Çocuk Geli̇şi̇mi̇

T.C.
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 3267

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2130
ÇOCUK GELİŞİMİ
Yazarlar
Prof.Dr. Figen GÜRSOY (Ünite 1)
Dr.Öğr.Üyesi Hatice ÖZASLAN (Ünite 1)
Doç.Dr. Şenay BULUT (Ünite 2)
Doç.Dr. Münevver CAN YAŞAR (Ünite 3)
Öğr.Gör. Ümit Ünsal KAYA (Ünite 3)
Prof.Dr. Neriman ARAL (Ünite 4)
Bil.Uzm. Ayten DOĞAN KESKİN (Ünite 4)
Prof.Dr. Müdriye YILDIZ BIÇAKÇI (Ünite 5)
Doç.Dr. Ender DURUALP (Ünite 5)
Prof.Dr. Aynur BÜTÜN AYHAN (Ünite 6)
Dr.Öğr.Üyesi Utku BEYAZIT (Ünite 6)
Prof. Dr. Gülen BARAN (Ünite 7)
Dr.Öğr.Üyesi Pınar AKSOY (Ünite 7)
Prof.Dr. Aysel KÖKSAL AKYOL (Ünite 8)
Bil.Uzm. Elifcan CESUR (Ünite 8)
Editör
Prof.Dr. Neriman ARAL
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Copyright © 2016 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
Öğretim Tasarımcısı
Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe
Grafik Tasarım Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Doç.Dr. Nilgün Salur
Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız
Dil ve Yazım Danışmanı

Dr.Öğr.Üyesi Sercan Sağlam
Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Yağmur Tuç
Kapak Düzeni
Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan
Grafikerler
Burcu Üçok
Ufuk Önce
Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Kitap Hazırlama Grubu
Çocuk Gelişimi
E-ISBN
978-975-06-2825-2
Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Ağustos 2018
3065-0-0-0-2009-V01
İçindekiler iii
İçindekiler
Önsöz .................................................................................................................... ix
Çocuk Gelişimine Giriş ................................................................. 2 1. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................ 3
GELİŞİM İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR ....................................................... 3
Büyüme ......................................................................................................................... 3
Olgunlaşma .................................................................................................................. 4
Öğrenme ....................................................................................................................... 5
Hazırbulunuşluk .......................................................................................................... 5
Gelişim ......................................................................................................................... 5
Kritik Gelişim Dönemi ............................................................................................... 6
GELİŞİMİN TEMEL İLKELERİ ............................................................................... 7
GELİŞİM DÖNEMLERİ ............................................................................................ 8
Doğum Öncesi Dönem ............................................................................................... 8
Bebeklik Dönemi ......................................................................................................... 8
İlk Çocukluk Dönemi ................................................................................................. 9
Orta Çocukluk Dönemi ............................................................................................. 10
Ergenlik (Son Çocukluk) Dönemi ............................................................................ 11
GELİŞİMİ ETKİLEYEN ETMENLER ...................................................................... 12
Biyolojik Etmenler ....................................................................................................... 12
Kalıtım .................................................................................................................... 12
Hormonlar ............................................................................................................. 12
Çevresel Etmenler ....................................................................................................... 13
Doğum Öncesi Etmenler ..................................................................................... 13
Doğum Anı Etmenler ........................................................................................... 14
Doğum Sonrası Etmenler ..................................................................................... 14
Kalıtım ve Çevre Etkileşimi ....................................................................................... 20
Özet ............................................................................................................................... 21
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 22
Okuma Parçası ............................................................................................................. 23
Yaşamın İçinden .......................................................................................................... 23
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 23
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 23
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 24
Fiziksel Gelişim ............................................................................. 26 2. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................ 27
TEMEL KAVRAMLAR VE TANIMLAR ................................................................ 27
FİZİKSEL GELİŞİMİ ETKİLEYEN ETMENLER ................................................... 28
Doğum Öncesi Etmenler ........................................................................................... 28
Doğum Sırası Etmenler .............................................................................................. 30
Doğum Sonrası Etmenler .......................................................................................... 30
FİZİKSEL GELİŞİM DÖNEMLERİ ......................................................................... 33
Doğum Öncesi Dönemde Fiziksel Gelişim ............................................................. 33
Yeni Doğan Döneminde Fiziksel Gelişim ................................................................ 35
Bebeklik Döneminde Fiziksel Gelişim (0-2 yaş) ..................................................... 38
İlk Çocukluk Döneminde Fiziksel Gelişim (3-6 yaş) ............................................ 40
iv İçindekiler
Orta Çocukluk Döneminde Fiziksel Gelişim (7-12 yaş) ....................................... 42

Ergenlik (Son Çocukluk) Döneminde Fiziksel Gelişim ......................................... 44
FİZİKSEL GELİŞİMİN DESTEKLENMESİ ............................................................ 46
FİZİKSEL GELİŞİMİN DEĞERLENDİRİLMESİ ................................................... 49
Özet ............................................................................................................................... 51
Yaşamın İçinden .......................................................................................................... 54
Okuma Parçası 1 .......................................................................................................... 54
Okuma Parçası 2 .......................................................................................................... 55
3. ÜNİTE Motor Gelişim ............................................................................... 58

GİRİŞ ............................................................................................................................ 59
Motor Yetenekler ......................................................................................................... 61
MOTOR GELİŞİM İLKELERİ .................................................................................. 64
MOTOR GELİŞİMİ ETKİLEYEN ETMENLER ..................................................... 66
Doğum Öncesi Etmenler ............................................................................................ 66
Doğum Süreci Etmenleri ............................................................................................ 67
Bebeklik ve Çocukluk Dönemi Etmenleri ............................................................... 67
MOTOR GELİŞİM DÖNEMLERİ ........................................................................... 68
Refleksif Hareketler Dönemi ..................................................................................... 69
İlkel Hareketler Dönemi ............................................................................................. 73
Temel Hareketler Dönemi .......................................................................................... 76
Özelleşmiş Hareketler Dönemi ................................................................................. 79
ÇOCUKLARDA FİZİKSEL UYGUNLUK VE ALGISAL MOTOR
YETENEKLER ............................................................................................................. 81
MOTOR GELİŞİMİN DESTEKLENMESİ .............................................................. 82
MOTOR GELİŞİMİN DEĞERLENDİRİLMESİ ..................................................... 86
Özet ............................................................................................................................... 88
Okuma Parçası ............................................................................................................. 91
4. ÜNİTE Bilişsel Gelişim ve Dil Gelişimi ..................................................... 96

GİRİŞ ............................................................................................................................ 97
TEMEL KAVRAMLAR VE TANIMLAR ............................................................... 97
Algı ................................................................................................................................ 97
Dikkat .......................................................................................................................... 98
Taklit ............................................................................................................................ 98
Bellek ve Hatırlama .................................................................................................... 99
Yaratıcılık ...................................................................................................................... 99
Kavram .......................................................................................................................... 100
Düşünme ve Akıl Yürütme ........................................................................................ 100
Problem Çözme ........................................................................................................... 100
İçindekiler v
Dil .................................................................................................................................. 101
İletişim .......................................................................................................................... 102
Konuşma ....................................................................................................................... 102
BİLİŞSEL VE DİL GELİŞİMİNİ ETKİLEYEN ETMENLER ............................... 102
Kalıtım ve Çevre .......................................................................................................... 102
Beslenme ...................................................................................................................... 103
Aile ................................................................................................................................ 104
Diğer Etmenler ............................................................................................................ 104
BİLİŞSEL GELİŞİM İLE İLGİLİ KURAMLAR ....................................................... 104
Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı ............................................................................ 104
Bruner’in Bilişsel Gelişim Kuramı ........................................................................... 108
Gagne’nin Bilişsel Gelişim Kuramı ........................................................................... 108
Vygotsky’nin Sosyokültürel Bilişsel Gelişim Kuramı .............................................. 109
DİL GELİŞİMİ İLE İLGİLİ KURAMLAR ............................................................... 110
Psikolinguistik Kuram ................................................................................................ 110
Davranışçı Kuram ....................................................................................................... 110
Sosyal Öğrenme Kuramı ............................................................................................ 111
Etkileşimci Kuram ....................................................................................................... 111
DİL GELİŞİMİ DÖNEMLERİ ................................................................................... 111
Konuşma Öncesi Dönem ........................................................................................... 112
Konuşma Dönemi ....................................................................................................... 113
BİLİŞSEL VE DİL GELİŞİMİNİN DESTEKLENMESİ .......................................... 115
BİLİŞSEL VE DİL GELİŞİMİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ ................................ 117
Özet ............................................................................................................................... 121
Yaşamın İçinden ......................................................................................................... 124
Okuma Parçası ............................................................................................................. 124
Sosyal ve Duygusal Gelişim ......................................................... 128 5. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................ 129
Sosyal Gelişim .............................................................................................................. 129
Benlik ............................................................................................................................ 131
Sosyalleşme-Sosyalleştirme ....................................................................................... 131
Sosyal Olgunluk ........................................................................................................... 132
Kültür ............................................................................................................................ 132
Sosyal Yeterlik .............................................................................................................. 132
Sosyal Uyum ............................................................................................................... 133
Kişilik ........................................................................................................................... 133
Duygusal Gelişim ....................................................................................................... 133
Duygu ........................................................................................................................... 133
Duyguların Düzenlenmesi ......................................................................................... 134
Haz ve Elem ................................................................................................................. 134
Korku ............................................................................................................................ 134
Kıskançlık ..................................................................................................................... 134
Empati ........................................................................................................................... 135
vi İçindekiler
Saldırganlık .................................................................................................................. 135

Duygusal Tepki ............................................................................................................ 135
SOSYAL VE DUYGUSAL GELİŞİMİ ETKİLEYEN ETMENLER ....................... 136
Olgunlaşma .................................................................................................................. 136
Mizaç ............................................................................................................................. 136
Aile İlişkileri ................................................................................................................. 137
Arkadaşlık .................................................................................................................. 137
Gruba Katılma ............................................................................................................ 138
Oyun ............................................................................................................................. 138
İşbirliği .......................................................................................................................... 139
Rekabet ......................................................................................................................... 139
SOSYAL VE DUYGUSAL GELİŞİM İLE İLGİLİ KURAMLAR .......................... 140
Psikososyal Gelişim Kuramı ..................................................................................... 140
Psikanalitik (Psikoseksüel) Kuram ............................................................................ 141
Sosyal Öğrenme Kuramı ............................................................................................ 142
Davranışçı Kuram ....................................................................................................... 142
Bilişsel Gelişim Kuramı .............................................................................................. 143
Harry Harlow’un Çalışmaları .................................................................................... 143
John Bowlby’nin Bağlanma Kuramı ......................................................................... 143
Mary Ainsworth’un Bağlanma Kuramı .................................................................... 144
SOSYAL GELİŞİM DÖNEMLERİ ............................................................................ 145
Bebeklik Döneminde Sosyal Gelişim ...................................................................... 145
İlk Çocukluk Döneminde Sosyal Gelişim ................................................................ 146
Orta Çocukluk Döneminde Sosyal Gelişim ............................................................ 147
Ergenlik (Son Çocukluk) Döneminde Sosyal Gelişim .......................................... 147
DUYGUSAL GELİŞİM DÖNEMLERİ .................................................................... 147
Bebeklik Döneminde Duygusal Gelişim .................................................................. 147
İlk Çocukluk Döneminde Duygusal Gelişim .......................................................... 148
Orta Çocukluk Döneminde Duygusal Gelişim ...................................................... 148
Ergenlik (Son Çocukluk) Döneminde Duygusal Gelişim ..................................... 148
SOSYAL VE DUYGUSAL GELİŞİMİN DESTEKLENMESİ ............................... 148
SOSYAL VE DUYGUSAL GELİŞİMİN DEĞERLENDİRİLMESİ ....................... 150
Standart Testler ve Derecelendirmeli Ölçekler ........................................................ 150
Gözlem .......................................................................................................................... 150
Görüşme ....................................................................................................................... 151
Sosyometri .................................................................................................................... 151
Özet ............................................................................................................................... 152
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ........................................................... 156
6. ÜNİTE Kişilik Gelişimi ............................................................................... 158

GİRİŞ ............................................................................................................................ 159
TEMEL KAVRAMLAR VE TANIMLAR ............................................................... 160
Mizaç ............................................................................................................................ 160
Karakter ....................................................................................................................... 160
Benlik ............................................................................................................................ 160
KİŞİLİK GELİŞİMİNİ ETKİLEYEN ETMENLER ................................................. 162
İçindekiler vii
Genetik ve Biyolojik Etmenler ................................................................................... 162
Çevresel ve Kültürel Etmenler ................................................................................... 163
Psikolojik Etmenler ..................................................................................................... 164
KİŞİLİK GELİŞİMİ İLE İLGİLİ KURAMLAR ........................................................ 165
Psikanalitik Kuramlar ................................................................................................. 165
Freud’un Psikanalitik Kuramı .............................................................................. 165
Erikson’ un Psikososyal Gelişim Kuramı ........................................................... 169
Bağlanma Kuramları ................................................................................................... 172
Bowlby’ nin Bağlanma Kuramı ........................................................................... 172
Ainsworth’un Bağlanma Kuramı ......................................................................... 173
Bandura’ nın Sosyal Öğrenme Kuramı ..................................................................... 174
Benlik Kuramları ........................................................................................................ 175
KİŞİLİK GELİŞİMİNİN DESTEKLENMESİ .......................................................... 177
KİŞİLİK GELİŞİMİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ ................................................. 179
Özet ............................................................................................................................... 182
Okuma Parçası ............................................................................................................. 185
Yaşamın İçinden .......................................................................................................... 185
Cinsel Gelişim................................................................................. 190 7. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................ 191
Cinsiyet ......................................................................................................................... 191
Cinsellik ........................................................................................................................ 192
Cinsel Olgunluk ........................................................................................................... 192
Cinsiyet Rolü ................................................................................................................ 192
Cinsel Kimlik ............................................................................................................... 193
CİNSEL GELİŞİMİ ETKİLEYEN ETMENLER ...................................................... 193
Biyolojik Etmenler ....................................................................................................... 193
Kültürel-Sosyal Etmenler ........................................................................................... 194
CİNSEL GELİŞİM İLE İLGİLİ KURAMLAR ......................................................... 194
Psikanalitik Kurama Göre Cinsel Gelişim ............................................................... 194
Edimsel Koşullanma Kuramına Göre Cinsel Gelişim ............................................ 197
Bilişsel Gelişim Kuramına Göre Cinsel Gelişim ..................................................... 197
Sosyal Öğrenme Kuramına Göre Cinsel Gelişim .................................................... 198
Cinsiyet Şema Kuramına Göre Cinsel Gelişim ....................................................... 198
CİNSEL GELİŞİM DÖNEMLERİ ............................................................................. 198
İlk Altı Yaşta Cinsel Gelişim ...................................................................................... 199
Ergenlik Öncesi Dönemde (6 - 11 Yaşta) Cinsel Gelişim ...................................... 200
Erinlik ve Ergenlik Döneminde (12 - 18 Yaşta) Cinsel Gelişim ............................ 201
CİNSEL GELİŞİMİN DESTEKLENMESİ ............................................................... 202
İlk Altı Yaşta Cinsel Eğitim ........................................................................................ 203
Ergenlik Öncesi Dönemde Cinsel Eğitim ................................................................ 205
Erinlik ve Ergenlik Dönemlerinde Cinsel Eğitim ................................................... 206
CİNSEL GELİŞİMİN DEĞERLENDİRİLMESİ ...................................................... 207
viii İçindekiler
Özet ............................................................................................................................... 210

Okuma Parçası ............................................................................................................. 214
8. ÜNİTE Ahlak Gelişimi ............................................................................... 218

GİRİŞ ............................................................................................................................ 219
AHLAK GELİŞİMİNİ ETKİLEYEN ETMENLER ................................................. 220
Kişilik Yapısı ................................................................................................................. 220
Aile Ortamı .................................................................................................................. 221
Akran Etkileşimi .......................................................................................................... 221
Eğitim ............................................................................................................................ 221
Kültür ............................................................................................................................ 222
AHLAK GELİŞİMİNE YÖNELİK KURAMLAR ................................................... 222
Psikanaliz Kuramına Göre Ahlak Gelişimi .............................................................. 222
Sosyal Öğrenme Kuramına Göre Ahlak Gelişimi .................................................. 224
Bilişsel Gelişim Kuramına Göre Ahlak Gelişimi .................................................... 225
Piaget’in Ahlak Gelişim Kuramı ......................................................................... 225
Kohlberg’in Ahlak Gelişim Kuramı ................................................................... 227
Ahlak Gelişimine Yönelik Diğer Kuramlar .................................................... 232
Gilligan’nın Ahlak Gelişim Kuramı .................................................................... 232
Turiel’in Ahlak Gelişim Kuramı (Toplumsal Alan Kuramı) ........................... 233
AHLAK GELİŞİMİNİN DESTEKLENMESİ ......................................................... 234
AHLAK GELİŞİMİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ ................................................. 236
Özet ............................................................................................................................... 237
Önsöz ix
Önsöz
Sevgili öğrenciler,
Gelişim, organizmanın döllenmeden başlayarak fiziksel, bilişsel, dil, duygusal, sosyal
yönden en son aşamaya ulaşıncaya kadar sürekli ilerleme kaydeden değişimi, düzenli bir
biçimde büyümeyi ve istenilen görevleri yapabilecek duruma gelmeyi ifade eder. Gelişim
kavramı düzenli, uyumlu ve sürekli bir ilerlemeyi dile getirir. Gelişim ileriye dönük olup
değişiklikler arasında belirgin bir ilişkiyi kapsar. Gelişim birçok yapı ve işlevi bütünleşti-
ren bir olgudur. Bu bütünleşme nedeniyle gelişimin her evresi kendisinden sonra gelen
evreyi doğrudan etkiler.
İnsan gelişiminin biyolojik açıdan amacı, tüm canlılarda olduğu gibi birey olarak ken-
di yaşamını ve tür olarak da kendi soyunu sürdürmektir. Ruhsal açıdan ise insan benliğini
bulmaya, çevreye uyum sağlamaya ve kişiliğini geliştirmeye çalışarak mutlu olmayı amaç-
lar. Bu amaçlar doğrultusunda insan kendini geliştirme çabasına girer, ürünler ve değerler
üretir. Bu üretimi gerçekleştirmek için kendini yeterli kılmaya çalışır. Bireylerin sağlıklı
bir kişilik geliştirmeleri, yeteneklerini etkili biçimde kullanabilmeleri ve toplumda üretken
bir birey olabilmeleri çocukluk yıllarındaki gelişime ve kazanılan deneyimlere bağlıdır.
Çocuk, bu deneyimleri çevreyle iletişim kurarak, aktif denemelerle çevreyi keşfederek ve
çeşitli eğitim ortamlarından yararlanarak kazanır. Kişinin gelişiminde ve deneyimlerinde
sinir hücreleri arasındaki bağlantılar önemlidir. Sinir hücreleri arasındaki bağlantılar orta
çocukluk yıllarına kadar devam eder. Bu dönemden sonra zayıf bağlantılar silinir, güçlü
bağlantılar korunur. Altı yaş çocuğunda beyindeki bağlantı temellerinin % 60’ı kurulmuş-
tur. Bu nedenle çocukluk yılları insan hayatının temelini oluşturur. Bu dönemdeki ya-
şantılar çocukların gelecekte hayata bakış açısını önemli ölçüde etkiler. Bunlardan dolayı
çocuklara hem beyin gelişimi hem de gelişim açısından erken yaşlardan itibaren çeşitli ve
nitelikli uyarıcılar sunulmalıdır. Bunlar çocuğun temel bilgi, beceri ve alışkanlıklar edin-
mesine, yapıcı, yaratıcı, bağımsız, kendini ifade edebilen bir birey olmasına katkı sağla-
yacaktır. Çocukların gelişimlerini etkin bir şekilde destekleyebilmek, çocukların gelişim
alanları ve özellikleri konusunda bilgi sahibi olmakla doğru orantılıdır. Çocuk gelişimi
hakkında bilgi sahibi olan bireyler, çocukları tanır, davranışlarını anlamlandırır ve değer-
lendirir. Çocukların gelişim özellikleri ve dönemleri hakkında anne babaları bilgilendi-
rerek onlara öneriler sunabilir ve eğitim faaliyetlerini başarıyla sürdürebilir. Bunlardan
dolayı Çocuk Gelişimi kitabında öncelikle çocuk gelişimine ait temel bilgiler verilmiş,
daha sonra çocukların gelişim alanları ayrıntılı bir şekilde ele alınarak incelenmiştir. Bu
kitapta yer alan sekiz ünitenin alanda çalışan çocuk gelişimcilere ve eğitimcilerle ailelere
katkı sağlayacağı ve yol göstereceği düşünülmektedir.
Bu kitabın oluşmasında çok büyük katkı sağlayan bölüm yazarlarımıza ve kitabın siz-
lere ulaşmasına öncülük eden, kitabın başlangıcında basım aşamasına kadar desteklerini
esirgemeyen Anadolu Üniversitesi’nin değerli öğretim elemanlarına en derin teşekkürle-
rimi sunuyorum.
Çocuk Gelişimi kitabının alanda çalışan ve bu alana gönül veren herkese yararlı olması
dileğimle...
MUTLU ÇOCUKLAR MUTLU ORTAMLARDA YETİŞİR!
Editör
Prof.Dr. Neriman ARAL
1
ÇOCUK GELİŞİMİ
Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Gelişimle ilgili temel kavramları tanımlayabilecek,
 Gelişim ilkelerini sıralayabilecek,
 Gelişim dönemlerinin özelliklerini açıklayabilecek,
 Gelişimi etkileyen etmenleri açıklayabilecek,
bilgi ve beceriler kazanacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Gelişim • Kalıtım
• Gelişim İlkeleri • Çevre
• Gelişim Dönemleri
İçindekiler
• GİRİŞ
• GELİŞİM İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
Çocuk Gelişimi Çocuk Gelişimine Giriş • GELİŞİMİN TEMEL İLKELERİ
• GELİŞİM DÖNEMLERİ
• GELİŞİMİ ETKİLEYEN ETMENLER
Çocuk Gelişimine Giriş
GİRİŞ
Gelişim, doğum öncesi dönemden başlayıp ölüme kadar devam eden bir süreç olarak ele
alınır. Bu süreç içerisinde belli dönemlerde sistemli ve düzenli bir yapıya sahip değişimler
görülür. Döllenmeden ölüme kadar süren yaşam dönemi içinde, organizmada görülen
birbirini izleyerek gerçekleşen bu değişiklikler gelişim olarak tanımlanabilir.
Çocuk Gelişimi, yaşam boyunca deneyimlediğimiz bütün değişimleri kapsayan, daha
geniş, çok disiplinli, gelişim bilimi olarak bilinen alanın bir parçasıdır. Çocuk gelişimi;
psikoloji, sosyoloji, antropoloji, biyoloji, eğitim, aile çalışmaları, tıp, halk sağlığı ve sos-
yal hizmetler gibi birçok farklı alandan bilgilerin birleşmesiyle disiplinler arası bir yapıya
sahiptir. Çocuk gelişimi alanında çalışan araştırmacılar, döllenmeden yetişkinliğe kadar
olan süreçte meydana gelen değişiklikler ve bunlara etki eden faktörleri inceler.
Gelişimin doğasını bilmek, bu alanda yapılan çalışmaları takip etmek, eğitimcilerin ve
ebeveynlerin çocukların gelişimlerini desteklemeleri açısından önemli bir sorumluluktur.
Çocukların gelişim özelliklerini tanıma ve izleme, gelişimi kolaylaştırma, aksayan yönleri
saptama ve müdahale etme, ilgi ve ihtiyaçlarına uygun ortam ve öğretim yaşantıları dü-
zenleme, sınıf yönetimi konusunda uygun tedbirler alma gelişimin doğasının tanınması
ile mümkündür. Ayrıca anne babaların da çocuk gelişimi konusunda bilgi sahibi olmaları,
çocukların gelecekte her yönden sağlıklı bireyler olarak yetişmelerine ve dolayısıyla sağ-
lıklı bir toplum oluşmasına neden olacaktır.
Gelişim alanları ünitelerine geçmeden önce bu bölümde, gelişimle ilgili bazı temel
kavramlar ve gelişim ilkeleri açıklanacak, gelişim dönemleri ve gelişimi etkileyen etmen-
lere yer verilecektir.
GELİŞİM İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR

