c y m i o d b io rcę ;
® s to s o w a n ie w u lg a ry z m ó w ;
^ p o s łu g iw a n ie się a g re s ją ję z yk o w ą - ja w n ą i ukrytą.
3. W n io s k i cz ą stk o w e:
a ję z yk o w e s p o s o b y w y ra ż a n ia s y m p a tii i s z a c u n k u są z g o d n e z z a s a d a m i etykiety językow ej;

■ w y ra ż a n iu n ie z a d o w o le n ia m o ż e to w a rz y s z y ć s y m p a tia
■ s p o s ó b w y ra ż a n ia s z a cu n k u i s y m p a tii je s t in n y w każdej g ru p ie s p o łe c z n e j i u zależn io n y o d fu n k cjo n u ją cych

w niej w z o rc o w jęz yk o w ych ; '
■ język c e le b ry tó w - n ie d o s to s o w a n y d o sytu acji, p e łe n w u lg a ry z m ó w i n e g a tyw n ych ep itetó w ;

■ ję z y k p o lity k ó w - licz n e k o lo k w ia liz m y i o k re śle n ia n e g a ty w n ie w a rto ś c iu ją c e , z d a n ia w yk rz yk n ik o w e o z a
b a rw ie n iu sz yd e rcz ym .
III. P o d s u m o w a n ie
■ p o tw ie rd z e n ie tezy;
■ p o d o b ie ń s tw a i ró ż n ice w w y p o w ie d z ia c h ce le b ry tó w i polityków ;
- o so b y p u b lic z n e w s w o ic h w y p o w ie d z ia c h n ie z a w sz e s to s u ją się d o z a sa d etykiety;
■ w y p o w ie d z i o s ó b p u b licz n yc h s ą p rz e w a ż n ie n a c e c h o w a n e ag resją;
■ u ż y w a n ie ró ż n ych ś ro d k ó w w y ra ż a n ia e m o c ji zależy o d u w a ru n k o w a ń s p o łe c z n y c h i sytu acyin ych

Teza A / Teza B
XIV. W y sz u k iw a n ie
informacji
103. Przedmiotowa baza danych

Baza danych języka polskiego
Przedm iotowa baza danych - zb ió r d anych dotyczących jakiejś dziedziny, zapisanych zgodnie
z o k reślo n ym i regułam i.
Baza danych języka polskiego to zbiór inform acji dotyczących literatury i nauki o języku, które pow inny być:
:: uporządkowane w edług określonego kiucza (np. tem atu, m otywu, autora, epoki literackiej, term inu literac
kiego bądź gram atycznego),
uhierarchizowane - od treści ogólnych do szczegółow ych (np. od epoki literackiej do bohatera),
a zgromadzone w jednym m iejscu (np. w jednym folderze, pliku, na jednym nośniku inform acji, w segrega
torze, zeszycie),
opracow ane w w ybranej form ie (np. schem atu, wypunktow ania, tabeli),
: przydatne (np. podczas realizacji m ateriału bieżącego albo do powtórzeń).
D anym i grom adzonym i w bazie m ogą być różne teksty kultury (np. utw ory literackie, obrazy, nagrania, filmy,
plakaty, spektakle, prezentacje m ultim edialne, piosenki związane z tem atam i o m aw ianym i na lekcjach języka
polskiego), ale też daty, liczby, sym bole, znaki ikoniczne, hasła, cytaty, złote myśli.
podczas nauki) oraz zróżnicowany, czyli w jego skład p o w in n y w ch o d z ić zaró w n o o p raco w an ia tradycyjne
(książki), jak i elektroniczne (m ultim edia, zasoby internetowe).
Zbiór danych
^•••■ ■■■■■■i .. ._-.. ........ ~ ^ .
tradycyjny nowoczesny
* lektury programy multimedialne o charakterze powtórzenio

opracowania krytyczne wym i ćwiczeniowym
leksykony strony internetowe (np. poświęcone autorom, epokom
słowniki literackim, nauce o języku, zawierające omówienia
przewodniki po epokach lektur i ich treść, testy sprawdzające wiedzę i umiejęt
ności, recenzje książek)
poradniki maturalne
dołączone co poradników maturalnych płyty z zesta
repetytoria
wam i ćwiczeń i różnego rodzaju testów
...... .. - . _ ^. _____
Dzięki zgrom adzonym danym można w każdej chwili przygotow ać wystąpienie na określony tem at albo sprawnie
powtórzyć m ateriał przed sprawdzianem .
... — ---J
T
103. Przedmiotowa baza danych 383
O P o r z ą d k o w a n ie b a z y d a n y c h
A b y bazy d anych były funkcjonalne, trzeba je porządkow ać, czyli k atalogo w ać.
K atalog - s p is z g ro m a d z o n y c h m ateria łó w , u s z e re g o w a n y w s p o s ó b u ła tw ia ją c y ich w y s z u k iw a n ie .
Z e w zględu n a s p o s ó b w yszu kiw an ia katalogi dzielą się na:
a alfab etyczne (treści u ło ż o n e w porządku alfab etyczn ym ),

s rzeczowe (treści uło żo n e te m atycz n ie ).
Z e w zg lęd u na z a w a rto ść m o ż n a w yd z ie lić kataiogi cz a so p ism , nag rań , książek itp.
II ■■1. ■
■■. - ■■■■■■. . . . . . . . . . . . . . . . . . . ■■* ■ ■ ■■■■ ««1 BI I
_ Różne form y przedm iotowych baz danych

B a z a d an ych m o ż e z a w ie ra ć treści p o d s ta w o w e , sz cz e g ó ło w e , n ajw a ż n iejsz e (n p . d a n e o e p o ce , au to ra ch ,
u tw o ra ch literackich, z a sa d a ch p o p ra w n e g o p o słu g iw a n ia się jęz yk iem ), ale też w yn ik ające z o so b istych za
in tereso w ań (r p . b o h atero w ie buntow nicy, m o tyw y histo ryczn e w literaturze, m o ty w kobiety d e m o n icz n e j).
□ P rz y k ła d o w a baza szczeg ółow ych d a n y ch d otycząca ren esa n su

.. ______________
___
___
___
___
___
___
_ -. - - —. . . . ................. ..... . •• — - - ..................... - -— . . .
RENESANS
Hasła In n e nazwy Przedstawiciele
„Człowiekiem jestem i nic, co ludz- odrodzenie Erazm z Rotterdamu

kie, nie jest mi obce". hum anizm G iovanni Boccaccio
„Człowiek jest kowalem swojego „złoty wiek" Francesco Petrarka
lo su ”. W illia m Szekspir
„Człowiek jest m iarą wszech rzeczy". Jan Kochanowski
Mikołaj Rej
ł- - —. . . . . . - . i m ..
1» » — 1» 1■■■ *~^*** J ' 1*
Pojęcia Nawiązania do antyku Gatunki
antropocer.tryzm klasycyzm pieśń

hum anizm stoicyzm tren
reformacja epikureizm fraszka
m ecenat horacjamzm hymn
horacjanizm nowela
dram at szekspirowski
M otyw y
l -------------■«,—■■■— i--------------------------------------------------------------— -----------------------------------------------------------------------------------------------------•
-------------------------------------------- — —
Fortuna (np. Pieśni Jana Kochanowskiego)

cnota (np. Pieśni jan a Kochanowskiego)
natura (np. Pieśni Jana Kochanowskiego)
pareneza, pouczenie (np. Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja)
śm ierć (np. Treny jana Kochanowskiego) I
m iłość (np. Sonety do Laury Francesca Petrarki)
władza, zbrodnia (np. Makbet W illia m a Szekspira)
384 XIV. W Y S Z U K IW A N IE IN FO RM A CJI
Ö P r z y k ła d o w a b aza d a n y c h w y n ik a ją c a z z a in te r e s o w a ń
Podstawowy topos literacki Rodzaje wędrówki Różne cele wędrówki

znany od antyku:
: dążenie do celu (np. wędrówka średniowiecze (ce! .metafizyczny
Homo viator - człowiek tułający się Odyseusza do Itaki)
wędrówka duszy po zaświatach)
po świecie, wędrowiec droga ku poznaniu
oświecenie (ce! edukacyjny -
(np. wędrówka Dantego nowe doświadczenia i wiedza)
po Piekle, Czyśćcu i Raju)
romantyzm (pielgrzymowanie)
ucieczka od świata (np. wędrówka
Marlowa do Afryki)
Cytaty MOTYW WĘDRÓWKI

Inne określenia
„Wędrówką życie jest człowieka"
podróż, przemieszczanie się
(Edward Stachura)
n wyprawa, odwiedzanie
tułaczka, poszukiwanie
przygoda, przenoszenie się
wycieczka, odbywanie drogi
wyjazd
Wędrówka w malarstwie Wędrówka w filmie Wędrówka w literaturze

Wędrowiec Hieronim a Boscha Europo, Europa, w reż. Agnieszki Odyseja Homera
Łódź Dantego Eugène’a Delacroix Holland, 1990 8
Boska komedia Dantego Alighieri
Ucieczka do Egiptu Adama Thelma i Louise, w reż. Ridleya a
Sonety krymskie
Elsheimera Scotta, 1991
Adam a Mickiewicza
Para butów Vincenta van Gogha 3 V/odny świat, w reż. Kevina Cost- H
Lalka Bolesława Prusa
Podróż nocq Czesława Wasilew nera, 1995 m
skiego Jqdro ciemności ,osepha Conrada
Jutro będzie niebo, w reż. Jarosła B Hobbit, czyli tam i z povsrotem
wa Marszewskiego, 2001
Johna Ronalda Reuela Tolkiena
Pod słońcem Toskanii, w reż. a
Audreya Wellsa, 2003 Władca Pierścieni johna Ronalda
Reuela Tolkiena
Wielka podróż, w reż. Ismaela ■
Amazonia Jamesa Rollinsa
Ferroukhiego, 2004
Zadanie
o ©Z a d a n ie 1.
O ce ń praw dziw ość stw ierdzeń dotyczących konstruowania baz danych.

Wpisz znak X w odpow iedniej rubryce tabeli.
1 r
Stwierdzenie
PRAWDA FAtSZ
I. Informacje w bazie danych powinny być stale aktualizowane.
I. Baza danych, jak wskazuje nazwa, powinna zawierać tylko podstawowe informacje.
III. W bazie danych powinny znajdować się wyłącznie źródła tradycyjne.
IV. Elementy wchodzące w skład bazy danych są zawsze takie same, dzięki czemu
można stworzyć jej ujednolicony schemat.
V. Kluczem, który' porządkuje treści w bazie danych, może być epoka literacka.
104. Słow niki i leksykony 385
104. Słowniki i leksykony
[ ] Rodzaje słow ników
S ło w n ik - p u b lik a cja książko w a lub e le k tro n icz n a z a w ie ra ją ca listę s łó w ja k ie g o ś języka, ułożonych

alfab etycznie.
r Rodzaje słowników
o g ó ln e specjalistyczne tematyczne
adresowane do wszystkich zawierają hasła dotyczące określo słowniki o wąskim zakresie, zawiera
(np. słownik ortograficzny) nych dziedzin nauki (np. słownik jące hasła odnoszące się do wybra
biznesu) nych tem atów (np. słownik postaci
literackich)
W zależności od tego, cz e m u są pośw ięcone, w yróżn ia się różne typy słowników'.
e Sło w n ik języka polskiego - znaczenie wyrazów.
P rz y k ła d : Słownik języka polskiego P W N pod red. M ieczysław a Szym czaka, Uniwersalny słownikjęzyka polskiego
pod red. Stan isław a D ubisza
□ Sło w n ik w yrazó w obcych - znaczenie w yrazó w p ochodzących z języków innych niż polski.
P rz y k ła d : Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych.W ła d y sła w a Kopalińskiego
b Sło w n ik ortograficzny - p isow nia wyrazów.
P r z y k ła d : W ielki słownik ortograficzny P W N z opracowaniem zasad pisowni i interpunkcji pod red. Ed w ard a
Polań skieg o), http://www.edupedia.pl [dostęp: 7.10.2013 r.)
s Sło w n ik popraw nej polszczyzny - p o p raw n e użycie w yrazó w (zgodne z zasadam i fonetyki, fleksji, składni).
P r z y k ła d : W ielki słownik poprawnej polszczyzny pod red. A ndrzeja M arkow skiego
e Sło w n ik frazeologiczny - związki w yrazow e.
P r z y k ła d : Słownik frazeologiczny języka polskiego Stan isław a Skorupki
e Sło w n ik etym ologiczny - p ocho d zenie wyrazów.
P rz y k ła d : W ielki słownik etymologiczno-historycznyjęzyka polskiego Krystyny Długosz-Kurczabowej
e Sło w n ik s yn o n im ó w - w yrazy o podobnym znaczeniu: bliskoznaczne.
P rz y k ła d : Słownik synonimów polskich pod red. Z o fii Kurzowej
e Sło w n ik a n to n im ó w - wyrazy o znaczeniu przeciw staw nym .
P r z y k ła d : Słownik antonim ów : 64 000 znaczeń przeciwstawnych i uzupełniających języka polskiego A ndrzeja

D ąbrów ki i Ew y G e lle r
e Sło w n ik sym boii - sym bolika p rzed m io tó w i pojęć.

P rz y k ła d : Słownik sym boli W ład ysła w a Kopalińskiego
® S ło w n ik m itó w i tradycji kultury - sym b o le n a ro d o w e i m ito lo g iczn e, p ostacie, w yd arzen ia i p rzedm ioty
tw orzące tradycję.
P r z y k ła d : Słownik m itów i tradycji kultury W ła d y sła w a Kopalińskiego
e Sło w n ik gw ary uczniow skiej - słow nictw o , jakim p osług ują się uczniow ie.
Przykład: Słownik gwary uczniowskiej Katarzyny Czarneckiej i H a lin y Zgółkowej
■ Sło w n ik m o tyw ó w literackich - tem aty p o d e jm o w an e przez pisarzy.

P r z y k ła d : Szkolny słownik m otywów literackich, praca zbiorow a
b Sło w n ik b o h ateró w literackich - p ostacie ‘w ystępujące w utw orach literackich.

P rz y k ła d : Słownik bohaterów literackich, praca zbiorow a
e Sło w n ik te rm in ó w literackich - term iny z zakresu historii i teorii literatury.
P rz y k ła d : Słownik term inów literackich pod red. Ja n u s z a Sław iń skiego
386 XIV. W Y S Z U K IW A N IE IN FO RM A CJI
□ H a s ło w s ło w n ik u
Definicje słow nikow e m ogą być różnie konstruowane w zależności od rodzaju słownika.
daw . k . p o
k a re ta 1. P o c z w ó r n a , p o z ło c is ta k . 2.
c z to w a (powóz k ryty do przewożenia podróbiych
w daw nej poczcie>. 3 . Je c h a ć k a r e tą lu b w k a re c ie .
4. P a s o w a ć , n a d a w a ć się d o czeg o ja k w ó ł d o k a r e ty
(n ie pasować, nie nadawać się zupełnie>. 5 . S ie d z ie ć
w k a r e c ie [n ie : n a k a r e c ie ]. 6. W s ią ś ć , w s ia d a ć d o
k a r e t y [n ie : w k a r e tę , n a k a re tę ].
Stanisław Skorupka, Słownik frazeologiczny języka polskiego, W ied za Pow szechna, W arszawa 1967-1968.
k a re ta (n ie : k a r y t a ) ż IV : J e c h a ć k a r e t ą a . w k a
r e c ie . W s ią ś ć d o k a r e t y (n ie : w k a r e t ę ). S ie d z ie ć
w k a r e c ie .
W ito ld Doroszewski, Słownik poprawnej polszczyzny, W yd aw nictw o N aukow e P W N , W arszawa 1998.
k a r e t a ( w ł. carre tla > 1. d a w n y c z t e r o k o ło w y p o w ó z

na r e s o r a c h , z n a d w o z ie m w k s z t a łc ie z a m k n ię te g o
p u d ła z o p u s z c z a n y m i o k n a m i w d r z w ic z k a c h . 2 . techn.
c a łk o w ic ie k r y t e n a d w o z ie s a m o c h o d u o s o b o w e g o .
Słownik wyrazów obcych, praca zbiorowa, W yd aw nictw o N aukow e P W N , W arszaw a 1971.
K A R ET A w X IX w. c z t e r o k o ło w y , re s o ro w a n y
p o ja z d n a d w ie a . c z t e r y o s o b y , o n a d w o z iu w
k s z ta łc ie z a m k n ię te g o p u d ła z op u szczanym i
o k n a m i w d r z w ic z k a c h , c ią g n io n y p r z e z 2 , 4 a. 6
k o n i, b ę d ą c y w y n ik ie m u n o w o c z e ś n ie n ia i u p r o s z
c z e n ia d a w n ie js z e j k a r o c y ; z w ł. carretta.
W ład ysław Kopaliński, Słownik m itów i tradycji kultury, Państw ow y Instytut Wydawniczy, W arszaw a 1985
] Leksykony i encyklopedie
Leksykon - uporządkowany zbiór treści, dotyczących danej dziedziny nauki, o charakterze encyklopedyczn
Encyklopedia - w yd aw n ictw o naukow e o b ejm u jące w ia d o m o ści ze w szystkich dziedzin w iedzy lub
z jednej dyscypliny, ułożone alfabetycznie lub tem atycznie.
W nauce języka polskiego najbardziej są przycatne leksykony literatury polskiej i św iatow e , zawierające i
m acje na tem at epok literackich, przedstawicieli literatury, poszczególnych utworów, pojęć z nim i zw.
np. ( Leksykon dzieł i tem atów literatury powszechnej Tom asza Miłkowskiego, Epoki literackie. Wielki
literatury polskiej Justyny Bajdy i in.).
W tytułach słowo leksykon może zostać zastąpione przez inne wyrazy (np. Dzieje literatury polskiej Jana
kowskiego, Poczet pisarzy i poetów świata. O d Hom era do Stephena Kinga W iesław a Kota).
105. Opis bibliograficzny 387
105. Opis bibliograficzny
Opis bibliograficzny - o p is pozw alający określić i zid entyfikow ać d a n y d o k u m e n t (np. książkę, czasop ism o,
artykuł n a stronie in terneto w ej). Skró co n y o p is bibliograficzny zaw iera g łó w n ie ce ch y w yd aw nicze, np.
in fo rm acje o autorze, tytule, m ie jscu i roku w ydania, to m ie / części / rozdziale publikacji. P ełn y opis
bibliograficzny je st u zu pełn iany o: podtytuł, n u m e r w yd an ia, n azw ę w yd aw nictw a, nazw isko autora w stępu,
p rzed m o w y czy tłu m acza (w przypadku a u to ró w obcych).
D a n e d o sp o rząd zen ia o p is u b ibliog raficzneg o cz e rp ie się p rzed e w szystk im ze stro ny tytułow ej publikacji,
d lateg o w a rto ją n ajp ierw dobrze obejrzeć.
Zasady sporządzania opisu bibliograficznego

0 N a le ż y ro z p o cz ąć o d im ie n ia (albo inicjału) i nazw iska autora, p o m ija ją c jeg o s to p n ie naukow e i funkcje.
- O p is u ją c książki z b io ro w e i książki pod redakcją, należy zacząć o d tytułu.
= N a z w ę w yd aw n ictw a p o w szech n ie z n a n e g o m o ż n a skracać, np. za m iast p isać W y d a w n ic tw a Szko lne i Pe
d ag o g iczn e w a rto z a sto so w a ć skrót W S iP . P o z o sta w ie n ie nazw y w yd aw n ictw a lub jej p o m in ię cie zależy od
tego, czy sp o rząd zan y je st p ełn y czy skrócony o p is bibliograficzny. W a ż n a jest jed nak konsekw encja albo
nazw a w yd aw n ictw a p ojaw ia się przy każdej pozycji, albo przy żadnej.
■ N u m e r w y d a n ia w p is u je się tylko w ó w c z a s , g d y jest to w y d a n ie któ reś z kolei, np. d rug ie, d z ie sią te czy
d w u n aste.
a W ażne, by zacho w ać konsekw encję w doborze elem en tó w składowych opisu oraz w oddzielaniu ich od siebie.
P o sz cz e g ó ln e strefy o p isu (strefa auto ra, tytułu, w yd a w cy itp.) o d d z ie la m y o d sieb ie przecinkiem , kropkę
sta w ia m y na końcu o p isu, oddziela o na także tytuł o d podtytułu.
■ W zapisie tytułu cz a so p ism a należy sto so w ać cudzysłów, np. „Po lityk a" 2009, n r 1. Z kolei jeśli o p isu jem y p u
blikację zwartą, tzn. książkę - jej tytuł zapisujem y kursywą, np. E. O rzeszkow a, N ad Niem nem , W arszaw a 2010.
Elem en ty opisu bibliograficznego

W zależności od tego, jaka publikacja jest opisyw ana (książka, artykuł, artykuł internetowy, film , utwór m uzyczny),
o p is bibliograficzny m o ż e skład ać się z nieco innych elem entów .
- P o d sta w o w e elem en ty o p isu bibliograficznego książki:

au to r - ty tu ł - nazw a w yd aw n ictw a (ew e n tu aln ie ) - m iejsce i rok w ydania.
Przykład: Jó z e f Szczu blew ski, Sienkiewicz. Żyw ot pisarza, W y d . W .A .B ., W a rsz a w a 2006.

u P o d sta w o w e elem en ty o p isu bibliograficznego artykułu z cz a so p ism a :
a u to r - tytu ł artykułu (z ap isu je m y kursywą) tytuł i rok w y d a n ia cz a so p ism a - n u m er cz a so p ism a - num ery
stron, na których u m ie sz cz o n o artykuł.
Przykład : Ja k u b G u to w sk i, Katarzyna H am e r-G u to w sk a, W iem , że ... nic nie um iem , „P s y c h o lo g ia w Szk o le "
2008, nr 1 (17), s. 65-72.
a P o d sta w o w e elem en ty o p isu bibliograficznego stro ny internetow ej:

au to r artykułu - tytu ł artykułu - w skazanie, że treści zaw arte są w in tem e cie [on line] m iejsce publikacji (adres
stro ny in ternetow ej) - data publikacji [dostęp: d ata dostępu]
Przykład: M iro s ła w Senejko, Ję z yk hiszpański - ła tw y czy trudny?, [onlm e] http://w w w .m ysleinaczej.pl/index.
php?option=com_content&view=article&id=566:jzyk-hiszpaski-atwy-czy-trudny&catid=50:edukacja&ltemid=72
[dostęp: 10.07.2013 r.].
388 XIV. W Y S Z U K IW A N IE INFORM AC|l
106. Typy bibliografii

□ Typy bibliografii
Bibliografia - uporządkowany spis dokum entów (np. książek., artykułów) wykorzystanych w celu zapoznania
się z jakąś problematyką.
W bibliografii umieszcza się tylko te pozycje, które okazały się przydatne podczas przygotowywania wystąpienia
bądź pisania pracy i m ają ścisły związek z tem atem . Liczba pozycji w bibliografii zależy od:
n długości wystąpienia / pracy,
■ rodzaju w ybranego do analizy zagadnienia (jeśli je st bardziej skom plikowane, zwykle trzeba zajrzeć do
większej liczby pom ocy naukowych),
■ stopnia zaangażowania osoby opracowującej dany tem at (osoby bardziej dociekliwe skorzystają z większej
liczby opracow ań).
Uporządkowaniu publikacji, które tworzą bib lografię, służy przede wszystkim podział na bibliografię podmio
tową (literaturę podm iotu) oraz bibliografię przedmiotową (literaturę przedmiotu).
Bibliografia podmiotowa - rejestr tekstów kultury (literackich, ikonograficznych, film owych), których dotyczy
tem at wystąpienia / pracy.
Bibliografia przedmiotowa - wykaz opracowań naukowych (publikacji, słowników, leksykonów, artykułów), które
służą om ówieniu danego zagadnienia, a ponadto pozwalają poznać stan dotyczących go badań.
Przykład:
Temat: D aw ne i współczesne m odele rodziny. O m ó w zagadnienie na podstawie wybranych utworów literackich.
Bibliografia podm iotowa:
W. G om brow icz, Ferdydurke, Kraków 2010.

