T.C.

İSTANBUL TİCARET ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
MEDYA VE İLETİŞİM SİSTEMLERİ ANABİLİM DALI
MEDYA VE İLETİŞİM SİSTEMLERİ YÜKSEK LİSANS
PROGRAMI

NEFRET SÖYLEMİ BAĞLAMINDA

TÜRK BASININDAKİ SURİYELİ MÜLTECİ
HABERLERİNİN ELEŞTİREL SÖYLEM
ÇÖZÜMLEMESİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

ZEYNEP GÜL

100051153

İstanbul, Mayıs 2018

 T.C.
İSTANBUL TİCARET ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
MEDYA VE İLETİŞİM SİSTEMLERİ ANABİLİM DALI
MEDYA VE İLETİŞİM SİSTEMLERİ YÜKSEK LİSANS
PROGRAMI

NEFRET SÖYLEMİ BAĞLAMINDA

TÜRK BASININDAKİ SURİYELİ MÜLTECİ
HABERLERİNİN ELEŞTİREL SÖYLEM
ÇÖZÜMLEMESİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

ZEYNEP GÜL

100051153

Danışman: Yrd. Doç. Dr. Nihal KOCABAY ŞENER

İstanbul, Mayıs 2018

 ÖZET

Medya organları tarafından halka aktarılan haberler ideolojik süzgeçten

geçirilerek, farklı bakış açılarıyla servis edilmektedir. Haberde kullanılan dil, cümleler,
başlık ve fotoğrafların seçimi belirli bir amaç doğrultusunda yapılmakta ve bu
doğrultuda bir kamuoyu oluşturulmak istenmektedir. Toplumun bütünün etkileyen
olaylar farklı zaman dilimlerinde çeşitli medya gruplarında değiştirilmiş gerçeklik ile
sunulmaktadır.

Bu çalışmada Suriye'de 2011 yılında başlayan İç Savaş sonrası Türkiye'ye göç

eden milyonlarca Suriyeli mültecinin Türk basınında nasıl temsil edildiğine
odaklanılmaktadır. Çalışmada Teun Van Dijk'in söylem çözümlemesi yöntemi
kullanılarak 2016 Eylül-Aralık tarihleri arasında Cumhuriyet, Hürriyet ve Yeni Şafak
gazetelerinde çıkan Suriyeli mülteci haberlerinin nefret söylemi bağlamında incelemesi
yapılmaktadır.

Çalışmanın sonunda ideolojik farklılıkların haber metinlerinin inşasındaki rolü

aydınlatılarak medya organlarının gerçeği yayınlayış biçimleri analiz edilmiştir. Bu
analizle farklı medya organlarının farklı ideolojik süzgeçlerden geçirerek haberdeki
gerçekleri yeniden ürettikleri görülmüş ve yayın politikalarını bu doğrultuda
sürdürdükleri görülmüştür.

Anahtar kelimeler: Söylem, ideoloji, nefret söylemi, Suriye Savaşı, Türk basınında
mülteciler, eleştirel söylem çözümlemesi

iii
 ABSTRACT

The news being presenting by media outlets to the public are passed
through ideological filters and being served with different perspectives. The usage of
language, photos and titles are serving a purpose for an objective and shaping public
view. Events affecting entire society are represented in varied media groups, in
different time periods with modified reality.

This study focuses on the representation type of Syrian refugees, in Turkish

media, who migrated to Turkey since the beginning of the Syria war. In this study news
collected from Cumhuriyet, Hürriyet and Yeni Şafak, between 2016 September and
December are analyzed with Van Dijk's critical discourse analysis methods in the
context of hate speech.

At the end of the work, the role of ideological differences in the construction of
news texts is clarified and the way of the media organs publishing the truth has been
analyzed.In this analysis, it has been seen that different media organs have used
different ideological filters to regenerate the facts in the news, and they are maintaining
their boradcasting politics in this direction.

Keywords: Discourse, ideology, hate speech, Syria war, Refugees in Turkish media,
critical discourse analysis

iv
 İÇİNDEKİLER
Sayfa No.

Özet ................................................................................................................................iii
Abstract...........................................................................................................................iv
Tablolar Listesi..............................................................................................................vii
Kısaltmalar...................................................................................................................viii

GİRİŞ................................................................................................................................1

1. HABER, İDEOLOJİ VE MEDYA.............................................................................3

1.1. Haber Söylemi.....................................................................................................3

1.1.1. Haber Nedir...................................................................................................3
1.1.2. Haberin Değeri..............................................................................................4
1.2. Söylem, İdeoloji ve Dil........................................................................................6
1.2.1. Söylem Kavramı...........................................................................................6
1.2.2. İdeoloji Tanımı.............................................................................................7
1.2.3. İdeoloji, Dil ve Anlam İlişkisi......................................................................9
1.3. Haber Söyleminde İdeoloji ve Gerçekliğin İnşası...............................................9
1.3.1. Haber Söylemi.............................................................................................10
1.3.1.1.Haber Söyleminde Kaynak ve Haber Değeri Etkisi............................10
1.3.1.2. Haberde İdeolojik Kapanma ve Egemen Söylem...............................11
1.3.1.3 Bağlamdan Kopma..............................................................................12
1.3.2. Haberde Gerçekliğin İnşası.........................................................................12

2. NEFRET SÖYLEMİ.................................................................................................18

2.1. Nefret Söylemi.................................................................................................18

2.1.1. Nefret Kavramı .........................................................................................18
2.1.2. Nefret Söylemi Kavramı............................................................................19
2.1.3. Nefret Suçu Kavramı.................................................................................23
2.2. Nefret Söyleminin Nedenleri...........................................................................30
2.2.1. Önyargı......................................................................................................30
2.2.2. Kalıpyargı..................................................................................................32
2.2.3. Ayrımcılık..................................................................................................34
2.3. Nefret Söyleminin Çeşitleri.............................................................................38
2.3.1. Irk Temelli Nefret Söylemi.......................................................................38
2.3.2. Din Temelli Nefret Söylemi......................................................................40
2.3.3. Siyasal Temelli Nefret Söylemi ...............................................................40
2.3.4. Cinsel Kimlik Temelli ve Kadınlara Yönelik Nefret Söylemi..................41
2.3.5. Engellilere Yönelik Nefret Söylemi......................................................... 43
2.4. Medyada Nefret Söylemi................................................................................43

3. SURİYE İÇ SAVAŞI ve TÜRKİYE'DE MÜLTECİ KRİZİ.................................47

3.1. Suriye Savaşı..................................................................................................47

3.1.1. Suriye Savaşı'nın Başlangıcı....................................................................47
3.1.2. Çatışmanın İnsani Boyutu.......................................................................48

v
 3.2. Türkiye'nin Açık Kapı Politikası....................................................................50
3.3. Türkiye'deki Suriyeli Sığınmacılar.............................................................. 51
3.3.1. Sığınmacı ve Mülteci Tanımları.............................................................51
3.3.2. Türkiye'de Suriyeli Sığınmacıların Kabulü........................................... 52
3.3.2.1. Toplumsal Etki.................................................................................55
3.3.2.2. Ekonomik Etki..................................................................................56
3.3.2.3. Siyasi Etki.........................................................................................57
3.4. Suriyeli Sığınmacıların Türk Basınındaki Temsili.......................................58

4.NEFRET SÖYLEMİ BAĞLAMINDA TÜRK BASININDAKİ SURİYELİ

MÜLTECİ HABERLERİNİN ELEŞTİREL SÖYLEM ÇÖZÜMLEMESİ............60

4.1. Araştırmanın Amacı.....................................................................................60

4.2. Araştırmanın Yöntemi..................................................................................60
4.2.1. Teun A. Van Dijk'in Eleştirel Söylem Çözümlemesi.............................60
4.3. Cumhuriyet, Hürriyet ve Yeni Şafak Gazetelerindeki Suriyeli Mülteci
Haberlerinin Eleştirel Söylem Çözümlemesi...................................................63
4.3.1 Cumhuriyet Gazetesi...............................................................................63
4.3.2. Hürriyet Gazetesi....................................................................................66
4.3.3. Yeni Şafak Gazetesi...............................................................................69

SONUÇ...........................................................................................................................75
KAYNAKÇA..................................................................................................................78
EKLER...........................................................................................................................86

vi
 TABLO LİSTESİ

1.1 Yıllara Göre Geçici Koruma Altındaki Suriyeliler..................................................53

1.2 Geçici Barınma Merkezleri İçinde ve Dışında Kalan Suriyeliler............................53
1.3 Geçici Koruma Kapsamında Bulunan Suriyelilerin İlk 10 İle Göre Dağılımı.........54

vii
 KISALTMALAR

AB Avrupa Birliği

ABD Amerika Birleşik Devletleri

AFAD Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı

AİHM Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi

BM Birleşmiş Milletler

IDMC Ülke İçinde Yerinden Edilme Merkezi

IOM Uluslar ası Göç Örgütü

UCM Uluslararası Ceza Mahkemesi

UNHCR Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komisyonu

viii
 GİRİŞ

Gazetecilik ve habercilik doğası gereği bireylerin haber alma ihtiyacını

karşılarken yıllar içinde bazı değişim ve dönüşümlere maruz kalmaktadır. Habere konu
olan içeriklerin üzerinde oynanması her ne kadar medyanın doğuşundan bu yana var
olan bir olgu olsa da gerçekliğin yeniden üretilme aşaması ve seviyesi değişen gündem
konularına göre artmakta veya azalmaktadır. Güç ve iktidar sahiplerinin, egemen
güçlerin ekonomik ve siyasi anlamda hakimiyet alanı çerçevesinde şekillenen kitle
iletişim araçlarının yayın politikaları, haberin okuyuculara yansıtılma şeklini
etkilemektedir.

Haber üretim aşamasında etkili olan dış unsurlar medya kuruluşlarının olaylar
yorumlama ve aktarma biçimlerini değiştirmekte ve şekillendirmektedir. Baskın
egemen söylemin etkisi altında yapılandırılan medya ve bu medyanın ürettiği haberlerde
gerçekliğin yeniden üretildiği görülür. Gerçekliğin yeniden üretilmesi, kitle iletişim
araçlarının haber üretimi ve aktarımı sürecindeki ideolojik etkinin bir sonucudur.
İktidarın, medya organı sahiplerinin ve sırasıyla editör ve muhabirlerin "ideoloji
süzgeci"nden geçen haberler okuyucuya değiştirilmiş, kırpılmış ve gerçeğin yeniden
üretilmiş haliyle servis edilir. Medya organına içeriği değiştirilmek üzere gelen haber,
yapımı aşamasındaki tüm tarafların çıkarlarını gözetecek şekilde yeniden üretilir.
Seçilen kelimeler, fotoğraflar, başlıklar ve spotların içinde olduğu habere ait tüm
unsurlar her bir haber üreticisinin elinde değişmekte ve yayınlanana kadar, verilmek
istenen gerçekle harmanlanmış yeni bir kurgu ile ortaya çıkmaktadır. Haber yazımında
seçilen her kelime, cümlelerin kuruluş şekli, özne vurgusu ve şematik yapılanma bir
ideolojik tavrı yansıtır. Dolayısıyla bireylerin ulaşmak istedikleri gerçeğe en çok
müdahalenin olduğu yer yine kitle iletişim araçlarıdır.

Gerçekliğin üzerinde oynanmış haliyle medya organlarında yer almasının

şüphesiz ki toplumsal etkileri tahmin edilenden daha büyük olmaktadır. Egemen
söylemin ön plana çıktığı, dolayısıyla egemen fikirlerin dışarıda bıraktığı her şeyin
medyada da göz ardı edildiği görülmekte bu da kamuoyunda belirli konularda
oluşturulan değerlendirmeleri etkilemektedir. Medyada doğru temsil edilmeyen veya
bütünüyle dışarıda bırakılan kesim veya azınlıklar, kendilerine karşı kullanılan ayrımcı
dille birlikte medya eliyle oluşturulmuş daha büyük ölçüde bir soyutlanma ile karşı
karşıya kalmaktadırlar.

Türkiye'de milyonlarca insanın bilgi alma ihtiyacını karşıladığı medya organları,

hareketli gündem karşısında daha fazla okunma ve tercih edilme amacıyla hak ihlalleri
veya toplumsal ayrışmayı tetikleyen ayrımcı dili kullanım konusunda fazla hassasiyet
göstermemektedir. Türkiye gerek jeopolitik konumu gerekse içinde bulunduğu
coğrafyadaki etkinliği ile, komşu ülkelerde yaşanan krizlerden en çok etkilenen
ülkelerin başında gelmektedir. Suriye'de yaşanan iç savaş sonrası Türkiye'ye gelen
milyonlarca Suriyeli mültecinin Türkiye'ye toplumsal, ekonomik, siyasi ve güvenlik
etkisinin olduğu bilinmektedir. Sayıları milyonlarla ifade edilen Suriyeli mülteciler
Türkiye'de sadece çadır kentlerde değil birçok büyük şehir ile birlikte neredeyse
Türkiye'nin tamamında yeni bir hayat kurma ve sürdürme mücadelesine girişmiş
bulunmaktadırlar. Bu da Suriyelilerin toplumsal ve ekonomik etkisini genişletmekte, iş
gücünden siyasilerin söylemleriyle oluşan politik etkilere kadar bir çok alanda
Suriyelilerin merkezde yer aldığı tartışma konuları ortaya çıkmaktadır. Bu çalışmada
ideolojik etkenler ön planda tutularak hazırlanan haberlerin nasıl ortaya çıktığı,
ayrımcılık ve nefret söyleminin, toplum veya medyada temsil oranı yetersiz veya yanlış
gruplara karşı nasıl kullanıldığı ve medyada hangi ölçüde yer aldığı incelenecektir.
Haber, söylem, ideoloji kavramlarının tanımlarına yer verilecek birinci bölümde bu
tanımlar çerçevesinde ideoloji ve anlam ilişkisinin üzerinde durularak haberde
gerçekliğin nasıl yeniden inşa edildiği ve ideolojik tavrın yansıtıldığı analiz edilecektir.
Birinci bölümde haber söylemi ve haberde ideolojinin nasıl gizlendiği açıklanacaktır.

İkinci bölümde ise gazetelerdeki Suriyeli mülteci haberlerindeki ayrımcılık ve

nefret söyleminin tespit edilebilmesi için nefret, nefret söylemi, nefret söyleminin
nedenleri ve çeşitleri anlatılacaktır. Medyada kullanılan nefret söylemi gündelik hayata
etki etmekte ve toplumsal uyum ve anlayışa zarar vermektedir. Medyada yer alan nefret
söylemi toplum içinde kullanılan nefret söylemini de teşvik edici bir özelliğe sahiptir.
Bu yüzden medyada nefret söyleminin kullanılış biçimlerinin analiz edilmesi ve
saptanması son derece önemlidir. Nefret söyleminin medyada nasıl yer aldığı ve nasıl
işlendiği de bu bölümde ele alınan konular arasında olacaktır.

Üçüncü bölümde Suriyeli mültecilerin Türk medyasında yer alma sebeplerini

açıklayan süreç ele alınacak ve kriz tüm boyutlarıyla anlatılacaktır. Suriyeli mültecilerin
Türkiye'ye göç etmesine neden olan Suriye Savaşı'nın başlangıcı, çatışmaların insani
boyutu ve Türkiye'nin açık kapı politikası incelenecektir. Türkiye'de sığınmacıların
kabulünün toplumsal, ekonomik ve siyasi yönleriyle ele alınacağı üçüncü bölümde
Suriyeli mültecilerin Türk basınındaki temsili de ayrıntılı bir biçimde analiz edilecektir.

Çalışmanın son bölümünde ise Türkiye'deki Suriyeli mültecilerin sayısının en

yüksek rakama ulaştığı tarih olan 2016 Eylül - Aralık ayları arasında, Cumhuriyet,
Hürriyet ve Yeni Şafak gazetelerinde yer alan Suriyeli mültecilerle ilgili haberler, Teun
A. Van Dijk'in söylem çözümlemesi yöntemiyle analiz edilecektir. Anlam, fikir ve
ideolojilerin açığa çıkarılmasına yardımcı olan söylem çözümlemesi ile gazetelerde
kullanılan dilde gizli ideolojik mesajlar ve kamuoyu oluşturma çabasına yönelik
anlamlar ortaya konulmaya çalışılacaktır. Bu amaç doğrultusunda muhalif olarak
konumlanabilecek Cumhuriyet gazetesi, yayın politikalarıyla hükümete daha yakın bir
çizgide yayın yapan Yeni Şafak gazetesi ile diğer iki örneğe göre ideolojik yaklaşımları
oldukça farklı olan Hürriyet gazetesinde yer alan örnekler incelenecektir.

Böylelikle ideolojik farklılıkların, güç sahipleri ve egemen söylem etkisinin

gerçekliğin yeniden inşasında nasıl etkili olduğu ana hatlarıyla analiz edilmeye
çalışılacaktır. Çalışmada farklı ideolojilere sahip gazetelerin aynı veya benzer olayları
hangi başlıklarla, hangi boyutlarda ve hangi fotoğraflarla verdiği bu yolla nasıl bir
ideolojik anlam aktarımı yapılmak istendiği ortaya konulacaktır.

2
 BİRİNCİ BÖLÜM
HABER, İDEOLOJİ VE MEDYA

1.1 Haber ve Haberin Söylemi

İnsanlar çok eski tarihlerden bu yana yaşadıkları dünyada olup biten olaylar ve
gelişmeler hakkında bilgi sahibi olma ihtiyacı duyar. Ekonomik, toplumsal ve siyasal
açıdan insan hayatını ilgilendiren her konu ile ilgili malumat edinme aracı olarak medya
ve kitle iletişim araçları insanların enformasyon alma gereksinimine hizmet eder.
Haberin sosyal olayların yansıtılmasından, gerçekliğin farklı boyutlarda yansıtılmasına,
olayın yeniden kurgulanmasına kadar birçok tanımı ve değerlendirmesi olsa da haber
genel olarak insanların çevrelerinde yaşanan olaylar hakkında bilgi sahibi olmak için
başvurduğu bir araç olarak karşımıza çıkmaktadır.

Ancak insanların olup bitenleri öğrenmek üzere başvurduğu ve yararlandığı bu

araç farklı ideolojilerin yansıtıldığı medya kurumlarında yeni ve başka bir form
kazanmaktadır. Haberler gazete veya diğer kitle iletişim araçlarında yayına
hazırlanırken farklı evrelerden ve farklı kişilerin elinden geçmekte bu da verilmek
istenen bilginin farklı yönleri ve çağrışımlarıyla ortaya başka kurgulanmış bir haberin
çıkması şeklinde neticelenmektedir. Medya patronları, editörler ve muhabirler elinde
şekillenen haber farklı medya organlarının çeşitli sebeplerden dolayı benimsedikleri
ideolojiyi yansıtır. Doğru ve tarafsız haber kavramını neredeyse yok eden bu çeşitteki
haberlerde kullanılan ideolojik söylem haberin okuyucu veya izleyiciye nasıl verilmek,
hangi mesajlarla birlikte ulaştırılmak istendiğini ortaya koyar. Bu bağlamda haber
kaynaklarının yansıttıkları ideolojiyi haberde kullanılan söylem ile anlamak ve tespit
etmek mümkün olmaktadır. Haberlerin içinde farklı sözcük kullanımları, tercih edilen
öncelikler haberin yansıtmak istediği ideoloji, haber yapıcıların elinden geçen yeniden
inşa süreci ile şekillendirilir ve farklı söylemlerle haberin içinde yer alır.

1.1. 1 Haber nedir

Tarihsel, toplumsal olaylar ve karşılaşılan her durumu kapsayan haberin tek bir
tanımının yapılması oldukça zordur. Haber kavramı pek çok kaynak ve akademisyene
göre farklı anlamlar barındırmaktadır. Çok geniş bir ölçekte ele alınılabilirliği ile
oldukça göreceli ve değişken bir kavram olarak kabul edilir. Türk Dil Kurumu'nda
haber kavramı "Bir olay, bir olgu üzerine edinilen bilgi, salık" ifadeleri ile anlatılıyor.
Haber Fransızca'da "İnfermation", İngilizce'de ise Kuzey sözcüğünün karşılığı North,
Doğu sözcüğünün karşılığı East, batı sözcüğünün karşılığı West ve güney sözcüğünün
karşılığı South'un baş harflerinin meydana getirdiği news kelimesi ile anlatılmaktadır.
Bütün sosyal olaylarda olduğu gibi herkesin ve her kesimin onaylayabileceği kesin bir
tanımlama yapılamayacağını söyleyen Bülbül (2001) bu açıdan "haber" sözcüğünün
göreceli bir kavram olduğunu ve "Haber nedir?" sorusuna yanıt vermenin olası
olmadığını belirtir. Girgin (2002) ise haberin tanımının açık ve kesin, tek bir biçimde
ifade edilemeyişinin nedeninin, işlevinin çeşitliliğine ve yoğunluğuna bağlar. Tokgöz
(1991) ise haber kavramlarını "olan her şey haberdir", "dün bilmediğimiz haberdir",

3
insanların üzerine konuştukları haberdir", "haber okuyucuların öğrenmek istedikleridir"
kavramları ile açıklar.

İnsanların ilgisini uyandıran, insanları ilgilendiren her şeyin özeti ve bilgi

edinme gereksinimini karşılayan bir çeşit öge olan haberin malzemesi insan ve insan
hayatıdır. Gerçeğin hikayesi veya kurgusu, olayların edebiyatı, tarih örneği gibi
tanımlamaları da yapılan habere kaynaklık eden insanların yaşamış olduğu olayların
bütünüdür. Haber çeşitliliği yalnızca yaşanmış olaylarla sınırlı kalmamakla beraber
gelecekte olması muhtemel olaylar ve gelişmeler de habere kaynaklık edebilir. Bu
bağlamda insan hayatını ilgilendiren ve ilgilendirecek her şeyin haber olduğu tanımı
yapılabilir. Ancak medya organlarından yer alan haberler belirli bir süzgeçten geçirilmiş
ve üzerinde çalışma yapılmış haberlerdir. Haber örneklerinde insan hayatında yaşanan
her alalede şeyin medya organlarında yer almadığı görülür. Dolayısıyla haberin haber
olabilmesi, kamuoyunu ilgilendirmesi ve insanların dikkatini çekmesi için bazı
değerlere sahip olması gerekir.

1.1.2 Haberin değeri

Bir haberin haber olarak sayılabilmesi ve medyada yer alması için taşıması
gereken özellikler bütünü haber değeri kavramı altında toplanır. Yaşanan olayın
büyüklüğü, anlamlılığı, etki ölçütü haberin haber olup olmama durumunu belirler. Her
haberin kaynağını bir olay oluştursa da her olay bir haber değildir. Medyada ve
akademik kaynaklarda sık sık dile getirilen , New York Sun'da gazetesi John Bogart 'ın
1880 yılında verdiği örnek ile, bir köpek adamı ısırırsa bu haber değildir, bir adam bir
köpeği ısırırsa bu haberdir.

Haberin haber olması için taşıması gereken unsurlar, haberciliğin dayandığı

temel ilkeler ile oluşturulur. Haberde bulunması gerekli öğeler olan, haber yapılırken
haberciliğin temel ilkelerini oluşturan haber değerlerini Tokgöz (1994) 5 ana kümede
toplar. Bunlar haberin ne zaman ortaya çıktığının bilgisini veren zamanlılık, nerede
sorusuna cevap veren yakınlık, haberi haber yapan asıl öğe sonuç , tanınmış kişileri
içine alan önemlilik ve her haberde kişiye göre değişen çekiciliği barındıran ilginçliktir.
Girgin ise (2002) haberlerin haber değeri taşıması için bulundurması gereken öğeleri
haberin olmazsa olmaz temel ilkesi gerçeklik, yenilik, toplumsal gereksinimlere cevap
veren ilginçlik, toplumsal siyasal, ekonomik, ya da kültürel yaşamı doğrudan etkileyen
her şeyi kapsayan önemlilik ve haberin bütünlüğü ve bilgilerin yeterliliğini öne koyan
anlaşılırlık olarak sıralar.

Bireyin bulunduğu her ortam ve mekanda habere konu oluşturacak olaylar

meydana gelmektedir. Olay/ olgu/ fikir/ sorun, gözlemleyenleri varsa haber olmaya
adaydır( Bülbül, 2001).

Hangi olay haberdir sorusuna psikolojik algı teorisiyle yanıt veren Johan
Galtung ve Mari Ruge (1971) sekizi evrensel , dördü Kuzey batı ülkeleri için 12 ölçüt
belirlemişlerdir. Evrensel değerdeki sekiz ölçüt: sıklık derecesi, eşik değeri,
kuşkusuzluk, anlamlılık, uyumluluk, beklenmediklik, devamlılık ve çeşitlenme olarak
sıralanır. Bölgesel değerdeki dört ölçüt ise seçkin uluslara ilgililik, seçkin kişilerle
ilgililik, kişiselleştirebilme, ve olumsuz bağlantıdır. ( Galtung & Rogue 1971)

4
Görüldüğü gibi habere haber değerini katan, insanların haberden almak istediklerini
yansıtan asıl unsurlardır. İnsanlar zaman açısından kısa sürede gerçekleşen beklenmedik
olaylara, mekan açısından ise kendilerine yakın mekan ve coğrafyalarda gerçekleşen
olaylara ilgi duymaktadır. Başta yaşanılan şehir olmak üzere sırasıyla ülke, ülke
komşuları ve yakın kıtalarda meydana gelen olaylar önem süzgecinden geçirilerek
servis edilmektedir. Kültürel yakınlık ve ilgililik barındıran haberler medyada yerleşim
sırasında öne çıkar. Haber değeri yalnızca uzaklık ve yakınlık ile alakalı değil aynı
zamanda ülkelerin sahip oldukları etki, hüviyet ve jeopolitik güç ile de ortaya çıkar.
Bugün ABD, İngiltere, Almanya ile ilgili haberler hemen hemen tüm Avrupa, Ortadoğu
ve Asya kaynaklı medya organlarında yerini alırken Afrika kıtasındaki küçük
ülkelerden bazıları ile ilgili haberler çok büyük bir deprem veya katliam olmadıkça
işlenmez. Dünya siyaset sahnesinde öne çıkan ülkelerin, siyaset ve ekonomi üzerinden
tek bir cümle ile büyük dalgalanmalara, krizlere ve yıkımlara sebep olabilen dünya
liderlerinin haber değerindeki katkısı yadsınamaz bir gerçektir.

Önemli kişiler, sayılar, garip olaylar ve zıtlıklar haberi önemli yapan etkenlerden
bazılarıdır. İnsanlar doğaları gereği tanınmış kişiler hakkında haberleri zevkle, merakla
izlerler. Tanınmış kişiler kadar bazı ülkeler, kentler, kurumlar ve kuruluşlar haber
değeri bakımından önemli olabilir (Tokgöz: 1991)

Medyanın en önemli işlevlerinden biri insanlara bilinmeyen dünyanın kapılarını

açma ve farklı fikirler, düşünceler, ve kültürleri tanıtmaktır. Kitle iletişim araçlarındaki
teknolojik gelişmelerle orantılı küreselleşen dünyada basına "uluslararası iletişim" işlevi
de verilmiştir.(Bülbül, 2001: 65). Söylem analiz çalışmalarına daha çok konu olan
"haberde olumsuz bağlantı" hem yerli hem de yabancı basında en çok karşılaşılan haber
kıstasıdır. Olumsuzluk içeren kaza, cinayet, savaş, terör eylemleri gibi konular daima
insanların ilgisini çeken konular arasında sıralanmakta ve insanlar güvende hissetme
ihtiyacı ile bağlantı olarak bu haberleri izlemektedir. Bir olayın sonucu ne denli
olumsuzca, haber olma olasılığı o denli yüksektir...Bir günlük gazetede haberlerin
büyük kısmı olumsuzluk üzerinedir... örneğin bir ödül töreni ile bir terörist eylem
arasında seçim yapmak zorunda kalan her gazeteci, ikinci haber konusundan yana tavır
almaktadır. (Galtung& Ruge : 1971)

Örnekleri incelendiğinde yazılı basın içerisinde haberlerin çoğunun olumsuzluk

üzerine kurulu olduğu, bunun yanında magazinsel eğlenceli içerikli haberlerin belirli bir
sınırda kaldığı görülmektedir. Kuşku, "çatışma" diye adlandırılan ruhsal davranışlar
haberde duyuları uyandırma bakımından kullanılır...Bu bakımdan duygusal etmenler
gazetecilikte insanın ilgisini çekme ilkesini oluşturur. (Tokgöz: 2006, 229) Görüldüğü
üzere medya kamuoyunu oluşturmak, kamuoyunu yansıtmak, bilgilendirmek, eğitmek,
eleştirmek, yönlendirmek, bilinçlendirmek, denetlemek, düşünce oluşturmak,
eğlendirmek, haber vermek ve hakemlik görevlerini, haberlere atfettiği değerler
üzerinden insanlara ve kamuoyuna yansıtır. Eylemlerin kitlelere ulaştırılması için
taşıması gereken özellikle "haber değerleri"ni oluşturur. Gazetecilerin ve editörlerin,
medya organlarında karar vericilerin elinden geçen haberlerin seçim aşaması elbette
yalnızca haber değerlerine uygunluk şartlarında kararlaştırılıp yayınlanmaz. Haber
seçiminde ideolojik etkiler ve medya ile iktidar ilişkisi de önemli bir rol oynamaktadır.
Haber değeri anlayışı ideolojik bir boyut taşır. Bazı kimselere, örgütlere ya da uluslara
diğerleri arasında öncelik verip onları tekrar kamuya sunma onların "iktidarlarının
meşrulaştırılması sonucunu doğuran ideolojik ve mesleki" ölçütlere dayanır. (Baştürk,

5
1991) Çoğu haberin birçok farklı medya kuruluşunda farklı başlık ve farklı uzunlukta
verilmesinin ana sebeplerinden biri gazeteci ve haber yapıcıların bu yaklaşımıdır. Hangi
haberlerin gündeme alındığı, hangilerini ise gündem dışı bırakıldığı ve göz ardı edildiği
bu haber seçimindeki ideolojik boyutu açık bir şekilde gösterir. 'Ulusal çıkarlar',
'toplumsal barış', 'ekonomik istikrar' gibi bazı kavramların baskısıyla muhabirler bazı
olayları gündem dışında bırakmayı yeğlerler...Muhabirler bu süreçte çalıştıkları
kurumun yapısı ve kurallarını anlar ve buna uyum sağlar (Baştürk, 1991: 95).

1.2 Söylem, İdeoloji ve Dil

Haber kaynaklarının ideolojilerini anlamada en önemli etkenlerden biri olan

söylem, farklı alanlarda ilişkileri ve mesajları anlamlandırma konusunda dile farklı bir
boyut kazandırır. Medya söylemi, siyasal söylem, kurumsal söylem, örgütsel söylem
gibi söylemin incelendiği alanlar dilin içinde barındırdığı anlam çeşitliliği ve söylemin
dile kazandırdığı çok yönlülüğü açığa çıkarır. Söylem farklı konuşma yollarıyla yapılan
farklı gerçeklikler, söylem etkileri, politik ilişkiler, güç ilişkileri, bilgi ve ideoloji
formları, kurumsal bağlantılar ve söylemleri kullananların oluşturduğu düzenliliklerle -
ya da düzensizliklerle ilgilenir. Söylem, bilgi, ideoloji, ve güç ilişkilerini ortaya çıkaran
bir bilgi formudur (Sözen, 2017: 90).

1.2.1 Söylem Kavramı

Etimolojik olarak söylem terimi, Latince 'discurrere' (oraya buraya koşuşturma,

gidiş gelişler) kelimesinden, ve veya 'uzaklaşma', 'eritme', 'yayılma' ile discurcus
kelimesinin muhtelif versiyonlarına karşılık gelir, mecazi anlamda da "özne hakkında
uzun uzadıya konuşma", "bir şey hakkında iletişim" anlamına gelir (Barthes,
1993:9;Wodak, 1996: 36). Söylemin belirli bir temele dayanmaması ve farklı
gerekçelerle farklı ideolojilere yaslanan bir yapı üzerine kurulması akademisyenleri
söylemin ilgi odağı olarak incelenmesine doğru götürmüştür. Metine gizlenen anlam,
karşılıklı iletişimde dil ile verilmek istenen mesaj söylemin insan yaşamında en önemli
araçlardan biri olduğunu göstermektedir.

Söylem, sosyal, siyasi, kültürel, ekonomik alanlar gibi sosyal hayatın diğer
yönleriyle de ilieşkilidir. ....Bir süreç olarak söylem, anlatım ve konuşma eylemlerinin
içsel kurallarıyla düzenlenir. Söylemin kendi içsel kuralları, söylem düzenlerini
oluşturur ya da söylem, düzenlenmiş söylemlerden müteşekkildir. Söylem konusunda
teorik teorik yaklaşımlar söylemi bir metin gibi, pratik yaklaşımlar ise insanların
karşılıklı konuşmalarında ortaya çıkan anlam mübadeleleri olarak görür (Sözen, 2017).

Dil ile ifade edilen söylem, dilin olduğu her yerde ortaya çıkar. Dildeki bu
anlam barındırma özelliği dil incelemelerine ve dildeki anlam karmaşasına yeni bir kapı
açar. Söylem incelemeleri ve tanımlarında dil içindeki mücadeleden bahsedilir. Söylem
dile fikir ve anlam oluşturma görevini yüklemekle beraber dili kullanan her kişi ve
kurum dil içinde gizli söylemi aktarmakla ve iletmekle yükümlüdür. Söylem ve söylem
analizi çalışmalarında öne çıkan konu anlam mücadelesi ve iktidar gücüdür. Dil anlam
yüklenir, söylemler ise mücadeleler yoluyla yapılanır. (Mcdonell, 1989) Sözen'e göre
(2017) söylemler, hiçbir zaman ve hiçbir yerde tarafsız değildir; onlar sübjektivitenin

6
birer ürünüdür; saf söylem/ler yoktur. Söylemler dilin objektif/nesnel durumlarını
açıklamaz, onlar sosyal hayatın verileridir.

Dildeki bu mücadele elbette özellikle dilin nasıl ve kimler tarafından kullanıldığı

ile önem kazanır. Söylem çözümlemeleri ve söylem araştırmalarında söylemin nasıl ve
kim tarafından hangi şartlar altında kullanıldığı incelenir. Söylenilen zaman, söyleyen
kişi, söylenilen tarz anlama kattıkları dolayısıyla mercek altına alınır. Sözen'e göre
(2017) söylemi anlaşılabilir kılan, onu kullanan aktörler ya da faillerdir. Ve bunun tersi
de doğrudur. Seni yalnızca söylemini anladığım sürece tanıyabilirim; söylemini
yalnızca, seni tanıdığım sürece anlayabilirim. Sözen söylemi, söylemi söylem yapan
ilişkilerin var ettiği bir şey olarak tanımlar ( 2017: 10). Söylemin nasıl yansıtıldığı kadar
söylemde neyin hangi gerekçelerle yansıtıldığı da önemlidir.

Yukarıda sayılan etkilerle birlikte dilde "yeni bir söylem" "yeni bir anlam inşası"
kurulur. Hangi sözcüklerin seçildiği, neden bu sözcüklerin seçildiği ve bu sözcüklerin
nasıl kullanıldığı dildeki ideolojik ve anlam mücadelesinin altyapısını kurar. Söylem ile
oluşturulan bu "yeni gerçek" saf ve değişmez gerçek değildir. Söylemi belirleyen temel
faktörler ise kişinin ideolojisi, yaşam biçimi, ileti aracının kendisi, ileti aracının
ideolojik yapısı ve hedef kitlenin karakteristik özellikleridir . ( Devran, 2010: 118)

Söylemin keşfinden sonra, artık evrensel gerçeklik yoktur; gerçeklikler vardır.

Gerçeklik söylemle ve söylem içinde inşa edilen şeydir. Her söylem bir gerçeklik
inşasıdır ve dolayısıyla, artık söylemlere tekabül eden gerçeklikler söz konusudur.
Eylme ve etkileşimlerimizi belirleyen, içinde bulunduğumuz dünyevi hayatı anlamlı
ya da anlaşılır kılan, dille ve dilde inşa edilen sosyal gerçekliklerdir.... Birer eylem ve
dil pratiği olan söylemler, farklı ideolojilere, farklı anlatımlara ve farklı beyanlara
dayanır. (Sözen, 2017: 9-10)

1.2.2 İdeoloji tanımı

Dil ve ideoloji arasındaki bağlantı ile medya metinlerindeki ideolojiyi anlamak

için ideoloji kavramının tanımlanmasına ihtiyaç vardır. Medya metinlerinde gizli güç,
iktidar ve hegomonya üçlüsüne ideolojik yaklaşımlar açıklık getirecektir. İdeoloji
kavramı ilk olarak Fransız devrimiyle birlikte kullanılmıştır. Kavramın yaratıcısı
Fransız filozof, Antonie L.C. Destutt de Tracy, ideolojiyi 'düşünce bilimi' anlamında
olumlu biçimde kullanır. ( Özbek, 2000, Çelik , 2005) Stuart Hall, ideolojiyi diller,
kavramlar, kategoriler, düşünce hayalleri ve temsil sistemini kapsayan zihinsel
çerçeveler olarak görmektedir. Ona göre farklı sosyal gruplara ait olan insanlar bu
çerçeveleri kullanarak düşünürler ve toplumun işleyiş biçimini anlamlandırırlar ( Hall,
Akt: Devran: 2010)

İdeolojileri sadece fikirler sistemi olmadığını söyleyen Van Dijk (Akt. Devran:
2010) ideolojilerin, sosyal, algısal ve söylemsel işlevleri olmak üzere üç temel işlevi
olduğunu ifade eder. İdeolojiler algısal kimliği, sosyal işlevleri ve fikirleri yansıtan bir
kavram olarak çıkar. Sadece belirli sınıfların fikirlerini oluşturan bir kavram olmayan
ideoloji aynı zamanda dış dünyanın konumlandırılması ve düşüncelerin algılanmasında
başat unsur olarak karşımıza çıkar. İdeolojiler sosyal kimliğin inşa edilmesinde ve grup
çıkarlarının tanımlanmasında çok etkin bir işlev görürler. ideolojiler sosyal kimliği inşa
eden temel ölçütü yansıtırlar ve grubun çıkarını tanımlarlar (Devran, 2010). İdeoloji

7
insanların ve toplumların sosyal ve işlevsel hayat içinde davranışlarını ve tutumlarını
organize ederken, sosyal bilinç ve söylemsel pratikler oluşturur. İdeolojideki farklı
yaklaşımlar dil pratiklerine ve sosyal hayattaki farklı grupların yerleştirilmesinde etkili
olur. İdeolojiler ayrıca belli grup tutumlarını organize ederler ve yönlendirirler; bu
tutumlar ise kişisel kanaatlerin oluşmasında kullanılabilirler ve bu kişisel kanaatler bir
metin veya konuşma içinde ifade edilirler. Bu bağlamda ideolojiler kanaat ya da görüş
değerlendirici inançlardır (Devran, 2010) . Marx ve Engels da ideoloji kavramına
olumsuz anlam yükleyen iki isim olarak karşımıza çıkar. Marx, insanlığın gerçek
sorunlarının yanlış düşünceler değil, gerçek toplumsal çelişkiler olduğunu söyler.
Marx'a göre yanlış düşünceler, toplumsal çelişkilerden ortaya çıkmaktadır ve bu maddi
koşullar değiştirilmedikçe düşüncelerin değiştirilmesi de mümkün değildir (Akça,
2009). Marx insan bilgisinin, inancının ve davranışının toplumdaki ekonomik ilişkiler
tarafından şekillendirildiğine inanmakta ve ideolojileri "aldatıcı fikirler sistemi" veya
"sınıf çıkarlarına hizmet eden bir gizemleştirme aracı olarak görmektedir. (Gee , Marx
ve Engels'tan Akt. Devran, 2010). Marksizmin ideolojiye yaklaşımında toplumdaki
bireyler içinde bulundukları durumdan şikayetçi değildir ve bu yönetici sınıfın dayattığı
düzen normal kabul edilir. Bireyler koşullarını düzeltme çabası içinde değildir,
çıkarlarını düzeltmez ve korumazlar bu da ideolojinin yönetici sınıfın çıkarlarını
benimsetmekte olan bir fikir dağıtımı ve kabulü olarak görülebilir.

Yönetici sınıf, entelektüeller, medya profesyonelleri ve öğretmenlerden berberlere

kadar farklı gruplar bağımsız ve parçalanmış gruplar, toplumdaki bireylerin anlam
oluşturmalarını ve olayları nasıl anlamlandıracaklarını etkiler. Bu yüzden
ideoloji sayesinde, yönetici ekonomik sınıflar kendi üstünlüklerini bütün toplumsal
aktivitelerde hissettirirler ve doğallaştırırlar. Böylece onların yönetimleri doğalmış ve
kaçınılmazmış gibi algılanır; bu yüzden de meşru ve itaat edilmesi gereken bir
gerçek olarak kabul edilir (Hartley, Akt. Devran: 2010)

Egemen gücü yansıtan ideoloji devletin ve iktidarın farklı güç aygıtları ile
benimsettirilir ve halk tarafından doğal kabul edilir. Doğallaşmış güç, egemen gücü
kabul eden halk tarafından mantıklı ve sorgulanmaz kabul edilir. İdeolojinin belli
kurumlar ve pratikler tarafından toplumun katmanlarına yayılması özellikle Antonio
Gramsci (1891-1937) ve Louis Althusser (1918-1990) gibi Marksist kuramcılar
tarafından üzerinde durulan konu olmuştur ( Devran, 2010). Hegemonya kavramını
teorileştiren Gramsci "bireylerin memnun olmadıkları toplumsal düzene karşı neden
tepki vermedikleri" sorusunun cevabını hegemonya kavramı ile açıklar. Gramsci'ye
göre hegemonya, burjuvazinin bütün toplum üzerindeki kültürel kontrolünü ifade eder.
Çünkü burjuvazi sadece ekonomik olarak değil, kültürel olarak da egemendir. Başka bir
anlatımla hegemonya yumuşak güçtür. (Devran, 2010) Gramsci, hegemonya
kavramıyla, toplumsal pratikler aracılığıyla mevcut sistem ve egemen ideolojiye yönelik
bir rızanın oluştuğunu söyler (Akça, 2009).

Althusser'e göre ideoloji bireyleri nesneye dönüştüren bir mekanizmadır.

(Hartley, Akt. Devran : 2010). Bu anlayışa göre iş yerlerinde uzun saatler zor şartlar
altında çalıştırılan kesim bunu normal kabul etmekte ve güç ve lüks içinde yaşayan
zenginlere karşı bir direnç göstermemektedir. Devletin ve gücün telkin araçları ile
dayatılan fikirlere karşı bu düzenin bozulayamacağına inanılır. Altausser, devletin 'baskı
aygıtları' ve 'ideolojik aygıtları' arasında bir ayrıma giderek toplumsal yapının temelini
oluşturan siyasal ve kültürel pratiklerin nasıl yeniden üretildiğini, toplumun yeni

8
bireylerinin bu yapıya nasıl adapte edildiğini açıklamaya çalışır. Aile okul, din ve kitle
iletişim araçları gibi kurumlar, devletin ideolojik aygıtlarıdır (Akça, 2009).

1.2.3 İdeoloji, dil ve anlam ilişkisi

Dil, ideoloji, anlam ve fikirleri taşıyan, farklı kullanımları ile topluma farklı
anlamlar ileten bir araçtır. Dil kullanımında seçilen öğeler, kullanılan cümleler
çoğunlukla bir anlam ve mesaj taşır. Dil, mesajı, düşünceyi ve ideolojiyi taşıyan temel
bir araçtır. Ancak dili salt bir ileti kanalı olarak düşünmek son derece yanlıştır. Çünkü
dil aynı zamanda, ideolojik bir olgudur ve bireylerin toplumdaki güçlü grupların
çıkarlarını destekler yönde düşünmesini sağlayan bir araçtır (Matheson, Akt: Devran:
2010).

Kitle iletişim araçları, siyasetçiler ve toplumun önde gelen kişileri tarafından

kullanılan dil ideolojik anlam taşımakla birlikte toplumun ikna edilmesi için kullanılan
en büyük araçtır. Söylem ve dilin ustaca kullanımı ile kitleler üzerinde etki ve ikna
yolları denenir ve dilin kullanımındaki ölçüye göre bunun toplumdaki karşılığı ortaya
çıkar.