Gelişimle ilgili bazı temel kavramlar vardır. Bu kavramlar genellikle birbirinin yerine kul-
lanılır. İnsanın gelişimini ve gelişim özelliklerini kavramak ve açıklayabilmek için önce-
likle bu kavramların bilinmesi gerekir. Bunlar; büyüme, olgunlaşma, öğrenme, hazırbulu-
nuşluk, gelişim ve kritik gelişim dönemidir.
Büyüme
Bireyin bedeninde zamanla meydana gelen boy ağırlık yönünden artış, organların belli bir
düzeye gelinceye kadar geçirdikleri biçim, hacim, ağırlıkla ilgili değişmeler yani fiziksel
gelişimdeki sayısal artışlar büyüme olarak tanımlanır.
4 Çocuk Gelişimi
Büyüme, bireyin hem bedeninin, Doğum öncesi dönemde hücrelerin büyümesi ve çoğalması, doğum sonrasında da
hem de iç organlarının boy ve
ağırlık yönünden artışıdır. yaşa göre bedende meydana gelen değişiklikler büyümenin sonucudur. Büyüme organ-
larda değişik hızlarda gerçekleşebilir. Yeterli ve dengeli beslenme ile olumsuz etkilerden
korunarak büyüme olgunluğa doğru sağlıklı bir şekilde ilerler.
Büyüme ve gelişim kavramları birbirine karıştırılır. Büyüme ve gelişim aynı şey değil-
dir. Büyüme gelişimin niceliksel yönüdür. Gelişim bireyde niceliksel (sayısal) değişmenin
yanında niteliksel özellikleri de kapsar. Büyüme bedenin hem iç hem de dış organlarında
meydana gelir. Büyüme sonucu olgunlaşan organlar gelişir ve farklı işlevleri yerine geti-
rebilir hale gelir. Örneğin, beyin büyür, belli bir olgunluk düzeyine ulaşır ve çocuk bilişsel
olarak da değişir. Gelişim düzeyine göre bazı becerileri de kazanır. Gelişim kavramı büyü-
meyi de kapsar (Aral vd., 2000; Eylen Özyurt, 2011).
Olgunlaşma
Olgunlaşma, vücut organlarının kendilerinden beklenen fonksiyonu yerine getirebilecek
düzeye gelmesi için, öğrenme yaşantılarından bağımsız olarak, kalıtımın etkisiyle geçirdi-
ği biyolojik bir değişmedir (Senemoğlu, 2010).
“Var olmak değişmektir, değişmek Bir başka deyişle olgunlaşma, öğrenme yaşantıları ve çevresel etkiler olmadan bireyin
olgunlaşmak; olgunlaşmak
kendini durmadan yaratmaktır.” doğuştan gelen potansiyelinin zaman içinde ortaya çıkmasını ifade eder.
Henry Bergson Çocuklarda düzenli bir sıra içerisinde aşamalı olarak davranış değişiklikleri gözlenir.
Meydana gelen davranış değişiklikleri olgunlaşmaya bağlıdır. Olgunlaşma; fiziksel gelişime
büyük ölçüde etki eder. Birçok motor davranışın yapılması olgunlaşmaya bağlıdır. Örneğin;
küçük kas gelişimi yeterli olgunluğa gelmeden, ne kadar alıştırma yaparsak yapalım, çocuk
makası düzgün kullanamaz. Ayrıca olgunlaşma, çocukların belirli bir yaşta gösterebilecekleri
özellikleri en fazla artışı sağlayabilir. Henüz el kaslarını tam olarak kontrol edemeyen dört yaş
çocuğu genellikle sekiz yaş çocuğu kadar düzgün bir şekilde kesme işlemini yapamayacaktır.
Resim 1.1
Yeterli olgunluğa gelen
çocuk bisikleti düzgün
bir şekilde sürebilir.
1. Ünite - Çocuk Gelişimine Giriş 5
Öğrenme
Gelişimin olabilmesi için büyüme ve olgunlaşmanın yanında üçüncü bir kavram olan öğ-
renmeye ihtiyaç duyulmaktadır. Bilim adamları öğrenmeyi bilimsel bir yaklaşımla tanım-
lamaya özen gösterirler. Öğrenmeyi sadece sözel bilgi olarak değil; alışkanlıklar, beceriler,
tutumlar, bilinçli farkındalık gibi bilgi ve davranışları da kapsayacak şekilde tanımlarlar.
Öğrenme, tekrar ya da deneyimler sonucuyla kazanılan kalıcı davranış değişiklikle-
ridir. Bu tanım bir çok özellik içermektedir. Birincisi, öğrenme sonucunda davranışta bir
değişikliğin meydana gelmesi gerekir. Bu noktada, bir davranış değişikliğinin öğrenme ol-
duğunu söyleyebilmek için nesnel kanıtlara ihtiyaç vardır. Öğrenme ürünü olan davranış
hemen görülebileceği gibi, uygun ortamda ya da birey istediği zaman da görülebilir. Bi-
reyin davranışlarını gözlemleyerek öğrenmenin gerçekleşip gerçekleşmediği anlaşılabilir.
Öğrenme ile davranışta meydana gelen değişiklik sadece olumlu değil, olumsuz yönde
de oluşabilir. Yani, öğrenmenin istendik ve istenmeyen iki temel boyutu olduğu unutul-
mamalıdır. Örneğin; küfür istenmeyen bir davranış olmasına rağmen, öğrenilmiş bir dav-
ranıştır (Aral vd., 2000; Terry, 2013).
Öğrenme deneyim sonucu kazanılır. Belli bir olgunluğa ulaşmış olan çocuğun yeni
bir davranış kazanabilmesi için çevrenin desteği önemlidir. Örneğin; çocuğun düğme
ilikleyebilmesi için sadece el kaslarının yeterli olgunluğa erişmesi yetmez, çocuğun nasıl
düğme iliklendiğini görmesi, düğme ilikleyebilmek için belli denemeleri yapması gerekir.
Yani ön öğrenmelerin olması gerekir. Bloom (2012) gerekli olan ön öğrenmeleri gerçek-
leştirme fırsatı bulan, bu davranışlara sahip çocukların istenilen düzeyde öğrenebilecek-
lerini belirtmektedir.
Öğrenme uzun süreli ve kalıcıdır. Davranışta meydana gelen kısa süreli değişiklikler
öğrenme değildir. Örneğin, ilaç ve içki kullanımından kaynaklanan davranış değişiklikleri
öğrenme değildir.
Hazırbulunuşluk
Hazırbulunuşluk, yeni bir öğrenme yaşantısının gereklerine uygun kişisel yeterlik ve özel-
liklerin tümüdür (Aydın, 2014). Kısaca, bireyin kendinden beklenen belli davranışları
yapmaya hazır olması halidir.
Hazırbulunuşluk düzeyine gelmek için öncelikle olgunlaşmanın tamamlanması ve bi- Hazırbulunuşluk, olgunlaşma ve
öğrenme sonucunda kişinin belli
reyin öğrenme yaşantılarına sahip olması gerekir. Bu nedenle hazırbulunuşluk için olgun- davranışları yapabilecek düzeye
laşma ve öğrenme bir ön koşuldur. gelmesidir.
Hazırbulunuşluk aynı zamanda bireyin ilgilerini, tutumlarını, güdülenme düzeyini,
yeteneklerini ve genel sağlık durumunu kapsar. Örneğin, bir çocuğun ip atlamayı öğren-
mesi için gelişiminin yeterli bir düzeye ulaşması gerekir. Yani çocuğun ip atlamak için
istekli, yeterli bir kas gelişimine sahip, nasıl ip atlanacağı ile ilgili ön öğrenmelere sahip,
genel sağlık durumunun ip atlamak için uygun olması gerekir.
Hazırbulunuşluk kavramına verilebilecek güzel bir örnek de okula hazırbulunuşluktur.
Bir çocuğun okula başlayabilmesi için, yaşı ve gelişimi kadar, okulla ilgili olumlu tutumla-
ra sahip olması ve okula gitmeye güdülenmiş olması da gereklidir. Okula hazırbulunuşluk
çocuğun okul hayatında başarılı olabilmesi için duygusal, davranışsal, bilişsel beceri ve
yeteneklere sahip olmasını ifade eder (Rafoth vd., 2004; Senemoğlu, 2010).
Gelişim
Gelişim; organizmanın döllenmeden başlayarak bedensel, zihinsel, dil, duygusal ve sosyal Gelişim bireyde sürekli gözlenen
düzenli ve sürekli değişikliklerdir.
yönden belli kuralları olan en son aşamasına ulaşıncaya kadar sürekli ilerleme kaydeden
değişimidir (Senemoğlu, 2010).
6 Çocuk Gelişimi
Gelişim; döllenme ile başlayıp ölümle son bulan süreç içerisinde beden yapısı, duy-
gusal, sosyal ve zihinsel yönden meydana gelen düzenli değişikliklerdir. Gelişim kavra-
mı düzenli, sürekli ve uyum sağlayan bir ilerlemeyi ifade eder. Bedende ya da davranışta
ortaya çıkan yaşa bağlı değişimleri içerir. Gelişim, değişikliklerin hem niceliğini hem de
niteliğini kapsar. Nicel değişimler boy, kilo gibi miktar bakımından meydana gelen deği-
şikliklerdir. Nitel değişim ise bilişsel ya da ahlaki değerlendirmede meydana gelen deği-
şiklikler gibi nitelikle ilgili değişiklikleri kapsar. Sonuç olarak gelişim;
• Döllenmeden ölüme kadar devam eden bir süreçtir.
• Bireyde fiziksel, zihinsel, dil, sosyal ve duygusal özellikler bakımından değişmeyi
içerir.
• Olgunlaşma ve öğrenmeyi kapsar.
• Düzenli ve sürekli bir değişimi gösterir (Aral vd., 2000; Atay, 2009).
Olgunlaşma ve öğrenme olmadan gelişim sağlanamaz.
Büyüme ile gelişim arasındaki fark nedir?

1
Gelişim, bir süreç olan gelişimin ürünüdür. Organizmanın, büyüme, olgunlaşma ve
öğrenmenin etkileşimi ile düzenli ve sürekli değişmesidir. Örneğin; bir çocuğun merdiven
çıkması devinimsel bir gelişmedir. Çocuk kas ve kemikleri yeterince büyümeden ve olgun-
laşmadan merdiven çıkma hareketini öğrenemez. Kas ve kemikleri yeterli olgunluğa ulaş-
tıktan sonra bile merdiven çıkmayı öğrenmemişse de bu davranışı gösteremez. Sonuç olarak
gelişmenin olgunlaşma ve öğrenmeyi kapsayan temel bir kavram olduğunu söyleyebiliriz.
Kritik Gelişim Dönemi

Eğitim ortamında birey belli yaş döneminde belli becerileri kazanmaya, belli türden dav-
ranışları öğrenmeye daha uygun ve daha hazırdır. Çevre etkilerine karşı daha duyarlıdır
ve zenginleştirilmiş çevrede düzenlenen öğrenme yaşantılarını diğer dönemlerden daha
hızlı kazanabilir. Bu dönemlere kritik gelişim dönemleri adı verilir.
Yaşamlarının kritik dönemlerinde Yaş ve kazanılacak beceriye göre değişik öğrenme durumları için farklı kritik dönem-
öğrenme fırsatları sağlanmazsa
çocukların gelişimleri
ler vardır. Her bir kritik dönem bir önceki evreye göre daha üst düzey bir öğrenmeye
yavaşlayabilir. hazırlık aşamasıdır. Uyarıcıların en güçlü etkiyi yaratacağı dönem olan kritik dönemde,
öğrenmenin gerçekleşmesi önemlidir. Geri dönülemez sonuçlara neden olabilecek bir dö-
nemdir. Bu dönem geçtikten sonra, zengin uyarıcılara maruz kalınsa da etkili bir öğrenme
gerçekleşmez (Aydın, 2012; Kaya, 2012).
Örneğin; ilk yıllar çocuğun zihinsel gelişimi için kritik bir dönemdir. Yapılan araştır-
malar sonucunda yaşamın ilk beş yılının beyin yapısının ve işlevlerinin gelişimi açısından
kritik bir dönem olduğu, çocuğa sunulan zengin uyarıcılı bir çevrenin büyük bir öneme
sahip olduğu vurgulanmıştır.
Çocuğun okuma yazmaya hazır olduğu en uygun dönem, altı yedi yaşlarıdır. Bu dö-
nemde okuma yazma öğrenemeyen bir çocuğun ilerleyen yaşlarda okuma yazma öğren-
mesi daha zor olacaktır.
Kritik dönemde en önemli nokta zamanlamadır. Hangi dönemde hangi gelişim özel-
liklerinin ortaya çıktığının bilinmesi gerekir. Ancak bireysel farklılıklar da olabileceği
unutulmamalı, bu konu da dikkate alınarak çocuk için uygun bir ortam hazırlanmalıdır.
Kritik gelişim dönemi ne demektir? Örnek veriniz.

2
GELİŞİMİN TEMEL İLKELERİ

Gelişimle ilgili bazı evrensel ilkeler vardır. İnsan gelişimi bu ilkeler doğrultusunda ger-
çekleşir. Bu ilkelerin eğitimdeki önemi büyüktür. Eğitimciler ve aileler gelişim ilkelerini
dikkate alarak çocukların gelişim özelliklerini tanıyabilirler. Böylece çocuklar için en uy-
gun ortamı oluşturabilirler. Çocuk gelişimini anlamak için bu ilkelerin bilinmesi gerekir.
Gelişim ilkeleri şu şekilde sıralanabilir:
Gelişim, hem biyolojik hem de çevresel faktörlerden etkilenir: Gelişim, kalıtım ve
çevrenin etkileşimiyle gerçekleşir. Kalıtım, bireyin doğuştan getirdiği biyolojik mirasını
yani anne babasından aldığı fiziksel, bilişsel ve diğer birçok özelliği kapsar. Çevre ise döl-
lenme ile birlikte etkili olan tüm dış uyarıcıları içerir. Kalıtım yoluyla getirilen özellikler
bireyin çevre ile etkileşimiyle biçimlenerek gelişim gerçekleşir.
Gelişimde bireysel farklılıklar vardır: Her bireyin kalıtımla ilgili özellikleri ve etki- Her bireyin gelişim süreci kendine
özgüdür.
leşimde bulunduğu çevre yaşantıları farklı olduğu için gelişimde de bireysel farklılıklar
olmaktadır. Gelişimin belli aşamalarını her çocuğun aynı yaş ve dönemde gerçekleştir-
mesini beklemek doğru değildir. Gelişme, olgunlaşma ve öğrenmenin etkileşiminin bir
ürünü olarak ortaya çıkar. Gelişme biyolojik olgunlaşmadan önemli oranda etkilenir. Ol-
gunlaşmayı büyük ölçüde kalıtım, öğrenmeyi ise çevre etkileşimleriyle kazanılan yaşantı-
lar belirler. Her bireyin kendine özgü bir gelişim süreci vardır. Farklı kalıtımsal özellikler
ve çevresel koşullar nedeniyle gelişimde farklılıklar olabilir. Örneğin, 9 aylıkken yürüyen
çocuk olabileceği gibi 15 aylıkken yürüyen çocuk da olabilir. Çocuklar birbirleriyle kıyas-
lanmamalı, bireysel farklılıklar olabileceği unutulmamalıdır.
Gelişimde kritik dönemler vardır: Birey belli dönemlerde, öğrenmeye ya da geliş-
meye daha eğilimlidir. Çevresel etkilere daha duyarlı hale gelir ve daha hızlı öğrenir. Bu
dönemlerde çocuğa uygun ortam sağlanmalıdır. Örneğin; ilk bir yaş çocuğun temel güven
duygusunu kazanması için kritik bir dönemdir. Bu dönemde temel güven duygusu kaza-
nılmadığı taktirde, daha sonra kazanılması çok daha güçtür.
Gelişim bir bütündür: Gelişim alanları birbirleriyle etkileşim içindedir. Bir gelişim Tüm gelişim alanları karşılıklı ilişki
içindedirler.
alanındaki olumlu ya da olumsuz bir özellik diğer gelişim alanlarını da etkiler. Fiziksel
olarak zayıf olan bir çocuğu arkadaşları oyunlarına almadıklarında duygusal gelişimi
olumsuz etkilenir. Kendine güveni azalır. Başkalarıyla olumlu ilişkiler kurmakta zorlanır.
Bu nedenle, sosyal gelişimi de olumsuz etkilenir. Sosyal olmayan bir çocuk çevresiyle daha
az etkileşimde bulunacağından bilişsel gelişimi de olumsuz yönde etkilenebilir.
Gelişim süreklidir ve belli aşamalar halinde gerçekleşir: Gelişim döllenmeden ölü-
me kadar devam eden birikimli bir süreçtir. Gelişimde her aşama kendinden sonraki aşa-
maya hazırlayıcı, kendinden önceki aşamaların birikimlerine dayalı olarak gerçekleşir.
Gelişim nöbetleşerek gerçekleşir: Bazı dönemlerde bir gelişim hızlanıp ön plana
çıkarken, diğerleri duraklayabilir. Örneğin, doğumdan sonraki bir buçuk yılda fiziksel
gelişim, diğer gelişim alanlarına göre daha hızlıdır. Sonra dil gelişimi ön plana çıkmaya
başlar.
Gelişimin kendine özgü yönelimleri vardır: Gelişim belli bir sıra izler. Bu sıra şu
şekilde gerçekleşir:
• Gelişim baştan ayağa doğru gerçekleşir. Baştan ayağa doğru gelişim, doğum ön-
cesi ve sonrası dönemlerde gözlenir. Organizmanın gelişimi önce başın gelişmesi
ile başlar, daha sonra başa yakın bölgelerden ayaklara doğru bir gelişme görülür.
Doğumdan sonra bebek önce başını dik tutmayı, sonra yatar durumdayken başıyla
birlikte göğsünü de yukarı doğru kaldırmayı, sonra oturmayı, emeklemeyi, ayağa
kalkmayı ve en sonunda yürümeyi başarabilir.
8 Çocuk Gelişimi
Gelişim baştan ayağa, içten dışa, • Gelişim içten dışa doğru gerçekleşir. Önce iç organlar ve beden, daha sonra kollar
genelden özele doğrudur.
ve eller gelişir.
• Gelişim genelden özele doğru gerçekleşir. Çocuklar, genel davranışları gerçek-
leştirdikten sonra incelik isteyen davranışları yapabilir. Çocuk önce büyük kasla-
rını kullanır, daha sonra küçük kas gelişimi başlar. Örneğin, bebek herhangi bir
nesneyi kollarıyla tutarken ince kaslarının gelişmesiyle birlikte elleriyle tutabilir.
Kalemi avucuyla tutan çocuk ince kaslarının gelişmesiyle parmaklarıyla tutabilir
duruma gelir (Baran, 2011; Santrock, 2011).
Gelişim hızı her yaşta aynı değildir: Yaşa göre büyüme ve gelişme aynı oranda ve
hızda değildir. İnsanın sistem bütünlüğü vardır. Sistemi oluşturan her bir alt sistemin ken-
dine has büyüme hızı vardır. Baş doğum öncesi dönemde hızla büyür, ama doğumdan
sonra büyümesi yavaşlar ve yetişkinlikte bedenin yedide bir oranına iner.
Gelişimin kendine özgü yönelimleri vardır ilkesini açıklayınız.

3
GELİŞİM DÖNEMLERİ
Gelişim dönemi, bireyin yaşamında belirli özelliklerle tanımlanan bir zaman dilimini gös-
terir. Gelişimciler, bireydeki gelişim özelliklerini daha iyi anlamak ve yaş dönemlerine
göre ortaya çıkacak becerileri incelemeyi kolaylaştırmak için gelişimi dönemlere ayırmış-
lardır. Bu dönemlerin her biri diğerinden niteliksel olarak farklıdır ve belli bir yaş dilimin-
de ortaya çıkar. Her döneme özgü belirli gelişim özellikleri görülmektedir.
Belli özelliklerin ön plana çıktığı Bazı kuramcılar gelişimi dönemlere ayırırken kronolojik yaşı dikkate alırken, bazıları
aşamalar dönem olarak kabul da gelişim özelliklerini esas alırlar. Bu nedenle gelişim dönemleriyle ilgili farklı sınıflan-
edilir.
dırmalar yapıldığı görülmektedir (Eylen Özyurt, 2011).
Genel olarak gelişim dönemleri şu şekilde sınıflandırılır:
• Doğum Öncesi Dönem
• Bebeklik Dönemi
• İlk Çocukluk Dönemi
• Orta Çocukluk Dönemi
• Ergenlik (Son Çocukluk) Dönemi
• İlk yetişkinlik
• Orta yetişkinlik
• İleri yetişkinlik
Bu bölümde, yaşamın doğum öncesi, bebeklik, ilk çocukluk, orta çocukluk ve ergenlik
(son çocukluk) dönemleri ele alınacak, bu dönemlere ait genel özellikler üzerinde duru-
lacaktır.
Doğum Öncesi Dönem

Yumurtanın döllendiği andan itibaren başlayıp doğum anına kadar olan süredir. Bu dokuz
aylık dönemde çarpıcı şekilde hızlı bir değişim görülür. Tek hücreli bir organizma, onu
çevreleyen dünyadaki yaşama dikkate değer bir uyum becerisi gösteren bir insan yavru-
suna dönüşür.
Bebeklik Dönemi
Bebeklik dönemi doğumdan sonra iki yaşına kadar devam eden zaman dilimini kapsar.
Bu dönemde bebeklerin; sağlıklı bakım, sevgi, güven gibi ihtiyaçları bulunmaktadır. Özel-
likle bu dönemde annenin ya da annenin yerine geçen kişinin bebeğin ihtiyaçlarını zama-
nında ve yeterince karşılaması son derece önemlidir.
Bu dönemde görülen ve en göze çar- Resim 1.2
pan özellik bebeklerin refleksleridir. Yeni Bebeklik döneminde
doğmuş bebeklerin başları, vücutlarının fiziksel gelişim çok
diğer bölümlerine oranla daha büyük- hızlıdır.
tür. Boyunlarında çok az güç olduğu için
başlarını tutamazlar. Ancak bazı temel
reflekslere sahiptirler. Birkaç hafta içinde
başlarını dik tutabilir ve yüzü koyun ya-
tarken başlarını kaldırabilirler.
Bu dönemde çocukların motor be-
cerilerinin gelişiminde önemli aşamalar
bulunmaktadır. Bu aşamalar emekleme,
oturma, ayakta durma, bir yere tutuna-
rak ayağa kalkma, tutunmadan ayakta
durma ve yürümedir. Bebekler 6-7 aylık
olduktan sonra kendi başlarına desteksiz
oturabilirler. Ayakta duruş ilk yılda yavaş
yavaş gelişir. Genellikle 10-12 ayda tek
başlarına ayakta durabilir ve bir yaşını ilk
adımlarla karşılayabilir. İkinci yıl ise ço-
cuğun yürüme de ustalaştığı ve büyük bir
özerklik kazandığı dönemdir.
Bu dönemde sembolik düşünme ve
dil gelişimi başlar ve hızla gelişir. Sosyal
tepkileri gelişmeye başlar. Dönemin son-
larına doğru dışkı kontrolü, tuvalet eğiti-
mi gerçekleşir.
Bu dönemde bebeğin gelişiminin takip edilmesi ve doktor kontrollerinin düzenli bir
şekilde yapılması gerekir. Bebeğin gelişiminin düzenli bir şekilde takip edilmesi yaşamın
ilerleyen yıllarında ortaya çıkabilecek sorunlara erken müdahale edebilmeyi sağlar. Ör-
neğin, bebeklerin 10-12 aylık olduklarında ayakta durup ilk adımlarını atması beklenir.
Ancak bebek 18 aylık olmasına rağmen halen yürüyemiyorsa bu bize gelişimsel bir so-
runu ifade eder. Bu durumda endişeye kapılmadan çocuk gelişimi uzmanı ya da çocuk
doktoruyla görüşmek uygun olacaktır. Ancak bebekler arasındaki bireysel farklılıklar ve
çevresel koşullar dikkate alınarak değerlendirilmelidir (Berk, 2013a; Yılmaz, 2010).
İlk Çocukluk Dönemi

Bebeklik döneminin sona ermesiyle başlayan ve iki-altı yaş aralığını kapsayan gelişim
dönemi ilk çocukluk dönemidir. Okul öncesi dönemi de içine alan bu dönem en temel
becerilerin kazanıldığı dönemdir. Bu dönemdeki gelişmeler, çocuğun sonraki yaşamının
şekillenmesi ve sağlıklı bir toplumun oluşumuna zemin hazırlaması açısında büyük önem
taşımaktadır.
Bu dönemde bedensel gelişim bebeklik dönemine göre daha yavaştır. Beden daha
uzun ve daha ince bir görünüm alır. Motor gelişim açısından çocukların hareket sevi-
yeleri çok yüksektir. Kaba motor hareketi sağlayan kaslarını daha sık kullanırlar. Bu dö-
nemde özellikle koşma, atlama, sıçrama, yakalama, fırlatma ve topa vurma gibi hareket
becerilerinin yanı sıra yemek yeme, giyinme, yüzünü yıkama gibi öz bakım becerileri
de kazanılır.
10 Çocuk Gelişimi
Zihinsel işlemlerin yapıldığı bu dönemde benmerkezci düşünce yapısı ortaya çıkar.