A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, W arszaw a 1955.
Z . Nałkowska, Granica, W arszawa 2003.
W. Reym ont, Chłopi, 1 .1., W ro cław 1997.
G . Zapolska, Moralność pani Dulskiej, Kraków 1983.

S. Żerom ski, Przedwiośnie, W arszawa 2001.
Bibliografia przedmiotowa:
A. Hutnikiewicz, M łoda Polska, W arszaw a 1996.
T. W eiss, Literatura M łodej Polski, W arszaw a 1984.
K. Wyka, Poezja i prawda w „ Panu Tadeuszu", w: O literaturze polskiej. M ateriały, wybór i oprać. A. Makowiecki,
W arszawa 1974, s. 163-183.
H. Zaworska, „ Granica " Zofii Nałkowskiej, W arszaw a 1991.
jak w idać w podanych przykładach, bibliografia podm iotowa to alfabetyczny spis książek, w których pojawia się
m otyw rodziny. W ypisuje się w niej te, które zostaną om ów ione. N atom iast w przykładzie bibliografii przed
miotowej alfabetycznie ułożono listę publikacji, które zostaną wykorzystane do om ówienia wypranych utworów.
3ibliografia powinna być uporządkowana zgodnie z przyjętą zasadą. Najczęściej jest stosow any układ alfa
betyczny, w edług nazwisk poszczególnych au to ró w jeśli korzysta się z kilku publikacji tego sam ego autora,
w arto uszeregować je albo alfabetycznie, albo chronologicznie. Jeśli korzysta się tylko z fragm entu publikacji,
pow inno się podać również num ery stron. Zaw arte w przykładzie opisy bibliograficzne są opisam i skróconymi
(zob. 105. Opis bibliograficzny). Podanie nazwiska osoby opracow ującej tekst me jest jednak niekonsekwencją,
lecz służy tem u, aby odróżnić tę pozycję od innych o takim sam ym tytule.
_ _ _ _ _ ----------------------
Sp raw d zian po dziale X IV 389
Sprawdzian po dziale XIV

© Zadanie 1 .
Uporządkuj podane elem enty opisu bibliograficznego.
Wpisz w odpowiedniej kolejności inform acje i znaki interpunkcyjne.
Bezgłośnyjęzyk ° P IW ° W arszaw a ° , ° E.T. H all ®. ® 1987 ® przeł. R. Z im an d , A. Skarbińska
©©Z a d a n ie 2.
Z których słowników pochodzą podane hasła?
Wpisz w każdą luką poprawną nazwą słownika.
I. aleja (nie: alea) ż I, DCMs. alei. !m . D. alei, rzad. alej: Aleja lipowa, kasztanowa. Do dworu prowadziła aleja
wysadzana topolami. Mieszkać w Alejach ( urz. przy Alejach) jerozolimskich. // D Kult. I, 651; K JP 217.
S ło w n ik . ________
II. aleja 1. O grodowa, szeroka, wjazdowa a. 2. a. lipowa. 3. a. w parku. 4. W ysad zić aieją (lipam i, kaszta
n am i): w jechali w aleją, starymi lipam i sadzoną. Krosz. SW .
S ło w n ik __________________________
©©©Zadanie 3.
O ceń prawdziwość podanych zdań.
I. "Tytuł czasopism a w bibliografii zapisuje sią w cudzysłowie lub kursywą. P /F

II. Każdy elem ent opisu bibliograficznego oddzie a się przecinkiem. P /F
III. N ie sporządza się opisu bibliograficznego film ów i utw orów m uzycznych. P /F
©©© Z adanie 4.
a) Do podanych term inów (A - F ) dopasuj ich definicje (1-6).
Wpisz w odpowiednie komórki tabeli w łaściw e cyfry.
A. carving
B. casanova
C. caravaning
D. cassata
E. centurion
F. cheder
1. podróżowanie sam ochodem z przyczepą cam pingow ą

2. jazda na nartach specjalnego typu
3. uwodziciel
4. lody włoskie w form ie kuli z bitą śm ietaną i owocam i
5. żydowska szkoła przeznaczona dla chłopców
6. dow ódca w armii rzymskiej
A. B. C. E. F.
■
i
390 XIV. W YSZUKIW ANIE INFORMACJI
b) Zaznacz popraw ne dokończenie zdania.

W e w łaściw ym połączeniu w ym ienionych wyżej s łó w i ich definicji pom oże
A. słow nik frazeologiczny języka polskiego.
B. słow nik języka polskiego.
C. słownik synonim ów.
D. słow nik w yrazów obcych.
o o Z a d a n ie 5.
U zu pełn ij zdania, tak aby były prawdziwe.
Zaznacz w każdym zdaniu popraw ną informację.
I. A b y znaleźć w łaściw e hasło w elektronicznej wersji słow nika języka polskiego, trzeba skorzystać z katalopu
/ folderu / wyszukiwarki.
II. Słow nik etym ologiczny zawiera inrorm acje o pochodzeniu / odm ianie / znaczeniu danego słowa.
« © Z a d a n ie 6.
Które z podanych pozycji zaliczysz d o literatury przedm iotu, a które d o literatury podm iotu?
Wpisz znak X w odpow iednie rubryki tabeli.
|l
LP- Przykład Literatura Literatura
przedmiotu podmiotu
1. A. Witkowska, Mickiewicz. Słowo i czyn, Warszawa 1975.
II. S. Mrożek, Tango, Warszawa 1989.
III. J. Ziomek, Renesans, Warszawa 1999.
IV. A. Kowalczykowa, Romantyzm. Nowe spojrzenie, Warszawa 2008.
V. S. King, Cztery pory roku. Minipowieści, przeł. Z. Królicki, Warszawa 2007.
VI. Z. Nałkowska, Granica, Warszawa 2003.

----------- ■ -- -- -^
©©Z a d a n ie 7.
Jaki term in jest znaczeniow o bliższy nazwie leksykon?

Zaznacz popraw ną odpowiedź i jej uzasadnienie.
Odpowiedź
Uzasadnienie
Słownik, ponieważ A. leksykon to uporządkowany zbiór treści dotyczących danej dziedziny nauki.
Encyklopedia,
B. leksykon to publikacja książkowa zawierająca listę słów uporządkowanych alfabetycznie.
■■ i■
■ -«ł
Zadania z rozwiązaniem
krok po kroku
Zadanie 1.
W jaki s p o s ó b w tekstach kultury je st ukazyw any n aró d p o lsk i? O m ó w p ro b le m na p o d s ta w ie interpretacji
obrazu Jacka M a lcz e w sk ie g o M elancholia oraz w yb ranego utw oru literackiego.
Jacek Malczewski, Melancholia, 1890-1894
□ K ro k 1.
2 Przeczytaj uw ażn ie tem at. Z w ró ć uwagę, że jest d w u czło n o w y:

- pierw sza cz ę ść to pytanie, na które m u sisz o d p o w ied zieć,
- w części drugiej (op eracyjnej) znalazły się w skazów ki d o tyczące m ateriału, który trzeba uw zględnić, o m a
w ia ją c w skazan y problem .
Podkreśl w te m a c ie w szystkie kluczow e słow a.
Z a s ta n ó w się, d o jakiego utworu literack ego w arto się o d w ołać. W yp isz różne propozycje (decyzję podejm iesz
później, p o interpretacji o b ra z u ). Pam iętaj, że nie m u s to być lektura szkolna - sw o b o d ę w yb o ru ogranicza
jedynie te m a t (u tw ó r m a ukazyw ać naród polski).
O K ro k 2.
a Z a cz n ij od tekstu kultury w skazanego w tem acie, czyli o d odczytan ia sensu, jaki m esie ze s o b ą obraz M a l
czew skiego. Pam ię ta j, że język m a la rs tw a różni się od języka literatury - staraj się p o s łu g iw a ć s to s o w n ą
te rm in o lo g ią (zob. 8. Sztuki plastyczne ).
: Sp ró b u j, jeśli to m ożliw e, p rz yp o m n ie ć so b ie sylwetkę autora oraz określić epokę i nurt artystyczny, d o któ
rych zalicza się obraz. W e ź so d uw agę d atę p o w stan ia d zieła - dzięki tem u ła tw iej ci będzie o sa d z ić obraz
w e w ła ściw ym kontekście.
392 ZA D A N IA Z R O Z W IĄ Z A N IE M KRO K P O KROKU
D ata p ow stania obrazu w skazuje epokę M ło d e j Polski. Je g o autorem jest Jacek M alczew ski - czo ło w y p rzed
staw iciel sym b o liz m u , cz ęsto p o d ejm u jący w sw o ich d ziełach tem atykę narodow ą. D zieło M alczew skiego
spraw ia w rażenie utrzym anego w konwencji onirycznej, m o żn a w nim d ostrzec liczne sym bole.
■ Z an alizu j kom pozycję całości obrazu - znajdź d o m in an tę kom pozycyjną (m o ż e nią być np. postać szczegół
barw na plam a, św iatło) i o m ó w jej znaczenie.
U kazana scen a rozgrywa się w zam kniętej przestrzeni - w p om ieszczeniu (być m o ż e pracow ni m alarskiej).
Plan głów ny to korowod osob, które jakby w ych o d zą z obrazu tw orzon ego przez siedzącego przy sztalugach
artystę (w id o cz n e g o w le w ym górnym rogu p łó tn a ). K oro w ó d tw o rzą ludzie należący d o różnych sta n ó w
społecznych, są w śró d nich także żołnierze napoleońscy, pow stańcy, w ię ź n io w ie zakuci w kajdany. Postacie
trzym ają w drom ach o sad z o n e na sztorc kosy, szable i strzelby, ale także książki, pędzle, instrum enty m uzycz
ne.J ł u m kieruje się w stro n ę o tw arteg o okna p o prawej stronie, za którym stoi tajem n icza p ostać. U b rana
jest w czarn e szaty (czerń to sym b ol żałoby, sm u tku ); m a w z n iesio n e do góry obie ręce.
* Przyjrzyj się kolorystyce : roli św iatła; z a sta n ó w się, jakie m ają one znaczenie dla p rzedstaw ianego tem atu.
W obrazie d o m in u ją cie m n a zieleń i różne odcienie brązu, w zm acniające tytułowy nastrój m elancholii. M alarz
m e koncentruje się na tw arzach postaci; ek sp o n u je całe sylwetki (te znajd ujące się w głębi s ą zam azane,
□ K ro k 3.
■ O dczytaj sym b o le zaw arte w obrazie M alczew skiego. P o w iąż je z p ro b lem em , który m asz o m ó w ić (w jaki
sposób malarz ukazał naród polski?).
Z a m k n ię ta przestrzeń p raco w n i - sym b ol zniew olenia, ograniczenia sw o b ó d . U zb ro jo n y tłu m - to naród

g o to w y d o w alki o odzyskanie utraconej w olności.
O k n o - sym bol otw arcia, w o ln o ści; przestrzeń za nim w ydaje się niedostępna, nieosiągalna dla ukazanych
postaci. 1
C e ch ą tłu m u je st zjed no czenie w działaniu, ale je d n o cz eśn ie m e jest on zorganizow any, porusza się ch a
otycznie, brak m u przyw ódcy. D o okna d ocierają n ieliczni i nie są zdolni d o d alszeg o d ziałan ia - padają
na ra m u g ę lub podrogę i zasypiają. Prący d o przodu tłum (o d w o ła n ie d o p o w stań i zryw ów narodow ych
jed n o czących naród) poddaje się d ziałaniu tytułowej M elancholii (być m oże uo sab ia ją tajem nicza postać
za oknem ) i zasypia pogrążony w sm utku po kolejnych nieudanych zryw ach lub ulega klim atowi epoki m o
dernistycznej - apatii i dekadentyzm ow i.
■ O d w o ła j się do tytułu dzieła.
M e lan ch o lia to przygnębienie, sm utek, apatia, zadu m a. S ło w o to m ożna o d n ieść d o zawartej w obrazie wizji
narodu, który zm ag a się z p oczuciem n iem o cy i klęski.
n W yciąg n ij w n io sek cząstkowy, czyli o d p o w ied z na p o d staw ie obrazu n a pytanie zaw arte w tem acie.
M alcz ew sk i przed staw ia u śp io n y naród, który m e je st w stan ie p od jąć działań w o ln o ścio w ych .
O K ro k 4.
a W yb ie rz utw ór literacki ukazujący n aró d polski. Kieruj się zasadam i:

- dobrej z n ajo m o ści treści utw oru,
- kojarzenia tekstów na zasadzie p o d o b ień stw bądź różnic w sp o so b ie ujęcia m otyw u. D o b ó r tekstu będzie
m ia ł w p ły w na s p o só b sfo rm u ło w an ia tezy całej w ypow iedzi.
a Z a s ta n ó w się, jak p ow iązać interpretację obrazu z d z ie łe m literackim , by ro zw in ąć p o staw io n y problem .
Je śli n a u stn ym e g z a m in ie m a tu ra ln y m w te m a c ie z o stan ie w sk az a n y konkretny tekst ikoniczny, d rug im

tekstem kultury będzie d z ieło literackie, ale d o w o ln ie w yb ran e przez zdającego. To oznacza, źe przyw ołane
wyże, zadanie m oże m ieć w iele różnorodnych realizacji. W podanej propozycji rozwiązania w ybranym dziełem
literackim jest Wesele Stan isław a W yspiańskiego.
ZADANIA Z R O Z W IĄ Z A N IE M KRO K P O KROKU 393
□ Krok 5.
■ P rz y s tą p d o in te rp re ta cji d z ie ia literackiego. P a m ię ta j, ż e także w p rzyp ad ku d z ie ła literack ie g o n a le ż y p o
s łu ż y ć s ię o d p o w ie d n ią te rm in o lo g ią .
= P rz y p o m n ij s o b ie p o d s ta w o w e in fo rm a c je o w y b ra n y m d z ie le (c z a s p o w s ta n ia , k o n te k st e p o k i p o m o c n y
w in te rp re ta cji p ro b le m u ). Z o b . 81. Stan isław W yspiański - „W esele".
* O dw ołaj się do treści - wybierz tylko te szczegóły, które dotyczą pokazanego w dram acie obrazu narodu.
B o h a te ra m i s ą p rzed staw iciele różnych g ru p sp o łecznych . N ie w ie le w ie d z ą o s o b ie w z a je m n ie - z a in te re so

w a n ie inteligencji c h ło p a m i je st p rz e ja w e m p o w ie rz ch o w n e j lu d o m a n ii, c h ło p ó w d rażn i p o c z u cie w yższo ści
inteligentów . Tem atykę n a ro d o w ą podkreśla w ystró j izby (e lem e n ty kultury szlacheckiej i ch łop skiej). W akcie
II w ro z m o w a c h b o h a te ró w z o s o b a m i d ra m a tu jest w id o c z n a p o g łęb io n a refleksja o P o la k a ch - liczne o d
niesien ia d o historii (w aż n e s ą z w łasz cz a dialogi D zienn ikarza ze Stań czykiem , P a n a M ło d e g o z H e tm a n e m ,
D ziada z U p io re m ).
N a jw a ż n ie js z ą ze z ja w je st W e rn y h o ra . Z o s t a w ia o n G o s p o d a rz o w i zło ty ró g i p o le c e n ie , by z e b ra ć ludzi
i czek ać na z n a k d o w alki. M is ja m e z o staje w yk o n a n a , a d ra m a t ko ń czy się s c e n ą h ip n o ty c z n e g o ta ń c a we-
s e ln ik ó w w rytm m uzyki granej przez C h o c h o ła . N a ko n.ee C h o c h o ł w y p o w ia d a z n a m ie n n e sło w a : „M ia łe ś ,
c h a m ie , zło ty róg, / [...] o s ta ł ci sie in o szn u r".
- O d cz yta j w a ż n e d la kw estii n a ro d o w e j s ym b o le z W esela.
B ro n o w ick a ch ata sym b ol Polski. G o ś c ie w yw o d zący się z różnych s ta n ó w - znak ro zw arstw ienia, podziałów.
N o c listo p a d o w a - o d w o ła n ie d o w yd arz e ń h isto ryczn ych (p o w s ta n ia ). Z ło ty róg - sym b ol im p u ls u d o walki.
C h o c h o ł - sym b o l u tajo n e g o życia, u śp io n e j idei n a ro d o w e j. M o ż n a też in te rp re to w a ć ten sym b o l jako znak
u ś p ie n ia , a p a tii, zła, które p ętają w eseln ikó w .
O s o b y d ra m a tu - p o s ta c i z n a c z ą c e d ia n a ro d u - są p e rso n ifik a c ja m i o b a w i p ra g n ie ń b o h ateró w , którym

się ukazują („ c o się k o m u w d u sz y g ra "):
- Stań czyk - p rz y p o m n ie n ie w ielkości naro d u polskiego; w yraż a niepokój D zienn ikarza, czy ciąg łe m ó w ie n ie
0 klęskach i b łę d a c h P o la k ó w n ie n isz cz y d u c h a n a ro d o w e g o ;
- Rycerz - s y m b o l h o n o ru i p a trio ty z m u ; także w y ra z n iep o k o ju Poety, który p o g rą ż y ł się w d ekad en ck iej

a p atii z a m ia s t b u d z ić d u c h a walki;
- H e tm a n - s y m b o l fałszu, z d ra d y i e g o iz m u ;
- U p ió r - p r z y p o m n ie n ie ra b a c ji g a licyjsk ie j, p rz e z k tó rą m e m o ż e b yć m o w y o z je d n o c z e n iu sz ia ch ty
1ch ło p ó w ;
- W ern yh o ra - sym b ol w ia ry w o drod zenie naro d u ; u o so b ien ie n a ro d o w ych m itó w : solid aryzm u sp o łecznego ,
ro m a n ty c z n e g o m itu h e ro icz n e g o czynu.
a W y c ią g n ij w n io sk i cz ą stk o w e - jak a u to r W esela o c e n ił n a ró d ? je ś li p otrafisz, m o ż e sz o d n ie ś ć się d o recepcji

u tw o ru w c z a s a c h w s p ó łc z e s n y c h W y s p ia ń s k ie m u - c z y je d n o z n a c z n ie n e g a ty w n a o c e n a n a ro d u p olskiego
m o g ła b yć d o b rz e o d e b ra n a ?
W y s p ia ń s k i krytycznie o c e n ia n a ró d polski z p rz e ło m u X I X i X X w ie k u . U w a ż a , ż e P o la c y n ie d o ro ś li jesz cz e

d o w o ln o ś c i:
- m e są z je d n o cz e n i - d zielą ich n ie tylko ró żnice in telektualne i o byczajo w e, lecz także h isto ria (intelig encja
jest przekonana, że chłopi nie są zainteresowani walką o kraj, czuje też lęk przed chłopską impulsywno-
śc ią , c n ło p i n a to m ia s t nie m a ją z łu d z e ń c o d o tego, że in te lig e n cja je d n a się z m m i tylko pod w p ły w e m
kaprysu i d ek a d e n ck ie ; nu d y),
- brakuje przyw ódcy, który p o p ro w a d z iłb y d o k o le jn e g o zryw u (in te lig e n cja n ie je st z d o ln a s ta n ą ć n a czele
n a ro d u , c h ło p o m brakuje .św iad o m o ści p o litycz n e j),
- n a ro d o w i brak id e a łó w (s y m b o l z g u b io n e g o z ło te g o ro g u ),
- P o la c y o b ra c a ją się w c ią ż w kręgu d aw n ych s c h e m a tó w i m itów , z którym i nie u m ie ją zerw ać, s ą jak uśpien i
(sym b o l lu n a ty c z n e g o ta ń c a ).
394 ZADANIA Z R O Z W IĄ Z A N IEM KROK PO KROKU
□ K ro k 6 .
■ Z e sta w i uporządkuj w nioski z interpretacji poszczególnych tekstów kultury. Przygotuj olan w ypowiedzi
łączącej M elancholię i Wesele.
Na wstępie możesz wskazać, że twórcy kultury bardzo róż

W stęp
nie przedstawiali polski naród. Czasem jego ocena była
N a w iąz an ie d o problem u pochlebna, jak w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza czy
zaw artego w te m acie • v/Trylogii Henryka Sienkiewicza. Dużo częściej pojawiały
się ooime negatywne, wskazujące wady Polaków i brak
odpowiedzialności za kraj.
Pamiętaj, źe teza ma formę zdania oznajmującego, np.