Dil bireylerin bilgi ve düşüncelerini arttırmak için kullanılabileceği gibi

düşüncelerin ve inançların kontrol edilmesi amacıyla da kullanılmaktadır (Jones ve
Peccei, Akt. Devran : 2010)

Olay ne nesnelerin nasıl adlandırıldıkları, hangi sıfatlarla sunuldukları, olumlu ya

da olumsuz değerler atfedilmesi dil dolayımıyla gerçekleşen ideolojik yansımalardır.
Bu ideolojik belirlenimler ya da etkilenimler, çoğunlukla dil kullanımına yerleşerek
doğallaşır ve ideoloji görünmez hale gelir ( Akca, 2009)

Özellikle kitle iletişim araçlarında kullanılan dilin, tek bir habere atfedilen
onlarca farklı anlam ve haberlerin sunumundaki farklılılık dilin ideolojiyi yansıtma
kapasitesini ve kullanım çeşitliliğini gösterir. Yaratılmak istenen düşüncenin toplum
nezdinde fikir uyandırması kabul görmesi için dile gizlenmiş ideolojik mesajlar ile
gücün ve iktidarın sürdürdüğü üstünlüğün devamı sağlanır. İdeolojiler ile dil yeniden
inşa edilmekte, iletilmekte ve böylece hegemonyanın devamı sağlanmaktadır. Başka bir
ifadeyle hegemonya anlamlar veya bireylerin şeyleri anlamlandırma biçimleri üzerinde
kurulduğu için, dil bu süreçte gücün ve iktidarın oluşumunda merkezi konumdadır (
Matheson, Akt. Devran:2010).

1.3 Haber söyleminde ideoloji ve gerçekliğin inşası

Dünyada meydana gelen binlerce farklı olay, ülke ve milletlere ait farklı medya
kuruluşlarında çeşitli söylemlerle ele alınır. İnsanların medyadan, izledikleri ve
okudukları haberlerden çıkarımları ve bilgi havuzundan eledikleri enformasyon
kısımları ve tüm bunların değerlendirilerek farklı görüşler oluşturması medyanın etki
gücüne bir örnektir. Medyanın potansiyel gücüyle ekonomik ve kültürel farklılıklara
bağlı olarak insanların haberleri farklı şekilde yorumladıkları ve değerlendirdikleri

9
bunun sonucunda da farklı birey ve toplumlarda farklı ideolojilerin yerleştiği
görülebilir.

Van Dijk'a göre Dünyada cereyan eden olayların çoğu hakkında bilgi edinimi ve kanaat
oluşumu büyük ölçüde, milyonlarca kimsenin paylaştığı basın ve televizyondaki haber
söylemine dayanır Muhtemelen başka hiçbir söylem tipi bu çok insan tarafından aşağı
yukarı aynı anda paylaşılmaz ve okunmaz. Bundan ötürü haber söyleminin güç
potansiyeli devasa olup, haber raporlarının, şemalarının, başlıklarının ve üslubunun
yakından incelenmesinin siyasal, ekonomik, toplumsal ve kültürel iktidarın
uygulanımını ve bu uygulanımı destekleyen ideolojilerin iletişimini ve edinimi anlamak
için hayati bir önemi vardır ( Akt. Küçük, 1999: 370)

Haber üretimin kaynak seçimi, alıntılar, çağrışımlar, kullanılan başlık, spot ve

fotoğrafların da içinde olduğu birçok boyutu ile toplumsal ve ideolojik etikleri içinde
taşır.

1.3.1 Haber söylemi

Medya metinlerinde aktarılan gerçeğin kendisi olmadığı bilinmekle beraber,

egemen güçlerin yansıtmak istediği görüş ve ideolojileri açığa çıkarması bakımından
haberde kullanılan dil ve söylem oldukça önemlidir. Akça'ya göre ( 2009) haber
metinlerinin egemen ideolojiyi yeniden üretmesinin ve mevcut yapıya rıza
göstermesinin sağlayan en önemli faktörlerden biri de haberin dili/ söylemidir. Medya
olaylaır temsil eder, temsil ise bir 'anlam verme', 'anlam üretme' işidir. Haber metinleri
toplumdaki başat anlamları, söylemleri yeniden üretir ( Akça, 2009).

1.3.1.1 Haber söyleminde kaynak ve haber değeri etkisi

Haber söyleminde hangi haberin neden seçildiği ve nasıl ele alındığı dikkat
edilmesi gereken hususların başında gelir. Seçilen her haber, haberin dayandırıldığı her
kaynak, haberdeki fotoğraflar ve cümle yapıları alelade seçimle oluşturulmadığı gibi
gerçeğin yeniden inşa edildiği farklı haber söylemleri oluşturulmaktadır. Van Dijk'e
göre seçmeci kaynak kullanımı, tekdüze haber temposu ve öykü başlığının seçimi
yoluyla haber medyası hangi haber aktörlerinin kamuya yeniden sunulacağına, onlar
hakkında ne söyleneceğine ve özellikle nasıl söyleneceğine karar verir (Akt. Küçük,
1999:367) Haber değeri anlayışı seçkin kimselere, örgütlere ve uluslara medyada
yeğenimsel bir yer verilmesini sağlayan ve böylece bunların iktidarlarının tanınması ve
meşrulaştırılması sonucunu doğuran ideolojik ve mesleki ölçütlere dayanır (Galtung&
Ruge, ve Gans, Akt. Küçük: 1999)

Gazeteciler ve haber üreticileri artık bir ritüele bağlanmış ideolojik yansımalara

göre haber seçme ve işleme aşamasında belirli yolları takip eder ve kalıplara uyarlar.
Habercilikte haber tanımından haber değeri kavramına ve haber kaynaklarının
seçiminde, hangi konunun ön plana çıkartılacağına kadar her şey "standartlaşmış", belli
kriterler ve kurallara bağlanmıştır (Akca, 2009: 90). Haber üretim aşamasında bazı
kaynaklara diğer kaynaklardan daha çok "güvenilirlik" ve "inandırıcılık" atfedilir ve bu
kaynaklar "esas" ve "asıl" kaynak olarak gösterilir. Haber kaynaklarının seçimi bize

10
haberlerin, gerçekliğin bir yansıması değil, söz konusu haber kaynaklarının 'durum
tanımları' olduğunu gösterir. Eleştirel yaklaşıma göre böylece haberler, egemen sınıf/
sınıfların iktidarlarını meşrulaştırma araçlarından biri haline gelir (Akca, 2009). Siyasi
açıklamalarda politikacılara, terör olaylarında emniyet görevlilerine ve eğitimle ilgili
konularda öğretmen veya akademisyenlere güvenilirlik özelliği atfedilir. Bu kurumlara
bağlı kişiler haberdeki cümleleri ile asıl kaynaktan haber ulaştırıldığı izlenimi
uyandırılmasına yardımcı olur. Hall'a göre (Akt. Akça 2009) bu kurumsal temsilciler,
kurumsal güç ve konumları nedeniyle güvenilir kaynaklardır. Medya bu kurumların
temsilcilerini ya da kaynaklarını "uzman" (the expert) olarak sunar. Gazeteciler
haberlerinden bu kaynaklara ulaşmayı hedef haline getirirler. Bu kaynakların dayanak
noktası oluşturduğu haber çoğu izleyici ve kabul edilen genel görüşe göre "doğru ve
güvenilir" haberdir. Ana akım medyanın güvenilirlik atfettiği haber kaynakları, söylem
seçkinleri de dediğimiz, siyasal ve ekonomik iktidarın temsilcileridir (Akca, 2009)

İnsanlar güvenilirlik atfedilen kişi ve kurumlara inanma eğilimindedir. Bu

eğilim de medya organlarını belirli kurumsal güçler etrafından haber üretiminde
bulunmaya itmekte ve haber dilinin bu eğilime göre şekillenmesine sebep olmaktadır.
Devran'a göre (2010) dinleyiciler aldıkları mesajlar eğer kendi inanç ve deneyimlerine
ters düşmüyorsa kendilerine akademisyenler, uzmanlar, profesyoneller veya güvenilir
medya kuruluşları gibi otoriter ve itibar edilir kaynaklar tarafından ifade edilen söylem
aracılığıyla iletilen inançları kabul etme eğilimi gösterirler. Bu durumda mesajı
alanların söylemde bulunanları güçlü, muktedir ve otoriter olarak algılaması gerekir
(Devran, 2010: 29).

1.3.1.2 Haberde ideolojik kapanma ve egemen söylem

Van Dijk (Akt. İnal: 1996) haberin söylemini, toplumda var olan egemen
söylemleri bir ürünü olarak görür. Hall ise, egemen söylemlerin haber metinleri içinde
yeniden kurulduğuna işaret eder. (akt.İnal,1996,97) Medyada kurumların ve bazı olay
ve olguların nasıl temsil edildiği ve hangi gerçeklikle ele alındığı oldukça önemlidir. Bu
temsil medyanın kullanmayı tercih ettiği sözcükler ve yansıttığı anlamlar ile medya
organlarında yerini alır. Dil eğer gerçekliği birebir yansıtabilen bir araç değilse, haber
metinleri de dili kullanmaları nedeniyle daha başından ideolojik etkiye açıktır. Hem
dilin kendisi, hem de gazete ve televizyonların kullandığı imajlar, belli ölçüde ideolojik
yansımalara sahiptirler ( Akca, 2009). İdeolik yansımalar haberde kullanılan kaynak ve
habere atfedilen değere de etki eder. Burada haber içinde bilgilerin bilinçli azaltılması
ya da çoğaltılması, konunun bağlamı dışında verilmesi gibi müdahaleler gerçekleşir.
Metin içinde alternatif veya karşıt açıklamalar çoğu kez inanılır bir konuma
yerleşmekten çok egemen söylemlerin içinde eritilir. Böylece karşıt olabilecek
açıklamalar, olayları çerçevelendirebilecek bir konuma ulaşamaz. Metinsel kapanma,
söylemsel hiyerarşi içinde oluşur ( İnal, 1999). Van Dijk, Murdock, Hansen ve Fowler'e
göre haberin söylemi içinde egemen söylemler doğallaşır ve egemen ideoloji yeniden
kurulur (akt. İnal, 1999: 104) Egemen söylemlerin temsil edildiği haberde bağlamdan
kopma ve ideolojik kapanma görülmektedir. AkÇa'ya (2009) göre haberde egemen
söylemler öne çıkmakta ve haber metinleri bu söylemler çerçevesinde kapanmaktadır.
Haberin hangi başlık ve spotlarla verildiği ideolojik tercihleri gösterir ve başlığa çıkan
bilgilere göre olayı olumsuz ya da olumlu olarak tanımlamak mümkündür. Özellikle
eylem, protesto ve grev haberlerinde farklı görüşteki gazetelerde olayın çok farklı

11
boyutlarıyla işlendiği görülür. Kimi gazetelerde grev ve protestolarda "aranan
hak"lardan bahsedilirken kimi gazetelerde ise "bozulan kamu düzeni" üzerinde durulur.
Haberin nasıl okunması gerektiği konusunda okuyucuya işaret veren başlıklarla çizilen
çerçeve ideolojik kapanma olarak karşımıza çıkar. Başlıkta yapılan vurgu haber içindeki
kişi ve olaya karşı gazetecinin belirlediği görüşü yansıtır. Muhalif gazetelerde bazı
siyasetçilerin açıklamaları "çark etti", "iddia etti" sözleriyle verilmesi olayın en
başından gerçek olup olmadığı şüphesini doğurmakla birlikte ideolojik kapanma
örneğini oluşturur.

1.3.1.3 Bağlamdan kopma

Bağlamdan kopma haberlerin tüm ve gerçek boyutlarıyla verilmemesi ve olayın

yansıtılmak istenen tarafıyla sunulmasıdır. Bağlamdan koparma haber metinlerinde
olayların geçmişleriyle ilgili bilgiler içine oturtulmasını, yalnızca yaşandığı anda
kameranın "görebildiği" kadarıyla verilmesinin ifade etmektedir. Bu olaylarda yer alan
kişilere de aynı şekilde yaklaşılmakta, bunların kim oldukları, olay yerinde neden
bulundukları, ne yaptıkları gibi temel bilgilere yer verilmeyebilmektedir (Akça, 2009).
Olayın bağlamından kopartılarak sunulması, benzer olayların "tipleştirilmesi"ne ve
sonunda okuyucu için sıradan hale gelmesine de neden olmaktadır (İnal,1995)
Tipleştirilen haberlerde her yıl veya her mevsim tekrarlanan olayların gelişimi ve
haberin başlığı benzer ifade ve vurgularla verilir. Bayramda kaza, kışın kar veya şiddet
içeren protesto eylemlerinde haber tipleştirilmiş şekliyle neden sonuç ilişkisinden kopuk
bir biçimde verilir. Ahmet Oktay'a göre ( 1987) basmakalıp ifadelerin kullanıldığı
haber başlıkları olayları tipleştirir. Böyle bir dil gerçeğin aşkınlaştırılmasına yaramakta,
olayların sosyo-ekonomik nedenleri ortadan kaybolmaktadır. Olayın bağlamından
kopartılmasının bir başka örneği, kimi zaman bu alıntının tırnak işaretleri
kullanılmaksızın verilmesidir. Bu haliyle haber metni, kaynak kişinin durum tanımını
bir anda halkın sözüne dönüştürmektedir (Akça, 2009).

1.3.2 Haberde gerçekliğin inşası

Dünyada olup biten tüm olaylar ve yaşanan tüm gelişmeler medyanın belirlediği
çerçevede tüketime sunulur. Gazetecilerin, editörlerin, medya patronlarının
ideolojilerini yansıttığı haberlerde tarafsız bir yan bulmak neredeyse imkansızdır.
Haberde ideolojinin yerleştirilmesinde gazete ve medya kuruluşlarının sahiplerinin
belirleyici etkisi vardır. Chomsky ve Herman'a göre kitle iletişim araçları çok zengin
kişilerin ya da şirketlerin mülkiyetinde bulunan kar amaçlı işletmelerdir. Bu işletmelerin
başlıca gelir kaynağı, yine kar amacı taşıyan ve reklamların sunulmasını isteyen reklam
verenlerdir. Medya, hükümete ve büyük şirketlere haber kaynağı olarak da bağımlıdır (
Chomsky vd, 2004). Kar amacı güden medya kuruşları hem reklam verenlerin
amaçlarına hem de medya sahiplerinin para kazanma amaçlarına uygun hareket etmek
zorundadır. Medyanın kar amacı güden büyük şirketler haline gelmesi medyanın
iktidara bağımlılığını da arttırır. Şirketler bünyelerinde gerçekleşen faaliyetlerin devamı
için siyasal iktidarlarla iyi geçinmek zorundadır. Tokgöz'e (2006:34) medyanın
toplumsal kurum olarak kapitalist ekonominin genel geçer kurallarına uyması
zorunludur. Gazetecilik yapan kuruluşlar artık yaşayabilmek için varlık/yokluk savaşı
vermek durumundadır.

12
 Yalnızca ekonomik gerekçelerle değil siyasal iktidarlar toplum üzerinde
hakimiyet kurma aracı olarak da medyayı kontrol altında tutma ihtiyacı hissederler.
Kitlelere fikirlerin iletilmesi veya empoze edilmesinde önde gelen araçlardan biri de
medyadır.

Tüm siyasal iktidarlar bilgi üretimini, işlenmesini ve dağıtımını denetlemek isterler.

Devlet yönetim biçimi ne olursa olsun, iktidarın dağıtımı, paylaşımı, siyasal liderlerin
meşruluğunun sağlanabilmesi için medyanın denetlenmesi gerekir. Bu gereklilik içinde
medya kuruluşlarının işleyişinin, haber paradigmasının, gazetecilik meslek
ideolojilerinin yanı sıra medya çalışanlarının düşüncelerinin iktidara göre
biçimlendirilmesi önemli olur (Yetkin,2016).

Medyada haber yazımında etkili olan tüm dış çevre müdahaleleri haberde
yazılan doğruyu biçimlendirir. Siyaset çevreleri, medya patronları ve editörler bilgi
üretimini değiştirip biçimlendirerek insanların düşüncelerini ekilemeye çalışırlar. Bu
yüzden haber yazım sürecinde okuyucunun ikna edilmesi gerekmektedir. Haber dilinde
çok açığa çıkarılmayan ideoloji kitlelere ulaştırılmak ister. Gazeteci okuyucuyu gerçeği
aktardığına ikna etme uğraşıyla birlikte bunun haber içinde doğal görünmesi için de
çabalar. Gerçeğin haber şeklinde yeniden inşa edilmesi, ideolojik bir girişimdir (
Özerkan, 2002,s. 70-71). Haberde aktarılan gerçeğin hangi boyutlarla aktarıldığı,
dışarıda bırakılan öğeler, özellikle vurgulanan kısımlar ideolojik tercihleri gösterir.
Medya tarafından tasarlanan gerçeklikte bazı "gerçek" unsurlar dışarıda bırakılırken,
bazı "yan" öğeler şiddetle vurgulanmakta ve hatta gerekirse, dışarıdan "olmayan" öğeler
bile habere dahil edilebilmektedir. Haber esasta gerçekliği inşa eder, ancak "gerçeği"
ilettiği iddiasındadır; ideolojik rolünü gizler (Arık, 2009). Gerçeğe medya aracılığı ile
ulaştığını sanan okuyucu aslında medya elinde kurgulanan, şekillenen gerçeklikle karşı
karşıya kalmaktadır. Medya kurumları ne kadar objektiflik ve yansızlık iddiası taşırsa
taşısın haberler büyük ölçüde ideolojik çerçevelerle sunulur. Haberler bu ideolojik
çerçeveye göre yeniden inşa edilir. Medya, olay ve durumlara genel yaklaşımında,
toplum açısından, neyin "olağan" neyin "olağandışı" olduğuna karar vermektedir.
Politikacıların eylemleri de, zaman zaman "kamu yararı" (?!) gözetilerek
değerlendirilmekte ve yorumlanmaktadır (Özerkan, 2002).

Toplumu eğitme ve bilgilendirme gibi görevleri olan medya bu kamusallık

içeriği ile birlikte kitlelere bilgi aktarımından ve kitlelerin düşünce oluşumundan
sorumludur. Toplumun eğitilmesi, bilgilendirilmesi, yaşananlardan haberdar edilmesi ve
kamuoyunun oluşturulmasında doğrudan katkısı olan medya, kamu hizmeti niteliğinde
halka karşı önemli sorumluluklara sahiptir. Özellikle medyanın kamuoyu oluşturma
noktasındaki işlevi aynı zamanda toplumu bilgilendirme misyonunu da yerine
getirmektedir (Çaycı, 2016). Çeşitli baskı ve ideolojik seçim sonucu seçilen malzemeyi
yansıtan medya toplumun yönlendirilmesinde önemli öznelerden biri haline gelir. Bu da
medyayı kitlelerin eğitilmesi ve bilgilendirilmesinde toplumsal amaca sahip bir araç
haline getirir. Medya sunduğu şeylerden doğrudan sunmadığı ve arka plana ittiği
gerçeklerden ise dolaylı olarak sorumludur. Medyanın sunulanın gerçekliği ile
sunulmayanın gizliliği arasında tercih ettiği nokta medyanın güvenilirliği tartışmalarını
doğurmaktadır. Gerçeği medya yoluyla elde etmek isteyen okuyucu çarpıtılmış veya
değiştirilmiş gerçek ile karşı karşıya kalmakta bu da medyayı bilgilendirici
konumundan dezenformasyon üreticisi konumuna düşürmektedir. Çünkü medya,
toplumların anlam dünyasını sistematik bir şekilde belirli bir ideoloji çerçevesinde

13
düzenleme yeteneğine sahiptir. Gerçeklerin medya dolayımlı manipülasyonu ve/veya
maskelenmesi, gerçeğin bilinmemesinden daha tehlikelidir (Çaycı, 2016,s.87-88).

Tarih boyunca gelişen önemli olaylar ve dönüm noktalarında medyanın göz ardı
edilemez bir rolü olmuştur. Siyasal iktidarlar yansıtmak istedikleri düşünceleri çeşitli
ikna yollarını kullanarak medya aracılığı ile servis etmeye çalışmıştır. İktidarlar olumlu
veya olumsuz adımlarının toplum nezdinde kabulü için medyaya ihtiyaç duymaktadır.
Özellikle toplum tarafından tasvip edilemeyecek politikalarına meşru bir zemin
oluşturma amacı ile medyayı kullanır. Propagandasını yaptığı düşünceler ve süzgeçten
geçirdiği haberlerle kitlelere medya aracılığıyla kendi doğrularını empoze eder.
Özellikle darbe, şiddet gösterilerine müdahale, işgal ve yolsuzluk konulu iktidarı birinci
dereceden ilgilendiren haberlerde Batı medyasında gözle görülür bir yanlılık ve
ideolojik daraltma vardır. Ülkelerin tarihleri süresince mücadele ettikleri fikir, kurum,
kuruluş ve ideolojiler medyada habere nasıl yaklaşılması gerektiği konusunda bir
değerlendirme süzgeci oluşturur. Ülkelerin bu noktadaki hassasiyet ve ayrımcılığı
haberlerin çoğu zaman gerçeğin çarpıtılması sonucunu doğurur. Örneğin ırkçılık karşıtı
gösteriler ve bu gösterilere polis müdahalesi ABD basınında farklı yönleriyle işlenirken,
Avrupa'da da ayrılıkçı hareketlerin eylemleri farklı boyutlarıyla ele alınır. ABD'de bir
siyahinin karıştığı suç haberi veya Avrupa'da herhangi bir mültecinin karıştığı asayiş
olayları hükümetlerin insanlar üzerinde oluşturmak istediği etkilere göre şekillendirilir.
İktidar takip ettiği politikalar nedeniyle kendisini siyasal başarıya götürecek seçimlerde
destek bulmak adına halkta karşılığının bulunabileceği fikirleri yayma ihtiyacını
hisseder. Örneğin aşırı sağın iktidarda olduğu bir Avrupa ülkesinde İslam ve mülteci
karşıtı hareketlerin daha yüceltici bir dille ele alındığı görülür. Ya da mültecilerin
hırsız, tecavüzcü veya toplum düzenini bozan olaylarda birinci özne konumunda
verilmesi oy almak isteyen herhangi bir sağ partinin işine yaramaktadır. Siyasetçilerin
ve göstericilerin söylemleri medyanın ideolojik seçimleri gölgesinde değerlendirilir.
Kitle iletişim araçlarıyla egemen ideolojinin tüm söylem ve faaliyetlerini meşrulaştırma
işlemi, toplumu belirli bir perspektif doğrultusunda yapılandırma işlevini yerine
getirirken; karşıt düşünce temsillerini ise gayri meşru olarak ilan etmektedir (
Kılıçarslan, 2008). Medya seçtiği ve okuyucu veya dinleyiciye vermek istediği
doğruluk oranına göre bilgileri aktarır. Medya bu özellikleri ile aktardığı gerçeklik
çerçevesinde siyasal iktidarların meşrulaştırılması ve haklı gösterilmesi rolüne
girmektedir.

Medya insanların zihinlerinde ortak anlamlar yaratmada ve kamuoyu oluşturmada bir

iktidar kaynağıdır. İktidar mücadelesinin insanların zihinlerinde anlam yaratma savaşı
olma nedeni de tam olarak bu noktadan kaynaklanmaktadır. Medya ve iktidar
ilişkileri devreye girerken; medya temsilinin gerçeklik düzeyi, doğrudan anlam üretim
biçimlerini, dolayısıyla da iktidar ilişkilerini düzenlemektedir. Daha açık bir
ifadeyle, medya ve iktidar ilişkileri, gücün hangi yollarla medyada sunulan içerikleri
eleyip sunulmaya uygun olanları seçtiği, marjinal düşüncelerin nasıl kenara itildiği ve
egemen çıkar çevrelerine ise nasıl mesajlarını halka kolayca ulaştırma imkanı
sağladığı ile ilintilidir (Çaycı, 2016).

Görüldüğü üzere medya yansıttığı veya yansıtmak zorunda kaldığı kısımlarıyla

gerçekliği yeniden inşa etmekte ve toplumların üzerinde fikirlerin yeniden
kurulmasında etkili olmaktadır. Medyanın mesaj aktarımında yansız olması, yalnızca
bir araç konumunda olması, imkansız gibi görünmektedir. Medya, dili stratejik olarak
kullanarak, ideolojilerin yeniden biçimlendirilmesinde önemli rol oynayan etkenlerin

14
başında gelmektedir ( Özerkan, 2002). Chomsky'a (2002:10) göre medyadaki gerçeklik
sorunu, kaotik dönemlerde, medyanın özgürlük arayışını zayıflatıp-zayıflatmadığı ile
ilişki içerisindedir. Egemen medya bağımlı olduğu kesimin çıkarları ekseninde bilgiyi
farklı işlemlerden geçiren; gizleme gereği duyan, konjonktüre göre; var olmayan
bilgiler icat etme eğilimi göstermek suretiyle , gerçeği manipüle eden bir araç görevini
üstlenmektedir. Medya aracılığı ile kurgulanan gerçeklik iktidarların süzgecinden
geçirilerek kitlelere ulaştırılır. İktidarlar bu yolla hem geniş kitlelere hitap edebilmekte,
hem halk üzerinde halkın kendi isteği dışında doğrudan büyük etkiler
oluşturabilmektedir. Siyasal iktidarlar varlıklarının ve güç iktidarlarının devamı için
halkın desteğine muhtaçtır. Bu desteğe medya yoluyla oluşturulan gerçeklik büyük
ölçüde katkı sağlar. Barret'e göre (1996) bu durum aynı zamanda egemen düşüncenin
şiddet ya da zora başvurmadan zihinlerde inşa edilmesi sürecidir. Bir diğer ifadeyle
rızanın medya tarafından üretilmesidir (Çaycı, 2016). Yukarıda bahsedilen etkilerle
birlikte medyanın tarafsızlık amacı giderek kaybolmakta ve gerçeğe ulaşım
zorlaşmaktadır. Girgin'e göre (2002) temel ilke olarak, haberlerde tam bir nesnellikten
söz etmek mümkün değildir. Çünkü iletişimin bütününde bir ikna boyutu
bulunmaktadır. Medyada gündem içerisinde yer alan metinler gazetecilerin elinden
çıkan değişime uğramış yeniden oluşturulmuş gerçekliklerdir.

Walter Lippmann, 1920 yılında yaptığı çalışmalarda, özellikle haberle gerçeğin aynı
olmadığının altını çizmiştir. Lippmann'a göre haber toplumsal koşulların ya da
durumun aynası da değildir. Güncel haberlerin o günkü olayların temsili bir dökümü
sayılmayacağını, olup bitenlerin çoğunu gazetecilerin görmezden geldiklerini
vurgulayan Lippman aynı zamanda haberin okurlara ulaşıncaya dek çeşitli
müdahalelere uğradığının altını çizmiştir. Nitekim haberde tam nesnellik
sağlanamadığı, içeriklere müdahalede bulunduğu, manipülasyonlara yol açıldığı, yanlış
yaklaşımlarla bazı olayların göz ardı edildiği de bir gerçektir.(akt. Bülbül, 2001) .

Çağdaş insan içinde bulunduğu ülke ve dünyada olup bitenler hakkında bilgi
sahibi olma gereksinimi duyar. Ancak kitlelere haberler, değerlerin aktarımı ve ikna
etme aşamaları ile birlikte kırpılmış, değiştirilmiş biçimde aktarılır. Medyada neyin
haber olacağı, neyin nasıl ele alınacağı gazetecilerin kişisel değerlerinin, medya
patronlarının ve siyasal iktidarların müdahalesine kadar birçok etkiye açık bir alandır.
Haberler; kişisel önyargılar, çıkarlar ve siyasal tercihlerce yapılır. Bu da gerçeklerin
doğru biçimde aktarılmamasına ve çarpıtılmasına neden olmaktadır (Çaplı, 2002:81).
Okuyucu veya izleyiciye aktarılan gerçek gerçeğin kendisi olmaktan çıkarak
kurgulanmış bir gerçekliğe dönüşür. Editörler tarafından çeşitli amaç ve gerekçelerle
kırpılan haber medya organının kurgusundan çıkmış yeni bir "üründür".

Geleneksel normlar çerçevesinde "olaya" ilişkin olan ve "olay" olgusundan bağımsız

değerlendirilemeyen haber, anlamlandırma sürecine girdiğinde olay ile olan
ilişkisinin yanı sıra ekonomik, siyasal ve ideolojik pratiklerin eklemlendiği bir
toplumsal yapıyla birlikte iktidar ilişkilerinin de göz önünde bulundurulduğu
sonradan "icat" edilmiş bir metin formuna bürünmektedir. Dolayısıyla haberin
anlamlandırma aşaması ya da yapım sürecinde yeniden icat edilmekten kaynaklanan
bir kurgu durum söz konusudur (Yurdigül, 2011: 13-14).

Haberin hitap ettiği kesime ve toplumsal yapıya göre şekillendirilen gerçek,

insanlara tamamıyla uzak olay ve bilgilerden değil gerçeklikle bağlantılı ve inandırıcı
unsurlarla kurgulanır. Basında neyin nasıl ve ne kadar betimleneceği kararı, piyasada
tüketici tercihiyle belirlenir. Haberin oluşmasına etkin olan piyasa bilgilerin sunumunu

15
da belirler (Girgin,2002:248). Medya diliyle üretilen kalıplar ve daha önce gündeme
gelmiş çeşitli haber şekilleri okuyucunun zihninde gerçekliğe inanma konusunda daha
az şüpheye yer veren bölüme yerleşir. Zihnin daha önce gördüğü ve tecrübe ettiği
gerçekliğe inanması muhtemeldir. Medya aracılığı ile oluşturulan önyargı ve
kalıplaşmış ifadelerle meydana gelen olaya karşı orta tavır belirlenir.

Haberlerde kişiler, kurumlar veya eylemler belli sözcüklerle etiketlenir. Örneğin,

özgürlük savunucusunu, diktatör başbakan, kahraman Türk plisi, alçak teröristler,
vatanperver şoför, namuslu vatandaş, işbirlikçi gazeteci, ajan provokatör...
Haberlerde yer alan kişilerin ya da aktörlerin etiketlendirilmesindeki temel amaç
onların belli kategorilere ve sınıflara sokulmalarıdır. (Devran,2010)

Editörün ekonomik ve siyasi amaçlar güderek kaleme aldığı haber içindeki

suçlayıcı veya yüceltici ifadeler, bu ifadelerle daha önce pek çok karşılaşmış okuyucuya
tanıdık ve "güvenilir" gelecektir. Örneğin yanlı bir politika ile verilen protesto
haberinde göstericiler çoğunlukla asayişi bozanlar olarak tanımlanır bu tanımlama
okuyucunun aklına daha önceden de yer edinmiş bir tanımlama olarak, zihinde zorlama
veya şüphe olmadan kabul edilir. Özellikle halkın güvenliği ve refahını ilgilendiren
haberlerde belirli güç odaklarına atfedilerek yapılan haberler halk tarafından daha
"normal" karşılanır. Bu tür olaylarda polisin kullandığı şiddet veya göstericilerin
karşılaştığı orantısız güç medya eliyle yansıtılmak istenen gerçekliğin çarpıtılması ile
okuyucu tarafından "olması gereken özellik" olarak görülür. İnsanlar uzun yıllar
boyunca medyada görmeye alışık oldukları yargılara karşı araştırma ve öğrenme
dürtülerini kaybetmiş ve kurgulanan gerçeğe inanmaya hazır hale gelmişlerdir.
İnsanların farklı ideoloji ve düşüncelere sahip olmalarında medya tarafından
yönlendirilen gerçeğin oldukça büyük bir etkisi vardır.

Medyanın ürettiği gerçeklik bir süre sonra bireyde yerleşmiş bir ideolojik fikre
veya düşünceye dönüşebilir. Dolayısıyla burada hem yeniden üretilen bir gerçeklik hem
de insanların ideolojik yaklaşımlarından iz bırakması beklenen gizlenmiş anlamlar
bulunmaktadır. Üretilen gerçeklik, herhangi bir olayda asıl gerçekliğin bir kısmının
kırpılmış veya değiştirilmiş versiyondur. Bu yüzden ortaya çıkan kurgulanmış gerçeklik
beraberinde getirdiği yeni ideoloji ve fikir oluşturma sürecinde okuyucuya sağlıklı bilgi
kaynağı sunmamaktadır. Haber bir yeniden yapımdır, mamuldür, inşa edilendir, siyasi
temsildir, montajdır, bir sunuştur. En kötü ihtimalde bir manipülasyon, en iyi ihtimalle
bir röprodüksiyondur (Talu, aktaran: Rigel, 2000:179). Haberde editör tarafından
kaleme alınan ifadelerdeki dışlayıcı veya aşağılayıcı ifadeler kalıplaşmış yargı
sınırlarının daha kalın çizgilerle çizilmesine neden olmaktadır.

Gerçeklik yineleme, dolayımlama, kategorize etme, izleyici üzerinde otorite

kurma ve kalıplaşmış belirli dilsel söylem pratikleriyle desteklenerek yeniden
üretilmekte ve bu haliyle izleyici / okur karşısına sunulmaktadır (Yurdigül, 2011: 16-
17). Bir haberde biz ve ötekine ilişkin ideolojik yükleme yapılırken bizim olumlu,
ötekinin ise olumsuz söz ve eylemi öne çıkarılmakta; bizim olumsuz, ötekinin ise
olumlu olan söz ve eylemi azımsanmakta veya görmezden gelinmektedir (Devran,
2010).

Haberde yerleştirilmek istenen ideolojiye göre olumlu taraftaki kesime pozitif

anlamlar yüklenirken diğer tarafa da negatif çağrışımları olan anlamlar ve atıflar
kullanılmaktadır. Haberde seçkin kesimin temel yargı ve isteklerine uyumlu hale

16
getirilen, buna karşılık ötekileştirilen tarafa yönelik uzaklaştırıcı ifadelerle üretilen
gerçeklik haberde gizlenen ideoloji ile birlikte homojen hale gelebilir. Haberdeki
gerçeklik içerisine katılan birçok yeni unsurla birlikte okuyucuya karşısına çıkar.
Haberin gövdesinde toplumsal tepkiler, resmi ideoloji, görüşlerine başvurulan uzman
otoriteler gibi unsurlar da eklenince ayrışma bu sefer daha yoğun olmakta ve gerçek ile
haber birbirinden tamamen ayrı iki kavram durumuna düşmektedir (Yurdigül, 2011: 22-
23)

Burada elbette sadece medya tarafından dayatılan yargılar değil kişilerin kendi
yaşam tecrübeleri de önemli bir etkendir. Yaşam boyunca içinde yaşanılan kültürün
gerçek olarak takdir ettiği şeyler birey tarafından öğrenilir ve bunlar öylece kullanılır.
Gerçek hayattan edindiği deneyimler doğrultusunda kişi bir şeyin ne kadar doğru ya da
ne kadar yanlış olduğu kanısına hissedilene, yapılana ve görünene bakarak ulaşır
(Burton, 1995: 123-124) .

Okuyucu medya yoluyla kendisine iletilen gerçeği kendi perspektifinde ve

yaşam deneyimi çerçevesinde görür ve değerlendirir. Gerçek hayatta zihinde işlenen
kodlarla, haberle aktarılan kurgunun gerçeğe yakınlığı veya "oluşturulmuş gerçeklik"
anlamlandırılır ve kategorizendirler. Bu durumda gerçek özellikle bireylerin kendi
yaşam deneyimlerindeki olasılıklara göre değerlendirilir ve yaşamdaki neden-sonuç
ilişkisiyle birlikte insan davranışlarının nasıl olabileceği gibi sorulara, kültürel ve
gerçek hayatta edinilen deneyimlerle cevap aranır (Yurdigül, 2011: 14-15).

Empoze edilen önyargı ve kalıplarla, kurgulanan gerçeklik kişilerin dış dünyayı

anlamlandırma aşamasında göreceli bir gerçeklik çerçevesi oluşturur. Okuyucu bu
çerçeve içinde kendisine yansıtılmak istenen ideolojiler ile kendi yaşantısından edindiği
tecrübelerin ortak ürünü olarak inandığı gerçeklerle kamuoyu hakkında bilgi sahibi
olduğuna inanır.

17
 İKİNCİ BÖLÜM
NEFRET SÖYLEMİ

2. 1 Nefret söylemi
2.1.1 Nefret kavramı

Günümüzde medya kamuoyunun tüketim aracı ve iktidarın söylemlerini

yansıtan bir mecra olarak egemen söylemlerin doğduğu ve geniş kitlelere yayıldığı yer
olarak kabul edilir. Toplum içindeki farklı dinamikler, tarih boyunca süregelen bazı
çatışmalar, kavgalar ve düşmanlıklar insanların her gün maruz bırakıldığı bilgi
bombardımanını arasında söylemlere yerleştirilmiş ideolojiler olarak karşımıza çıkar.
Toplumda yerleşmiş bazı ideolojiler çeşitli söylem yollarıyla meşrulaştırılır. Medyada
egemen gücün ön plana çıktığı haberlerde kullanılan dil faili gizlemeye ve gözardı
etmeye yöneliktir. Toplumun genelinde kabul görmeyen kesimler olumsuz ifadelerle
haberlerde yerini alırken, egemen gücün suçlu veya birinci aktör olduğu durumlarda
daha olumlu bir dil kullanıldığı görülür. Medyada bu amaç için kullanılan dilde yabancı
korkusu, ırkçılık ve etnik ayrım gibi kavramlar üzerinden nefret söylemi üretildiği ve
bunun meşrulaştırıldığı görülür. Milliyetçiliği ve ırkçılığı yeniden üreten medya,
özellikle kriz ve çatışma dönemlerinde 'nefret'i 'öteki'lere yöneltir, 'cinnet' ve 'linç'
atmosferi yaratır. Bunun doğal sonucu olarak da, bu atmosfer meşru ve doğal olarak
içselleştirilir.( İnceoğlu ve Sözeri, 2012) İnceoğlu'na ye göre devletin ideolojik aygutu
olan medya, kendi gündemini yaratırken, toplumsal bağlamdan kopuk şekilde, hem
örtük, hem açık biçimde ırkçılık, etnik önyargı, zenofobi, antisemizm gibi kavramlar
üzerinden nefreti yeniden üretir. (2013)

Medya, olumsuz, alaycı ifadeler, küfür, hakaret, aşağılama, abartı taktiklerine

başvurarak 'öteki'leştirdiği ve 'hedef' haline getirdiği grupları kamu güvenliğini tehdit
edici 'potansiyel risk ve tehdit saçan öcüler' gibi sunarak, toplumdaki 'öteki' gruplara
karşı beslenen önyargıları pekiştirir ve bu grupların kendilerini korumasız ve
savunmasız hissetmelerine yol açar. Bu durum, bir yandan kişinin belirli bir gruba
aidiyeti yüzünden küçük düşürülmesi, aşağılanması, hedef gösterilmesi, diğer yandan,
nefret söylemi üreten gruba güç ve özen atfetmesi açısından, oldukça zararlıdır.
Söylenenlerden çok söylenmeyenler, normal, rasyonel ve mantıklı görünenler, nefret
söyleminin teşhisini zorlaştırır. (İnceoğlu, 2013)

Nefret söyleminin teşhis edilmesi için öncelikle nefret kavramının tanımlanması

gerekir. Nefret bir duygu durumunu ifade eder. TDK'ya göre nefret, bir kimsenin
mutsuzluğunu, kötülüğünü istemeye yönelik bir duygudur.
(http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.5a746
32416bd93.79877213, erişim tarihi 2_02/2018)
Latince karşılığı "odium" olan nefret, İngilizce'de "hate" ve/veya "hatred", Almanca'da
"hassen", Fransızca'da ise"haine" kelimeleriyle ifade edilmektedir. Türkçe'de ise nefret
kelimesi Arapça kökenli olup bir kimsenin kötülüğünü, mutsuzluğunu istemeye yönelik
duygu ve tiksinti, tiksinme anlamlarına gelmektedir. (Ataman, 2012) Düşmanlık ve
nefret kavramlarının, karşıtlarına gönderme yapılarak incelenmesi gerektiğini söyleyen
Aristoteles'e göre, düşmanlık öfke, garez ya da iftiradan ortaya çıkar. Öfke insanın
kendisine karşı işlenen bir suçken, düşmanlık bu olmadan da ortaya çıkabilmektedir. (
Akt. Ataman, 2013).

18
Nefretin kelime anlamına ilişkin birçok farklı kaynakta tanımlar bulunmaktadır. Nefrete
ilişkin son zamanlarda popüler olan bir diğer açıklama ise, nefreti kişiselleştirilmiş ,
genelleştirilmiş ve küreselleştirilmiş öfkenin bir türü olarak
nitelendirmektedir.(Ataman, 2013)

2.1.2 Nefret söylemi kavramı

İnsanlar birbirleriyle iletişim kurarken sözlü ve yazılı iletişim yollarını

kullanırlar. Seçilen kelime kalıpları ve ifadelerle duygu ve düşünceler aktarılır. Bu
aktarım gerçekleşirken ifade biçimi, en önemli unsuru oluşturur. İnsanların iletişim
kurmasına yarayan dil aynı zamanda insanlığın karşılaştığı en büyük problemlerin de
taşıyıcısı konumundadır. Kullanılan sözcükler ve ifadeler insan hayatında büyük
etkilere sebep olmakla birlikte bu söylemlerin büyümesi ve yayılması ile büyük
toplulukları hatta ülkeleri etkileyebilmektedir. Halkın kabul ettiği bazı fikirler ve
"normal" kavramı altında inşa edilen bazı söylemlerin çoğu iktidar güç çabası ve medya
aracılığı ile kabul ettirilmiş değerlerdir. Nefret ve nefret suçu bireysel bir suç veya
duygu olarak kabul edilebilir. Ancak etkileri ve yol açacağı sebepleri düşünüldüğünde
bu suçlar bütün insanlığı etkileyebilmektedir. Nefret söylemi veya nefret suçu gibi
tanımlaması, ortaya çıkan bazı olaylar ve duygular sonucunda yapılan kavramlar
kuşkusuz eski yıllarda yaşamış insanların ve hakim ideolojilerin yansıttığı fikirler
sonucunda oluşmuştur. Nefret söylemi veya nefret suçları üzerinde etkili olan en önemli
araçlardan biri de medyadır. İktidarlar kendi savundukları fikirleri daha geniş kitlelere
yaymak, bazı fikirleri bir "değer haline getirmek için bu alanı kullanırlar. İktidarlar
destek gördükleri kesimleri genişletmek veya daha çok etkilemek adına bir karşıt grup
oluşturmak zorundadır. Tercih edilen bu yöntemle dışlanan ve ötekileştirilen tarafa
yöneltilen nefret söylemi yanlılık duygusunu diri tutmaktadır. Aktarılan veya dayatılan
bazı normlarla belirli bir kesim üzerindeki etki büyütülmekte ve bu propaganda aracı
olarak kullanılmaktadır. Burada aynı zamanda bir kontrol gayesi de güdülmektedir.
Oluşturulan değerlerle kimin "doğru" kimin "yanlış" tarafta olduğu anlaşılır ve "öteki
tarafın" söylemleri ve davranışları kontrol altında tutulur. Böylece farklı sınıflara ait
bireyler bulundukları gruba göre ne hakkında nasıl düşünecekleri belirlenmiş olur.
Oluşturulmaya çalışılan toplumsal sınıf basamakları ve kalıplar ile bu kalıpların dışında
yer alan gruplarla bir çatışma ortamı oluşturulur. Bu çatışma ortamına en çok sebebp
olan ve bunu kullanan organ da hiç kuşkusuz medyadır.

Oluşturulan toplumsal sınıf anlayışı ile ırk, dil, din veya diğer özelliklere göre
kategorize edilen insanlar "çemberin dışında kalanlar" olarak ayrımcılığa ve
ötekileştirmeye maruz kalmaktadırlar. Oluşturulan bu hiyerarşik düzende hangi sınıfa
mensup insanların hangi meslek gruplarında çalışacağı ve çalışamayacağı hangi
bölgelerle yaşayıp yaşayamacağı görünmez kurallarla çizilir ve belirlenir. İktidarın veya
güç odaklarının kurmak istediği düzen toplumun her kesiminde ve yaşamın her alanında
kendini gösterir hale gelir. Bu hiyerarşik sınıflandırma içinde gücün sahibi kesim ile
kendi elinde olmayan sebeplerden dolayı toplum dışında itilmiş insanlar arasında iki
tarafında üzerinde hak iddia ettiği alanlar üzerinden çeşitli karmaşalar ve çatışmalar
yaşanır. "Üstün" sayılan grubun bir bireyi ayrımcılığa uğrayan veya nefret söylemine
maruz kalan herhangi bir bireyi kendi yaşam standartlarına veya değerlerine tehdit
olarak görmektedir. Nefret söylemi, kimlik temelli hiyerarşileri yeniden üreten,

19
birbiriyle bağlantılı normlar, varsayımlar, davranışlar ve politikalar ağı içinde varlığını
sürdürür, güç ilişkileri ile şekillenir (Yumrul, 2013). Michel Foucault, söylemi, dünyayı
nesnel biçimde tanımlayan bir araç değil, onu iktidar merkezleri adına inşa eden bir
enstrüman olarak görür. ( akt. Yumrul, 2013) Kimliğin insan ilişkilerin ön plana çıktığı
duygu ve davranışların bu sınıflandırmaya göre seçildiği toplumlarda nefret suçu ve
nefret söylemi gibi kavramlar daha yaygın ve görünür hale gelmektedir. Topluma
yerleştirilen bu fikirler ile sadece düşünme alanları şekillendirilmez, toplumsal düzenin
her basamağında ayrı bir ayrımcılık konusu veya nefret söylemi ortaya çıkar. Burada
kullanılan dil veya söylem bir grubun imtiyaz veya prestijine "katkı" sağlarken "öteki"
grubun yaşadığı toplum içinde maruz kaldığı dışlanmayı artırır ve yaşama son verme
veya cinayete kadar giden trajik sonuçlara yol açabilir.