Bu dönemde daha fazla kelime haznesine sahip olan çocuğun düşünce ve konuşması
baş döndürücü bir hızla gelişir. Cinsiyetini öğrenen çocuk, kız ve erkek kavramlarının
ne anlama geldiğini bilir (Aral vd., 2000; Şahin, 2012).
Sosyalleşme bakımından ilerleme kaydeden çocuk akranlarıyla oyun oynamaya bu
dönemde başlar. Oyun, bu dönemdeki çocuklar için en önemli etkinliktir. Oyun çocu-
ğun gelişimi ve kişilik kazanması için sevgiden sonra gelen ikinci en önemli besindir.
Resim 1.3 Resim 1.4

İlk çocukluk dönemi temel becerilerin kazanıldığı bir dönemdir. Orta çocukluk döneminde başarı arzusu ön plandadır.
Orta Çocukluk Dönemi

Bu dönem altı ile on iki yaşlar arasını kapsar. Bu dönem çocuğun ilkokul döneminin baş-
ladığı ve dış dünyayla daha iç içe olduğu bir dönemdir. Okul yılları olarak adlandırılan bu
dönemde fiziksel, motor, bilişsel ve sosyal becerilerin artması, çocukların daha da bağım-
sız olmalarını sağlar. Bu dönemin ayırıcı özellikleri şu şekilde sıralanabilir:
• Çocuklar fiziksel olarak büyür ve yeni beceriler kazanır. Atletik beceriler gelişir.
Bedenleri üzerindeki kontrolleri artar.
• Düşünme becerisi somut özellikler taşır. Çocuk duyu organlarıyla algıladığı du-
rumlar içerisinde düşünüp akıl yürütebilir.
• Konuşma yeteneği ve kelime haznesi oldukça gelişmiştir.
• Günlük yaşamda olup bitenler çocuğun ilgisini çekmeye başlar. Bu olayları anlaya-
bilmek için temel kavramları oluşturur.
• Çocuklar ebeveynleriyle daha az zaman geçirmeye başlarlar.
• Sosyalleşme ve başarı arzusu ön plandadır. Akran ilişkileri önem kazanır. Ancak
arkadaş edinme konusundaki başarısızlık bazen çocuk için yıpratıcı olabilir.
• Vicdan anlayışı ve değerler sistemi gelişir.
• Okuma, yazma, problem çözme ve aritmetikle ilgili becerileri kazanır.
• Çocukta kişisel bağımsızlık oluşmuştur. Kendi başına karar alıp, sorumluluk yük-
lenebilir.
• Cinsiyetine uygun rolü benimser.
Ergenlik (Son Çocukluk) Dönemi

Ergenlik (Son Çocukluk) fiziksel gelişimin bebeklik döneminden sonra en hızlı olduğu Ergenlik (Son Çocukluk)
döneminde çocuğun kimlik arayışı
dönemdir. Dönem sonunda erkek ve kızların bedensel görünümleri, yetişkinlerin düzeyi- merkezdedir.
ne ulaşır. Ancak ergenin kısa zaman içinde geçirdiği yoğun fiziksel gelişme, bazı uyum so-
runlarını da beraberinde getirebilir. Çocuklukla yetişkinlik arasında bir geçiş dönemi olan
ergenlik döneminin temel özellikleri şu şekilde sıralanabilir (Atay, 2009; Aydın, 2014):
• Fiziksel büyüme ve diğer değişimler hızlı ve ileri düzeydedir. Ergenler vücutların-
da çıkan değişikliklere karşı çok duyarlıdır.
• Karşı cinsle ilişkiler önem kazanır.
• Üreme olgunluğu kazanılır.
• Kimlik arayışı sürecine girilir. Bu dönemde ergen; kim olduğu, ne yapmak istediği
ve yaşamına nasıl yön verebileceği gibi sorulara yanıt aramakla meşguldür.
• Bir mesleğe yönelme başlar.
• Soyut düşünme becerisi gelişir. Bu dönemde dil ve zihinsel yetenekler, oldukça ile-
ri düzeydedir. Ergenler; tümevarım, tümdengelim, karşılaştırma, uslamlama gibi
tüm akıl yürütme yollarını kullanabilirler.
• Anne babalarından bağımsızlık kazandıkça yaşıtlarıyla ilişkileri artırmak isterler.
Ancak akranları, sosyal olmayan davranışlarda etkili olabilirler.
Erikson’a göre ergenlik döneminin en önemli gelişim görevi kimliğin kazanılmasıdır.
Kimlik birçok parçadan oluşan kendini betimlemedir ve şunları içerir (Santrock, 2011):
• Kişinin izlemek istediği kariyer ve çalışma yolu (mesleki/kariyer kimliği)
• Kişinin muhafazakar mı, liberal mi yoksa orta yol mu olduğu (siyasal kimlik)
• Kişinin dini inancı (dini kimlik)
• Kişinin bekar, evli, boşanmış vs. oluşu (ilişki kimliği)
• Kişinin başarmaya ne ölçüde güdülendiği ve ne derecede entelektüel olduğu (başa-
rı kimliği, entelektüel kimlik)
• Kişinin heteroseksüel, homoseksüel ya da biseksüel olup olmadığı (cinsel kimlik)
• Kişinin dünya ya da ülkenin hangi bölümünden olduğu ve kendini kültürel mirası
ile ne kadar tanımladığı (kültürel/etnik kimlik)
• Kişinin yapmaktan hoşlandığı şeyler; spor, müzik, hobiler vs. (ilgiler)
• Bireyin kişilik özellikleri; içe dönük ya da dışa dönük, endişeli ya da sakin, dost ya
da düşman, vs. oluşu gibi (kişilik)
• Bireyin vücut görüntüsü (fiziksel kimlik)
Ergenlik döneminin erken yıllarında ergenler beden imgeleri ve cinsel kimlikleriyle
çok fazla ilgilenirlerken, daha sonraki yıllarda meslek seçimi, ideolojiler ve ahlaksal değer-
ler daha fazla önemsenir. Toplumsal kimlik de erken yıllarda kazanılır.
Orta çocukluk döneminin temel özellikleri nelerdir?

4
12 Çocuk Gelişimi
GELİŞİMİ ETKİLEYEN ETMENLER

Çok yönlü ve karmaşık bir süreç olan gelişime etki eden etmenler:
• Biyolojik etmenler
• Çevresel etmenler
• Kalıtım ve çevre etkileşimi
olmak üzere üç temel açıdan incelenir.
Biyolojik Etmenler
Biyolojik etmenler, gelişimin genetik bir plana göre şekillenmesini ve olgunlaşmasını ifa-
de etmektedir. Bireyin gelişimini etkileyen biyolojik etmenler kalıtım ve hormonlardır.
Kalıtım
Kalıtım, anne ve babadan Bireyin genler yoluyla anne babasından aldığı kalıtsal özelliklerdir. Babadan gelen sperm
gelen farklı iki gen grubuna
dayanmaktadır.
ile anneden gelen yumurtanın döl yatağında birleşmesi ile insanın ilk hücresi oluşur. Bu
birleşme sırasında sperm ve yumurtada 23’er kromozom bulunur. Her birinde yaklaşık
20000 gen bulunan bu kromozomlar döllenme sırasında çiftler halinde birleşir ve 23 kro-
mozonun yer aldığı bir hücre oluşur. Babadan gelen spermlerin, annenin yumurtasını
döllemesiyle oluşan zigot, yaşamın ilk temel formu ve organizmanın çekirdeğidir (Bağcı-
oğlu Ünver, 2015).
Bebeğin bütün kalıtımsal özellikleri, yaşamın özü DNA moleküllerinde kodlanmıştır.
Anne ve babadan gelen genler baskın ya da çekinik olabilir. Eğer genler baskınsa diğer
ebeveynin özelliği ne olursa olsun taşıdıkları özelliğin bebeğe geçmesini sağlarlar. Çekinik
genlerin özelliklerinin bebeğe geçmesi için ise, her iki ebeveynde de aynı özelliği taşıyan
genlerin bulunması gereklidir (Kaya, 2012).
Kalıtımla ilgili en önemli nokta da genotip ile fenotip arasındaki ayrımdır. Genotip
anne ve babadan çocuğa kalıtımla geçen genetik yapıdır. Fenotip ise bireyin dışarıdan
gözlenebilen, dış görünüşle ilgili özellikleridir. Bu genotipten sınırsız sayıda ve değişik
özelliklere sahip fenotipler oluşabilir. Değişik fenotiplerin oluşmasında doğum öncesi, sı-
rası ve sonrası çevre etkilidir (Bağcıoğlu Ünver, 2015).
Kalıtım insanların cinsiyetinin oluşumunu da etkiler. Anne ve babanın her birinde
bulunan yirmi üçer kromozom birleşir. Bu kromozomlardan bir tanesi (23. Kromozom)
cinsiyet ile ilgilidir. Anneden farklı olarak babada XY cinsiyet kromozomu vardır. Anne-
nin XX cinsiyet kromozomu ile babanın sperm hücresindeki X ya da Y cinsiyet kromo-
zomu ile birleşmesi cinsiyeti belirler. Annenin X kromozomu, babanın X kromozomuyla
birleşirse çocuk kız (XX), annenin X kromozomu babanın Y kromozomuyla birleşirse,
çocuğun cinsiyeti erkek (XY) olacaktır (Yılmaz, 2010).
Kalıtımın gelişimin hangi alanlarında daha etkili olduğuna ilişkin tartışmalar süregel-
mektedir. Ancak fiziksel ve zihinsel özelliklerde kalıtımın önemli rolü olduğu savunul-
maktadır (Baran, 2011; Yılmaz, 2010).
Hormonlar
Gelişimin biyolojik temellerinde Gelişimin biyolojik temellerinde hormonların da önemli işlevleri bulunur. Salgılarını
hormonların payı büyüktür. doğrudan kana akıtan bezlere iç salgı bezleri adı verilir. İç salgı bezlerinin salgılarına hor-
mon denir. Hormonlar kan yoluyla bütün vücuda yayılırlar. İç salgı bezlerinin salgıları
organizmanın dengeli bir şekilde büyüme, gelişme ve çalışmasını sağlar. İç dengeyi sağlar.
Herhangi birinin salgısındaki yetersizlik ya da fazlalık diğer iç salgı bezlerini de etkileye-
bilir. Organizmanın dengesinin bozulmasına neden olur. Hormonların gelişime etkilerini
birkaç örnekle incelemek yararlı olacaktır (Senemoğlu, 2010):
Hipofiz, nohut büyüklüğünde kafatasında bulunan bir bezdir. Tüm salgı bezlerinin
çalışmasını düzenler. Hemen hemen bütün organların çalışmasını etkileyecek hormonları
salgılar. Fazla salgı salgılanması devliğe, yetersizliği cüceliğe neden olur. Çocuğun vücu-
dunun büyümesinin sağlıklı bir şekilde olmasında etkilidir.
Troid, boğazın ön kısmında soluk borusunun iki yanında bulunan bir bezdir. Bu
bezden troksin adı verilen hormon salgılanır. Troksin, kemiklerin ve kasların büyüme-
sine, sinir sisteminin, kan dolaşımının çalışmasına etki eder. Troksin hormonunun fazla
salgılanması vücudun etkinliğini artırır, az salgılanması ise metabolizmayı yavaşlatır. Bu
hormonun fazla salgılanması kretenizm adı verilen beden ve zeka geriliğine neden olur.
Paratroid, troid salgı bezine bitişik dört küçük bezeden oluşur. Bu bezin salgısı vücu-
dun kalsiyum ve fosfor dengesini sağlar. Kemiklerin gelişiminde, sinir sisteminde, kasla-
rın çalışmasında, kalp atışlarında, kanın pıhtılaşmasında önemli etkileri bulunmaktadır.
Bu bezin az çalışması kas ağrılarına ve kemiklerin bozulmasına yol açar. Bu bezin fazla
çalışmasında ise sinirler körleşir.
Pankreas, karın boşluğunda bulunur. Endokrin ve ekzokrin adı verilen iki tür salgısı
vardır. Birisi mideye gönderilir. Diğeri insulindir ve kana gönderilir. Kandaki şekeri ar-
tırıcı etki yapar. Kan şekerinin normal düzeyde tutulması için bu iki hormon bir denge
içinde üretilir.
Böbrek Üstü Bezleri, böbreklerin üstünde bulunur, ancak böbreklerle ilişkisi yoktur.
Bu bezlerden bir çok hormon salgılanır. Salgıları, büyümeye, cinsiyete etki eder. Duygu
yoğunluğu durumlarında salgısı artar ve zor anlarda vücudu bu durumlara hazırlayarak
korunmasını sağlar. Duygusal gelişimimiz üzerinde önemli etkiye sahiptir.
Cinsiyet Salgı Bezleri, kadın ve erkekte cinsel gelişimi sağlar ve cinsel yaşamı sürdür-
meye etkide bulunur.
Sonuç olarak, hormonlar bireyin büyümesi, gelişmesi ve dengeli olarak yaşayabilme-
sinde önemli etkiye sahiptir.
Paratroid bezi gelişimi nasıl etkiler?

5
Çevresel Etmenler
Çevre; bireyin gelişimini döllenmeden başlayarak tüm gelişim dönemlerinde etkileyen dış
uyarıcıların tümüdür. Çevrenin gelişime olan etkisi doğum öncesi, doğum anı ve doğum
sonrası olmak üzere üç evrede incelenmektedir.
Doğum Öncesi Etmenler

Döllenmeden doğuma kadar olan süreçte bebeğin maruz kalacağı çeşitli etkiler bebeğin
anne karnındaki gelişimini etkiler. Bu dönemde çocuğun gelişimini etkileyecek etmenler;
döl yatağındaki bozukluklar, göbek kordonundaki bozukluklar, annenin yaşı, kan uyuş-
mazlığı, annenin geçirdiği hastalıklar ve kazalar, radyasyon, gebelikte kullanılan ilaçlar,
annenin maruz kaldığı olumsuz yaşantılar, annenin besleme durumu, alkol ve sigara
kullanımı, annenin metabolik, endokrin bozuklukları, plesentada bozukluklar, annenin
herhangi bir hastalık için aldığı tedavinin gebelik süresince devam etmesi durumlarıdır.
Bebeğin gelişimini etkileyen doğum öncesi etmenlerin bazıları aşağıda açıklanmıştır:
Annenin Yaşı: Hamilelikte annenin yaşının 20’nin altında ve 35’in üstünde olması
doğum öncesi gelişimde önemli bir etkendir. İleri yaşta hamile kalan annelerdeki sağlıkla
ilgili riskler; kromozom bozuklukları, prematüre doğum, düşük doğum ağırlığı, ölü do-
ğum gibi sorunlara yol açabilmektedir. Annenin yaşının büyük olması çocukların down
sendromlu olmasına neden olabilmektedir. Bedensel gelişimini henüz tamamlamamış
olan ergenlik dönemindeki annelerin bebeklerinde de sağlık sorunları yaşanmaktadır.
14 Çocuk Gelişimi
Alkol ve Sigara: Hamile kadınların çok fazla alkol tüketmesi bebeğe zarar verir. Fetal
Alkol Spektrom Bozukluğu hamilelik dönemlerinde çok fazla alkol kullanan kadınların
çocuklarında görülen problemler ve anomaliler grubudur. Anomaliler arasında yüz bo-
zuklukları, kol, bacak, kalp ve yüz hasarları vardır. Bu çocukların pek çoğunda zihinsel
gerilik görülmektedir. Hamilelik döneminde sigara içmenin de zararlı etkileri bulunmak-
tadır. Bu dönemde sigara içen annelerin bebeklerinde kalp-damar bozuklukları, dikkat
eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu görülebilmektedir. Ayrıca yapılan çalışmalar sigara
içmenin düşük doğum ağırlığı riskini artırdığını göstermektedir.
Kan Uyuşmazlığı: Anne ve babanın kan gruplarının farklı olması bazen ciddi sorun-
lara yol açar. Bu farklılığın en yaygın nedeni Rh faktörü uyuşmazlığıdır. Kadın Rh negatif
eşi Rh pozitif ise fetüs Rh pozitif olabilir. Fetüsün kanı Rh pozitif ve annenin kanı Rh ne-
gatif ise annenin bağışıklık sistemi fetüse hücum ederek antikorlar üretebilir. Sonuçta bu
durum düşüklere, kalp hasarlarına, anemiye, düşük doğum ağırlığına beyin hasarlarına ve
bebek ölümlerine neden olabilmektedir.
Beslenme: Hamilelik döneminde yetersiz beslenme bebekte çeşitli bozuklukların gö-
rülmesine neden olmaktadır. Beslenme yetersizliği merkezi sinir sisteminde ciddi sorun-
lara, karaciğer, böbrekler ve pankreas gibi diğer organların yapısında bozukluklara yol
açabilir. Ayrıca hamilelik döneminde yetersiz beslenen annelerin çocuklarının solunum
hastalıklarına yakalanma riski yüksektir.
Annenin Hastalıkları: Annenin hastalıkları bebeğin gelişimini olumsuz yönde etki-
leyebilir ya da doğum sırasında hasara neden olabilir. Şeker hastalığı, yüksek tansiyon,
şişmanlık gibi metabolizma hastalıkları ölü doğumlara, düşüklere yol açabilir. Kızamıkçık
doğum öncesi hasara neden olan bir hastalıktır. Bu dönemde kızamıkçık tarafından or-
ganlara verilen zarar genellikle yetişkinlik döneminde görülecek birçok ciddi sağlık so-
runlarına neden olmaktadır. Ayrıca enfeksiyon hastalıkları düşük doğum ağırlığı, işitme
kaybı, zihinsel gerilik, kalp rahatsızlıkları ve kemik kusurlarının ortaya çıkmasına yol aça-
bilir (Aral vd., 2000; Berk, 2013b; Er-Sabuncuoğlu, 2015; Santrock, 2011)
Doğum Anı Etmenler

Doğumun yapıldığı mekanın sağlıksız olması bebeğin gelişimini olumsuz etkilemekte-
dir. Tam donanımlı bir hastanede yapılan doğumda sağlanan olanaklarla, ev ortamında
gerçekleştirilecek doğum arasında bebek ve anne sağlığı açından risk yaratan önemli
farklılıklar vardır. Doğum sırasında bebeğin boynuna göbek kordonunun dolanması gibi
nedenlerle oksijen alamaması, forseps ve vakum gibi araçların uygun biçimde kullanıl-
maması ve bebeğin başının çok fazla basınçla karşılaşması gibi çevre etmenleri bebeğin
gelişimini olumsuz etkileyen etmenlerdir.
Doğum Sonrası Etmenler

Doğum sonrası dönemde gelişimi etkileyen etmenler hem çok çeşitlidir, hem de birbirini
doğrudan veya dolaylı olarak etkileyebilmektedir. Beslenme, hastalık ve kazalar, iklim,
kardeş sayısı, doğum sırası, eğitim, aile ortamı, kitle iletişim araçları, sosyo ekonomik dü-
zey, şiddete maruz kalma, annelik depresyonu, akran ilişkileri, anne çocuk ilişkisi gelişimi
etkileyen etmenler olarak görülmektedir. Ünitemizde bunlardan bazılarının doğum son-
rası dönemde çocuğun gelişimine etkileri incelenmiştir.
Doğum öncesi dönemde çocuğun gelişimini etkileyecek çevresel etmenler nelerdir?