*■ Postaw ienie tezy • ^ jacek Malczewski w Melancholii i Stanisław Wyspiański
w Weselu pokazali krytyczny obraz narodu polskiego.
Rozw inięcie
Opisz, co przedstawia obraz. Wyjaśnij, jak odczytujesz jego
h W sk a z an ie argum entów , tytuł i symbolikę. Uzasadnij, dlaczego uważasz, że twórca
które wynikają z interpretacji krytycznie patrzy na Polaków (zob. K r o k 3 .).
obrazu •
Przejs'cie od dzieła Pamiętaj

't — ; o
~ zachowaniu spójności, •
np.
*y - Na podobne sła
M alczew skiego bości narodu polskiego zwrócił uwagę także ir.ny

inny twórca
d o d ram atu W ysp iań sk ieg o młodopolski - Stanisław Wyspiański --w

v dramacie Wesele.
W interpretacji tekstu literackiego zwróć uwagę zarówno

Przed staw ien ie arg u m en tów
na warstwę realistyczną, jak i symboliczną. Autor poddał
wynikających z interpretacji
Polaków surowej ocenie, wskaż, w jaki sposób to wyraził.
Wesela •
Koniecznie odwołaj się do sceny finałowej (zob. Krok 5.).
Możesz np. zauważyć, że obydwa przedstawione dzieła
Krótkie p orów n an ie obyd w u Są bardz, ° SugeS,ywne albo że uzuPełnial^ si? «najemnie.

tekstów kultury • - Z że praw° ocenić’ które z nich bardziej do ciebie
y przemawia, pamiętaj jednak, żeby tego typu stwierdzenie
poprzeć przynajmniej jednym argumentem.
Zauważ no., że obaj twórcy negatywnie ocenił: naród. O pi

nia ta, przedstawiona za pomocą różnorodnej symboliki
P o d su m o w a n ie
i w różnego typu dziełach, jest - być może - w istocie
® U o g ó ln iające zam knięcie
krytyką XIX-wiecznego dekadentyzmu. Można tu również
w ypow iedzi •-
dostrzec próbę określenia na nowo roli artysty w narodzie
jego powinnością jest rozbudzanie ducha walki oraz idei
wolnościowych, tworzenie w duchu tyrtejskim.
ZADANIA Z R O Z W IĄ Z A N IE M KROK PO KROKU 395
Z ad an ie 2.
C z y p rz y w o ła n e w u tw o rz e d z ie ło sztuki p o z w a la lep iej z ro z u m ie ć b o h a te ra i je g o d ro g ę ż y c io w ą ? R o z w a ż
p ro b le m i u z a s a d n ij s w o je s ta n o w is k o , o d w o łu ją c się d o p o d a n e g o fra g m e n tu Lalki B o le s ła w a P r u s a o ra z
w y b ra n e g o tekstu literackiego.
Je d n a rz e c z w w y s o k im s to p n iu u ła tw ia ła je j w y jś c ie za m ą ż d la s ta n o w is k a . O to p a n n a Iz a b e la n ig d y nie
b yła z a k o c h a n ą . P rz y c z y n ia ł s ię d o te g o je j c h ło d n y te m p e r a m e n t, w ia ra , ż e m a łż e ń s tw o o b e jd z ie s ię bez
p o e ty c z n y ch d o d a tk ó w , n a re s z c ie m iło ś ć id e a ln a , n a jd z iw n ie js z a , o ja k ie j s ły s z a n o . R a z z o b a cz y ła w p e w n e j
g ale rii rz e ź b p o s ą g A p o llin a , któ ry n a n iej z ro b ił ta k s iln e w ra ż e n ie , ż e k u p iła p ię k n ą je g o k o p ię i u s ta w iła
w s w o im g a b in e cie . P rz y p a try w a ła m u s ię c a ły m i g o d z in a m i, m y ś la ła o n im i kto w ie , ile p o c a łu n k ó w o g rzało
ręce i n o g i m a r m u r o w e g o b ó s tw a ?... I s ta ł s ię c u d : p ie s z c z o n y p rz e z k o c h a ją c ą k o b ie tę g ła z ożył. A kied y
p e w n e j n o c y z a p ła k a n a u s n ę ła , n ie ś m ie rte ln y z s tą p ił ze s w e g o p ie d e s ta łu i p rz y sz e d ł d o n iej w la u ro w y m
w ie ń c u n a g ło w ie , ja ś n ie ją c y m is ty c z n y m b la sk ie m .
S ia d ł n a k ra w ę d z i je j łó ż k a , d łu g o p a trz y ł n a n ią o c z y m a , z k tó rych p rz e g lą d a ła w ie c z n o ś ć , a p o te m o b ją ł ją
w p o tę ż n y m u ś c is k u i p o c a łu n k a m i b ia łyc h u s t o c ie r a ł łz y i c h ło d z ił je j g o rą cz k ę .
O d tą d n a w ie d z a ł ją coraz częściej i om d lew ającej w jeg o objęciach szep tał o n , bóg św iatła, tajem nice nieba i ziem i,
jakich dotychczas nie w ypow iedziano w śm iertelnym języku. A przez m iło ść dla niej spraw ił jeszcze większy cud, gdyż
w sw ym boskim obliczu kolejno ukazyw ałjej upiększone rysy tych ludzi, którzy kiedykolwiek zrobili n a niej wrażenie.
R a z b ył p o d o b n y m d o o d m ło d z o n e g o je n e ra ła - b o h a te ra , któ ry w y g r a ł b itw ę i z w y ż y n s w e g o s io d ła p atrzył
n a ś m ie r ć kilku ty s ię c y w a le c z n y c h . D ru g i raz p rz y p o m in a ł tw a rz n a js ła w n ie js z e g o te n o ra, k tó re m u kobiety
rz u ca ły k w iaty p o d nogi, a m ę ż cz yź n i w y p rz ę g a li k o n ie z p o w o z u . In n y raz b ył w e s o ły m i p ięk n ym księciem
krwi je d n e g o z n ajstarszych d o m ó w p a n u ją cy ch ; in n y raz d z ie ln ym stra ż ak ie m , który za w y d o b y cie trzech o s ó b
z p ło m ie n i n a p ią tym p ię trz e d o s ta ł legię h o n o ro w ą ; in ny raz b ył w ie lk im ryso w n ik ie m , który p rz ytła cz a ł ś w ia t
b o g a c tw e m sw o je j fantazji, a in n y raz w e n e c k im g o n d o lie re m a lb o cyrk o w ym atletą n a d z w ycz a jn e j u ro d y i siły.
K aż d y z tych lu d z i przez p e w ie n c z a s z a p rz ą ta ł ta je m n e m yśli p a n n y Iz a b e li, k a ż d e m u p o ś w ię c a ła n a jcich sz e
w e s tc h n ie n ia ro z u m ie ją c , ż e d la tych cz y in n y c h p o w o d ó w k o c h a ć g o n ie m o ż e i - każdy z n ic h za s p ra w ą
b ó s tw a u k a z y w a ł s ię w je g o p o s ta c i, w p ó łrz e c z y w is ty c h m a r z e n ia c h . A o d ty c h w id z e ń o c z y p a n n y Iz a b e li
p rz y b ra ły n o w y w y ra z - ja k ie g o ś n a d z ie m s k ie g o z a m y ś le n ia . N ie k ie d y s p o g lą d a ły o n e g d z ie ś p o n a d lu d z i
i p o z a ś w ia t; a g d y je s z c z e jej p o p ie la te w ło s y n a c z o le u ło ż y ły się ta k d z iw n ie , ja k b y je ro z w ia ł ta je m n ic z y
p o d m u c h , p a trz ą c y m z d a w a ło s ię , ż e w id z ą a n io ła a lb o św ię tą .
B o le s ła w Prus, Laik a (fra g m e n t)
O K ro k 1.
■ R o z p o cz yn a jąc p ra cę z tekstem e p ick im , o d p o w ie d z n a cz tery p o d s ta w o w e p ytan ia an alityczn e:

- kto je st b o h a te re m tekstu,
c o je st te m a te m tek stu (sceny, fra g m e n tu ),

- g d z ie d z ie je się akcja,
- kiedy rozgrywają się wydarzenia.
■ Przeczytaj tekst pod kątem p ro b lem u z aryso w a n e g o w tem acie. Jak ie d z ie ło sztuki z o stało w m m o p isa n e ?
W Lalce w a ż n y m d z ie łe m sztuki je st p o s ą g A p o ilin a, który stoi w p oko ju Izabeli Łęck ie j, arystokratki, córki
T o m a s z a Ł ę c k ie g o . Iz a b e la ku p iła figurkę, którą darzyła s z cz e g ó ln ą czcią.
« Zastan ó w się, jak charakteryzuje pannę Łęcką fakt, że uwielbia ona posąg Apollina.
- A p o llo je s t je d yn ym g o d n y m m iło ści k o ch a n k ie m b oh aterki - w y b ó r b o g a ja k o obiektu ad o racji św iad cz y

o w yso kiej s a m o o c e n ie Izabeli.
- B ó g je s t jej p o c ie sz y cie le m i p rz yja cie le m , z n aczy to, że Iz a b e la m e p otrafi o d n a le ź ć się w realn ym życiu,
ż a d e n m ęż cz yz n a n ie je st g o d n y je j przyjaźni i zaufan ia.
- P o s ą g w y z w a la w b o h a te rc e m arz e n ia o idealnej m iło ś c i, n ie ludzkiej, ale boskiej.
- Izabela w A p o llu w idzi różnych m ężczyzn, którzy kiedyś zrobili na mej w rażen ie: śpiewaka, generała, m alarza,
g o n d o liera; z aw sz e są to jed nak m ężczyźni niep o sp o lici. Tym i, których uw aża za p o sp o litych - pogardza. '
- A p o llo je s t u o s o b ie n ie m z e w n ę trz n e g o p iękn a i takie arystokratka c e n i (także w lu d z ia c h ) najbardziej.
Bolesław Prus, Lalka, Wroc ła w 1991.

396 Z A D A N IA Z R O Z W I Ą Z A N I E M K R O K PO K R O K U
U K rok 2.
□ Przeanalizuj związek przedstawionego dzieła sztuki z postawą życiową panny Łęckiej. Choć w tem acie me
w sp om ina się o konieczności odw oływ ania się d o całego utworu, warto wykorzystać jego znajom ość (Lolka
jest jedną z lektur, których znajom ość obowiązuje na m aturze).
Izabela była osob ą próżną, chłodną em ocjonalnie, oczekującą ciągłej adoracji.

M iło ś ć do Apollina m e pozwoliła Izabeli zakochać się w zwykłym śmiertelniku.
Bóg stał się jej alter ego - jak ona był niepospolity, niezwykle piękny i nieprzeciętny.
- Tak jak Izabela patrzyła na m ężczyzn, tak oni patrzyli na nią - w idzieli w niej id e a ł piękna, anioła,
co pow odow ało, że byli mą zafascynowani, ale nie potrafili pokonać dystansu, który stwarzała.
□ K ro k 3.
a Dokonaj wyboru drugiego tekstu, w którym m otyw dzieła sztuki pojawia się w podobnej funkcji, tzn. mówi
coś o bohaterze. D obrym przykładem m ogą być np. Ludzie bezdomni Stefana Żerom skiego.
W pow ieści Żerom skiego sym boliczną w ym o w ę m ają dw a dzieła sztuki oglądane przez głównego boha
tera - Tom asza ju d ym a - w czasie stażu w Paryżu. S ą to posąg W e n u s z M ilo (znajdujący się w paryskim
Luwrze) oraz obraz Pierre’a Puvis de C havannes’a Biedny n/bak (wyeksponowany w Galerii Luksemburskiej).
£3 Przypom nij sobie treść całego tekstu, głównych bohaterów i problem atykę powieści.
Głównym bohaterem Ludzi bezdomnych jest doktor Tomasz Judym. Po powrocie z Paryża podejm uje działania,
które mają mu pom óc spłacić „przeklęty dług” - wiąże się on z pochodzeniem Judyma. Wykształcenie daje mu
m ożliwość wspierania najuboższych (leczy biedotę za darm o i propaguje w środowisku lekarskim konieczność
pośw ięcania się dla biednych); nie um ie docenić uczucia, jakim obdarzyła go Joanna Podborska - uważa,
że nie m oże dzielić z nią życia, bo m ogłoby go to ograniczyć w pracy zawodowej.
e O m ó w obydwa dzieła sztuki.
- Posąg W en u s z M ilo: bogini jest piękna, m ądra, wygląda na zakochaną.
O braz Pierre'a Puvis d e C havann es’a Biedny rybak przedstawia wychudzonego, obdartego i zm ęczonego
pracą człowieka.
“ Przem yśl, jakie em o cje w yw ołu je w Judym ie kontem placja d z :e ł sztuki.
Ju d ym początkowo nie zwraca uwagi na posąg - zaczyna m u się przyglądać przez przypadek, gdy siada.
aby odpocząć.
- Boh ater nadaje posągow i cechy ludzkie, uznaje, że rzeźba „skrywa tajem nicę życia".
- Rzeźba w yw ołu je u bohatera pragnienie m iłości, wyzwala m arzenia (Ju d ym odw ołuje się do m itolo
i odtwarza historię m iłości W en u s i Adonisa).
- Judym w rozm owie z jo an n ą przypom ina sobie em ocje, które w yw o łał w nim widziany rok wcześniej obraz
Biedny rybak były to ból i litość.
- Ju d ym o w i w ydaw ało się, że postać z obrazu oskarża całą ludzkość za swój los.
■ Z astan ó w się, jaki z całym utw orem m ają związek przedstawione dzieła sztuki.
Każde z przedstaw ionych d z ie ł m o żn a odczytać w spo só b sym boliczny i pow iązać z w yb o ram i, których]
dokonuje Judym:
- posąg stał się dla niego symbolem piękna, dobra, miłości. Wenus to symbol spokojnego życia, które m ógł wieść
bohater: wstydził się swojego pochodzenia, dlatego zdobył wykształcenie, dzięki któremu awansował społeczn e
Miłość Wenus do Adonisa można uznać za symbol miłości Joanny do Judyma;
- Biedny rybak to sym bol trudów życia obarczonego problem am i, biedą, nędzą. Wstyd i upokorzenie, któ
dośw iadczył Ju d ym aw dzieciństw ie budzą w nim bunt przeciwko światu, w którym człowiek jest pomżan
Ju d ym m usi dokonać wyboru m iędzy życiem w dostatku z ukochaną osob ą a pośw-ięceniem szczęśc
osobistego, by służyć potrzebującym .
ZADANIA Z RO ZW IĄZANIEM KROK PO KROKU 397
□ K rok 4.
■ O d p o w ie d z na p o staw io n e w tem acie pytanie: Czy d z ieło sztuki m oże charakteryzow ać bohatera . sym b oli
zo w ać jego drogę ż ycio w ą? O d p o w ie d ź stanie się podstaw ą d o sform ułow ania tezy.
■ O sad ź teksty w e właściwych kontekstach interpretacyjnych, np. mitologicznym (m it o Calatei i Pigm alionie) i lite
rackim - inny tekst literacki, w którym dzieło sztuki odgrywa ważną rolę (Portret Doriano Greya O scara W ilde'a).
D K ro k 5.
* Uporządkuj wnioski dotyczące fragm entu Lalki i w ybranego tekstu literackiego. N apisz plan swojej wypowiedzi.
Tak sform ułow any tem at pozwala na wykorzystanie formy rozprawki (zob. 90. Rozprawka).
lN,a wstępie możesz zwrócić uwagę na rolę dzieł sztuki

:‘ P . _ ^ i w utworach literackich - często są one nośnikami ukrytego
- N a w ią z a n ie d o p ro b lem u ^ sensu i łączą się z fabułą lub nawiązują do cech bohatera,
zaw a rte g o w te m a c ie —
Pam iętaj, że teza m a fo rm ę zd an ia o zn ajm u jąceg o ,

np. Z a ró w n o w Ludziach bezdomnych, jak i w Laice
P o s ta w ie n ie tezy » stosunek d o d z ie ł sztuki jest jednym z e le m en tó w o b
razujących usposobienie i drogę życiow ą bohaterów.
Zaprezentuj cechy Judym a ujawniające się w kontakcie

Ro zw inięcie z posągiem W e n u s i obrazem Biedny rybak. Odczytaj
- P rz e d sta w ie n ie a rg u m e n tó w symbolikę dzieł w kontekście wyborów życiowych ,'udyma

p otw ierd zających tezę . - najlepiej odw ołać się do całego utworu (zob. Krok 3.).
O p is z b ezp rod u ktyw n o ść b u n tu Ju d ym a w o b e c nie

sprawiedliwości i krzywdy społecznej (czyli w ybór drogi
W y c ią g n ię c ie w n io sk ó w sym b olizo w an ej przez Biednego rybaka) - wszystkie
z in t e r p r e t a c ji u t w o r u podjęte przez niego działania zakończyły się klęską (od
Ż e ro m sk ie g o • czyt u dra Czerm sza, reaktywowanie szpitala w Cisach,
bezinteresow ne leczenie górników w Zagłębiu).
W ykorzystaj z n a jo m o ś ć całeg o u tw o ru . Z ap rezen tu j

cechy Izabeli ujawniające się w obecności posągu Apol-
° P rz e d sta w ie n ie d zieła sztuki lina i odczytaj sym bolikę dzieła w kontekście w yborów
w Lalce • życiowych Izabeli (zob. Krok 2.'
U w ielb ien ie A p o llin a przez p an nę Łęcką sp o w o d o w a