Nefret söylemi toplumsal bilince derinlemesine kazınmış, kimlik temelli iktidar

ilişkilerinin bir yansımasıdır. Bu yüzden, nefret söylemi ve suçu pek öyle rastgele
hedeflere yönelmez. Nefret söylemi, kendine hiyerarşik üstünlük atfeden kimliğin
'Öteki' olarak tanımladığı kimliklere haddini bildirip, toplumdaki ikincil statüsüne
hatırlatmakla kalmaz, aynı zamanda egemen kimliğin öncelik ve imtiyazlarını
pekiştirip, üstünlük duygusunu besler. Ötekileştirilen kimliklerin hak arayışlarına
yapılan itirazların altında da bu üstünlük duygusuna yönelik tehdit algısı yatar (
Yumul, 2013:133).

Judith Butler'e göre nefret söylemini kullanan kişi, kendi sözlerinin yazarı
değildir. Kişi sözlerinden sorumlu olsa da sözlerin yaratıcısı değildir. O sadece önceden
belirlenmiş bir sözcük dağarcığından, ötekileştirici imgeler repertuarından, mevcut ırkçı
külliyattan, zaten kullanıma hazır bir dilden, durumun gereğine olanları alıntılar ( akt.
Yumul, 2013). Kültürel aktarım kuramına göre toplumdaki ana akım kültürden ya da alt
kültürden öğrenilen nefret söylemi, bu anlamda gerek kültüre gerekse bireysel
eğilimlere bağlı olarak ortaya çıkar. Önyargıların oluşmasında toplumdaki mevcut
stereotipiler temel rol oynarken, bunların kuşaktan kuşağa geçmesi öngörülebilir
(Cortese, 2006)

Toplumun neredeyse her kesimi tarafından kabullenilmiş bu üstünlük duygusu

veya bu üstünlük duygusuna karşı mücadele duygusu kategorizasyonu derinleştirmekle
birlikte kimlik sınırlarının daha net çizilmesine ve derin ayrımların yaşanmasına neden
olur. Özellikle Türkiye gibi içerisinde birçok farklı ırk ve kültürel kimliğe sahip insanın
yaşadığı bir toplumda bu söylemi görmezden gelmek mümkün değildir.

Bu topraklarda nefret söylemi ve bu söylemin politik tezahürü olan ayrımcılık,

toplumsal yaşamın en derinlerinde yer etmiş bir toplumsal vakadır. Günlük
yaşamın vazgeçilmez, en yerleşik dili, politik ve kültürel varoluşudur. Farklı etnik
kökene, inanca ve kültürel kimliğe sahip, değişik sosyal kesimlerden insanlar
arasında, azınlıklara yönelik nefret söylemi ve ayrımcılık insanların daha dünyaya
gözünü açmasıyla başlıyor. Ermeni, Rum, Roman, Alevi ve Kürt vatandaşlara
yönelik nefreti ve ayrımcı söylemi ebeveynler, çocuklarını "terbiye etmede" çok sık
kullanıyor (Tahmaz , 2012: 189, 190)

Nefret suçuna giden yolda topluma aşılanmış olan ayrımcı fikirler belirli bir
aşamadan sonra diğer duygulardan farksız olarak kabul edilir ve normal olarak algılanır.
Bir çocuğun çingenelerden korkutularak yetiştirildiği, zenci veya mülteci konumundaki
bir kişiye karşı huzursuzluk duyduğu bir toplumda aktarılmaya çalışılan fikirler o kadar
normalleşmiş ve kemikleşmiştir ki insanlar artı bir çaba ile bu görüşe ulaşmazlar.

20
Aksine çocukluk yıllarından itibaren gerek aile gerek eğitim kurumları gerekse medya
tarafından enjekte edilen bu ayrımcı bakış açısı her bir bireyden kaynaklı bir davranış
biçimiyle geniş çaplı bir toplumsal davranışa dönüşür. 'Öteki' grup ayrımcılığa maruz
kalan, genel olarak da maruz kaldığı şeyin farkında olan veya bunun korksuyla yaşayan
bir grubu temsil eder. "Üstün" tarafın kendi üstünlüğünü korumak adına yaydığı
fikirlerin normalleştirilmiş oluşu, maruz kalınan ayrımcılığı ve nefret söylemini haklı
gösterme eğilimindedir.

Nefret söylemi örtük ya da açık olarak grup-içinin tek 'gerçek insan'ı oluşturduğu,
dışarıdakilerin insan suretine sahip olsalar dahi insandan daha düşük seviyeli bir şey,
barbar, yabancı, zihnen veya ahlaken daha aşağı olduğu ilkesinden hareket eder. Bu
yaklaşım kamu bilicinde 'rasyonel' ve 'tarafsız' kişilerin 'ılımlı' ya da 'makul'
çoğunluğun söyleminde nefreti normalleştirir. Böylece, nefret suçlarından duyulacak
utancı, suçluluk duygusunu veya vicdan azabını ortadan kaldırır. Amaç 'Ötekiler' söz
konusu olduğunda bir 'ölü vicdanlar ülkesi' yaratmaktır (Yumul, 2013: 130)

Yanıkkaya'ya göre temelde bir dışlama pratiğine işaret eden "ötekilik", en yalın
haliyle bireysel düzeyde "ben olmayan", toplumsal düzeyde ise, "biz olmayan"dır.
(2009).

Farklı etnik kimlik ve ırklardan oluşan milletlerin nefret söylemine bakış açısı
farklılık göstermektedir. Örneğin bugün ABD'de tartışılan nefret söylemi ile
Afganistan'da tartışılan nefret söylemi oldukça büyük farklılıklar göstermektedir. Nefret
söylemi toplumu oluşturan farklı kimlikte insanların bir arada yaşadığı yer ve tarih
boyunca ortaya çıkmış etkileşim ile etkileşimin olumsuz sonucu ölçüsünde gündeme
taşınır. Yoğun göçe maruz kalan, mültecilerin veya farklı etnik grupların yoğun olarak
yaşadığı bölgelerle coğrafi konumu nedeniyle göç akışından uzak ülkelerin nefret
söylemini tartışma oranları kıyaslanabilecek ölçüde değildir. Bu yüzden nefret
söyleminin uluslararası toplum tarafından kabul edilen tek bir tanımı yoktur. Kasım
2008'de yayınlanan Avrupa Konseyi Nefret Söylemi El Kitabı'nda yer alan tanımlamaya
göre, 1997 yılında Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi tarafından kabul edilen kararda
nefret söylemi "ırkçı nefret, yabancı düşmanlığı, anti-Semitizm, ve hoşgörüsüzlüğe
dayalı diğer nefret biçimlerini yayan, teşvik eden, savunan ya da haklı gösteren her tür
ifade biçimi. Hoşgörüsüzlüğe dayalı nefret, saldırgan milliyetçilik ve etnik
merkeziyetçilik, ayrımcılık ve azınlıklara, göçmenlere ve göçmen kökenli kişilere karşı
düşmanlık yoluyla ifade edilen hoşgörüsüzlüğü içermektedir" şeklinde tanımlanmıştır.
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) de, kararlarında yukarıda belirtilen tavsiye
kararlarına gönderme yapmış ve bu doğrultuda, nefret söylemini, "demokratik bir
toplumda hoşgörüsüzlüğe tahrik eden, hoşgörüsüzlüğü yayan, savunan veya mazur
gösteren her türlü ifade" olarak tanımlamıştır (Karan, 2013:95). Nefret söylemi,
bireylere, ırkları, ten renkleri, etnik kökenleri, toplumsal cinsiyetleri, milliyetleri,
dinleri, cinsel tercihleri, yetersizlikleri ve diğer bireysel ayrımcılık biçemleri temelinde
yöneltilen nefreti içeren ve teşvik eden söylemler olarak tanımlanabilir (Akdeniz, 2009).
Raphael Cohen- Almagor (2001) Nefret söylemini, bir şahıs veya grubu hedefleyen ve
bu bireylerin doğuştan gelen birtakım mevcut ya da fark edilen özellikleri dolayısıyla,
önyargıya dayalı, düşmanca ve kötü niyetli bir söylem olarak tanımlar.

Nefret söylemi; cinsiyet, ırk, din, etnik köken, ten rengi, ulusal köken, maluliyet, veya
cinsel yönelim gibi faktörlerin dahil olduğu özelliklere karşı takınılan ayrımcı, göz

21
 korkutucu, onaylanmayan, düşmanca ve/veya önyargılı tutumları ifade etmektedir.
Nefret söylemi; hedeflenen grupları incitici, kişiliksizleştirici, taciz edici,
sindirici, küçük düşürücü, alçaltıcı, mağdur duruma düşürücü ve bu gruplara
karşı duyarsızlık ve gaddarlığı teşvik edici bir amaç gütmektedir ( Cohen-Almagor; 2011).

Nefret söylemi barındırdığı aşağılayıcı ifadelerle hedef alınan gruplar üzerinde büyük
bir psikolojik etki oluşturmaktadır. Hedef alınan kişi doğduğu ırk veya ten rengi gibi bir
sebepten hareketle nefret içerikli bir saldırıya maruz bırakılmakta ve kendisini
toplumdan dışlanmış hissetmektedir. Kişinin sahip olduğu bütün değerlere karşı bir
saldırı söz konusudur. Kimliği, ırkı, ten rengi veya cinsiyeti "üstün" gruplar tarafından
eleştirilmekte ve aşağı görülmektedir. Kişi içinde doğduğu özellikler bakımından suçlu
ve "öteki" ilan edilir. Toplumsal sınıflandırmada eğitim, eşitlik gibi en temel haklardan
bile bazı dönemsel uygulamalara bağlı olarak sınırlı düzeyde yararlanma imkanı elde
eder.

Nefret söylemi, nefret suçuna giden sürecin çıkış noktası, yani nefret suçunun önünü
açan tahammülsüzlüğün ve hoşgörüsüzlüğün dışavurumudur. Hedef alınan gruplara
"Toplumda size yer yok" mesajı yinelenerek verilir, grup üyeleri pasifleştirilir/
sessizleştirilir. Bu durum kaçınılmaz olarak demokratik düzeni yıpratır; zira insanın
en temel hakkı olan "yaşama ve katılım hakkı" ihlal edilmiş olur (İnceoğlu, Sözeri,
2012: 24)

Özetle nefret söylemi, her türlü hoşgörüsüzlükten kaynaklanan ve önyargılardan

beslenen nefreti yayan, teşvik eden, savunan ya da haklı çıkaran ifade biçimleri için
kullanılmaktadır ( Aygül, 2010:101)

Nefret söylemi sebep olduğu etkiler bakımından diğer çoğu suçtan ayrılır. Nefret
söylemi nefret ifadesi ile ruhsal, daha ileriki boyutlarda karşıdakine zarar verme
derecesinde de fiziksel boyuta geçebilir. Burada elbette kurbanın uğradığı saldırı veya
maruz kaldığı nefret içerikli ifadeler sadece mağduru hedef almamakta aynı zamanda
mağdurun dahil olduğu sınıfı etkilemekte ve tehdit oluşturmaktadır. Herhangi bir
mülteciye yapılan saldırı aslında tüm mülteciler için bir tehdit algısı oluşturur. Zarar
verilen kişi üzerinden mağdurun mensup olduğu gruba karşı "toplumdan dışlanma"
mesajı verilir. Toplumun dışına atılmış bu yüzden de fiziksel veya sözlü saldırıya
uğramış kişinin başından geçen olay yalnızca basit bir saldırıdan ibaret değildir. Hem
içinde bulunulan ülkenin sınırları içerisindeki tüm farklı etnik kökene, dine veya inanca
sahip insanlar için benzer tehlike kaynaklarının bulunduğuna dair bir işaret
gösterilmekte hem de bu kişilere "farklı" oldukları hissettirilmektedir. Nefret
söyleminin etkileri, en öz şekliyle "yaralayan kelimler" olarak ifade edilmiştir (Aktaran
Şahinkaya, 2016).

Nefret söylemi, olumsuz etkileri ve enden olduğu zararlardan dolayı

yasaklanmaktadır. Bir sosyal gruba mensup olmaktan dolayı, insan onuru zarar
görmektedir. Bu nedenle basit bir karalama ve hakaret olarak değerlendirilemez
(Şahinkaya, 2016: 16).

Toplum içerisinde diğer bütün bireylerle birlikte aynı haklara sahip olması
gereken birey bazı özellikleri nedeniyle "ötekileştirilmekte" ve bunun sonucu olarak da
hakaret veya saldırıya maruz kalmaktadır. Hakaret veya saldırı amaçlı kullanılan
ifadeler bir nefreti ifade etme biçimidir. Bir birey gündelik yaşam içerisinde Kürt veya

22
göçmen bir bireye karşı herhangi bir durumda sinirlenebilir veya olumsuz duygular
besleyebilir. Ancak bu duygu farklı etnik kökene sahip bireyi ve içinde bulunduğu
grubun tamamını kapsayacak şekilde biçimlendiriliyorsa ortada karşıdakini yıldırma
veya sindirme amaçlı bir nefret söylemi oluşturulmaktadır.

Dolayısıyla, nefret söylemi ırk, din, etnik köken, ulus, cinsiyet, cinsel yönelim, yaş
vs. temelinde ötekileştirilen belirli grupları toplumsal tasavvurda ahlaki ve vicdanı
sorumluluk alanının dışına itmek suretiyle, onların uğradıkları haksızlıkları manevi
açıdan görünmez, ahlaki/etik açıdan ise konu dışı ya da yersiz bir mesela kılar
(Yumul, 2013).

Çelenk, nefret söyleminin yurttaşlar üzerindeki etkisini "Nefret söylemi de bu

sınırlar çerçevesinde medyada yeniden üretilen ayrımcılıklar içinde sonuçları
bakımından en zarar verici olandır. Çünkü nefret söylemi bugünü askıya alan ve
geleceği öngörülebilir olmaktan uzaklaştıran, toplumun tek tek bütün bireylerine zarar
verme yetisine sahip olan bir ayrımcılık üretimidir" şeklinde ifade eder (2009).

Nefret içerikli saldırılarda görünenin ötesinde görünmeyen derin manevi zararlar

daha büyük bir etkiye sahip olabilmektedir. Doğrudan ait olunan kimliğe karşı yapılan
saldırılar kişi üzerinde güvensizlik ve sorgulama duygularını tetiklemekte ve bazen de
karşı büyük ölçüde şiddete sebep olmaktadır. Bu yüzden başlangıçta tehlikeli
boyutlarda görülmeyen çoğu nefret suçu tetikleyebileceği olaylar bakımından domino
etkisi düşünülerek yargılanmalıdır.

2.1.3 Nefret suçu kavramı

Bir duygudan hareketle ortaya çıkan nefret suçunun kesin bir tanımlamasını
yapmak ve suçun sınırlarının çizmek oldukça zordur. Nefret suçları tarihsel süreç
içerisinde yaşanan bazı dönüm noktalarıyla kavramsallaşmış ve yasalar arasında yerini
almıştır.

Ancak nefret suçları kavramsal olarak çağdaşımız olsa da adına bugün nefret suçu
dediğimiz eyler(ler)in tarihsel açıdan oldukça kadim olduğunu söylemek mümkündür.
Eylemin kendisi eski olmasına rağmen, bugün hala sosyal bilimcilerin ve
hukukçuların üzerinde tam olarak anlaştığı bir nefret suçu tanımı yapılabilmiş
değildir (Ataman, 2012:47)

Ataman'a göre "nefret suçları" kavramının dile getirdiği eylem(ler)in kendisini

insanlığın başlangıcına kadar götürmek mümkündür. Bu açıdan bakıldığında şiirlere,
destanlara, araştırmalara ve kutsal kitaplara konu olan "Habil ve Kabil"in hikayesini,
nefret suçlarının başlangıcına dair somut bir örnek olarak vermek mümkündür (2012).
Bireylerin güvenlik ve özgürlüklerine yönelik saldırıları içeren nefret suçu, bu tür
eylemlerin gerçekleşme sıklığına göre farklı ülkelerde farklı cezalarla karşılık
bulmaktadır. Nefret suçu kavramının iyi bir şekilde anlaşılması için kavramın
doğuşunun nerede ve nasıl olduğuna bakmak gereklidir.

Günümüzde "nefret suçu" olarak tanımladığımız eylemlerin engellenmesi için ilk

girişimler 1960'lı yıllarda Amerika Birleşik Devletleri'nde özellikle de Yahudilere ve
Siyahlara yönelik saldırıları engellemek amacıyla başlatılmıştır. Ancak, nefret suçu
kavramı 1986 yılında Amerika'da, New York'ta bir grup beyaz genç tarafından siyah
bir kişiye yönelik gerçekleştirilen ırkçı saldırının gazete sayfalarına yansımasıyla

23
 yaygın olarak kullanılmaya başlandı. Terimin içeriği 1990'larınbaşından itibaren ise
sadece "ırk" ya da "din" temelinde gerçekleşen saldırıları için değil aynı zamanda bir
kişinin cinsel yönelimi, ulusal kökeni, engellilik hali ve cinsiyeti nedeniyle yapılan
saldırılar için de kullanılmaya başlanmıştır (Aktaran Ataman, 2012)

Şüphesiz farklı ülkelerden etnik yapı, din ve mezheplerden gelen göçmenlerce

kurulan ABD'de bu suçun öncelikle tespit edilip uygulanmaya konulmak istenmesi ülke
içinde sağlanmak istenen denge ve korunmak istenen haklar açısından anlamlı ve
önemlidir ( Kılıç, 2012). Tanımı ABD'de karşılaşılan ırkçı saldırılarla daha
belirginleştirilen nefret suçu ABD'den sonra Avrupa ülkelerinde de kanun yapıcıların
merceği altına alınmıştır. Nefret suçunun kavramının tanınması ve suçun ayırt edilmesi
nefret suçuyla mücadelede belki de en önemli adımı oluşturmaktadır. Nefret suçunun
hangi etkilere yol açtığı ve karşılığının nasıl bir cezayla verilmesi gerektiğini öğrenmek
için öncelikle nefret suçunun tanımlamalarına bakmak gerekir. Kaymak'a göre nefret
suçu ve nefret söyleminin tanımının net olarak yapılması politik açıdan pek çok
tartışmayı da beraberinde getirmektedir. Çünkü nefret etmek kişisel bir duygu, nefret
suçu ise bir kişinin, başka bir kişi veya gruba duyduğu nefretten çok daha karmaşık olan
ve bu nedenle politik, sosyolojik ve kültürel boyutlarıyla değerlendirilmesi gereken bir
olgudur (2010).

İnsana özgü bir duygunun temelinde ortaya çıkan bir davranış olan ve bir suç
teşkil eden nefret suçunun tanımlanması hem insanların bu konuda bilinçlendirilmesi
hem de mağdurların haklarının gözetilmesi açısından hayati önem taşımaktadır.

Nefret söyleminde olduğu gibi, nefret suçunun da uluslararası hukukta bir tanımı
bulunmamaktadır. Bu alanda ortaya çıkmış tanımlardan biri Avrupa Güvenlik ve
İşbirliği Teşkilatı tarafından yapılmış ve nefret suçları, "mağdurun, mülkün ya da
işlenen suçun hedefinin gerçek ya da hissedilen ırk, etnik, ulusal köken, dil, renk, din,
cinsiyet, yaş, zihinsel ya da fiziksel engelli, cinsel yönelim veya diğer benzer
faktörlere dayalı olarak benzer özellikler taşıyan bir grupla gerçek ya da öyle
algılanan bağlantısı, ilgisi, bağlılığı, desteği ya da üyeliği nedeniyle seçildiği kişilere
veya mala karşı işlenen her türlü suç" olarak tanımlanmıştır (Aktaran Karan, 2013)

Nefret suçunun en önemli özelliği ortada mağdura yönelik yapılmış olan bir
fiilin varlığıdır. Nefret suçunu nefret söylemi veya nefret duygusundan ayıran temel şey
ortada bir fiziksel saldırı, herhangi bir mülk veya eşyaya yapılan saldırı ya da yakma
yıkma gibi doğrudan saldırıların yaşanmış olmasıdır. Örneğin kundakçılık suçundan bir
ev yakılması söz konusudur; bu fiil gerçekleştirilirken, bir gruba mensup bir kişiye
yönelik önyargı veya nefret ile hareket edildiği takdirde nefret suçu söz konusu
olmaktadır (Karan 2013). Nefret duygusunun söze dökülmesi ya da nefret içerikli
ifadeler her zaman suç unsuru oluşturmaz. Nefret suçunun ayrı bir suç olarak
değerlendirilmesindeki başat unsur bunun belirli bir önyargı ve fikirle işlenmiş
olmasıdır.

Nefret suçları, suçun kurbanlarının herhangi bir eylemi nedeniyle yani

gerçekleştirilen bir edim sonucunda değil, gerçek ya da algılanan renkleri,
milliyetleri, cinsel yönelimleri, görünümleri, etnik kökenleri, bir başka söyleyişle
'eylemleri değil varoluşları nedeniyle" maruz kaldıkları, saldırganlık içeren
davranışlardır. Diğer suç tiplerinden farklı olarak, saldırganların, kurbanlarının
varoluşlarına yönelik tehditlerdir ve kurbanlar bireysel kişisel özellikleri ya da
edimleri değil, ait oldukları grubun varlığı, o gruba aidiyetleri nedeniyle nefret

24
 suçlarının hedefidirler. Bu nedenle, nefret suçları konusuyla ilgili her şey doğası gereği
toplumsaldır, sadece saldırganların ya da mağdurların değil, toplumun tümünün
yaşama biçimiyle, toplumu oluşturan farklı grupların birlikte yaşamaya ilişkin
anlayışları ve bu anlayışın, ideolojinin sonuçlarıyla doğrudan ilişkilidir, dolayısıyla
bütünüyle politiktir (Göregenli, 2013).

Şahinkaya'nın tanımına göre ise nefret suçları, birey veya gruplara karşı, onların
gerçek veya öyle sanılan kimlik karakteristik özelliklerine karşı duyulan bir
hoşgörüsüzlük ve bağnazlık nedeniyle işlenen suçlardır. Kişinin görünüşü nedeniyle
göçmen olarak algılanıp, bu yüzden fiziksel saldırıda bulunulmasında, mağdurun
sonradan göçmen olmadığının anlaşılması, işlenen fiziksel saldırı suçunun nefret suçu
olmasını engellemez (2016). Ayrıca suçun konusu olan ve hedef olarak belirlenen
kişinin, o karakteristikleri taşıyan grubun mensubu olması dahi aranmaz. Örneğin
LGBT bireylere düşmanlık besleyen bir kişi, bu grubun avukatlığını yaptığı için bir
kişiyi yaralarsa, bu fiil "nefret suçu" olarak değerlendirilecektir (Aktaran İnceoğlu,
2012). Özetle nefret suçunda her zaman hedef alınan gruba mensup bir kişinin doğrudan
saldırıya uğraması beklenmez, grubun haklarını savunan veya grupla bağlantılı herhangi
biri bu bağlantı yüzünden herhangi bir saldırıya maruz kalırsa bu da nefret suçu
kapsamında değerlendirilir.

Nefret suçunan tespitinde, düşmanca tutumun arkasındaki önyargıya dair bir iz

aranır. Olaydaki asıl amaç nefret suçunu diğer suçlardan ayıran en önemli unsurdur.
Herhangi bir kundaklama ya da kişisel saldırıda fail mağdura kızmış olabilir. Ancak bu
olayın başlangıcında ya da temelinde mağdurun ait olduğu gruba yönelik veya bu grubu
kapsayacak boyutta bir saldırı varsa bu saldırı nefret suçu olarak tanımlanabilmektedir.
Herhangi bir komşu kavgasında bir komşu bir başka komşunun ses yapmasına ya da
kurallara uymamasına kızabilir ve bununla ilgili bir tartışma çıkabilir. Ancak bu
kavgada herhangi bir komşunun bağlı bulunduğu etnik gruba veya kimliğe karşı bir "suç
yükleme" durumu varsa burada nefret söylemi kendini gösterir. Komşunun herhangi bir
komşu olarak değil de bir "Kürt komşu" veya "mülteci komşu" olarak ses yaptığı ve
toplumsal rahatsızlık yarattığı öne sürülürse burada mağdura yönelik ayrımcılığı
barındıran bir önyargı ve nefret suçu vardır.

Nefret suçları, kişilere ya da mallara karşı işlenebilir failin mağduru seçmesindeki

sebep, ifade ettiğimiz gibi ırk, din, etnik kimlik, milliyet, dil, renk, cinsiyet, cinsel
yönelim, yaş, fiziksel veya zihinsel engellilik gibi mağdurun sahip olduğu bazı
özellikler nedeniyle mağdura ve aynı özellikleri taşıyan mağdurun mensubu olduğunu
düşündüğü gruba karşı düşmanlık beslemektedir. Mala karşı işlenen suçlarda da, malın
belirli özellikleri taşıyan bir grupla olan ilişkisi esas alınmaktadır. Bir ibadethaneye,
halkevine, kişilerin taşıtlarına ya da evlerine veya herhangi bir mekana sırf bu ilişki
nedeniyle fail ya da faillerce zarar verilebilir (Aktaran İnceoğlu, 2012).

Örneğin ABD'nin Georgia eyaletinde 1 Mart'ta siyahi bir çocuğun doğum günü
kutlamasını basarak ırkçı sloganlar atan çifte ceza olarak 19 yıl hapis ve 16 yıl gözetim
cezası verilmiştir. Olayda 25 yaşındaki Kayla Rae Norton isimli bir kadın ve 26
yaşındaki Jose İsmael Torres, 2015 yılında Afrika kökenli bir ailenin sekiz yaşındaki
oğullarının doğum günü partisini basarak, ırkçı sloganlar atıp konfederasyon bayrağı
açmışlardır. Olaydan sonra mahkemeye çıkan çifti siyahi aile affetse de mahkeme ceza
toplam 19 yıl ceza vermişti. (https://edition.cnn.com/2017/02/27/us/georgia-couple-
confederate-flags-threats/index.html, erişim tarihi 23/02/2018). Yine benzer bir örnekte

25
ABD'nin Kuzey Carolina eyaletinde aynı ailen 3 Müslüman öğrenci silahla vurularak
öldürülmüş ve bir nefret suçuna kurban gitmiştir. 23 yaşındaki Deah Shaddy Barakat,
21 yaşındaki Yusor Muhammad ve 19 yaşındaki Razan Muhammad Ebu Salha 46
yaşındaki Craig Stephen Hicks tarafından gerçekleştirilen cinayete kurban gitmiştir.
Hicks'in incelenen sosyal medya hesaplarında ise tüm dinlere karşı nefret içerikli
ifadeler bulunmuştur. (http://www.bbc.com/turkce/haberler/2015/02/150211
_abd_uc_musluman, erişim tarihi 23/02/2018) Yine benzer başka bir olayda da 31
Mayıs 2017 tarihinde Amerikan basketbol takımı Cleveland Cavallers'ın oyuncusu ünlü
basketbolcu Lebron James'in evine ırkçı saldırı düzenlenmiş, oyuncunun Los
Angeles'taki evinin ön kapısına ABD genelinde siyahi insanlara karşı ırkçı hakaret
olarak kabul edilen bir kelime sprey boyayla yazılmıştır.
(http://www.fanatik.com.tr/2017/05/31/lebron-james-in-evine-irkci-
saldiri-1297905. erişim tarihi 23/02/2018) 19 Haziran 2017 tarihinde de Londra'da
Finsbury Park Camii yakınında bir bir saldırgan camiden çıkanların üzerine
kamyonetini sürmüş olayda bir kişi ölmüş 10 kişi de yaralanmıştır. Saldırganın "Bütün
Müslümanları öldürmek istiyorum" diye bağırdığı iddia edilmiştir.
(http://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-40322896, erişim tarihi 23/02/2018)
Avrupa'nın çeşitli kentlerinde de sık sık bazı camilere ırkçı veya islamofobik saldırılar
düzenlenmekte ve camilerin ya camları kırılmakta ya da camiler kundaklanmaktadır.
Yine Avrupa'nın bazı bölgelerinde göçmenlerin kaldığı bazı binalar sık sık ırkçı
saldırılara sahne olmaktadır. Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi mağdurlar evlerinde,
ibadethanelerde veya herhangi bir kamusal alanda nefret içerikli bir suçla karşı karşıya
kalabilmekte ve bunun sonu ölümle bitebilmektedir. Örneklerdeki olaylarda
mağdurların kışkırtıcı herhangi bir eylemde bulunmadığı veya faille doğrudan iletişime
geçtiği görülmemektedir. Burada fail hem mağdura hem de mağdur üzerinden
mağdurun bağlı bulunduğu topluluğa bir mesaj vermekte ve tehdit algısı
oluşturmaktadır.

Fail için önemli olan, hedef alınan kişi ya da mal ile grup karakteristikleri arasındaki
ilişkidir. Çünkü failin asıl hedefi, kendisine karşı suç işlenen mağdur değil, o kişinin
belirli ortak karakteristikleri paylaştığı gruptur. Fail, mağdurun nezdinde tüm gruba
bir mesaj, bir nevi gözdağı vermektedir. (Akt. İnceoğlu, 2012). Verilmek istenen mesajı
genelde toplumda kabul görmedikleri, istenmedikleridir. Örneğin travestilere düşmanlık
besleyen bir fail, hiç tanımadığı bir kişiyi sırf travesti olduğu için öldürebilir. Bu halde
failin işlediği suç, kasten öldürme suçudur. Ancak, mağdurun öldürüşme sebebi, travesti
olmasıdır. Failin saikı, burada kasten öldürme suçunu "nefret suçu"na
dönüştürmektedir. Failin esas amacı ise, tüm travestilere bir gözdağı vermek, onları
tedirgin (İnceoğlu 2012).

Yukarıda verilen örnekler de göz önünde bulundurularak cami saldırısı ile

birlikte camiye giden Müslümanlara, siyahilere yönelik gerçekleştirilen sözlü saldırı ile
diğer ülkede yaşayan diğer siyahi gruplara bir mesaj iletildiği görülmektedir. İşlenen
nefret suçuyla mağdurun mensup olduğu gruptaki tüm bireyler sosyal hayatlarında
karşılaşabilecekleri bir tehlikeye karşı her an teyakkuzda olma ihtiyacı hissedecek ve bir
korku içinde yaşayacaklardır. Şahinkaya'ya göre failin önyargı saikini belirleyen
unsurlar, topluma göre farklılıklar gösterebilse de günümüzde bunlar giderek daha
kategorik olarak ifade edilmekte, toplumsal farklılığa rağmen, nefret eylemleri ve
işleniş biçimleri giderek birbirlerine benzer ortak özellikler göstermektedir ( 2016) .

26
 ABD'nde işlenen nefret suçları, modern nefret suçları ile ortak karakteristik
özellikler taşımaktadır: Mağdurlar, farklı ırk ya da azınlık gruplara mensupturlar.
Çoğunluğa göre bunlar, ekonomik ya da siyasi olarak dezavantajlı durumdadırlar.
Toplumda yaygın olan kültürel değerler ve gelenekler, mağdurların ayrımcı ve
eşitlikçi olmayan bir muameleye maruz kalmalarına olanak sağlamaktadır. Suç failine
göre, mağdur topluluk, kendisinin yaşam biçimi ve kalitesine karşı ciddi bir tehdidi
temsil etmektedir ( Aktaran Şahinkaya, 2016)

Nefret suçunun anlaşılmasında ve suçun cezalandırılmasındaki en önemli aşama

suçun tespitidir. Karan'a göre nefret suçlarını diğer suçlardan ayıran en önemli farklılık
bu suçların diğer suçlardan daha farklı bir önyargı (bias) ile işlenmiş olmasıdır. Her suç
böyle bir önyargıyla gerçekleştirildiğinde nefret suçu olarak adlandırılabilir; ancak, belli
gruplara mensup kişilere karşı işlenen her suç sadece bu kişilere karşı işlenmiş
olmasından ötürü nefret suçu olarak kabul edilemez. Bu durumda failin yaklaşımının
çeşitli delillerle ortaya konulması gerekir (Karan, 2012).

Nefret suçları sonuçları bakımından değerlendirildiğinde de çoğu suçtan ayrılan

özelliklere sahiptir. Nefret suçunda diğer suçlarda olduğu gibi sadece fiziksel bir suç ya
da hasar değil aynı zamanda psikolojik bir travma da ortaya çıkabilmektedir. Bu tür
saldırıların devamlılığı durumunda mağdurlar üzerinde psikolojik bozuklukların
görülmesi, sosyal düzenin bozulması ve toplumun belirli bir kesimi açısından varlık
tehdidinin oluşması gibi birçok olumsuz sonuç vuku bulabilmektedir. Nefret suçları,
suçu işleyen bireylerce toplum üzerinde derin yaralar açılmasına ve insan hakları
konularında derin bir ümitsizlik ve karamsarlığa düşülmesine neden olur. Suç faili,
mağduru, ırkı, milliyeti, dini, cinsel tercihi, etnik kökeni, engelliliği ya da diğer
nedenlerle, aşağılık ve değersiz görür. Onun eşitlik, adalet ve özgürlüğü hak etmediğini
düşünür ( Akt. Şahinkaya, 2016). Yani mağdur kendi üzerinde başkasının yaşam alanını
daraltma ve temel hakları sınırlama hakkını görebilmekte ve mağdura bu yönde
davranabilmektedir. Fail en temel haklara kendisi kadar sahip olmaması gerektiğini
düşündüğü mağdura karşı sözlü ya da fiziksel saldırıda bulunma özgürlüğüne (!)
sahiptir.

Aynı zamanda en ağır sonuçlara yol açan insan hakları ihlallerinden biri olarak nefret
suçları, kurbanların yaşadığı açık fiziksel zararların dışında , fiziksel zarar görme
korkusuna ilişkin artan hassasiyet ve kalıcı stres gibi olumsu psikolojik sonuçlar
doğuruyor. Psikolojik sonuçları açısından uzun süreli travmatik etkiler ve bu
travmatik etkiler sonucu ortaya çıkan zihin ve ruh sağlığındaki bozulmalar bazen
intihara varan sonuçlara varabiliyor. ... Ağır ve sürekli saldırı durumlarında anksiyete,
gerginlik, depresyon, stres, güvenlik endişesi, öfke ve toplumdan uzaklaşmaktan
nefrete kadar varan olumsuz duygulara ve yaşantılara yol açan sonuçlar adeta
kaçınılmazdır (Kaos Gey-Lezbiyen Kültürel Araştırmalar ve Dayanışma Derneği,
2012).

İşlenen nefret suçuyla verilmek istenen "mesajı" alan bireyler hayatlarının geri
kalanında ya bu tehditle yaşamaya mecbur bırakılmakta ya da semt, şehir veya ülke
değiştirmek zorunda kalmaktadırlar. Fiziksel ya da sözlü saldırıya uğrayan mağdurun
yanında bu saldırıdan dolaylı olarak etkilenen kesimde saldırının sonuçlarına katlanmak
durumundan kalmaktadır.

Göregenli'ye göre, nefret suçlarına neden olan mağdurlara yönelik kişisel geçici öfke
ya da planlı zarar verme isteğinden kaynaklanan, saldırganların kişisel motivasyonları

27
 değil, mağdurun ait olduğu gruba yönelik önyargılar, ayrımcılık ve yanlılıklardır.
Dolayısıyla, sadece bir insana ya da gruba ruhsal ya da fiziksel zarar verilmesi
sonucunu doğurmazlar, aynı zamanda saldırılara maruz kalan gruplara ait insanların,
kendilerini ifade etmelerinin, hatta varlıklarını sürdürmelerinin önünde de ciddi tehdit
ve engel oluştururlar. Böylece, nefret suçlarına hedef olmaktan korunmanın tek yolu,
kendiliğinden, insanın oluşunu, varlık biçimini reddetmesi, en hafifinden varoluşunu
görünmez kılmaya çalışması haline gelir ki, bu da nefret suçlarının nedeni olan
ideolojik arka planın esasen toplumda belirli grupların varlığına yönelen bir tehdit
oluşturduğunu gösterir. Nefret suçlarının yarattığı tehdit ve korku ortamının olası
mağdurlara mesajı açıktır: Ya böyle var olma, ya da böyle olduğunu belli etme. ( 2009,
2013).

Toplumun belirli bir kesimine iletilen bu "böyle var olma, ya da böyle olduğunu
belli etme" mesajı çoğunluk grup tarafından da benimsenirse toplumun geneline hakim
güvensizlik ortamı içinde daha çok kategorize etme ve bölünme meydana gelecektir.
İnsanlar mağdur ve çevresine verilen bu mesajı destekler nitelikte davranış ve
yaklaşımlardan kaçınılmalı bu mesajın tam tersi, herkesin eşit haklara sahip olduğu
gerçeği hissettirilmelidir. İnceoğlu'na göre nefret suçları, ırk, etnik köken, cinsiyet, din
gibi farklılıklara bağlı olarak toplumun bölünmesine yol açar ve toplumsal çatışmayı
tetikler. Eğer mücadele edilmezse nefret suçları tekrarlanacak, bu suçların şiddeti
artacak ve alanı genişleyecektir (2012). Failin bazı önyargılar ve ayrımcılık duygusuyla
gerçekleştirdiği suçun medyada yayılması ve duyulmasıyla birlikte benzer duyguları
taşıyan başka kişilerde de bir cesaretlendirme veya teşvik söz konusu olacak ve ucu
ölüme kadar varabilen nefret suçları işlenecektir. Failin kendisine tanınan bu "nefret
suçu özgürlüğü" alanı içerisinde, cezalandırılmaması durumunda, saldırının yeni
versiyonlarına zemin hazırlanmaması için hiçbir sebep yoktur. Örneğin ABD'de çok
eski yıllara dayanan ırkçılık tartışmalarının, verilen cezalara rağmen bugün hala devam
ettiği, bir kesimin "başkasının yasal haklarını kısıtlama isteğinden" asla vazgeçmediği
ve caymadığı görülmektedir. Nefret suçlarının önlenmesi hakkında yapılan araştırma ve
değerlendirmelere göre bu konuda atılacak olan en önemli adım mağdurlara verilecek
destektir.

Mağdurlara toplum tarafından destek verilmesi, acılarının paylaşılması gerekir. Nefret

suçu mağdurları olay sonrası korku, endişe ve yalnızlık içindedirler. Başlarına gelen
olaya karşı toplumun kayıtsız kalması, onlara önemsiz oldukları, umursanmadıkları
duygusunu yaşatır. Bu nedenle, toplumdaki bireyler, mağdurlara önemsendiğini
hissettirmelidir ( Aktaran İnceoğlu, 2012).

Özellikle birçok etnik köken veya ırka mensup bireyi barındıran toplumlarda
toplumsal ayrışmanın önüne geçilmesi ve bu ayrışmanın tamamen engellenmese dahi
küçültülmesi toplumların geleceği ve insanların yaşam kalitesi açısından çok önemlidir.
Mağdur ve mağdur üzerinden dolaylı olarak tehdit edilen grup herhangi bir saldırıdan
en az mağdur kadar etkilenmekte ve sosyal yaşantısını buna göre düzenlemektedir.
Atanan'a (2012) göre nefret suçları demokratik ve çoğulcu toplumların temeli ve yapısı
bakımından tehdit oluşturmaktadır. Bu suçlar çok çirkindir; çünkü temel olarak
kurbanların kimliklerine saldırır, bireyin ötesine geçerek bireyin ait olduğu topluluğun
geneline yönelik bir mesaj gönderir.

Nefret suçunun kurban ve kurbanın üye olduğu topluluk açısından farklı etkileri
vardır. Eğer Yahudi bir bireye saldırı gerçekleşirse, bundan tüm Yahudi topluluğu
etkilenir. Toplulukta çaresizlik duygusu uyanır. Bu bireyin başına gelen, topluluğun

28
 herhangi bir üyesinin de başına gelebilir.; çünkü kurban bireysel nitelikleri değil, grup
aidiyeti nedeniyle seçilmiştir. Bu yüzden bireyin böylesi bir saldırıdan kaçınma şansı
pek yoktur. Grubun diğer üyeleri de kendini tehdit edilmiş hisseder (Ataman, 2012)

Nefret suçunun gerçekleşmesinde ve nefret suçuna izin veren atmosferin

oluşmasında medyanın ve iktidarın rolü çok büyüktür. Medyada meşrulaştırılan şiddet
veya devlet adamlarının söylemleriyle normalleştirilen nefret içeriği bu tür suçların
işlenmesinin önünü açmaktadır. Devlet hem gerekli yollardan nefret suçunu
önleyememe açısından hem de nefret suçu failini cezalandıramama açısından aslında bu
tür suçların ortadan kaldırılamamasında büyük bir rol oynamaktadır. Nefret suçları,
mağdurun bağlı bulunduğu gruba verilen mesaja tepki ya da destek oranında ya kendini
tekrar etmekte ya da bazı dönemsel gelişmelere bağlı olarak azalmaktadır. İktidar
sahipleri en önce insanın en temel hakkı olan yaşam hakkını ihlal etme potansiyeline
sahip nefret suçlarının önüne geçmek ve cezalandırma konusunda büyük bir hassasiyet
göstermelidir.

Nefret suçları insan hakları fikrinin bizzat kendisine yönelik bir saldırıdır. Başta BM
İnsna Hakları Evrensel Bildirgesi olmak üzere, uluslararası düzeyde kabul gören ve
saygın bir yere konan insan hakları sözleşmeleri "bütün insanların onur ve haklar
bakımından eşit olduğunu" belirtmektedir. Nefret suçları insan hakları
sözleşmelerinin temel argümanlarından biri olan eşitlik ilkesinin açık bir ihlalidir.
İnsan hakları sözleşmeleri açık bir şekilde ayrımcılığı yasaklar ve eşitliği savunur.
Nefret suçları aynı zamanda, uluslararası insan hakları sözleşmeleri tarafından
garanti altına alınan, kişinin "zihinsel ve fiziksel bütünlük" hakkına yönelik bir
saldırıdır. Nefret suçları "yaşam hakkını" hiçe sayar. Önyargılar nedeniyle saldırılara
maruz kalan bireyler ve ait oldukları topluluklar yaşadıkları travmayı uzun bir süre
üzerlerinden atamadıkları için zihinsel ve fiziksel bütünlükleri zarar görür. Bu durum
aynı zamanda devletlerin insan haklarını korumak için verdiği sözleri ve
yükümlülükleri yerine getirmediği anlamına gelir (Ataman; 2012).

Nefret suçu gibi sadece tek bir insanı değil bütün bir toplumu ilgilendiren, yalnız
fiziksel değil aynı zamanda ruhsal yaralar açan bir suçun önlenmesi hem yasal
düzenlemeler hem de toplumsal bilinç düzeyinin artırılmasını gerektirmektedir. Nefret
suçu diğer suçlar gibi etkileri bir saat ya da en fazla bir hafta sonrasına kadar süren basit
suçlardan farklı olduğu için elbette hukuki açıdan bu özellikler dikkate alınmalı ve buna
göre çeşitli düzenlemeler yapılmalıdır. İktidar sahipleri toplumun her kesimini korumak
ve temel yaşam haklarının devamını sağlamakla yükümlüdür. Nefret suçları da bu
yükümlülüklere doğrudan tehdit oluşturan bir potansiyele sahiptir. Dolayısıyla iktidar
sahipleri ellerine aldıkları sorumluluklar çerçevesinde her bireyin eşit şekilde
muameleye tabi tutulduğuna veya nefret suçuna zemin hazırlayacak ayrımcı
uygulamaların engellendiğinden emin olmak zorundadırlar. Ancak başta farklı
kimliklere sahip bir çok kesimin, ya da farklı inanışa sahip birçok toplumun bir arada
yaşadığı daha büyük toplumlarda yasaların sıkı bir düzen içerisinde uygulandığını
görmek oldukça zordur. Nefret suçunun önlenmesinde sadece yasa yapıcıların görevi
yoktur. Her bir birey, bir sonraki saldırının kendisine karşı bir saldırı olabileceği
ihtimalini göz önünde bulundurarak, mağdur kişi veya gruplara destek olmalı bu gruba
iletilmek istenen "mesajı" engellemelidir.

Günümüzde gerçekleşen çok sayıdaki nefret suçu vakası göstermektedir ki, nefret
suçları "şiddetin manifestosu" olarak mağdur üzerinden, mağdurun ait olduğu
topluma bir bütün olarak mesaj göndermektedir. Dolayısıyla belli bir zamanda

29
 gerçekleşen bir nefret suçu, yaşamın farklı alanları üzerinde yankılanabilmekte ve
kuşaklar üzerinde bir tür çarpan etki yaratabilmektedir (Ataman, 2012).