6
Beslenme: Çocuğun doğduktan sonra büyüyüp gelişmesi için yeterli ve dengeli bes-
lenmesi gerekir. Vücudun ihtiyacı olan düzeyde besin öğeleri alınmadığında, yeterli enerji
oluşmadığı ve vücut dokuları yapılamadığından yetersiz beslenme durumu oluşur. Vü-
cudun ihtiyacı olandan fazla besin öğesi alımı ise enerji alımını arttırır. Bu durum ise
dengesiz beslenme olarak tanımlanır (Yabancı ve Uçar, 2013).
Çocukluk çağında beslenme yetersizliği ve dengesizliği çeşitli sağlık sorunlarının orta-
ya çıkmasına neden olur. Yetersiz beslenmede yaygın olarak görülen problemler; protein-
kalori yetersizliği ile folik asit, B12, A vitamini gibi belirli vitaminlerin ve iyot, demir gibi
minerallerin eksikliğidir.
Yetersiz ve dengesiz beslenmenin çocuğun yaşamını tehdit eden etkileri vardır.
Proteinle büyüme arasında bir ilişki bulunmaktadır. Proteinli besinler kemiklerin uza-
ması ve iskeletin olgunlaşması için gereklidir. Protein-kalori yetersizliği, zamanla doku
rezervlerinin tükenmesine ya da vücuttaki proteinin azalmasına ve daha sonra kandaki
protein düzeyinin düşmesine yol açmaktadır. Bu durumda zihinsel işlevler tehlikeye düş-
mektedir. Protein-kalori yetersizliğinde kuvaşiorkor ve marasmus adı verilen iki önemli
hastalık ortaya çıkmaktadır. Vitamin A eksikliğinde çocuk körlüğü, artmış enfeksiyon ris-
ki ve ishal ile kızamık gibi ağır enfeksiyonlardan kaynaklanan ölümler görülür. Çocuklar-
da iyot eksikliği büyümede duraklamaya, ilgisizliğe, hareket, konuşma ve işitmede güçlüğe
ve zihinsel yetersizliğe yol açabilmektedir. Demir eksikliği ise çocuklarda gelişim geriliği,
davranış problemleri ve öğrenme yeteneğinde geri dönüşümü olmayan bozukluklara ne-
den olabilmektedir.
Bu nedenlerle, çocukların yeterli ve dengeli beslenmesine özen gösterilmelidir. Ço-
cukların yaşına göre günlük besin gereksinimi belirlenmeli ve bir günlük mönüde her
besin grubundan besine yer verilmelidir. Çocukların sağlığı için zararlı olabilecek kola,
cips gibi besinleri almaları engellenmelidir (Bağcıoğlu Ünver, 2015).
Geçirilen Hastalıklar ve Kazalar: Çocukluk yıllarında geçirilen hastalıklar ve kazalar
gelişimi yavaşlatabilir veya engelleyebilir. Çocuğu uzun süre yatağa bağlı tutan hastalıklar
fiziksel büyümeyi engelleyebilir. Okul öncesi dönemde çocukların dirençlerinin düşük
olmasından dolayı hastalıklara yakalanma olasılığı yüksektir. Vücutları geliştiği ve bağı-
şıklık düzeyleri güçlendiği için okul yıllarındaki çocuklar hastalıklara karşı daha direnç-
lidir. Buna rağmen, okul ortamında hastalıkları birbirlerine geçirmeleri hızlı olduğundan
bulaşıcı hastalıklara sıkça yakalanırlar. Özellikle okulun ilk iki yılında kızamık, suçiçeği
gibi bulaşıcı hastalıklara yakalanma olasılığı yüksektir. Bu hastalıkların çocuğun gelişi-
minde olumsuz etkileri olabilmektedir. Örneğin, beyin zarı ile beyin ve omirilik sıvısının
enfeksiyonu sonucu oluşan ve bulaşıcı bir hastalık olan menenjit, çocukta beyin hasarına,
bilişsel bozukluğa neden olabilmekte, hatta ölümle sonuçlanabilmektedir.
Çocukları hastalıklardan korumak için aşılar zamanında yapılmalı, çocuğun düzenli
doktor kontrolleri yapılmalı, büyüme ve gelişimi takip edilmeli, yeterli ve dengeli beslen-
meleri sağlanmalı, yiyecek ve içeceklerin sağlığa uygun olmasına ve beden temizliğine
dikkat edilmeli, mevsim koşullarına uygun giyinmeleri sağlanmalıdır.
Ev ve trafik kazaları da çocuğun gelişimini olumsuz etkileyen faktörlerdendir. Ço-
cukluk döneminde en çok görülen kazalar düşme, boğulma, zehirlenme, yanma ve tra-
fik kazalarıdır. Düşme sonucunda çocukta zihinsel engel oluşabilmekte, yanmalar bazı
organların işlevini azaltabilmekte ya da durdurabilmekte, trafik kazaları ise bedenin bazı
kısımlarının kaybına neden olabilmektedir.
16 Çocuk Gelişimi
Okul Öncesi Eğitim: Okul öncesi eğitim, çocuğun temel eğitime başladığı güne kadar
geçen yıllarını kapsayan ve çocukların daha sonraki yaşamlarında önemli rol oynayan;
fiziksel, motor, sosyal-duygusal, bilişsel ve dil gelişimlerinin büyük ölçüde tamamlandığı,
kişiliğin şekillendiği, ailelerde ve kurumlarda verilen eğitim süreci olarak tanımlanır.
Okul öncesi dönemi yılları çocuğun gelişimi açısından kritik yıllardır. Bu yıllarda alı-
nacak kaliteli bir eğitimin çocuğun bilişsel, dil, motor, sosyal ve duygusal gelişim alanla-
rında çok önemli olumlu katkılar sağladığı bilinen bir gerçektir.
Ülkemizde uygulanan okul öncesi eğitim programı çocukların gelişim düzeylerine ve
özelliklerine dayanan ve bu anlamda bütün gelişim alanlarının geliştirilmesini esas alan
gelişimsel bir programdır. Bu yönüyle erken yıllarda edinilecek kaliteli eğitim yaşantıları
çocuğun gelişimini destekleyecek ve bu olumlu etkiler ergenlik ve yetişkinlik dönemine
yansıyacaktır.
Okul öncesi eğitim, çocuğun Okul öncesi eğitimin çocuğa katkıları şu şekilde sıralanabilir:
sonraki yaşamındaki
öğrenmelerinin temelini oluşturur. • Çocukların zihinsel becerilerini destekler.
• Sosyal ve duygusal yeteneklerini geliştirir.
• Çocukların estetik duygularına ve yaratıcılıklarına katkı sağlar.
• Çocuklarda ortaya çıkabilecek korku, kaygı, depresyon gibi yardım alınması gere-
ken sorunları önler.
• Çocuğun kendi beden yapısını tanıması, özbakım ihtiyaçlarını karşılayabilmesi ve
vucudunu etkin bir biçimde kullanmasına yardımcı olur..
• Çocukların sağlıklı ilişkiler kurmasına, kuralları öğrenerek temel alışkanlıklar ka-
zanmasına yardımcı olur.
• Okul öncesi eğitim alarak ilkokula başlayan çocukların, bu eğitimi almadan ilko-
kula başlayanlara oranla eğitime daha katılımcı, girişken ve uyumlu oldukları dik-
kat çekmektedir.
• Eğitimden yoksun kalan çocukların olumsuzluklardan etkilenmelerini engelleye-
rek, onlara da diğer çocuklarla eşit eğitim olanakları sağlar.
Okul öncesi eğitimin beklenen yararı sağlamasında eğitim programının ve öğret-
menin niteliğinin büyük rolü vardır. Çocuğun doğumundan okul öncesi eğitime baş-
layana kadar geçen dönemde ilk öğretmenleri anne ve babasıdır. Çocuk okul sistemine
girdiğinde artık ailesinin dışında yoğun bir etkileşim kurduğu, yaşamında önemli bir
rol oynayan ve gelişimini önemli ölçüde etkileyen öğretmenleri olacaktır. Çocuğun öğ-
retmeni ya da öğretmenleriyle kurduğu ilişki yaşamı boyunca izlerini taşıyacağı etkiler
bırakacaktır (Aral vd., 2002; Özaslan ve Güral, 2015).
Öğretmen ve çocuk arasındaki ilişkinin kalitesi çocuğun akademik başarısını olumlu
olarak etkiler. Erken çocukluk döneminde bu ilişkinin sağlıklı kurulması çocuğun ilerle-
yen yıllarda başarısını artırabilir. Öğretmen çocuk etkileşiminin niteliği çocukların öz dü-
zenleme becerilerinde de etkili olabilir. Ertürk (2013)’e göre öğretmen çocuk etkileşiminin
niteliği arttıkça çocukların öz düzenleme becerileri olumlu yönde gelişmektedir.
Öğretmenin kişisel özellikleri ve mesleki yeterlikleri çocuğun ruhsal gelişimi üzerinde
etkili olmaktadır. Öğretmenler sevecen, ilgili, saygılı, güler yüzlü ve etkili iletişim beceri-
lerine sahip olmalıdır. Örneğin, çocuk güler yüzlü bir öğretmen karşısında kendini rahat
ve ifade etmeye açık hissederken tam tersi durumda kendini huzursuz ve gergin hissede-
bilir. Bu durum çocuğun duygusal gelişimini olumsuz etkileyebilir.
Öğretmenlerin uyguladığı eğitim programı çocukların davranışları üzerinde etkili olan
önemli unsurlardan biridir. Günümüzde eğitim programları hazırlanırken çocuk merkezli
yaklaşımın benimsendiği görülür. Çocuk merkezli eğitim programları çocukların ilgilerini,
yaş ve gelişim özelliklerini merkeze almaktadır. Bu yaklaşımı benimseyen programlarda ço-
cuğun tüm gelişim alanlarının desteklenmesi ve yaratıcılığının en üst düzeyde geliştirilme-
si hedeflenir. Özellikle yaşamın ilk yılları olan okul öncesi dönemden başlayarak çocuğun
içinde bulunacağı bütün eğitim kademelerinde bu yaklaşımın benimsenmesi önemlidir.
Çünkü çocuk merkezli anlayışa sahip bir eğitim sisteminde çocuklar sorumluluk sahibidir
ve yaşamlarında karşılaştıkları problemleri çözmede istekli ve başarılıdır.
Aile Ortamı: Toplumun en küçük birimi olan ailenin insan yaşantısı üzerindeki etki-
si doğumdan önce başlamakta ve yaşamın sonuna dek etkinliğini sürdürmektedir. Aile,
fizyolojik olduğu kadar, ekonomik ve toplumsal yönleriyle de çocuğa şekil vermekte ve
çocuğun sosyal uyumunda aktif rol oynamaktadır. Çocuğun ilk ilişki kurduğu ortam olan
ailenin genişliği, sosyo-ekonomik ve kültürel düzeyi onun ilk sosyal deneyimlerini, dola-
yısıyla duygusal ve toplumsal gelişimini etkilemektedir. Kültürel değerlerin korunması,
yaşatılması ve aktarılmasında, çocukların sosyalleşmesinde en etkili kurumun aile olduğu
görülmektedir.
Çocuğun kişiliğinin oluşumunu ailenin yetiştirme biçimi ve tutumları etkiler. Çocuk- Anne baba tutumları çocukların
gelişimlerini önemli ölçüde
ların sosyal ve duygusal gelişimlerinde anne baba tutumları önemli bir rol oynar. Anne etkilemekte ve onların toplumsal
baba tutumlarının çocukların davranışları üzerinde önemli etkileri vardır. uyumlarında önemli rol
Anne babaların kendi yetiştirilme tarzları ve içinde bulundukları toplumsal koşullar ne- oynamaktadır.
deniyle çocuklara karşı tutum ve davranışları da farklılık göstermektedir. Anne babalar oto-
riter ve baskıcı, aşırı koruyucu, aşırı hoşgörülü, tutarsız ve demokratik tutum gösterebilirler.
Otoriter anne baba tutumunda, ebeveynler katı ve değişmez kurallar koyma eğilimin-
dedir. Her türlü kuralları kendileri belirlerler. Çocuğa kendisi ile ilgili kararlara katılması-
na fırsat verilmez. Çocuktan kurallara sorgulamaksızın uyması beklenir. Kurallara uyma-
dığında çocuğa ceza uygulanır. Çocuğun ihtiyacı olan yeterli sevgi ve anlayış gösterilmez.
Çocuk baskı altında tutularak davranışları biçimlendirilmeye çalışılır. Bu tutuma sahip
ailelerde yetişen çocukların mutsuz, benlik saygıları ve özgüvenleri daha düşük, kaygılı,
çekingen ve utangaç oldukları, başkalarının etkisinde kalabilen, arkadaş ilişkileri daha za-
yıf olduğu ve uyum problemi yaşayan çocuklar oldukları saptanmıştır.
Çocuğun gereğinden fazla kontrol edilip özen gösterilmesi anlamına gelen aşırı koru-
yucu tutum genellikle geç sahip olunan çocukta, tek çocuk ve ilk çocuk gibi durumlarda
görülür. Anne babalar çocuklarının bağımsız bir kişilik yapısı geliştirmesi gerektiğini an-
lamazlar. Çocuklarına yaşından küçük bir çocuk gibi davranırlar. Böyle ailelerde yetişen
çocuklar bağımlı, kendi başına karar veremeyen, sormadan bir şey yapamayan, girişim
yeteneğinden yoksun, utangaç, çekingen bir kişi olurlar. İnatçı ve şımarık bir kişilik yapısı
geliştirebilirler (Güngör Aytar ve Kaytez, 2015; Sezer vd., 2013).
Aşırı hoşgörülü anne babalar, çocuğun hiçbir davranışına sınırlama getirmez, hatalı
davranışlarını bile büyük bir hoşgörüyle karşılar, çocuğu serbest bırakırlar. Çocuğun her
istediğini yerine getirip sınırsız haklar tanırlar. Böyle bir ortamda yetişen çocuklar istediği
her şeyi elde etmeye alıştığı için doyumsuz, kural tanımayan, yardımlaşma, paylaşma ve
işbirliği gibi sosyal davranışlar yönünden yetersiz ve sabırsız çocuklardır.
Tutarsız tutum anne babanın çocuğun davranışlarına farklı tepkiler göstermesinden
kaynaklanmış olabileceği gibi anne babanın kendi içinde tutarsızlık yaşamasından da
kaynaklanabilir. Anne babanın tutumu aşırı hoşgörüyle sert cezalandırma arasında gidip
gelir. Eşlerden birinin hoşgörüyle karşıladığı davranışı diğeri aynı şekilde karşılamaz ve
çocuğa kızıp cezalandırabilir. Çocuk hangi davranışın ne zaman istenmediğini önceden
anlayamaz ve tutumunu anne babanın keyifli ya da öfkeli oluşuna göre ayarlamaya çalışır.
Bazen anne veya baba kendi içinde de tutarsızlık yaşayabilir. Bir gün hoşgörüyle karşıladı-
ğı davranışa ertesi gün kızabilir. Çocuk davranışın doğru ya da yanlış olmasını değil, “Ne
zaman hangi davranışı yaparsam cezadan kurtulurum?” sorusunu düşünür. Bu tutuma
sahip aileler tarafından büyütülmüş çocuklar, dengesiz, tutarsız, sinirli, ürkek, tedirgin,
kararsız, insanlara güvenmeyen bir kişilik yapısı geliştirebilirler.
18 Çocuk Gelişimi
Demokratik tutum ise en sağlıklı ve başarılı olan tutumdur. Tüm aile bireylerinin uy-
ması gereken kurallar bellidir. Anne baba, çocuğun uygun isteklerini, gücü ölçüsünde
belli bir düzeyde özgürce yapmasına izin verir. Çocuğu ilgi ve yeteneklerine göre yönlen-
dirir. Çocuktan beklentilerini ve karşılaması gereken standartları açıkça belirtip çocukla
demokratik bir ilişki kurarlar. Çocuk olduğu gibi kabul edilip kişiliğine saygı gösterirler.
Çocukla sağlıklı bir iletişim kurarlar. Çocuklarına koşulsuz sevgi gösterirler. Çocuk so-
rumluluk alması için desteklenir. Çocuk adına karar almazlar. Çocuğa yol gösterilerek
son kararı onun alması sağlanır. Çocuğa ihtiyaç duyduğunda yardım edilir. Bu tutuma
sahip anne babaların çocukları daha bağımsız, kendine güvenen, yaratıcı, kendini rahatça
ifade edebilen, ana babayla kolay işbirliği yapabilen, girişken, özsaygısı yüksek ve başarıya
güdülenmiş çocuklardır.
Anne baba tutumlarının dışında aile içindeki ilişkilerin niteliği de çocuğun gelişimini
önemli ölçüde etkilemektedir. Birbirleriyle sıcak, sevecen ve saygı temeline dayanan iliş-
kiler içinde olan bir ailede çocuğun her yönden gelişimi olumlu yönde desteklenirken,
sağlıksız ilişkilerin olduğu bir ailede çocuğun gelişimi olumsuz etkilenir. Huzursuz, çekiş-
meli ve şiddetin olduğu bir ailede en çok etkilenen bireyler çocuklardır. Böyle bir ortamda
yetişen çocukların davranışlarında aşırılık görülür. Aşırı saldırgan veya aşırı içe dönük,
çekingen çocuklar olurlar (Gürsoy ve Özaslan, 2015; Senemoğlu, 2010).
Sonuç olarak aile ortamı çocuğun gelişimini büyük ölçüde etkiler. Çocuğun kişiliği
anne-baba-çocuk arasındaki etkileşim sonucu gelişir, toplumun beklentilerine uygun,
uyumlu bir birey olarak yetişir. Dengeli, duygusal ve toplumsal etkileşimin güçlü olduğu
aile ortamında, yeterli sevgi, güven ve anlayış içinde büyüyen çocuklar gelişimleri için
gerekli deneyimleri elde ederek sağlam bir kişilik yapısı geliştirirler.
Otoriter anne baba tutumuna sahip ailelerde büyüyen çocukların özellikleri nelerdir?
7
Doğum Sırası: Gelişimi etkileyen önemli etmenlerden biri de çocuğun doğum sıra-
sıdır. Genellikle anne babaların ilk çocuklarından beklentileri yüksektir. İlk çocukların
başarıya güdülenmiş, hırslı, kurallara uyan, standartları yüksek, yetenekli bireyler olarak
yetişmelerini isterler. Nitekim ilk çocuklar bu özelliklerin bir çoğunu kazanırlar. Birçok
alanda başarı düzeyleri yüksek olmalarına rağmen, kendilerine güvenleri azdır. Temkinli
ve tutucudurlar. Akranlarıyla ilişkilerinde güçlükler yaşayabilirler ve yetişkinlere ihtiyaç
duyarlar. Erken olgunlaşırlar.
Son çocukların özellikleri ilk çocuklara benzeyebilir. Ancak son çocuklar erken ol-
gunlaşmayıp uzun süre çocuksu davranış gösterebilirler. Yetişkinlerin daha çok ilgilerini
çekmeyi başarabilirler.
Ortanca çocuklar ise istenilen farklı bir özelliğe sahip değillerse genellikle ilgi oda-
ğı olamazlar. Büyük ve küçük çocuk baskısı altında kalıp ezilebilirler. Yeteneklerini ilk
çocuklarınkine oranla daha yetersiz görebilirler. Spor, sanat vb. alanlara eğilim göstere-
bilirler. Daha bağımsız, nazik ve kaygısızdırlar. Başarı ile çok ilgili değildirler. Ortanca
çocuklar genellikle daha kolay mutlu olurlar.
Sosyoekonomik Düzey: Sosyoekonomik düzey, anne babanın öğrenim düzeyi ve
mesleği, yaşanılan çevre, ailenin gelir düzeyi gibi etmenleri içerir. Ailenin sosyo ekonomik
durumu çocuğa bir takım kolaylıklar veya zorluklar getirebilir. Ailenin sosyo ekonomik
düzeyi yükseldikçe ailedeki eğitim, gelir ve kültürel faaliyetlere önem verme, farklı kültür-
lerle etkileşime girerek farklı deneyimler edinme ve farklı uyarıcılarla karşılaşma olasılığı
daha fazladır. Ailenin sosyoekonomik düzeyinin düşük olması çocuğun beslenme, eğitim
ve sağlıkla ilgili problemlerle karşı karşıya kalmasına neden olur ve çocuğun ruh sağlığı ve
gelişimi üzerinde olumsuz etkiler yaratır.
Sosyoekonomik durumun yetersiz olması ailenin temel ihtiyaçlarını karşılayamama-
larına, hayattan tatmin olamamalarına, geleceğe yönelik planlar yapamamalarına neden
olabilir. Bu da aile ilişkilerine gerginlik, sinirlilik, sebatsızlık, tedirginlik şeklinde yansı-
makta, anne baba çocuk iletişimi yetersiz olmaktadır. Çocukla ilişkilerde emirli konuşma-
lar, eleştiriler, zora dayalı disiplin uygulamaları ve fiziksel cezalar düşük sosyo ekonomik
düzeydeki ailelerde daha sık görülür. Erken yaşlardaki çocukların arzularının tatmin edil-
memesi veya ihtiyaçlarının karşılanmaması çocukta hırçınlığa ve saldırganlığa, çocuğun
endişe duymasına ve kendini güven içinde hissetmemesine neden olabilir. Çocuğun arka-
daş çevresiyle arasında ekonomik bakımdan önemli farklar olması çocukta aşağılık duy-
gusu gelişmesine ve sosyal ilişkilerinde problemler yaşamasına, ayrıca yoksul ailelerdeki
başarısız anne-baba çocuk ilişkisi, güvensizlik, tedirginlik ve çaresizlik havası çocuğun
beden ve ruh sağlığının bozulmasına neden olur.
Sosyo ekonomik düzeyin yüksek olması çocuğun gelişimi üzerinde olumlu etkiler ya-
ratmasına rağmen her zaman bu durum mümkün olmayabilir. Bazı aileler sosyo ekono-
mik düzeyleri yüksek olmasına rağmen çocuk gelişimi ve eğitimi konusunda bilgilerinin
eksik olmasından dolayı sahip oldukları olanakları kullanmada yetersiz kalabilir. Gerekli
bilgiye sahip olmadıkları için ellerindeki imkanları çocuğun gelişimini sağlamada kulla-
namazlar (Genez Muluk, 2004; Yörükoğlu, 2007).
Akran İlişkileri: Çocuklar kendilerine dair farkındalık kazandıkça; diğerlerinin duy-
gu ve düşüncelerini anladıkça ve iletişime girdikçe akranlarıyla etkileşime girme beceri-
leri hızlı bir şekilde gelişir. Özellikle okul öncesi dönemde ilk arkadaşlıkların kurulması,
arkadaş grubuna dahil olma ve gruba kabul edilme gibi becerilerin temelleri atılır. Okul
yıllarına gelindiğinde ise akranlarla olan ilişkiler artmaktadır. Çocuğun arkadaşlarıyla
kurduğu yoğun etkileşim erken yıllarda sosyal becerilerin edinilmesinde ve sosyal uyum
becerilerinin geliştirilmesinde kritik bir rol oynar.
Çocuklar akranlarıyla arkadaş olmadan önce karşısındaki hakkında bazı kararlar
edinirler. Bu kararlarının olumlu olması durumunda çocuğun akranıyla kurduğu ilişki
tanışma aşamasından arkadaş edinme aşamasına geçer. Eğer çocuğun aldığı karar olum-
luysa arkadaş olmayı ve bu arkadaşlığı sürdürmeyi isteyecektir. Düşünme becerilerini iyi
kullanabilen ve arkadaş edinmede başarılı olan çocukların özgüveni, olumlu benlik algısı,
paylaşma, işbirliği yapma, sosyal rol alma ve bakış açısı alma becerileri gelişir. Ayrıca bu
çocuklar, benmerkezci düşünceden uzaklaşır, duygusal süreçleri dengeli ve tutarlı biçim-
de sürdürürler. Bunun yanı sıra bazı çocuklar arkadaş edinmede birtakım sorunlar yaşa-
yabilir. Bu sorunlara ilişkin bazı nedenler, çocukların sahip olduğu sosyal becerilerinde,
iletişim becerilerinde, duygusal süreçlerinde ve düşünme becerilerinde yetersizlik olarak
belirlenmiştir. Bunlara ek olarak çocukta var olan özgüven eksikliği de arkadaş edinmede
çocuğun sorun yaşamasına ve az sayıda arkadaş edinmesine neden olmaktadır. Bu olum-
suz sonuçlar çocukların okulu sevmelerine, sınıf etkinliklerine katılmalarına ve akademik
öğrenmelerine zarar verir.
Çocuğun akranlarıyla kurduğu ilişkiler kişiler arası sorun çözme becerileri edinme-
sinde son derece önemlidir. Çocuk yaşamla ilgili pek çok şey öğrenir. Çocukların kişiler
arası sorunlarda etkili çözümler üretebilme becerisini kazanmış olmaları, onların toplu-
ma uyum sağlayan, psikolojik açıdan daha dayanıklı kişilik yapısı geliştiren ve duygusal
doyum sağlamış bireyler olarak yetişmelerini sağlar. Kişiler arası sorun çözme becerile-
rinde yetersizlik yaşayan çocukların aşırı hareketli, öfkeli, huzursuz, kavgacı, çevresine
fiziksel zarar veren, sabırsız davranışlar sergilediği görülür. Bu davranışlar da çocuğun
arkadaş ilişkilerinde birtakım olumsuzluklar yaşamasına neden olur ve yaşadığı zorluklar
ruh sağlığını olumsuz yönde etkiler (Çetin, vd., 2001; Kamaraj, 2011; Kargı, 2011).
20 Çocuk Gelişimi
Ayrıca ergenlik döneminde arkadaş gruplarının çocuklar üzerinde olumsuz etkileri

olabilir. Toplum için zararlı davranış ve alışkanlıklara sahip arkadaş gruplarına giren ço-
cuklar da bu davranış ve alışkanlıkları gösterebilirler.
Kitle İletişim Araçları: Çocuğun gelişimini etkileyen çevresel etmenlerden biri de
kitle iletişim araçlarıdır. Televizyon, radyo, gazete, dergi ve internet gibi kitle iletişim araç-
larının çocuğun gelişimi üzerinde olumlu ya da olumsuz yönde etkileri olmaktadır.
Özellikle kitle iletişim araçlarından televizyon ve internet çocuğun gelişimi üzerinde et-
kili olmaktadır. Çocuklar okul öncesi dönemde henüz gerçekle gerçek olmayanı tam olarak
ayırt edemediği için, çocuğun televizyonda görüp yeterince anlayıp doğru olarak değerlen-
diremediği bazı ses ve görüntüler ile ölüm, kavga gibi şiddet sahneleri çocuğu korkutabilir.
Erken yaşlarda çocukların öğrenme yollarından biride başkalarının davranışlarını gözlem-
leyerek o davranışları tekrar etmeleridir. Nitekim saldırgan davranışlar içeren programları
izleyen çocukların arkadaşlarıyla olan ilişkilerinde bu davranışlar gözlemlenebilir (Kork-
maz, 2015).
Televizyonda şiddet içeren filmleri izleyen çocuklar saldırgan davranışlar gösterir.
Televizyonun olumsuz etkisinin yanı sıra çocuğun gelişiminde olumlu etkileri de bu-
lunmaktadır. Televizyon programlarının içerikleri iyileştirilirse ve yetişkinler televizyonu
çocuğun günlük dünyalarına ilgilerini artırmak için kullanırlarsa, televizyon bilişsel, duy-
gusal ve toplumsal gelişimi destekleyip güçlendirebilir.
İnternet de doğru ve denetimli kullanıldığında çocukların gelişimine ve öğrenimine
olumlu katkılar sağlar. İnternet aracılığıyla çocuklar ve gençler farklı insanlar tanıyarak
sosyalleşir, yeni bilgiler edinerek bilişsel ve dil gelişimleri desteklenir. Bittman ve arka-
daşları (2011) yapmış oldukları çalışmada çocukların internete erişim olanağı ile sözel
yetenekleri arasında pozitif bir ilişki olduğunu belirlemişlerdir.
Ancak çocuklar internette kendileri için uygun olmayan yayınları izlediklerinde duy-
gusal ve sosyal gelişimleri olumsuz yönde etkilenir. İnternet çocukta bağımlılık yapabilir.
Yarattığı sanal dünya içinde kaybolan çocuğun gelişimi olumsuz yönde etkilenir ve çocuk
sosyal yaşamdan kopar (Semerci, 2012).
Kalıtım ve Çevre Etkileşimi