ło, że nie potrafiła zakochać się żad n ym m ężczyźnie,
w uczuciach była chłodna i w yrachow ana niczym zimny
sa W y c ią g n ię c ie w n io sk ó w
m arm ur, z którego w ykonano rzeźbę.
z in terp retacji u tw o ru Prusa
Pam ię ta j, że p o w in n o się je w ykorzystać w spo só b

funkcjonalny.
O d w o ła n ie d o kontekstów
W obu utw orach dzieła sztuki są w a ż n ym elem en tem
fa b u ły i w o b yd w u w y w o łu ją su b iektyw n e o dczucia
b ohaterów . W y d a je się, źe p o sąg A p o lla d u żo lepiej
charakteryzuje o so b o w o ść panny Izabeli, ale jego sym
boliczna w ym o w a nie została pogłębiona. W Ludziach
P o d s u m o w a n ie bezdomnych przedstaw ione dzieła sztuki słabiej okre
h U o g ó ln ie n ie w n io sk ó w ślają charakter Judym a, ale ich sym boliczna funkcja jest
i p o tw ie rd z e n ie tezy • istotniejsza (wynika to z ap ew n e z faktu, że w powieści
warstw a sym boliczna jest rozbudowana - m .in. sym bo
liczną w y m o w ę m ają krzyk paw ia czy rozdarta sosna).
1 1 — I .■ , .
398 ZADANIA Z R O ZW IĄ ZA N IEM KROK PO KROKU
Zadanie 3.
Zinterpretuj podany utwór. Postaw tezę interpretacyjną i ją udowodnij.
)an Twardowski
Oda do rozpaczy
Biedna rozpaczy
uczciwy potworze
strasznie ci tu dokuczają
m oraliści podstaw iają ci nogę
asceci kopią
lekarze przepisują proszki żebyś sobie poszła
nazywają cię grzechem
a przecież bez ciebie
byłbym stale uśm iechnięty jak prosię w deszcz
wpadałbym w cielęcy zachwyt
nieludzki kropny jak sztuka bez człowieka
niedorosły przed śm iercią
sam obok siebie’
□ K rok 1.
» Przeczytaj tekst wiersza, najlepiej więcej niż jeden raz. 7.wróć uwagę na wszelkie elem enty znaczące, które
m ogą ci pom óc w postawieniu hipotezy interpretacyjnej.
Sp osoo sform ułow ania tematu wskazuje, że twoja w ypow iedź pow inna m ieć charakter argum entacyjny
(zob. 90. Rozprawka). Potrzebne ci będą więc argumenty, które tę wstępną hipotezę potwierdzą. W czasie
ektury notuj pierwsze skojarzenia i nasuwające się wnioski.
S ?als7e7pTac7 P ° a a '1y W S tę p n ą h lp 0 te z ę in te rP re ta c y jn ą . któ rą będziesz weryfikować w loku
W iersz jana Twardowskiego wyraża pochwałę rozpaczy jako uczucia potrzebnego człowiekowi.
□ K rok 2.
a Zbadaj ukształtowanie utworu. Zacznij od tytułu, który często zawiera informacje istotne dla interpretacji.
Tytuł Oda do rozpaczy wskazuje na związek z gatunkiem lirycznym o charakterze pochwalnym. O dy były
zwykle poświęcane wielkim bohaterom lub ważnym wartościom . M oże więc dziwić wskazanie jako takiej
wartości właśnie rozpaczy - stanów bezsilności i zwątpienia, które wynikają z przeżywanego nieszczęścia.
~ Przyj^ yj się sytuacji komunikacyjnej. Określ:

- kim jest osoba m ów iąca w wierszu?
- kim jest adresat („ty" liryczne)?
- jakie są relacje między osobą m ów iącą a adresatem wypowiedzi?
Utwór jest przykładem liryki bezpośredniej. Osoba mówiąca w wierszu wypowiada się w 1os. Ip. (byłbym wpadłbym)
a swój monolog kieruje do rozpaczy (wskazuje na to rozpoczynająca utwór apostrofa). Uczucie zostało przez poetę
upostaciowane rozpacz jest „uczciwym potworem”. Określenie to składa się z dwóch wyrazów o przeciwstawnym
wartościowaniu: potwór kojarzy się z czymś negatywnym (tak zwykle postrzegana jest rozpacz), epitet uczciwy ma wy
mowę pozytywną. Być może uczciwość rozpaczy polega na tym, że to uczucie jest zawsze prawdziwe, nikt go nie udaje.
= Scharakteryzuj formę utworu - wskaż występujące w mm elem enty kompozycyjne. Zastanów się, jaka jest
zaleznośc mięozy treścią wiersza a jego kształtem.
W kompozycji wiersza m ożna wyróżnić dwie części składające się z ciągu wyliczeń. W pierwszej zostały
wskazane typowe ;udzk.e postawy w obec rozpaczy (chęć pozbycia się tego uczucia, odrzucanie go, nazy
wanie grzechem ). Druga ukazuje odm ienną postawę osoby mówiącej (podkreślenie wartości rozpaczy),
ę przeciwstawność wyraża wers rozpoczynający drugi elem ent kompozycyjny („ ą przecież bez ciebie” ).
Ja n Tw ard o w ski. Zaufałem drodze Wiersze zebrane 7912 2006, W a rsz aw a 2007.
Z A D A N IA Z R O Z W I Ą Z A N I E M K R O K P O KR O KU 399
^ Zbadaj środki językowe wykorzystanę przez poetę. O kreśl ich funkcję w tekście.
Tw ardow ski w y b ra ł w iersz wolny, pozbaw iony rymów. W utw orze zw raca uw agę o b e cn o ść słow nictw a po
tocznego, naw et kolokw ialnego (np. „p o d staw iają nogę", „u śm ie ch n ię ty jak prosię w deszcz", „w padłbym
w cielęcy z a ch w yt") i brak interpunkcji. Tw ardow ski zrywa z p o d n io sło ścią , m ó w i o p ow ażnym probiernie
filozoficznym w spo só b przystępny, niepozbaw iony naw et e le m e n tó w hum orystycznych.
□ Krok 3.
Przyjrzyj się różnym p o sta w o m w o b e c rozpaczy, które zo stały w skazane w utworze, jaką rolę odgryw a to
uczucie w ludzkim życiu?
Rozpacz bywa zwykle traktow ana jako co ś złego, czego należy się pozbyć za w szelką cenę. O s o b a m ów iąca
w w ierszu p od ejm u je polem ikę z tym i typow ym i postaw am i. Podkreśla zalety rozpaczy, która:
- pozw ala człowiekowi zacho w ać dystans w o b ec rzeczywistości,
- pogłębia u m iejętn o ść odczuw ania, a także ro zu m ien ia sam e g o siebie,

pozw ala m u o siąg n ąć dojrzałość.
□ Krok 4.
^ W yszukaj w tekście naw iązania kulturowe. O sa d ź tekst w odp ow ied nich kontekstach (historycznoliterackim ,
biograficznym , kulturow ym , filozoficznym itp.).
a jeśli au to r w iersza jest ci znany, przypom nij sobie in fo rm acje o m m . Skojarz utw ór z epoką. N a w et jeśli nic
nie w iesz o Ja n ie Tw ardow skim , na p ew no ła tw o zorientujesz się, że p od any w iersz jest utw orem w sp ó łcze
snym - w skazuje na to choćby spo só b ukształtow ania w ypow iedzi,
s M o żesz przyw ołać in n e utw ory m ó w ią ce o znaczeniu rozpaczy (lub szerzej - cierpien ia) w ludzkim życiu.
Przykłady:
- Treny ja.na Kochanow skiego - załam an ie się poety po śm ierci ukochanej córeczki, cierpien ie jako źródło
o d b ud o w anej m ąd rości życiowej,
II część Dziadów A d a m a M ickiew icza pouczenie wynikające z losów Jó z ia i Rózi (aby być w pełni cz ło
w iekiem , trzeba zaznać także cierpienia),
- średniow ieczni asceci - św ia d o m e w ybieranie cierpienia jako drogi d o św iętości,
- Inny świat G ustaw a Herlinga-Grudzińskiego - rozpacz jako uczucie osłabiające w o lę przetrwania w ięźniów
w' sow ieckich łagrach.
-- Dokonaj jako odb iorca tekstu jego o c e r y oraz określ osobisty stosunek d o w iersza. Ten punkt jest zależny
od tw ojego odbioru wiersza.
M o ż e sz wykorzystać podane sform ułow ania:

U tw ó r porusza aktualny tem at, ponieważ...
Pod oba m i się...
N ie zgadzam się z...
W y d a je m i się, że poeta...
O K ro k 5.
2 W ró ć d o w stęp nej hipotezy i, jeśli trzeba, dokonaj jej weryfikacji Sform u łuj o stateczn ą tezę interpretacyjną,
którą p od asz w e w stęp ie swojej w ypow iedzi.
N a przykład:
U cz u cie rozpaczy pozw ala człow iekow i o siąg n ąć dojrzałość.
D Krok 6.
N a p is z in terpretację. W ystarczy, że p o sta w isz tezę (zob. Krok 5.) i d oko nasz h ierarchizacji a rg u m e n tó w
(zob. Kroki 2.-5.).
a Z w ró ć uw agę na pow iązanie treści w sp ó jn ą całość (zob. 95. Spójność tekstu).

400 Z A D A N IA Z R O Z W IĄ Z A N IE M K R O K P O KROKU
Zadanie 4.
W jaki spo so b w różnych tekstach jest realizowana funkcja persw azyjna? O d p o w ied z na p o d staw ie przywołanego
fragm entu Kazania wtórego z Kazań sejmowych Piotra Skargi oraz w yb ranych przykładów.
0 W ie lm o ż n i P a n o w ie , o z ie m s c y b o g o w ie ! M ie jc ie w s p a n ia łe i s z e ro k ie s e r c e n a d o b re b ra c ie j s w o je j1
1 n a ro d o w s w o ic h , w s z y tk ic h d usz, które to k ró le stw o z s w y m i p a ń stw y w s o b ie z a m yk a . N ie c ie ś n ic ie ani
kurczcie m iło ści w s w o ic h d o m a c h i p o jed yn k o w ych 2 pożytkach. N ie zam ykajcie je j w ko m o rach i skarbnicach
sw o ich . N ie c h s ię n a lud w sz yte k z w a s , g ó r w yso k ich , ja k o rzeka w ró w n e p o la w y le w a . [...]
S ą drudzy, co mówią: co m nie po królestwie i Rzeczypospolitej, kiedy się ja m am źle, a tego nie m am , czego pragnę. To
złodziejskie serce, które z szkodą drugich chce być bogate. Rób sobie niestatku’, a Pana Boga proś o potrzeby swe, a przestaj
na swym stanie, a me bądź utratnikiem i próżnującym, a dla siebie jednego tysiąc tysięcy ludzi braciej swojej nie gub. [...]
M a byc z asłu g o m zapłata, ale cn o ta n ie m a być najem na, ale spraw ied liw a i skłonna d o tego, c o Pan B ó g i zakon
jeg o i dobry ro z u m każe. M o ż e ć się i n a z a p ła tę obejrzeć, a le n ieb iesk ą n ap rzó d , a p o te m na tę d o cz esn ą . [...]
Z a p ra w z e w a s Pan B ó g w w ielką m iło ś ć ku braciej w a sz e j i w szytkim o b yw ate lo m K oro n y tej: a b yście o nich
u p rz e jm ie i szczerze, n ic s w e g o nie pragnąc, radzili, na s a m e g o tyło P an a Bo g a i na ludzki pożytek patrząc.
Bo że, sp u ścz e w a m szeroką i głęb oką m iło ś ć ku braciej w a sz e j i ku nam ilszej m a tc e w aszej, ojczyźnie św iętej,
abyście jej i lu d o w i s w e m u i s a m y m z d ro w ie m , s w o ic h p o żytkó w zap o m n iaw szy, słu żyć sz częśliw ie m ogli.
|£j 2 P:otr skdr8d-Kazanie w tóre (fragmenty)"
B Przeczytaj u w aż n ie te m a t w yp o w ied z i. Prz yp o m n ij sobie, na czym polega funkcja persw azyjna.
Funkcja persw azyjna to o dm iana funkcji im presywnej, polegającej na w p ływ an iu na odbiorcę. Celem perswazii
jest przekonanie g o d o określonych racji.
O K ro k 2.
* Przeczyta; uw ażn ie p od any fragm ent kazania Piotra Skargi. Z a s ta n ó w się, jaką fo rm ą w yp ow ied zi jest kazanie
okres', w jakich o kolicznościach i w jakim celu się je wygłasza.
Kazanie jest tekstem przeznaczonym d o wygłoszenia (nazwa pochodzi o d czasownika kazać - m ów ić, przem a
w iać). To przem ów ienie religijne, wygłaszane zwykle przez kapłana, dotyczące kwestii wiary , m oralności m oże
byc tez pośw ięcone rozważaniom teologicznym. O d X V I w. wygłaszano również kazania poruszające tem aty sp o
łeczno-polityczne. Celem kazania jest zachęcenie d o refleksji, przemyśleń - w efekcie d o zm iany dotychczasowych
poglądów. Treścią kazań Piotra Skargi były przede wszystkim „choroby” toczące XVi-wieczną Rzeczpospolitą.
® Przed staw tem atykę p o d a n e g o fragm en tu. D o przyjęcia jakich p o sta w n a m a w ia Po lak ó w P io tr Skarg a?
W podanych fra g m e n tach Kazania wtórego są p otęp iane m .m . ego izm , n iech ęć d o b ezintereso w nej służby
ojczyźnie, ch ciw o ść. A b y przekonać słu ch acz y d o sw o ich poglądów , Pio tr Skarga w ykorzystał p ersw azję - za
p o m o c ą języka przekonyw ał, że o jczyzn a je st najw iększym d o b re m dla każdego o b yw atela, n a k ła n ia ł do
z m ia n y złych przyzw yczajeń i ro z b u d z ał uczucia patriotyczne.
O K ro k 3.
■ Z a n a liz u j tekst P io tra Skargi pod kątem z a b ie g ó w persw azyjnych.
D o typow ych z ab ieg ó w persw azyjnych sto so w an ych przez kaznodzieję m o ż n a zaliczyć:
- użycie śro d k ó w językow ych p ełn iących funkcję im p re syw n ą - b ezp o śred n ie zw roty d o a d re s a tó w (użycie
form 1 os. Im n . oraz 1 os. Ip. - z w ra c a n ie się d o z b io ro w o ści i d o jed nostki),
- odw oływ anie się d o uczuć odbiorców, np. przez użycie słownictwa nacechow anego em ocjonalnie (np. „M iejcie
w sp aniałe i szerokie serce", „złodziejskie serce"), przym iotników w stopniu najwyższym (najm ilsza matka),
- o d w o ła n ie d o w artości uzn aw an ych przez o d b io rc ó w (autorytetu B o g a),
- p o s łu g iw a n ie się to p o s e m ojczyzny jako m atki („B o ż e , s p u ś ć ż e w a m szero ką i głęb oką m iło ś ć [.. 1 ku
nam ilszej m atce w aszej, ojczyźnie św iętej”),
- wykorzystanie licznych śro d k ó w stylistycznych, takich jak apostrofa, wykrzyknlenie ( „ O w ielm o żn i Panow ie,
o zie m scy b o g o w ie "), w a rto ś c iu ją ce ep itety („n a jm ilsz a m atk a ”, „ojczyzna św ię ta ), o b razo w e p orów n an ia
(„N ie c h się na lud w szytek z w as, g ó r w ysokich, jako rzeka w ró w n e pola w y le w a ").
dobre braciej swojej - dobro swoich braci.

• pojedynkowych - indywidualnych, dotyczących jednostki.
ł Rób sobie niestatku ~ bądź biedny.
4 http://litcrat.ugedu.pl/
^ —
ZADANIA Z ROZWIĄZANIEM KROK PO KROKU 401
O Krok 4.
■ W yb ie rz in n e teksty kultury, w których je st o b ecn a p ersw azja językow a. N ie m u sz ą to być kazania (ch o ć
m ożesz się o o m e s c np. d o kazań ojca Paneloux z Dżum y Alberta C a m u s a ). N ie m u sisz z n a ć tych tekstów
na pam ięć, m u sisz jed nak być w stanie sw o b o d n ie o n ich rozm aw iać.
Funkcja perswazyjna występuje w wielu innych typach wypowiedzi. Jej przejawy często można wskazać także w przemó-
wieniach politycznych lub tekstach reklamowych. Reklama skupia się na nakłonieniu klienta do wyboru proponowanego
produktu. Za pom ocą perswazji prezentuje tylko,ego zalety, skłania więc także do zmiany opinii na temat tego produktu.
* O kreśl, jak jest realizow ana funkcja persw azyjna w w ybranych przez cieb ie przykładach.
W reklam ie stosuje się często takie s a m e zabiegi językowe, jakie m o żn a w skazać w podanych fragm entach
Kazania wtórego Piotra Skargi, np.: 1 h
- słow nictw a w artościująceg o , m ającego na celu uw yd atn ien ie , prezentację cech produktu, np. znakom ity
jedyny w sw o im rodzaju, wyjątkowy, K
- p rzym io tnikó w w stop niu najwyższym , np. najlepszy, najtańszy,
- p orów n an ia (n p . ciastka pyszne jak u m am y, p apier toaletow y miękki jak aksam it).
W reklam ach zasób używ anych z ab ieg ó w językowych jest bardzo duży. C zęste je st stosow anie:
- gier słow nych (np. To co m a pom idor, to m a to ketchup, M o c na przyszłość),
- frazeologizm ów , czyli utartych zwrotów, które p o w o d u ją u stalo n e reakcje o d b io rcy (np. M a s z św iat w za-
sięgu Karty, Łu p ie ż w ięcej nie przyjdzie ci do g ło w y),
- z ab ieg ó w słow otw órczych (np. C zasourm lacz).
O Krok 5.
■ N a p isz krótki konspekt swojej ’wypowiedzi. Pozw oli ci to uporządkow ać myśli.
Zacznij od'wyjaśnienia, na czym polega funkcja perswazyjna.

W s tę p
■ N a w ią z a n ie d o p ro b lem u
z aw a rte g o w te m a c ie - N ic m usisz podawać szczegółowych informacji na temat
księdza Skargi i jego kazań. Twoim zadaniem będzie ana
R o z w in ię cie liza językowego ukształtowania tekstu.
■ O k re ś le n ie p ro b lem atyk i
p o d a n e g o frag m en tu
W ym ieniane elem enty perswazyjne zilustruj przykładami
kazania P io tra Skargi
z tekstu. Pam iętaj, ż c nie m u sisz zauw ażyć wszystkich
■ W s k a z a n ie z a w a rtych w tekście tego typu zabiegów - czasem lepsza jest pogłębiona ana
e le m e n tó w persw azyjn ych liza kilku najważniejszych.
i o k re śle n ie ich fu n kcji •
■ W s k a z a n ie in n ych te k stó w Z a u w a ż , źe funkcja im p re s y w n a w y stę p u je w w ielu
realizu jących funkcję typach w yp o w ied zi. M o ż e s z w y m ie n ić różne rodzaje
p ersw az yjn ą • tekstów, w których pojaw ia się najczęściej, a następnie

w yb ra ć jeden z nich d o dokładniejszego o m ó w ien ia.
■ P o d a n ie p rz yk ład ó w w yk o rz y
styw an ych w n ich śro d k ó w
Po d aw an e przykłady zabiegów perswazyjnych zilustruj
persw azyjn ych *
przykładam i. U w z g lęd n ij ich funkcję.
P o d s u m o w a n ie
® W s k a z a n ie p o d o b ie ń stw
M o ż e sz np. zauważyć, że Pio tr Skarga p o słu g iw a ł się
i ró ż n ic d o tycz ących s p o s o b ó w
persw azją w p ro st - p rez en to w a ł p ostaw y niew łaściw e
realizacji funkcji persw azyjn ej
i w sk azyw ał, co należy z m ie n ić. W re k la m ie intencja
w o m a w ia n y c h tekstach •
jest często ukrywana, co spraw ia, że perswazja m oże
służyć celo m m anipulacyjnym .
O K ro k 6.
" P " " i M , C ° 2" a“ ™ ir ° d tó w f

402 A rk u s z m aturalny
ARKUSZ MATURALNY
P R Z Y K Ł A D O W Y ZESTA W ZADAŃ
Zadanie 1.
Teresa H ołówka
Co kryje się w przysłowiach?
w vm ? V Pf a d ła re p re z e n tu ją ” 2 d ro w y ro zs^ e k ” - W ie d z ę p re te n d u ją c a d o m ia n a nie-
s m a ż o n e g o fu n d a m e n tu p o z n a w c z e g o , k tó r y d y k tu je a n o n im o w a „m ą d ro ś ć w ie k ó w ”
f ilo lo ió w T a T n r y S ł0 W ia ” PO d StaW O W ą fi,o z o fiii ” ' Pogląd te n p o d z ie la w ię k s z o ś ć

w v ra V r °7 ' ?ŚĆ 2 " iCh k o le k c j ° nu-ie ró ż n e g e o g ra fic z n e i h is to ry c z n e w a ria n ty
w y ra ż a ją c e te sa m ą m y s i (n p . h .n d u s k ie Lepszeja jk o ju ż teraz niż kura kiedyś, h e b ra js k ie Leps-a
dzts niedojrzała dynia niżju tro dojrzała, ir.a n d z k ie Lepsza płotka Wgarnku niż łosoś J Z r Z Z
s u g e ru ją c u n iw e rs a liz m „z d r o w e g o ro z s ą d k u ” .
l u i e m t ^ s SłÓW Ja k ° W y k ła d n ik Ó W ” z d ro w e g o ro zsąd k u ” p o tw ie rd z a c o d z ie n n y u z u s - je ś li pow o-
m T d n o d T 08’ C° m n 3 le Ż y d ° n ie k w e s tio n o w a n y c h , „p o w s z e c h n ie u z n a w a n y c h ”
p r a w d , p o d s ta w o w e r y s y r z e c z y w is to ś c i s ą p o z n a w a ln e i n ie z m ie n n e . U ja w n ia ją s ie k a ż d e m u
w tra k c ie ty p o w y c h d o ś w ia d c z e ń , z w a n y c h „ ż y c ie m ” 4 '
a ” rC alnf ’? t y lk ° tC 2 ja W iS k 3 ’ ktÓ re W ią Ż ą S i? z n a s^ m i P 0 tr2 e b a m i i in te re s a m i

o n o o zl Z ’! S ię ” ’ ktÓ ° ' ,rZCba rozszy fr o w a ć , b y u trz ym a ć s ię p rz y ż y c iu P y ta n ia
p ą tk i c z e g o k o lw ie k , o to , c o „ b y b y ło g d y b y ” , o is to tę i c e l s p o s trz e g a n y c h z a le ż n o ś c i to py-
TslTieieens r e : t0 ’tC? iS tn ie je ’ j6 S t ° C Z y w is te ’ a to , c o n ie je s t o c z y w is te b ąd ź n a s n ie d m y c ^ ,
is tn ie je . S ło n c e je s t , bo je s t ; tr a w a ro ś n ie k o rz e n ia m i d o d o łu , bo ta k b y ć m u s i - k a m ie ń m e
ru sz a s ię , b o ta k a je s t je g o n a tu ra ; in a c z e j n ie b y łb y k a m ie n ie m ; „z ie ls k a ” , „ r o b a k i” i s tw o rz e n ia ”
k tó re m e o d g iy w a ją ż ad n ej r o li w c o d z ie n n o ś c i (k u lin a r n e j, le c z n ic z e j, o z d o b n e j n ie słu ż ą ja k o
s d a ro b o cz a itd .) są „ w id a ć d o cz e g o ś p o t . e b n e ” , ta s p ra w a je d n a k n L n ie o b c h td ź i
R ó w n ic n ie s k o m p lik o w a n y je s t ś w ia t rd z e n n ie lu d z k i, ż y c i e t o c z y s ie c ią g le s w o js k im i
k o le in a m i, a w s z e lk ie z m ia n y s p r o w a d z a ją s ię d o p r z y c h o d z e n ia i o d c h o d z e n ia k o le jn y c h
K Z Z aTs 8 P r y S łÓ W ] " C Z ł° W ie k U ^ ^ Z3gadk0^ o czy „ i e u c h ^