2.2. Nefret söyleminin nedenleri

2.2.1 Önyargı

Toplumu oluşturan farklı katmanlar içerisinde yer alan insan medya, eğitim
sistemi, çalışma hayatı veya genel kültür ve çevrenin etkisiyle bir kişiye yönelik
olumsuz fikirler besleyebilir, önyargı üretebilir. Önyargı ve kalıpyargılar ayrımcılığın
ortaya çıkmasındaki en önemli iki unsurdur. Ayrımcılıkta ortada açıkça görülen bir
duygu veya eylem vardır. Önyargı veya kalıpyargı ise kişiye duyulan "olumsuz duygu
veya düşünce" dışında herhangi bir eylem veya uygulama barındırmamaktadır.
Ayrımcılığın ve buna bağlı olarak nefret söyleminin anlaşılması için ayrımcılığa sebep
olan önyargının tanımının yapılması gerekir. Önyargı, bir grubun (dini, etnik, cinsiyet,
ırk vb.) tamamına, ya da bir gruba ait olduğu için belli bir bireye yöneltilen, hatalı,
değişmeyen ve genellemeci olumsuz tutum olarak tanımlanıyor ( Aktaran: Gürkaynak,
2012). Göregenli'ye göre önyargılar ve dolayısıyla ayrımcılık, bir gruba ya da grup
üyelerine yönelik olumsuz düşüncelerin yanı sıra hoşlanmama, hor görme, kaçınma ve
nefret etmeye kadar uzanan olumsuz duyguları içeren tutumlara da yol açarlar.
Önyargılar, diğer insanları, bireysel varoluşlarından değil, grup aidiyetlerinden
hareketle değerlendiren bir tutumu ve olumsuz , dogmatik kanaatleri ifade eder (2012)

Ayrımcılığın temelinde yatan önyargının ortaya çıkması için bir süreç ve altyapı
gerekmektedir. Örneğin5-6 yaşlarındaki bir çocuğun herhangi bir arkadaşına karşı
önyargı beslemesi veya ayrımcılığa yol açacak bir davranışta bulunması mümkün
değildir. Ancak bu yaşın ilerlemesi ve aileden veya çevreden kazanılan bazı fikirler ve
edinilen çeşitli yargılarla ortaya çıkabilir. Toplumun hangi kademesinde olursa olsun
insanlar "dış gruba" karşı önyargı beslemeye ve buna göre davranmaya meyillidir.
Kendi sosyal çevresi içerisinde kendisini ve çevresini "doğru" olarak gören kişi bunun
dışında kalanların "yanlış" tarafta olduğunu düşünmekte ve buna göre davranması
gerektiği fikrine kapılmaktadır. Toplumsal yapı, gruplararası ilişkilerde geçerli olan
kalıpyargılar, normlar, yasalar, kurumsal işleyişe ilişkin düzenlemeler ve baskın
grupların 'diğerleri' üzerinde güçlerinin korumalarını sağlayan diğer tüm mekanizmalar
önyargı ve ayrımcılığın ortaya çıkmasında etkili olan toplumsal etkenler arasında
sıralanabilir (Göregenli 2012: 248). Önyargıların oluşumuyla birlikte toplumun belirli
bir kesimine karşı yönelen tutum ve davranışlardaki değişim nesilden nesile aktarılan
bir süreç içerisinde kesinleşmiş ve sorgulanamaz kalıplara dönüşür. Bunun sonucunda
da yıkılması zor önyargılar ve peşin hükümlerle ulaşılmış kalıpyargılar toplumun
bütününe hakim fikirler olarak kendini gösterir. Özünde değişmeyen kemikleşmiş
yargılardan oluşan önyargı sosyal hayatın her alanına sirayet ettiği ölçüde gruplar
arasındaki ayrımı ve mesafeyi artırır. Önyargı ve kalıpyargılar insan olma özelliği ile
birbirine eşit olması gereken toplumun tüm bireylerini "öteki", "diğeri" şeklinde
genellemeler ve kategorilere hapsetmektedir.

Önyargı sadece ayrımcılığa neden olmakla kalmayıp, çoğu zaman gruplar arasında
yaşanan çatışmanın ve hatta şiddetin gelişiminde de anahtar bir rol oynamakta.
Birbirini düşmanca algılayan gruplar, 'öteki' grubun üyelerine tamamen olumsuz
özellikler atfederken; kendi grupları için sadece olumlu genellemelerde bulunurlar.

30
 Uyuşmazlık ( çatışma) tırmandıkça bu hatalı genelleyici tutumlar daha da belirginleşir
ve kemikleşir. Gruplar arasında iletişim kesilebilir; bireyler 'öteki' grubun üyeleriyle
minimum düzeyde temas kurabilir hatta hiç temas kurmayabilir. Fiziksel ve
psikolojik ayrışma önyargıyı daha da besleyebilir, 'öteki' grup gitgide daha homojen
ve olumsuz özelliklerle anılır hale gelebilir...Nihayet bireylerin gözünde 'öteki'
grubun üyeleri artık kendileriyle 'eşit' haklara veya sosyal, ekonomik statüye sahip
insanlar olmaktan çıkar. İlişkiler bu aşamaya vardığında 'öteki' grubun tüm üyelerine
karşı ayrımcılık ve şiddet içeren davranışlar 'meşru' görülmeye başlanır ( Gürkaynak,
2012: 256)

Henüz etkileşime girmeden önceden beslenen önyargılarla mesafe konulan

grupla mesafeyi koyan grup arasındaki uzaklık, diğer grubu tehdit olarak gören
bireylerin söylem ve davranışlarıyla kuşaktan kuşağa geçer. Gürkaynak, önyargı ile
başa çıkmada en önemli araçlardan birinin 'toplumsal temas' olduğunu söyler, farklı
toplumsal gruplardan bireyler birbirleriyle temas kurdukça, önyargının temelinde yatan
hatalı genellemeler fark edilir, farklılıkların yanı sıra benzerlikler keşfedilir, 'öteki
grubun aslında sanıldığı kadar 'kötü' ve 'homojen' olmadığı görülür. Gürkaynak'a göre
toplumsal temas ile bireylerin birbirinin gözünde 'insanlaşır'; belli bir grubun üyesi
olmaktan ziyade insani özellikleriyle ön plana çıkarlar (2012). Bireylerin kişisel
mesafeleri ve topluma benimsetilmiş düşüncelerle ortaya çıkan önyargıların küçük
adımlarla ayrımcılığa bir yol hazırladığı ve gerçek bir ayrışmaya sebep olduğu
bilinmektedir. Önyargının davranış olarak hayata geçmesi çalışma veya eğitim
hayatında bazı bireylere yönelik "uzak durma" davranışı şeklinde kendini gösterir. Birey
'öteki' olarak konumlandırdığı kişiyle etkileşimini en az düzeye indirmekte ve onu kendi
grubunun tamamen dışında görmektedir. Gürkaynak'a göre önyargının davranışsal
uzantıları içinde sosyal sonuçları açısından en az fark edileni sosyal mesafe koymaktır.
Belli bir grubun üyelerinin yaşadığı semte uğramaktan kaçınmak ya da yaşam
alanlarının homojenleşerek etnik veya dini gruplar etrafında ayrışması, bireyleri 'öteki'
gruba karşı ayrımcılık uygulamaya rahatlıkla hazır hale getirir (2012:256). Bireyler
kendi gruplarının dışında gördükleri bireylerle olan diyaloglarından veya
etkileşimlerinde o kişilere karşı önyargıyla beslenen ve ayrımcılığa yol açan
davranışlarda bulunmayı doğal kabul ederler. Toplumsal sınırların çizildiği sosyal
ortamlarda, okul, iş yeri veya komşuluk ilişkilerinde Gürkaynak'ın önyargının en az fark
edilen davranışsal uzantısı olarak tanımladığı sosyal mesafenin korunduğu ve bireylerin
buna uygun davranışlar sergilediği görülür. Genelleyici ve peşin yargılarla kurulan
etkileşimi sınırlı ilişkilerde ötekinin karşı tarafa atfedilen olumsuz özelliklere sahip
olduğuna hükmedilir. Birey sosyal mesafesini koruduğu öteki bireyle aynı okulu, sınıfı
veya statüyü paylaşmak istemez. Bu kişiyi kendi grubunun refah düzeyi ve güvenliği
için bir tehdit olarak görür. Önyargılar, önyargıyla yaklaştığımız kişi ya da gruplarla
aramıza, en hafifinden fiziksel ya da sosyal mesafe koymamıza yol açan ve ayrımcılıkla
yakından ilişkili tutumlardır. Önyargıların davranışa dönüştüğü durumlarda ise
ayrımcılık söz konusu olur ( Göregenli, 2012). Önyargı genel olarak öteki gruba karşı
duyulan olumsuz fikir ve dışlayıcı düşünceleri kapsar. Karşı taraf hakkında varılan
kanılar genelde olumsuz ve ötekileştirici özelliğe sahiptir.

Önyargıdaki duygulanım genellikle olumsuzdur (antipatik), ama olumlu (sempatik)

duygular eşliğinde seyreden önyargılar da mevcuttur. Önyargı psikolojisine dair ilk
kapsam ilk açılımı yapan Allport, önyargıyı "hatalı ya da esnek olmayan bir
genellemeye dayalı antipati" olarak tanımlamıştır. Allport'un zamanından beri
önyargı psikolojisine dair teorileri çok daha incelikli bir hal almışlarsa da tanımın

31
 temel eksenleri değişmemiştir. Önyargı, eksik/hatalı bir yargılama süreci sonucunda
oluşmuş, bir insan grubuna veya o grubun tekil üyelerine yönelik, genellikle olumsuz
bir tutum olarak tanımlanır (Aktaran: Paker, 2012).

Karşı tarafın insan olma özelliğini bir kenara konularak öteki tarafın bağlı
bulunduğu gruba atfedilen genelleyici özellikler çerçevesinde bir yaklaşım içerisinde
hareket edilir. Ancak yukarıda da ifade edildiği üzere insanlar arasında kurulacak doğru
etkileşim ortamı, oluşturulacak toplumsal temas ile kalıplaşmış fikir ve önyargılar
kısmen önlenebilir. Allport , önyargının sadece belirli bir konudaki tutumla sınırlı
olmadığını söyler; aynı şekilde sadece belirli bir gruba yönelmesi de olası değildir. Ona
göre önyargı, muhtemelen dünyaya ilişkin bütünlüklü bir düşünme alışkanlığını yansıtır
(Aktaran Göregenli, 2012: 26).

2.2.2 Kalıpyargı

Kalıpyargılar belirli grup veya kişilere karşı önceden oluşturulmuş fikirlerin

bütününü ifade eden düşünce kalıplarıdır. Kalıpyargılar önyargıların bir parçası olarak
insanlara başkaları hakkında sonuca varmaya yarayan "hazır düşünce" üretir. Bu hazır
düşünce olumlu ya da olumsuz anlam barındırabilir. Kalıpyargı, önyargının bilişsel
(cognitive) parçasıdır ve insan gruplarına dair genel geçer, şablonvari inançları içerir
(Paker, 2012: 42).

Kalıpyargılar bireylerin zihninde, kolay ve pratik bilgi aktarımını sağlama

özelliği ile bilinçli veya bilinçsiz şekilde ortaya çıkar. Günlük hayat içerisinde bilgi
yoğunluğu ile mücadele eden insan zihni bazı durumlara veya kişilere karşı hazır bilgi
kullanımına ihtiyaç duyar. Kalıpyargılar ekstra efor gerektirmeyen şablon düşüncelerle
insanlara, kişiler veya gruplar hakkında daha önce düşünülmüş peşin yargı ve hükümleri
fikir olarak sunar. Farklı ırk, cinsiyet veya millete mensup bireyin kendi grubuna
atfedilen özellikleri taşıyan bir birey olarak kabul edilmesi ve buna uygun muameleyle
karşı karşıya kalması kalıpyargıların toplum üzerindeki hakimiyetini gösterir.

Kalıpyargılar, belirli bir objeye ya da gruba ilişkin bilgi boşluklarını dolduran,

böylece onlar hakkında karar vermeyi kolaylaştıran, önceden oluşturulmuş birtakım
izlenimler, atıflar bütünü olarak zihnimizde oluşturduğumuz imgelerdir...Özellikle
yeni olgu, obje ya da grup ile karşılaştığımızda, onlarla ilgili bilgimiz bu tür imgeler
ışığında biçimlenir. Böylece kalıpyargılarımız yoluyla, yeni olguyu/grubu gerçekte
olduğu gibi ya da gerçek özellikleriyle değil, düşünce eğilimlerimize göre algılarız
(Göregenli, 2012).

Göregenli'ye göre her 'sarışın' yabancı turistin Alman olduğunu, bütün

Japonların 'çalışkan' olduğunu veya Arapların 'temiz' olmadığını düşünmemize neden
olan kalıpyargılar her zaman olumsuz olmayabilir (2012). Sarışın turistlerin Alman
veya İngiliz olduğunu düşünmek, İtalyan erkeklerinin yakışıklı olduğunu düşünmek,
Japonların yardımsever ve çalışkan olduğunu düşünmek veya tüm zencilerin atletik
yapıda olduğunu düşünmek, dış görünüş odaklı oluşan kalıpyargıları ifade etmektedir.
İnsanların ait oldukları gruba yüklenen genelleyici özellikler tek tek bütün bireylerde
aranmakta ve toplumsal düzeyde buna göre davranışlarda bulunulmaktadır. Göregenli,
sosyal dünyayı algılamamızı ve yorumlamamızı etkileyen sosyal sınıflandırmanın,

32
kalıpyargıların ve önyargıların oluşumunda temel bir bilişsel süreç olarak ortaya
çıktığını söyler. İnsanlar, dünyayı anlayabilmek, dünya üzerine düşünebilmek için
öngörülerde bulunma ihtiyacı duyarlar. Bu nedenle, her yeni uyaranı ayrı ayrı değil de
bir sınıflama çerçevesinde değerlendirirler. İşte bu gruplama işlemi sınıflandırma olarak
adlandırılır ( 2012). İnsanları sosyal sınıflandırma yoluyla algılamanın altında aslında
son derece masum bir neden yatmaktadır. Bu süreç, 'aşırı bilgi yükünden kurtulmanın
bir yolu'dur. Sosyal sınıflandırmanın en önemli işlevi sosyal dünyayı yalınlaştırmak;
algılama, hatırlama, düşünme ve tepki verme süreçlerini hızlandırmaktır (Aktaran:
Madran, 2012). Kalıpyargının tanımı yapılırken, olumlu kalıpyargıların yanında
olumsuz kalıpyargıların önyargı ve ayrımcılığa zemin hazırlaması üzerinde durulur.
Kalıpyargı sosyal çevreyi basit imgelerle kolay tanınır hale getirse de kalıplaşmış
fikirler insanların birbirlerini doğru tanımasının ve toplumsal temasın gerçekleşmesinin
önüne geçer. Şablonlaşmış düşüncelerle ötekileştirilen gruplar veya bireyler bu
şablonun dışına çıktıklarında diğer gruplar için bir tehdit oluştururlar.

Kalıpyargı oluşturma süreci iç grup sempatizanlığını ve dış grup ayrımcılığını

belirgin bir biçimde artırır. İç ve dış grup ayrımlaştırmasının süreçlerini inceleyen
Sosyal Kimlik Kuramı'na göre, iç grup taraftarlığı sadece dış grup üyelerini
tektipleştirmez; ayrıca iç grup üyelerinin birbirlerinin özelliklerini, hatta inançlarını
benzer algılamalarına yol açar. Kalıpyargı oluşturma sürecinde, dış grup üyelerinin
inançları da tektipleştirilir.; böylelikle dış grubun görüşlerinin iç grubun görüşlerine
benzemediği inancı güçlenir. Bilişsel düzeyde herhangi bir biçimde yaratılan 'biz ve
onlar' farklılaşması, iç grubun lehine davranmak için yeterli bir koşul gibi görülür.
(Göregenli, 2012: 24)

Sosyal sınıflandırma, kalıpyargıların tohumunu atan süreçtir (Madran, 2012).

Kalıpyargının üretimi ve toplumun çeşitli katmanlarının bu gruplara istemsizce dahil
edilmesi toplumdaki nispeten güçlü veya kendilerini "üstün" kabul eden grup tarafından
yapılır. Bu konuda yapılan çalışmalarda eşitsizliğin hakim olduğu toplumlarda baskın
güçlerin diğer grupları damgalayabilme potansiyelinden bahsedilir. Baskın grup diğer
grubu damgalayabilme ve kategorize etme hakkını kendinden görmekte ve toplumu
ayrıştırabilmektedir. Çayır'a göre bu baskın gruplar azınlık, madun, alt konumlu olarak
adlandırılabilecek zayıf grupları damgalayabilir, tanımlayabilir ve etiketlendirebilir
(Çayır, 2012). Çayır damgalayabilmenin toplumsal gücü gösterdiğine işaret eder.
Baskın gruplar kendi dünya görüşlerine göre alt sınıf olarak kategorize ettikleri
grupların yaşam alanı sınırlarını belirleyebilmekte ve buna göre bir ayrım
oluşturmaktadır. Kalıpyargıların üretilmesi de bu sürecin her aşamasında kendini
gösterir. Kalıpyargılar bir grubun bütün üyelerini aynılaştırır, insanları bireysel
niteliklerinden soyutlayarak damgalanmış bir grubun üyesi haline getirir. Bu da birçok
alanda ayrımcılığa neden olur (Çayır, 2012: 12). 'Sarışınlar aptaldır', 'Araplar pistir',
'Şişmanlar neşelidir', ' Kayserililer cimridir' gibi kalıpyargılarla bir gruba atfedilen
özellikler o gruba mensup tüm bireylerde aranır veya tüm bireylerde var olduğu kabul
edilir. Olumsuz özellikler atfedilen grupta olumlu özellikler olabileceği gibi olumlu
özellikler atfedilen gruplarda da olumsuz örnekler çıkabilir. Her Arap pis olmak ya da
her Japon çalışkan olmak zorunda değildir. Toplumun geneli tarafından dayatılan bu
kalıpyargılarda genellikle baskın grup olumlu özelliklerle kendini tanımlarken 'öteki'
gruba olumsuz özellikler yüklenir. Çayır'a göre baskın grup alt konumlu grubu, o
grubun en kötü üyesiyle tanımlar ve homojenleştirir; öte yandan kendini, en iyi
üyelerinin özellikleri ile tanımlar ( 2012).

33
 Önyargı veya kalıpyargıların davranışlara ve sosyal hayata yansıması en çok
toplumsal kabul şartlarında şekillenir. Baskın grup hangi grubun hangi mesleklerde
veya statüde olacağına karar verebilmekte ve toplumsal rol dağılımını buna göre
yapmaktadır. Bu rol dağılımı bozulmak istendiğinde de "tehlike" ortaya çıkar. Çayır, alt
konumlu gruplara karşı ayrımcı tutum ve davranışların ortaya çıkmasındaki sebebin
hakim grupların kentsel mekanlarını, işlerini kaybetme korkusundan kaynaklandığını
öne sürer (2012). Alt grubun özelliklerini reddeden birey baskın gruba karşı tehdit
oluşturmakta çünkü baskın grubun hakim olduğu alanlarda hak iddia etmektedir. Sosyal
statüde, eğitimde eşit haklar talep eden alt gruba mensup birey baskın grup tarafından
tehdit oluşturma tehlikesine göre dışlanır ve ötekileştirilir.

Damgalanmış gruplar, kendileriyle ilgili kalıpyargılara uygun davrandığında

ayrımcılık gibi sorunlar toplumsal mesele haline gelmez. Örneğin bir Romanın
sokakta çiçek satması ya da müzisyenlik yapması sorun değildir. Türkiye'de bir
eşcinsel, şarkıcı ya da modacı olabilir. Ancak bir eşcinsel, siyasetçi olmak
istediğinde, yani toplumdaki kalıpyargılara uygun olmayan bir role talip olduğunda
sorun çıkar ( Çayır, 2012).

Baskın grubun birçok alandaki hakimiyeti diğer gruplara atfedilen özelliklerin

kalıcı hale gelmesine yol açar. Medyanın söylemleriyle pekiştirilen kalıpyargılar toplum
hafızasında güçlü bir yer edinir. Çayır, baskın grupların kaynaklar üzerindeki
hakimiyeti ve konumunu meşrulaştıran birçok 'meşrulaştırıcı ideoloji' olduğunu söyler.
Bu ideolojiler ders kitapları, medya, gündelik oyunlar, öyküler vb. aracılığıyla sürekli
yeniden üretilir ( 2012). Baskın grup elinde bulundurduğu güç ile medya ve dolaylı
olarak diğer iktidar alanlarına hakimdir. Bu da alt gruplara karşı defalarca tekrarlanan
ayrımcılık ve önyargıların oluşmasına zemin hazırlayan kalıpyargıların her gün yeniden
üretilmesine olanak sağlar. Olumsuz kalıpyargılar alt grupların karşılaştıkları
ayrımcılığa karşı bir savunma mekanizması oluşturmasına neden olur. Gücü eline
bulunduran grup maruz bırakılmadığı yalnızca maruz bıraktığı ötekileştirme ile sosyal
hayatında herhangi bir sorunla karşılaşmazken, alt konuma ait herhangi bir birey eğitim,
sağlık gibi en basit alanlarda dahi bu tür kalıpyargılar ve ayrımcılık barındıran
uygulamalarla karşılaşabilir. Çayır, alt konumlu grupların damgalanma sürecine karşı
yürüttüğü stratejilerin , damganın görünür olup olmamasına göre değiştiğini ifade eder
(2012).

Damganın görünür olmadığı durumlarda (eşcinsel olma, Alevi olma vb.), azınlıktaki
gruplar kendilerini gizleyip, ikili bir hayat yaşamak zorunda kalabilirler. Ancak bazen
damga görünürdür; başörtülü, siyah ya da kadın olmak durumlarında olduğu gibi. Bu
durumda da bazen gruplar damgaya sahip çıkıp, ona statü kazandırma mücadelesi
verebilir... Bunların dışında madun gruplar, konumlarına itiraz eden ve eşitlik talep
eden bir toplumsal ve siyasal hareket de yürütebilirler (Çayır, 2012).

2.2.3 Ayrımcılık

Toplumda bir arada belirli kurallar bütünü içinde yaşayan insanların, ırk,
cinsiyet, cinsel tercih, veya din sebebiyle farklı muameleye maruz bırakılması, insanlar
arasında olması gereken eşitliğin ortadan kaldırılması ve bu fikirlerin davranışlara
yansıtılması ayrımcılığı doğurur. Her bir birey yaşadığı ülkede veya zamanda doğrudan

34
ayrımcılığa maruz kalmasa da, kökü çok eski yıllara dayanan ayrımcılığın izleri pek çok
alanda ortaya çıkmaktadır. Ayrımcılık, eşitliğin, insanlar arasında kurulmuş veya
kurulmak istenen adil düzenin bozulması ve insanların en temel hakların çiğnenmesidir.

Ayrımcılık kavramı, esas ve yaygın olarak, insanlar arasındaki eşitlik fikri ve

ilkesinden kaynaklanır. Gerek hukuksal gerek insani olarak üzerinde bir söz birliği
bulunduğu varsayılan bir ilke, her insanın doğuştan eşit olduğudur. İnsanlar,
dünyanın neresinde, hangi ten rengiyle, hangi cinsiyet ya da cinsel yönelimle, hangi
etnik kökene, dine, mezhebe, ait olarak doğarlarsa doğsunlar, insan olmak
bakımından eşittirler...Modern toplumun ortaya koyduğu modern hukuk, eşitlik ilkesi
temelinde temel insan hakları kavramına dayanarak, tüm bireyleri eşit niteliklere sahip
varlıklar olarak tanımlamıştır, bir teorik hukuksal sisteme yerleştirmiştir (Göregenli,
2012: 18)

Her etnik kökeni, ırkı, cinsiyeti, kültürü neredeyse tüm insanlığı ilgilendiren
ayrımcılık sorunu soykırıma varabilecek düşüncelerin çıkış noktası olması sebebiyle
genel toplum düzeni için tehlike yaratmaktadır. Göregenli'ye göre ayrımcılık ister bir
hukuk sorunu ister adalet sorunu olarak tanımlansın, son çözümlemede, insanlar
arasındaki ilişkilerde ortaya çıkan, zihinsel kaynakları ve nedenleri olan insani bir
sorundur (2012:20). Bu "insani sorun" eşit olarak doğan tüm bireylerin haklarını
ellerinden almaya ve üstün olan grubun anlayış ve vicdanına bırakmaya yol açmaktadır.
Göregenli'ye göre ülkemizde ayrımcılıktan söz edildiğinde nüfusun büyük bölümünün
ayrımcılıkla doğrudan, tümünün ise dolaylı ilişkisi olduğu görülebilir. (2012: 20)
Ayrımcılık yasalara ve yenilenen hukuki düzenlemelere rağmen her devirde ortaya
çıkmış ve insanların yaşamlarını etkilemiştir. Ayrımcılığın uygulanma düzeyi ise bazı
toplumlarda eşitliğin ihlalini "olağan" görmeye, ayrımcılığı bir suç olarak kabul
etmemeye kadar varmıştır.

Dünya nüfusunun ortalama yarısını oluşturan kadınlar; dünyanın farklı

coğrafyalarında, içinde yaşadıkları toplumların önemli bölümünü oluşturan,
çoğunluktan farklı etnik kökene, dini inanca, mezhebe mensup olan insanlar; farklı
ten renklerine, heteroseksüellikten farklı cinsel yönelimlere sahip kimseler; yüzyılın,
hatta giderek on yılların belirlediği makbul fiziksel özelliklere sahip olmayan
insanlar; fiziksel özellikleri nedeniyle engellenenler , muhalifler ayrımcılığa
uğramaktadır. Ayrımcılık, çoğunlukla, bu grupları oluşturan insanların, temel insan
haklarını ihlal edildiğini fark edemeyecekleri kadar normalleşmiş durumdadır; hatta
bazen bir kader gibi algılanabilmektedir (Göregenli, 2012)

Göregenli'nin de işaret ettiği gibi, ayrımcılık toplumdaki yaygınlığı ölçüsünde

insanlarda 'kaçınılmaz' olduğu ve buna maruz kalmak zorunda oldukları duygusu
uyandırabilmektedir. Renk, ırk veya dini nedeniyle yaşadığı tolumda ayrımcılığa çokça
maruz kalan birey ya da grup bunu hayatın olağan bir yönü olarak kabul etmekte ve
'değiştirilemez' olduğu kanısına varmaktadır. Toplumdaki baskın kesim tarafından
'öteki' olarak nitelenen gruba karşı uygulanan ayrımcılık ve ötekileştirme , "alt gruba"
dayatılan bir yaşam şekli haline gelmektedir. Bu insanlara "farklı olduğun için
ayrımcılığa maruz kalıyorsun" mesajıyla farklı olma sebebi nedeniyle yaşadığı yeri terk
etme ya da farklı olan özelliğini ön plana çıkarmama üzerine baskı yapılmaktadır.
Ayrımcılık farklı coğrafya ve kültürlerde farklı boyutlarda hissedilmektedir. Daha çok
kültürün, farklı dil, ırk ve dine sahip insanların bir arada yaşadığı kozmopolit ülkeler
veya şehirlerde azınlıkta ve dışlanmış olan gruba karşı ayrımcılığın uygulandığı görülür.
Irkçılık tartışmalarının sıklıkla yaşandığı ABD'de veya göçmen sorunlarıyla mücadele

35
eden Avrupa ülkelerinde ayrımcılık bütün yönleriyle tartışılmaktadır. Çayır, kültürel
özellikleri, toplumsal yapıları ve tarihsel arka planları itibarıyla her ülkenin ayrımcılık
konusundaki duruşun farklı olduğunu söyler. Örneğin Amerika Birleşik Devletleri'nde
ayrımcılık, hukukun, siyasetin, eğitimin ve gündelik dilin bir parçasıdır. Gene
İngiltere'de, izlenen çokkültürcülük politikası sonucu etnik grupların sorunları açıkça
konuşulur (2012; 6). Birçok kültürün bir arada yaşadığı toplumlarda oluşan hiyerarşik
grupların toplum dışına itilen gruplara karşı ayrımcılık nesilden nesile yayılan bir
"geleneksel düşünce" halini alır. Örneğin farklı cinsel yönelimlere bakışın herhangi bir
ülkede 20 veya 30 yıl içinde çok fazla değiştiği söylenemez. Gelişim ve artan kültür
düzeyiyle bazı farklılıklar görülse de temelde o gruba dayatılan 'öteki' etiketi yerini
korumaktadır. Çayır, Türkiye'de ayrımcılık konusunda sosyal bilim literatüründe ve
hukuksal alanda derin bir boşluk olduğunu ve bunun sebebinin Türk modernleşmesinin
birlik-beraberlik ideolojisi altında homojen bir nüfus yaratma ideali olduğunu söyler.
Çayır'a göre "Bizde ayrımcılık yoktur" iddiasını oluşturan temel tez, Türkiye'deki hakim
'hoşgörü' söylemidir (2012). Tarih kitaplarında yer alan bilgilerde Osmanlı Devleti'nin
diğer milletlere sağladığı kolaylıklar ve gösterdiği hoşgörü sıklıkla anlatılmakta ve bu
hoşgörü geleneğinin altı çizilmektedir. Çayır, Türkiye'de modernleşmeyle birlikte, farklı
kesimlerin ayrımcılığa uğradıklarını dile getirdiklerini ve eşitlik talep ettiklerini söyler
(2012). Farklı kültürlerin daha çok etkileşime girmesi, insanların toplumsal teması daha
yaygın hale getirmesiyle ayrımcılık bir nebze azaltılmaya çalışılsa da farklı toplumlar
tarafından, yıllardır süregelen bir "dışlayıcı anlayış" ile devam ettirilen ayrımcılık fikri
değişmemektedir. Daha çok etkileşim ve "bir arada olma ve yaşama" kültürü
yaygınlaşsa da ülkeler ve milletler arasında bulanıklaşan sınırlar bazen iki tarafın da
tahammülsüzlüklerini artırmakta ya da tetiklemektedir. Çayır teknolojik gelişmeler
eşliğinde küreselleşmeyle ülkelerin gündemlerinin iç içe geçtiğini ve bunun sonucu
olarak da nefret söyleminin arttığını savunur ( 2012).

Örneğin Danimarka'da bir gazetede yayımlanan karikatürler hızla Müslüman

ülkelerde tepkiye yol açmakta; burka, peçe, başörtüsü gibi giyim şekilleri de batılı
ülkelerin kamuoyunu meşgul etmektedir...Ancak bu 'yakınlaşma' geleneksel sınırların
konforunu bozmakta, karşılıklı nefret söylemlerinin artmasına sebep olmaktadır. Başka
bir deyişle küreselleşme sonucu ülkeler arasındaki sınırlar belli belirsizleşmektedir,
ancak kafalardaki kimlik sınırları daha da keskinleşmektedir (Çayır, 2012:9).

Küreselleşme ve medya aracılığıyla yayılan nefret söylemi ve ayrımcı dil bazı

toplumlarda giderek daha yaygın hale gelmekte, ve toplumun büyük bir kesimi
tarafından benimsenen bu aşırı fikirler fiziksel şiddet veya cinayete kadar giden vahim
sonuçlar doğurabilmektedir. Medya veya güç odakları tarafından halka dikte edilen
ayrıştırıcı fikirler ne kadar çok insan tarafından kabul edilir ve benimsenirse
toplumlarda aynı ölçüde ayrışma ve kutuplaşma yaşanır. Milliyetçi dil, aşırı ideolojiler
üzerinden yapılan siyaset ve propaganda ve bu yönde geliştirilen söylemler insanları
'bizden' olan veya 'diğerinden' olan arasında seçim yapmaya zorlamaktadır.

Theodor Adorno'nın faşist propagandanın klasikleri olarak saydığı ve günümüzde

tipik bir milliyetçilik söylemini tanımlayan dil, önyargı ve ayrımcılığın en önemli
araçlarındandır.: Yalnız kurt, yorulmazlık fikri, zulmedilen masumiyet, küçük dev
adam, her zaman pusuda bekleyen içerideki ve dışarıdaki düşmanlar, sürekli olarak
ima edilen, işaret edilen sinsi fikir ve tehlikeler, içimizdeki yabancılar, "Ya sev ya
terket"... (Göregenli,2012).

36
 Küreselleşme, medya, milliyetçi propaganda ve baskın güçlerin söylemleriyle
yayılan nefret söylemi ve nefret söyleminin çıkış noktası ayrımcılığın önlenmesi
toplumların güveni, refahı ve bir arada yaşama özürlülüğü için son derece önemlidir.
Ayrımcılık engellenebildiği ölçüde engellenmeli ve toplum bu konuda
bilinçlendirilmelidir. Ayrımcılığa dayalı şiddet türleri basit tacizlerden başlayıp,
katliamlara kadar uzanabilir. Önyargıya dayalı ayrımcılığın doruk noktası soykırımdır
(Paker, 2012:43).

Çeşitli toplumlarda ayrımcılığı uygulayan ve ayrımcılığa maruz kalan gruplar

olmak üzere biçimlenmiş bir hiyerarşik yapı söz konusudur. Baskın grup, üstün grup
diğer gruplara karşı "ayrımcı" ve "ötekileştirme" politikalarıyla kendi iktidar alanını
korur ve devam ettirir. Çayır insanlığın uzun süreli eşitlik ve özgürlük arayışına rağmen
bugün hemen bütün toplumlarda bazı grupların diğerlerine oranla daha ayrıcalıklı,
avantajlı ve baskın olduğunu belirtir. Bu hiyerarşik yapının sorgulanmadığı, azınlıktaki
ya da alt konumda bulunan grupların kendilerine biçilen role uygun davrandıkları
toplumlarda ayrımcılık bir toplumsal sorun olarak ortaya çıkar (Çayır, 2012). Madun
grup kendisine biçilen rolleri kabul ettiği, ve iktidar sahiplerinin konumlarına göz
dikmediği yani "kendi grubunun sınırları" dışına çıkmadığı ölçüde "güvendedir".
Kendisine dayatılan sınırları yıkmak, ve en temel haklarını korumak isteyen bireyler de
ayrımcılığa maruz kalan kişiler olarak bu hiyerarşik yapıdan en çok zarar gören kesim
haline gelmektedir. Hiyerarşik düzen artan küreselleşme ve bulanıklaşan çizgiler
sonrasında modern zamanlarda ortadan kalkmış gibi gözükse de , insanların aksi yönde
verdikleri mücadelelere rağmen yerini korumaktadır. Çayır, modernlik öncesinin
hoşgörü anlayışının hiyerarşi üzerine kurulduğunu, buna göre bir daha güçlü olan ve
hoşgören, bir de hoşgörülen grup olduğunu belirtir. Halbuki modern toplumlar hoşgörü
değil, ayrımcılık yasağı ve eşitlik ilkesi üzerine kuruludur. Modern toplumda bireylerin
dinlerine , dillerine, cinsiyetine bakılmaksızın eşit oldukları kabul edilir.( Çayır, 2012:
7). Modern toplumlardaki hiyerarşik oluşum da sosyal sınıflandırma şeklinde literatürde
yerini alır. İnsan canlısının, dünyayı, çevresini ve kendini anlayabilmek ve
konumlandırabilmek için bilişsel olarak sınıflandırma yapmaya ( kategorileştirmeye)
ihtiyacı vardır ( Aktaran : Paker, 2012). Sosyal sınıflandırma içerisinde baskın grubun
uyguladığı ayrımcılık ve empoze ettiği kurallar toplumun geneline hakim görüşler
olarak kabul edilir. Ayrımcılığa karşı mücadelenin yapılmadığı toplumlarda baskın grup
tarafından oluşturulan bu tür kısıtlamalar bir tabu haline gelir. Örneğin herhangi bir
eşcinsel veya roman vatandaşının milletvekili olabilmesi için bazı "tabuların" yıkılması
gerekir. Göregenli, bir toplumda hiyerarşik örgütlenme, adaletsizlik, gücün inşası, güçle
ilgili söylemsel yapı ne kadar baskınsa, dezavantajlı gruplara yönelik önyargı ve
ayrımcılığın o ölçüde ortaya çıktığını söyler (2012:22) Baskın grup hiyerarşik
konumunun getirdiği güç ile hareket etmekte ve bu gücü muhafaza etmek için çareyi
"öteki" grupların gücünü kısıtlamakta bulmaktadır.

Ayrımcılığı doğuran, farklı özellikleri olan grupların toplumsal hiyerarşi içinde 'aşağıda'
ve 'dezavantajlı' olarak konumlandırılmalarıdır. Ayrımcılığı yaygınlaştıransa,
farklılıkların algılanma biçimleri, bazı özelliklerin diğerlerinden üstün olduğuna dair
inançlar, her düzeyde iktidarın 'fark'a ve 'farklı olan'a yaklaşımı, 'azınlık' gibi çoğunluğa
ait olmayana ilişkin dışlayıcı, ayrımcı ideolojik söylemsel yapıdır...Bu zihinsel yapı
dünyaya ilişkin bütünlüklü bir düşünme alışkanlığını yansıtır. Hiyerarşik bir biçimde
örgütlenen toplumlarda, iktidarlar gerek sistemi, gerekse insanlararası ilişkileri güç
sahibi olma temelinde tanımlar ve hayata geçirirler. Bu bir kez gerçekleştiğinde, kimin

37
 yukarıda kimin aşağıda olduğu konusunda bir tür söz birliği oluşur ve günlük hayatta bu
hiyerarşik yapı bireylerin zihninde normalleşir ( Göregenli, 2012: 22,23).

Giderek normalleşen bu düzen içerisinde üst konumlu gruplar bu gruba ait

olmanın avantajlarını kullanırken diğer gruplara ait olan insanlar sonu ölüme kadar
varabilen ayrımcılık ve nefret suçlarına maruz kalmaktadır. Bu hiyerarşik yapının
korunması ve bu durumdan "avantaj" oluşturulmaya çalışılması, hiyerarşik yapıdan
fayda sağlamak isteyen güç sahiplerinin öncelikleri arasındadır. Göregenli, ayrımcılığın,
toplumsal hiyerarşiyi oluşturmak ve sürdürmek için hakim sınıfların çıkarlarını
korumaya hizmet eden politik bir boyutu olduğunu belirtir. İktidar sahiplerinin, kendi
konumlarını sürdürmek için ayrımcılığa ihtiyaçları olduğu açıktır (Göregenli,
2012:62).

Ayrımcılığın önüne geçilememesinin nedenlerinden biri de, ayrımcılığı

uygulayan grubun bunu normalleştirmesi ve çoğunluğun bu suça karşı sessiz
kalmasıdır. Göregenli hiçbir toplumda iktidar sahiplerinin çoğunluklardan oluşmadığını,
dolayısıyla ayrımcılığın asıl aktörlerinin, aynı zamanda ayrımcılığın mağdurları da olan
çoğunluklar olduğunu belirtir (2012:62). Toplumun nerdeyse tamamının doğrudan ya da
dolaylı yoldan maruz kaldığı veya sebep olduğu ayrımcılık, modern toplumun eşitlikçi
yapısına uymayan hiyerarşik düzeni sürdürmeye yaramaktadır. Bu hiyerarşik düzen
içerisinde güç sahibi azınlık veya ayrımcılığa sessiz kalan çoğunluk, bir gün,
kendilerine çevrilebilecek olan 'ötekileştirme' oklarını, "güçsüz' ve 'öteki' gruba
yöneltmektedirler.

2.3 Nefret söyleminin çeşitleri

Nefret söylemi korumasız ve azınlıktaki gruplara, cinsel tercihi, ırkı, dili veya
dini farklı olan kişilere karşı çoğunluk veya baskın grup tarafından yöneltilmektedir.
Nefret söylemi egemen söylemin daha baskın olduğu medya aracılığı ile sürekli olarak
yeniden üretilir. Türkiye'de diğer ülkelerde olduğu gibi azınlıkta bulunan farklı din, din
ve ırka sahip kişiler farklı dönemlerde ve çeşitli yerlerde nefret söylemine maruz
kalabilmektedir. Nefret söylemi türleri, hedef aldığı gruba göre, 'siyasal', 'kadınlara
yönelik', 'yabancılara ve göçmenlere yönelik', 'cinsel kimlik temelli' ve 'engellilere ve
çeşitli hastalıklara yönelik' şeklindeki yedi başlık altına toplanabilir (Binark ve Çomu,
2012, https://yenimedya.wordpress.com/2012/01/20/sosyal-medyanin-nefret-soylemi-
icin-kullanilmasi-ifade-ozgurlugu-degildir/, erişim tarihi: 18/02/2018).

2.3.1 Irk temelli nefret söylemi

İnsanları sadece ırksal özelliklerine göre kategorize etmek ve buna göre

davranmak ırk temelli nefret söylemine zemin oluşturur. Azınlık durumundaki belli bir
ırkın herkesin yararlandığı haklardan mahrum bırakılması nefret suçudur. Birey ve
gruplara karşı, belli bir ırka mensup olmaları sebebiyle duyulan nefretin ifade edilmesi
veya başkalarının buna kışkırtılması, ırkçı nefret söylemini oluşturur (Aktaran:
Şahinkaya, 2016). Irk temsilinin etki alanı ve boyutları çok kapsamlı olduğu için nefret
söylemin suç unsuru taşıması olasılığı en yüksek olduğu söylemler ırkçılıkla ilgili
üretilen söylemlerdir (Yazıcı, 2016).

38
 Irk temelli nefret söyleminde insanların doğuştan sahip olduğu birtakım
özellikler 'ötekileştirme' sebebi olarak görülmekte ve bu özellikler olumsuz
davranışlarla bağdaştırılmaktadır. Siyahların, belli suçlarla bağlantısını kurmak, Arap-
Amerikan ve Müslümanların terör örgütlerine destek verdiğini iddia etmek, belli bir ırka
hayvanlara benzetmek, belli karakteristik özellikleri taşıyanların bir hizmetten
yararlanmayacağını duyurma gibi tutum ve davranışlar, doğrudan insan onuruna birer
saldırı niteliğindedir (Aktaran, Şahinkaya, 2016: 9). Center for American Progress'in
raporlarına göre, bir siyahinin hayatının bir döneminde hapse girme ihtimali üçte
birken, beyazlarda bu oran 17'de birde kalıyor. ABD Ceza Komisyonu da ceza
sisteminin siyahilere, beyazlara göre aynı suçtan yüzde 10 daha fazla mahkumiyet
verdiğine dikkati çekiyor. Afrika kökenli Amerikalılar da ayrımcılığın adalet
sisteminden medyaya film endüstrisinden günlük yaşama kadar hala devam ettiğine
inanıyor. Pew Research'in araştırmasına göre, siyahilerin yüzde 70'i polisin, yüzde 68'i
mahkemelerin, yüzde 54'ü iş yerlerinin, yüzde 51'i okullarının, yüzde 44'ü de restoran
ve mağazaların, kendilerine beyazlara göre daha az adil davrandığını düşünüyor
(http://www.dunyabulteni.net/haber/328952/abdde-mahkumlarin-yuzde-40i-siyahi,
erişim tarihi : 11.03.2018). Nefret söylemi aynı zamanda farklı milli kimlik ve
azınlıktaki etnik kökenlere karşı da kullanılmaktadır. Etnik köken ve milliyetlere karşı
duyulan hoşgörüsüzlüğün bir şekli olarak nefret türlerinin kışkırtılması, bu bakımlardan
çoğulcu ülkeleri tedirgin etmiştir. Bu hoşgörüsüzlük çoğu kez, "saldırgan milliyetçi ve
etnik merkezci" kişi ve gruplardan gelmektedir ( Aktaran Şahinkaya, 2016:10). Farklı
gruplara karşı kullanılan nefret söylemi medyanın elinde hakaret ve aşağılamaya varan
ifadelerle kullanılmaktadır. Farklı etnik gruba ait öğeler suç unsurları ile hakaret ve
ötekileştirici kalıplarla bir arada tutulmakta ve ayrımcılığı doğuran bir algı
oluşturulmaktadır. Kürt sorunu terörizm ve PKK ile özdeşleştirilerek, Kürtler hakkında
'cani'i, 'hain', 'kalleş, 'çapulcu', 'dağdan inenler' türünden, sloganlaşmış ve
'korkunçlaştırıcı' kalıpyargılar kullanılıyor ( İnceoğlu,
http://www.yasemininceoglu.com/documents/haberturk_14.04.2011.pdf. erişim tarihi:
11.03.2018). Diğer yandan, spor medyası da nefret söylemini ve nefret suçunu ciddi
olarak körüklüyor; "Türklük", "Türkiye", "canım Türkiyem", "vatan", "ay-yıldız" gibi
ifadeler sıklıkla kullanılıyor. "Hindi dediniz bize, nasıl yedirdik size" türünden
başlıklarla şiddet kültürü yeniden üretiliyor (Talimciler, 2005).