İnsan gelişimini belirleyici hususların temelinde kalıtım ve çevre vardır. Yapılan araştır-
malar incelendiğinde bireyin gelişimi üzerinde kalıtım ya da çevre etmeninin tek başına
etkili olmadığı görülür. Gelişim, kalıtım ile çevrenin etkileşimi sonucunda gerçekleşir. Ka-
lıtım, insanın gizil gücünü oluşturan yetenek ve özelliklerin anne-baba aracılığıyla insana
ulaşmasında aracıdır. Çevre ise, insanın gizil gücünde sakladığı yetenek ve özelliklerin
yeterliklere dönüşeceği ortamdır.
Bireyin gelişimini anlayabilmek için bireyin doğası (kalıtım) ve yetiştirilme tarzı (çev-
re) arasındaki karmaşık etkileşim üzerine odaklanmak ve çalışmak gereklidir. Örneğin,
bir çocuk resim yapma yeteneği ile doğabilir. Aile erken dönemde çocuğun bu ilgi ve
yeteneğini fark ederek çocuğu resim konusunda cesaretlendirir ve ona olanaklar sunar-
sa çocuk bu konuda yeteneğini geliştirecektir. Ailenin bu yaklaşımı çocuğun doğuştan
gelen yeteneğini besleyecek, onun/çocuğun resim yapma yeteneği üzerinde olumlu etki
yaratacaktır. Çocuğun kalıtımsal olarak getirdiği yeteneği, çevresel olarak (ailede) des-
teklenmiş ve çocuk resim konusunda arzusuna ulaşmış mutlu bir birey olabilecektir (Er-
Sabuncuoğlu, 2015).
Gelişimcilerin hem fikir olduğu görüş doğrultusunda kalıtım veya çevrenin bireyin geli-
şimi üzerindeki etkisi inkar edilemez. Ancak bilimsel bakış açısına göre bazı uzmanlar kalıtı-
mın etkilerinin, bazı uzmanlar ise çevrenin etkilerinin daha baskın olduğunu belirtmektedir.
Özet
Gelişimle ilgili temel kavramları tanımlamak Doğum öncesi dönem, döllenmeden doğum anına
1
Gelişimle ilgili temel kavramlar büyüme, olgunlaşma, kadar olan süredir. Fiziksel gelişimin yoğun olduğu
öğrenme, hazırbulunuşluk, gelişim, kritik gelişim dö- bir dönemdir. Bebeklik dönemi, doğumdan başlayıp
nemidir. Bireyin bedeninde zamanla meydana gelen iki yaşına kadar süren dönemdir. Her konuda bebek
boy ağırlık yönünden artış, organların belli bir düzeye yetişkine bağımlıdır. Güven duygusunun geliştiği bu
gelinceye kadar geçirdikleri biçim, hacim, ağırlıkla dönemde bebek yetişkinin bakımına ve denetimine
ilgili değişmeler büyüme olarak tanımlanır. İnsanın ihtiyaç duyar. İlk çocukluk dönemi, iki yaş civarın-
belli bir yaşta beklenilen fonksiyonu yapabilecek dü- da başlayıp okul yıllarına kadar süren bir dönemdir.
zeye ulaşmasına olgunlaşma denir. Öğrenme, tekrar Okula hazırlık becerilerinin kazanıldığı dönemdir.
veya yaşantı sonucunda kazanılan kalıcı davranış de- Girişimcilik, bağımsız hareket etme gibi gelişimler
ğişikliğidir. Hazırbulunuşluk, insanın belli bir gelişim görülür. Çocuk akranlarıyla oyun oynamaya bu dö-
görevini olgunlaşma ve öğrenme yoluyla yapabile- nemde başlar ve benmerkezci düşünceye sahiptir.
cek düzeye gelmesidir. Gelişim, döllenmeden ölüme Orta çocukluk dönemi, ilköğretim yıllarını kapsayan
kadar süren yaşam dönemi içinde bireyde gözlenen dönemdir. Eğitim öğretim faaliyetleri, sosyalleşme ve
düzenli ve sürekli değişikliklerdir. Kritik gelişim dö- başarı arzusu ön plandadır. Ergenlik (son çocukluk)
nemi, bireylerin belli becerileri kazanma ve öğrenme dönemi, fiziksel büyümenin hızlandığı bir dönemdir.
konusunda daha açık, daha yatkın ve daha fazla hazır Ergende soyut düşünce gelişir. Bu dönemdeki hızlı
oldukları bir dönemdir. fiziksel, bilişsel ve kişilikteki değişimler ergenin bazı
uyum sorunları yaşamasına neden olur.
Gelişim ilkelerini sıralamak
2
Gelişimcilere göre gelişimin bazı evrensel ilkeleri var- Gelişimi etkileyen etmenleri açıklamak
4
dır. Bu ilkeler şu şekilde sıralanabilir: Gelişimi biyolojik ve çevresel etmenlerle kalıtım ve
• Gelişim, hem biyolojik hem de çevresel etmenler- çevre etkileşimi etkiler. Biyolojik etmenler kalıtım ve
den etkilenir. hormonlardır. Kalıtım, anne ve babanın özelliklerinin
• Gelişimde bireysel farklılıklar vardır. genler yoluyla çocuğa aktarılmasını sağlar. Gelişimin
• Gelişimde kritik dönemler vardır. biyolojik temellerinden biri de iç salgı bezlerinden
• Gelişim bir bütündür. salgılanan hormonlardır. Hormonlar, gelişimi ve dav-
• Gelişim süreklidir ve belli aşamalar hâlinde ger- ranışları etkiler. İç salgı bezleri; hipofiz, troid, parat-
çekleşir. roid, pankreas, böbrek üstü ve cinsiyet salgı bezleridir.
• Gelişim nöbetleşerek gerçekleşir. Gelişimi etkileyen çevresel faktörler; doğum öncesi,
• Gelişimin kendine özgü yönelimleri vardır. doğum sırası ve doğum sonrası olmak üzere üç evre-
• Gelişim hızı her yaşta aynı değildir. de incelenebilir. Bu dönemlerde karşılaşılan bazı ak-
saklıklar ve zorluklar bireyin gelişimini etkileyecek ve
Gelişim dönemlerinin özelliklerini açıklamak tüm yaşamına yansıyacak olumsuz etkiler bırakabilir.
3
Belli yaş dönemlerinde belli gelişim özellikleri ön pla-
na çıkar. Gelişim özellikleri doğrultusunda gelişim
dönemleri yaşlara göre gruplandırılır. Gelişim dö-
nemleri şu şekilde sıralanır:
• Doğum Öncesi Dönem
• Bebeklik Dönemi
• İlk Çocukluk Dönemi
• Orta Çocukluk Dönemi
• Ergenlik (Son Çocukluk) dönemi
• İlk yetişkinlik
• Orta yetişkinlik
• İleri yetişkinlik
22 Çocuk Gelişimi
Kendimizi Sınayalım
1. Aşağıdakilerden hangisi çocukların doyumsuz, kural ta- 6. Hazırbulunuşluk; …………... ve….……… sonucunda
nımayan, yardımlaşma, paylaşma ve işbirliği gibi sosyal dav- bireyin belli davranışları yapabilecek düzeye gelmesidir.
ranışlar yönünden yetersiz ve sabırsız olmalarına neden olan Yukarıdaki boşluklara sırasıyla hangi kavramlar gelmelidir?
anne baba tutumudur? a. Kritik dönem -öğrenme
a. İlgisiz olmak b. Gelişim-olgunlaşma
b. Demokratik olmak c. Büyüme-gelişim
c. Otoriter ve Baskıcı olmak d. Olgunlaşma-öğrenme
d. Aşırı koruyucu olmak e. Öğrenme-gelişim
e. Aşırı hoşgörülü olmak
7. Aşağıdakilerden hangisi benmerkezci düşünce yapısının
2. Aşağıdakilerden hangisi fazla salgılanması devliğe, az ortaya çıktığı gelişim dönemidir?
salgılanması cüceliğe neden olan hormondur? a. Doğum Öncesi
a. Troid b. Bebeklik
b. Hipofiz c. İlk Çocukluk
c. Paratroid d. Orta Çocukluk
d. Pankreas e. Ergenlik (Son Çocukluk)
e. Cinsiyet salgı bezleri
8. Aşağıda verilen gelişim ile ilgili temel ilkelerden hangisi
3. Bir çocuğun makası düzgün bir şekilde kullanması gelişi- yanlıştır?
min hangi kavramıyla açıklanır? a. Gelişim bir bütündür.
a. Olgunlaşma b. Gelişim özelden genele doğru gerçekleşir.
b. Öğrenme c. Gelişim, kalıtım ve çevrenin etkileşimiyle gerçekleşir.
c. Büyüme d. Gelişim nöbetleşerek gerçekleşir.
d. Kritik dönem e. Gelişim içten dışa doğru gerçekleşir.
e. Hazırbulunuşluk
9. Bireyin dışarıdan gözlenebilen dış görünüşüyle ilgili özel-
4. Kalemi avucuyla tutan çocuğun ince kaslarının gelişme- liklerine verilen ad aşağıdakilerden hangisidir?
siyle kalemi parmaklarıyla tutabilir duruma gelmesi gelişi- a. Fenotip
min hangi ilkesiyle ilgilidir? b. Genotip
a. Gelişim bir bütündür. c. Hormon
b. Gelişimde kritik dönemler vardır d. Kromozom
c. Gelişim genelden özele doğru gerçekleşir. e. Cinsiyet
d. Gelişim nöbetleşerek gerçekleşir
e. Gelişim hızı her yaşta aynı değildir. 10. Aşağıdakilerden hangisi “Olgunlaşma ve öğrenme sonu-
cunda kişinin belli davranışları yapabilecek düzeye gelmesi-
5. Öğrenme kavramıyla ilgili aşağıda verilen bilgilerden dir.” olarak ifade edilir?
hangisi yanlıştır? a. Gelişim
a. Öğrenme ile davranışta meydana gelen değişiklik sa- b. Büyüme
dece olumlu yönde oluşur. c. Hazırbulunuşluk
b. Öğrenme deneyim sonucu kazanılır. d. Kritik dönem
c. Öğrenme uzun sürelidir. e. Gelişme
d. Öğrenme kalıcıdır.
e. Öğrenmede ön öğrenmeler önemlidir.
Yaşamın İçinden Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

İşte Gerçek Pokemon! 1. e Yanıtınız yanlış ise “Gelişimi Etkileyen Etmenler”
M. Beldesi’nde A. ailesinin oğlu F. A. (4), kendisini çizgi film konusunu yeniden gözden geçiriniz.
kahramanı Pokemon sanarak, oturdukları apartmanın 7. ka- 2. b Yanıtınız yanlış ise “Gelişimi Etkileyen Etmenler”
tından uçmaya kalkıştı. Annesi markete gidince Pokemon konusunu yeniden gözden geçiriniz.
tutkunu F., çizgi film kahramanına özenerek kendini 7. kattan 3. a Yanıtınız yanlış ise “Gelişim ile İlgili Temel Kavram-
boşluğa bıraktı. 21 metre yükseklikten çim ve toprak zemine lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
ayakları üzerine düşen F., olayı gören annesi tarafından der- 4. c Yanıtınız yanlış ise “Gelişimin Temel İlkeleri” konu-
hal devlet hastanesine kaldırıldı. Şans eseri yumuşak zemi- sunu yeniden gözden geçiriniz.
ne çakılan F.’nın sol bacağının kırıldığı belirlenirken, sağlık 5. a Yanıtınız yanlış ise “Gelişim ile İlgili Temel Kavram-
lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
durumunun iyi olduğu açıklandı. F., “Neden düştün?” diye
6. d Yanıtınız yanlış ise “Gelişim ile İlgili Temel Kavram-
soran doktoru S.T.’ye olayı şöyle özetledi: “Ben Pokemon’um
ve Pokemon gibi uçtum.”
7. c Yanıtınız yanlış ise “Gelişim Dönemleri” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Kaynak:http://www.milliyet.com.tr/2000/10/30/haber/
8. b Yanıtınız yanlış ise “Gelişimin Temel İlkeleri” konu-
hab08.html
sunu yeniden gözden geçiriniz.
9. a Yanıtınız yanlış ise “Gelişimi Etkileyen Etmenler”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Okuma Parçası 10. c Yanıtınız yanlış ise “Gelişim ile İlgili Temel Kavram-
Kelebeğin Öyküsü lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
“İyi niyetli ve yardımsever bir arkadaşımla bir gün doğada
gezerken, kozasından çıkmaya çalışan bir kelebek gördük.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Kelebek kozanın liflerinden çıkmaya çalışmaktaydı. Yardım-
Sıra Sizde 1
sever arkadaşım hemen kelebeğin imdadına koştu. Dikkatli-
Bireyin bedeninde zamanla meydana gelen boy ağırlık yö-
ce kozanın liflerini sıyırdı, kozayı araladı ve kelebeğin fazla nünden artış, organların belli bir düzeye gelinceye kadar ge-
çabalamadan kozadan çıkmasını sağladı. Ancak, kelebek çirdikleri biçim, hacim, ağırlıkla ilgili değişmeler yani fiziksel
kozadan her ne kadar kolay çıktıysa da biraz çırpındı ve uça- gelişimdeki sayısal artışlar büyüme olarak tanımlanır. Gelişim
madı. Yardımsever arkadaşımın göz ardı ettiği nokta şuydu: ise döllenme ile başlayıp ölümle son bulan süreç içerisinde be-
Kanatlar ancak kozadan çıkma çabaları ile güçlenir ve uçu- den yapısı, duygusal, sosyal ve bilişsel yönden meydana gelen
şa hazırlanır. Kelebek kendini kurtarma çabalarıyla aslında düzenli değişikliklerdir. Gelişim kavramı düzenli, sürekli ve
kaslarını geliştirmekte, kendini ayakta tutacak, güçlü kılacak, uyum sağlayan bir ilerlemeyi ifade eder. Bedende ya da dav-
uçmaya hazırlayacak hareketleri çabalarıyla öğrenmekteydi. ranışta ortaya çıkan yaşa bağlı değişimleri içerir. Gelişim, de-
Yardımsever arkadaşım, kelebeğin işini kolaylaştırarak güç- ğişikliklerin hem niceliğini hem de niteliğini kapsar. Büyüme
lenmesine engel olmuştu. Kelebek hiçbir zaman özgürlüğü de nicel değişim söz konusudur. Nicel değişimler boy, kilo gibi
tanımadı, hiçbir zaman gerçekten yaşamadı.” miktar bakımından meydana gelen değişikliklerdir. Nitel de-
ğişim ise bilişsel ya da ahlaki değerlendirmede meydana gelen
Kaynak: Amerikalı Psikiyatrist Ruth Sanford değişiklikler gibi nitelikle ilgili değişiklikleri de kapsar.
Sıra Sizde 2
Kritik dönem, bireylerin belli becerileri kazanma ve öğren-
me konusunda daha açık, daha yatkın ve daha fazla hazır ol-
duğu bir dönemdir. Örneğin, ergenlik dönemi bağımsız bir
yetişkin kimliği geliştirmek için kritik bir dönemdir.
Sıra Sizde 3
Gelişim; baştan ayağa, içten dışa ve genelden özele doğru
gerçekleşir. Organizmanın gelişimi önce başın gelişmesi ile
başlar, daha sonra başa yakın bölgelerden ayaklara doğru bir
gelişme görülür. Önce iç organlar ve beden, daha sonra kollar
ve eller gelişir. Çocuklar, genel davranışları gerçekleştirdikten
sonra incelik isteyen davranışları yapabilir. Çocuk önce bü-
yük kaslarını kullanır, daha sonra küçük kas gelişimi başlar.
24 Çocuk Gelişimi
Yararlanılan ve Başvurulabilecek
Kaynaklar
Sıra Sizde 4 Aral, N., Baran, G., Bulut, Ş. ve Çimen, S. (2000). Çocuk geli-
Orta çocukluk döneminin temel özellikleri şu şekilde sıra- şimi 1. İstanbul: Ya-Pa.
lanabilir: Aral, N. Kandır, A. ve Can Yaşar, M. (2002). Okul öncesi eği-
• Çocuklar fiziksel olarak büyür ve yeni beceriler kazanır. At- tim programı. Ankara: Ya-Pa.
letik beceriler gelişir. Bedenleri üzerindeki kontrolleri artar. Atay, M. (2009). Erken çocukluk döneminde gelişim 1. Ankara:
• Düşünme becerisi somut özellikler taşır. Çocuk duyu Kök.
organlarıyla algıladığı durumlar içerisinde düşünüp akıl Aydın, A. (2014). Eğitim psikolojisi. Ankara: Pegem .
yürütebilir. Aydın, B. (2015). Gelişimin doğası. Binnur Yeşilyaprak (Ed.),
• Konuşma yeteneği ve kelime haznesi oldukça gelişmiştir. Eğitim Psikolojisi Gelişim-Öğrenme-Öğretim içinde (s. 29-
• Günlük yaşamda olup bitenler çocuğun ilgisini çekme- 55). Ankara: Pegem.
ye başlar. Bu olayları anlayabilmek için temel kavramları Bağcıoğlu Ünver, G. (2015). Gelişim. Ayten Ulusoy (Ed.), Ge-
oluşturur. lişim ve Öğrenme Psikolojisi içinde (s. 1-17). Ankara: Anı.
• Çocuklar ebeveynleriyle daha az zaman geçirmeye baş- Bakkaloğlu, H. (2012). Erken çocukluk döneminde gelişimi
larlar. etkileyen faktörler. İbrahim H. Diken (Ed.), Erken Çocuk-
• Sosyalleşme ve başarı arzusu ön plandadır. Akran ilişki- luk Eğitimi içinde (s. 209-246). Ankara: Pegem.
leri önem kazanır. Ancak arkadaş edinme konusundaki Baran, G. (2011). Çocuk gelişimine giriş. Neriman Aral, Gü-
başarısızlık bazen çocuk için yıpratıcı olabilir. len Baran (Ed.), Çocuk Gelişimi içinde (s.17-51). İstanbul:
• Vicdan anlayışı ve değerler sistemi gelişir. Ya-Pa.
• Okuma, yazma, problem çözme ve aritmetikle ilgili bece- Berk, L. E. (2013a). Çocuk gelişimi. Ali Dönmez (Çev.). An-
rileri kazanır. kara: İmge.
• Çocukta kişisel bağımsızlık oluşmuştur. Kendi başına ka- Berk, L. E. (2013b). Bebekler ve çocuklar doğum öncesinden
rar alıp, sorumluluk yüklenebilir. orta çocukluğa. (Çev. Ed. Nesrin Işıkoğlu Erdoğan)., An-
• Cinsiyetine uygun rolü benimser. kara: Nobel.
Bittman, M., Rutherford, L., Brown, J. ve Unsworth, L.
Sıra Sizde 5 (2011). Digital natives? New and old media and children’s
Paratroid bezinin salgısı vücudun kalsiyum ve fosfor den- outcomes. Australian Journal of Education, 55(2), 161-175.
gesini sağlar. Kemiklerin gelişimini, sinir sistemini, kasların Bloom, B. S. (2012). İnsan nitelikleri ve okulda öğrenme. (Çev.
çalışmasını, kalp atışlarını, kanın pıhtılaşmasını etkiler. Bu Durmuş Ali Özçelik). Ankara: Pegem.
bezin az çalışması, kas ağrılarına, kemiklerin bozulmasına; Çetin, F., Alpa Bilbay, A. ve Albayrak Kaymak, D. (2001).
fazla çalışması ise sinirlerin körleşmesine neden olur. Araştırmadan uygulamaya çocuklarda sosyal beceriler.
İstanbul: Epsilon.
Sıra Sizde 6
Çiftci Topaloğlu, Z. (2013). 4-5 yaş çocuklarının sosyal yet-
Doğum öncesi dönemde çocuğun gelişimini etkileyecek etmen-
kinlik, saldırganlık, kaygı düzeyleri ile anne-babalarının
ler; döl yatağındaki bozukluklar, göbek kordonundaki bozuk-
ebeveyn özyeterliği algısı arasındaki ilişkilerin incelenme-
luklar, annenin yaşı, kan uyuşmazlığı, annenin geçirdiği hasta-
si. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Pamukkale Üni-
lıklar ve kazalar, radyasyon, gebelikte kullanılan ilaçlar, annenin
versitesi/Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Denizli.
maruz kaldığı olumsuz yaşantılar, annenin besleme durumu, al-
Elmacıoğlu, T. (2012). Başarıda aile faktörü. İstanbul: Hayat
kol ve sigara kullanımı, annenin metabolik, endokrin bozukluk-
Er-Sabuncuoğlu, M. (2015). Genetik, çevre ve gelişim. Figen
ları, plesentada bozukluklar, annenin herhangi bir hastalık için
Turan ve Arzu İpek Yükselen (Ed.), Her Yönüyle Okul
aldığı tedavinin gebelik süresince devam etmesi durumlarıdır.
Öncesi Eğitim-1 Çocuk Gelişimi 1 Bebeklik Döneminde
Gelişim içinde (s. 81-106). Ankara: Hedef CS.
Sıra Sizde 7
Ertürk, G. H. (2013). Öğretmen çocuk etkileşiminin niteliği ile
Otoriter anne baba tutumuna sahip ailelerde yetişen çocuk-
çocukların öz düzenleme becerisi arasındaki ilişkinin ince-
ların mutsuz, benlik saygıları ve özgüvenleri daha düşük,
lenmesi. (Yayımlanmamış doktora tezi). Hacettepe Üni-
kaygılı, çekingen ve utangaç oldukları, başkalarının etkisinde
versitesi/ Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
kalabilen arkadaş ilişkileri daha zayıf ve uyum problemi ya-
Eylen Özyurt, B. (2011). Gelişim konularına genel bakış.
şayan çocuklar oldukları görülür.
Alim Kaya (Ed.), Eğitim Psikolojisi içinde. (s.1-30). Ankara: Özaslan, H. ve Güral, M. (2015). Okul ve çocuk. Yasemin Ay-
Pegem Akademi. doğan ve Gülümser Gültekin Akduman (Ed.), Çocuk Ruh
Genez Muluk, E. (2004). Alt ve üst sosyo ekonomik düzeydeki Sağlığı içinde (s.133-148). Ankara: Eğiten.
ailelerin aile yapıları ve anne çocuk ilişkisinin incelenmesi. Pianta, R. C., Cox, M. J. ve Snow, K. L. (2007). School
(Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gazi Üniversitesi/ readiness and the transition to kindergarten in the era of
Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara. accountability. Baltimore: Brookes Publishing Company.
Gültekin Akduman, G. (2012). Okul öncesi eğitimin tanımı ve öne- Rafoth, M. A., Buchenauer, E. L., Crissman, K. K. ve Halko,
mi. Okul Öncesi Eğitime Giriş içinde (s.1-18). Ankara: Pegem. J. L. (2004). School readiness—preparing children for
Güngör Aytar, A. ve Kaytez, N. (2015). Ailede iletişim ve ço- kindergarten and beyond: Information for parentshttp://
cuk üzerindeki etkileri. Abide Güngör Aytar (Ed.), Her www.ccsd66.org/wp-content/uploads/pdf/ccsd66/K%20
Yönüyle Okul Öncesi Eğitim-10 Etkili İletişim içinde ( s. -20School%20Readiness.pdf . Erişim tarihi: 6.10.2015
95-119). Ankara: Hedef CS. Santrock, J.W. (2011). Yaşam boyu gelişim psikolojisi. Galip
Gürsoy, F. ve Özaslan, H. (2015). Aile ve çocuk. Abide Gün- Yüksel (Çeviri Ed.). Ankara: Nobel.
gör Aytar (Ed.). Her Yönüyle Okul Öncesi Eğitim-10 Etkili Semerci, Z. B. (2012). Birlikte büyütelim çocuk ruh sağlığı. İs-
İletişim içinde (s. 121-137). Ankara: Hedef CS. tanbul: Alfa.
Jago, R., Davison, K. K., Brockman, R., Page, S. A., Thompson, Senemoğlu, N. (2010). Gelişim öğrenme ve öğretim kuramdan
L. J. ve Fox, R. K. (2011). Parenting styles, parenting uygulamaya. Ankara: Pegem.
practices, and physical activity in 10-to 11- year olds. Sezer, A. Kolaç, N. ve Erol, S. (2013). Bir ilköğretim okulu 4,
Preventive Medicine, 52, 44-47. 5, ve 6. sınıf öğrencilerinin saldırganlık düzeylerinin anne
Kalafat, S. (2006). Psikoloji ve gelişim psikolojisi. Kurtman baba tutumları ve bazı değişkenler ile ilişkisi. Marmara
Erslanlı ve Ersin Uzman (Ed.), Gelişim ve Öğrenme içinde Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 3(4), 184-190.
(s. 15-48). İstanbul: Lisans. Şahin, F. T. (2003). Çocuğun gelişimi ve eğitiminde babanın rolü.
Kamaraj, I. (2011). Okul öncesi çocuk ve arkadaş ilişkileri. Müzeyyen Sevinç (Ed.), Erken Çocuklukta Gelişim ve Eğitimde
Mücella Ormanlıoğlu Uluğ ve Gülçin Karadeniz (Ed.), Yeni Yaklaşımlar içinde (s. 459-464). İstanbul: Morpa.
Okul Öncesi Çocuk ve ... içinde (s. 67-94). Ankara: Nobel. Şahin, S. (2012). 0-6 yaş arası çocukların temel gelişimsel
Kargı, E. (2011). Okul öncesi çocuk ve kişiler arası sorun çözme. özellikleri: Fiziksel ve sosyal-duygusal gelişim. İbrahim
Mücella Ormanlıoğlu Uluğ ve Gülçin Karadeniz (Ed.), Okul Halil Diken (Ed.), Erken Çocukluk Eğitimi içinde (s.169-
Öncesi Çocuk ve ... içinde (s. 67-94). Ankara: Nobel. 208) Ankara: Pegem.
Kaya, Z. (2012). Gelişim ve öğrenme. Zeki Kaya (Ed.). Kuram- Terry, W. S. (2013). Giriş. (Çev. Banu Cangöz). Öğrenme ve
lar, Yaklaşımlar, Modeller içinde (s.1-27). Ankara: Pegem. Bellek. Temel İlkeler, Süreçler ve İşlemler içinde (s. 1-43).
Korkmaz, İ. (2015). Sosyal öğrenme kuramı. Binnur Yeşil- Ankara: Anı.
yaprak (Ed.), Eğitim Psikolojisi Gelişim-Öğrenme-Öğretim Uyanık Balat, G. ve Özkan, B. (2011). Okul öncesi dönem ço-
içinde (s. 245-269). Ankara: Pegem. cuklarının temel gelişimsel özellikleri. Okul Öncesi Dönemde
Leonardi-Bee, J.A., Smyth, A.R., Britton, J ve Coleman, T. Fen Eğitimi içinde (s. 223-248). Ankara: Pegem Akademi.
(2008). Environmental tobacco smoke ve fetal health: Yabancı, N. ve Uçar, A. (2013). Anne ve çocuk beslenmesi.
systematic review and meta-analysis. Archivesof Disease Neriman Aral, Ümit Deniz ve Adnan Kan (Ed.), Öğret-
in Childhood: Fetal and Neonatal Edition, 93, 351-361. menlik Alan Bilgisi Okul Öncesi Öğretmenliği içinde (s.
MEB. (2013). T. C. Milli Eğitim Bakanlığı Temel Eğitim Ge- 131-158). Ankara: Alan Bilgisi
nel Müdürlüğü Okul Öncesi Eğitimi Programı. http:// Yılmaz, M. T. (2010). Bireyin gelişmesi. İbrahim Yıldırım
tegm.meb.gov.tr/dosya/okuloncesi/ooproram.pdf. Eri- (Ed.), Eğitim Psikolojisi içinde ( s.17-42). Ankara: Anı.
şim Tarihi: 10.07.2015. Yörükoğlu, A. (2007). Değişen toplumda aile ve çocuk. İstan-
National Governors Association. (2005). Building the bul: Özgür.
foundation for bright futures. [Online]Retrievedon21- Zeybekoğlu Dündar, Ö. (2012). Değişen ve değiş(e)meyen
August-2015,at http://www.nga.org/files/live/sites/NGA/ yönleriyle aile: Yapısı, türleri, işlevleri. Nurşen Adak
files/pdf/0501TASKFORCEREADIN (Ed.), Değişen Toplumda Değişen Aile Sosyolojik Tartış-
O’Connor, E. E. ve McCartney, K. (2007). Examining malar içinde(s. 39-64). Ankara: Siyasal.
teacher- child relationships and achievement as part of an
ecological model of development. American Educational
Research Journal, 44 (2), 340 –369.
2
ÇOCUK GELİŞİMİ
Amaçlarımız
 Fiziksel gelişim ile ilgili temel kavramları ayırt edebilecek,
 Fiziksel gelişimi etkileyen etmenleri tartışabilecek,
 Fiziksel gelişim dönemlerine ait özellikleri açıklayabilecek,
 Fiziksel gelişimin desteklenmesi ile ilgili öneriler sunabilecek,
 Fiziksel gelişimin değerlendirilmesinde kullanılan yöntem ve araçları açıklaya-
bilecek bilgi ve beceriler kazanacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Baş • Solunum ve Sindirim
• Boy • Kemik ve Dişler
• Kilo • Gelişim Dönemleri
• Vücut Oranı • Fiziksel Egzersiz, Spor, Hareket
• Beyin Gelişimi • Oyun, Açık Oyun Alanı
• Sinir Sistemi • Gelişimsel Test
İçindekiler
• GİRİŞ
• TEMEL KAVRAMLAR VE TANIMLAR
• FİZİKSEL GELİŞİMİ ETKİLEYEN
Çocuk Gelişimi ETMENLER
Fiziksel Gelişim
• FİZİKSEL GELİŞİM DÖNEMLERİ
• FİZİKSEL GELİŞİMİN DESTEKLENMESİ
• FİZİKSEL GELİŞİMİN
DEĞERLENDİRİLMESİ
Fiziksel Gelişim
GİRİŞ
Bireyin yaşamı için gerekli tüm görevler ile bireyin davranışları bedende oluşur. Bedensel
gelişimi normal sınırlar içinde olan bir birey gerekli motor becerileri daha kolay gerçek-
leştirebilir. Bedensel gelişime bağlı olarak daha fazla yaşam deneyimi kazanır. Bireyin be-
deninin tüm alt sistemleri ile birlikte sağlıklı gelişebilmesi fiziksel gelişime bağlıdır. Gözle
görünür ve ölçülebilir özellikleri gösteren fiziksel gelişim bireyin eğitiminin ve psikolojisi-
nin temelini oluşturur. Fiziksel gelişim, gelişimin her döneminde kendine özgü özellikler
yönünden sınırlara ayrılmış olsa da her dönem bir sonraki dönemin özellikleriyle birleşe-
rek bireyin gelişimini etkiler.
Birey her gelişim döneminin kendine özgü gelişim ödevlerini yerine getirirken be-
denini kullanmak zorundadır. Çocuğun yürüme davranışını yerine getirebilmesi, yaza-
bilmesi için, kas, iskelet ve sinir sistemlerinin yaşa uygun biçimde büyüyüp gelişmesi
gerekir.
İnsanın gelişimi; döllenme ile başlayan ve ölümle sona eren yaşam döngüsü içerisinde fi-
ziksel, zihinsel, sosyal, duygusal ve dil alanlarında bireyin kazanım ve deneyimlerinin topla-
mını oluşturur. Gelişim alanlarının alt başlıkları ve bireyin gelişiminde meydana gelen kombi-
nasyonlar bireyde bireysel farklılıklar gösterir. Bireyin eşsiz olmasına ve gelişimine yön veren
etmenler ile kişisel özellikler bireyin gelişimini etkiler (Er Sabuncuoğlu, 2014). Fiziksel gelişimi
etkileyen etmenler bilinmeli, gerekli önlemler alınmalı, gelişimin aksayan yönleri en kısa dö-
nemde değerlendirilerek belirlenmeli ve yetersizlikler belirlenerek desteklenmelidir.
Bu ünitede fiziksel gelişim ile ilgili temel kavramların tanımı, fiziksel gelişimi etkile-
yen etmenler, fiziksel gelişim dönemleri ile fiziksel gelişimin desteklenmesi ve değerlendi-
rilmesi konuları ele alınarak incelenecektir.
TEMEL KAVRAMLAR VE TANIMLAR