K a ż d y m z n a s ste ru ją te sa m e , w s p ó ln e z e z w ie rz ę ta m i p o p ę d y - g łó d . p o ż ą d a n ie c z y lę k n rJe d
ś m ie rc ią a je s l, c z y m ś s ię o d m ch ró ż n im y , to w y łą c z n ie n ie p o h a m o w a n ą c h e c ia g ro m a d z e n ia
d ó b r, w ła d z y i z a s z c z y t ó w ( „ A p e t y t r o ś n ie w m .a r e je d z e n ia ” ). U c z u c ia s ą p e Z f Z l
ogonek « Z Z T '? ^ W ią 2 a n iu d o S a m y c h s ie b ie (« K a ż d a p lis z k a s w ó j

o ra z n a i b S s Ź L P ')t0 m SU V a / ^ ro n ,c m a ł>’c h M lw ic a ” ) , k r e w n y c h ( „ B liż s z a k o s z u la c ia łu ” )
o ra z n a jb liż s z e g o o to c z e n ia ( „ M ię d z y s w o im i i s u c h y c h le b s m a k u je ” ). W b r e w p o z o ro m n ie
ro / m m y s ,ę ta k ż e m ię d z y so b ą - w s z y s c y je s te ś m y u ło m n i ( „ N i e m a ró ż y b ez k o lc ó w ” ), ograni-
an i r S z S T ' f ^ " ie b ?d 2 ie ,a ta ,” X w y c h o w a n ie (« C z e g o s ie Ja ś n ie n a u c ^ ł tego
okk oolic
T ezznno o
ś ct ii (( UG
„ G dr vy s
s ię m e m a , ^c o sîę lu b i, to s ię lu b i, c o s ię mWa O
” ).n y ’ ™ s is z ^ k a ó j a k i o n e ” )
i o
i e t n i e T c u d z e r ' n ‘®W ? Z b y W a l" y e g o iz m sP r a w ia ’ ż e w o b e c b liź n ic h b ą d ź o d n o s im y s ie obo-

( N acnH c ie rp ie n ia n ie d o lą ” ) , b ą d ź też w y k o rz y s tu je m y ic h b ru ta ln ie d la w ła s n e g o d o b ra
z y m g rz b ie c ie le k k o ). T y p o w e in te ra k c je 3 o p ie ra ją s ię w n a jle p s z y m ra z ie n a d o s ło w n ie
; ^ ' - . o „ c z t t e j zmienności, różnorodność

Uzus - zwyczaj językowy.
• Inicrakcjc wzajemne oddziaływanie na siebie osób, przedmiotów lub zjawisk,
A rkusz m aturalny 403
p o jm o w a n e j w z a je m n o ś c i ( „ M ia r k a za m ia rk ę ” , „ O d p ła c ić p ię k n y m z a n ad o b n e ” ). N ic m o żn a
lic z y ć n a b e z in te re s o w n o ś ć , n a z y s k a n ie c z e g o k o lw ie k b ez w a lk i i z a p o b ie g liw o ś c i ( „ N i e m a
n ic z a d arm o ” ). Je ś li n a p o ty k a m y n ie p o w o d z e n ia , je s t to nasza w ła s n a w in a : n aszeg o le n istw a ,
n ie u m ie ję tn o ś c i p r z e w id y w a n ia , n ie d o s ta te cz n e g o u p o ru , w y tr z y m a ło ś c i ( „ J a k i e z ia rn o , ta k i
sn op ek” ). N ie m a też sensu ż a lić s ię k o m u k o lw ie k - „N ie s z c z ę ś liw i n ie m a ją r a c ji” .
Teresa Ilołówka, M yślenie potoczne. Ifeterogeniczność zdrowego rozsądku (fragmenty), Warszawa 1986.
Z a d a n i e 1 .1 . (0 - 2 )
O c e ń , c z y p o d a n e z d a n ia s ą z g o d n e z w y m o w ą te k s tu . P o d k r e ś l T A K lu b N I E .
A „ Z d r o w y ro z s ą d e k ” to w ie d z a , k tó rą z d o b y w a m y w to k u h is to ry c z n y c h TAK N IE
d o św iad czeń .
B P y ta n ia o to, co „ b y b y ło g d y b y ” , n ie m a ją z w ią z k u z o c z y w is ty m i z ja w is k a m i TAK N IE
w rz e c z y w is to ś c i.
C W ię k s z o ś ć p rz y s łó w o d n o si s ię do n ie p o w o d z e ń w ż y c iu c z ło w ie k a . TAK N IE
Z a d a n ie 1.2. (0 - 1 )
P o d a j p o ls k ie p rz y s ło w ie, k tó re w y r a ż a ta k ą s a m ą m y ś l j a k p r z y s ło w ia p rz y w o ła n e w d ru g im
a k a p ic ie te k s tu .
Z a d a n i e 1 .3 . (0 - 1 )
N a p o d s ta w ie te k s tu w y ja ś n ij, c z y m s ą z ja w is k a „ w a ż n e ” i „ r e a ln e ” . N ie c y tu j.
Z a d a n i e 1 .4 . (0 - 1 )
P o d a j c e l z a s to s o w a n ia p rz y s łó w ' w p o d a n y m z d a n iu .
„P o w s z e c h n y i n ie w y z b y w a ln y e g o iz m s p ra w ia , że w o b e c b liź n ic h bądź o d n o s im y s ię o b o ję t
n ie („ C u d z e c ie r p ie n ia n ie b o lą ” ), b ąd ź też w y k o rz y s tu je m y ic h b ru ta ln ie d la w ła s n e g o d o b ra
( „ N a cu d z ym g rz b ie c ie le k k o ” ) ” .
404 A rk u sz m aturalny
Zadanie 1.5. (0-2)

„ B r o n ić m ło d y c h ja k lw ic a ” .
K t ó r e z p o d a n y c h p r z y s łó w z o s ta ło z b u d o w a n e n a t e j s a m e j z a s a d z ie j a k p r z y w o ła n e p o w v -
ż e j? U z a s a d n ij s w ó j w y b ó r .
A . J a k s o b ie p o ś c ie le s z , ta k s ię w y ś p is z .
B . N ie m a to j a k w e w ła s n y m d o m u .
C . W y b ie r a ć s ię ja k s ó jk a z a m o rze.
D . Ja k trw o g a , to d o B o g a .
Zadanie 1.6. (0-2)

a ) K t ó r y z p o d a n y c h ś r o d k ó w ję z y k o w y c h d o m in u je w te k ś c ie T e r e s y H o łó w k i?
A . H ip e rb o la .
B . W y lic z e n ie .
C . P y ta n ie re to ry c z n e .
D . P a r a le liz m s k ła d n io w y .
b ) J a k ą f u n k c ję p e łn i te n ś r o d e k w t e k ś c ie ?
Zadanie 2.
Paw eł Łuków '
C i okropni humaniści
C o ja k iś cz a s s ły c h a ć u ty s k iw a n ia n a n ie d o s k o n a ło ś ć h u m a n is ty k i w p o ró w n a n iu z n a u k a m i
s c is ły m i. H u m a n is to m z a rz u c a s ię w rę c z n ie z n a jo m o ś ć n a u k ś c is ły c h i b u ja n ie w o b ło k a c h . T r u d
n o ro z s trz y g n ą ć , c z y są to g rz e c h y t y lk o h u m a n is tó w i c z y n ie k tó ry c h p rz e d s ta w ic ie li d y s c y p lin
s c ts ły c h m e m o ż n a b y s łu s z n ie o s k a rż a ć o a n a lo g ic z n ą n ie z n a jo m o ś ć h u m a n is ty k i i z łu d n ą w ia r ę
w e w s z e c h m o c ic h m eto d b a d a w c z y c h . P e w n e je s t z a to , ż e g lo b a ln e o c e n y h u m a n is tó w lu b p o
z o s ta ły c h n a u k o w c ó w b y ły b y n ie s p ra w ie d liw e . I w ś ró d je d n y c h , i w ś ró d d ru g ic h z n a jd ą s ię lu d z ie
o ro z le g ły c h h o ry z o n ta c h i le n iw i o b s k u ra n c i, s k ło n n i d o r e fle k s ji in te le k tu a liś c i i w y r o b n ic y bez
p o lo tu . N ie trzeb a też sp e cja ln e j sp o strz e g a w cz o ści, b y z a u w a ż y ć , że p o d z ia ł n a h u m a n is ty k ę i n au ki
s c is łe m e je s t ro z łą cz n y . H u m a n is ty k ę id e n ty fik u je się ze w z g lę d u n a p rz e d m io t, a n a u k i ś c is łe - ze
w z g lę d u n a m e to d ę . J a k d o w o d z i p rz y k ła d e k o n o m ii, d y s c y p lin y z a jm u ją c e s ię c z ło w ie k ie m n ie
m u sz ą b y c „ n ie ś c is łe ” , z aś d y s c y p lin y ś c is łe m o g ą m ie ć z a s w ó j p rz e d m io t c z ło w ie k a . N ie u leg a
w ą tp liw o ś c i, z e n a u k i ś c is łe m a ją w y r a ź n ie j n iż h u m a n is ty k a o k re ś lo n e m e to d y d o c h o d z e n ia do
p raw d y. T ra fn o ś ć u staleń z a w d z ię c z a ją s p ó jn y m system o m d e d u k c y jn y m i m o ż liw o ś c i k o ry g o w a n ia
te o rii p rzez k o n fro n ta c ję j e j p rz e w id y w a ń z w y n ik a m i o d p o w ie d n io z a p la n o w a n y c h d o ś w ia d c z e ń .
Z d o b y ta w te n s p o só b w ie d z a s z y b k o p o tw ie rd z a s w ą p rz y d a tn o ś ć , z n a jd u ją c ro z lic z n e z a s to
s o w a n ia . H u m a n iś c i m e m o g ą p o c h w a lić s ię a n i p o r ó w n y w a ln ie s k ru p u la tn ą m e to d o lo g ią a n i
u ła tw ia ją c y m i ż y c ie w y n a la z k a m i.
A rk u s z m a tu raln y 405
B łę d e m b y ło b y je d n a k tw ie r d z ić , ż e j e ś l i h u m a n is ty k a m a n a le ż e ć d o e lita rn e g o g ro n a „ p r a w
d z iw y c h n a u k ” , to p o w in n a n a ś la d o w a ć n a u k i ś c is łe . M e to d a b a d a ń n ie m o ż e b y ć n ie z a le ż n a od
s p e c y f ik i ic h p rz e d m io tu . T r u d n o w ię c o c z e k iw a ć , b y w e w s z y s t k ic h d y s c y p lin a c h n a u k o w y c h
o b o w ią z y w a ły te s a m e iy g o r y m e to d o lo g ic z n e . M e to d a to ś ro d e k u m o ż liw ia ją c y o s ią g n ię c ie c e lu ,
ja k im je s t p o z n a n ie in te re s u ją c e g o n a s w y c in k a r z e c z y w is to ś c i, i n ie trz e b a w ie lk ie j p r z e n ik li
w o ś c i, b y z a u w a ż y ć , ż e ró ż n e c e le m o g ą w y m a g a ć ró ż n y c h ś ro d k ó w . W ie o ty m k a ż d y , k to c h o ć
ra z p r o b o w a ł c o ś u g o to w a ć . C z y ro z s ą d n ie b y ło b y s m a ż y ć ja je c z n ic ę w e d łu g p rz e p is u n a z u p ę
p o m id o r o w ą ? [ . . . J
P ro b le m y , k t ó iy m i z a jm u ją s ię h u m a n iś c i, z ła tw o ś c ią s ta ją s ię te m a te m d y s k u s ji m ię d z y la ik a
m i, p o n ie w a ż b e z p o ś re d n io d o ty c z ą k a ż d e g o z n as. N ie w ie lu lu d z i m a w y r o b io n y p o g lą d n a te m at
o d d z ia ły w a ń m ię d z y e le k tro n a m i a p o z y to n a m i, a le p r a w ie k a ż d y g o tó w je s t z a b ra ć g ło s w s p ra w ie
w ła ś c iw e g o p o s tę p o w a n ia c z y w y c h o w y w a n ia d z ie c i. [ . . . ] M a ło k t ó r y la ik o d w a ż y s ię p o u c z a ć
a s tr o fiz y k ó w , c h o ć ic h h ip o te z y c o ra z c z ę ś c ie j p r z y p o m in a ją s p e k u la c je p ie r w s z y c h f ilo z o f ó w
g re c k ic h . Z a to n ie m a l k a ż d y g o tó w je s t s tr o fo w a ć h u m a n is tę , b o p rz e c ie ż „ w ty c h s p ra w a c h n ie
m a e k s p e rtó w ” . Z h u m a n is ty k ą je s t ja k z d o b ry m ż y c ie m i w y c h o w a n ie m d z ie c i - p o d o b n o z n a ją
s ię n a n ic h w s z y s c y . S k ą d w ta k im ra z ie n a ś w ie c ie t y le z ła i n ie s z c z ę ś liw y c h d z ie c i?
N ie p r a w d a , ż e h u m a n iś c i g rz e sz ą le n is tw e m c z y ig n o ra n c ją i s ą n ie z d o ln i d o lo g ic z n e g o m vśle -
m a . J a k w k a ż d e j in n e j d y s c y p lin ie , ta k i w h u m a n is ty c e n ie m a ło je s t rz e te ln y c h b a d a c z y i s o lid n e j
w ie d z y . I ja k w s z ę d z ie z d a rz a ją s ię w n ie j k a r ie r o w ic z e i p s e u d o m ą d ro ś c i. G rz e s z ą c i, c o n ie ro z u
m ie ją c s p e c y f ik i h u m a n is ty k i, ż ą d a ją , b y z n ik ła lu b u p o d o b n iła s ię d o n a u k ś c is ły c h .
Paw eł Łuków , C i okropni hum aniści (fragm enty), „W ied z a i Ż yc ie ” 2007, nr 2, www.wiz.pl
Zadanie 2.1. (0 -1 )
Z a c y tu j z pierwszego akap itu zdanie, w któ rym au to r w yja śn ia , na czym polega różnica
między hum anistyką a naukam i ścisłymi.
Zadanie 2.2. (0 -2 )
Prz yk ład ekonom ii, przyw ołany przez autora w akapicie 1.,
A . p o d k re ś la o d m ie n n o ś ć h u m a n is ty k i i n a u k ś c is ły c h .
B . d o w o d z i p ły n n o ś c i g r a n ic y m ię d z y h u m a n is ty k ą i n a u k a m i ś c is ły m i
Uzasadnij swoją odpowiedź.
Zadanie 2.3. (0 -1 )
W y ja ś n ij, dlaczego każdy czuje się ekspertem w spraw ach hum anistyki.
W ię c e j n a W W W .ZD ASZ.TO
406 A rkusz maturalny
Z a d a n ie 2.4. (0-2)
K t ó r e z p o d a n y c h s ą d ó w są z g o d n e z tw ie r d z e n ia m i a u to r a , a k tó r e n ie ? W s t a w X w o d p o
w ie d n ią k o m ó r k ę ta b e li.
Lp. S tw ie r d z e n ie Zgodne N ie z g o d n e
I Je d n y m z n a jw ię k sz y ch g rz e ch ó w h u m a n istó w je s t niezdolność
lo g iczn eg o m yśle n ia .
II W h u m a n is ty c e i w n a u k a c h ś c is ły c h o b o w ią z u ją o d m ie n n e
m eto d y b adaw cze.
—
III M ó w ie n ie o n ie d o sk o n a ło ści h u m a n istyk i w y n ik a z n ie z n a jo
m o ści je j s p e c y fik i.
IV W sp orze z n au k am i ś c is ły m i h u m an istyk a zaw sze stoi n a prze

g ran ej p o z ycji.
Z a d a n ie 2.5. (0-1)
W p o d a n y m z d a n iu p o d k re ś l s fo rm u ło w a n ie , k tó re n a d a je w y p o w ie d z i c h a r a k te r o b ie k ty w n y .
„T ru d n o ro z s trz y g n ą ć , c z y s ą to g rz e c h y t y lk o h u m a n is tó w i c z y n ie k tó ry c h p rz e d s ta w ic ie
li d y s c y p lin ś c is ły c h n ie m o żn a b y słu sz n ie o sk a rż a ć o a n a lo g ic z n ą n ie z n a jo m o ść h u m a n istyk i
i z łu d n ą w ia r ę w e w sz e ch m o c ich m etod b a d a w c z y ch ” .
Z a d a n ie 2.6. (0-2)
Ja k ie d w ie fu n k c je p e łn ią p y ta n ia , k tó re a u to r u m ie ścił w z ak o ń cz e n ia ch d w ó ch a k a p itó w te k s tu ?
Z a d a n ie 2.7. (0-1)
W y r a ż e n iu iro n ic z n e g o s to s u n k u a u to r a do p o w s z e c h n ie p a n u ją c e g o p o g lą d u n a te m a t hu-
r a a n is t y k i s łu ż y
A . ty tu ł tekstu.
B . d ru g i a k a p it tekstu.
C . p o d su m o w a n ie rozw ażań.
D . z d an ie o tw ie ra ją c e c z w a rty akap it.
Z a d a n ie 3.
W y b ie r z je d e n te m a t i n a p is z w y p r a c o w a n ie .
T e m a t 1. C z y w ie rn o ś ć i s o lid a rn o ś ć są isto tą c z ło w ie c z e ń s tw a ? R o z w a ż p ro b le m i u zasad n ij