Nefret suçuna en çok maruz kalan bir diğer grup da toplum içinde azınlık
durumunda kalan göçmenlerdir. Göçmenler okul işyeri ve sosyal hayatın içindeki çoğu
kuruluşta ötekileştirici muameleye maruz kalmaktadır. Göçmenler ülke ekonomilerinin
en tehlikeli ve en zor şartlardaki işlerini yapmakta ve buna karşılık oldukça düşük
ücretler almaktadırlar. Göçmenlerin bazı vatandaşlık haklarından yoksun olması fırsat
bilinerek iş yerleri bu kişilere karşı sistematik bir ayrımcılık uygulamaktadır. İktidarlar
tarafından yürütülen göçmen karşıtı politikalarda bu muameleleri çoğaltmakta ve teşvik
etmektedir. Irkçı, ayrımcı söylemlerin oluşmasında biz ve onlar karşıtlığı çok önemlidir.
Azınlıklar, yabancılar ve göçmenler toplumda farklılık olarak görülmektedir. Bu
nedenle yabancılar, göçmenler ve çoğunlukla azınlıklar "kovulması, sürülmesi ve
savaşılması gereken" düşman olarak görülmektedir ( Köker ve Doğanay,2010, s.51-55).
Toplumdaki kalıpyargılar sonucu ortaya çıkan nefret söylemi ve suçu medya aracılığı
ile sürekli yeniden üretilmektedir. Türkiye'de son yıllarda Suriyeli mültecilere yönelik
oluşturulan nefret duygusu da buna örnek olarak verilebilir. Hrant Dink Vakfi'nın
yayınladığı Medyada Nefret Söyleminin izlenmesi araştırmasında 2017yılının ikinci
dört aylık döneminde elde edilen bulgularda en çok Yahudiler ve Suriyelilerin hedef

39
alındığı görüldü. Suriyeli göçmenler medyada sistematik olarak cinayet, hırsızlık, taciz
gibi kriminal olaylarla anıldı (https://hrantdink.org/attachments/article/1216/Medyada-
Nefret-Soylemi-Izleme-Raporu-Eylul-Aralik-2017.pdf, erişim tarihi: 12.03.2018).

2.3.2 Din temelli nefret söylemi

Farklı etnik kökene sahip insanların ayrımcılığa maruz kalmasının yanında,

farklı dini inanca ya da mezhebe bağlı insanların da toplum tarafından "azınlık" olarak
konumlandırıldığı ve 'ötekileştirildiği' görülür. Weber, bireylerin belli bir dine
inanmaları, bir inanca sahip olmaları veya inanmamalarına duyulan hoşgörüsüzlükten
kaynaklanan nefret söylemini, din ve inanç saikli nefret söylemi olarak tanımlar. Bu
konudaki farklıkları kışkırtma, günümüzde ciddi sorunların kaynağı olmaya devam
etmektedir (Aktaran: Şahinkaya, 2016:10). İnanç ve mezhep temelli ayrımcılık
Türkiye'de Müslümanlık dışındaki dinlere, ve Sünni mezhebi dışındaki mezheplere
yöneltilebilmektedir. Hrant Dink Vakfı'nın 2017'nin son 4 ayı için hazırladığı Medyada
Nefret Söyleminin izlenmesi araştırmasına göre Yahudiler medyada sıkça
düşmanlaştırıcı ifadelerle ele alındı. Yahudiler, özellikle temmuz ayından sonra artan
İsrail-Filistin çatışmalarını konu alan haberlerde bir toplum olarak şiddetle
özdeşleştirildi ve düşmanlaştırıldı. üretilen 'komplo teorileri'nde 'gizli' güç olarak
sunuldu ve 'Türkiye'ye yönelik bir tehdit' olarak gösterildi
(https://hrantdink.org/attachments/article/1216/Medyada-Nefret-Soylemi-Izleme-
Raporu-Eylul-Aralik-2017.pdf, erişim tarihi: 12.03.2018). Yine aynı raporda
Hıristiyanların da çeşitli kaynak ve köşe yazılarında düşmanlaştırıcı ifadelerle birlikte
yer aldığı bilgisine yer verildi. Araştırmaya göre Hıristiyanlar, yılbaşı ve Noel
kutlamaları üzerinden hedef gösterildi, ABD’nin Kudüs’ü İsrail’in başkenti olarak
tanıma kararının ardından ‘Müslümanlara yönelik bir tehdit’ olarak konumlandırıldı,
Türkiye'nin diplomatik krizler yaşadığı ABD’nin, Avrupa devletlerinin ve Avrupa
Birliği’nin Hıristiyan kimliği üzerinden tanımlanmasıyla hedef gösterildi
(https://hrantdink.org/attachments/article/1216/Medyada-Nefret-Soylemi-Izleme-
Raporu-Eylul-Aralik-2017.pdf, erişim tarihi: 12.03.2018).

2.3.3 Siyasal temelli nefret söylemi

Nefret söyleminin temelinde yatan ayrımcılık düşüncesi, farklı siyasi görüşleri

benimseyen insanlara karşı da kullanılmakta hatta güç sahibi iktidarlar tarafından bu
söylem oy toplama aracı olarak da kullanılmaktadır. Siyasal nefret söyleminde
demokratik ülkelerde ihtiyaç duyulan "farklı düşüncelere" karşı tahammülsüzlük söz
konusudur. Güçlü demokrasi için ihtiyaç olan ileri düşünce, farklılıkları ve ötekilerin
görüşlerini barındırır. Nefret söylemiyse öteki olana tahammülsüzlüğüyle demokrasinin
bir gereğini yok etmeye çalışarak demokrasiye zarar vermektedir (Ozulu,2014, s.19-20).
Devlet kimi zaman doğrudan siyasilerin yorumları ve halka verilen mesajlarla kimi
zaman da dolaylı yoldan, sessiz kalarak nefret suçu veya nefret söylemine zemin
hazırlayabilmektedir. Nefret söylemi sessiz kalma ve cezalandırılmama sonucu daha
çok artmakta ve insanların yaşamlarını etkilemektedir. Nefret söyleminin güç sahibi
iktidarlar tarafından kullanımı çoğu zaman bilinçli ve planlı şekilde ortaya çıkmaktadır.

40
Daha çok güç ve hakimiyet alanı için mücadele eden siyasi gruplar veya iktidar
sahipleri belirli bir kesime karşı nefret söylemi kullanmayı, kamuoyunun dikkatini
çekme ve puan toplama aracı olarak görmektedirler. Şahinkaya'nın Van Dijk'ten
aktardığına göre uluslararası insan hakları hukukunun kendilerine yüklediği
sorumluluklara rağmen, siyasal iktidarların bu yola başvurmak istemelerinin temelinde
toplum üzerinde gücünü ve kontrolünü artırmak düşüncesi vardır. Siyasal iktidarlar, bu
şekilde başka insanların yapabilecekleri ve yapamayacaklarını denetlemeye
başladığında, insanlar üzerinde iktidar olmanın konforunu yaşarlar (Aktaran Şahinkaya:
2016:19). Bu yollarla insanların düşünceleri denetlenmekte ve ne hakkında nasıl
düşünmeleri gerektiği kontrol altına alınmaktadır. Dijk, siyasi iktidar sahiplerinin, öteki,
yani kendileri gibi düşünmeyen insanların sadece eylemlerini kontrol altına alma değil,
aynı zamanda toplumdaki tartışma ve konuşmalarda da bazı söylemleri kontrol altında
tutma amacı taşıdığını söyler (Aktaran Şahinkaya, 2016: 19). Hakim güç olan devletin
ürettiği ya da üretilmesine izin verdiği nefret söylemi siyasetçileri destekleyen halka
yayılmaktadır. Özellikle toplum tarafından daha çok benimsenmiş ve kabul görmüş
liderlerin nefret söylemleri daha geniş kitlelere ulaşmakta ve normal kabul edilmektedir.
Liderlerin ve siyasetçilerin söylemlerinin medya ve toplum üzerindeki etkisi
düşünüldüğünde nefret söyleminin varacağı boyut azımsanmamalı ve siyasiler
söylemlerine özen göstermelidir.

Siyasi liderlere duyulan sevgi, siyasi partiye/ ideolojiye olan bağlılık ya da iktidarın g
ücü elinde bulunduran yapı olması kimi zaman bireyleri siyasi liderler, partinin ileri
gelenleri ya da iktidar tarafından oluşturulan söylemin mutlak doğru olduğu
yanılgısına düşürebilmektedir. Bu yanılgı oluşturulan söylemin meşruluğu kabulünü
de beraberinde getirmektedir. Bu noktada siyaset kurumunun ürettiği olumsuz söylem
bireylerin de bu olumsuzluğu tekrarlamasına neden olacaktır (Ozulu, 2014, S20-21).

Siyasiler hem seçim kampanyaları döneminde hem de yoğun siyasi tartışmaların

gündemde olduğu dönemlerde zaman zaman nefret söylemlerini kullanmakta ve kitleler
bu yolla etkilenmeye çalışılmaktadır. Bu söylemlerle insanlar tuttukları parti veya grubu
destekledikleri için ayrımcılığa maruz kalmakta ve toplumun genelinden farklı olarak
"öteki" şeklinde konumlandırılmaktadır. Siyasi görüşü ne olursa olsun, hangi partiye
mensup olursa olsun insan fikir ve düşüncelere önem verilmesi ve demokratik anlayış
güçlendirilmelidir. "Bizden" olmayana karşı kullanılan nefret içerikli ifadeler çok
kültürlü ve kozmopolit toplumlarda demokrasinin ve özgürlüğün gelişimi için problem
oluşturmaktadır.

2.3.4 Cinsel kimlik temelli ve kadınlara yönelik nefret söylemi

Nefret suçları, dini, siyasi ve ırksal sebeplerden kaynaklandığı gibi cinsel tercih
veya cinsiyetçi yaklaşım sonucu ortaya çıkabilir. Hakim ve tek tip ideoloji çatısının
dışında kalan cinsel tercih veya cinsiyete dayalı nefret söyleminin maruz kalanlar
üzerinde derin izler bıraktığı kaydedilmektedir. Cinsel tercihi sebebiyle nefret suçuna
maruz kalan bireylerin travmatik etkileri diğer nefret suçu türlerinden daha ağır
olabilmektedir. Nefret suçlarının diğer kurbanları gibi cinsel yönelimi nedeniyle
saldırıya maruz kalanların pek çoğu, daha fazla ve daha ağır bedeller ödemekten
kaçınmak için mağduriyetini gizliyor ( Kaos GL, 2012:293). Cinsel yönelime karşı
işlenen nefret suçu diğer nefret suçlarına oranla daha baskın bir nefret duygusu

41
içermekte ve bu da karşı tarafı ve temsil ettiği grubu daha büyük bir tehlike içine
sokmaktadır. Kabul edilen genel norm ve değerlere aykırı görülen bu gruplar toplum
içinde istenmeyen, iş verilmeyen, hayatın içinden dışlanan kişiler olarak görülür ve
medyada bu şekilde yer alır. Bireyler haberlerde cinsel kimlikleri öne vurgulanarak
veya kriminal haberlerin sebebi olarak ön plana çıkartılmaktadır. İnceoğlu, nefret
saldırılarının, "Travesti dehşeti", "Ters ilişki teklif etti, öldürdüm", "Hak ettiler" türü
manşetlerle meşrulaştırıldığını veya özendirildiğini söyler. İnceoğlu'na göre medya ,
LGBT haberlerini ya şiddet içeren üçüncü sayfa haberleriyle ya da 'cinsel içerikli',
'toplum ahlakına aykırı' vurgularıyla, LGBT bireyleri de 'sapkın' veya 'canavar' gibi
temsil ederek sunmaktadır ( İnceoğlu, 2013:78). Cinsel yönelimleri nedeniyle nefret
suçlarının hedefi haline gelen insanlar için mağduriyet, örneğin ırkları nedeniyle bu
saldırılara hedef olanlardan farklı olarak, bir varlık-yokluk meselesi haline gelebiliyor (
Kaos GL, 2012:290). Kendisini bir varlık-yokluk meselesi içinde bulan birey ise bu
karmaşanın içinden çıkmak isteyerek kendisini tamamen toplumun dışına itmekte bu da
bazen ölümcül noktalara varabilmektedir. Göregenli, nefret suçlarının yarattığı tehdit ve
korku ortamının olası mağdurlara mesajını "ya böyle var olma ya da böyle olduğunu
belli etme" olarak tasvir ediyor (Akt. Kaos GL, 2012:290). Bireyler bu mesaja karşı bir
savunma mekanizması devreye sokmakta ve sahip olunan kimlik özelliklerini saklama
yoluna gidebilmektedir. Bu da kişilerin dünyasında tramvatik sonuçlar doğuran kişilik
bozuklukları veya psikolojik problemlere yol açabilmektedir.

Kadınlara yönelik nefret söylemi, temelde cinsiyetçi ifadelerin kullanılmasıdır.

Aşağılama amaçlı bu ifadelerde kadının konumunun ikincilleştirildiği bir söylem
oluşturulmaktadır( Binark ve Çomu, 2012,
https://yenimedya.wordpress.com/2012/01/20/sosyal-medyanin-nefret-soylemi-icin-
kullanilmasi-ifade-ozgurlugu-degildir/, erişim tarihi: 18/02/2018). Medyada kadınlarla
ilgili haberlerde de kadınların bilimi sanat veya başarı haberlerinden çok suç olaylarıyla
gündeme geldiği görülmektedir. Medyada kadınlar hakkında haber yapılabilmesi için
kadının tecavüze uğraması (kurban) veya birisinin yuvasını yıkması vs. türünden trajik
olaylarda yer alması gerekmektedir (İnceoğlu, 2018,
http://www.yasemininceoglu.com/default.aspx?cat=4&pag=114, erişim tarihi:
18/03/2018). İnceoğlu, kadının medyada yer alış biçiminin Türk toplumundaki konumu
ile örtüştüğünü söyler. Medya aracılığıyla bir yere gelen kadınlar yine medyaya bu
şekilde malzeme olmaktadırlar. Kadınlar zina, namus, ahlak gibi konular çerçevesinde
ya da bundan sapmaları halinde, ya da sansasyonel olaylara karışımları halinde
gazetelerde ve televizyonlarda yer almaktadır ( İnceoğlu, 2018,
http://www.yasemininceoglu.com/default.aspx?cat=4&pag=114, erişim tarihi:
18/03/2018).

Medyada kadınların bu şekilde gündeme gelmesi ayrımcı dili daha yaygın hale
getirmekte ve nefret söylemini beslemektedir. Sansasyonel haberlerle özdeşleştirilen
kadın kimliği, hakaret içeren dışlayıcı ifadelerle topluma sunulmaktadır. Kadınlar
"Yuva yıkan kadın", "ahlaksız kadın", "Üçüncü kadın" gibi aşağılayıcı ifadelerle kadın
kimliğini "kötüye kullanan" ya da sadece kadın kimliğinin cinsiyetçi rolünü kullanan
insanlar olarak gösterilmektedir. Bu tür bir yaklaşım ise kadın kimliğine yönelik
cinsiyetçi söylemler ile birlikte nefret suçunu artırma ve özendirme işlevi görmektedir.

Sembolik faşizm ve ırkçılık, heteroseksizm, milliyetçilik, islamofobi gibi

ayrımcı ideolojilerden beslenen nefret söylemi, farklı coğrafyalarda, iktidarların

42
niteliğine ve iktidarları oluşturan gruplara bağlı olarak farklılaşan gruplara yönelik
nefret suçlarına yol açmaktadır ( Göregenli, 2013:67).

2.3.5 Engellilere yönelik nefret söylemi

Engellilere yönelik nefret söylemi, fiziksel veya zihinsel engellilere ya da bazı

hastalıklara sahip kişilere yönelik olarak üretilmektedir. Türkiye'de görülme sıklığı
giderek artmaktadır. Kaynağı, sosyal ve/veya ekonomik olabildiği gibi bunlardan
tamamen bağımsız da olabilmektedir. ( Binark ve Çomu, 2012
https://yenimedya.wordpress.com/2012/01/20/sosyal-medyanin-nefret-soylemi-icin-
kullanilmasi-ifade-ozgurlugu-degildir/, erişim tarihi: 18/02/2018).

2.4 Medyada nefret söylemi

Geniş kitlere ulaşabilirliği ve etkinliği sebebiyle medyada üretilen nefret

söylemi toplum içinde kullanılan nefret söylemini teşvik edici bir rol üstlenmektedir.
Medya aracılığıyla meşrulaştırılan veya yayılan bu kullanımlar halk nezdinde de meşru
bir zemin oluşturmakta ve buna imkan hazırlamaktadır. Boyle'ye göre medyanın
aracılık ettiği nefret söylemi, ayrımcılığa, şiddete ve diğer nefret suçlarına ortam
hazırlamaktadır. ( Aktaran, Şahinkaya, 2016: 31). Medya aracılığı ile normalleştirilen
nefret söylemleri hem gündelik hayata girmekte hem de normalleştirilmektedir. Nefret
söylemleri, gündelik hayatın içinde yer alır, ama yanı zamansa medyasal bir platformda
sirküle eder. Çoğu zaman medya kurumunun içinden doğan söylemler, yine bir medya
vasıtasıyla bireyin gündelik hayatına girer (Doğu, 2010). Medyada üretilen nefret
söyleminin tespit edilmesi, medyanın gerçekliği nasıl değiştirdiğinin ve egemen sınıfın
söylemlerinin nasıl baskınlaştırıldığının saptanması için oldukça önemlidir. Birinci
bölümde değinildiği üzere gerçekliği yeniden inşa eden medya, toplumun tamamının
düşüncelerinin yansıtıldığı değil üstün veya baskın grupların ideolojik fikirlerinin
yansıtıldığı bir organ haline gelmektedir. Medya, tüm dünyada, geçmişte bugüne, ırkçı,
cinsiyetçi, homofobik, veya yabancı düşmanlığı gibi ayrımcı ideolojileri destekleyen ve
böylece nefret söylemini üreten ve yaygınlaştıran en etkili araçlardan biri olagelmiştir
(Görengenli,2013). Medyada yaygınlaştırılan bu söylemler bireylerin zihinlerinde
kanıksanmış bir bilgi olarak yerini almakta ve toplumun 'öteki' gruplara karşı
davranışlarını değiştirmektedir.

Van Dijk'a göre medya söylemiyle topluma aktarılan ideolojiler, bireylerin

zihinlerinde belirli bir gruba yönelik tutumları, fikirleri veya inançları örgütleyen sosyal
temsilleri etkilemektedir. Bireylerin kamusal alandaki etkileşimleriyle yeniden
anlamlandırılan sosyal temsiller ise, hakim ideolojilerin yeniden tanımlanmasını
sağlamaktadır. Bu anlamda, medya, söylemler aracılığıyla hem ideolojilerin
aktarıldığı, hem de yeniden inşa edildiği bir alandır ( Aktaran Göregenli, 2013).

Medya aracılığı ile yeniden inşa edilen ideoloji toplumdaki baskın söylemleri de
sürekli yeniden inşa etmekte ve nefret söylemleri 'güncellemektedir'. Sosyal sınıflar
arasındaki temel fikir ayrılıkları, baskın grubun öteki gruba dayatmak istediği kurallar
medyada üretilen ayrımcı ideoloji ile daha da güçlenmekte ve normalleştirilmektedir.

43
Downing ve Husband, medyanın, gruplar arasında ilişkilerin ve sosyal kimliklerin
anlamlandırılmasında, özellikle ırkçı kategorilerin benimsenmesi ve
meşrulaştırılmasında 'bağlam oluşturucu' bir işleve sahip olduğunu dile getirmektedir (
Aktaran Göregenli, 2013: 61). İnsanların günlük ritüelleri içinde dünyada ne olup
bittiğini takip etmek istediği ve 'gerçek' bilgiyi almak istediği medyadan aslında sadece
gerçeklik yeniden inşa edilmez aynı zamanda insanların hangi grup hakkında nasıl
düşünmesi gerektiği de yaratılan kalıplar ve ifadelerle empoze edilir. Bu gruplara dair
haberlerde yer alan yargılar "doğru" veya "gerçek" bilgi olarak sunulur.

Toplumsal görünürlükleri çeşitli baskılar, tarih ve deneyim nedeniyle azalmış olan

azınlık gruplarıyla ilgili genel kanılar, çoğu zaman bu gruplarla ilgili olarak medyada
yer alan haberlerin taşıdığı imalarla, ifadelerle, tanımlamalar ve sınırlandırmalarla
yaratılır. Bu gruplarla ilgili kalıpyargıların ve önyargıların ortaya çıkmasında, haber
dışındaki medya içeriğinin çok büyük bir rolü olmasına rağmen, 'haber'de yer
verilmesi, bir biçimde bu yargıların teyit edilmesi, 'bilgi'ye dönüşmesi anlamını taşır.
Haber, tanımı gereği taşıdığı 'ciddiyet'in bir sonucu olarak, daha önce popüler
biçimde yeniden üretilen kalıpyargıların 'ciddi' olarak tanımlanan konularda da
yerleşmesine neden olur (Çınar, 2013:142).

Yazarlar, haber editörleri ve sunucular tarafından insanlara dışlayıcı ve

aşağılayıcı ifadelerle yansıtılan gruplar, toplum içerisinde de o özellikleri ile tanınır hale
gelmekte ve bu durumla paralel şekilde toplum dışına itilmektedir. Husband, haber
sunumunda kullanılan imajların, okuyucuların zihinlerinde belirli bir grubun diğer
gruplara yönelik düşüncelerinin çarpıcı bir özetini, diğer bir ifadeyle, görsel temsilini
oluşturduğunu söyler. Bu imajlar bir toplumun kurucu ideolojileri çerçevesinde
üretildiğinde, farklı ırk veya etnik kökenlere mensup kişilere yönelik, açıkça veya örtük
olarak ayrımcılığı destekleyen retoriğe sahip olabilmektedir (Aktaran: Göregenli, 2013:
61). Farklı ırktan veya dinden insanların mensup olduğu azınlık gruplarına dair
haberlerin belirli bir kategorizasyon çerçevesinde okuyucuya sunulduğu bilinmektedir.
Örneğin ABD'de siyahilere yönelik polis tarafından uygulanan şiddetin haberleştirildiği
metinlerde hem polisten hem de siyasilerden yapılan açıklamalarda beyaz polislerin
haklı çıkartıldığı, masumlaştırıldığı öne çıkarılmakta, siyahilerin ise suç veya suç
potansiyeli arasındaki bağlam vurgulanarak haberlerde yer aldığı görülmektedir.
Göregenli'ye göre medyanın, nefret suçları kapsamında ele alınabilecek eylemleri
haberleştirme, kullanılan dil ve mağdurları ya da olayı sunma şekli , eylemi
meşrulaştırmaya ve suçun altına yatan ayrımcılığı gizlemeye yol açabilir ( Göregenli,
2012: http://www.nefretsoylemi.org/detay.asp?id=404&bolum=makale, erişim tarihi:
19/03/2018). Nefret suçunun olağanlaştırıldığı haberlerde suçu, 'ötekileştirilen'
bireylere ait suçlar vurgulanırken, suçu işleyen taraf üzerindeki baskı azaltılır.

Batı Avrupa'da Afrikalı liderler ile Beyaz liderlerin kamuoyu açıklamalarının,

haberlerde alıntılanma biçimini analiz eden Downing, azınlık grup temsilcilerinin
ifadelerine belirgin bir şekilde daha az yer verildiğini belirtmiştir. Haberlerde yer alan
ifadeler ise çoğunlukla azınlık grubun okuyucular tarafından olumsuz anlamda
değerlendirilmesine neden olacak şekilde sunulmuştur (Aktaran: Göregenli, 2013: 61).

Medya toplumdaki egemen söylemin bir aktarıcısı olarak seçkin sınıfın ve güç
sahiplerinin belirlediği normlara göre haberleri işler ve yayar. Bu şekilde üretilen
'ötekileştirme' ile de nefret söylemi ve dolaylı olarak nefret suçuna sebep oluşturacak
ortam ortaya çıkmış olur. Medya söylemsel şiddeti kullanarak toplumsal öfkeyi, nefret

44
duygularını üretmekte ve "öteki"lere karşı yönetilmesine neden olmaktadır (Çoban,
2009). Dünyanın neredeyse bütün bölgelerine ve milyonlarca insana ulaşan haberlerde
oluşturulan sınıflandırma ve seçkinleri üstünlüğünü temsil eden dil, bir süre sonra
olması gereken olarak kabul edilir. Nicelik olarak küçük veya azınlıktaki seçkin
grupların ellerindeki güçle medya üzerinde hakimiyet kurması, egemen söylemin
yayılmasını kolaylaştırır. Milyonlarca insan her gün aynı ellerden çıkan haberleri
okuyup onları yorumlamaktadır. Toplumun büyük bir kesimini, dünyaya ve yaşama
dair zihin haritaları her gün okunana, izlenen yüzlerce haberle çerçevelenmektedir (
Dirini, 2010). Öteki grup haberleri oluşturan belirli kişiler tarafından "onlar" şeklinde
lanse edilmekte ve medya kendini toplumun merkezinde bir grup olarak yani "biz" ile
ifade etmektedir. Kendilerini merkezi güç ve temsil konumuna oturtan medya sahipleri,
yaydıkları söylemlerin de insanların fikirleri içerisinde yerleşmesini amaçlayarak "biz"
söylemiyle hangi grubun nasıl bir sınıflandırılmaya tabi tutulacağına karar verirler.
Dirini, medyanın, nefret söylemini en temelde "biz"ler ve "öteki"leri yaratarak ve bunu
tüm topluma kanıksatarak yaydığını dile getirir (2010).

Türkiye'de de ana akım medyanın "biz" tanımı vardır. Anaakım medyanın

benimsediği ve aktardığı "biz"lik tanımı temelde, toplumda ekonomik, siyasal olarak
egemen olanın ideolojisi tarafından biçimlendirilmiştir. Buna göre "biz" kavramı ile
"Türk", "Müslüman", "Sünni", "heteroseksüel", "erkek", "muhafazakar" kalıplar ile
şekillendirilmiştir. Medya sürekli kendisini toplumsal çatışmanın aktörlerinden biri
haline getirirken, söylemiyle itaatkar vatandaşlar yaratarak "sözde" vatandaşları da
zaman zaman dışlar ( Dirini, 2020: 63).

Medyada bu ölçülerde meşrulaştırılan nefret söylemi toplumun genelini

etkileyecek büyük protesto ve iç karışıklıkların fitilini ateşleyebilecek güce sahiptir.
Çelenk'e göre, "Nefret söylemini kışkırtan haberler, çoğu kez, ülke gündemine ani
olarak giren ve sansasyonel bir tarafı bulunan haberlerdir...Medyanın, en çok ihtiyaç
duyulan bir dönemde, soğukkanlı değerlendirmeleri ve mesafeli tutumları askıya
almasına yol açan nefret söyleminin linç, yağma, şiddet içeren protesto gösterileri ve
kargaşa ortamıyla sonuçlanması da çoğu zaman kuvvetle muhtemeldir (2009:226).

Nefret söyleminin yansıtıldığı ve haberler tüm bireyler üzerinde aynı etkiyi

yapmamakta eğitim seviyesi düşük veya toplumsal bilince sahip olmayan insanlarda
kışkırtıcı bir etki oluşturmaktadır. Nefret söyleminin cinayete kadar giden tehlikeli bir
ayrışmaya sebebiyet vermesinin en önemli örneklerinden biri de Agos Gazetesi Genel
Yayın Yönetmeni Hrant Dink'in öldürülmesidir. Cinayet sanığı Ogün Samast kendisini
medyanın tahrik ettiğini ileri sürmüştür. (http://www.turktime.com/haber/ogun-samast-
da-basini-sucladi-/133325, erişim tarihi: 19/03/2018). Hrant Dink Vakfi'nın 2009'dan
bu yana yürüttüğü 'Medyada Nefret Söyleminin İzlenmesi' projesinde ulusal ve yerel
yazılı basın taranarak ayrımcı, ötekileştirilen ve hedef gösterilen bir söylemle kaleme
alınmış haber ve köşe yazıları tespit edilmektedir. Nefret söylemi içerdiği tespit edilen
haberler ve köşe yazıları, benimsedikleri söylemin niteliği doğrultusunda kategorilere
ayrılıyor. Kurum bu konuda daha önce yapılmış olan uluslararası bilimsel çalışmalardan
yararlanarak ve ülkeye özgü dil ve kültür farklılıklarını dikkate alarak nefret kategorileri
belirlemiştir. (https://hrantdink.org/tr/asulis/faaliyetler/projeler/medyada-nefret-
soylemi/256-medyada-nefret-soyleminin-izlenmesi, erişim tarihi: 19/03/2018).

45
Bu kategoriler şu şekildedir:

Abartma/ Yükleme / Çarpıtma: Bir kişi ya da olaydan yola çıkarak bir topluluğa
yönelik olumsuz genellemeler, çarpıtmalar, abartmalar, olumsuz atıflar içeren
söylemler.

Türk medyasında sıklıkla yer alan Suriyeli haberlerinde bu örneklere sıkça

rastlanmaktadır. "Suriyeliler gına getirdi", "Tecavüzcü Suriyeli, "Kapkaççı Suriyeli"
gibi ifadelerle bir kişinin suçu bütün bir millete yüklenerek genelleme yapılmaktadır.

Küfür/ Hakaret / Aşağılama: Bir topluluk hakkında doğrudan küfür, aşağılama,

hakaret içeren söylemleri kapsamaktadır .( Önreğin "kalleş, "hain")

Düşmanlık/ Savaş söylemi: Bir topluluk hakkında düşmanca, savaşı çağrıştıran

ifadelerin yer aldığı söylemlerdir. ( Örneğin "Rum vahşeti").

Doğal Kimlik Öğesini Nefret Aşağılama Unsuru Olarak Kullanma /

Simgeleştirme : Doğal bir kimlik öğesinin nefret, aşağılama unsuru olarak kullanıldığı
simgeleştirildiği söylemler. ( Örneğin "Bizi Eurovision'da Yahudi mi temsil edecek?")

Medyada sıklıkla bu kategorilere malzeme çıkartacak şekilde nefret söyleminin

kullanıldığı görülmekte ve aşağılayıcı ifadeler hedef alınan gruplara özdeşleştirilerek
kullanılmaktadır. Gazetelerin ötekileştiren ve nefret yayan ifadeleri başlıklarda sıklıkla
görülebilmektedir: "Gey barlardan çıkıp gasp yaptılar", "Sapık Yunanlıya baskın",
"Küstah Rum'a haddini bildirdi"... ( Alğan ve Şansever, 2010).

46
 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

SURİYE İÇ SAVAŞI VE TÜKİYE'DE MÜLTECİ KRİZİ

3.1 Suriye Savaşı

3.1.1 Suriye Savaşı'nın başlangıcı

Suriye'de 2011'de başlayan iç rejim karşıtı protestoların ülke çapında yayılması

ve iç karışıklıkların artması ile bir iç savaşa dönüşmesi devasa boyutlarda bir insani kriz
sebep olmuştur. Rejim karşıtı protestolarda şiddetin artması ve olayların kontrolden
çıkması ile büyüyen savaş yüzbinlerce kişinin ölümü, milyonlarca kişinin evsiz kalması,
başka ülkelere göç edilmesi ve Suriye'nin birçok şehrinin harabeye dönmesine sebep
olmuştur. Kriz yalnızca Suriye'nin komsularını değil, tetiklediği olağanüstü göç ile
Avrupa ülkeleri ve çatışmanın siyasi kanadına dahil olan birçok ülkeyi de etkilemiştir.

Halk ayaklanmasının fitilinin 15 Mart 2011'de Dera ilinde bir grup öğrencinin
okul duvarına "Ey doktor (Beşşar Esed) şimdi sıra sende" yazmasıyla yakıldığı ülkede
savaş 2018 yılı itibariyle 7. yılını doldurdu (https://aa.com.tr/tr/dunya/suriye-ic-
savasinin-7-yili/1088437. erişim tarihi 26/03/2018). Esed rejiminin protestoları şiddetle
bastırmaya çalışması hem çatışmaları bir iç savaşa çevirdi hem de yüzbinlerce insanın
hayatını kaybetmesine ve yaralanmasına sebep oldu. Birleşmiş Milletler yetkililerinin,
kimyasal silah kullanma, halkı açlığa sürükleme, tehcir etme, ablukaya alma, keyfi
tutuklama, işkence etme gibi savaş suçlarının işlendiğine dikkat çektiği iç savaş 7. yılını
doldurdu. (https://aa.com.tr/tr/dunya/suriye-ic-savasinin-7-yili/1088437. erişim tarihi
26/03/2018).

Tarihte eşine az rastlanan boyutlara ulaşan Suriyelilerin yaşadıkları insani dramı

Birlemiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği (BMMYK) "yakın tarihte görülen en
büyük göç dalgası" olarak nitelemektedir ( Aktaran Erdoğan, 2015). BMYK'nın IDMC
(Yerinden Edilme İzleme Merkezi) ile birlikte 13 Haziran 201+'te yaptıkları açıklamaya
göre Suriye içerisinde günde 9.500 kişinin (yani yaklaşık her 60 saniyede bir ailenin)
yerinden edilmesiyle, Suriye dünya üzerinde en fazla sayıda insanı etkileyen ve en hızlı
ilerleyen yerinden edilme krizinin yaşandığı ülke olarak tescil edilmiştir ( Aktaran:
Erdoğan:2015).

Milyonlarca insanın hayatını etkileyen böylesine büyük bir krizi Ortadoğu'da

rejimlerin yıkılması ve büyük iç çatışmaların yaşanmasına sebep olan Arap Baharı
tetiklemiştir. 2010 yılında, birçok Arap ülkesinde başlayan protesto hareketleri
neticesinde, bu ülkelerde iç çatışmaların yaşandığı, bazı ülkelerde de bu çatışmaların iç
savaşa dönüştüğü bilinmektedir. Bu süreç, çoğu kişi tarafından "Arap Baharı" olarak da
nitelendirilmiştir. (Göker ve Keskin, 2015). 2010 yılında Tunus'ta bir seyyar satıcının
kendisini yakmasıyla tetiklenen 'Arap Baharı' Mısır, Libya, Yemen ve Suriye'ye
sıçramıştır. Ortaya çıktığı ülkelerde dev protestoların sahnelendiği ve hükümetlerin
devrildiği hareket 2011 yılında Suriye'de de kendisini göstermiştir.

47
Ancak diğer ülkelerin aksine Suriye'de Esed rejimi yıkılmamıştır. Babası Hafız
Esed'den sonra yönetime gelen Beşar Esed de babasından devraldığı baskıcılığı
sürdürmüş ve bir Arap Baharı ayaklanmalarının Suriye'ye sıçraması kaçınılmaz
olmuştur. Protestolar esnasında halka silah doğrultmaktan geri durmayan Esed rejimi
daha sonra yüzbinleri bulacak katliamlara imza atmıştır. Rejim yanlıları ve muhaliflerin
çatışmaları da ülkeyi geri dönülmez bir iç savaşa doğru sürüklemiştir. Özellikle ABD,
Rusya, Çin, İran, Türkiye, Fransa, İngiltere gibi küresel ve bölgesel aktörler Orta
Doğu'daki çıkar ve menfaatlerinin Suriye üzerinde dolaylı yolla çatışmasından, kriz
içinden çıkılamaz bir duruma dönüşmüştür ( Hughes, 2014 :552-538). Erdoğan'a
(2016)göre, hem Suriye'den önceki ülkelerde ortaya çıkan ve çoğunlukla Batı
dünyasının lehine sonuçlanan gelişmelerin Rusya Federasyonu ve Çin'i rahatsız etmesi,
hem Suriye rejiminin Rusya Federasyonu ile olan yakın ilişkisi ve Rusya
Federasyonunun bölgedeki öncelikleri ve hem de İran'ın bölgesel, mezhepsel dayanışma
ve çıkar algısı, dengeleri değiştirmiştir. Suriye bir anda bütün küresel ve bölgesel
güçlerin mücadele alanına dönüşmüştür( 2016: 73). Farklı ülkelerin dahil olması ve
çatışmanın büyümesiyle Suriye toprakları 7 yıllık bir vekalet savaşına zemin
oluşturmuştur. Suriye topraklarında ve siyasetinde farklı hesap ve çıkarlara sahip olan
ülkeler kendi çıkarlarına göre Esad rejimine destek vermiş ve savaşta her geçen gün
daha çok kan dökülmesine sebep olmuşlardır. Suriye'de barış ve huzurun sağlanması
için BM Güvenlik Konseyi'nde alınmaya çalışılan kararlar Rusya ve Çin'in vetoları ile
engellenmiştir( Erdoğan, 2015). Erdoğan ayrıca Suriye rejimi ile yakın ittifakını ve ülke
çıkarlarını ön plana alan bölgenin diğer önemli gücü İran'ın bu süreçte Esad rejimi
lehine önemli rol oynayarak, Suriye yönetiminin her geçen gün daha fazla şiddet
kullanmasında en önemli faktörlerden biri olduğunu belirtmektedir( 2015: 3). Türkiye
ise Suriye savaşından hem insani açıdan hem de iç ve dış politika açısından büyük
ölçüde etkilenen ülkelerin başında gelmektedir. Türkiye savaştan önce Esed rejimi ile
iyi ilişikler yürütse de savaşın ilk aylarında bu durum tamamen tersine dönmüş Türkiye
hükümeti, Suriye muhalefeti desteklemiş ve Esed'in gitmesini istemiştir.

Türk siyasetçiler Suriye'de yaşanan kriz konusunda önce Suriye ile ikili temaslarda
bulunmuş, bu temaslardan sonuç alınmaması nedeniyle bir taraftan uluslararası
kamuoyunu harekete geçirmeye ve Suriye yönetimine baskı yapmaya teşvik etmiş,
diğer taraftan da Suriye sorununun çözülmesinde iktidarını sürdürmek için kendi
halkına eziyet etmekten çekinmeyen Esad rejiminin yıkılması dışında bir çözüm
olmadığından hareketle Suriye muhalefetine destek vermiştir. Türkiye bu politikasını
"demokrasi ve insan hakları" temelli dile getirmiş ve buna dünyadan da özellikle
başlangıçta kısmen destek almıştır (Erdoğan, 2015).

3.1.2 Çatışmanın insanı boyutu

Milyonlarca insanı yerinden eden savaş 2. Dünya Savaşı'ndan bu yana yaşanan

en büyük insanlık dramı olarak kabul edilmektedir. Birleşmiş Milletler İnsan Hakları
Yüksek Komiseri Zeid Ra'aad Hüseyin Suriye'deki savaşın İkinci Dünya Savaşından bu
yana gelmiş geçmiş insan yapısı en korkunç felaket olduğunu söylemektedir
(http://www.bmdergi.org/language/tr/bm-insan-haklari-komiseri-suriyedeki-savas-2-
dunya-savasindan-bu-yana-gelmis-gecmis-insan-yapisi-en-korkunc-felaket/. Erişim
tarihi: 26/03/2018). Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri Antonio Guterres de Esad
rejiminin abluka altında tuttuğu Doğu Guta'da yaşayanlar için "yeryüzünde cehennemi
yaşıyorlar" ifadelerini kullanmıştır (http://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-
43136332. Erişim tarihi: 27/03/2018).

48
 Birlemiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği (BMMYK) verilerine göre
Suriye'de 13.5 milyon kişi yardıma muhtaç, 6.3 milyon kişi ülke içinde yer değiştirmek
zorunda kaldı, 5 yaşın altında 3 milyon çocuk savaşa gözlerini açtı, çoğunluğu çocuk ve
kadın 4.9 milyon kişi de komşu ülkelerde mülteci durumunda (
http://www.unhcr.org/sy/1046-as-war-enters-7th-year-unhcr-warns-syria-is-at-a-
crossroads.html. Erişim tarihi: 27/03/2018). En çok zararı sivillere veren vekalet
savaşında en ağır bilançolar bile her geçen gün daha da artmaktadır. BM ve Londra
merkezli Suriye İnsan Hakları Gözlemevi tarafından yayınlanan verilere göre, 2011'de
başlayan Suriye savaşında toplam 353 bin 935 kişi hayatını kaybetti. Bahsedilen
rakamların yalnızca kayıt altına alınmış ölümler olduğunu belirten uzmanlar, hayatını
kaybedenlerin sayısının 500 binden fazla olduğunu tahmin etmektedir. Suriye İnsan
Hakları Gözlemevi 2011'den beri en az 60 bin kişinin işkence ya da kötü şartlardan
dolayı hayatını kaybettiğini belirtmektedir (http://www.dw.com/tr/yedi-yılda-bir-
ülkenin-çöküşü-suriye/a-42979799. Erişim tarihi: 27/03/2018).

Yaşanan iç çatışmalar nedeniyle evleri yıkılan, zarar gören, yakınlarını kaybeden

ve yaşam hakları ellerinden alınan Suriyeliler ülkeyi terk etmek zorunda kalmıştı.
Rejimin bombardımanları, uygulanan ablukalar ve yardım yetersizliği sebebiyle hem
hayati tehlike yalayan hem de açlık ve sefalet çeken Suriyelilerin çoğu çareyi komşu
veya Avrupa ülkelerine kaçmakta bulmuştur. Ülke içinde yer değiştiren Suriyelilerin
sayısı da milyonlarla ifade edilmektedir. Ülke İçinde Yerinden Edilme Merkezi'nin
(IDMC) 2016 raporuna göre çatışma ve şiddet nedeniyle Suriye içinde yer değiştiren
kişi sayısı 6 milyon 326 bindir (http://www.internal-displacement.org/global-
report/grid2017/. Erişim tarihi: 29/03/2018).

Ülkedeki çatışma ve savaş ortamından kaçan Suriyeliler Ege ve Akdeniz

üzerinden Avrupa'ya gidebilmek için tehlikeli yolculukları göze almakta ve gittikleri
ülkelerde kabul sorunu yaşamaktadırlar. Suriyeli sığınmacıların önce çevre ülkelere
daha sonra da zorlu şartlarda Avrupa ülkelerine gitmeleri mülteci sorununu küresel bir
soruna dönüştürmüştür. Suriyeliler Ege ve Akdeniz üzerinden Avrupa'ya ulaşma
hayaliyle insan kaçakçıları ile iş birliği yapmakta bunun sonucu olarak da kapasitesinin
üzerinde doldurulan bot veya teknelerle ölüm yolculuğuna çıkmaktadırlar. Her gün veya
her hafta yüzlerce mülteci deniz üzerinden yapılan bu riskli yolculuklarda ya hayatını
kaybetmekte ya da boğulma tehlikesi ile karşı karşıya kalmaktadır. Uluslararası Göç
Örgütü'nün (IOM) verilerine göre 2018'in ilk 84 gününde 13,355 mülteci deniz yoluyla
Avrupa'ya geçti. 13,335 mültecinin %46'sı İtalya'ya geri kalanı ise Yunanistan, İspanya
ve Kıbrıs'a gitmeyi başardı. IOM verilerine göre 498 kişi ise bu yolculuk esnasından
hayatını kaybetti. IOM raporuna göre bu sayı 2017 Ocak ve Mart aralığında ise 788
olarak kaydedildi. 2017'nin ilk üç ayında Avrupa'ya geçmeyi başaran mülteci sayısı
27,008 olarak kaydedildi (https://www.iom.int/news/mediterranean-migrant-arrivals-
reach-13355-2018-deaths-reach-498. Erişim tarihi: 29/03/2018.

BMMYK verilerine göre 5 milyondan fazla Suriyeli Ortadoğu'da komşu

ülkelere veya Afrika'ya sığındı. BMMYK rakamlarına göre 3.4 mliyon Türkiye'de, 1
milyon Lübnan'da, 660 bin Ürdün'de 250 bin Suriyeli ise Irak'ta yaşıyor. 150 binden
fazla Suriyeli ise Libya ve Mısır gibi Afrika ülkelerinde yaşıyor
(https://data2.unhcr.org/en/situations/syria. Erişim tarihi: 29/03/2018). Ortadoğu veya
Afrika'ya kaçan Suriyeli mülteciler daha iyi yaşam koşulları için Avrupa'ya gitmek
isteyebiliyor. Afrika bölgesi ya da Türkiye'den Avrupa'ya gitmek isteyen mülteciler Ege

49
ve Akdeniz rotasında tehlikeli yolculuklara çıkıyor. Avrupa istatistik Ofisi ( Eurostat)
ve BMMYK verilerine göre çatışmanın başlamasından bu yana 1 milyon Suriyeli
mülteci veya sığınmacı olarak Avrupa'ya taşındı. 2011 ve 2017 arasında 500 binden
fazla Suriyeli Almanya'ya taşındı ve sığınma talebinde bulundu. 110 bin Suriyeli
sığınmacı İsveç'e, 50 bin sığınmacı ise Avusturya'ya sığındı
(http://www.pewresearch.org/fact-tank/2018/01/29/where-displaced-syrians-have-
resettled/. Erişim tarihi: 29/03/2018). Pew Araştırma Merkezi'nin BMMYK ve ABD ve
Kanada Hükümetlerinden alınan verilerle yayınladığı bilgilere göre 100 binden fazla
Suriyeli ise çoğunlukla Kuzey Amerika'da yaşıyor. Bu sayı da dünya genelindeki
Suriyeli sığınmacıların sadece %1'ini oluşturuyor. Çatışmanın başladığı tarihten bu
yana 52 bin Suriyeli mültecinin Kanada'ya 21 bin Suriyeli mültecinin ise Amerika
Birleşik Devletleri'ne yerleştiği bilinmektedir (http://www.pewresearch.org/fact-
tank/2018/01/29/where-displaced-syrians-have-resettled/Erişim tarihi: 29/03/2018).