Gelişim doğum öncesi evreden başlayarak ölüme kadar süren bir süreçtir. Bu süreçte bü-
yüme gerçekleşir. Fiziksel Büyüme, bütün vücudun veya vücudu oluşturan parçalarının
büyümesi anlamına gelir. Fiziksel büyümede hücrelerin sayısı artar ve hücrelerin ölçüleri
büyür. Uzunlamasına, genişlemesine ve derinlemesine fiziksel büyüme olur. Fiziksel bü-
yüme sürekli devam eden bir süreç olup anne karnında başlar. Büyüme erkeklerde 22-23
yaşta, kadınlarda ise 21-22 yaşta sona erer. Fiziksel Gelişme ise büyüme sürecinde insan
vücudunun şekil ve oranlarının değişmesi anlamına gelir. Fiziksel gelişme sürecinin so-
nucunda yetişkinlerin çeşitli vücut parçaları, yeni doğanlara göre baş 2 kat, vücut 3 kat,
kollar 4 kat, bacaklar 5 kat gelişir (Günsel, 2004).
28 Çocuk Gelişimi
Fiziksel gelişim, hem bedensel hem de motor gelişimi kapsar. Fiziksel gelişim bedenin
ağırlıkça artması ve boyca uzaması yanında bedeni oluşturan tüm organların ve kemik-
lerin gelişimini, dişlerin çıkmasını ve değişmesini, kas, beyin ve tüm sistemlerle duyu or-
ganlarının da büyümesini, olgunlaşmasını içerir. Boy, ağırlık ve hacimce artışın yanı sıra,
iskelet, kas, sinir, solunum, sindirim, dolaşım ve boşaltım sistemlerinin ve organlarının
değişmeleri, kendinden beklenen görevleri yerine getirecek duruma gelmeleridir.
Yetişkinlerle çocuklar arasında vücut oranları bakımından farklılıklar vardır. Vü-
cut oranı bedenin parçalarının birbirine oranıdır. Doğumda gövde bedenin sekizde
üçü olup bu oran yetişkinlikte de korunur. Bacaklar, doğumda bedenin sekizde biri
kadarken yetişkinlikte bedenin yarısı kadardır. Yetişkinlikte kollar da dengeli bir bi-
çimde uzar ve güçlenir. Çocuklukta kasların bedene göre ağırlığı %25 iken, yetişkinlik-
te %45’e yükselir. İskelette aynı biçimde büyür ve ağırlık bakımından, bedenin %15-20
kadarını oluşturur. Sinir sistemi içerisinde, beyin oranı da değişir. Üç yaşında beyin
ağırlığının yaklaşık %80’i yedi yaşında %90’ı, geri kalan %10’luk bölüm ise sekiz-yirmi
yaşları arasında gelişimini tamamlar (İnanç vd., 2007). Bu durum büyüme ve gelişimin
sonucudur.
Beden oranı niçin fiziksel gelişimle ilgili bir kavramdır?

1
Fiziksel gelişim, bireyin davranışlarının niteliği ve niceliğini doğrudan ya da dolaylı
Fiziksel görünüm bireyin kendisini olarak etkiler. Fiziksel gelişimin davranışlar üzerindeki doğrudan etkileri arasında belirli
kabulü ve başkalarıyla ilişkilerini
başlatan ilk somut ipucudur. bir yaş dilimindeki bireylerin yapabileceği davranışların çeşitliliği sayılabilir. Bireyin fizik-
sel görünümüne bağlı olarak kendisine ve diğer insanlara yönelik tutumları fiziksel gelişi-
min davranışlar üzerindeki dolaylı etkilerinden biridir. Örneğin ergen beğenilmeyeceğini
düşünerek akranları ile ilişki kurmaktan kaçınabilir. Bu da çocuğun kişisel yetersizlik duy-
gusuna kapılmasına yol açar. Çocukta aşağılık duygusu gelişebilir. Bu bakımdan fiziksel
gelişim süreci bireyin diğer gelişim alanlarını da etkiler.
FİZİKSEL GELİŞİMİ ETKİLEYEN ETMENLER

Fiziksel gelişime etki eden etmenler doğum öncesi, doğum sırası ve doğum sonrası olmak
üzere üç grupta incelenecektir.

Annenin yaşı, annenin beslenmesi, annenin çoklu gebelik geçirmesi, annenin kullandığı
ilaçlar, annenin sigara, alkol ve uyuşturucu madde kullanması, radyasyon, annenin ha-
milelik sırasında geçirdiği hastalıklar, annenin hamilelik sırasındaki duygusal durumu,
Rh faktörü, çevre kirliliği ve kimyasal maddeler, kalıtım ve ırk doğum öncesi etmenler
arasında yer alır.
Annenin Yaşı: Ana babanın yaşı gebe kalmada ve doğum öncesi gelişimde bir etken
olabilir. Örneğin düşüklerin, ölü doğumların, doğum kusurlarının, gebelik ve doğum sı-
rasındaki sorunların yüzdesi, özellikle ilk doğumlarda, yirmi yaşın altındaki ve otuz beş
yaşın üstündeki kadınlarda biraz daha yüksektir.
Annenin Beslenmesi: Yetersiz ve dengesiz beslenen gebelerin prematüre doğum, ölü
doğum, düşük doğum ağırlığı ve malnutrisyon gibi problemlerle karşılaştıkları görülür.
Doğum öncesindeki yetersiz ve dengesiz beslenme şartları büyümeyi yavaşlatır. Bunun-
la birlikte uygun beslenme şartlarının başlamasıyla kötü etkinin ortadan kalkacağı kabul
edilir. Gebelik ve yaşamın ilk iki yılı esnasında yeterli beslenme normal beyin gelişimi için
gereklidir. Yetersiz beslenme beyin gelişimini doğrudan, çocuğun davranış ve tecrübelerini
dolaylı olarak etkiler. Gebelik ve bebeklik dönemi beyin gelişiminin en hızlı olduğu süreç-
2. Ünite - Fiziksel Gelişim 29
lerdir. Bu dönüşümü sürdürmek için besin öğeleri biyolojik süreçlerin bir çoğunda gerek-
lidir. Enerji, protein, yağ asitlerinin yetersiz bulunması beyin gelişimi ile ilgili gelişimsel
süreçleri bozar. Bu besin öğeleri ayrıca çocukluktan yetişkinliğe kadar beyin fonksiyonları
için önemlidir. Yetersiz beslenme fiziksel büyümeyi, motor gelişimi ve fiziksel aktiviteyi
etkiler. Bu durum, hem bakım veren kişinin davranışı, hem de çocuğun çevre ile olan et-
kileşimi aracılığı ile beyin gelişimini etkileyebilir. Beyin gelişiminde bütün besin öğeleri
önemlidir, ancak gebeliğin son trimesterinde (son üç ayda) ve erken bebeklik döneminde
bazı besin öğelerinin beyin gelişimi üzerinde daha fazla etkiye sahip olduğu görülür.
Gebelik döneminde annenin diyetinde A vitaminin aşırı veya yetersiz alınmasının fe-
tusun beyninde sorunlara yol açtığı belirlenmiştir. Folik asit eksikliği, demir eksikliğinden
sonra en sık rastlanan anemi nedenidir. Anemi; yorgunluk, güçsüzlük, konsantrasyon ye-
teneğinde azalma, huzursuzluk ve baş ağrısı gibi sorunlara yol açarak çocuğun çevre ile
iletişimini etkileyerek, dolaylı olarak beyin gelişiminin bozulmasına neden olur. Yetersiz
beslenmenin beyin gelişimi üzerindeki etkisini önlemek için gebelik ve bebeklik döne-
minde demirinde ilave edildiği çoklu besin ögesi ve esansiyel yağ asidi takviyesi yapılmalı,
yaşamın ilk altı ayında sadece anne sütü ile beslenilmesi ve iki yaşına kadar anne sütüne
devam edilmesi teşvik edilmeli; iyot yetersizliğini önlemek için iyotlu tuz kullanılmalı; ye-
terli ve dengeli beslenme konusunda ailelere beslenme eğitimi verilmelidir (Noğay, 2012).
Annenin Çoklu Gebelik Geçirmesi: Çoklu gebelikte, prematüre olma, fetüs ölümü ve Annenin gebeliği sırasında bebeği
doğrudan ve dolaylı yoldan
gelişim anormallikleri riskleri artar. etkileyen etmenler doğum öncesi
Annenin Kullandığı İlaçlar: Bir ilacın doğum öncesi gelişim üzerindeki etkileri bü- etmenler olarak isimlendirilir.
Genetik, ırk, kan uyuşmazlığı
yük ölçüde gebe kadının o ilacı ne zaman aldığına, metabolizmadaki kalıtsal farklılıklara doğrudan; yaş, beslenme, çoklu
ya da fiziksel ödünleme gibi birçok nedene bağlı olabilir. Annedeki ve bebekteki genetik gebelik, sigara, alkol, uyuşturucu
madde kullanımı, ilaç kullanımı,
duyarlılık, miktar ve annenin fiziksel durumu, ilacın etkisini arttırabilir. İlk üç ayda temel geçirilen hastalık, duygusal durum
yapı hasarı daha fazla olur. Daha sonraki dönemlerde ise ilaç, sürekli ama daha az kap- ve radyasyona maruz kalma ise
samlı zararlar verebilir. dolaylı olarak fiziksel gelişimi
etkiler.
Annenin Sigara, Alkol ve Uyuşturucu Madde Kullanması: Nikotin ve sigara içme,
eroin gibi narkotikler doğum öncesi büyümenin gecikmesiyle gecikmiş doğum öncesi bü-
yüme, düşük doğum ağırlığı, erken doğum, düşük, yüksek ölü doğum riski, kalp-damar
kusurları, doğum sancısı ve doğum sırasındaki artan komplikasyonlarla bağlantılıdır. Do-
ğumdan önce ve sonra büyüme yetersizlikleri, yüzde düzensizlikler, yapısal bozukluklar,
küçük baş, kalp, eklem ve kol-bacak kusurları, zihinsel gerilik görülür.
Annenin Hamilelik Sırasında Geçirdiği Hastalıklar: Gebeliğin özellikle ilk dört haf-
tasında, annenin hastalanması doğrudan fetüsü etkiler. Gebeliğin ilk üç ayında annenin
geçirdiği kızamıkçık, bebekte doğumdan itibaren kalp hastalığı, katarakt, işitme kaybı,
fiziksel gelişim geriliği, zihinsel yetersizlik gibi sonuçları ortaya çıkarabilir. Gebeliğin ilk
sekiz haftasında geçirilen enfeksiyonlar, fetüsün ölümüne ya da prematüre doğumuna yol
açabilir. Anne adayının geçirdiği kızamıkçık, kabakulak, hepatit, suçiçeği gibi enfeksiyon
hastalıklarının, fetüsü etkileme riski oldukça fazladır. Şeker hastalığı, yüksek tansiyon,
şişmanlık gibi metabolizma hastalıkları annelerin düşük yapmasına neden olabilir. Do-
ğum sonrası dönemde uzun süreli kronik hastalıklar bebeklerde büyümeyi ve gelişmeyi
olumsuz yönde etkileyebilir.
Radyasyon: Gebelik döneminde röntgen ışınlarından etkilenen annelerin bebeklerin-
de spinabifida, görme kaybı, mikrosefali, kafa kemikleri deformasyonları, yarık damak ve
extremite kusurları oluşabilir. Anne adayının radyasyona maruz kalması ilk üç ayda yapı
bozukluğuna ve ölüme neden olabilir (Ceylan, 2009; Tepeli, 2008).
Kan Uyuşmazlığı (Rh Faktörü): Eğer bir anne Rh negatif, baba da Rh pozitif ise fe-
tüsün kanı Rh pozitif olabilir. Normal olarak annenin ve fetüsün kanı plasentanın yapısı
nedeniyle birbirine karışmaz ama kılcal damarlardaki küçük çatlaklar bu karışmaya yol
30 Çocuk Gelişimi
açabilir. Bu durumda annenin sistemi yabancı organizmalar olarak fetüsün kanına tepki
göstererek antikorlar üretir. Bu antikorlar fetüse oksijen taşınmasında çok önemli olan
kırmızı kan hücrelerine saldırırlar. Sonuçta düşük ortaya çıkar ve düşük olmasa da bebek-
te kansızlık ve gelişim geriliği görülebilir.
Genetik Etmenler: Genetik etmenler ana-babadan çocuğa geçecek özellikleri taşıyan
20.000 genin değişik kombinasyonlarla dizilişinden oluşur. Kalıtımın, gelişimin hangi
alanlarında daha etkili olduğuna ilişkin tartışmalar sürmektedir. Ancak, fiziksel ve zihin-
sel özelliklerde kalıtımın önemli rolü olduğu savunulmaktadır. Uzun boylu ebeveynlerin
çocuklarının uzun boylu olma, kısa boylu ebeveynlerin çocuklarının ise kısa boylu olma
olasılıkları daha yüksektir (Siyez, 2007).
Irk: Fiziksel gelişimde özellikle ırkların kalıtımsal özelliklerine göre çok büyük fark-
lılık görülmektedir. Asya, Güney Amerika ve Afrikalılar, Kuzey Amerika, Kuzey Avrupa
ve Avustralyalılardan boyca daha kısadır. Irklar arasındaki boy farkını genetik etmenler
belirler. Doğumla birlikte siyahların beyazlara oranla iskelet gelişimi açısından daha üstün
oldukları görülür (Aral vd., 2000; Ceylan, 2009; Tepeli, 2008).
Annenin Duygusal Durumu: Gebelik sırasında annenin uzun süreli stres, aşırı heye-
can ve korku yaşaması, bebekte düşük doğum ağırlığı, sinirlilik ve sindirim sorunları ile
birlikte damak ve dudak gelişiminde sorunlara neden olabilir.
Doğum Sırası Etmenler

Doğum sırası etmenler beyni Annenin doğum esnasında sorunlar yaşaması, başın doğum sırasında çok fazla basın-
etkiler.
ca maruz kalması veya kafatası içi kanamanın olması beyin hasarını ortaya çıkarabilir.
Doğum süreci sırasında bebeğin yeterli oksijen alamaması, oksijen yetersizliği sonucu
beyin hücrelerinin hasar görmesine; beyin felcine, epilepsiye ya da zihinsel geriliğe yol
açabilir.
Doğum Sonrası Etmenler