s w o je sta n o w isk o , o d w o łu ją c się do frag m en tu Innego św iata G u s ta w a H e rlin g a - G ru d z iń s k ie g o
o raz in n y c h te k stó w k u ltu ry. T w o ja p ra ca p o w in n a lic z y ć co n a jm n ie j 250 słów .
A rk u sz m aturalny 407
G u s t a w H e r lin g - G r u d z iń s k i
Sianokosy
N a sia n o k o sa ch z a p rz y ja ź n iłe m sie ze sta rym b o ls z e w ik ie m , S a d o w s k im . P o lu b iłe m g o za j a
kąś w e w n ę trz n ą p ra w o ś ć , fa n a ty cz n ą so lid a rn o ść w p o ż y c iu w ię z ie n n y m i in te lig e n c ję o strą ja k
b rz y tw a - w y b a c z a ją c m u n a w e t to , że p o s łu g iw a ł s ię n ią n a jc h ę tn ie j, g d y c h o d z iło o ro z c ię c ie
p rz y s ło w io w e g o w ło s a n a cz w o ro . S a d o w s k i p o z o stał b o w ie m k o m u n istą , a raczej c z ło w ie k ie m ,
k tó ry je s t ju ż z a stary, a b y s ię c o fn ą ć , i d o c h o w u je ślep o w ia r y s w o im d a w n y m p rz e k o n a n io m ,
lę k a ją c s ie s k o ń c z y ć tak, ja k ó w w ie c z n y m ło d z ie n ie c z b a jk i, c o z ła m a w s z y ś lu b y cz a rn o k się sk ie ,
o b ró c ił sie n a ty c h m ia s t w ku p ę tru p ich szczątkó w . „ G d y b y m i w to p rz e stał w ie r z y ć - m ó w ił m i
często - n ie m ia łb y m po co ż y ć ” .
S a d o w s k i b y ł o p ę ta n y d em o n em lo g icz n e g o ro z u m o w a n ia - w s z y s tk o , co d a w a ło się lo g ic z
n ie w y tłu m a c z y ć , b y ło d la n ie g o ty m s a m y m słu sz n e i g o d z iw e . N ie ra z w z a ś le p ie n iu i ja k im ś
o b łę d n y m tra n sie so m n a m b u licz n ym d o c h o d z ił do tego, że je g o w y w ó d z b liż a ł s ię k ro k po k ro k u
do c z y s te k , k tó ry c h sam p a d ł o fia rą , ja k o d o lo g ic z n e j k o n k lu z ji p e w n y c h n ie z b ity c h z a ło ż e ń
d ia le k ty c z n y c h R e w o lu c ji P a ź d z ie rn ik o w e j. S z tu rc h n ię ty z n ie n a c k a n a jp o s p o lits z y m a rg u m e n
tem o s o b is ty m , b u d z ił s ię ja k lu n a ty k p rz e c h a d z a ją c y się nad p rz e p a ś c ią i w z ru s z a ł ra m io n a m i
z ła g o d n y m u śm ie ch e m . T a k z a p e w n e u ś m ie c h a ł się H e g e l, g d y n a u w a g ę , że je g o te o rie n ie
z g a d z a ją s ię z fa k ta m i, o d p o w ia d a ł s p o k o jn ie : „ T y m g o rzej d la fa k tó w ” . S a d o w s k i m ia ł je d n a k
je s z c z e z a w sz e w z an ad rzu s w o ją u lu b io n ą „a n e g d o tk ę ja p o ń s k ą ” . G ło s iła o n a , że d ekret cesarsk i,
n a k a z u ją cy Ja p o ń c z y k o m u c h y la n ia k ap e lu sz a przed u rz ę d n ik a m i, zao p atrzo n o w d ru g ie j in sta n cji
a d n o ta cją „z a k a z a ć n o sz en ia k a p e lu s z y i zastąp ić j e c z a p k a m i” , w trz e cie j „z a k a z a ć w s z e lk ie g o
n a k ry c ia g ło w y ” , a w o statn iej „ś c ią ć w s z y s tk im u rz ę d n ik o m g ło w y , ż e b y n ie m ie li n a c z y m n o sić
k a p e lu s z y i cz a p e k ” .
P ra c a n a b irż y4 w y d a w a ła m i się ponad lu d zkie s iły , ch o ć p rzecież po stach an o w sk ich w ycz yn a ch

na bazie p o w in ie n e m b y ł u w ażać j ą za sw e g o rodzaju o d p o czynek. Z ię b łe m na deszczu i lo d o w atym
c h ło d z ie , sz cz ę k a ją c w y p a d a ją c y m i z ę b a m i, c h w y ta łe m się po k a ż d y c h p aru p o c ią g n ię c ia c h p iły
za serce u w ię z łe w k rta n i, u p a d ałe m co ra z cz ę ście j pod jo d ła m i m a s z to w y m i ku c ic h e j i c ie rp liw e j
ro zp acz y S a d o w sk ie g o , zaprzęgniętego na p rzedzie. S a d o w s k i n ie w y trz y m a ł je d n a k ró w n ie ż długo,
ch o ć z a re a g o w a ł n a n o w e c ie rp ie n ie n ie cy n g ą , a le o b łę d em g ło d o w y m . W te d y to w ła ś n ie w y r w a ł
m i n a o p u sto sz ałym p o m o ście p rzed k u c h n ią b laszan kę z zupą. P rz y s ią g łb y m , że m n ie n ie p o zn ał,
m im o że p a trz y ł m i p ro sto w tw a rz sz e ro k o ro z w a rty m i, z a ro p ia ły m i o cz y m a . W y b a c z y łe m m u
w ó w c z a s , w y b a c z a m m u ty m b a rd z ie j i teraz - je m u lu b je g o tru p im szczątko m . Z n a la z ł s ię poza
z a się g ie m d z ia ła n ia c z a ro d z ie js k ic h z a k lę ć s w o je j m ło d z ie ń cz e j w ia r y , tam g d z ie lo g ic z n y u m y s ł
c z ło w ie k a n ie p an u je ju ż nad z w ie rz ę c y m i o d ru ch am i c ia ła .
D o w s z y s tk ic h ty ch u d ręk d o łą c z y ła się n a jw ię k sz a : a m n e stia o m ija ła m n ie z n ie p o ję ty m upo

rem . W d z ie ń p o rz u ca łe m ro b o tę, ile k ro ć n a b irż y p o ja w ia ł s ię p o d o fic e r z D ru g ie g o O d d z ia łu
z k a rtk ą p ap ieru w rę k u , a b y m u się n asu n ąć przed o c z y - z ap o m n ia n y, a m o że n a w e t sk re ślo n y
przez o m y łk ę z lis ty ż y w y c h . G d y b y n ie M a ch a p e tia n , z ała m a łb ym się w ty ch d n iach m ęczącej n ie
p ew n o ści. T y lk o on je d e n b y ł n iestru d zo n y w p o cieszen iach , p rz y n o sił m i w ie cz o re m zupę z k u ch n i,
s u s z y ł m i o n u ce, w y s łu c h iw a ł z n ie s ła b n ą c y m z a in te re so w a n ie m te o rii p o lity c z n o - w o js k o w y c h ,
które m i z aszczep ił S a d o w s k i, w y p y ty w a ł o p o g lą d y n a d a ls z y b ieg w o jn y , c h w a lił za o b ie k ty w iz m
w o c e n ie p o te n cja łu g o sp o d arcz o - w o jsk o w e g o R o s ji, g ła d z ił d o b ro tliw ie po o g o lo n e j g ło w ie , g d y
b y łe m b lis k i ro zp aczy, z a b ie ra ł na szach y do b araku tech n icz n eg o . O , b y ł m i bratem , a m oże n a w e t
; Birża tu w znaczeniu: niewolnicza praca drwala.
orzsvaz-MMM pu foéw.
• •
• O A v p i u o o i u o u j o d X o f c f e u i ‘o S o i ^ s f X s o j z fo u u o / x > u io u ;o d ( í .
"1102 "9'1P,N '(aiuíuiSpjj) j v im í .ú i i // ‘i^suizpm<)-Su11jd]| v\ei$n;>

0 | ^ D E J 3 ) I'] o .w p iU A \ c p .< A \ Á q i q S U A d ü . ) 3
2U!|J3U030J.) Piprj ÁqiqguXdo-) es
‘XZOO A\ IlU OBZJ)Bd OIU ‘oq010 |> pzjp0 - U BjlO dBqO B^

¡.«O U I 'feqsoq 3S01II BU - IDSOpppSAV Z ÁULUOlAZjdam U I9JBZ0/ÍZJ!) - avo W
•■uiouo;uivvod Xzo ‘O onjp ó|S iu o jb ia v b u b is b z -
'¿>J3J BZ OWOZ3jn>j ö S OfefB^SjOS ‘ UIO|BJÁdBZ - ¿O J^J -

s o jS u io jB u z o j ’OjXq Bq o zjj oqq -
¿|X q o í oj>j
‘oXzoEqoz t a d z s o í z o z jd o jX q u u zo iu o iu X zo - n q o j zoq n u io iu n>j 5 is u io jp n z j - feq o n js
• Eiiiu iru is Bjóioo zjd - „X u iX z o B q o T “ « ¿e u o id z s >j b >j < iizoujqozBJ i oiav^sojaí a\
( I A \ » N BfiuBzozsoi.vvos o S o q o so op o ijo ^ k j av ö S p exioizpez“ lbido| o iu A z . } - o p iio u iy op fe[sX.\\ og

jp z a ffo iz p é q 09 -apAzoeqoz e ‘?sou|o.vv bu o jflX i og 9io? sndXM o|nznE|q ¡ b .u sz sz jjsb z fes 9¡Avouin
fOpZB>| AV 9[B -9UA\9dBZ BU IU IIU 1S OIS B|BqBAV - „IU I> [SJ0 )(!S Z BAVOOm lS 9 f“ „U IB p ip UliqSO ZO Iiqod
Od jg jlU JJO }“ 9IU U m Z0J UO ^ B f‘B U IIU IU JS O ÎJU BpZBig ‘9P9IAV OIU A.VV Oq ‘O '„Bq O O JI UI05|IupiUl-OS“
‘ uiAuzobuz o z p jB q smi>¡ o q ¡B B i s s a u 3,b píi-pod 5;s o g g ^ B fB Z ‘ u iaiu ap m s uiXtqA.vvz ou vvad bu
lS 9 j> U fiq s iu z p n jp U9J 9 ? ‘01 ZO)0 B U IU in jJS B¡BlÁ dBZ - tt¿o o o5ią\“ -9!zoqo AV BlBlSO Z 09 -ID 9JB r
•OOBJOg 9IUAVOJ for Bu g ßjd I ifsO JJ 99sfe|q O UI9ld9ZS felAVOlU ‘OSOU|OAV BU fezpoqoA.VV 9Z O UIIUI ‘?9¡99Zld
X d b |O j XosAzsm -feUBjgXAV BZ sprnpafjB p 9IU sn d ¡;^ „á iisg u u iB A u isq iso jg o I unqs|0d UlOpfezj z p B p p
?9 ¡0 9 z jd XuisqjBAVBZ - B U IU in jlS BfJBdpO - oggu.vvjzp 9!N “ BIU BPZ O n O U U I 9)U|9dnZ js a f „fiq s u iz p
- n j r ) o j / s i z o b i o , ! 1 0 1 9 - 9 Z ‘ o a r /p o j A v o d A q o z ‘ o í o d orajBfA V m ( p o z s A z i d s n d e » „ ¿ s q z s i z o B i o j j o p
sp q B - B u i t u m i s B jB izp A iA v o d p o - 9 (B iu in z o jz 0 J .“ 9 9 | u i9 !¡q BAVjsáioXAvz feu g B id A ds X zsav ‘A p 9 ¡q
ofo.vvs !| 9 | u in z o jz 9 !Zo q o vv o a a i d o p X z j o i q ‘ „ E Z n fo S o g o q s p i A v o s U B p z E jg q o X u )S 9 Z 9 " n j E d u io iq ifef
-A.VV z 9 Z -¡B iz p a i v v o d p o s n d B » o i z o q o ,vv o í o j i s e u fes m q u f ‘A u o .d f c u b |e i .4 1 b z b u i u i d j i s 'o j q o i o 'q B | .1
¿ o iu u i o -
9iq01 O BAV01U B|Aq OZ ‘ OgOlBlp 0>(|X| 9IU 9 ¡B ‘9IUUI (B|OAVBZ fBJ0Z9A\ UU BISndBq Z
B U jU im iS BIAVBUIZOJ UlAzO O ‘Bq o tljs IU9J0Z99BVV ápO JS AV B ‘llq u A , feajlXfd u aizp AV fefBIU BtSBZ (lUBV)
-p q A zpájur ó jn iz p g u rep s av p:qn|pA.v\ oapvvEjq A u io íb u z fo u i - o.vvgzs Aj b is fo p p jfeugfep - z o io -
UI9I9nZ99Zjd UI.V|Z XzSAVJ9ld ZBJ od A p iu q i 'UlOIBjZpoiAVOdpO IU91,\\ -

¿Ao.vvBjq fefnoBjd 9¡zpg 'n q B JB q n g o j o g o ju iB ) op Bgo|Azjd
(f9 u iu in jIS ) llSfo u u 9 zo o u io u p d n ‘‘ B> ¡jn?,(p oz ‘zso ia v o iu u i o p o ís [P B¡sA z jd - z o o z j b >¡b i jsor -
¿0 0 oq B - UIOJBlZpOlAVOdpO - >|CX -
¿ c f s o H o im js 5 io X a \ z o o .z o q o av z sB p B iA v o d z o a X I o z ‘ BpAVBJd 0 1 X z o - OIOZSOJAV {B izp o iÁ v o d - f B q o n is -
niuo zo |;ui av o S n jp 6 is lu i jB p É|SX z jd i ‘ bo a v bj^ o So u p o f iu b z n f b u i o iu u io iu
-ozjoido/jd BZ oz *ó,s puAvodn ‘iu i ^ sa vo zs n IP Xz u n ^ siu b u o iu iu XzsAviAvoP Bsn -qoi>jSAvo>|iu|ozoBu

w om q ó vvejdBu cz Bqojqo o fn u ifX z jd oiu oz ‘jo a v bu o u o ja v o iu i oSoAvjozon o iiu o itu zo iu b jjo ia v o jz o b z
oizoqo AV p z p o q o fi iio ¡z 5 jav i ^ s k i s q c f qoXAVozoqo avo>|ju [So iiu o z j édozs pozjd o iu iu jb u i X z jib z Xpg
•n>|BJcq op qoB>jsop Bjz p o io jo g qoXuBSzqsXAV od o ju ? o jis o u io jb o b ja v jo z o o ia v XAvopedoisq A\
•tiBUBfO)JIJĄJ o S o iu b s “ èiu zu fX zjd 6 is {Xzsoio ^ S S

fo j^ s u B iu iJo O oozoiuiO j rq sX u io zjd b z jb s iu io >i Bod áiSBZ o>jBf X p S ‘„q oBsezo q oX jq op qoXuAVBp“ o
iosojAvodo O oof OB vviqorqsXAv b íi )(Bupof uiojBjsnKT '^ q o so foupof av uioioiO BfXzjd [ u io iBjq oq ‘ Poooiav
Á U | ü jn iR iu ? s n > } i v
A rk u s / m a tu raln y 409
Tem at 2. Z in te rp re tu j p o d a n y u tw ó r. P o s ta w te z ę in te rp re ta c y jn ą i u z a s a d n ij ją . T w o ja p ra c a po-
w in n a lic z y ć c o n a jm n ie j 2 5 0 s łó w .
A dam M ickiew icz
Żegluga
S z u m w ię k s z y , g ę ś c ie j m o rs k ie s n u ją s ię s tra s z y d ła ;
M a jt e k w b ie g ł n a d ra b in ę : g o tu jc ie s ię , d z ie c i!
W b ie g ł, r o z c ią g n ą ł s ię , z a w is ł w n ie w id z ia ln e j s ie c i,
J a k p a ją k c z a tu ją c y n a s k in ie n ie s id ła .
W ia t r ! wria tr! D ą s a s ię o k rę t, z r y w a s ię z w ę d z id ła ,
P r z e w a la s ię , n u rtu je w p ie n is te j z a m ie c i,
W z n o s i k a rk , z d e p ta ł fa le i w s k ro ś n ie b io s le c i.
O b ło k i c z o łe m s ie k a , w ia t r c h w y t a p o d s k rz y d ła .
I m ó j d u ch m a sz tu lo te m b u ja ś ró d o d m ę tu ,
W z d y m a s ię w y o b r a ź n ia , j a k w a r k o c z ty c h ż a g li,
M im o w o ln y k r z y k łą c z ę z w e s o ły m o rs z a k ie m ;
W y c ią g a m rę c e , p a d a m n a p ie r s i o k rę tu .
Z d a je s ię , ż e p ie rś m o ja d o p ę d u g o n a g li:
L e k k o m i, rz e ź w o , lu b o ! w ie m , c o to b y ć p ta k ie m ...
Adam M ickiew icz, W ybórpoezyjt t. 2, W ro c ła w 19S6.
410 O D PO W IED ZI DO ZADAŃ
Odpowiedzi do zadań Nazwa środka

stylistycznego
Przykład
porównanie Np .wracała [ ] jak Pomona z og.ma dnia rozża-

Dział I gwionego”
2. i. C, 3.1.1 - C; II - A, III - B; 6 .1. netykieta; II. akronim; III. emo- r ....................... f---------- — . . --- ------------- --- —f
epitet Np „świetliste porank:", „tajemnicze, czarne
tikon
Sprawdzian po dziale I j -- I wiśnie"
1.1- TAK, II - TAK, III - TAK, IV - NIE; 2. B; 3. Na przykład: Uczeń n:e metafora Np „rdzeń długich popołudni", „czyste; poezji
znał kodu kulturowego.; 4. „tonąc w uśmiechach uwielbienia" / • owoców"
f ....... ł . _i
torąc w uśmiechach uwielbienia, 5. „Zapragnęła skorzystać z chwili wyliczenie Np. „lśniące, pełne wody pod przejrzystą skórką
i coś zrobić dla męża przez pozyskanie przychylności córki guber czereśnie, tajemnicze, czarne wiśne, których woń
natora".; 7. Znaki B, C, D to umowne znaki symboliczne, natomiast przekraczała to, co ziszczało się w smaku, morele,
znaki A, E to umowne znaki ikoniczne w których miąższu z-ctyrri był rdzeń długich
L . --- — -■ popołudni"
Dział ii Efekt zastosowania obrazowość, działanie na wyobraźrę. plastycz
8. i. harmonia, spokój, lekkość i elegancja linii, delikatność zdobień, ność ooir.u
idealizacja bohaterów, proporcjonalność ciał; 2. A, C, D, E; 14. i. a)
I - P, II - P, lii - P, IV- F, V - P, VI - P. VII - F. b) homo vioicr
Sprawdzian po dziale II 4. A. C. E
1. A, C, D, E; 2. I. Elementy wspólne; tem at • tytuł • bohater •

Dział VI
konwencja • nastró) • kompozycja • konteksty, II. Elementy cha
39.1.1- ogłosić, obwieścić, II ••XVII, III - aktualność, IV -oddziałują
rakterystyczne tylko dla dzieła literackiego; wiersz • język i styl
na cpimę publiczną. V - mowa, kazanie. 43.1.1 - D, II - B, III - A.
• środki stylistyczne i ich funkcje, III. Elementy charakterystyczne
IV - C; 44.1. C
tylko dla dzieła malarskiego: kolor • faktura • światło • technika
malarska • perspektywa: 3. Wzorcowe rozwiązanie- Np. I. Postawa
1. Wzorcowe rozwiązanie: Np. Na zakończonym w sobotę 38. festi
rozstrzeliwanego powstańca przypomina postawę Chrystusa w i
walu w Gdyni nie było dla mnie niespodzianek. Złote Lwy? Oczy
szącego na krzyżu, jego gest wyraża odwagę i dumę., II. Francisco
wiście dla „Id y" Pawła Pawlikowskiego. I dla Agaty Kuleszy, która
Goya me ukazał twarzy żołnierzy, gdyż oskarża ich wszystkich jako
zwyciężyła podwójnie, bo na dodatek miała najpiękniejszą suknię
najeźdźców (nie konkretne osoby).; 4 .1- F ; II - F ; III - T; IV - F; V -
wieczoru. Najwięcej zdjęć robiono jednak Romanowi Polańskiemu,
T; VI - F; VII - F , 5. Tekst I - B, Tekst II - C, Tekst III - F. Tekst IV - A,
który wpadł na kilka dni do Gdym i pojawił się na gali rozdania na
Tekst V - E, Tekst VI - D; 6. B, C, D, F
gród.; 2. Tekst I - felieton, Tekst II - reportaż; 3.1- P, II - P, III - F;
Dział Ili IV - P; V - P, VI - F; VII - P; VIII - P, 4 . 1- A, II - C , III - A, 5. notatka,
15. i. Było to w zeszłym tygodniu, w piątek; Wieczorem usiadłem zapowiedź, relacja, życiorys
przed telewizorem Najpierw obejrzałem wiadomości, ootem po
Dział VII
godę, a o 20.10 zaczął się „Klub Kinomana", Akcja dzieje się w śre
45. l. W kolejności: kwiet, mesę. miesto, żena; 49. l. III, C ; 50.1. C
dniowiecznym klasztorze, go którego przybywają dwaj mnisi - jeden
Sprawdzian po dziale V II
to Wilhelm z Baskerville, a drugi, jego uczeń, to Adso z Meiku.
1.1- TAK, II - TAK, III - NIE, IV - TAK, V ••NIE, 2. Żydów; 3. Wzorcowe
W czasie, gdy przebywają om w opactwie, na jego terenie raz po
rozwiązanie: Żymła to jest po polsku bułka. Jest wiele gatunków bu
raz w niejasnych okolicznościach giną kolejni zakonnicy. Wilhelm
łek. Większość z nich pojawiła się w ciągu ostatnich kilkudziesięciu
i Adso próbują rozwiązać zagadkę ich śmierci; 18.1. A. idealizacji
lat. A do śląskich domów w rzeczywistości przyszła z zamku. To było
głównego bohatera, B. wyrażeniu uczuć pozostałych postaci, C.
około XVIII, XIX wieku i do nas przyszła z Wiednia. Kajzerki to są bułki
poruszeniu wyobraźni i emocji czytelnika; wniosek: ekspresywną;
wiedeńskie i one dały początek naszej śląskiej żymle. Żymła była
2 . 1- homommia; II - wykorzystanie podobieństwa brzmieniowego
raczej odświętnym posiłkiem. Przeważnie jadło się ją w niedzielę na
wyrazów, odwołanie się do znanego związku frazeologicznego, III -
śniadanie Była zawsze wyżej stawiana niż chleb Niektórym żymła
wykorzystanie skrótu nazwy własnej, aluzja do sytuacji zaistniałej
smakuje bardziej niż chleb A to dlatego, że można ją sobie kupić i od
w jednej z państwowych instytucji
razu zjeść. Jest wygodniejsza i praktyczniejsza.; 4. Nie, B
Sprawdzian po dziale Ili
1 . 1 . informatywna / rzeczywistość pozajęzykową, II. ekspresywną Dział VII!
/ nadawcy, III. impresywna / odbiorcy; 2 .1- P; II - F; III - P; IV - F; 54. i. 3, D, 2 . 1-- narodowego, II - autorytetu kulturalnego, II! --uzu-
V - P; V! - P; 3.1. urzędowy, II. potoczny. III. naukowy, IV artystyczny
alnego; 3. innowacją językową, C, 55.1. A - III; B - I; C - IV; D - II,
E - V; 2 . 1. Amerykanina, II. tę, III. kontrola
Dział IV
Sprawdzian po dziale V III
2 1 . 1 . starożytności, wiedzy, etyczne, pisanie
1. Wzorcowe rozwiązanie: I. A. Homommia - zjawisko polegające na
Sprawdzian po dziale IV
tym. że wyrazy mają identyczne brzmienie lub pisownię, ale inne
1.1 C. II 3, III-D, IV A; 2.1 E, II E, Ili R, IV E, V - E, VI - R; 3.
znaczenie. B. Homofoma ••zjawisko polegające na tym, że wyrazy
dedukcyjnego; 4. podrzędne, nadrzędne, poboczne, najważniejszą,
mają identyczne brzmienie, ale inne znaczenie. C. Homografia -
arafora, wysokiego, emocjonalnego; 5. Wzorcowe rozwiązanie; Gdy
zjawisko polegające na tym, że wyrazy mają taką samą pisownię,
jarek powiedział mi, że poprosił Zosię o rękę, pomyślałem „Ale ci
ale inne znaczenie. II.
zazdroszczę!" Poczułem zazdrość, bo wiedziałem, że Zosia i Jarek
są szczęśliwi. Dziś czuję radość, bo jestem pewien, że dotrzymają
Znaczenie rzeczownika
tego, co sobie dzisiaj przyrzekli - będą się kochać i szanować aż do Nazwa własna Rzeczownik pospolity
pospolitego
śmierci. Życzmy im, aby każdy ich wspólny dzień był szczęśliwy! ..... ............- ----------------
Japonki japonki •ilapk;