3.2 Türkiye'nin açık kapı politikası

Suriye savaşının yol açtığı krizde özellikle mültecilerin dağılımı konusunda en

büyük risk ve sorumluluğu Türkiye üstlenmiştir. Türkiye en uzun sınır komşusu olan
Suriye'de yaşanan krize karşı tepkisiz kalamamış ve kapılarını sınırdan gelen
Suriyelilere açmıştır. İç karışıklıkların başlamasından bu yana, Suriye ile güçlü tarihi,
kültürel ve komşuluk bağları olan Türkiye Cumhuriyeti bu durumdan etkilenen Suriye
vatandaşları için "açık kapı" politikası izlemiştir. Türkiye tarihi misyonu gereği
Suriye'de yaşanan bu insanlık dışı muamelelere kayıtsız kalmamış, gerek sınırları
içerisindeki geçici barınma merkezlerinde ve çeşitli illerde, gerekse Suriye sınırları
içerisindeki geçici barınma merkezlerinde ve çeşitli yerleşim yerlerinde bu trajediden
etkilenen Suriye vatandaşlarına insani yardım sağlamada en cömert davranan ülke
olmuştur (http://www.goc.gov.tr/icerik3/gecici-korumamiz-altindaki-
suriyeliler_409_558_560. Erişi tarihi: 29/93/2018). Türkiye bu yaklaşımı ile mültecileri
paylaşma sorumluluğu altına girmeyen çoğu ülkeye rol model olmuş ve tarihe geçecek
bir yardımseverlik ve misafirperverlik özelliği göstermiştir. Türkiye maddi ve manevi
olarak altına girdiği bu yük ile krizin en ağır faturasını çeken ülkelerin başında
gelmektedir. Türkiye başından beri doğru ve insani bir kararla savaştan kaçanlara
kapılarını kapatmayacağını ilan etmiş, savaştan ve zulümden kaçanları "açık kapı" ilkesi
ve "geçici koruma" politikası çerçevesinde kabul edeceğini ilan etmiş ve bu politikasına
da -bazı istisna dönemler dışında - sadık kalmıştır ( Erdoğan,2015).

Türkiye mücadele ettiği mülteci kriziyle birlikte savaşın adeta bir tarafı haline
gelirken çoğu Avrupa ülkesi Türkiye ile mülteciler konusunda yapılan anlaşmalara
sadık kalmamış ve mültecilere kapılarını kısmen kapatmıştır. Avrupa Birliği (AB) ile
Türkiye arasında 29 kasım 2015 ve 18 Mart 2016 tarihlerinde sığınmacı krizinin
çözümü ve AB üyeliği sürecinin canlandırılmasını amaçlayan anlaşmalara Avrupa
Birliği büyük ölçüde uymamıştır. Anlaşmada Türkiye'den 72 bin sığınmacı alma sözü
verilirken, sadece bin 614 sığınmacı AB ülkelerine yerleştirilmiştir
(https://aa.com.tr/tr/dunya/abnin-tutmadigi-sozler-anlasmalari-riske-soktu/695287.
Erişim tarihi: 29/03/2018).

AB Komisyonu Haziran 2017'de Türkiye'deki Suriyeli sığınmacılar için

sağlamayı taahhüt ettiği 3 milyar avronun yalnız 811 milyon avrpsunu ulaştırdığını

50
açıklamıştır (http://ekonomi.haber7.com/dunya-ekonomisi/haber/2365751-dalga-gecer-
gibi-ab-multeci-sozunu-tutmadi. Erişim tarihi: 29/03/2018). Suriye krizi, komşu ülkeler
üzerinde kaldığını da açık bir biçimde ortaya koymuştur (Erdoğan, 2015).

3.3 Türkiye'deki Suriyeli sığınmacılar

3.3.1 Sığınmacı ve mülteci tanımları

Gittikleri ülkelerde sığınma ve yaşama hakkı arayan mülteci ve sığınmacılar

yasal olarak farklı statülere sahiptir. Uluslararası Göç Örgütü'nün (IOM)
tanımlamasında mülteci, "ırkı, dini, tabiiyeti, belirli bir sosyal gruba mensubiyeti ve
siyasi görüşleri yüzünden haklı bir zulüm korkusu nedeniyle vatandaşı olduğu ülkenin
dışında bulunan ve söz konusu korku yüzünden, ilgili ülkenin korunmasından
yararlanmak istemeyen kişi"dir (2009:65). Bu bağlamda, mültecilik; sosyal, ekonomik,
siyasi, dini farklılıklar çerçevesinde tebarüz eden ve bireyi ya da toplumsal grupları
tehdit eden sorunların bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır ( Keskin ve Göker, 2015).
Sığınmacılar ise ilgili ulusal ya da uluslararası belgeler çerçevesinde bir ülkeye mülteci
olarak kabul edilmek isteyen ve mültecilik statüsüne ilişkin yaptıkları başvurunun
sonucunu bekleyen kişilerdir. Olumsuz karar çıkması durumunda bu kişiler ülkeyi terk
etmek zorundadır (http://www.goc.gov.tr/files/files/goc_terimleri_sozlugu(1).pdf.
Erişim tarihi: 29/03/2018).

Mülteciler ve sığınmacılar sahip oldukları bazı özelliklerden dolayı sığınma

talep ettikleri ülkenin halkı tarafından bazı sorunların kaynağı olarak görülebilmekte ve
dışlanabilmektedir. Mültecilerin resmi olarak sığınmacı statüsünde ülkeye kabulü,
toplumsal kabulün de olacağı anlamına gelmez. Göç alan ülkelerde sıklıkla görülen
sorunların başında yabancı düşmanlığı ve ırkçılık gelmektedir ( Göker ve Keskin,2015).
Buna örnek olarak ABD ve Almanya başta olmak üzere bazı Avrupa ülkeleri
gösterilebilir. Tarih boyunca dünyanın çeşitli ülkelerinden göç almış ABD'de sıklıkla
ırkçılık tartışmaları yaşanmaktadır. Suriye krizinden sonra mülteci krizi ile mücadele
eden Avrupa'da ise aşırı sağ söylemlerde artış gözlemlenmektedir. Göker ve Keskin'e
göre bu sorunları sosyal dışlanma, ekonomik zorluklar, kötü çalışma koşulları, ayrımcı
pratikleri, "günah keçisi" ilan etme gibi çok boyutlu problemler takip etmektedir. Bu
nedenle, çoğu zaman mülteciler; sığındıkları ülkede bir sorun, hatta birçok sorunun
kaynağı olarak değerlendirilmektedirler. "Günah Keçisi" üretme mekanizması bu
anlamda önemlidir (2015). " Durkheim tarafından ortaya konan "günah keçisi" kuramı,
yoksunluk saldırganlık yansıtma sıralamasına dayanan varsayıma dayanır. Duyguları
yoksunluk ve saldırganlık yaratır; saldırganlık ise savunmasız günah keçilerine yönelir.
Bu sırada uygulanan şiddet daha sonra, olumsuz yargılar akılcı olarak kabul edilir ve
doğrulanır" ( Schnapper, 2005: 137).

Göç alan toplumlarda oranlarına bağlı olarak toplumu az ya da çok etkileyen

faktörler, göçün etkisiyle oluşan ekonomik ve sosyal koşullar insanları değişimin
suçlusunu aramaya yöneltmektedir. Bu değişimden sorumlu kişiler ise topluma
sonradan dahil olan ve o ülkeye ait olmayan sığınmacı ve mülteciler olarak görülür.

51
 Günah keçisini, kurtulmak istediğimiz ve toplumun çok korktuğu bir parçasının
sembolü olarak ifade eden Champhell'e göre günah keçileri iki tiptir. Biri bilinçsizce
yaratılmış, tutkularımızı ve anlayışsızlığımızı ifade eden, suçlu olduğuna herkesin
inandığı günah keçileri; diğeri suçu kendi üzerinden atmak isteyenler tarafından
bilinçli olarak yaratılmış günah keçileri. Champhell'ın vurguladığı bu iki tip günah
keçisinin en temel farkı kurbanlaştırmanın bilinçli ya da bilinçsiz olmasıdır. Her
ikisinin ortak noktası ise problemin başkalarına mal edilmesidir ( Aktaran: Göker ve
Keskin, 2015).

Uluslararası göç alan ülkelerde bu durumla bağlantılı olarak siyasi ve ekonomik temelli
bazı sorunlar ortaya çıkabilmektedir. Toplumsal kabul oranına bağlı olarak değişen yaklaşımlar
bu sorunun kaynağı olarak sığınmacı ve mültecilerin gösterilmesinin kaynağını değiştirebilir.
Türk toplumu, Suriyeli mültecilere ilişkin yüksek bir kabul düzeyine sahip olmakla birlikte,
kamu hizmetlerindeki aksamalar, ekonomik ve güvenlik kaygıları, temel haklara ilişkin
konularda bazı hassasiyetlerin de olduğu belirtilmektedir (Tunç, 2015:59).

3.3.2 Türkiye'de Suriyeli sığınmacıların kabulü

2011'de başlayan Savaş sonrasında Suriyeliler ilk seçenek olarak Türkiye'yi

görmüş ve başlangıçta sayıları oldukça az olan bir grup Suriyeli ilk sığınmacılar olarak
Türkiye'ye giriş yapmıştır. İlk olarak 300-400 kadar Suriye vatandaşının, 29.04.2011
tarihinde Hatay ili Yayladağı ilçesindeki Cilvegözü sınır kapısına doğru hareketlenmesi
ile başlayan göç dalgası giderek artmıştır (Akpınar, 2017). İçişleri Bakanlığı Göç
İdaresi Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan 22.10.2014 tarihli Geçici Koruma
Yönetmeliği ile Suriyeliler geçici koruma kapsamına alınarak adlarına düzenlenen
Geçici Koruma Kimlik Belgesiyle ülkede kalışlarına izin verilmiştir
(http://www.goc.gov.tr/files/files/gecici_koruma_alanında_yapılan_calışmalarımız_ek3
%281%29.pdf. Erişim tarihi: 30/03/2018).

Suriyeli sığınmacılar için Türkiye'nin çeşitli yerlerinde barınma merkezleri ve

kamplar kurulmuştur. Bu kamplar sığınmacılara sunduğu standartlar nedeniyle dünya
çapında büyük beğeni toplamaktadır. Suriyelilerin kaldığı kampların sorumlu kuruluşu
olarak Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD) belirlenmiş,
çadır kentlerin kurulumu ise Kızılay tarafından yapılmaktadır. Süreç AFAD'ın
koordinasyonunda, İçişleri, Dışişleri, Sağlık, Milli Eğitim, Gıda Tarım ve Hayvancılık,
Ulaştırma ve Maliye Bakanlıkları ile Genelkurmay Başkanlığı, bölge Valilikleri,
Diyanet İşleri Başkanlığı, Gümrük Müsteşarlığı ve Kızılay ortak çalışmaları ile
yürütülmektedir ( Erdoğan,2015).

Göç İdaresi Genel Müdürlüğü tarafından yayınlanan verilerde Türkiye'de geçici

koruma kapmasındaki Suriyelilerin her geçen yıl daha da arttığı gözlemlenmektedir.
Ayrıca yine aynı verilere göre kentlerdeki Suriyeli sayısının kamplarda yaşayan Suriyeli
sayısından kat kat fazla olduğu görülmektedir.

52
 Tablo 1.1. Yıllara Göre Geçici Koruma Altındaki Suriyeliler

Kaynak: İçişleri Bakanlığı Göç İdaresi Genel Müdürlüğü

Suriye'den Türkiye'ye gelen Suriyeli sığınmacı sayısındaki en çok artış 2013 ve

2014 yılları arasında olmuştur. Türkiye'de geçici barınma merkezlerinde kalan Suriyeli
sayısı 227.075 iken bu merkezlerin dışında kalan Suriyelilerin sayısı 3.334.632 olarak
kaydedilmektedir.

Tablo 1.2. Geçici Barınma Merkezleri İçinde ve Dışında Kalan

Suriyeliler

Kaynak: İçişleri Bakanlığı Göç İdaresi Genel Müdürlüğü

53
 Tablo 1.3. Geçici Koruma Kapsamında Bulunan Suriyelilerin İlk 10 İle Göre
Dağılımı

Kaynak: İçişleri Bakanlığı Göç İdaresi Genel Müdürlüğü

Önemli bir kısmı kent dışında Türkiye'nin kalabalık şehirlerinde yaşayan

mülteciler, sınırlı ölçülerde gittikleri yerlerde toplumsal ve ekonomik değişimlere sebep
olmaktadırlar. Mültecilerin yalıtılmış kam koşulları dışında kent yaşamı içerisinde yer
alması ve sayıları arttıkça giderek görünür olması toplumsal etkileşimi zorunlu kılmakta
ve bu durum birçok toplumsal sorunu da beraberinde getirmektedir (Göker ve Keskin,
2015). Ekonomik, toplumsal ve siyasal alanda yaşanan aksaklık ve sorunların kaynağı
olarak kimi zaman büyük şehirlerde yaşamayı tercih eden sığınmacıları
görülebilmektedir.

Dünya üzerinde genel bir mülteci profili oluşturulduğunda mültecilerin kültürleri,

yaşam tarzları,sosyo-ekonomik durumları ve ana dilleri ile göç ettikleri toplumlardan
farklıdırlar. Genel anlamda mültecilerin eğitim seviyeleri düşüktür ve kadın ve
çocukların oranı yüksektir. Göç alan toplumların mültecilere yaklaşımı ve bakış açısı
incelendiğinde; mültecilere karşı kültürel mesafe koyduklaır, demografik açıdan kaygı
dudukları, iş ve gelir kaybı yaşadıkları, ev fiyatlarının yükselmesinden şikayetçi
oldukları görülmektedir. Mültecilerin sosyal hizmetlere fazladan bir yük getirdiği ve
kamu hizmetlerinden istifade etme noktasında sorunlara sebep olduklarına
inanılmaktadır ( Tunç,2015:38).

Türkiye'deki mülteci profili de genel mülteci profili ile uyuşmaktadır. Ancak

Türk kimliğe özgü bir davranış olarak görülen misafirperverlik kavramı ve komşuluk
ilişkileri mülteciler ve Türk halkı arasında büyük sorunların yaşanmasına engel olmuş,
toplumsal kabul süreci hızlı bir şekilde gerçekleşmiştir. "Türkiye'deki Suriyeliler:
Toplumsal Kabul ve Uyum" araştırması çerçevesinde yapılan alan araştırmalarında
görüşülen Suriyelilerin neredeyse tamamı toplumsal kabul bakımından Türkiye'de
kendilerini gayet iyi hissettiklerini ve Türk halkının kendilerine destek olduğunu ifade

54
etmişlerdir. Suriyeliler ayrıca "misafirlik kavramının, artık anlamını yitirdiğini ve hatta
kendilerini kısıtlayan bir kavrama dönüştüğünü sıklıkla ifade etmektedirler (Erdoğan,
2015).

3.3.2.1 Toplumsal etki

Türkiye Suriye'den gelen sığınmacı akını ile tarihi boyunca karşılaşmadığı

ölçüde büyük bir mülteci göçüyle karşılaşmıştır. Çoğunluğu şehirlerde olmak üzere 3.5
milyon Suriyelinin Türkiye'de yaşamasının elbette ekonomik toplumsal ve siyasal
sonuçları ortaya çıkmaktadır. Türkiye'de Suriyeliler konusundaki "toplumsal kabul"
düzeyinin olağanüstü yüksek olduğunu söyleyen Erdoğan (2016) toplumsal kabulün ucu
açık, sonsuz ve bugünkü hali ile sürdürülebilir bir durum olmadığını belirtmektedir.

Yoğun göçe maruz kalan ülkelerde mülteci ve sığınmacılarla ilgili tedirginlik

düzeyinin arttığı ve başta asayiş konuları olmak üzere güvensizlik ortamı oluştuğu
bilinmektedir. Toplumsal kabul oranı ne kadar yüksek olursa olsun, farklı bir millet ve
kültürden sayıları yüzbinler veya milyonlarla ifade edilen kişilerin başka bir ülkede sıfır
sorunla var olması ve yaşamını sürdürmesi neredeyse imkansızdır. Koyuncu (2016)
sığınmacı tartışmalarının iki ana eksende sürdüğünü dile getirmektedir. İlki ve en yoğun
dile getirileni çöküntü alanlarından ve çingene mahallelerinden gelen dilencilerden ve
suça bulaşmış olanlardan müteşekkil risk gruplarının sebep oldukları huzursuzluk ve
güvensizliktir. Koyuncu (2016) bu kesimlerle ilgili asıl sorunun, küçük bir yekun teşkil
etmelerine rağmen, kamusal alanda sürekli görünür olmaları sebebiyle yerel halkın
kanaatlerini olumsuz şekilde etkilemeleri ve bu kanaatlerin Suriyeli sığınmacıların
tümüne şamil genellemelere gidilmesi olduğunu belirtir. İkinci ana tartışma konusu ise
.ekonomik boyut üzerinedir. (Koyuncu, 2016).

Türkiye'de neredeyse 3.5 milyona yakın Suriyeli barınma merkezlerinin dışında

büyük kentlerde yaşamaktadır. Bu da sığınmacıların toplumsal hayatın merkezinde,
gündelik hayatın içinde olmalarının başlıca nedeni olarak karşımıza çıkmaktadır.
Erdoğan (2015) Suriyeliler ve Türk toplumu arasında toplumsal karşılaşmanın günlük
sıradan bir duruma dönüştüğünü söyler. Gelenlerin çok büyük ölçüde Sünni Müslüman
olması, Türkmen, Arap ya da Kürtlerden oluşması, bölge kültürü ve etnik yapıları ile
tanışıklığın varlığı, ticari ilişkilerin olması zaman zaman ticari bir avantaja da
dönüşebilmektedir (Erdoğan, 2015).

Suriyeli mültecilerin özellikle sınıra yakın yerlere göç etmesi sınır şehirlerinde
toplumsal etkileri gözle görülür hale getirmektedir. Demografik değişimin en etkili
olduğu yer Kilis'tir. Kilis'te Suriyelilerin göçü ile demografik yapının bozulduğu
görülmektedir. Kilis nüfusu 136 bin civarında kentteki Suriyelilerin nüfusu ise 130 bin
civarındadır. Suriyelilerin Kilis'te il nüfusu ile karşılaştırma yüzdesi %96,45 ile dikkat
çekici bir düzeye ulaşmıştır (http://www.goc.gov.tr/icerik6/gecici-
koruma_363_378_4713_icerik. Erişim tarihi: 30/032018). Çok büyük oranda Türkmen
şehri olan Kilis'te yerel halk kendi şehirlerinde azınlık durumuna düştükleri hissi
içindedir. Bu etki Hatay, Şanlıurfa, Gaziantep gibi şehirlerde de söz konusudur.
(ORSAM,2015).

Suriyeli sığınmacıların kent nüfuslarına neredeyse eşit ölçüdeki sayılarla

yerleştikleri kentlerde, alt yapı ve güvenlik sorunları görülmektedir. Neredeyse iki

55
katına çıkan nüfusa göre, altyapı düzeni ve güvenlik önlemleri yeterli olmamakta, bu da
şehirde düzenin bozulmasına neden olmaktadır. Bu durumda da var olan düzenin
bozulmasında Suriyeli sığınmacıların suçlu olarak görülmekte ve ekonomik ve
toplumsal sorunların kaynağı olarak gösterilmektedirler.

Sığınmacıların düşük bütçe gerektiren yerlerde yaşamaya çalışmaları kentleşme

ve çarpık yapılaşma sorunlarını da beraberinde getirmektedir. Yerel halk gelir beklentisi
ile evlerinin üstüne, yanına, kaçak, sağlıksız ve düzensiz yapılar inşa etmektedir. Bu da
zaten var olan çarpık kentleşme sorununu derinleştirmektedir. (ORSAM, 2015).
Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi'nin (ORSAM) 2015 raporunda Suriyelilerin
yaşadığı yerlerin, sığınmacıların her türlü suça bulaşmaları açısından bir zemin
oluşturduğuna dikkat çekilmiştir. Suriyeli genç erkekler uyuşturucu kullanımı ve satışı
açısından istismara açıkken kadınlar da fuhuş tehdidine maruz kalmaktadır
(ORSAM,2015). Bu gelişmeler Suriyelilerin medyada asayiş olayları nedeniyle çokça
gündeme gelmesine ve güvenlik tehdidi olarak görülmesine zemin hazırlamaktadır.
İçişleri Bakanlığı basında Suriyeliler ile gerginliklerin yoğun olarak yaşandığı bir
dönemde açıklama yaparak Suriyelilerin suç oranının 1.32 olduğunu açıklamıştır
(https://tr.sputniknews.com/turkiye/201707051029138269-icisleri-bakanligi-suriyeliler-
turkiye-suc-orani/. Erişim tarihi: 30/03/2018).

3.3.2.2 Ekonomik etki

Suriye'de başlayan iç savaş ve devamında yaşanan kriz Türkiye'yi sadece

tarihinin en büyük göç sorunlarından biriyle karşı karşıya bırakmamış aynı zamanda
oldukça ağır bir ekonomik yükün altına sokmuştur. Suriyelilere ayrılan genel bütçe,
sığınmacıların işsizlik rakamlarına etkisi gibi unsurlar Türk ekonomisini ciddi
boyutlarda etkilemiştir. Dünyadaki tüm Suriyeli mültecilerin yarısından fazlasını tek
başına ağırlayan Türkiye, Kalkınma İnisiyatifleri kuruluşunun Küresel İnsani Yardım
2016 raporuna göre, milli gelirine oranla "Dünyanın En Cömert Ülkesi" olmuştur.
AFAD verilerine göre Türkiye'nin sığınmacılara yaptığı yardım miktarı 25 milyar
dolardır. Dünyanın Türkiye'deki Suriyelilere yardımı 512 milyon dolar, BM
kuruluşlarının yardımları ise 420 milyon dolardır.
(https://www.afad.gov.tr/tr/13016/Infografik/grafik/18383. Erişim tarihi:31/03/2018).
Başbakan Yardımcısı Recep Akdağ da 5 Aralık 2017'de yaptığı bir açıklamada
Suriyelilerer için harcanan toplam maliyetin 84 milyar 880 milyon lira olduğunu
söylemiştir (https://aa.com.tr/tr/ekonomi/basbakan-yardimcisi-akdag-suriyeliler-icin-
harcanan-toplam-maliyet-84-milyar-880-milyon-lira/990509. Erişim tarihi 31/03/2018).

Suriyelilerin Türkiye ekonomisine etkilerinin tartışıldığı başlıca konulardan

birisi de Suriyelilerin çalıştırılması ve ucuz iş gücü konusudur. İhtiyaç sahibi
Suriyelilerin düşük ücretli işlerde çalışması bölgede yaşayan yerel halk tarafından iş
gücü tehdidi olarak görülmektedir. Suriyeli işçilerin gelmesiyle, ödenen günlük
ücretlerde (yevmiye) düşüş söz konusu olmuştur. Suriyelilerin daha düşük ücretle
çalışmaya razı olması bölge insanının işsiz kalmasına neden olmakta, bu da
Suriyelilerin dışlanması ve ötekileştirilmesi ile sonuçlanmaktadır (Yonca, 2014).

Boyraz, Şanlıurfa'nın Akçakale ilçesi örneğinde yaptığı değerlendirmede,

Suriyeli mültecilerin, Akçakale'de sosyal, ekonomik, politik, kültürel ve asayiş
sorunlarına neden olduğunu ifade etmektedir. Özellikle Akçakale'de Suriyeli

56
mültecilerin inşaat işçisi olarak ucuz işgücüne dönüşmesinin, yerli halkın kazancının
olumsuz etkilenmesine neden olduğu belirtilmektedir (2015). ORSAM'ın anket
çalışmasına dayalı olarak Suriyelilerin Türkiye'ye ekonomik etkisini inceleyen
raporundaki bulgulara göre sınır illerinde işini kaybedenlerin %40 ile %100'ü arasında
değişen oranlardaki bölümü "Suriyeliler neden ile işini kaybettiğine" inanmaktadır. Bu
durum yerel halk arasında iş fırsatlarının ellerinden alındığı şeklinde bir tepkiye neden
olmaktadır( ORSAM,2015).

Suriyelerin konaklama için tercih ettikleri yerler de yerel halkın gelirlerini

etkilemektedir. Kalabalıklaşan illerde kira fiyatları artmıştır. Basında yer alan
haberlerde göçün en yoğun yaşandığı yıllardan biri olan 2014 yılında Gaziantep, Kilis
ve Şanlıurfa'da kira fiyatlarının 2-3 kat arttığı bilgisi yer almaktadır
(http://www.milliyet.com.tr/suriyeliler-sinir-illerinde-
kira/gundem/detay/1846010/default.htm: erişim tarihi: 31/03/2018). Emlak fiyatlarının
bu kadar yüksek seviyede olması, zincirleme bazı başka problemlere de yol açmıştır.
Akçakale ve Ceylanpınar gibi sığınmacıların fazla olduğu sınır bölgelerinde arsa
sahipleri Suriyelilere kiralamak üzere hızlı bir şekilde ev inşa etmektedir. Bu da bozuk
ve güvensiz yapılanmayı beraberinde getirmektedir (Orhan, 2014: 16). Sığınmacıların
sebep oldukları öne sürülen ekonomik problemler genelde kira fiyatları ve iş gücü gibi
yerel halkı doğrudan ilgilendiren unsurlar üzerinde ortaya çıkmaktadır. Yerel halkın
geçimine doğrudan tehdit unsuru oluşturduğu kabul edilen bu gelişmelerin, Türkiye'ye
göç eden sığınmacıların sayıları göz önüne alındığında, geçici sorunlar olmadığı ve
yerel halka bu sorunlara karşı güvence verilmesi gerektiği açıktır.

ORSAM raporunda Suriyelilerin ekonomiye farklı açılardan katkı sunduğu da

belirtilmiştir. Türkiye'nin kamplarda yaşayan Suriyelilere ve Suriye içine yaptığı insani
yardımların büyük çoğunluğu yerel firmalar üzerinden sağlanmaktadır. Tüm dünyadan
Suriye'ye giden yardım malzemeleri de sınır illerindeki firmalar tarafından
karşılanmaktadır. Bu durum özellikle tekstil, gıda alanlarında faaliyet gösteren firmalar
açısından fırsat yaratmıştır (2015). Yine ORSAM raporunda Mersin limanının sunduğu
ticaret imkanının zengin Suriyelileri Mersin'e çektiği belirtilmiş, üst gelir grubuna
mensup Suriyelilerin eskiden kalma ticari bağlantıları ve limanın sunduğu ticaret imkanı
nedeniyle burayı tercih ettikleri belirtilmiştir (2015).

Suriyelilerin basında daha çok ekonomik yük olarak yer aldıkları haberler ön
plana çıksa da bazı sınır illerinde artan nüfus ile üretimin arttığı, yeni iş kuran
Suriyeliler ile üretim alanının genişlediği bilinmektedir.

3.3.2.3 Siyasi etki

Türkiye'de Suriyeli sığınmacıların ağırlanması konusu siyaset alanında sık sık

tartışılan bir konu haline gelmiştir. Suriyelilerin Türkiye'deki kalıcılığı, Suriyelilere
harcanan yardımın maliyeti ve Suriyelilere atfedilen asayiş olayları nedeniyle hem
siyasette hem de toplum içinde kutuplaşmalar görülmektedir. ORSAM'ın raporuna göre
Türkiye'de siyasi ortam da Suriyelilere bakışı belirleyen faktörlerden biridir. Siyasi
tercihler kimi zaman Suriyelilere daha müsamahalı yaklaşmayı sağlamaktadır. Tersine,
Suriyelilerle doğrudan muhatap olmayan halk arasında sırf siyasi tercih sebebiyle tepki

57
ortaya çıkabilmektedir. Raporda bu açıdan Suriyeli meselesinin ülkede siyasi
kutuplaşmayı besleyen bir unsur olduğu belirtilmiştir (2015).

3.4 Suriyeli sığınmacıların Türk basınındaki temsili

Medya içinde barındırdığı söylem ve temsillerle herhangi bir konu hakkında

halkın görüşlerini doğrudan etkileyen mecra olarak kabul edilmektedir. Bir grup veya
bir bireyin medyada nasıl ve ne ölçüde temsil edildiği toplumsal kabul oranını
etkilemektedir. Göç alan ülkelerde mülteci ve göçmenlere yönelik ayrımcılık ve nefret
söylemleri uzun vadede yerli halk ile mülteciler arasında çatışmaların doğmasına neden
olabilmektedir. Bu tür söylemlerin topluma kolayca nüfuz etmesinin teme mecrası ise
medyadır( Erdoğan, Çetinkaya ve Kavukçuer, 2017). Medyanın, sığınmacı ve
mültecilerin halkın gözündeki imajının oluşumunda büyük bir rol oynadığı
bilinmektedir. Suriyeli sığınmacıların medya temsilleri, Türkiye gündemindeki
sığınmacı/ mülteci sorunu hakkında kamu algısını etkilemekte ve sığınmacıların toplum
içinde gördükleri olumlu ya da olumsuz davranışlara katkı sağlamaktadır (Pandır, Efe
ve Paksoy, 2015).

Medya platformları temsil ettikleri görüşler doğrultusunda haberleri işlemekte

ve kendi ideolojilerine göre bir söylem oluşturmaktadırlar. Buna bağlı olarak da medya
kurumunun bazı toplumsal olaylara karşı ideolojik yaklaşımı toplumu etkilemekte ve
nefret söylemini tetikleyebilmektedir. King ve Wood mültecilerin göç ettikleri ülkelerde
medya organlarının siyasi parti ve iktidar gruplarının söylemlerini kullanmasının
mültecilere yönelik "öteki", "suçlu", "istenmeyen" algısının yayılmasına neden
olabileceğine işaret ediyor. Bu nedenle medyanın mültecilerin seslerini duyurmalarında,
kendilerini anlatmalarında önemli bir araç olduğu kadar uyum sürecini yavaşlatıp
tersine çevirerek ırkçı davranışlara zemin hazırlayabileceğine de değinmektedirler (
Nancy ve Wood'dan aktaran: Erdoğan, Çetinkaya ve Kavukçuer, 2017).

Göçmen ve sığınmacılar medyada oldukça sınırlı şekilde temsil edilmekte ve bu

sınır içerisinde de çoğunlukla olumsuz özellikleri ile yer almaktadırlar. Egemen grubun
mülteci veya sığınmacı gruplar hakkında sahip olduğu genel kanılar medya aracılığı ile
normalleştirilerek topluma aktarılır. Medya temsilleri, özellikle dezavantajlı toplumsal
gruplar söz konusu olduğunda egemen söylemlerin bir sonucu olarak ortaya çıkar. Bu
nedenle medya temsilleri ile egemen ideolojik yapılanmalar arasında güçlü bir bağ
bulunmaktadır (Göker ve Keskin, 2015).

Mülteciler veya sığınmacılara karşı ötekileştirici tavrın medyadaki söylemin

neredeyse tüm katmanlarına işlendiği ve buna bağlı olarak da medyanın toplumsal
kabul sürecini ve miktarını etkilediği söylenebilir. Kearney'in belirttiği gibi modern
toplumlarda, popüler medya yabancı yaftası altında toplanan birey veya azınlıkların
dışlanmasında çoğu zaman asli bir rol oynamaktadır ( Kearney'den Aktaran Göker ve
Keskin, 2015).

Medyada mültecilere ayrılan dar alan, mültecilerle sosyal hayatında birebir

karşılaşmamış insanlar ve toplumun geneli üzerinde olumsuz bir imaj oluşturulmak
üzere kullanılmaktadır. Egemen söylem genellikle mültecilerin ekonomik açıdan yük

58
oluşturması ve güvensizlik ve tehdit algısı üzerinedir. Van Dijk mültecilere ilişkin
geliştirilen söylemin geleneksel temasının "yük" olduğunu söyler. Mültecilerin
barınmaları, temel ihtiyaçları ve kendilerine yapılan parasal yardımların topluma ciddi
mali yükler getirdiği haber metinlerinde ve yapılan konuşmalarda sıklıkla dile getirilir
Van Dijk'ten aktaran Göker ve Keskin, 2015). Bu yaklaşıma Türk basınında sıklıkla
rastlanmaktadır Mültecilere ayrılan bütçenin hem siyasi kavgalara hem de köşe
yazarlarına sıklıkla malzeme olduğu bilinmektedir. Türkiye'de sığınmacılarla ilgili en
çok tartışılan konulardan birinin sığınmacıların maliyeti olmasında medyanın büyük bir
rolü vardır.

Efe (2015) olumsuz temsiller açısından bakıldığında sığınmacıları

güvensizlikleştiren, yani onları sorun çıkaran, ülke ekonomisine ve şehirlerin alt
yapısına zarar verenler olarak temsil eden söylemlerin yakın vadede ayrımcı söylemleri
güçlendirdiği ve uzun vadede sığınmacılara karşı gerçekleşebilecek ayrımcı tutumlara,
şiddet olaylarına zemin hazırladığını söyler. Medyada haber üreticilerinin kendilerine
biçtikleri etiketlere uygun kalıplarla topluma yansıtılan sığınmacılar sadece belirli
konularla gündeme gelmektedirler. Bu konuların başında ise asayiş konusu gelmektedir.
Bir "tehdit ve "problem" olarak görülen sığınmacılar suç unsurunun kendilerine
yüklendiği haberlerle çokça medyada yer almaktadırlar. Sığınmacıların genellikle yer
aldığı diğer haberlerin içeriği de göçün dramatik yönüne dikkat çeken ve mültecileri
"acınması veya yardım edilmesi gereken kişi" gibi yansıtılan kalıplardan oluşmaktadır.
Yaşanan tekne faciaları, soyulan veya haksızlığa uğrayan sığınmacı haberleri bu türe
örnek verilebilir. "Türkiye'deki Suriyeliler: Toplumsal Kabul ve Uyum" çalışmasının bir
bölümü olarak gerçekleştirilen medya taramasından elde edilen verilere göre hem ulusal
hem de yerel gazetelerde mülteciler ya yoksullukları ve mağduriyetleriyle ya da suç
kapsamındaki eylemleriyle yer bulabilmektedirler (Erdoğan, 2015). Medya taramasında
sığınmacıların gazetelerde, bir yandan zavallı, güçsüz, problemli ve yoksul insanlar;
diğer yandan kaçak, suçlu, hırsız, katil, asi, tecavüzcü, suç işleme potansiyeli olan,
ülkeye maddi yük ve sıkıntı veren insanlar olarak işlenmekte ve kamuoyunun algısının
da bu yönde şekillendirildiği belirtilmiştir ( Erdoğan, 2015). Türkiye'de toplumsal
kabul oranının yüksek olduğu kabul edilse de medyada yoğun olarak kullanılan
olumsuz söylemlerin gündelik konuşmalarda yayıldığı ve benimsendiği
gözlemlenmektedir.

59
 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

NEFRET SÖYLEMİ VE AYRIMCILIK BAĞLAMINDA

TÜRK BASININDA 2016 EYLÜL-ARALIK TARİHLERİ
ARASINDAKİ SURİYELİ MÜLTECİ HABERLERİNİN
ELEŞTİREL SÖYLEM ÇÖZÜMLEMESİ

4.1 Araştırmanın amacı

Araştırmanın amacı Suriyeli mültecilerin Türkiye'ye gelişlerinin en yoğun

olduğu dönemdeki, 2016 Eylül-Aralık tarihleri arasında Türk basınında Suriyeli mülteci
haberlerinin nasıl ele alındığının analizini yapmaktır. Üç farklı ideolojiye sahip
Hürriyet, Cumhuriyet ve Yeni Şafak gazetelerinde çıkan haberlerle nasıl bir kamuoyu
oluşturulmak istendiği ve mülteciler hakkında nasıl bir imaj çizildiğini ana hatlarıyla
ortaya koymak hedeflenmektedir.

4.2 Araştırmanın yöntemi

Üç farklı gazeteden örneklerin incelendiği bu çalışmada yöntem olarak Teun A.

Van Dijk'ın eleştirel söylem çözümlemesi kullanılmıştır. Eleştirel söylem
çözümlemesinde makro ve mikro olarak iki aşamalı inceleme yapılmaktadır.

4.2.1 Teun A. Van Dijk'in Eleştirel Söylem Çözümlemesi

Medyada yer alan metinlerde kullanılan dil ve söylem seçilmiş ideolojiyi

yansıtır. Söylem çözümlemesi dilde gizli anlam, fikir veya ideolojilerin açığa
çıkarılmasına veya anlaşılmasına yardımcı olur. Van Dijk, haber söylem
çözümlemesinde, nicelik ve nitelik çözümlemelerini birleştirerek, haber metinlerini,
haber metni çözümlemesi, metin anlambilimi, yerel ve küresel bütünlük, etkiler, üst
yapılar, haber şemaları, üslup ve retorik, sosyal kognisyon ve sosyokültürel bağlamları
çerçevesinde incelemektedir. ( Mora, 2011:18)

Van Dijk'e göre aynı haberin farklı kelimelerle anlatılarak metne dönüştürülmesi
ile sosyal ve ideolojik etkiler açığa çıkarılır ( Sözen, 1999:125-127). Dünyada ne olup
bittiğine dair gazetelerden haber alma ihtiyacı ile günlük haberleri takip eden okur,
okuduğu metne ilişkin gerçek anlam ile değil de gösterilmek istenen anlamla karşılaşır.
Haberde kullanılan cümlelerin kısa ya da uzun, basit ya da bileşik ve etken ya da
edilgen olmaları ölçütünde yapılan çözümleme ile Van Dijk, haberin ideolojik doğasını
ortaya koymaya başlar ( Mora, 2011, 19). Haberde kullanılan söylemin alt metinlerini
açığa çıkardığı yöntemiyle tanınan Van Dijk bu metinlerdeki örtülü ideolojiyi açığa
çıkarmayı amaçlar. İnal'a göre haber içindeki sözcük seçimleri belli bir ideolojik seçimi
ve tavrı yansıtır. Dil ve söylem, toplumdaki güç/iktidar ilişkilerinin dayandığı cinsel,
etnik, dinsel farklılıkların yansıdığı bir mücadele alanıdır (İnal, 1996: 119). Söylem ve
söylemi yansıtan kelimeler bu yöntemde en küçük birimi oluşturur. Söylem, bilgi,
ideoloji ve güç ilişkilerini ortaya çıkaran bir bilgi formudur ( Sözen, 2017:90). İnal,
dilin bir mücadele alanı olduğunu ve toplumda var olan güç/iktidar ilişkilerinin
kurulduğu ve sürdüğü ortamın dil ve söylem olduğunu söyler. (1996:102). Haberde
kullanılan en küçük birim tek bir kelime ile ideolojik fikirler okuyucuya yansıtılır.

60
Protestolarla ilgili haberlerde kullanılan aşırı uç, terörist veya "özgürlük savaşçısı"
ifadeleriyle medya organının yansıtmak istediği ideolojik yaklaşım ortaya çıkar. Her
sözcük bir çıkarı temsil eder. Her sözcük bir söylemsel topluluğun vurgusunu taşır. Her
sözcük kullanıldığı anda bir söyleme eklemlenir. Aynı sözcük farklı söylemler içinde
farklı vurgular taşır ( İnal, 1996). Her sözcük kullanıldığı dönemle bağlantılı olatak
farklı manalar taşıyabilir ve bu manalar yaşanan dönüm noktaları veya toplumsal
değişimlerden kolaylıkla etkilenebilir. İktidar ve gücü elinde bulunduran kesim medya
aracılığıyla topluma hakim olması istenen fikirleri medya söylemine yerleştirerek
normalleştirir. Güç/iktidar sahibi söylemlerin uylaşıma dönüştükleri yer, diğer bir
deyişle bu güç/iktidarı arttırıp genişlettikleri yer (meydan) iletişim araçlarıdır
(İnal,1991).

Söylem analizi ile metinlerde gizli olan anlam ile birlikte bu anlamı metinlere
taşıyan bir çok unsur da anlaşılabilir ve ortaya çıkabilir. Söylem analizi, farklı konuşma
yollarıyla yapılanan farklı gerçeklikler, söylem etkileri, politik ilişkiler, güç ilişkileri,
bilgi ve ideoloji formları, kurumsal bağlantılar ve söylemleri kullananların oluşturduğu
düzenliliklerle -ya da düzensizliklerle- ilgilenir (Sözen, 2017:90). Söylem analizi ile
bilinçi olarak okuyucuya açıkça değil de gizli bir şekilde yansıtılan ve aşılanmak istenen
fikirler ve bu fikirlerin doğduğu güç ilişkilerine ulaşılabilir. Sözen, kapsamlı bir söylem
analiziyle, değişen ifadeler ve ideolojik konumlar, çıkarlar ve iktidarların özelliklerinin
belirlenebileceğini söyler (2017). İnal'a göre de okuyucu ile sıkı bir diyaloğun
kurulduğu haber metinlerinde güç/iktidar sahibi kurum ve kuruluşların söylemleri
anlatıcının dilinden halkın sesine dönüştürülür. Egemen söylemlerin uylaşıma dönüşüm
sürecinde haber medyası, artık çoğulcuların ve çoğulcu düşünceye dayanan profesyonel
ideolojinin iddia ettiği gibi "gerçeklerin yansıtıcısı" değil, belli gerçek tanımlarını, belli
durum tanımlarını yeniden kuran bir araç konumundadır ( İnal, 1997). Okur veya
izleyici takip ettiği medya organında gerçekle değil yansıtılan gerçekle baş başa kalır.
Medya elinde şekil değiştiren gerçek aslında medya üretimi olan ikinci veya sahte
gerçektir.

Söylem çözümlemesi çarpıtılan veya medya elinde yeniden üretilen gerçekliğin

doğruluk süzgecinden geçirilmesi veya asıl doğruya ulaşılması yolunda önemli bir
yöntemdir. Van Dijk'in söylem çözümlemesi modelinde haberlerde nasıl bir sıralama
yapıldığı hangi haberin hangi sözcüklerle hangi boyutlarda medya organlarında yer
aldığı incelenmekte ve analiz edilmektedir. Van Dijk'in formüle ettiği haber söylem
çözümlemesi yöntemi; metnin içeriği, retoriği, semantiği ve anlatısını kapsamaktadır.
Yöntem mikro ve makro yapının çözümlenmesi şeklinde tasarlanmış olup mikro yapı
bağlamında metnin sesleri, sözcükleri, cümle yapıları ve anlamları ele alınmaktadır.
Devran'ın Van Dijk'ten aktardığına göre makro yapı çözümlemesinde ise metnin teması,
tematik yapısı ve konusu gibi söylemin bütün boyutları ele alınmaktadır (Van Dijk'ten
aktaran Devran, 2010).

Makro yapı incelemesinde haber genel hatlarıyla ele alınır. Van Dijk'in
modeline göre makro yapı bölümü iki başlık altında incelenmektedir. "Tematik
çözümleme ve şematik çözümleme." Haberler, hikayeler ya da argümanlar gibi, bir
hiyerarşik şemayı takip etmektedir. Söz konusu şema içerisinde başlık-haber girişi
birlikte özetleme yapmaktadır (Van Dijk, 199, 1998). Makro yapı çözümlemesinde
başlıklar, haber girişleri, ana olay, haber kaynakları, ardalan ve bağlam bilgisi, olay
taraflarının olayları değerlendirmesi gibi unsurlar ele alınmaktadır. Ayrıca, fotoğraflar,

61
tematik yapı unsuru olarak da ele alınabilir ( Özer: 2009:91). Tematik yapıda, metnin
içerisinde yer alan sebep sonuç ilişkisine (condition/cause veya consequence) ve metnin
en baştaki konusundan en alta kadar ya da en üst düzey konudan en alt düzeydeki detay
konulara kadar söz edilen hususlara değinilmektedir. (Devran, 2010). Makro yapı
incelemesinde öne çıkan özellikler daha çok haberin boyutu yani habere atfedilen
değerdir. Haberin sayfada hangi boyutta yer aldığı kamuoyunda o habere ilişkin
oluşturulmak istenen fikirlerin boyutlarını gösterir. Habere ayrılan yer konunun
öneminin anlaşılması veya yansıtılmak istenen değeri gösterir. Birden fazla boyutu olan
haberlerde hangi boyutun spota taşındığı ve nelerin dışarıda bırakıldığı da haberdeki
ideolojik kapanmayı gösterir ( Çoşkun, 2011).

Mora tematik çözümlemede, üst başlık, başlık, alt başlık, spot ve haber girişleri,
başlık ve haber girişinin özetlemenin yanı sıra özet görevi gördüğünü söyler. Başlık,
spot ve haber girişinden oluşan standart haberin incelenmesi, haberde genelden özele,
en önemli bilginin önce verilmesinden, önemsiz ayrıntılara doğru bir hiyerarşi olduğunu
gösterir (Mora, 2011).