Cinsiyet, çocuğun beslenmesi, hastalık, kazalar, çevre kirliliği, anne-çocuk ilişkisi, anne-
baba tutum ve davranışları, aile tipi, akran grupları, okul ve toplum değerleri gibi faktörler
doğum sonrası gelişimi etkileyen çevresel etmenler arasında sayılabilir. Bunların dışında
iç salgı bezleri, sosyo-ekonomik etmenler, iklim ve mevsimler, psikolojik etmenler, yor-
gunluk, diğer etmeler arasında yer alır.
Cinsiyet: Bebeklik döneminde kızlar çok fazla olmamakla birlikte erkeklerden daha
hafif ve kısadırlar. Oyun döneminde, kız ve erkek arasında büyük farklılık yoktur. Ergen-
lik döneminde önce kızlar erkekleri geçer. İki yıl sonra erkekler kızları geçer.
Çocuğun Beslenmesi: Bebeğin enerji ihtiyacı yetişkinin besin ihtiyacından iki kat
fazladır. Bebeğin kalori alımının %25’i büyümeye harcanır. Bebekler gelişen organlarının
fonksiyonlarını doğru bir şekilde yerine getirebilmek için ekstra kaloriye ihtiyaç duyar.
Dünya Sağlık Örgütü, iki yaşına kadar bebeklerin emzirilmesini ve altıncı aydan sonra da
diyetlerine katı yiyeceklerin eklenmesini önermektedir.
Yetersiz beslenmeden etkilenen çocukların %10’u marasmus ve kuvaşiorkor hastalığı
ile karşı karşıya kalır. Marasmus, gerekli besinleri alamamaktan kaynaklanan bir hastalık-
tır. Yetersiz beslenmeden dolayı, annenin vücudu bebeğe yetecek kadar süt üretemez ya da
bebeği biberonla beslemek için gerekli yiyecekler yoktur. Aç bebek zayıflar ve her an ölüm
tehlikesiyle karşı karşıya kalır. Kuvaşiorkor, genellikle nişasta yüklü protein alamamak-
tan kaynaklanır. Çocuk vücudundaki protein depolarını kullandığı için vücuttaki protein
azalır. Vücutta şişme kendini gösterir. Kalp, beyin, karaciğer ve diğer organ rahatsızlıkları
görülür (Berk, 2013; Siyez, 2007).
Çocukta iyot eksikliği halen tüm dünyada en önemli beslenme yetersizliğidir. İyot ek-
sikliği kretenizm ve ağır zihinsel geriliğe neden olur.
Bireyin yetişkin yaşamında kulla- Resim 2.1
nabileceği birçok beceri küçük yaşlar- Çocuğun yeme
da kazanıldığına göre yeterli ve dengeli alışkanlığını
kazanması için erken
beslenme alışkanlığı için ailenin izin yıllar önemlidir.
verici bir tutum sergilemesi yerinde
olur. Çocuğun yemek yemeye karşı
bir tutum geliştirmemesi için çocuğun
istekleri dikkate alınmalı, çocuğa is-
tediği zaman istediği miktarda yemek
verilerek beslenme sorun haline gel-
meden sağlıklı beslenme öğretilmeli-
dir (İnanç vd., 2007).
Doğum öncesi annenin ve doğum sonrası çocuğun beslenmesi fiziksel gelişimi nasıl etkiler?
2
Hastalık: Hastalıklar iştahı keserek çocukların sağlıklı beslenmesini engeller. Bağırsak
problemi ve ishal, normal gelişimin durmasına ya da sonlanmasına neden olur. Ancak ta-
mamlayıcı çinko, çocuğun ishalden korunmasını sağlar ve tekrarını önler (Berk, 2013).
Uzun süren hastalıklar, ateşli hastalıklar geçici veya sürekli olarak fiziksel büyümeyi Aşılar çocukların hastalık riskini
azaltarak çocuğun fiziksel
engelleyebilir. Kronik hastalıklar da çocuğun gelişimini etkiler. Örneğin şeker hastalığın- gelişimine olumlu yönde katkı
da insüline bağımlı diyabetik bir çocukta genellikle erişkin boyu ortalamanın altındadır. sağlar.
Çocukların anaokuluna başlamaları ile hastalanma riskleri artar. Çocuklar daha çok solu-
num yolu hastalıklarına yakalanırlar. Sindirim bozuklukları ve barsak kurtlarının yaptığı
rahatsızlık da oldukça yüksektir. Son zamanlarda çocukluk hastalıklarının oranı hızlı bir
şekilde düşmüştür. Bunun en önemli sebeplerinden biri bebeklerin ve çocukların aşılan-
masıdır (Ceylan, 2009; Siyez, 2009).
Kazalar: Sanayileşmiş ülkelerde yaşanan çocuk ölümlerinin en önemli nedeni ka-
zalardır. Araba, trafik kazaları, boğulma ve yanma en yaygın görülen çocukluk kazaları
arasında yer alır. Dikkatsiz, aşırı heyecanlı, sinirli, asi ve saldırgan çocukların yaralanma
ihtimalleri daha yüksektir. Yoksulluk, boşanmış ebeveynler, ebeveynlerin düşük öğrenim
seviyesi bu tarz yaralanmalarla yakından ilişkilidir (Berk, 2013).
Çevre Kirliliği: Doğum öncesinde atıkların yakılmasıyla ortaya çıkan zehirli bileşiğe Çocukların çevrelerini tanımada
kullandıkları ağızları onları
maruz kalma, bebeklerde bağışıklık sistemini ve tiroid hormonunu etkiler. Bu hormonla- çevresel zararlılara karşı açık
rın etkilenmesi fiziksel büyümeyi engeller. Babanın kanında bulunan az miktardaki bile- duruma getirir. Özellikle kurşun
ve civa nörolojik gelişim ile beyin
şik bile çocukta cinsiyet organlarında önemli değişime yol açar (Berk, 2013). Çocukların zedelenmelerine yol açar. Etkiler
dünyayı anlamak ve öğrenmek için “buldukları her şeyi ağızlarına götürme” davranışları yıllar sonra ortaya çıkabilir.
onların daha çok zararlı madde ile karşılaşmasına neden olur. Zararlı maddeler arasında
yer alan kurşun, civa ve manganez nörolojik gelişimi olumsuz yönde etkiler. Kurşun be-
yinde sinaps oluşumu için gerekli dendrit oluşumunu engeller. Davranışsal anormallikler,
zeka geriliği, kısa ve uzun hafıza, okuma, heceleme, duyma, göz motor performans, duyu
bütünleme ve tepki zamanında bozukluğa yol açar. Civa beyin gelişiminde etkili olan hüc-
re bölünmesi ve migrasyonu bozarak yaygın beyin zedelenmesine neden olur. Manganez
eksikliği de fazlalığı da beyni etkiler (Özmert, 2005).
Çevresel Etmenler: Sevgi ve şefkat fiziksel gelişimin ve ruh sağlığının temel daya-
nağıdır. Anne babanın çocuk yetiştirme tarzları, anlayışsızlıkları, çocukların psikososyal,
zihinsel, dil, cinsel, bedensel gelişimlerini büyük ölçüde etkiler. Çocuğa karşı ana-baba
32 Çocuk Gelişimi
tutumlarının dışında aile içindeki gerek ana-baba, gerekse diğer aile üyeleri arasındaki
etkileşimlerin niteliği, aile geçimsizlikleri ve eşit ilgi görememek normal fiziksel gelişimi
aksatır ( Senemoğlu, 2001 ). Ayrıca, ailenin sosyo ekonomik ve kültürel yapısı, beslenme
özellikleri, akranlarla ilişkiler çocuğun fiziksel gelişimini hızlandırabilir ya da sınırlandı-
rabilir. Son yıllarda araştırmacılar, sinir sisteminin olgunlaşması ile birlikte bedenin fi-
ziksel yapısı, hareket kabiliyeti, motive edilmesi ve bebeğin becerilerini destekleyen diğer
çevresel faktörlere bağlı olarak motor becerilerin ortaya çıktığını belirtir (Siyez, 2007).
Resim 2.2 Uyku Düzeni: Uyku çocuğun gelişimini
Çocuğun düzenli özellikle bebeklik dönemindeki gelişimi et-
uyuması fiziksel kiler. Büyüme hormonu uyku esnasında sal-
gelişimde önemlidir. gılandığından uyuma vücudun büyümesine
katkı sağlar. Çocukların düzenli uyku alışkan-
lığı kazanması sağlıklı gelişim için gereklidir
(Berk, 2013). Anne babalar bakım, besleme,
bebeği dinlenip uyuyabileceği sakin ortamlar
ve daha sonra da gerekli uyarıcı ortamları sağ-
layarak çocuğun fiziksel sağlığının oluşması-
na destek olurlar.
Çocuklarda uyku ihtiyacı hareketliliğin so-
nucudur. Yetişkinlere kıyasla çocuklar enerji
depolamadığından daha çabuk yorulurlar. Yor-
gunluğun giderilmesi için çocukların yeterince
Büyüme hormonu uyku esnasında dinlenmeye ve uykuya gereksinmeleri vardır. Bu nedenle çocuğun uyuyarak dinlenme-
salgılanır.
mesi, çocukta büyümeyi yavaşlatabileceği gibi, hastalıklara karşı dayanıklılığı da azaltır
(Tepeli, 2008).
Duygusal Olarak İyilik: Bebeklik döne-
Resim 2.3
minde olduğu gibi çocuklukta da duygusal an-
Çocuğun sosyal
lamda mutlu olmak büyümeyi ve sağlığı etkiler.
çevresini geliştirmek
onun mutlu olmasına Aşırı duygusal yoksunluk, sevgiden yoksun
yardım eder. olma cüceliğe (2-15 yaş arası büyüme bozuk-
luğu) sebep olabilir. Tipik belirtisi büyüme
hormonunun azalması, çok kısa vücut yapısı,
olgunlaşmamış iskelet yaşı ve uyum sağlama
problemleridir (Aydın, 2010).
İç Salgı Bezleri: Salgı bezleri, doğrudan
doğruya kana gönderdikleri salgılarla, bedenin
büyümesini ve sağlığı etkiler. İç salgı bezleri;
hipofiz, troid, paratroid, pankreas (yarı iç salgı
bezidir), böbrek üstü, pitüviter ve cinsiyet salgı bezleridir. Hipofiz, tüm salgı bezlerinin
çalışmasını düzenler ve bütün organların çalışmasını etkiler. Uzun kemiklerin gelişmesi-
ni sağlar. Fazla salgı salgılaması devliğe, yetersizliği cüceliğe neden olur. Troid salgı bezi,
kemiklerin, kasların büyümesine, sinir sisteminin, kan dolaşımının çalışmasına etki eder.
Büyüme hormonu özellikle boy uzamasını, tiroid hormonu ise bedensel gelişim ile bir-
likte olgunlaşmayı da etkiler. Hipofiz ve cinsiyet bezlerinin salgılarıysa birlikte cinsiyet
organlarının çalışmasına etki eder. Bu hormonların fazlalığı vücudun etkinliğini artırır-
ken, azlığı vücudun etkinliğini yavaşlatır ve kretenizm adı verilen beden ve zihin gelişimi
geriliğine neden olur. Paratroid salgı bezi salgısı, vücudun kalsiyum ve fosfor dengesini
sağlar. Kemiklerin gelişimini, sinir sistemini, kasların çalışmasını, kalp atışlarını ve kanın
pıhtılaşmasını etkiler. Bu bezin az çalışması, kas ağrılarına, kemiklerin bozulmasına; fazla İç salgı bezlerinin salgıladığı
hormonların azlığı ya da
çalışması ise, sinirlerin körleşmesine neden olur. Pankreas bezi, iki türlü salgı salgılar. Biri- fazlalığı büyümeye ve organların
si mideye gönderilir. Diğeri insülindir ve kana gönderilir. Kandaki şeker miktarını ayarlar. çalışmasına etki ederek fiziksel
gelişimi etkiler.
Dolayısıyla gelişime etkide bulunur. Böbrek üstü bezleri salgıları, büyümeye, cinsiyete etki
eder ve vücudun duyguların yoğunluğundan korunmasını sağlar. Pitüviter salgı bezi, he-
men bütün organlara etkide bulunur ve altı çeşit salgı çıkarır. Bu salgıların biri kemiklerin
ve yumuşak dokuların büyümesine etki yapar, azlığı cüceliğe, çokluğu ise devliğe neden
olur (Tepeli, 2008).
Televizyon: Televizyon günümüzde tüm evlere girmiş ve çocuklarımızın hem beden-
sel hem de ruhsal sağlığını etkileyen önemli bir çevresel sorun haline gelmiştir. Aşırı te-
levizyon izleme sonucu ortaya çıkabilecek en önemli fiziksel sorun obezite iken, kalıpsal
kültürlenme, yeme sorunları, cinsel davranış sorunları, okul başarısında düşme ve öğ-
renme güçlüğü, antisosyal davranışlar ve saldırganlıkta artış ve davranış bozuklukları en
önemli psikososyal sorunlar arasında yer alır (Özmert, 2005).
FİZİKSEL GELİŞİM DÖNEMLERİ

Gelişim uzun bir süreç olduğu kadar içerisinde karmaşık öğeleri de barındırır. İnsan geli-
şimini incelemek, araştırmak amacıyla gelişimciler farklı yaş dilimlerinde bireyleri ince-
leyerek ortak özellikleri anlamaya, açıklamaya çalışmışlardır. Büyüme evrelerindeki kritik
özellikler dikkate alınarak fiziksel gelişim, doğum öncesi, yeni doğan, bebeklik, ilk çocuk-
luk, orta çocukluk ve ergenlik (son çocukluk) dönemi olmak üzere altı döneme ayrılarak
incelenir.
Doğum Öncesi Dönemde Fiziksel Gelişim

Fiziksel gelişim yumurta ve spermin birleşmesi ile olur. Doğum öncesi gelişim dölüt, emb-
riyon ve fetüs olmak üzere üç evrede incelenir.
Dölüt (Ovum) Evresi (0-2 hafta): Spermin Resim 2.4
yumurtayı döllemesiyle oluşan ilk hücreye Resimde spermin
zigot denir. Zigotta geleceğin insanının ol- döllenmesinden
16. haftaya kadar
gunlaşma ve büyümesiyle ilgili tüm bilgiler dış görünümü
kodlanmış durumdadır. Bu bilgiler, annenin kabaca yer alıyor.
yumurtasından gelen 23 adet kromozom ile Gallahue, Ozmun ve
Goodwa’dan (2014)
babanın sperminden gelen 23 kromozomun alınmıştır.
birleşmesiyle oluşan 23 çift kromozom-
da bulunur. Dölüt yumurta kanallarından
aşağı inerek, döllenmenin yaklaşık onuncu
gününe doğru uterusun (rahim) duvarına
yapışır. Dölütün büyüklüğü toplu iğne başı
kadardır.
Embriyon (Embriyo) Evresi (2-8 hafta): Bu evrede çocuğun temel yapısı oluşur. Emb- Doğum öncesi gelişimin en kritik
dönemi embriyon evresidir. Bu
riyo insan organizması için gerekli olan tüm iç ve dış özelliklere sahiptir. Yüze ait özellikler evrede hücre tabakalaşması
oluşmuş, parmaklar şeklini bulmuştur. Embriyo ikinci ayın sonunda 3 cm boyundadır. ile embriyonun tüm iç ve dış
Bedenin birçok organı bu evrede oluşmaya başlar. Özellikle sinir sisteminin gelişimi hızla- özelliklere sahip bir insan
organizmasına dönüşmesi
nır. Bu evre, en kritik doğum öncesi evresidir. Bu evrede üç ayrı hücre tabakası gelişir. En gerçekleşir.
dıştaki tabakaya ektoderm, ortadaki tabakaya mezoderm ve en içteki tabakaya endoderm
denir. Ektodermden sinir sistemi ve deri; mezodermden iskelet ve kaslar; endodermden
sindirim sitemi ve yaşam için önemli olan organlar (akciğerler, sidik torbası, karaciğer,
pankreas vb.) oluşur. Embriyo bu evrede çok hızlı bir gelişim gösterir. Gebeliğin üçüncü
ve dördüncü haftalarında kalp ve sinir sistemi oluşmaya başlar. Altıncı haftada kulaklar
34 Çocuk Gelişimi
ve süt dişlerinin yerleri oluşmaya başlar. Altı ile sekizinci haftalar arasında cinsiyet ayrı-
mı oluşur ve buna bağlı olarak üreme organları oluşmaya başlar. Kol ve bacaklar gelişir.
Sekizinci haftanın sonunda bebeğin temel iç organları (kalp, karaciğer, sindirim sitemi)
işlevini gerçekleştirmeye başlar.
Embriyon evresinin ilk günlerinde plasenta, göbek kordonu ve amniotik sıvı olgun-
laşır ve işlevini yerine getirmeye başlar. Plasenta zigotun dölyatağına yerleşmesini sağlar.
Fetüsün beslenme ve korunması için anneyle fetüs arasındaki metabolik değişiklikleri
idare eden önemli bir organdır. Fetüs için akciğer olup, beslenme ve zararlı maddeleri
boşaltan iç salgı bezi gibi görev yapan bir organdır. Doğumda plasenta yaklaşık 500 gr
ağırlığında, 20 cm çapında ve 2 cm kalınlığındadır.
Anneden fetüse oksijen, su, bazı hormonlar, antikorlar, bazı vitaminler, bazı mine-
raller gibi gerekli maddeler göbek kordonu aracılığıyla iletilir. Ortalama olarak 50 cm.
uzunluğundadır.
Yaklaşık ikinci haftada embriyonun etrafında amnion adı verilen bir zar oluşur. Amni-
on zarının içindeki boşluk sıvıyla doludur. Bu sıvı amniotik sıvı olarak adlandırılır. Berrak
görünümlü bir sıvıdır. Embriyoyu olası kazalara karşı korur, bunun yanında embriyonun
uygun bir ısıda korunmasını sağlar, embriyonun dölyatağına yapışmasını önler ve rahat
hareket etmesine olanak tanır.
Fetüs evresi doğum öncesinin en Fetüs Evresi (9-38 hafta): İkinci aydan sonra insan embriyosu artık “fetüs” adını alır.
uzun evresidir. Bu evrede bebeğin
boyu ve ağırlığı çok hızlı farklılaşır. Doğum öncesi gelişimin en son ve en uzun evresidir. Üçüncü aydan doğuma kadar süren
bu evrede büyüme ve organ sistemlerinin farklılaşması çok hızlı olur. Gelişen organların
bazıları örneğin; dolaşım sistemi fetüsün gereksinmelerini karşılamak üzere bu dönemde
göreve başlar. Fetüs dördüncü ayın sonunda bazı solunum hareketleri yapabilecek şekle
ulaşmıştır. Kendi dolaşım sistemi olmasına rağmen fetüsten anneye, anneden de fetüse
kan değişimi olur.
Büyüme ve gelişmenin yanı sıra, bazı yeni özellikler de bu dönemde görülür. Fetü-
sün iskelet sistemi ilk aylarda, bağ dokusu ve kıkırdak halindedir. Kemikleşme dördüncü
aydan itibaren başlar. Doğuma kadar bitmez. Doğumdan sonra da kemikleşme değişimi
sürer.
Fetüs on ikinci haftanın sonunda yaklaşık 7.5 cm boyunda ve 14 gr ağırlığındadır.
Anne, gelişimin on altıncı haftası dolaylarında fetüsün hareketi hisseder.
Beşinci ayda fetüsün iç organları gelişmiştir. Onlar, yetişkin organına benzer bir biçim
almış ve işleve hazır hale gelmişlerdir. Beş ve altıncı ayda kas kontrolü gelişmeye başlar ve
fetüsün hareketlerinde artış görülür. Bebek prematüre olarak dünyaya gelirse bu süreçte
emme ve yutma güçsüz, solunum düzensiz ve yüzeyseldir.
Altı aylık iken fetüs yaklaşık 25 cm boyundadır. Gözlerin oluşumu tamamlanmıştır.
Deri buruşuktur ve deri altına yağ birikmeye başlamıştır. Bu dönemde erken doğum olur-
sa bebek nefes alır, fakat yaşama şansı azdır.
Yedinci aydan itibaren fetüs yaşama dönemine girer. Artık sinir sistemi tümüyle geliş-
miş ve bağımsız olarak işlevini yapabilecek duruma gelmiştir. Ancak, karaciğer, böbrek-
ler, sinir sistemi gibi organlar henüz tamamlanmış değildir. Fetüste boy ve kilo artışında
belirgin farklılık görülür. Kas dokusu güçlenir, hareketleri daha güçlü hale gelir. Cilt altı
yağ dokusu gelişir ve kas kitlesi hızla artar. Yedi aylık fetüs 1200 gram ağırlığa ve 37,5 cm
boya ulaşır.
Fetüsün sekizinci ayda boyu 46 cm, vücut ağırlığı ise 2500 gramdır. Fetüs doğduğunda
boyu ortalama 48-53 cm, ağırlığı ise 2500-4300 gram arasındadır. Fetüs 38. haftadan sonra
uterus dışında yaşayabilecek duruma gelir ve doğar (Ceylan, 2009).
Yeni Doğan Döneminde Fiziksel Gelişim