Dział V j
............... ... . ■■■■■i . . . » » — — - ^
\
». . . • -• • . . . — . - _ .• - > j
Czeszki______________ czeszki rodzaj tenisówek j

28.1.1- D, II - C, 2 .1. B, D, E, II. A, C, 3.1- F, II - P, III - F , IV- P; V - » ■ ■■■ ■ ........... —
Amerykanka amerykanka kanapa

F, 36.1. przypowieścią, B, C, D, F, 38.1.1- Dionizosa, II - dytyramb, ^ ______________________________. . . . -- 4 ' ■ V
III - dytyrambu, IV - koryfeusz, V - tragedii Węgierka węgierki gatunek śliwek

1. Tekst I: liryka bezpośrednia opisowa, Tekst II: liryka bezpośred III. Mała litera informuje odbiorcę komunikatu, że w wypowiedzi
nia / inwokacyjna, Tekst ¡II: liryka pośrednia/ sytuacyjna; 2. Tekst chodzi o przedmiot, a me osobę określonej narodowości.; 2. A bierz
I - wszechwiedzący, obiektywny, wypowiada się w trzeciej osobie, licho takie znoje! / Ledwie idę, ledwie stoję - / Ależ bo to było
Tekst II - nie jest wszechwiedzący, subiektywny, wypowiada się żwawo! / Diabłem gromił w lewo. w prawo - / Ledwie żyję. - Kaz
w pierwsze; osobie, 3. dać w ina! / A starego. Wyschła ślina, / Pot strugami ciecze z czoła
O d p ow ied zi do zadań 411
- / Któż m e dzieła pojąc zdoła!; 3. a ) A, D, b} w zorcow e rozwiąza

Sprawdzian po dziale XII
nie: Sform ułow ania zawierają błąd logiczno-językowy, składaja się
1- a ) - A, B, C, E, b) Do M * * * : A, C. D, Rozfqczen,e: B. E. F; 2. spo
z wyrażeń (wyrazów) znaczących to sam o / to pleonazmy.. 4. Tak. A
ro rozm, zręczny i zw racający u w ag ę zabieg, zdradza rom antycz
Dział IX ną duszę, dotyczy rzeczy zgoła innych, bardziej przystających do
m łodego w ieku..., bez trudu można też doszukać się, prawdziwym
60. i. sonetem , konceptu, anafory, m arinistyczna, 67.1.1- F II - p-
Ul - P, IV - F; V - P, VI - P , VII - F zaskoczeniem ), b arw n y, d o p raco w an y, w p ra w n ie stylizow any,
Sprawdzian po dziale IX potoczysty i przyjazny, są idealnie dobrane, św ietn e rozeznanie
w odpow iednim tem p ie, na uw agę zasługuje, galeria ciekaw ie n a
1 .1 - P ; I I - F , III- P; I V - P; V - P; VI - P; VII - F ; 2. A, D, E ;3 .A , C. D .F
kreślonych postaci
Dział X
Dział XIII
6 9 .7. a) iekst I - przemijanie życia, postrzeganie św iata jako teatru.
96.1. B, D; 9 9 .1 .1- J, II ~ J, III - N, IV - N
Tekst II - potęga miłości. Tekst III - hipokryzja, b) określenie ludzkich Sprawdzian po dziale XIII
spraw ; 70.1.1 apostrofą. II. stoickiej, III zm artw ienie; 2. A, D, E,
1 .1. W ied ział, że Zbigniew H erb ert należy do grona tych poetów
72. i. B, C, D; 74. więzieniu, odzyska wolność, Gustawa, śpiewa pieśń
twórczosc których była m u bliska., II. Najbardziej opuścił się z języka
zemsty, Im p row izacjq , Bogu, potępienie, ksiądz Piotr
angielskiego., III. Nie m ógł m e zdać do następnej klasy, bowiem
Sprawdzian po dziale X
doskonale zdaw ał sobie spraw ę z konsekwencji., IV. Rodzice przez
1. W ła ś c iw a kolejność: 4, 3.1. 2, 2 . 1 - P; II - P; III - F; IV - P; V - F;
dłuzszy czas nie w iedzieli, co się z nim dzieje., V. 3yli przekonani
3. A - 1, B - 2; C - 4; D • S; F - 3; 4. Kolejno: Geist; Ochocki; Krze-
niem al w stu procentach, że św ietnie daje sobie radę., 2. B, C, D, E,
szowski. Staw ska; 5. A, D. F
G, 3 .1 definicja, II - inform acja historycznoliteracka;*!!! - pytanie;
Dział XI •V - analiza tem atu lub jego części; V - ogólne refleksje; VI - cytat
Sprawdzian po dziale XI nawiązujący do problem atyki pracy; 4 . 1 - w ie le ; II - tendencja III
- cwiczem e, IV - spotykał się; V - twórczy; 5. Teza B (n ie w iadom o,
1 .1 - A, II - B, 2. C, 3. W zorcow e rozwiązanie: Np. bohater tekstu
czy zadanie się zmieści)
i obrazu męzczyzna na szczycie góry, kontrast m iędzy realizmem
a idealizmem, d w a św iaty (Kordian, kontrast między wcześniejszymi Dział X IV
rozczarowaniam i a obecną sytu acją, obraz: od m ienna kolorysty 103.1 .1- P ; || - F ; III - F; IV - F; V - P
ka p la n ó w ); nastrój nostalgii, tęsknota za w ielk a ideą; obecność Sprawdzian po dziale XIV
tra n scen d en cji (n a obrazie Fried rich a ja sn a , b łęk itn a, chłodna
i. E T. H all, Bezgłośny język, przeł. R. Zim and, A. Skarbińska, PIW ,
kolorystyka to sym bol duchow ości, doskonałości, idealizm u); ro
W arszaw a 1987.; 2 . 1 - poprawnej polszczyzny, II - frazeologiczny /
m antyczna w ra ż liw o ść; egotyzm , ro m an tyczn y in d yw id u alizm
frazeologiczny języka polskiego; 3 . 1 F; II - P; III - F, 4. a ) A - 2.
m o ty w sam otności
B 3, C D - 4 , E - 6, F - 5, b) D; 5 . 1- wyszukiwarki, II pocho
Dział XII dzeniu; 6. Literatura przedmiotu: I. A. Witkowska, M ickiew icz. Słow o
i czyn, W arszaw a 1975., III. ] Ziom ek, Renesons, W arszaw a 1999.,
95.1. wynika z tego, toteż, w ięc, zatem, dlatego; ale, lecz, w przeci
IV. A. K ow alczykow a, R om ontyzm N o w e sp ojrzen ie, W arszaw a
w ieństw ie do, 2 . 1. Kiedy Izabela zaczęła rozmawiać ze Starskim po
2008.; Literatura podm iotu: II. S. Mrożek, Tongo, W arszawa 1989.,
angielsku. Wokulski poczuł się urażony i w ysze d ł; II Kiedy jasiek schy
V. S. King, C ztery p o ry roku. M im p o w ieści, przeł. Z. Królicki, W a r
lił się po czapkę z pawim i piórami, zgubił złoty róg. dlatego nie mógł
szawa 2007.; VI. Z. Nałkowska, G ran ico , W arszawa 2003 • 7*Ency
obudzić weselmków, którzy tańczyli do melodii granej przez Chochoła.
klopedia. A '' '
Odpowiedzi do zadań z arkusza maturalnego

0.1. Odpowiedź TAK, NIE, NIE Punktacja: poprawna ocena wszyst
z którym i spotyka się na co dzień. Punktacja: podanie poprawneqo
kich zdań - 2 p , popraw na ocena d w óch zdań 1 p., poprawna w yjaśnienia - 7 pt.
ocena mniej mz dwóch zdań o p.
2.4. Odpowiedź:
0.2. Odpowiedź: Lepszy w ró b el w garści niż gołąb na Gachu. Punk
tacja. zapisanie popraw nego przysłowia - 1 p.
Lp. Stwierdzenie Zgodne Niezgodne
1.3. Odpowiedź: Na przykład: Zjawiska „w a ż n e " i „r e a ln e " dla „poa- — ••• •_ i r -- »
sla w o w e j filozofii", czyli zbiorowego dośw iadczenia narodów , to I Jednym z największych grzechów
zdarzenia ogarniające realne potrzeby i interesy ludzi oraz a k ty w humanistów jest niezdolność logicz X
nego myślenia.
ność, w efekcie której zdobywam y wiedzę, pom agającą utrzymać ■I.M
„
się przy życiu Punktacja podanie poprawnego w yjaśn ien ia -1 p. II W humanistyce i w naukach ścisłych
Odpowiedź: Na przykład: Przysłowia służą dopowiedzeniu sensu obowiązują odmienne metody X
badawcze.
zdania w yjaśniają go niczym zdania w trącone; występują w funkcji | -■ I w _*^J
i
sam odzielnego zdania, które dopełnia sens poprzedniego zdania. III Mówienie o niedoskonałości huma
Punktacja, podanie jednego celu zastosowania przysłów - 1 p. nistyki wynika z nieznajomości jej X
1.5. Odpowiedź: C Na przykład: Oba przysłowia zostały zbudowane specyfiki.
--- -■ i ------- 1-- j
na zasadzie porów nania Punktacja: zaznaczenie poprawnej odpo IV V/ sporze z naukami ścisłym: huma
>
wiedzi - 1 p , podanie uzasadnienia -1 p. nistyka zawsze stoi na przegranej i X
1.6 Odpowiedź, a ) B, b) Na przykład: Podkreślają mnogość sytuacji I Pozycji.
w których wykorzystuje się przysłowia. Punktacja: zaznaczenie po
prawnej odpowiedzi 1 p., podanie funkcji środka językowego - 1 p.
Punktacja: p op raw n a ocena wszystkich są d ó w - 2 p ., popraw na
(przyznaje się, jeż e li uczeń o d p ow ied ział p op raw n ie n a p yto n ie)
ocena trzech sąd ów 1 p ., p op raw n a ocena m niej niż trzech są
2.1. Odpowiedź: „H um anistykę identyfikuje się ze względu na przed dów -o p
m iot. a nauki ścisłe - ze względu na m eto d ę " Punktacja: zacytowa
nie odpowiedniego zdania - 1 p. 7 5 Odpowiedź: Trudno rozstrzygnąć, czy są to grzechy tylko h u m a
nistów i czy niektórych przedstawicieli dyscyplin ścisłych m e moż
2.2 Odpowiedź: B. N a przykład Przedmiotem zainteresowania eko
na by słusznie oskarżać o analogiczną nieznajom ość hum anistyki
nom ii jest człow iek, a le do celó w badaw czych w ykorzystuje ona
i ztudną w iarę w e wszechm oc ich m etod badawczych. Punktacja
m etod ologię nauk ścisłych. Punktacja: zaznaczenie popraw nego
podkreślenie odpow iedniego sform ułow ania - 1 p
dokończenia zdania - 1 p., podanie uzasadnienia - 1 p
2.6. Odpowiedź: Ilustrują tezy form ułowane przez autora. P ro w o k u j
2 .o. Odpowiedź: Po n iew aż przedm iotem zain teresow an ia h u m a
do przemyśleń i refleksji. Stan o w ią rodzaj puenty dla każdego aka
nistyki są kw estie dotyczące każdego człow ieka, asp ektów życia,
pitu. Budują płaszczyznę porozumienia z odbiorcą (od w ołują się do
412 O D P O W IE D Z I DO ZADAŃ
rzeczywistości, w której żyjemy) Punktacja: podanie dwóch funkcji

pretacyjnej i poprawność rzeczową.
pytań - 2 p., podanie jednej funkcji pytań - 1 punkt
3.2 Kryteria oceny interpretacji utworu poetyckiego
2.7. Odpowiedź: A Punktacja zaznaczenie poprawnego dokończenia
A. Koncepcja interpretacyjna
zdania - 1 p .
9 p. - niesprzerzna z u tw orem , spójna i obejm ująca sensy niedo-
3.1. Kryteria oceny rozprawki
słowne (znajduje potwierdzenie w tekście, obejmuje i łączy w całość
A. Sformułowanie stanowiska wobec problemu podanego w poleceniu
odszukane przez piszącego sensy utworu)
6 P* ~ adekwatne do problemu podanego w poleceniu (zdający po
6 p. niesprzeczna z u tw o rem , ale niespójna i/lub obejm ująca
daje jednoznaczną tezą)
w większości znaczenia dosłowne
3 p. cząściowo adekwatne do problemu podanego w poleceniu
3 p. - częściowo sprzeczna z utworem
Op. - nieadekwatne lub brak stanowiska
Uwaga
0 p. - brak koncepcji lub koncepcja całkowicie sprzeczna z utworem
Uwaga
jeśli w kategorii A praca uzyska 0 punktów, egzaminator nie przy
jeśli w kategorii A praca uzyska 0 punktów. egzaminator nie przy
znaje punktów w pozostałych kategoriach
znaje punktów w pozostałych kategoriach.
B. Uzasadnienie stanowiska
B. Uzasadnienie tezy interpretacyjnej
18 p . - trafne, szerokie i pogłębione (zdający podaje rzeczowe argumenty
15 p. trafne i pogłębione (zawiera powiązane z tekstem, wynikające
z przytoczonego fragmentu tekstu oraz trafnie przywołuje literackie
ze sfunkcjonalizowanej analizy, argum enty pozwalające odczytać
konteksty i buduje na ich podstawie rzeczową argum entację, uza
sens utworu; wykorzystano kontekst historycznoliteracki zwiazany
sadnia swoje rozwiązanie problemu)
z epoką)
12 p. ~ trafne i szerokie
10 p . - trafne, ale mepogłębione
8 p. - trafne, ale wąskie
5 p. - częściowo trafne
4 p. - częściowe
0 p. - brak trafnych argum entów uzasadniających interpretację
O p. - brak uzasadnienia stanowiska
Uwaga
Uwaga
jeśli w kategorii A praca uzyska 3 punkty, a w kategorii 6 - 0 punk
jeśli w kategorii A praca uzyska 3 punkty, a w kategorii B - 0 punk
tów, egzaminator nie przyznaje punktów w pozostałych kategoriach.
tów, egzaminator me przyznaje punktów w pozostałych kategoriach. C. Poprawność rzeczowa
C. Poprawność rzeczowa
4 p. - pełna poprawność rzeczowa
4 p. - pełna poprawność rzeczowa
2 p. jeden błąd rzeczowy
2 p. - jeden błąd rzeczowy
0 p. - błędy rzeczowe
O p . - błędy rzeczowe
Uwaga
Uwaga
Kardynalny błąd rzeczowy (świadczący o nieznajomości: tekstu kul
Kardynalny błąd rzeczowy (świadczący o nieznajomości: tekstu kul
tury, do którego odwołuje się zdający lub kontekstu interpretacyj
tury. do którego odwołuje się zdający lub kontekstu interpretacyj
nego przywołanego przez zdającego) dyskwalifikuje pracę - zdający
nego przywołanego przez zdającego) dyskwalifikuje pracę - zdający
otrzymuje 0 punktów za całe wypracowanie.
otrzymuje 0 punktów za całe wypracowanie.
D. Zamysł kompozycyjny
D. Zamysł kompozycyjny
6 p. kompozycja funkcjonalna
6 p. - kompozycja funkcjonalna
3 p. - zaburzenia funkcjonalności kompozycji
3 p. - zaburzenia funkcjonalności kompozycji
0 p. - brak zamysłu kompozycyjnego
0 p . brak zamysłu kompozycyjnego
E. Spójność lokalna
E. Spójność lokalna
2 p. - pełna spójność wypowiedzi lub nieznaczne zaburzenia spój
2 p. pełna spójność wypowiedzi lub nieznaczne zaburzenia spój ności
ności
1 p. znaczne zaburzenia spójności
1 p. - znaczne zaburzenia spójności
o p. - wypowiedź niespójna
Op. - wypowiedź niespójna
F. Styl tekstu
F. Styl tekstu
4 p. - stosowny
4 p. stosowny
2 p. - częściowo stosowny
2 p. - częściowo stosowny
0 p. - niestosowny
O p. - niestosowny
G. Poprawność językowa
G. Poprawność językowa
6 p. - brak błędów lub nieliczne błędy nierażące
6 p. - brak błędów lub nieliczne błędy nierażące
3 p. liczne błędy nierażące lub nieliczne błędy rażące
3 p. - liczne błędy nierażące lub nieliczne błędy rażące 0 p. - liczne błędy rażące
Op. - liczne błędy rażące
H. Poprawność zapisu
H. Poprawność zapisu
4 p. w pełni poprawny lub nieliczne błędy nierażące
4 p. - w pełni poprawny lub nieliczne błędy nierażące
2 p. liczne błędy nierażące lub nieliczne błędy rażące
2 p. liczne błędy nierażące lub nieliczne błędy rażące 0 p . - liczne błędy rażące
O p. - liczne błędy rażące
Uwaga
Uwaga
W pracach liczących m niej niż 250 słów egzam inator przyznaje
W pracach liczących m niej niż 2S0 słów egzam inator przyznaje
punkty tylko za koncepcję interpretacją, uzasadnienie tezy in ter
punkty tylko za koncepcję interpretacją, uzasadnienie tezy interpretacyjnej i poprawność rzeczową.
Indeks term inów i pojęć 413
Indeks terminów i pojęć