Metnin ses, sözcük, cümle yapısı ve anlamlarını kapsayan mikro yapıda söylem
stili ele alınmakta ve aynı konunun farklı bir biçimde nasıl dile getirildiği üzerinde
durulmaktadır ( Devran, 2010, 65). Kelime seçimleri gazetenin ve editörlerin ideolojik
seçimlerini yansıtır. Siyasi ve güncel haberlerde "terörist" yerine kullanılan "gerilla" ya
da "özgürlük savaşçısı" ifadelerini bu yapılanmanın başlıca örneklerindendir. Protesto
haberlerinde protestocuların anarşi kavramıyla birlikte kullanılması gazetenin ve gazete
sahiplerinin güç ve iktidarı elinde bulunduranlarla ilişkisini net bir biçimde ortaya
koyarken, tam tersi kullanımlar da gazetenin muhalifliği hakkında bilgi verir. Mikro
yapı incelemesinde sözcük seçimlerinin yanı sıra cümleler arasındaki anlam ilişkileri,
retorik gibi unsurlar incelenir. Haberin retoriği çözümlemesi; haberde kullanılan
cümlenin kısa, uzun, basit ya da bileşik, etken ya da edilgen olması, fotoğraflar ve
haberin inandırıcılığını artıran grafik, rakam ve sayısal verilerden oluşan haber retoriği
haberin ideolojik yapısını ortaya koymaya başlar (Mora, 2011). Özer, Van Dijk'in mikro
modelini sentaktik çözümleme, bölgesel uyum, kelime seçimleri ve haber retoriği
şeklinde maddelemektedir. Sentaktik çözümlemede cümle yapılarının aktif ya da pasif
olması, cümle yapılarının basit ya da karmaşık olması bulunmaktadır. Bölgesel uyum
kapsamında ise nedensel ilişki, işlevsel ilişki ve referansal ilişki incelenmektedir. Haber
retoriğinde ise fotoğraf, inandırıcı bilgiler, görgü tanıklarının ifadeleri yer almaktadır (
Özer, 2009).

Sözcüklerin seçimiyle birlikte cümlelerin kuruluş şekli ve seçilen yüklem

tarzları da ideolojik yaklaşımlar hakkında fikir veren önemli unsurlardır. Devran'a göre
cümle içerisindeki sözcüklerin düzeni ya da sıralaması cümlelerin sentagmatik
boyutunu ortaya koymaktadır. Olumlu bir olayda pasif cümlelerin kullanılarak özenin
üzerinde durulmaması, o metni inşa eden yazarın söz konusu özneyi yüceltmek
istemeyişinden kaynaklanabilir (Devran, 2010). Bu cümlelerde olumlu değer atfedilen
başarı, ekonomik gelişmeler gibi olaylar belli belirsiz öznelerle ya da öznelere vurgu
yapılmadan işlenmektedir. Devran tam tersini ise "hükümet petrole zam yaptı" ve
"Petrol fiyatlarına ayarlama yapıldı" örnekleriyle açıklamaktadır. Olumsuz bir olayda
öznenin özellikle vurgulanması o kişi veya kurum hakkında özellikle olumsuz bir
kanaatin yaratılması amaçlanmış olabilir ( 2010:66).

62
 4.3 Cumhuriyet, Hürriyet ve Yeni Şafak gazetelerindeki Suriyeli mülteci
haberlerinin eleştirel söylem çözümlemesi

Özgürlük Araştırmaları Derneği'nin Nisan 2017 tarihli analizine göre 2011-2016

arasında Türkiye'deki mültecilerin sayısı 3,4-3,5 milyona ulaşmış, Aralık ayı 2016
verilerine göre de Türkiye'deki mülteci sayısı 3,1 olarak saptanmıştır. (Erdoğan,
Kavukçuer, Çetinkaya , 2017). Bu çalışmada da Türkiye'deki mültecilerin en yüksek
sayıya sahip olduğu dönemlerden biri olan 2016 Aralık ve Aralık öncesindeki üç ayda
üç farklı gazetede mültecilerle ilgili çıkan haberler derlenmiştir. Örnekler muhalif ya da
hükümete yakın olarak nitelenemeyecek gazetelerden Hürriyet, hükümete yakın
gazetelerden Yeni Şafak ve muhalif, sol eğilimli gazetelerden ise Cumhuriyet'ten
seçilmiştir.

4.3.1 Cumhuriyet Gazetesi

Cumhuriyet gazetesinde Suriyeli mültecilerin Türkiye'deki yaşamları veya

sosyal ve ekonomik etkilerinin ele alındığı haberlere dört ay içerisinde beş kez yer
verilmiştir. Gazetede 21 Ekim 2016 tarihinde "Hatay çöktü, teşvik şart" başlıklı haberde
Suriyelilerin ekonomik etkilerinin olumsuz yönlerine dikkat çekilmiştir (EK 1). Haberin
makro incelemesine bakıldığında başlık üzerinden kesin bir yargıya ulaşıldığı
görülmektedir. Haberdeki ana olay Hatay'da ekonominin kötüye gitmesidir. Suriye
huzursuzluğu başlığının hemen ikinci paragrafta kullanılması ile de bir neden sonuç
bağlantısı kurulmuş ve çöküşün sebebi olarak Suriyeliler gösterilmiştir. Haberin ilk
cümlesinde de Suriyelilere atıf yapılmış Hatay'ın Belediye Başkanı Lütfi Savaş'ın
Suriye savaşının en çok etkilediği yerlerden birinin Hatay olduğuna dair açıklamalarına
yer verilmiştir. Aktarılmak istenen ana tema başlık, ilk ara başlık ve haber girişinde
verilmiştir. Haberde kaynak olarak Hatay Büyükşehir Belediye Başkanı Lütfü Savaş'ın
ifadeleri kullanılmıştır. Büyükşehir Belediye Başkanı'nın açıklamalarına dayandırılan
haberde güvenilir kaynak olarak bir belediye başkanının ifadelerine yer verilerek
haberin inandırıcılığı artırılmak istenmiştir. Haberde Suriyeli mültecilerin gelişi ile
birlikte Hatay'ın ekonomik olarak çöktüğü ve esnafın iş yapamaz hale geldiği
anlatılmıştır.

Haberin mikro yapısına bakıldığında ise haber genelinde çöküş, ucuz işçi,
gençler işsiz, yatırım sorunu, ekonomik sorun, boşanma arttı, huzursuzluk gibi olumsuz
ifadelerin kullanıldığı görülmekte haberde olumsuz etkiler üzerine kurulmaktadır.
Haberde aktarılmak istenen olumsuz fikir verilen rakamlar ve karşılaştırmalarla
desteklenmiştir. Haberin beşinci paragrafında kent nüfusunun üçte birinin Suriyeli
olduğu bilgisine verilmiştir. Haberde Suriyelilerin geldikleri şehirlere kattığı olumlu
ekonomik yönlerden çok olumsuz ekonomik etkiler üzerinde durulmuştur. Suriyelilerin
ucu ücretlerle iş yerlerinde çalışması sonucu oluşan haksız rekabet ortamı, yerel halkın
elinden alınan iş fırsatları ve işgücü açığının oluşumu gibi Suriyeli sığınmacıların
ekonomik etkilerine dikkat çekilmiştir. Haberin inandırıcılığını arttırmak adına da
Belediye Başkanı'nın geçmiş yılların ekonomik verileri ile Suriyelileri geldikten sonra
oluşan verileri kıyasladığı ifadelere yer verilmiştir. Belediye Başkanı Savaş, eski
yıllarda esnafın kasasına giren paranın 700-750 bin dolar olduğunu ancak şimdi bu
paranın kazanılmadığını, yine eskiden vergi sıralamasında 6. sırada iken şimdi kentin 9.

63
sıraya gerilediğini anlattığı ifadelerine ayrıntılı bir şekilde yer verilerek ana tema hem
rakamsal verilerle hem de karşılaştırmaları verilerle kanıtlanmaya çalışılmıştır. Ara
başlıkta kullanılan "Suriye huzursuzluğu" ifadeleriyle de Suriyelilerin toplumda "huzuru
bozan" kişiler olarak tanımlandığı görülmektedir. Haberin geri kalanında ise
Suriyelilerin yol açtığı iddia edilen sorunlar tek tek sıralanmıştır. Suriyelilerin esnaflık
yaptığı ve vergi ödemediği, ucuz iş gücü nedeniyle bölgede yaşayan Türk
vatandaşlarının işsiz kalması, işsiz kalma sonucu ise geçinemeyen ailelerde
boşanmalarına artması gibi sorunlar geniş bir şekilde işlenerek genel anlamda şehrin
Suriyelilerden duyduğu hoşnutsuzluğun altı çizilmiştir. Huzursuzluk yaratan ana özne
"Suriyeliler" olarak verilmiştir. Haberde kurulan neden sonuç ilişkisine göre savaştan
kaçarak Hatay'a sığınan mülteciler kentte hem ekonomik hem de sosyal bozukluklara
yol açan bir kitle konumundadır.

Gazetenin 25 Ekim tarihli haberinde de başlık olarak "Suriyeli sayısı 3 milyona

dayandı" cümlesi kullanılmıştır (EK 2 ). Makro yapısına bakıldığında başlıkta Suriyeli
sayısının artmasına vurgu yapılmıştır. Haberdeki ana olay Suriyelilerin ağırladığı
sığınmacıları sayısıdır. Haberin genelinde Suriyelilerin yaşadığı il veya bölge bilgilerine
yer verilmemiş, yalnızca artan sayı üzerinde durulmuştur. Haberin mikro yapısına
bakıldığında ise başlıktaki "dayandı" ifadesiyle Suriyeli mülteci sayısının fazlalığına
vurgu yapılmıştır. Sayılarla doğrudan olumsuz bir anlam oluşturulmasa da haberin
başlığında verilen sayının eklemlendiği söylem göz önünde bulundurulduğunda artan
sayılara dikkat çekilmektedir. Haber içinde ise Başbakanlık'tan gönderilen verilere göre
Suriyeli mülteci sayısı ile Suriyelilere yapılan yardımlar açıklanmış ve ana konu
rakamsal verilerle desteklenmiştir.

Gazetenin 23 Ekim tarihli sayısında ise "1,5 milyon kişi faturasını zamanında
ödemiyor" başlıklı haberinde ise yine Suriyelilerin yol açtığı toplumsal ve ekonomik
özelliklerin olumsuz taraflarına vurgu yapılmıştır. (EK 3). Haberin makro yapısına
bakıldığında haberdeki ana olay insanların unutkanlık veya düşük gelir seviyesi
nedeniyle faturalarını ödeyememeleridir. Haberin ana metninde Suriyeliler ile ilgili
herhangi bir veriye verilmemiş sadece haberin kutusunda ve grafiğinde birtakım verilere
yer verilmiştir. Haberin kutusunda Suriyeli abone sayısının fazlalığına dikkat
çekilmiştir. Haberde ana olay faturaların ödenmemesi ile ilgili doğan ekonomik
düzensizlik ve sebepleridir. Haberde İstanbul'da elektrik abonesi aileler arasında
Suriyeli ailelerin payına da dikkat çekilmiş ve düşük gelir seviyesi veya unutkanlık
nedeniyle ödenmeyen faturalarla ilgili verilerde Suriyelilerin sayıları da verilerek
aksayan ekonomik düzende mültecilerin de katkısı olduğu mesajı verilmiştir.
Sığınmacıların yaşadığı ekonomik zorluklar ve nedenlerine değinilmeyen haberde
Suriyelilerden sadece rakamsal ifadelerle bahsedilmiştir. Haberin mikro yapısına
bakıldığında ise Suriyeli yerleşimci sayısının arttığını gösteren bir grafik kullanılarak
veriler grafikle desteklenmiştir. Grafikte "Geçen yılın ilk 9 ayına göre Suriyeliler %
428 arttı" ifadeleriyle kısa sürede artan sayının çokluğuna dikkat çekilmiştir. Artan
sayılar vurgulanarak sığınmacı gruplarının "tehdidi" ve olumsuz ekonomik etkileri
üzerinde durulmuş ve "olumsuz" ve "karamsar" bir bakış açısı oluşturulmak istenmiştir.
Kurulan nedensellik ilişkisi içerisinde de ana tema desteklenmiştir. Buna göre daha
fazla Suriyeli yine daha çok ekonomik soruna neden olmaktadır ya da her ekonomik
sorunun altından Suriyeliler çıkmaktadır.

64
 Gazetenin 24 Aralık tarihli sayısında Cumhuriyet Halk Partisi Lideri Kemal
Kılıçdaroğlu'nun sözlerine atıfla "Böyle memleket olmaz" başlıklı bir haber yer
almıştır.(EK4). Haberin makro yapısında bakıldığında başlık ile birlikte yaratılmak
istenen olumsuz görüş ilk olarak göze çarpmaktadır. Haberde Suriyeli mülteciler
Türkiye'deki terör ve asayiş sorunları ile birlikte anılmış, Suriyelilerin gönderilmesi
Kılıçdaroğlu'nun ifadeleriyle birlikte sorunların çözümü için bir alternatif olarak
verilmiştir. Haberin Suriyeliler ile ilgili olan tek kısmı giriş paragrafında işlenmiştir.
Başlıkta kullanılan sözcüklerle terör, siyaset ve sosyal konularda büyük problemler
yaşanan bir Türkiye portresi çizilmiş ve bu sorunun kaynağı olarak da Türkiye'nin
uyguladığı açık kapı politikası gösterilmiştir. Suriyelilerin kısmen sebep olduğu
sorunlar sadece sınırdan geçen göçmenlerin üzerine yüklenmiş ve "mültecileri geri
gönderme" vaadiyle de haber içerisinde mültecilere karşı ayrımcı bir dil kullanılmıştır.
Siyasi bir isim üzerinden Suriyeli mültecilerin kaynağını oluşturduğu iddia edilen
problemler geniş şekilde haber içinde işlenmiş ve Türkiye'nin bu sorunlarla "yaşanmaz
bir yer haline geldiği" mesajı verilmiştir. Bu ifadelere başlıkta yer verilmesi de bu
görüşün gazete tarafından da desteklendiği anlamına gelmektedir. Başlıkta verilen
ifadelerle, "sorunları giderek artan Türkiye'nin" yaşanılmaz bir yer olduğu vurgusu
yapılmıştır.

Haberin mikro yapısına baktığımızda ise kullanılan olumsuz ifadelerle bu

haberde de Suriyeli sığınmacıların sebep olduğu huzursuzluk ortamının altının çizilmek
istendiği görülmektedir. Kılıçdaroğlu'nun "Böyle memleket olmaz", "ülkenin geldiği
hale bakın", "casuslar cirit atıyor", "bombaların patlayacağını büyükelçilerden
öğreniyoruz", "her şeyi allak bullak edenler", "komşudaki yangın" ifadelerine haberde
yer verilerek olumsuz hava bir siyasetçinin ağzından ön plana çıkarılmıştır. Terör,
karmaşa, bomba, yangın gibi kelimelere bakıldığında "böyle memleket olmaz"
başlığının kargaşayı çağrıştıran ifadelerle desteklendiği görülmektedir. Haberde
Suriyelilerin sebep olduğu sorunlara açıkça yer verilmese de Kılıçdaroğlu'nun
"Suriyelilerin tamamını göndereceğiz" ifadelerine yer verilmiş ve mülteciler hakkında
dışlayıcı bir dil kullanılmıştır. Suriyelerinin neden Türkiye'de olduğuna, neden başka
ülkelere gitmek zorunda olduklarına dair bilgi verilmemiş ve enformasyon eksiltimine
gidilmiştir.

Gazetenin 27 Aralık tarihli sayısında ise 'Suriyeliler askere alınsın' başlığı ile
birlikte verilen haberde change.org adlı sitede düzenlenen bir kampanya ile Suriyeli
genç erkeklerin askere alınarak ülkeleri için savaşmaları istendiğine dair bir konu
işlenmiştir (EK 5). Kampanyaya 240 binden fazla insanın imzalı katılımı olduğuna dair
verilen bilgi ile 'Suriyeli genç erkeklerden' duyulan rahatsızlığın boyutu okuyucuya
aktarılmak istenmiş ve bu düşünce rakamlarla desteklenmiştir. Makro yapısında
bakıldığı haberde genel hatlarıyla kampanyada yer verilen istekler işlenmiştir. Suriyeli
erkeklerin askere alınmasının gerekliliklerine dair açıklamaya yer verilen haberde
Suriyeleri erkeklerin neden askerlik yapması gerektiğine dair görüşler sıralanmıştır.
Haberde savaş travmasını atlatamamış ve Türkiye'deki ailelerini koruma sorumluluğunu
taşıyan Suriyeli erkeklerin askere gitmeyerek "keyfi" bir davranış sergilediği anlatılmak
istenmiştir. Suriyeli erkeklerin "vatanlarını sahipsiz bıraktıkları, askerlik yaşındaki
erkeklerin başka ülkelerde dilenci, mülteci gibi alt konumlarda bir yaşam sürdürdüğü
bunun yerine ise askeri eğitim alarak vatanlarına gönderilmeleri gerektiği" anlatılmıştır.
Kampanya başlığının haberin başlığı olarak da kullanılması Suriyeliler hakkında
duyulan rahatsızlığı yansıtmıştır. Haberin mikro yapısına bakıldığında ise kullanılan

65
sözcük seçimi ve dil ile mültecilerin toplum refahını tehdit eden, sorunlu insanlar
olarak tasvir edildiği görülmüştür. Haberde göçün doğurduğu kültürel zorluklar ve
başka bir ülkede çalışmanın yasal zorunlulukları göz ardı edilerek bütün mültecilerin
"dilenci ve mülteci" konumunda kaldığı ifade edilmiştir. Mültecilerin çalışmaması veya
çalışamaması ile ilgili sorunların kaynağına yer verilmemiş bunun yerine mülteciler
hakkında ırkçı ve dışlayıcı peşin yargılara yer verilmiştir. Haberde ayrıca savaştan
kaçan mültecilerin başka bir ülkeye sığınma hakkı göz ardı edilmiş ve mültecilerin
içinde bulunduğu durum" keyfi ve "değiştirilebilir" bir durum olarak ele alınmıştır.
Haberde kurulan nedensel ilişkide Suriyeli genç sığınmacı erkekler "sebep olduğu
sorunlar" sıralanmış ve bu sorunlar nedeniyle de askere alınmaları gerektiği
belirtilmiştir. Haberde ayrıca mülteci ve dilenci konumundaki insanların toplum
nezdinde "sorun" olarak görüldüğü imasına yer veren cümleyle ayrımcı bir dil
kullanılmıştır. Haberde kullanılan "vatana ihanet", "ülkeye verilen zarar" gibi ifadelerle
Suriyeli sığınmacılar hakkında olumsuz bir imaj oluşturma amacı güdülmüştür. Haberde
ayrıca kampanyaya atılan imzaların sayısına yer verilerek sığınmacılardan rahatsız
olanların çokluğu rakamsal verilerle desteklenmiştir.

4.3.2 Hürriyet Gazetesi

Hürriyet gazetesinde Eylül-Aralık tarihleri arasında Suriyeli sığınmacılarla ilgili

ayrımcı, ötekileştirici ve nefret söylemine yer verilen haberlere dört kez rastlanmıştır.
Gazetenin 4 Kasım 2016 tarihli sayısında "Tacizci Suriyeliye uçtular" başlıklı haberinde
başlıkta kullanılan "tacizci Suriyeli" ifadesi açıkça bir nefret söylemi kullanıldığını
göstermektedir (EK 6). Haberin makro yapısına bakıldığında adli bir vakanın faili ulusal
kimliğine yapılan vurgulama ile direkt olarak başlıkta uygulanan bir etiketleme söz
konusudur. Suriyeli kimliği ile taciz olayı ilişkilendirilerek bütün Suriyelilerin tacizci
olduğu ya da olabileceği mesajı aktarılmaya çalışılmaktadır. Haberde taciz olayının
ayrıntılarına yer verilmekte, Omar Monda adlı bir Suriyelinin bir kadına elle
sarkıntılıkta bulunduğu aktarılmaktadır. Bunun üzerine de haberde adı geçen Suriyeli
iki vatandaşın tepkisiyle karşılaşmış ve dövülmüştür. Haberin devamında ise Suriyeli
Monda'nın başka bir genç tarafından atılan "uçan tekmeye" maruz kaldığı
anlatılmaktadır. Başlıkta kullanılan "Tacizci Suriyeliye uçtular" cümlesi ile alaycı bir
dille ele alınan olayda Suriyeli mültecinin "cezalandırma" yöntemini de kısmen
onaylanmaktadır. Haberden çıkarılan sonuç taciz eden Suriyelinin "yaptığının
karşılığını aldığı"dır. Haberde Suriyeli kimliği toplumsal huzursuzluğu bozan bir adli
vaka ile yansıtılmış ve kullanılan başlık yoluyla Suriyeliler kategorize edilmiştir.

Haberin mikro yapısına bakıldığında ise suç temasıyla işlenen haberde

kullanılan "Tacizci Suriyeli" ifadesi ile Suriyeli genç erkekler üzerinde bir yaftalama
oluşturma çabasının olduğu ve bu erkeklerin suç işleme potansiyellerine dikkat
çekilerek toplum gözünde olumsuz bir imaj yaratılmaya çalışıldığı tespit edilmiştir.
Sadece bir sığınmacının bulaştığı adli bir vaka "Suriyeli" kimliğine atfedilerek
Türkiye'ye gelen tüm Suriyelilerin bir "tehdit" oluşturulduğu algısı oluşturulmaya
çalışılmıştır. Haberde aynı zamanda Suriyeli Monda'nın tekmeye maruz kaldığı anın ve
saldırı sonrasında yerde uzanmış haldeki fotoğrafına yer verilmektedir. Fotoğrafla
olayda oluşan kargaşa ortamı yansıtılmıştır. Haberde kullanılan "sarkıntılık",
"taciz","dövdü", "uçan tekme", "saldırı anı" ifadeleriyle huzursuz ve güvenliksiz

66
ortamının güçlü bir şekilde yansıtıldığı görülmektedir. Haberde ana özne "tacizci
Suriyeli" şeklinde verilmiş ve ana olayın suçlusu açık bir şekilde gösterilmiştir.

Gazetenin aynı tarihli sayısında bir başka sayfasında yer alan haberde ise "Hasta
sığınmacılar ciddi risk yaratıyor" başlığı kullanılmıştır (EK 7). Haberde Suriyeli
sığınmacıların reçete bedellerini ödememeleri sebebiyle oluşan bulaşıcı hastalık
tehlikesine değinilmiştir. Makro yapısına bakıldığında haberin başlığında kullanılan
"hasta sığınmacılar" ifadesi ile sığınmacıların "hastalık bulaştıran tehlikeli" kişiler
olduğu vurgusu yapılmıştır. Başlıkta kullanılan "hasta sığınmacılar" ifadesi ile de bir
genelleme yapılmakta ve tüm sığınmacıların "hastalıklı" olduğu söylenmektedir.

Haberin spotunda ana temada işlenen sorunların sebebi olarak gösterilen

sığınmacıların tedavi olmadıkları aktarılmıştır. Haberin ana teması bulaşıcı
hastalıklarıyla insanlar için tehdit oluşturan sığınmacıların varlığıdır. Haberde kaynak
olarak Tüm Eczacı İşverenler Sendikası (TEİS) Genel Başkanı Nurten Saydan
gösterilmiş ve 2 milyonun üzerinde Suriyeli sığınmacının ilaç parasını ödemediği
anlatılmıştır. Kaynak olarak sendikanın gösterilmesi ise haberin inandırıcılığını ve
sorunun ciddiyetinin yansıtılması açısında önemlidir Kamplarda veya kamp dışında
yaşayan Suriyelilerin tedavi edilmesi, Türk hastanelerinde ameliyat olması ve Suriyeli
bebeklerin doğumu gibi sağlık hizmetlerinden faydalanma üzerine toplumda oluşturulan
"ülke hizmetlerinden karşılıksız yararlanma" tezine malzeme oluşturacak bir içerik
oluşturulmuştur. İşlenen ana temaya göre Türkiye'de vergi ödemeden, vatandaşlık
görevini yerine getiren normal Türk vatandaşlarının yararlandığı sağlık hizmetlerinden
yararlanan Suriyeli mülteciler hem ilaçlarının masraflarını karşılamamakta hem de diğer
vatandaşlar için bir sağlık tehdidi oluşturmaktadır. Haberde AFAD Geçici Koruma
genelgesine istinaden Suriyeli sığınmacıların reçetelerini karşılayan eczacıların 7 aydır
paralarını alamadıkları anlatılmakta ve Suriyeli sığınmacılar kaynaklı bir idari soruna
dikkat çekilmekte ve Türkiye'nin sığınmacıları ağırlamak üzere başlattığı uygulamalara
eleştirel bir gözle yaklaşılmaktadır. Haberde kullanılan diğer bir tema ise sığınmacıların
daha iyi yaşam koşullarına kavuşabilmek adına çıktıkları ölüm yolcuğunda yaşanan
kayıplar ve göç odaklı yaşanan mağduriyettir. Kutunun başlığında "Akdeniz'de 239
mülteci öldü" cümlesiyle sayıya dikkat çekilmiştir. Kullanılan bir başka resim üstü
başlıkta ise "Akdeniz mezarlığa dönüştü" ifadeleri ile yaşanan ölümlerin çokluğuna
dikkat çekilmiştir. Haberde şişme bottan kurtarılmak üzere bekleyen sığınmacıların
fotoğrafına yer verilerek yardıma muhtaç sığınmacı algısı oluşturulmuştur.
Sığınmacıları taşıyan bot fotoğrafıyla hem haberde hem de kutuda verilmek istenen
"dışarıdan gelen tehlikeli sığınmacı" imajı güçlendirilmiştir.

Haberin mikro yapısına bakıldığında ise sığınmacılar hakkında "bulaşıcı

hastalığa sahip" insan yaftalaması ile sığınmacıların toplum tarafından dışlanması
gereken "hastalıklı veya sağlıksız" insanlar olduğu mesajı aktarılmakta ve bir nefret
söylemine daha yer verilmektedir. Haberde verilen 2 milyon sayısıyla yine artan
sığınmacı sayısına dikkat çekilmiş ve hem sığınmacıların reçete bedellerini ödememesi
ile ilgili olumsuz bir imaj oluşturulmuş hem de sığınmacılar "ülke sağlığını tehlikeye
atan" gruplar olarak gösterilmiştir.

67
 Tehdit algısı verilen rakamlarla pekiştirilmiştir. Haberde kullanılan "eczacılar
darboğaza girdi", "mağduriyet", "ölümcül hastalık" ifadeleriyle sığınmacı kaynaklı
olumsuz söylem desteklenmiştir. Haberde ölen mülteci sayıları da sığınmacıların göç
ederken yaşadığı mağduriyetin inandırıcılığını arttırmak üzere kullanılmıştır.

Gazetenin 26 Aralık tarihli sayısında "Döverek gasp yapan Suriyeliler

tutuklandı" başlıklı bir habere yer verilmiştir (EK 8). Haberin makro yapısına
bakıldığında başlığında faillerle ilgili olarak ulusal kimliğe yapılan vurgu dikkati
çekmektedir. Adli bir vakaya yer verilen haberde ulusal kimliğin başlıkta yer alması ve
bir suçun Suriyelilerin tümüyle ilişkilendirilebilecek şekilde verilmesi nefret söylemine
örnek teşkil etmektedir. Haberde Suriyeli altı kişinin bir Türk vatandaşını bıçak zoruyla
durdukları, kişiyi dövmeleri ve soymaları anlatılmıştır. Başlıkta kullanılan "gasp yapan
Suriyeli" ifadeleri ile Suriyeliler yine toplum huzurunu bozan "huzur bozucu nesneler"
olarak tanımlanmaktadır. "Gasp yapan Suriyeli" ifadesi ile yine sığınmacılar üzerinden
bir genelleme yapılmıştır. Altı kişinin bulaştığı suç ulusal kimliğe yapılan vurgu ile tüm
Suriyelilerin "aynı tehlikede" olabileceği algısı oluşturulmaya çalışılmıştır. Dövülme ve
soyulma olayına yer verilen haberde sığınmacıların toplumsal gerilimdeki rolü
vurgulanmış ve bu kişiler "rahatsız edici unsur" olarak yansıtılmak istenmişlerdir.
Haberde işlenen ana tema Türkiye'nin uyguladığı açık kapı politikası ile ülkeye giriş
yapan Suriyelilerin toplumsal düzeni bozan, halk arasında kargaşa, gerginlik ve korkuya
sebep olan bir grubu teşkil ettiği düşüncesidir.

Haberin mikro yapısına bakıldığında ise Haberde Suriyelilerden "mülteci" veya

"sığınmacı" olarak bahsedilmemiş yalnızca ulusal kimlikle adli vaka bağdaştırılmıştır.
"Döverek gasp yapan Suriyeli" tanımlamasıyla da olayın faili açıkça işaret edilmiştir.
Sığınmacı kelimesinin çağrıştırdığı mağduriyet temasına uzak olarak Suriyeliler
tarafından mağdur edilen vatandaş temasına göre haber işlenmiştir."Döverek", "gasp"
kelimeleriyle haber "şiddet" ve "huzursuzluk" temaıs üzerine kurulmuştur.

Gazetenin aynı tarihli sayısında "Türkiye'deki 18-45 yaşındaki Suriyeliler askere

alınsın kampanyası" başlıklı haberinde ise Cumhuriyet gazetesinde yukarıda işlenen
örnekteki gibi, Türkiye'deki genç Suriyeli sığınmacıların askere neden alınması
gerektiği anlatılmıştır (EK 9). Haberin makro yapısına bakıldığında ikinci paragrafta
"Suriyeli erkeklerin ülkesine dönmeis gerektiği vurgulanan yazı"dan bahsedilmekte ve
ana temanın "Suriyelilerin ülkeden gitmesi" üzerine kurulduğu görülmektedir.
Haberdeki olay genel hatlarıyla "Türkiye'de çalışmayan, askere gitmeyen, asayişi bozan
sığınmacıların askere alınma gerekliliğidir". Kampanya metni içerisinde yer alan bu
söyleme gazete sayfasında yer vermekle söylemin kısmen desteklendiği görülmektedir.

Haberin mikro yapısına bakıldığında kampanya kapsamında genç sığınmacı

Suriyeliler hakkında ifade edilen "vatanından kaçma", "dilenci ve mülteci konumunda
onursuzca yaşama" gibi tanımlamalarla sığınmacılara yönelik bir nefret söyleminin
oluşturulduğu görülmektedir. Haberde mültecilerin dilenci olduğu, dilenmenin veya
mülteci olmanın "onursuzca bir yaşam" tarzı olduğu aktarılmıştır. Kampanya
çerçevesinde kullanılan ve 208 bin kişinin imza attığı sığınmacıların askere alınma
talebinde, Suriyeli sığınmacıların ülkelerindeki savaştan kaçmış, dil, kültür ve yaşam
tarzı farklılıklarına rağmen zorlu yaşam koşulların alışamaya çalışan mültecilerin
dilenmesi veya mülteci durumunda olması "onursuzca" ifadesi ile aşağılayıcı bir dille
aktarılmıştır. Haberde kampanyaya 208 bin kişinin destek verdiği, dolayısıyla genç

68
Suriyeli mültecilerin rahatsızlık duyan binlerce insanın sayı olarak çokluğuna dikkat
çekilmiştir. Suriyelilerden rahatsız olanların sayılarına yer verilerek yukarıda sayılan
olumsuz özelliklerin toplumdaki karşılığına dikkat çekilmiştir. Kullanılan "vatana
ihanet, onursuzca yaşama, vatanını sahipsiz bırakma. canlarını kurtarmaya çalışma"
ifadeleriyle Suriyelileri kaçmaya iten sebeplere değinilmemiş ve sığınmacılar toplumda
etkisiz, işsiz, tembel, vatan düşmanı kişiler olarak gösterilmiştir.

4.3.3 Yeni Şafak Gazetesi

Yeni Şafak gazetesinde 2016 Eylül-Aralık ayları arasında çıkan 12 haberde

çoğunlukla hükümetin sığınmacı politikası ile ilgili olumlu görüşler ile mağduriyet
temalı haberlere yer verilmiştir. Suriyeli mültecilere karşı nefret söyleminin kullanıldığı
herhangi bir örneğe rastlanmayan gazetede hükümetin sığınmacılara karşı olumlu bakış
açısı, haberlerdeki ana tema olarak işlenmiştir. Bulunan 12 örneğin 10'unda hükümetin
veya Türkiye'deki yardım kuruluşlarının sığınmacılar için yaptığı veya yürüttüğü
uygulama ve politikalar olumlu ifadelerle ele alınmış iki örnekte ise sığınmacıların
maruz kaldığı problemlerle ilgili mağduriyet teması işlenmiştir.

Gazetenin 28 Eylül 2016 tarihli sayısında yer alan "Okul yerine işe gidiyorlar"
haberi mağduriyet ekseninde ele alınarak Türkiye'de yalayan Suriyeli mülteci
çocukların eğitim sorunlarına eğilmektedir ( EK 10). Haberin makro yapısına
bakıldığında "okul yerine iş" ifadesi ile sığınmacı çocukların mağduriyeti başlıkta ön
plana çıkarılmıştır. Haberin spotunda Türkiye'de okul çağında yaklaşık bir milyon
Suriyeli çocuktan yalnızca 311 binini eğitim alabildiği, yüzbinlerce Suriyeli çocuğun ise
yiyecek ve barınma ihtiyaçlarını karşılamak için okul yerine işe gittiği bilgisine yer
verilmiştir. Haberin ana temasında Suriyelilerin Türkiye'ye yerleştikten sonra
karşılaştıkları toplumsal ve ekonomik sorunlardan biri olan eğitim sorunu işlenerek
Suriyeli çocukların maddi imkansızlıklar nedeniyle mağdur konumuna düştüğüne dikkat
çekilmiştir. Haberde Suriyelilerin yaşam koşullarının zorluğuna dikkat çekilerek, çocuk
işçilerin artan sayısına yer verilmiş ve çocuklu Suriyeli aileler mağdur kitleler olarak
temsil edilmiştir. Haberde çocukların barınma ve yemek ihtiyaçlarını karşılamak için
aynı zamanda da dil sorunu nedeniyle eğitim göremediği anlatılmakta ve Suriyelilerin
"yardıma muhtaç" yönleri ön plana çıkarılmaktadır. Haberde kullanılan Suriyeli çocuk
işçi fotoğrafıyla da ana temada işlenen mağduriyet kanıtlanmaya çalışılmıştır.

Mikro incelemesine göre haberin ilk cümlesinde 912 bin Suriyeli için ders zili
çaldığından, bu çocukların ise ancak 311 binin eğitim alabildiğinden bahsedilerek
mağduriyet rakamlarla kanıtlanmıştır. "Yüzbinlerce Suriyeli minik" ifadesiyle de
barınma ve yiyecek ihtiyaçlarını karşılamak için çalışan Suriyelilerin mağduriyeti ve
yaşadığı geçim sıkıntıları ön plana çıkarılmıştır. Haberde kullanılan "maddi yetersizlik",
"erken yaşta evlendirilme", "eğitimsizlik", "eğitimsizlik yüzünden terör kurbanı" olma
gibi sebeplerle Suriyelilerin yardıma ve korunmaya muhtaç oldukları anlatılmaya
çalışılmıştır. Çocukların eğitimsizlikle başa çıkamadığı ve terör örgütlerinin "ağına
düştüğü" ifadeleri ile Türkiye'de yaşayan Suriyeli mülteci çocukların yaşadığı toplumsal
problemlere değinilmiştir. Eğitimsizlik sonucu geçinememe ve terör kurbanı olma
arasında nedensellik ilişkisi kurulmuş ve ana tema sağlamlaştırılmıştır.

69
 Gazetenin 3 Ekim 2016 tarihli sayısında "Bu çocuklar Suriye'nin geleceği"
başlıklı haberde Türkiye'deki STK'larla birlikte çalışan Suriye Nur Derneği'nin çalışmak
zorunda kalan bin 300 çocuğu okula yazdırması haberleştirilmiştir (EK 11). Makro
incelemesine göre haberin spotunda Suriye Savaşı'nın milyonlarca çocuğu etkilediği, on
binlerce çocuğun savaşta hayatını kaybettiği, yetim veya öksüz kalan milyonlarca
çocuğun ise Türkiye'ye sığındığı anlatılarak Suriyeli çocukların savaş sonrasında
yaşadığı mağduriyete dikkat çekilmiştir. Haberde anne veya babalarını savaşta
kaybetmiş Suriyeli çocukların kira ve faturalarını ödemek için çalışmak zorunda
kaldıkları anlatılarak Suriye Nur Derneği'nin diğer STK'larında desteğiyle yüzlerce
Suriyeli çocuğu okula kaydettirmesi işlenerek yapılan insani yardıma odaklanılmıştır.
Haberin tamamında Suriyelilerin Türkiye'de yaşadıkları maddi zorluklara ve bu
zorluklar neticesinde doğan mağduriyete yer verilmiş ve yoksulluk ve mahrumiyet
teması işlenmiştir. Haberde Suriye Nur Derneği Başkanı Dr. Mehdi Davut'un ifadelerine
yer verilmiş yapılan yardımlar ayrıntıları ile işlenmiştir.

Haberin mikro çözümlemesine göre "vahşi saldırılar" ifadeleriyle Suriyeli

sığınmacıların kurtulmayı başardığı savaş ortamı vahşi olarak nitelenmiş, ve Suriyeli
sığınmacıların savaşta her gün yakınlarının ölümünü gören çocuklar oldukları
anlatılmıştır. "Yetim, kabus, vahşi saldırılar" kelimeleriyle çocukların yaşadığı
travmaya dikkat çekilmiş ve Suriyelilerin yardıma muhtaç kişiler olduğu fikri
yansıtılmıştır. "Savaştan kaçan Suriyeliler" ifadeleri ile nedensellik bağlantısı kurulmuş
ve Suriyelilerin Türkiye'ye geliş sebepleri vurgulanmıştır.

Gazetenin 5 Ekim 2016 tarihli sayısında "Mülteci yükünü iki ülke taşıyor"
başlıklı haber geniş bir şekilde işlenmiş ve Türkiye'nin mülteci politikası övülmüştür
(EK 12). Makro yapısına bakıldığında haberin patlağında yer verilen "2,5 milyon
göçmene kapımızı açtık" ifadesi ile hükümetin yaklaşımı ve politikaları
içselleştirilmiştir. "Açtık" kelimesi ile "biz" şeklinde vurgulanan unsur hükümet ve
hükümetin yaklaşımıdır. Uluslararası Af Örgütü tarafından hazırlanan rapor verilerine
dayandırılan haberde Türkiye'nin ağırladığı mültecilerin sayısına dikkat çekilmiştir.
Haberin spotunda Türkiye'nin Ürdün'den sonra sığınmacı kabul eden ülkeler arasında
ikinci ülke olduğu bilgisine yer verilmiştir. Dünya genelindeki toplam mülteci
nüfusunun ülkelere dağılım oranlarına yer verilen haberde mülteci yükünü Ürdün ve
Türkiye'nin taşıdığı kaydedilmektedir. Haberde İngiltere gibi zengin ülkelerin çok az
sayıda mülteci kabul ettiği bilgisine yer verilerek buradan hareketle Türkiye'nin 2,5
milyon mülteciyi barındırmasındaki önem vurgulanmak istenmiştir. Haberde rapor
verileri ile birlikte verilen Türkiye'yi dünya ülkeleri arasında 2. sıraya yükselten mülteci
kabul etme oranıyla Türkiye'nin başta Suriye krizi olmak üzere, ülkelerindeki iç
karışıklık veya kriz nedeniyle başka ülkelere göç eden mültecilerin barındırılması
konusunda üstüne düşen görevi yerine getirdiği sahiplenici bir dille işlenmiştir.

Haberin mikro yapısına bakıldığında ise İngiltere ve diğer dünya ülkeleri ile
Türkiye arasında bir kıyaslama yapılarak ana temanın güçlendirildiği görülmektedir.
Haberde ayrıca Ürdün ve Türkiye'nin ağırladığı sığınmacı sayısına da yer verilerek,
Türkiye'nin mülteci yükünü taşıdığına dair metindeki başlıca söylem desteklenmiştir.

Gazetenin 21 Ekim 2016 tarihli sayısında "Zenginlerin kapısı mülteciye kapalı"

başlıklı haberinde de Türkiye'nin mültecilere karşı uyguladığı açık kapı politikasından

70
övgü ile bahsedilmiş ve mülteci kabul etmeyen ülkeler ile Türkiye arasında bir
karşılaştırma yapılmıştır ( EK 13). Haberin makro yapısına göre sayfada geniş bir
şekilde yer verilen haberin spotunda Türkiye'nin mültecilere ev sahipliği yapma
konusunda dünyaya "insanlık dersi verdiği" belirtilerek Türkiye'nin mülteci politikası
övülmüştür. Haberin son paragrafında Türkiye'nin Suriyeli sığınmacılar için 6 yılda 25
milyar dolar harcama yaptığı belirtilmiş, savunulan ana tema bu kez de parasal verilerle
desteklenmiştir. Haberde sadece Türkiye'nin ağırladığı sığınmacı sayısı ve sığınmacılara
harcanan miktar verilmiş, ancak sığınmacıların Türkiye'de karşılaştığı ekonomik ve
sosyal sorunlardan bahsedilmemiştir. Bu konuda enformasyon eksiltimine gidilmesi
gazetenin hükümetin mülteci politikalarını eksikleri göz ardı ederek savunma isteme
biçimiyle ilişkilendirilebilir.

Haberin mikro yapısına bakıldığında ise işlenen ana temanın AFAD ve UNHCR
tarafından hazırlanan raporlardaki verilerle desteklendiği görülmektedir. Türkiye ve
İngiltere'nin kıyaslandığı haberde İngiltere'nin 8 binden az Türkiye'nin ise 3 milyondan
fazla Suriyeli ev sahipliği yaptığı söylenerek karşılaştırma yöntemiyle ikna yoluna
gidilmiştir. Haberde karşılaştırılan bir başka unsur ise Türkiye'nin yaptığı yardımlarla
Batılı ülkelerin yapmakta yetersiz kaldığı yardımlardır. Haberde Türkiye'nin kurduğu
çadır kentlerden ve AFAD çalışmalarından bahsedilirken, mültecilere milli gelirleri
yüksek ülkelerin hiç bir yardımda bulunmaması anlatılmıştır. Batılı ülkelerle ilgili
kullanılan "Tükiye'den insanlık dersi", "trajediye seyirci kaldılar", "İngiltere sınıfta
kaldı" gibi ifadelerle diğer ülkelerin sığınmacı sorununa duyarsızlığı karşısında
Türkiye’nin sığınmacı yükünün altına girmesi övülmüştür.

Gazetenin 4 Kasım 2016 tarihli sayısında "Hem anadillerini hem de Türkçe'yi

öğrenecekler" başlıklı haberde Milli Eğitim Bakanlığı'nın Suriyeli çocukların eğitimi
için geliştirdiği "Geçici Koruma Altındaki Suriyeli Çocukların Türk Eğitim Sistemine
Entegrasyonlarının Değerlendirilmesi" projesi anlatılmıştır. (EK 14). Haberin makro
yapısına bakıldığında spotunda bakanlığın proje için 300 milyonluk Euro'luk kaynağı
projelendirdiği bilgisine yer verilmiş ayrıca 60 bin öğrenciye burs, 500 bin öğrenciye
kitap, kırtasiye ve giyim yardımı yapılacağı aktarılmıştır. Hükümetin sığınmacı
politikası ile uyumlu olarak Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yapılan yardımlar
Türkiye'nin mülteci çocukları sahiplenme ve eğitme yönteminden övgüyle bahsedilerek
ele alınmıştır. Haberin mikro yapısına bakıldığında ise öğretmen ve psikologların
sayılarına yer verilerek harcanacak emeğin boyutları kanıtlarıyla okuyucuya aktarılmak
istenmiştir. Haberde psikolog ve sosyologların "savaş ortamının yarattığı
olumsuzlukları gidermek amacı" ile çalışacağı ifade edilerek çocuklar içinden geldiği
çatışma ortamı hatırlatılmış ve sebep sonuç ilişkisi kurulmuştur.

Gazetenin 5 Kasım 2016 tarihli sayısında "Yetimler için küçük bir şehir" başlıklı
haberinde Hatay ve Kilis'te savaş mağduru çocukların barınması için kurulan bir
"şehir"den bahsedilmektedir ( EK 15). Haberde İHH İnsani Yardım Vakfı tarafından
Hatay ve Kilis'te savaş mağduru 990 çocuğun barındığı küçük bir şehir inşa edildiği
anlatılarak bu şehirlerde yaşayan çocuklar için yardım kuruluşlarının faaliyetleri
anlatılmıştır. Haberde sınır illerinde ağırlanan mülteci çocuklarının her tülü
ihtiyaçlarının karşılanacağı barınma merkezleri ile yapılan yardımlar listelenmiştir.
Haberin makro yapısına bakıldığında olumlu bir içerikle işlenmiş olduğu görülmektedir.
Ancak çocukların bu illerde yaşadığı ekonomik ve sosyal problemlere değinilmeyerek
bir bilgi sınırlılığına gidilmiştir. Entegrasyon sorunlarının yansıtılmadığı haberde açılan

71
barınma merkezlerinden birinin fotoğrafı kullanılarak haberdeki yardım teması görsel
olarak desteklenmiştir.

5 Aralık 2016 tarihli sayıda "Aman bize gelmesinler" başlıklı haberde

Avrupa'nın mülteci kabul etme konusunda Türkiye'ye verdiği sözleri tutmaması
işlenmiştir (EK 16). Makro yapısına göre haberin patlağında "İşte batı budur" diye
gazetenin mülteciler konusunda hükümet ile doğrultuda sahip olduğu ideoloji
yansıtılmış ve "biz" söylemi kullanılarak "batı" yürüttüğü politikalar nedeniyle
suçlanmıştır. Haberin spotunda batılı ülkelerden yalnızca "batı" kelimesiyle
bahsedilerek ülkeler arasında özel bir ayrım yapılmamış ve tüm batılı ülkeler aynı
"suça" ortak gösterilmiştir. Spotta batılı ülkelerin Türkiye'ye taahhüt ettiği 3 milyar
avroyu vermezken, sığınmacılara karşı güvenlik önlemlerine özel kaynak ayırması
eleştirilmiştir. Haberin giriş cümlelerinde Türkiye'nin insani krizin son bulması için her
fırsatta çözüm yolu aradığı söylenmiş ve Türkiye'nin bu özverisi karşısında Batı
ülkelerinin duyarsızlığının altı çizilmiştir. Karşılaştırmaları ifadeler kullanılarak haberde
verilmek istenen Türkiye mülteci konusunda elinden geleni yaparken Batı ülkelerinin
sorumluluktan kaçma yaklaşımı pekiştirilmiştir. Batılı ülkelerin Türkiye'ye verdiği
sözden caydığı ve ödemelerini yapmadığı anlatılan haberde gelişmiş birçok ülkenin
mültecilere ağırlama konusundaki duyarsızlığı örneklendirilmiş ve Batılı ülkeler
hakkında olumsuz bir imaj çizilmiştir. "Utanın kıyıda binlerce ceset" başlıklı kutuda ise
yine "biz" söylemi üzerinden Batılı ülkelere seslenilmiş ve mültecilerin kabul
edilmemesi konusunda suçlamalarda bulunulmuştur.

Haberin mikro yapısı incelendiğinde ise yine Türkiye ve yardım yapmayan

Batılı ülkelerin karşılaştırıldığı ve kıyaslama yoluyla ikna yöntemine gidildiği
görülmektedir. "Utanın", "aman bize gelmesinler", "işte batı budur" kalıplarıyla Batılı
ülkelerin sığınmacı politikaları eleştirilmiştir.

"Duyarsızlığını gözler önünde serdi" , "yine caydı" ifadeleriyle bu ülkelerin

acımaszılığına vurgu yapılmıştır. Haberin kutusunda ise "kıyıda binlerce ceset"
ifadeleriyle yaşanan ölümlere dikkat çekilmiştir.

Gazetenin 8 Aralık 2016 tarihli sayısında "Suriyeli bakkalı sigara için katlettiler"
haberiyle Suriyeli bir esnaf mağdur kategorisine yerleştirilmiştir. Bazı medya
organlarında suç olaylarının faili olarak gösterilen sığınmacılar verilen bazı haberlerde
de doğrudan mağdur olarak işlenmektedir. (EK 17). Haberin makro çözümlemesine
göre "Suriyeli Bakkalı katlettiler" ifadesinin başlıkta yer alması, mağdur veya kurban
konumundaki Suriyelilerin durumuyla ilgili yapılan vurguyu göstermektedir.

Haberin mikro çözümlemesine bakıldığında ise hayatını kaybeden Suriyeli

hakkında "ailesinin geçimini sağlamak için bakkal açtığı" ifadelerine yer verilmektedir.
"Geçimini sağlayan Suriyeli" nitelemesi ile Suriyeli sığınmacıların veridkleri zorlu
yaşam mücadelesine gönderme yapılmıştır. Başlıkta kullanılan "katlettiler" kelimesi de
yaşanan olayın vahşetini göstermesi için "hayatını kaybetti" veya "öldürüldü"
kelimelerinin yerine kullanılmıştır.
Gazetenin 9 Aralık 2016 tarihli sayısında yer verilen "Sözünü tutmuyor" başlıklı
haberde AB'nin Türkiye'yle imzaladığı Geri Kabul Anlaşmasındaki yükümlülükleri
yerine getirmediği işlenmiştir(EK 18). Bu haberde de Avrupa ülkelerinin mültecilerin

72
konuk edilmesi konusunda sorumluluklarını yerine getirmediği verilen örneklerle
işlenerek Türkiye'nin Suriye krizi sonrasında kapısını açtığı Suriyelilerin sayılarına yer
verilmiştir. Haberin makro çözümlemesine bakıldığında Batılı ülkelerin duyarsızlığı,
taahhüt edilen anlaşma şartlarını yerine getirmemeleri ön plana çıkarılmıştır. Spotta
AB'nin alması gereken sığınmacı sayısı ile gerçekte aldığı sığınmacı sayısına yer
verilerek AB'nin olumsuz imajı gösterilmiştir.

17 Aralık 2016 tarihli sayıda ise "Kimse olmasa da biz kucak açarız" başlıklı
haberde başlıktan yansıtılan ifadelerle hem Türkiye'nin mülteci politikası ve krizi ele
alış biçimi övülmüş hem de Türkiye sahiplenici konuma yerleştirilmiştir ( EK 19).
Haberin makro yapısına bakıldığında Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu'nun
ifadelerine yer verilen haberde güvenilir bir kaynağa atıf yapılarak haberin
kamuoyundaki olumlu etkisi artırılmak istenmektedir. Spotta Çavuşoğlu'nun ifadeleri
üzerinden Türkiye'nin 3 milyon Suriyeliye kucak açtığı söylenmekte ve Türkiye'nin
savaştan kaçan mülteciler için her zaman güvenli bir liman olduğu fikri
savunulmaktadır. Haberin geri kalanında ise Çavuşoğlu'nun yeni gelebilecek Suriyeliler
için Türkiye'nin yardım etmeye hazır olduğu ve hazırlıkların tamamlandığı yönündeki
ifadelerine rastlanmaktadır. haberde Türkiye'nin mülteci sorununda üstlendiği rol
olumlu ifadelerle anlatılmakta ve yapılan insani yardımlara odaklanılmaktadır. Sayfada
geniş bir şekilde yer ayrılan haberde ayrıca savaştan kaçan Suriyelilerin korunmaya
muhtaç kişiler olduğu teması da işlenmiştir.

Haberin mikro yapısına bakıldığında ise "Savaştan kaçan Suriyeli", Suriyelilere

kucak açma","güvenli liman" ifadeleri ile hem Türkiye'nin Suriyeli sığınmacı politikası
övülmüş hem de Suriyelilerin mağdur konumlarının altı çizilmiştir.

Gazetenin 21 Aralık tarihli bir başka sayısında "80 bin kişiye yeni hayat"
başlıklı haberinde ise yine Suriyelilerin yardıma muhtaç yönü ön plana çıkarılmıştır.
(EK 20). Haberde İdlib'teki kamplarda yaşayan Suriyelilerin Türkiye'nin yaptığı insani
yardımlarla hayata tutunduğu belirtilmiştir. AFAD, Türk Kızılayı ve İHH gibi yardım
kuruluşlarının çalışmaları ile toplanan yardımlarla bölge "halkına " nefes aldırıldığı"
aktarılmıştır. İş ve gelir yok başlıklı kutu ile de Suriyeliler mağdur kategorisinde
gösterilmiştir. Makro incelemesine göre haberin genelinde işlenen tema Türkiye'nin
yarıma muhtaç Suriyelilerin elinden tuttuğu ve son derece özverili bir çaba harcadığıdır.
Haber Suriyeli mülteciler mağdur kategorisinde ele alınarak Türkiye'nin savaş
bölgelerinde yaptığı yardımlar övülmüş ve okuyucuların gözünde Türkiye'nin yardım
sever rolünün altı çizilmek istenmiştir. Haberde kullanılan İHH çadırlarına ait büyük
fotoğraflarla da ana tema desteklenmiştir. Haberin mikro incelemesine göre de başlıkta
verilen rakamsal ifadelerle Türkiye'nin yaptığı yardımlar ön plana çıkarılmıştır. "Yine
başlıkta kullanılan "yeni hayat" kelimeleriyle de sığınmacılara Türkiye'den yapılan
yardımlarla "yeni ve güzel" bir hayat vadedildiği aktarılmaya çalışılmıştırç

Gazetenin aynı tarihli sayısında bir başka sayfasında çıkan haberde ise "500 Göçmen
Sağlık Merkezi kurulacak" başlığı ile yapılan yardım çalışmaları başlıktan
duyurulmuştur (EK21). Haberin makro incelemesine göre haber Sağlık Bakanı Recep
Akdağ'ın ifadelerine dayandırılarak hükümetin Suriyeli sığınmacı konusundaki
politikaları olumlu yönde yansıtılmış ve bu merkezlerde Suriyeli doktor ve sağlık
çalışanlarının istihdam edileceği bilgisiyle de Suriyelilerin olumlu ekonomik etkilerine
değinilmiştir. Haberin devamında Akdağ Türkiye'nin Suriyelilerin hayat ihtiyaçlarını

73
karşılayarak çok sayıda göçmeni başarıyla misafir ettiğini söylemekte ve dünyada
Türkiye gibi başka bir ülke olmadığını belirtmektedir. Haberin mikro incelemesine
göre ise güvenilir bir kaynağın sözlerine atıf yapılarak Avrupa'nın göçmenleri destek
verme konusunda ne kadar yetersiz kaldığı vurgulanarak Türkiye'nin yaptığı yardımlar
kanıtlanmaya çalışılmıştır. Haberde Türkiye "örnek ülke" konumuna oturtulmuştur.

Son paragrafta Akdağ'ın batılı ülkelerle ilgili sarfettiği "duyarsız" , "tarih önünde
suçlu", "insanlık trajedisi" ifadeleriyle hem yaşanan krizin boyutlarına dikkat çekilmiş
hem de Türkiye ve diğer ülkeler arasında kıyaslama yoluna gidilerek okuyucuyu ikna
yöntemi kullanılmıştır

74
 SONUÇ

Gazete ve televizyon gibi kitle iletişim araçları ürettikleri haber ve enformasyon

kaynakları ile kamuoyu oluşum sürecinde önemli bir rol oynamaktadırlar. Kamuoyu
için bir tüketim aracı olan medyada üretilen söylemler geniş kitleleri etkilemekte ve
söylem pratikleri eylem pratiklerine dönüşmektedir. Medya organlarında halka
yansıtılan haberde kullanılan dil ve aktarılan ideoloji ile kamuoyunda olumlu veya
olumsuz bir düşünce oluşturmak artık medyada yürütülen doğal bir süreç olarak ele
alınmaktadır. Özellikle Türkiye gibi gündemi her gün değişen bir ülkede medya eliyle
oluşturulan bu süreç giderek daha da normalleşmektedir.

Medyada işlenen haberlerde asıl gerçek ve verilmek istenen ideolojik mesaj

harmanlanmış bir biçimde yer almakta ortaya çıkan "değiştirilmiş gerçek" de
tüketicilere sunulmaktadır. Medyanın ayakta kalmak için ihtiyaç duyduğu maddi destek
ile basın ve siyaset arasındaki ilişki medyada ele alınan haberlerde yansıtılan gerçeği
etiketlemektedir. Haber üretim sürecinde medya kuruluşu sahiplerinin ideolojileri, bu
kişilerin siyasi bağlantıları, egemen gücün aktarmak istediği söylem etkili olmakta ve
haberler ideolojilerin gizlenmiş olduğu metinler olarak karşımıza çıkmaktadır.

Toplumun bazı kesimleri arasındaki çatışmalar, yaşanan siyasi krizler veya tarih
boyunca süregelen düşmanlıklar medya eliyle üretilen söylemler ile dönem dönem ya
daha çok büyümekte ya da azalmaktadır. Medyanın kamuoyu üzerindeki etkisi göz
önüne alındığında siyaset ve basın arasındaki ilişkinin kodları daha çok
belirginleşmekte iki kurumunda varlıklarının devamı için birbirlerine ihtiyaç duyduğu
gözlemlenmektedir. İhtiyaç duyduğu gelirlerle medya organları da artık ekonomik kaygı
duyan ticari yapılanmalar haline gelmiş bu da siyasilerin veya baskın gücün basın
üzerindeki etkisini artırmıştır. Bu ilişki medya organlarında haberin sunuş şeklini de
etkilemekte ve aynı olay farklı gazetelerde yansıtılan ideolojiyi şekillendirmektedir.

İdeoloji ve medya etkileşimi sonucunda oluşturulan söylem ile kamuoyu algısı

yönetilmekte ve şekillendirilmektedir. Türkiye'nin jeopolitik konumu nedeniyle
çevresinde yaşanan krizlere duyarsız kalamaması ve bunun sonucu olarak milyonlarca
Suriyelinin Türkiye'de 2011 yılından bu yana misafir edilmesi hükümete yakın gazete
ve muhalif gazetelerde farklı yönler ele alınarak işlenmektedir.

Türk basınında sığınmacı haberlerinin ele alınış biçimleri ve bu konuda

kamuoyunda oluşturulmak istenen düşünceler, savaştan kaçan milyonlarca Suriyelinin
barınmak zorunda kaldıkları ülkede yaşadığı uyum sürecini etkilemektedir. Gazetelerin
sığınmacı haberlerini işleyiş biçimlere hükümete yakın ve uzaklıklarına göre
değişmekte bunun sonucu olarak da sığınmacı haberlerinin çeşitli medya organlarında
değişken temalar içinde yer aldığı görülmektedir. Gazetelerin hükümete eleştiri
malzemesi olarak kullanmak istediği sığınmacı sorununu ele alırken toplum nezdinde
olumsuz düşünceler oluşturmak üzere içinde nefret söylemi barındıran ayrımcı bir dilin
kullandığı görülür. Suriyeli mültecilerle ilgili haberlerde kullanılan "biz" ve "onlar"
söylemi ile de ayrımcı dilin yaygınlaştırıldığı, nefret söylemine başvurulduğu ve bunun
sonucu olarak da söylemin pratiğe dönüştürülmesi ile nefret suçları işlenmektedir.

75
 Bu çalışmada ideoloji ve medya etkileşimi neticesinde gazetelerde farklı
biçimlerde yer alan sığınmacı sorununun nefret söylemi ve ayrımcılığın üretilmesinde
nasıl bir rol oynadığı araştırılmıştır. Muhalif ya da hükümete yakın veya muhalif olarak
nitelendirilemeyecek gazetelerde sığınmacı haberlerinin nefret söylemi ile birlikte ele
alındığı bunun da toplum algısını değiştirmek üzere uygulandığı görülmüştür. Suriyeli
sığınmacılar hakkındaki haberlerin işlenişinde nefret söylemi veya ayrımcı dilin ön
planda tutulması, manipülasyon amacıyla yapılmakta ve "hükümetin uyguladığı
politikalara eleştiri" getirmek amacıyla kullanılan bir malzeme olmaktadır. Medyadaki
söylemin siyasal iktidar doğrultusunda oluşturulduğu göz önünde bulundurulduğunda
ise iktidara yakın gazetelerin mültecilik konusunu " fedakarlık, yapılan yardımların
gerekliliği ve çokluğu ile Türkiye'nin sahiplenici konumu" çerçevesinde şekillenen
konularla birlikte ele aldığı görülmektedir.

Çalışma kapsamında ideolojik olarak üç farklı konumda değerlendirilebilecek

Cumhuriyet, Hürriyet ve Yeni Şafak gazetelerinden Suriyeli mültecilerin Türkiye'de en
yoğun yaşadığı dönemlerden biri olan 2016 yılı içerisinde belirli bir zaman dilimi
seçilerek bu dönem içerisinde çıkmış örnekler incelenmiş ve inceleme sonucunda
Suriyeli sığınmacı haberlerinin gazetelerin ideolojik süzgecinden geçirilerek sunulduğu
görülmüştür.

Cumhuriyet gazetesinde hükümetin sığınmacılara yaklaşımı ve Türkiye'nin

uyguladığı açık kapı politikası ülkede siyasi ve ekonomik dengeleri bozan, yanlışlıklar
silsilesi olarak yansıtılış ve haberlerde kullanılan dil ve verilen ideolojik mesajlarla bu
politikaların olumsuz sonuçlarına vurgu yapılmıştır. Gazetenin gündem, politika ve
ekonomi sayfalarında yer verilen Suriyeli sığınmacı haberlerinde sığınmacılar toplum
düzenini bozan, ekonomiyi zora sokan bir kesim olarak temsil edilmiş ve bu kesime
karşı dışlayıcı bir tutum oluşturulmak istenmiştir.

Sığınmacıları yalnızca yoksul, dilenci, mülteci, eğitimsiz veya hastalıklı

tanımlamalarıyla kategorize eden gazete kullandığı ayrımcı dil ile toplum içerisindeki
"biz" ve "onlar" ayrımını derinleştirmiş ve Suriyelilerin insani diğer özelliklerini
görmezden gelmiştir. Kullanılan bu dil ile hükümetin mülteci politikalarının aslında ne
kadar sağlıksız olduğu, sığınmacılarla ilgili atılan her adımın artacak adli vakalar veya
ekonomik sorunlara sebep olduğu görüşü yansıtılmak ve kamuoyunda bu yönde bir
düşünce oluşturulmak istenmiştir. Artan mülteci sayısına vurgu yapılan haberlerde
sığınmacılar "istilacı ve yayılmacı", "geldikleri ülkeye tehdit oluşturan grup" olarak
yansıtılmış ve sığınmacıların rakamsal ifadelerin ötesinde büyük acılar yaşayan gerçek
insanlar oldukları gerçeği göz ardı edilmiştir.

Hürriyet gazetesinde ise daha çok adli vakalarla ele alınan Suriyeli sığınmacı
haberleriyle toplumda sığınmacılara karşı bir önyargı oluşturulmaya çalışılmıştır.
Gaspçı tacizci Suriyeli başlıklarıyla verilen haberlerde kullanılan ırksal etiket ile bir
tehdit algısı oluşturulmaya çalışılmış ve buradan hareketle hükümetin sığınmacılar
konusunda uyguladığı politikalar kısmen eleştirilmiştir. Sığınmacılardan yalnızca
şiddet, anlaşmazlığa yol açan veya toplum huzurunu bozan nesneler olarak
bahsedilmesi toplumsal uyum noktasında problemlerin yaşanmasına ve kabul
noktasında bir ayrışmanın oluşmasına sebep olmaktadır.

76
 Toplumda sürekli problem yaratan veya "hastalıklı", "ülkesi için savaşmayan"
tanımlamalarıyla birlikte haberlerde işlenen mülteci sorunu toplum nezdindeki
sığınmacı imajını değiştirmekte ve "biz" "onlar" karşıtlığının daha çok dile getirilmesi
ile ayrımcılığın derinleşmesine neden olmaktadır. Gasp yapan, taciz eden, hastalık
bulaştıran, çalışmayan dolayısıyla hem sosyal hem de ekonomik sorun oluşturan
sığınmacı imajı nefret söylemi ve ayrımcı dille desteklenerek hükümetin sığınmacılarla
ilgili politikalarının temelinde yanlışlığı vurgulanmakta ve bu yönde bir algı
oluşturulmaya çalışılmaktadır. Verilmek istenen mesaj milyonlarca Suriyeliye kapıların
açılmasıyla ekonomik, sosyal ve siyasal sorunların yaşandığı ve yaşanmaya devam
edeceğidir.

Hükümete yakın olarak konumlandırılabilecek Yeni Şafak gazetesinde ise

sığınmacılar ile ilgili konular genel olarak "fedakarlık", "yardımlaşma",
"misafirperverlik" ve "cömertlik" kavramları etrafında şekillenmiştir. Suriyeli
mültecilere karşı nefret söylemine rastlanmayan gazetede sığınmacılar daha çok
mağduriyet ekseni etrafında haberleştirilmiş ve Türkiye'nin sığınmacılara yaptığı
yardımlar aktarılmıştır. Haberlerde Türkiye'nin yardımlarının sıklığı, ağırlanan
sığınmacı sayısı, inşa edilen kampların çekiciliği ve Suriyelilere sağlanan istihdam
olanakları ile birlikte sığınmacılara karşı uygulanan politikaların yalnzıca olumlu
yönlerine yer verilerek "korumacı ve sahiplenici" tutum desteklenmiştir.

Hükümetin sığınmacılara kaşrı tutunduğu tavır siyasilerin sözleri veya yarıdm

kuruluşlarının faaliyetleri ile haberlerde sıkça yer almış ve başlığa taşınan ifadelerle
iktidarın söylemleri desteklenmiştir. Ancak burada da Hürriyet ve Cumhuriyet
gazetelerinde sadece olumsuz yönüyle ele alınan haberlerin benzer bir özelliği olarak
haberlerin sadece olumlu yönleriyle ele alınması gazetenin hükümetin kararları
hakkında kamuoyunda oluşturmak istediği pozitif görüşleri şekillendirmek için ortaya
koyduğu bir yayın politikasıdır. Yapılan haberlerle sığınmacıların "yardıma muhtaç" ve
"acınacak halde" oluşları devamlı tekrar edilmiş ve hükümetin uygulamaya koyduğu
programların gerekliliği ve önemine dikkat çekilmiştir.

Üç gazetede de sığınmacıların yalnızca yardıma muhtaç veya "mülteci", "tehdit

oluşturan kişi" konumunda gösterilmesi sığınmacıların yaşadığı problemlerin bütün
boyutlarıyla anlaşılması zorlaştırmakta ve halka eksik enformasyon verilmektedir.
Sığınmacıların yaşadığı sorunlara eğilmeyen onları tümden olumsuz veya olumlu
özellikleri ile işleyen gazeteler haberlerinde Suriyeli sığınmacıların düşüncelerine yer
vermemektedir.

İktidarın politikalarını eleştirmek veya yüceltmek adına sığınmacılar hakkında

kullanılan haberler ideolojik amaçlar doğrultusunda tümüyle gerçeği yansıtmamakta bu
da toplumsal düzeydeki sorunlar çözülmesini zorlaştırmaktadır. Gazeteler muhalif
görüşleri yaymak adına nefret söylemi ve ayrımcı dile sıkça başvurmakta bu da halk
arasında bölünme ve çatışmanın derinleşmesine sebep olmaktadır. Milyonlarca insanın
uyum sürecini etkileyen bu yaklaşımların nefret suçu sonucunda ölüme kadar
gidebilecek ciddi sonuçlarının olabileceği göz önünde tutulup gazetelerin bu doğrultuda
yayın politikalarını insani ilişkiler ve toplum sağlığını dikkate alacak şekilde
şekillendirmeleri gerekmektedir.

77
 KAYNAKÇA

Akça, E. (2009). "İdeoloji-Dil ve Anlam İlişkisi: Medyada Anlamın Toplumsal İnşası".

Medyada Gerçekliğin İnşası. Parlak, İ (Ed.) İstanbul: Çizgi Kitabevi

Akdeniz, Y. (2009). Racism on the Internet. Strasbourg, Council of Europe.

Akpınar, T. (2017). Türkiye'de Suriyeli Mülteci Çocukların ve Kadınların Sosyal

Politika Bağlamında Yaşadıkları Sorunlar. Balkan ve Yakın Doğu Sosyal Bilimler
Dergisi, 3, 1629.

Algan, T. C. ve Şensever, F. L. (2010). Ulusal Basında Nefret Suçları: 10 Yıl, 10 Örnek,

İstanbul: Sosyal Değişim Derneği.

Altundeğer, N ve Yılmaz, E. (2016). İç Savaştan Bölgesel İstikrarsızlığa: Suriye

Krizinin Türkiye'ye Faturası. Süleyman Demirel üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler
Fakültesi Dergisi,1, 289-301.

Arık, B. (2009). "İnsan ve Toplumu Bir Arada Düşünmedikçe Popüler Kültürü

Tartışamayız". Medya ve Popüler Kültür Eleştirel Yaklaşım. Karakoç, E. (Ed.) . Konya:
Literatürk Akademia.

Ataman, H (2012). "Nefret Suçlarını Farklı Yaklaşımlar Çerçevesinde Ele Almak: Etik,
Sosyo-Politik ve Bir İnsan Hakları Problemi Olarak". İnceoğlu, Y. (Ed.). Nefret
Söylemi ve/veya Nefret Suçları.İstanbul: Ayrıntı Yayınları.

Aygül, E. (2010). "Facebook'ta Nefret Söyleminin Üretilmesi ve Dolaşıma Sokulması".

Çomu, T. (Ed.) Yeni Medyada Nefret Söylemi. İstanbul: Kalkedon Yayınları.

Aziz, A. (2017). Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri ve Teknikleri (11.Baskı).

Ankara: Nobel Yayıncılık

Barrett, M (1996). Marx'tan Foucolt'a İdeoloji. İstanbul: Sarmal Yayınevi.

Barthles, R. (1993). Bir Aşk Söyleminden Parçalar. (2.baskı). (Yücel, T Çev). İstanbul:
Metis Yayınları

Binark, M ve Çomu, T. (2013). "Yeni Medya Ortamında Nefret Söylemi" Çınar, M

(Ed.) Medya ve Nefret Söylemi Kavramlar Mecralar Tartışmalar. İstanbul: Hrant Dink
Yayınları

Binark, M. (2010). "Nefret Söyleminin Yeni Medya Ortamında Dolaşıma Girmesi ve

Türetilmesi". Çomu, T. (Ed.) Yeni Medyada Nefret Söylemi. İstanbul: Kalkedon
Yayınları.

Boyraz, Z. (2015). Türkiye'de Göçmen Sorununa Örnek Suriyeli Mülteciler. Journal of

World of Turks, 7, (2), 35-58.

78
Burton, G (1995). Görünenden Fazlası-Medya Analizlerine Gişriş. Dinç, N (Çev).
İstanbul: Alan Yayıncılık.

Bülbül, A. R. (2001). Haberin Anatomisi ve Genel Yaklaşımlar. Ankara: Nobel Yayın

Dağıtım.

Chomsky, N., Herman, E. S., Peterson, D. ve Podor, J. (2004). Medyanın Kamuoyu

İmalatı. İstanbul: Chiviyazıları Yayınevi.

Chomsky, N. (2002). Medya Gerçeği. İstanbul : Everest Yayınları

Cohen- Almagor, R. (2011). "Fighting Hate and Bigotry on the Internet", Policy &
Internet, 2, 1-26.

Cortese, A. (2006). Opposing Hate Speech. Westport CT: Praeger Publishers.

Çaplı, B. (2002). Medya ve Etik. Ankara: İmge Kitabevi

Çaycı, B. (2016). Medyada Gerçekliğin İnşası ve Toplumsal Denetim. Akdeniz İletişim

Dergisi, 25, 84-97.

Çayır, K. (2012). "Gruplararası İlişkiler Bağlamında Ayrımcılık", Çayır, K. ve Ceyhan,

M. (ed.) Ayrımcılık Çok Boyutlu Yaklaşımlar. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi
Yayınları.

Çelenk, S. (2010). "Ayrımcılık ve Medya", (Der.) Çaplı, B. ve Tuncel, H. Televizyon

Haberciliğinde Etik. Ankara: Fersa Matbaacılık.

Çelik, N. (2005).İdeolojinin Soykütüğü; Marx ve İdeoloji. Ankara: Bilim ve Sanat

Yayınları.

Çınar, M. (Ed). (2013). Medya ve Nefret Söylemi Kavramlar Mecralar Tartışmalar.

İstanbul: Hrant Dink Vakfı Yayınları.

Çınar, M. (2013). "Habercilik ve Nefret Söylemi". Medya ve Nefret Söylemi Kavramlar

mecralar Tartışmalar. İstanbul: Hrant Dink Yayınları.

Çoban, B. (2009). Medya, Milliyetçilik ve Şiddet. (Der.) Çoban, B. İstanbul: Su

Yayınları.

Çomu, T. (Ed.). (2010). Yeni Medyada Nefret Söylemi. İstanbul: Kalkedon Yayınları.

Devran, Y. (2010). Haber Söylem İdeoloji. İstanbul: Başlık Yayın Grubu.

Dirini, İ. (2010). " Okur Yorumlarıyla Yeniden Yeniden üretilen Nefret Söylemi".
Çomu, T. (Ed.) Yeni Medyada Nefret Söylemi. İstanbul: Kalkedon Yayınları.

79
Doğu, B. (2010). "Sanal Nefret Pratikleri: İnternet'te Nefret Söylemi ve Karşı
Örgütlenmeler". Çomu, T. (Ed.) Yeni Medyada Nefret Söylemi. İstanbul: Kalkedon
Yayınları.

Duman, M. ve Esen, A. (Ed.). (2016). Türkiye'de Geçici Koruma Altındaki Suriyeliler:

Tespitler ve Öneriler. İstanbul: İstanbul Wald Akademisi.

Erdoğan, M., Kavukçuer, Y. ve Çetinkaya, T. (2017). Türkiye'de Yaşayan Suriyeli

Mültecilere Yönelik Medya Algısı, Liberal Perspektif, Özgürlük Araştırmaları Derneği,
5, 5-26.

Erdoğan, M. M. (2015). Türkiye'deki Suriyeliler Toplumsal Kabul ve Uyum. İstanbul:

İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.

Girgin, A. (2002). Haber Yazmak. İstanbul: Der Yayınları.

Göker, G. ve Keskin, S. (2015). Haber Medyası ve Mülteciler Suriyeli Mültecilerin

Türk Yazılı Basınındaki Temsili. İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, 41, 229-255.

Göregeneli, M. (2013). "Nefret Söylemi ve Nefret Suçları". Çınar, M (Ed.) Medya ve

Nefret Söylemi Kavramlar Mecralar Tartışmalar. İstanbul: Hrant Dink Yayınları

Göregenli, M. (2013) "Ayrımcılığın Meşrulaştırılması". Çınar, M (Ed.) Medya ve

Nefret Söylemi Kavramlar Mecralar Tartışmalar. İstanbul: Hrant Dink Yayınları

Göregenli, M. "Temel Kavramlar: Önyargılar. Özcü İnançlar ve Ayrımcılık". Çınar, M

(Ed.) Medya ve Nefret Söylemi Kavramlar Mecralar Tartışmalar. İstanbul: Hrant Dink
Yayınları

Göregenli, M. (2012). "Temel Kavramlar: Önyargı, Kalıpyargı ve Ayrımcılık". Çayır,

K. ve Ceyhan, M. (ed.) Ayrımcılık Çok Boyutlu Yaklaşımlar. İstanbul: İstanbul Bilgi
Üniversitesi Yayınları.

Göregenli, M. (2012). "Önyargı ve Ayrımcılığı Azaltmak". Çayır, K. ve Ceyhan, M.

(ed.) Ayrımcılık Çok Boyutlu Yaklaşımlar. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi
Yayınları.

Gürkaynak, E. (2012) " Toplumsal Temas: Önyargı ve Ayrımcılığı Önlemek İçin Bir
Sosyal Değişim Amacı Olarak Kullanılabilir mi?". Çayır, K. ve Ceyhan, M. (ed.)
Ayrımcılık Çok Boyutlu Yaklaşımlar. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.

Hughes, G. A. (2014). "Syria and the Perils of Proxy Warfare", Small Wars &
İnsurgencies

İnal, A. (1995). "Yazılı Basın Haberlerinde Yapısal Yanlılık Sorunu". Toplum ve Bilim.
11-133.
İnal, A. (1996). Haberi Okumak. İstanbul: Temuçin Yayınları

80
İnceoğlu, A. (2012). " Nefret Suçu Kavramı ve Türk Ceza Mevzuatı Açısındna
Değerlendirilmesi". İnceoğlu, Y. (Ed.). Nefret Söylemi ve/veya Nefret Suçları.İstanbul:
Ayrıntı Yayınları.

İnceoğlu, Y. (2013). "Tartışmalı Bir Kavram: Nefret Söylemi".Çınar, M (Ed.) Medya ve

Nefret Söylemi Kavramlar Mecralar Tartışmalar. İstanbul: Hrant Dink Yayınları
İnceoğlu, Y. ve Sözeri, C. (2012). "Nefret Suçlarında Medyanın Sorumluluğu: "Ya sev
ya ter et ya da...". İnceoğlu, Y. (Ed.). Nefret Söylemi ve/veya Nefret Suçları.İstanbul:
Ayrıntı Yayınları.

Kaos GL, (2012). "Nefret Suçları Kimin Sorunu?: LGBT Bireyler, Nefret Söylemi ve
Medyadaki Temsil". ...". İnceoğlu, Y. (Ed.). Nefret Söylemi ve/veya Nefret
Suçları.İstanbul: Ayrıntı Yayınları.

Kap, D. (2014). Suriyeli Mülteciler: Türkiye'nin Müstakbel Vatandaşları. Akademik

perspektif, 30-35.

Karan, U. (2012). " Nefret İçerikli İfadeler, İfade Özgürlüğü ve Uluslararası Hukuk".
İnceoğlu, Y. (Ed.). Nefret Söylemi ve/veya Nefret Suçları.İstanbul: Ayrıntı Yayınları

Karan, U. (2013). "Nefret Söylemi ve Yakından İlişkili Diğer Kavramlar: Ayrımcılık,

Nefret Suçu ve Hakaret". Çınar, M (Ed.). Medya ve Nefret Söylemi Kavramlar
Mecralar Tartışmalar. İstanbul: Hrant Dink Yayınları

Kaymak, A. (2010). "Yeni Medyada Nefret Söyleminin Hukuki Boyutu". Çomu, T.

(Ed.) Yeni Medyada Nefret Söylemi. İstanbul: Kalkedon Yayınları.

Kılıçarslan, E. (2008). Siyasal İletişim İdeoloji ve Medya İlişkisi. İstanbul: Kriter

Yayınevi.

Kılıç, T. (2012). "Nefret Suçları ile Mücadelede Bir Örnek: Güney Yoksulluk Hukuk
merkezi (SPCL)". İnceoğlu, Y. (Ed.). Nefret Söylemi ve/veya Nefret Suçları.İstanbul:
Ayrıntı Yayınları

Köker E.ve Doğanay Ü.,(2010), Irkçı değilim ama… Yazılı Basında Irkçı-Ayrımcı
Söylemler, Ankara: İHOP yay.

Küçük. M. (Ed.). (1999). Medya İktidar İdeoloji. (2.baskı). Ankara: Ark Yayınevi.

Madran, H. (2012). "Temel Beklenti Etkisi: Kendini Gerçekleştiren Kehanet". Çayır, K.

ve Ceyhan, M. (ed.) Ayrımcılık Çok Boyutlu Yaklaşımlar. İstanbul: İstanbul Bilgi
Üniversitesi Yayınları.

Mcdonell, D (1989). Therois Of Discourse, An Introduction. Oxford: Basil Blackwell.

Mora, N. (2011) Medya Çalışmaları Medya Pedagojisi ve Küresel iletişim. Ankara:

Nobel Yayıncılık.

81
Nurdoğan, A, Dur, A ve Öztürk, M. (2016). Türkiye'nin Mülteci Sorunu ve Suriye
Krizinin Mülteci Sorununa Etkileri. İş ve Hayat Dergisi, 4, 217-238.

Oktay, A. (1987). Toplumsal Değişme ve Basın. Bilim/ Felsefe/ Sanat Yayınları.

Orhan, O. (2014). Suriye'ye Komşu Ülkelerde Suriyeli Mültecileirn Durumu: Bulgular,

Sonuçlar ve Öneriler. ORSAM Rapor No. 189

Ozulu, S. (2014). Nefret Söyleminin Engellenmesinde Siyaset Kurumu. Dicle

Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 4, 7, 15-29.

Özer, Ö. (2009). Eleştirel Haber Çözümlemeleri. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi

Kütüphane ve Dökümantasyon Merkezi.

Özerkan, Ş. (2002). Medya, Dil ve İdeoloji. İleitşim Fakültesi Dergisi.1, (12), 63-76.

Özbek, S. (2000). İdeoloji Kuramları. İstanbul: Bulut Yayınları

Riger, N. (2000). İleti tasarımında Haber. İstanbul: Der Yayınları.

Paker, M. (2012). "Psikolojik Açıdan Önyargı ve Ayrımcılık". Çayır, K. ve Ceyhan, M.

(ed.) Ayrımcılık Çok Boyutlu Yaklaşımlar. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi
Yayınları.

Paker, M. (2012). "Önyargı ve Ayrımcılığa İlişkisel Psikanalitik Bir Bakış". Çayır, K.

ve Ceyhan, M. (ed.) Ayrımcılık Çok Boyutlu Yaklaşımlar. İstanbul: İstanbul Bilgi
Üniversitesi Yayınları.

Pandır, M., Efe, İ. ve Paksoy, A.2015. Türk Basınında Suriyeli Sığınmacı Temsili
Üzerine Bir İçerik Analizi. Marmara İletişim Degisi, 24, 1-26.

Rigel, N, Batuş, G, Yücedoğan ve Çoban, B. (Ed.) (2003). Kadife Karanlık. İstanbul: Su

Yayınevi

Schnapper, D. (2005). "Sosyoloji Düşüncesinin Özünde Öteki İle İlişki".(Çev.)

Sönmezay, A. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.

Somersan, S. (2012). "Irkların Olmadığı Bir Dünyada Irkçılık". Çayır, K. ve Ceyhan,

M. (ed.) Ayrımcılık Çok Boyutlu Yaklaşımlar. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi
Yayınları.

Sözen, E. (2017). Söylem. İstanbul: Profil Kitap.

Sözen, E. (1999). Söylem. İstanbul: Paradigma Yayınları.

Sözeri, C. (2012). "Yazılı Basında Nefret Söylemi ve Mücadele Yolları". İnceoğlu, Y.

(Ed.). Nefret Söylemi ve/veya Nefret Suçları.İstanbul: Ayrıntı Yayınları.

82
Şahinkaya, Y. (2016). Uluslararası İnsan Hakları Hukukunda Nefret Söylemi ve
karşılaştırmalı nefret Suçları. Ankara: Adalet Yayınevi.

Tahmaz, H. (2012). " Nefret Söylemi ve Barış Meclisi". İnceoğlu, Y. (Ed.). Nefret
Söylemi ve/veya Nefret Suçları.İstanbul: Ayrıntı Yayınları

Talimciler, A. (2005). Türkiye Spor (Futbol) Medyası. Birikim. 117, 98-103.

Taştekin, F. (2015). Suriye, Yıkıl Git, Diren Kal. İstanbul: İletişim Yayınları.

Tokgöz, Oya. (1994). Temel Gazetecilik. Ankara: İmge Kitabevi.

Tunç, A. Ş. (2015). "Mülteci Davranışı ve Toplumsal Etkileri: Türkiye'deki Suriyelilere

İlişkin Bir Değerlendirme". Tesam Akademik Dergisi, 2, 2. 29-63.

Van Dijk, T. A. (1991). The Interdisciplinary Study of News as Discourse. Ed. Jensen,
K. B.& Janskowski, Routledge. A Handbook of Qualitative Methodologies for Mass
Communication Research,.

Van Dijk, T. A (1998). News As Discourse. NJ: Lawrance Erlbourn Associates

Publishers.

Van Dijk, T. A. (1994). "Söylein yapıları". Küçük, M. (Çev). Medya, İktidar, İdeoloji.
Ankara: Ark Yayınları.

Yanıkkaya, B. (2009). "Söylem ve İdeoloji: Çok Alanlı Bir Yaklaşım". Ateş, N. (Çev).
Söylem ve İdeoloji. (Der.) Çoban, B. ve Özaraslan, E. İstanbul: Su Yayınları.

Yazıcı, T. (2016). Yeni Medyanın Nefret Dili: Suriyeli Mültecilerle İlgili Ekşi Sözlük
Örneği. Global Media Journal,13, 115-136.

Yetkin, B. (2016). Siyasal İktidarların kamuflaj örtüsü: Medya ve Gerçekliğin Yeniden

Üretimi. İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, 42, 158-172.

Yonca, A. (2014). Türkiye'de Suriyeli Mülteciler. mersin Üniversitesi Bölgesel İzleme

Uygulama Araştırma Merkezi Suriyeli Göçmenlerin Sorunları Çalıştayı Sonuç Raporu.

Yumul, A. (2013). "Nefret Suçu ya da 'Ölü Vicdanlar Ülkesi'". Çınar, M (Ed.). Medya
ve Nefret Söylemi Kavramlar Mecralar Tartışmalar. İstanbul: Hrant Dink Yayınları

Yurdigül, Y. (2011). Kurgusal Gerçeklik Bağlamında Haber ve Gerçeklik İlişkisi.

Atatürk İletişim Dergisi,1, 13-24.

Wodak, R. (1996) Disorders of Discourse, Real Languege Series.London: Longman

83
İnternet Kaynakları

"Suriyeli Sığınmacıların Türkiye'ye Etkileri", erişim tarihi 02.03.2018.

(http://tesev.org.tr/wpcontent/uploads/2015/11/Suriyeli_Siginmacilarin_Turkiyeye_Etki
leri.pdf

www.nefretsoylemi.org/

https://www.afad.gov.tr/en

Göregenli, M. (28 Mart 2012). Nefret Suçları Kimin Sorunu? 19/03/2018.

http://www.nefretsoylemi.org/detay.asp?id=404&bolum=makale

Ogün Samast da basını suçladı. (05-04-2011).

http://www.turktime.com/haber/ogun-samast-da-basini-sucladi-/133325, erişim tarihi:

19/03/2018

Medyada Nefret Söyleminin İzlenmesi . 19.03.2018.

https://hrantdink.org/tr/asulis/faaliyetler/projeler/medyada-nefret-soylemi/256-
medyada-nefret-soyleminin-izlenmesi, erişim tarihi: 19/03/2018

Binark, M. ve Çomu, T. Sosyal Medyanın Nefret Söylemi İçin Kullanılması Doğru

Değildir. !8.02.2018.https://yenimedya.wordpress.com/2012/01/20/sosyal-medyanin-
nefret-soylemi-icin-kullanilmasi-ifade-ozgurlugu-degildir/

İnceoğlu, Y. Medyada Kadın İmajı.

(01.20.2002)http://www.yasemininceoglu.com/default.aspx?cat=4&pag=114, erişim
tarihi: 18/03/2018

İnceoğlu, Y. Nefret Suçu: İnsanlık Suçu (14 Nisan 2011).

http://www.yasemininceoglu.com/documents/haberturk_14.04.2011.pdf. erişim tarihi:
11.03.2018

Medyada Nefret Söylemi İzleme Raprou Eylül -Aralık 2017. 12.03.2018

https://hrantdink.org/attachments/article/1216/Medyada-Nefret-Soylemi-Izleme-
Raporu-Eylul-Aralik-2017.pdf

ABD'de Mahkumların Yüzde 40'ı Siyahi.

(04.05.2015)http://www.dunyabulteni.net/haber/328952/abdde-mahkumlarin-yuzde-
40i-siyahi,

Georgia couple gets prison for racist threats at child's birthday party. 23/02/2018
https://edition.cnn.com/2017/02/27/us/georgia-couple-confederate-flags-
threats/index.html

ABD'de iç müslüman evlerinde öldürüldü. 11 Şubat 2015.

https://www.bbc.com/turkce/haberler/2015/02/150211_abd_uc_musluman

84
Lebron James'in evine ırkçı saldırı.31 Mayıs 2017
http://www.fanatik.com.tr/2017/05/31/lebron-james-in-evine-irkci-
saldiri-1297905.

Göç terimleri sözlüğü

http://www.goc.gov.tr/files/files/goc_terimleri_sozlugu.pdf

85
EK 1. CUMHURİYET GAZETESİ: 8 EKİM 2016

86
EK 2. CUMHURİYET GAZETESİ : 23 EKİM 2016

87
EK 3 CUMHURİYET GAZETESİ: 25 EKİM 2016

88
EK 4 CUMHURİYET GAZETESİ : 24 ARALIK 2016

89
EK 5 CUMHURİYET GAZETESİ : 27 ARALIK 2016

90
EK 6 HÜRRİYET GAZETESİ : 4 KASIM 2016

91
EK 7 HÜRRİYET GAZETESİ: 4 KASIM 2016

92
93
94
EK 8 HÜRRİYET GAZETESİ: 26 ARALIK 2016

95
EK 9 HÜRRİYET GAZETESİ: 26 ARALIK 2016

96
EK 10 YENİ ŞAFAK GAZETESİ: 28 EYLÜL 2016

97
98
99
EK 11 YENİ ŞAFAK GAZETESİ 3 EKİM 2016

100
101
EK 12 YENİ ŞAFAK GAZETESİ : 5 EKİM 2016

102
103
104
EK 13. YENİ ŞAFAK GAZETESİ: 21 EKİM 2016

105
106
107
108
EK 14. YENİ ŞAFAK GAZETESİ : 4 KASIM 2016

109
110
111
EK 15. YENİ ŞAFAK GAZETESİ 5 KASIM 2016

112
EK 16. YENİ ŞAFAK GAZETESİ: 5 ARALIK 2016

113
114
115
EK 17. YENİ ŞAFAK GAZETESİ: 8 ARALIK 2016

116
EK 18. YENİ ŞAFAK GAZETESİ 9 ARALIK 2016

117
118
EK.19 YENİ ŞAFAK GAZETESİ 17 ARALIK 2016

119
120
EK. 2O YENİ ŞAFAK GAZETESİ: 21 ARALIK 2016

121
122
EK.21 YENİ ŞAFAK GAZETESİ 21 ARALIK 2016

123