A C epifora - dramatyczny K literatura krajowa
abstrakcjonizm 233 cenzura 209, 218 (zob. powtórzenie) 84-85 kadr 34
abstrakcyjny - prewencyjna epigramat 104 245
- liryczny 84-85, kalokagatia 168
ekspresjonizm 246 epika 85,105 literatura piękna
103-104 karykatura 1 1 1 , 83
247 chanson de geste epikureizm 168 - synkretyczny 84
agnostycyzm 216 111 epilog 87, 283 233 literatura okresu
genologia 82 katalog 383
akcent 133 chwyt erystyczny epitet 67, 96 wojny i okupacji
globalizacja 246 katastrofizm
akronim 19 (zob. zabieg epos (epopeja) 239-243
grafika 30 240-241
akt komunikacji erystyczny) 109, 165 groteska 111, 233 kicz 46 M
językowej 10, 53 cytowanie 379 - narodowy 283 gwara 134-135 klamra mail art 41
alegoria 96, 337 czasy saskie 194 erystyka 75
aliteracja 90 człowiek esej 120, 250 kompozycyjna 87 makaronizm 197
H
anafora klasycyzm 191, malarstwo 26
zlagrowany 241 etos rycerski 182 happening 41
(zob. powtórzenie) 194, 202-203 manifest
etyka mowy 12 hermeneutyka 245
anakolut 93 D kod 11 programowy 2 1 1 ,
eufemizm 95 heroizacja 242
anakreontyk 104 dadaizm 233 kolokwializm 148 231
ewolucjonizm 217 hiperbola 67, 89
anim izacja 95 decorum 82,191 kolokwializacja manipulacja
hiperbolizacja 196 (potocyzacja)
antonim 94 deheroizacja 242 F językowa 77-79
hiperrealizm 247 142,148 marinizm 197
antropocentryzm deizm 201 fabuła 105-106 historyzm 218
193 dekadentyzm faszyzm 232 komedia 114, 251 martyrologia 278
Holocaust 239 - charakterów
antyk 164-172 223-225 felieton 123 materializm 168.
homogenizacja 290-292 201
antym im etyzm dialekt 134-136 feudalizm 181 kultury 46
232 dialektyzacja 91, kompozycja 26, 83. mesjanizm 213,
figura retoryczna homonim 372
Apokalipsa 67 86-88 280-281
142, 146-147 hom o so vieticus
spełniona 241 dialog 107, fikcja literacka 83, - zamknięta 87 memoria 70
242 - otwarta 87-88
ap okryf 175 112-113 123 metafora
homo viator komunikat 10. 52
apostrofa 67, 93 didaskalia filister 229 (przenośnia) 6“
(zob. topos komunikacja
archaizm 131 (zob. tekst film 33-38 94-95
wędrówki) 11
archaizacja 142, poboczny) - fabularny 33
- językowa metonimia 67, 95
humanizm 189 - werbalna 6-7 mimesis 82
144-145, 324 dominanta - dokumental hymn 103
architektura 31 kompozycyjna 86 ny 33 - niewerbalna misterium 115
a rs m o rien d i dramat 1 1 2 - 1 1 6 (język ciała) 7, 73 mit 109, 164
- animowany 33 I
zob. sztuka - internetowa 17 - rodzaje mitów
- szekspirowski filozofia 167-168 idealizm 223
umierania 115
komunizm 232 165
- postmoderni - platoński 168.
artyk u ł 122 konceptualizm 41 ~ narodowy 315
- romantyczny styczna 245 182
asym ilacja 217, konflikt mityzacja 322
115, 275 filozofia pozytywna impresjonizm 225
298 - obyczajowo- 216 - dramatyczny Młoda Polska
indywidualizm 112
ateizm 201 •psychologiczny 223-230
franciszkanizm
augustynizm 182 212 - tragiczny 171 modernizm 223
116 183, 225 informacja
Awangarda - symboliczny fraszka 103, konflikt wartości monolog 107,112
- jawna 14 335
Krakowska 116. 312 256-259 montaż 34
ukryta 14-15 konspekt 366-367
(zob. ugrupowania - ekspresjoni- fonem 8 moralitet 115
innowacja kontekst 11, 328 morał 87
artystyczne) styczny 116 forma znaku 5 językowa 155 - społeczny 1 1
- współczesny formy wypowiedzi morfem 8
B instalacja 41 - kulturowy 1 1
116 (tekstów) motto 338
instrumentacja konwencja motywy
bajka 109, 267-70 Druga Awangarda 345-346 głoskowa 90 literacka 341-342
bajronizm (zob. ugrupowania fotografia 27-28 - literackie 199
intencja kreacjonizm 210
(byronizm) 212 artystyczne) - realistyczna 28 - biblijne
wypowiedzi 12 kronika 1 1 1 178-179
barok 194-200 dualizm 18 1 - pikturalna internet 16-19 kubizm 233 mowa
baśń 109 dwudziestolecie (malarska) 28 interpretacja kultura 23
behawioryzm 232 międzywojenne funkcja tekstu 52 - niezależna 107
- utworu - duchowa 23
Bib lia 173-180 231-238 - ekspresywna zależna 107
literackiego - materialna 23
bibliografia 388 dyspozycja (etap 52, 57 - pozornie
353-355 - popularna
błąd językow y 155, dyspozycji) 69 zależna 107
- informatywna - porównawcza
158-161 dytyramb 104, 250 45-47, 232 muzyka 43-44
52-54 356-359
- fleksyjny 159 dzieło literackie 83 - masowa 45
- impresywna 52, irenizm 189
- fonetyczny 161 dziennik 109 kultura języka 153 IM
55-56 introspekcja 233
- frazeologiczny - perswazyjna 56 nadawca tekstu
intuicjonizm 223 L 10,13
160 E - poetycka 52, inwencja (etap legenda 109-110
- interpunkcyjny egzystencjalizm 58-59 narrator 86,
inwencji) 69 leksykon 386
161 245 funkcje języka 12 105-106
inwersja 93 liberalizm 201
- ortograficzny eklektyzm 218 futuryzm 233 - personalny 105
ironia 74 libertynizm 202
161 ekspozycja 112 - auktoralny 105
- tragiczna 171 liryka 88,100-102
- składniow y 159 ekspresjonizm 225, G - pierwszoosobo
irracjonalizm
- sło w n ik o w y 160 233 gatunek prasowy - bezpośrednia wy 105
223 100
- słow otw órczy elegia 104, 250 1 2 1 -1 2 2 - wszechwiedzą
160 elipsa (wyrzutnia) - pośrednia 100 cy 105
- informacyjny I
- stylistyczny 160 93 121 - inwokacyjna narracja 105-106
język 8 101
bohater elokucja (etap - publicystyczny naturalizm 218,
język ciała
- dram atyczny elokucji) 69 121 - podm iotu zbio 225
(zob. komunikacja row ego 101
115 emancypacja 217, gatunek literacki nazwisko znaczące
niewerbalna) literatura 290
- literacki 83, 298 83-85 język ezopowy 218, emigracyjna 245
106-107 empiryzm 201-202 - epicki 84-85, neoklasycyzm 171,
251
- liryczny 100 encyklopedia 386 109-111 literatura faktu 226
język ogólny 134 124, 243, 250 neologizm 92
414 IN D EKS T E R M IN Ó W I POJĘĆ
poetycki pokolenie literackie socjalistyczny strumień środki masowego -- teoria Czystej

(artystyczny) 92, - Kolumbów 240 (socrealizm) świadomości 233 przekazu (mass Formy 237
340 - pryszczatych 246-247 styl 138 141 media) 124. 245 ujęcie (film) 34
neomarksizm 245 244 recenzja 350-351 - indywidualny środki stylistyczne uniwersalizm 181
neoromantyzm - „Współczesno recepcja tekstów 139 83, 89 utopia (motyw)
214, 223 ści" 244 kultury 48-49 - typowy 139 - fonetyczne 193, 205
netykieta 19 - .Nowej Fali 244 redakcja tekstu - funkcjonalny 89-91 utylitaryzm 217,
nihilizm 223 - „BruLionu" 244 369-371 139 - fleksyjne 91 221
nirwana 224 p op art 247 referat 352 - artystyczny 141 - leksykalne utwór
norma językowa poprawność regionalizm 134 - naukowy 127, 94. 96 katastroficzny
151 językowa reinterpretacja 141 - frazeologiczne 231
nowela 110, 250 151-152 tekstu kultury - popularnonau 94. 96
- kryteria 48,166 kowy 127 - słowotwórcze W
O 155-156 reklama 47, 78 potoczny 127, 92 walenrodyzm 213
oda 103 porównanie 67, 95 renesans 188 193 139 - składniowe 93 wartość 333
odbiorca tekstu postmodernizm reportaż 120, 124 retoryczny 141 świadomość wartościowanie
10,13 247 retoryka 66, 75 publicystyczny językowa 131 334
odmiany powieść 109 110, dziennikarska (publicystyczno- świat wers 97
polszczyzny 295, 305 125 -dziennikarski) przedstawiony 83 wersyfikacja 83, 97
134-137 realistyczna rodzaj literacki 119, 140 werteryzm 212
- terytorialne 309 83-84 - urzędowy 140 Wielka Reforma
134 - historyczna rokoko 203 styl (w sztuce) tabula rasa 202 Teatru 40
środowiskowe 301. 305, 309 romans rycerski - romański 186 teatr 38-40 W ielka Emigracja
(socjolekt) 137 - panoramiczna 111 - gotycki 186 - starożytny 39 209
odrodzenie 301 romantyzm - ekspresjcni- - średniowieczny wiersz 83
(zob. renesans) - awangardowa 208-215 styczny 226 40 - sylabotoniczny
oksymoron 96 317, 320 rozprawka 127, stylistyka 82, 89 - renesansowy 98
onomatopeja 89 powtórzenie 90 347 349 stylizacja 142-143 40 - toniczny 98
oniryzm 321 pozytywizm rymy 99 - biblijna 179 - elżbietański - wolny, biały 99
opis bibliograficzny 216-222 rzeźba 28-29 - środowiskowa 190 winkelriedyzm 213
387 praca organiczna 142 - barokowy 40 współczesność (po
opowiadanie 217. 308 subiektywizm - oświecenio 1945 r.) 244-251
105-106,110, praca u podstaw sakralizacja 309 208 w y 40 wyraz złożony 92
332 217, 308 sarmatyzm 196 subkultura 23 dziewiętnasto wywiad 125-126
organicyzm 216 prawo naturalne satyra 111 surrealizm wieczny 40 wzornictwo
organizacja 202 scenografia 39 (nadrealizm) 233 - współczesny 40 (zob. sztuka
wypowiedzi 70 profesjonalizm 137 scholastyka 182 sylabizm 97 teocentryzm 182 użytkowa)
orientalizm 210 prometeizm 213, scjentyzm sylabotonizm teologia 182
oświecenie 280 216-217, 298 97-98 tekst
201-207 pronuncjacja 70 secesja 225-226 symbol 96, 329 - k u ltu r y 23 24 zabieg (chwyt)
propaganda 245 sensualizm 201 - kulturowy - popularno --erystyczny
proza 83 sentymentalizm - biblijny 178 naukowy 127 75-76
pamiętnik 110 poetycka 322 205-206 symbolizm 225 - publicystyczny - retoryczny 67
paradoks 96 - proza Schulza sielanka 104 symptom 55 zapożyczenia 132
parafraza 378 321-325 Skamander (zob. znak - prasowy 53 zdrobnienia
paralela przedmiotowa (zob. ugrupowania naturalny) tekst główny 112 (w y ra z y
(paralelizm) 87 baza danych 382 artystyczne) symultaniczność tekst poboczny zdrobniałe)
jaralelizm przedakcja 87 słownictwo 60 233 112-113 61. 92
składniowy 93 przemiana - neutralne synekdocha 67. 95 teoria Czystej zestrój akcentowy
performance 41 wewnętrzna 60 61 synestezja 227 Formy 98
personalizm 245 212-213 - emocjonalne synonim (wyraz (zob. ugrupowania zgrubienia (wyrazy
personifikacja 95 przemówienie 60 bliskoznaczny) 94 artystyczne) zgrubiałe) 61, 92
perspektywa 26 68-68,125 wartościują system językowy tomizm 183 zmiany językowe
- neutralna 34 przerzutnia 97 ce 62 (zob. język) tonizm 98 -99 - leksykalne 131
- ptasia 34 przypisy 376 swobodne 138 system topika 328 -fonetyczne 133
■żab-.a 34 przypowieść - oficjalne 138 wersyfikacyjny topos 328 - frazeologiczne
>eryfraza 67, 95 (parabola) 110 słownik 385 (zob. wersyfikacja) - genezyjski 328 133
>ęd życiowy (élan psalm 103, 266 słowo klucz 338 system znaków - arkadii 329 znak 5
vital) 224 psychoanaliza socjolekt (zob. język) - wędrówki 329 - ikoniczny 6
pieśń 103, 232 (zob. odmiany sytuacja liryczna tragedia 114,165 •językowy 6
264-266 psychologia polszczyzny) 101 tren 104, 260-263 - naturalny 5
•ojczysta 254 - głębi 232 sonet 104 sztuka trop - niewerbalny ~
plakat 30 indywidualna spektakl teatralny - plastyczna 25 - retoryczny 67 - umowny
»łan 365 232 38-39 - użytkowa - stylistyczny (konwencjonai-yj
ilan fjlmowy publicystyka spójność tekstu (rzemiosło 94 5-6
35-36 119-121 360 artystyczne) 32 turpizm 248 znak kultury
lo e m a t puenta (pointa) spójność lokalna audiowizualna tytuł 338 (zob. tekst
heroikomiczny 87. 339 360 41-42 kultury)
111 punkt kulminacyjny sprawność - wideo U
oetyka 82-83 112 językowa 138 (wideo art) 42 ugrupowania
normatywna 82 pytanie retoryczne sprawozdanie 122 sztuka umierania artystyczne
67. 93 stoicyzm 168 [ars mortendi) 236-237
metafizyczna stopa metryczna 185 - Awangarda
97 R 98 Krakowska 237
tyrtejska 241 racjonalizm 201 stosowność - Druga
dmiot realizm 218 , 221 , wypowiedzi średniowiecze Awangarda 237
literacki 83 225 152-153 181-187 - Skamander
liryczny 83, 102 - krytyczny, 221 streszczanie 377 średniówka 97 237, 238

Zdasz to Matura 2015 Repetytorium Matura. Język Polski Podstawa

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zdasz to Matura 2015 Repetytorium Matura. Język Polski Podstawa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

JĘZYK POLSKI

I I . Sztuki a u d io w iz u a ln e ........................................... 41 VII. Św ia d o m o ść językow a

Oznaczenie stopnia trudności zadań: • - ła tw e średnio trudne • • • - tru d n e

Arkusze m aturalne z kluczem odpowiedzi a także:

1. Język jako I; fjl 1

Każdy znak ma określoną formę, postrzeganą zmysłami, oraz przyporządkowaną

naturalne umowne (konwencjonalne)

inaczej sym ptom y, oznaki inaczej sygnały

^ O p ie ra ją się na z w iąz k u m ię d z y fo rm ą a tre ś c ią z n a k u ; z w ią z e k ten z o s ta je o k re ś lo n y w w y n ik u u m o w y

■ Ich o d c z y ty w a n ie w y m a g a z n a jo m o ś c i k o n w en cji istn ie ją ce j w d an ej w s p ó ln o c ie .

inaczej obrazy ich wygląd nie jest w naturalny spo só b związany

K o n w e n c ję, która o kreśla s p o s ó b o d cz yta n ia z n a k ó w u m o w n y c h , m o ż n a z m ie n ić , a le w y m a g a to p o in fo rm o ­

Język jako system znaków

Także znaki ję z y k o w e s ą u p o rz ą d k o w a n y m z b io re m . S y s te m ję z y k o w y o b e jm u je znaki ję z yk o w e (s ło w n ic tw o )

język - 1 . s y s te m z n a k ó w u m o w n y c h o ra z r e g u ł łą c z e n ia ich z e s o b ą . S łu ż y d o p o r o z u m ie w a n ia się

C echy języka jako system u znaków

F o rm a d ź w ię k o w a (fo n ic z n a ) z n ak u ję z yk o w e g o ;e s t fo rm ą p o d s ta w o w ą i w a ż n ie js z ą o d fo rm y g raficzn e;. Język,

Z e s k ła d n ik ó w n ie m a ją c y c h s a m o d z ie ln e g o z n a c z e n ia (fo n e m ó w / g ło se k ) b u d u je się w język u stru k tu ry z n a ­

. 1 System językowy a inne systemy znaków

□ W język u w y s tę p u ją e le m e n ty w ie lo z n a c z n e oraz m a ją ce w s p ó ln e znaczenie.

3. Akt komunikacji językowej

Choć pojęcia komunikacja i porozum iewanie się są

nadaw ca kod odbiorca

N ie z b ę d n y e le m e n t aktu k o m u n ik a cji językow ej to n a d a w ca . Je s t o n p o d m io te m w y p o w ie d z i - d z ia ła ją c z o k re ­

O d b io r c a to u c z e s tn ik aktu k o m u n ik a c ji o d b ie ra ją c y k o m u n ik a t n a d a w cy. P o d o b n ie jak n a d a w c a m o ż e b yć

□ W aru n ki udanej komunikacji

B ro zkaz (n p . N a t y c h m ia s t idź s p a ć !),

O p r ó c z in te n c ji n a le ż y u w z g lę d n ić ta k ż e m o ż liw y sku tek w y p o w ie d z i. N a d a w c a p o w in ie n p rz e w id z ie ć w p ły w

Różne fu n k cje k o m u n ik a tó w jęz yk o w ych

kategoryzow anie św iata tw o rz e n ie w yp ow ied zi i sto so w a n ie je d n o cz e n ie grupy i b u d o w an ie

I. M a k b e t b y ł w ra ż liw y n a p ię k n o p rz y ro d y - ś w ia d c z y o tym fakt, ż e „d rę tw ia ł, s ły s z ą c g ło s p u szczyka".

4. Nadawca i odbiorca tekstu

Nadawca - osoba, która tw orzy ko m u nikat (m ó w i a lb o pisze).

O dbiorca wypowiedzi m oże być:

5. Informacje jawne i ukryte

a dostępne i zrozum iałe dla odbiorców wymagające dostrzeżenia i odkodowania

ffi Ja k ą ukrytą in fo rm a c ję z a w ie ra ją s ło w a n au cz ycielk i d o s p ó ź n io n e g o u czn ia: „D o b r z e w y c h o w a n y czło w iek

O d p o w ie d ź : S ło w a n a u cz ycie lk i m o ż n a o d c z y ta ć ja k o p o le c e n ie , by n a stę p n y m ra z e m u czeń w takiej sytuacji

Prz ek a z yw an iu in ro rm acji ukrytych m o g ą służyć:

□ a lu z ja - z a s u g e ro w a n ie treści, o d w o ła n ie się d o cz e g o ś in n e g o , zw ykle ła tw a d o o d czytan ia,

£ w yk o rz ystyw a n ie ś ro d k ó w stylistycz n ych , np. m e ta fo r fa - t

D kontekst w y p o w ie d z i (w jakich o k o lic z n o śc ia ch z o sta ły

N a jw a ż n ie js z y m ze '//skazanych c z y n n ik ó w je s t ro z u m ie ­ Częściej ukryte informacje są używane jako sposób

In form acje u kryte jako e le m e n t dialogu

° O c e ń , czy p o d a n e p ytan ia m ają ch a ra k te r sugerujący.

O d p o w ie d ź : S p o ś ró d p o d a n y c h p rz yk ład ó w je d yn ie p ytan ie B nie s u g e ru je p o ż ą d a n e j o d p o w ie d z i. P o z o s ta łe

Je s t także o k re śla n e ja k o p ytan ie z p rz y p u sz c z e n ie m lu b p ytan ie te n d e n c y jn e . P o leg a na tym , że zo staje w nim

Odpowiedzi wynikające ze sform ułow anego pytania Z d ałeś egzam in?

6. Współczesne zmiany modelu komunikacji językowej

Z m ia n y w tra d y c y jn y m m o d elu kom unikacji

s N a d a w c a i o d b io rc a są d z iś c z ę s to o d d a le ń o d s ie b ie - w sie ci o d le g ło ś ć stała się p o ję c ie m w z g lę d n y m ,

Językoznawcy dostrzegli, że pośrednictwo urządzenia

Internet (skrót ang. inter-network, dosłownie 'między-

Cechy komunikacji internetow ej

■ s k ró to w o ś ć - w y b ie ra n e s ą te fo rm y z a p isu , które z m n ie js z a ją liczbę u d e rz e ń w klaw iaturę,

B m e re s p e k to w a n ie z a s a d o rto g ra fii - n p . p o m ija n ie w ie lk ic h liter cz y z n a k ó w d iak rytycz n ych (z a p is y w a n ie

® w yk o rz ystyw a n ie śro d k ó w p o zajęzyk o w ych (e le m e n ty g raficz n e, e m o tik o n y itp .},

■ łm o t ik o n y - n a z y w a n e ,.b u ź k a m i” lub „u ś m ie s z k a m i" k o m b in a c je z n a k ó w te k sto w ych , p o z w ala ją ce w y ra z ić

S t o n T o S o w i e S f Chne W k° munikacii internetow ej. że niektóre programy automatyczne zmieniają je na

■ Ja k w p ły w a na tre ś ć przekazu z a s to s o w a n ie ró ż n ych e m o tik o n ó w ?

O d p o w ie d z : Z a s to s o w a n ie o d p o w ie d n ie g o e m o tik o n u p o z w ala w y ra z ić e m o c je nadaw cy, a w ie c m o ż e o d p o ­

■ H a c k m o w a (a n g , leet speak) - sp e cy fic z n y język u ż ytk o w n ik ó w In te rn e tu , u ż y w a n y np. na ró ż n e g o rodzaju

4 U (z a n g .fo r you) - dia ciebie;

C U I8 r (z an g . see you later) - d o z o b a cz e n ia;

K o n w e n c ję, która o kreśla s p o s ó b o d cz yta n ia z n a k ó w u m o w n y c h , m o ż n a z m ie n ić , a le w y m a g a to p o in fo rm o

Z e s k ła d n ik ó w n ie m a ją c y c h s a m o d z ie ln e g o z n a c z e n ia (fo n e m ó w / g ło se k ) b u d u je się w język u stru k tu ry z n a

N ie z b ę d n y e le m e n t aktu k o m u n ik a cji językow ej to n a d a w ca . Je s t o n p o d m io te m w y p o w ie d z i - d z ia ła ją c z o k re

N a jw a ż n ie js z y m ze '//skazanych c z y n n ik ó w je s t ro z u m ie Częściej ukryte informacje są używane jako sposób

O d p o w ie d z : Z a s to s o w a n ie o d p o w ie d n ie g o e m o tik o n u p o z w ala w y ra z ić e m o c je nadaw cy, a w ie c m o ż e o d p o

Człow iek żyje w środow isku, które w sp ó łtw o rz ą n a

O ile jednak natura istn ieje niezależnie o d cz ło w ie