Doğumdan sonraki ilk dört hafta yeni doğan (neonatal) dönemi olarak adlandırılır.
Yeni Doğanın Baş ve Yüz Özellikleri: Yetersiz beslenme ve kemik hastalıkları başın Yeni doğanın başında bıngıldaklar
yüzün görünümünde ise şişkinlik
gelişimini olumsuz yönde etkiler. Yeni doğanın yüzü yuvarlak, başı geniş, burun ise basık- dikkat çekicidir.
tır. Birçok yeni doğanın yüz hatları doğumdan hemen sonra şişkin görünür. Gözleri özel-
likle şişkindir. Bu şişkinlik doğumdan hemen önce ve doğum sırasında bebek baş aşağı
pozisyon aldığında kafasında biriken sıvılardan dolayıdır. Doğumu takip eden birkaç gün
içinde kaybolur. Doğumda başta saçlar az ve seyrek olabilir. Zamanla saçlar dökülür ve
yenisi çıkar. Doğumda üst ve alt çene kemikleri daha küçüktür. Süt dişleri, dişetleri altında
oluşmuş durumdadır. Dudaklarda emme kabarcıkları vardır. Tükrük mevcuttur. Boyun
yetişkinlere oranla daha kısadır.
Yeni doğanın baş çevresi ortalama 35 cm dir. Baş vücudun dörtte bir oranındadır. Bu
oran yetişkinlerde sekizde birdir. Yeni doğan bebekte merkezî sinir sistemi hızlı bir geli-
şim gösterir. Sinir sisteminin gelişiminin %80’i dört yaşında tamamlanır. Yeni doğan bir
bebeğin beyni 350 gram civarındadır. Yetişkin bir insanın beyni 1,5 kiloya doğru yaklaşır.
Beyin henüz olgunlaşmamıştır. Kafatasında kemikler arasında bıngıldak denen açıklıklar
vardır. Doğumda altı adet bıngıldak vardır. Bıngıldaklar bebeğin doğumunu kolaylaştı-
rır. Doğumdan bir süre sonra bıngıldakların çoğu kapanır. Sadece tam tepedeki eş-kenar
dörtgen biçimde olan ön bıngıldak kalır. Bu bıngıldak normal olarak doğumdan 12-15
ay sonra kapanır. Sağlıklı bir çocukta bıngıldağın çökük veya kabarık olmaması gerekir.
Bıngıldağın erken veya geç kapanması beynin gelişimi için önemli bir etkendir. Erken ka-
panması sonucu beyin yeterince gelişemez. Beyinde fazla su toplanırsa, kafatası da büyür,
bıngıldaklar kapanmaz. Bıngıldağın kapanmaması beynin fazla büyümesine neden olur.
Yeni Doğanın Boy ve Ağırlığı: Boy uzunluğunun alt sınırı 46 cm’dir. Uzun boylu be-
beklerde nadiren boy uzunluğu 55-57,5 cm arasında görülebilir. Yeni doğan bir bebeğin
ortalama ağırlığı 3.250 - 3.500 gramdır. Erkekler kızlara kıyasla biraz daha ağırdır. Normal
ağırlığın en alt sınırı 2.500 gramdır. Bu ağırlığın altında doğan bebeklerde prematürelik,
plasenta yetmezliği veya bir hastalık ihtimali düşünülür. Normal ağırlığın üst sınırı kesin
olarak saptanmamakla birlikte 5-7 kg’ dır.
Yeni doğan bebekler ilk iki-üç gün içinde normal olarak kilo kaybederler. Bebeğin
ilk günlerde az gıda sıvı alması, buna karşılık idrar, terleme ve dışkı yoluyla çok su kay-
betmesi kilo kaybına neden olmaktadır. Verilen kilo çok fazla olursa (vücut ağırlığının
% 10’undan fazla) vücut ısısı bozulur ve çocukta ateş yükselir. Bu ateşe susuzluk ateşi de
denir. Bebeğe bol sıvı verilir ise ateşlenme geçer ve bebek normale döner (Tepeli, 2008 ).
Yeni Doğanın Vücut Özellikleri: Yeni doğanda deri çok yumuşak, ince ve pembedir.
Deri değişik miktarda peynirimsi, yağlı bir madde (Verniks Kazeoza) ile kaplıdır. Bu yağlı
madde doğumdan sonra 48 saat içinde deri tarafından emilir ve banyo ile temizlenir. Vücut,
Lanugo denilen ince kıllarla örtülüdür. Yağ bezlerinin tıkanmasından beyaz kabarcıklar, ter
bezlerinin tıkanmasından içi su dolu kabarcıklar oluşur. Bunlar en çok yanak ve burun çev-
resinde bulunur. Kuyruk sokumu ve sırt derisinde, sonradan kaybolan, morumtrak lekeler
görülür. Halk arasında gül denilen kılcal damar ağları mevcut olabilir. Tırnaklar iyi oluşmuş
ve yumuşaktır. Ter ve yağ bezleri, doğumda mevcuttur. Fakat fonksiyonları iyi gelişmemiş-
tir. Bu nedenle yeni doğanda vücut ısısı iyi kontrol edilemez. Yeni doğanın göbek kordonu
kesildiğinde, geride 2-3 cm’lik bir kısım kalır ve bu kısım ilk 3 hafta içinde kurur ve kendili-
ğinden düşer. Yeni doğan bebeğin kol ve bacakları gövdeye göre daha uzundur.
Yeni doğan bebekte göğüs yuvarlaktır. Göğüs çevresi bebeğin iriliğine bağlı olarak de-
ğişmekle birlikte ortalama 33 cm’dir. Yeni doğanın muayenesinde göğüs ve baş çevresi
ölçülmelidir. Doğumda göğüs çevresinden küçük kafalarda veya farkın 2,5 cm’den daha
fazla olduğu vakalarda her hangi bir anormallik durumuna karşı uyanık olunmalıdır. Kız
36 Çocuk Gelişimi
ve erkek çocuklarda doğumdan sonra göğüslerde şişlikler görülebilir. Bunun nedeni, an-
neden çocuğa geçen hormonlardır. Bu şişlikler kesinlikle sıkılmamalıdır, kendiliğinden
geçer. Temizliğe dikkat edilmelidir.
Yeni doğan bebeğin solunumu, doğumdan sonraki 15-20 saniyede başlar. Yeni doğan
Yeni doğanın derisinde lanuga bebek, çok sık düzensiz ve derin olmayan bir biçimde nefes alıp verir, ikinci ve dördüncü
denen tüyler, morumtrak lekeler,
içi su ve yağ dolu kabarcıklar,
günlerde tüm akciğerler normal solunuma katılır. Bebek doğduğunda dakikadaki solu-
genital organlarda hormonal num sayısı 40-60 iken, 12 ayda solunum sayısı 30-35’e düşer. Yeni doğmuş bir bebeğin
kaynaklı şişlik görülür. kalbi dakikada 120-150 arasında atar. Sindirim sistemi çok iyi gelişmeyen yeni doğan be-
beklerin en rahat sindirebileceği besin anne sütüdür. Yeni doğanın idrarında ilk hafta az
miktarda protein vardır. Yutulan amniyon sıvısı ile barsak bezleri salgılarının karışımın-
dan meydana gelen koyu yeşil, zamk gibi yapışkan bir madde olan mekonyum bebeğin
ilk kakasıdır. Yeni doğanda ilk dışkı 24 saat içinde görülür. Bebek süt almaya başladıktan
sonra üç-dört gün içinde dışkının rengi değişir ve normal süt çocuğu dışkısına dönüşür.
Genital organlarda özellikle kız çocuklarında, doğumdan sonra dört beş gün devam
eden kanlı bir akıntı olabilir. Erkek çocuklarda da yumurta yatağında (torbada) su topla-
ması sonucu şişlikler görülebilir. Bunların da nedeni anneden geçen hormonlardır.
Fizyolojik sarılık, doğumun üç ve dördüncü günü bebeğin kırmızı renginin yavaş ya-
vaş solup sararması ile ortaya çıkar. Doğumdan sonra bir kısım alyuvarların harap ol-
ması, parçalanması sonucu bol miktarda sarı renkli safra maddesinin oluşması ve tam
gelişmemiş olan karaciğerin bu maddeyi hemen değiştirememesi ve böbreklerden dışarı
atamaması sonucu fizyolojik sarılık meydana gelir. Fizyolojik sarılık yeni doğanların üçte
birinde belirgin bir şekilde görülür.
Kemik ve Dişler: Yeni doğanda iskelet, kıkırdak biçimindedir. Kemiklerin kıkırdak
dokusu zamanla sertleşir. Kemikler uzunluğuna ve genişliğine büyür, eklemler olgunlaşır.
Doğuşta 270 adet olan kemikler, ergenlikte 350, gelişmiş bir iskelette ise 206 adettir. Kemik-
lerin olgunlaşması kızlarda daha çabuk olur. Diş tabakaları embriyon döneminde oluşmaya
başlar. Süt dişlerinde kireçlenmenin gebeliğin 12. haftasından itibaren olduğu görülür.
Yeni Doğanda Refleksler: Refleksler, yeni doğmuş bebeğin en net organize davranış
örüntüleridir. Bazı refleksler hayati öneme sahiptir. Örneğin; yanağına dokunulduğunda
ya da annesinin memesi bebeğin ağız bölgesine değdiğinde bebeğin başı kendiliğinden
döner ve memeyi aldığında emme kendiliğinden olur. Bazı reflekslerse anne baba ve be-
bek arasında haz verici etkileşim oluşturmada yardımcı olur. Göğüs ucunu arayan ve ba-
şarılı şekilde bulan bir bebek beslenme esnasında kolay emer ve eline dokunulduğunda
elini yakalayarak anne babanın sevgi dolu davranmasını bakım konusunda kendilerini
yeterli hissetmesini sağlar.
Alt beyin merkezlerinin kontrolündeki ilkel refleksler gebeliğin 18. haftasından itiba-
ren fetüste görülmeye başlar. Zamanla korteks daha geniş çapta idare etme gücü kazanır
ve istemli hareketler oluşur. Gelişimsel refleksler, santral sinir sisteminin bozukluklarının
teşhisinde bir araç olarak kullanılır. Örneğin, doğumdan sonraki üçüncü günde yüzüs-
tü durumda çenesini kaldıramayan bebeklerde yaşamın ileriki dönemlerinde nörolojik
anormallik belirtilerine rastlanır.
Yeni doğanın fiziksel gelişiminde refleksler neden önemlidir?

3
Uyku-Uyanıklık, Yeni doğanlar gündüz ve gece boyunca beş uyarılma durumuna
veya uyku ve uyanıklık düzeyine girip çıkarlar. İlk ay boyunca bu durumlar sıklıkla de-
ğişir. Bebekler fetüs oldukları dönemde dinlenme ve hareketlilik evrelerini anneleriyle
senkronize etme eğiliminde olduklarından geceleri daha fazla uyurlar. Bununla birlikte
uyku- uyanıklık döngüleri, karanlık- ışıktan çok açlık-tokluktan etkilenir. İlk hafta bebek-
ler 24 saatin 16-20 saatinde uyur. Psikolojik durumlarına bakınca normal ve rem uykunun
dışında mahmurluk, atiklik, uyanık ve aktif hareketlilik ve ağlama davranışları gösterirler
(Berk, 2013; Trawick-Smith, 2013).
Yeni Doğanda Duyular: İnsanoğlu duyu organları itibariyle tam donatılmış bir du-
rumda dünyaya gelir. En gelişmiş duyu organı kulaktır. Görme duyusunun erişkin bir
insan seviyesinde işlevini sürdürebilmesi için zaman gerekir (Aydın, 2010).
Dokunma, Yeni doğan bebeğin dokunma duyusu doğar doğmaz ya da hemen sonra
tümüyle çalışır. Dokunmaya önce tüm vücuduyla, sonra bölgesel cevap verir. Yeni doğmuş
bebeğin dokunmaya özellikle de ağız çevresi, avuç içi, ayak tabanlarına dokunulduğunda
tepkide bulunduğu ortaya konmuştur. Genital bölge ile birlikte bu bölgeler dokunmaya
ilk duyarlı bölgelerdir. Bebeğin derisi çok hassastır. Dış etkilerden kolayca etkilenebilir.
Bebeklik çağında vücudun sıcaklığı ayarlama yeteneği tam gelişmediğinden, deri sıcak
ve soğuk etkilerden korunmalıdır. Bebeklere iğne ucu ile dokunulduğunda fazla tepkide
bulunmadıkları görülmüştür. Bu durum acı duyusunun ilk haftalarda iyi gelişmemiş ol-
duğunu gösterir. Dokunma ana babaların bebekleriyle iletişim kurmak ve oyun oynamak
istediklerinde kullandıkları temel yollardan biridir. Dokunma ayrıca bir öğrenme aracı
olarak da fonksiyon görür. Dokunma genellikle çevre uyaranlarını anlamlandırabilmek
için diğer duyularla birleştirilerek kullanılır. Örneğin bakış ve dokunma bir oyuncağı ta-
nımak için kullanılabilir (Trawick-Smith, 2013).
Tad Alma, Yeni doğan bebekler çeşitli tatları ayırabilir. Tuzlu, ekşi ve acılara olum-
suz tepkiler gösterirler. Bunu mimik ve emme tepkileriyle belli ederler. Tatlılara karşı yüz
ifadeleri çok olumludur. Bunun için bebeklerin ilk mamaları tatlı mamalardır. Bebekler
dört aylık oluncaya kadar tuzlu bir tadı suya tercih etmezler. Bu durum bebeği daha sonra
katı besinleri kabul etmeye hazırlıyor olabilir. Hamilelik esnasında annenin amniyotik
sıvısı annenin beslenme alışkanlıklarına bağlı olarak tatlar ve kokular açısından zengindir.
Annenin sütü doğumdan sonraki iki-üç gün içinde gelmeyebilir. Anneden gelen ilk süt,
oldukça koyu sulu ve yüksek protein içeren bir sıvı olan kolastrumdur. Bu süt, besin de-
ğeri açısından oldukça zengindir. Bebeğin ne tatlı ne tuzlu olmayan anne sütünü sevmesi
tesadüf değildir (İnanç vd., 2007).
Koku Alma, Yeni doğan bebeğin burnu basık, dar ve küçüktür. Bebek doğduğunda
güçlü bir koku alma duyusuna sahiptir. Yeni doğan görme duyusu olgunluk kazanana ka-
dar koku alma ve dokunma ile çevresiyle etkileşime girer. Doğumdan sonraki birkaç gün
içinde anne ve babanın kokusunu ayırt eder. Yeni doğanlar hoş ve hoş olmayan kokular
arasında ayrım yapabilirler. Tat ve koku yeni doğanın hayatta kalmasında kritik bir öneme
sahiptir. Koku alma duyusunun yeni doğanın beslenmesine yardım ettiğine işaret eden
pek çok çalışma vardır. Koku alma duyusu, bebeğe pamuk bir bezle farklı kokular koklatıp
gösterdiği başını çevirme tepkilerine göre tespit edilmiştir. Tatlı bir kokuda nefes alışları
ile kalp atışları zayıflar. Bu durum ise ilgi ve dikkatin göstergesi olarak kabul edilmiştir
(Trawick-Smith, 2013).
İşitme, Doğumda dış kulak ve kemiksel yapı tamdır. İç kulak, duyumları alıp beyne
nakledebilecek olgunluktadır. Doğumdan hemen sonraki dönemlerde bebekler gürültü
gibi karmaşık sesleri basit seslere tercih ederler. Birkaç günlük bebekler bile çeşitli ses
örüntüleri arasındaki farkı anlayabilirler. Önceleri her türlü sese benzer tepkiler gösteren
çocuk, zamanla sesleri ayırt edebilir. İşitme organının tam olgunluğu beş-yedi yaşlarında
tamamlanır. Giderek artan bir sesle azalan bir sesi, ritmik vuruşlu ton dizileriyle ritmik
olmayan sesleri, iki heceliden üç heceliye sözcükleri, vurgusu farklı kelimeleri, mutluluk
yansıtan konuşmalarla, olumsuz ya da nötr duygusal özellikler içeren konuşmaları, ritmik
unsurları ve farklı iki dil konuşan insanların konuştukları dilleri birbirinden ayırt edebil-
mektedir (Berk, 2013; Tepeli, 2008).
38 Çocuk Gelişimi
Yeni doğanın duyularından en Bebeklerin işitebildikleri seslerin şiddeti yetişkinlerinkine benzerdir. Bebeklerin duy-
gelişmişi işitme, en az gelişeni ise
görmedir. dukları seslere verdikleri tepkiler, seslerin niteliklerine göre farklılıklar gösterir. Düşük
frekanslı ritmik sesler genellikle bebekleri sakinleştirir. Şiddeti ve frekansı yüksek, ani ses-
ler huzursuz eder. Buna karşılık bazı sesler bebeklerin daha çok ilgisini çeker. Şarkıları ve
kadın sesini diğer seslere tercih ederler. İki günlük bebekler bile yetişkinlerin konuşması
ile bebek konuşması arasındaki ayrımı yapabilirler. Beş ay civarında bebekler seslerin yö-
nünü tayin edebilme, sesin kaynağını bulabilme ve seslerin birini ötekine tercih ederek
dinleme gibi becerileri kazanırlar (Erden ve Akman, 2008).
Görme, Doğuşta en az gelişmiş olan duyu organı gözdür. Göz kaslarının gelişmesi yaklaşık
12 yıl sürer. Yeni doğmuş bebek ışığı, karanlığı görme alanındaki hareket eden ya da zıt fonda
olan nesneleri fark edebilir. Beyindeki görsel alan ve gözdeki ağ tabakası, gözün ve merceğin
hareketini denetleyen kaslar henüz tüm işlevlerini yerine getiremediğinden gözlerin eşgü-
dümlü kullanımı birkaç ay sonra olur. Bir aylık bebek yakınındaki büyük cisimleri görebilir.
Yaklaşık olarak yedi yaşlarında göz yuvarlağı normal büyüklüğüne ulaşır. Yeni doğanın görme
keskinliği ya da hassasiyeti kısıtlıdır. Doğumdan sonra altıncı ayda görme keskinliği yetişkin
düzeyine ulaşır (İnanç vd., 2007; Selçuk, 2008). Yeni doğan nesneleri 45-90 derecelik açıda kısa
sürede izleyebilir. Doğduklarında bebekler nesneleri yaklaşık altı metre uzaklıktan net olarak
algılayabilirlerken, yetişkinler 182 metreden nesneleri algılayabilir (Berk, 2013).
Yeni doğanlar yüzlerinden 18 ile 40 cm uzakta bulunan nesneleri gayet net görürler.
Bu uzaklık yaklaşık olarak anne babanın bebeği kucağına aldığı zaman yüzlerinin bebeğin
yüzüne olan uzaklığıdır. Görsel izleme ve görsel tarama davranışları bebeklerin dünya-
yı incelemesinde yardımcı becerilerdir. Görsel izleme, bebeğin hareket eden bir nesneyi
gözlerle izlemesi olarak tanımlanır. Yeni doğanlar ilgilerini çeken nesneleri görüş alan-
larında tutabilmek için başlarını oynatıp gözlerini ayarlamaya çabalarlar. Görsel izleme
davranışı hayatın ilk altı yılında daha hızla gelişir ve daha başarılı yapılır. Tarama becerisi
bir nesnenin tüm özelliklerini baştan sona inceleyip hakkında fikir sahibi olmak şeklin-
de tanımlanır. Bu yetenek henüz tam olarak gelişmemiştir. Bir nesnenin tamamını görsel
olarak taramanın etkin hale gelmesi üçüncü ayın sonuna doğru olur. Derinlik algısı da
kazanılması gereken bir başka yetenektir (Trawick-Smith, 2013).
Bebekler yaşamlarının ilk ayında zamanlarının sadece %5-%10’unu çevrelerini seyret-
mekle geçirirken, bu oran iki buçuk aylık olduklarında %35’e ulaşır. Genellikle bebekler-
de görme duyumunun gelişimini izlemek için yapılan deneylerde, iki günlük bebeklerin
insan yüzüne veya biçimli görüntülere değişik parlaklıklardaki ışıklara oranla daha fazla
baktıkları bulunmuştur. İki aylık bebeklerin boyutları ve biçimleri aynı olan şekiller ara-
sında mavi ya da kırmızı olanları gri olanlara göre daha fazla tercih ettikleri görülmüştür.
Bebeklerin nesnelerin biçimlerine göre de görsel tercihlerinin değiştiği, eğimli, kavisli şe-
killeri, düz şekillere göre daha fazla tercih ettikleri belirlenmiştir. İki aylık olduklarında da
bebekler insan yüzündeki özellikleri fark etmeye başlarlar. Gözler fark edilir, ağız ve ağız
hareketleri bebeğin dikkatini çeker.
Bebeklik Döneminde Fiziksel Gelişim (0-2 yaş)

Bebeklik dönemi doğumdan iki yaşa kadar olan dönemi kapsar. Bu dönemde de fiziksel
gelişimde hızlı bir gelişim gözlenir.
Baş: Doğumdan sonraki ilk aylarda vücudun en hızlı büyüyen bölümü baştır. Başın
büyümesi beynin büyümesini yansıtır ve beyin gelişimi fiziksel gelişimin temelini oluş-
turur. Bir çocuk altı yaşına geldiğinde beyni yetişkinlikteki oranına hemen hemen ulaşır.
Yetişkinlik dönemine kadar beynin farklı bölümlerinde gelişim devam eder (Siyez, 2007).
Birinci yıl baş çevresi ayda bir santimetre büyür. Baş ağırlığı, çocuklukta toplam ağırlığın
onda biridir. İki yaşında beyin yetişkin ağırlığının dörtte biri kadardır.
Baştaki bıngıldakların beş tanesi, doğumdan sonraki ilk günlerde kapanırken tepede
bulunan bıngıldak, 12-18 aylar arasında kapanır. Bıngıldaklar yavaş yavaş sertleşir ve ço-
cuk iki yaşına gelinceye kadar kaybolmazlar.
Boy ve Ağırlık: Boy ilk yılda doğum boyunun %50’si kadar, iki yaşında %75’i kadar ar- Bebek ilk altı ay günde 20-30 gr,
ikinci altı ay günde 15-20 gr, bir
tar. Bir bebeğin vücut organları aynı oranda büyümez. Doğuştaki kol ve bacakların uzun- iki yaşta haftada 50 gr alır. İkinci
luğu altı kat büyüyerek yetişkindeki bacak ve kolların uzunluğuna ulaşır. yaşın sonunda doğum ağırlığının
dört katına ulaşır. İkinci yıldan
İlk altı ayda normal gelişim gösteren bir bebek günde 20-30 gram alır. İlk altı ay içerisin- sonra yürüme kilo almayı engeller.
de haftada ortalama 150-200 gr alan bebekler beş aylık olduklarında doğum ağırlıklarının
iki katına ulaşırlar. İkinci altı ayda ise büyüme biraz yavaşlar ve çocuk günde 15-20 gram
alır. Bir veya iki yaş arasındaki sağlıklı bir bebek ortalama haftada 50 gram alır ve bir yaşında
doğum ağırlığının üç katına, iki yaşın sonunda ise dört katına ulaşır. İkinci yılda yürümeyle
birlikte çocuklarda kilo kaybı olmaz, sadece kilo alımı yavaşlar veya aynı kiloda kalırlar.
Vücut Özellikleri: Bebeklerin görünüşündeki en belirgin değişikliklerden biri, yakla-
şık altı aylık olduklarında tombul ve yuvarlak bir yapıya sahip olmalarıdır. Erken dönem-
de, bebekte yağ oranının bu kadar yükselmesi, özellikle dokuzuncu ayda zirve seviyeye
ulaşması, bebeklerin sabit bir vücut ısısına sahip olmasına yardım eder. Kas dokusu da
bebeklik döneminde çok yavaş bir şekilde gelişir ve ergenliğe kadar zirve yapmaz. Bebek-
lerin kas gücü ve fiziksel koordinasyonu sınırlıdır.
Kemik ve kaslarla eş zamanlı olarak beyin bebeklerin fiziksel güçlerini koordine etme-
lerini sağlar. Bebeğin doğumdaki kas ağırlığının toplam vücut ağırlığına oranı beşte bir
iken yetişkinlikte bu oran beşte ikidir. Resim 2.5
Bu hızlı gelişim bazı kazaları da bera-
Gelişim baştan ayağa
berinde getirir. Bebek altı ay civarında doğru olduğu için
değiştirme masasından yere yuvarlana- bebek boyun kaslarını
bilir, dokuz ay civarında bebek masaya kontrol edemez.
Stoppard (1991)’ den
tutunup ayağa kalkabilir. alınmıştır.
Göğüs çevresi bir yaştan sonra baş
çevresinden daha fazladır. Bir yaşında
göğüs çevresi yaklaşık 47 cm’dir.
Gelişimin baştan ayağa, içten dışa
doğru prensibine uygun olarak önce baş
ve boyun kasları gelişirken daha sonra
karın ve omuz kasları ile el kol ve ayak
kasları gelişir.
Sinir sistemi, bebek doğduğunda tamamlanmıştır. Bebeğin sinir sistemi de gelişim
ilkelerine uygun bir şekilde merkezden uçlara, içerden dışa doğru bir gelişim gösterir.
Baştaki sinirler, ayaktaki sinirlere göre daha gelişmiştir. Sinir hücrelerinin boyutları büyür
ve sinir liflerinin bazıları filizlenerek çoğalır. Liflerin üzerinde yer alan ve sinirsel iletile-
ri sinir hücreleri tarafından beyine aktarılmasını ve beyinden ilgili organlara iletilmesini
hızlandıran miyelin kılıfları ise bebek doğduğunda henüz tam olarak oluşmamıştır. Mi-
yelin kılıflarının gelişimi büyük ölçüde ilk birkaç yıl içinde tamamlanır. Sinir sisteminin
gelişiminde miyelinleşme önemli bir değişimdir. Miyelinleşme, iletilerin sinir hücreleri
arasında iletilmesi için gerekli miyelin maddesi üretilmesi anlamına gelir. Sinirlerin ördü-
ğü bu yollarla beyin, iskelet, kas sistemlerinin birbiriyle iletişimi sağlanır ve çocuk hare-
ketlerde bulunur. Miyelinleşme yaşamın ilk yılında hızla oluşur (Erden ve Akman, 2008;
İnanç vd., 2007).
40 Çocuk Gelişimi
Resim 2.6 Kemik ve Dişler: Doğumdan sonra kemik-

Ön üst kesiciler bir yaş
lerdeki gelişme, kemik boylarının uzaması şek-
civarında çıkar. linde gerçekleşir. Kemiklerdeki en hızlı gelişme,
yaşamın ilk yılı içinde görülür. Bebeklikte beş ve
onuncu aylar arasında ilk alt kesici dişler çıkar.
İlk dişin çıkışı onikinci aya kadar da sürebilir.
Birinci yaşın sonlarında ön dişler tamamlanır.
Nadir hallerde alt veya üst kesici dişlerle doğan
bebekler olduğu gibi onbeş ay civarında ilk dişini
çıkaran bebekler de vardır. Yan kesicilerle küçük
azı dişleri yaklaşık bir yaşından sonra çıkmaya
başlar. İki yaşında çocuğun ağzında 20 diş olması
beklenir. Çocuk altı, yedi yaşına gelince süt diş-
leri yerlerini kalıcı dişlere bırakır. Kalıcı dişlerin
tamamlanması 12-13 yaşlarına kadar sürer.
Boşaltım Sistemi: Boşaltım sistemi vücuttan zararlı maddeleri atabilecek güçtedir.
Önceleri böbreklerin çalışması ve bebeklerin idrar yapmaları oldukça düzensizdir. Bebe-
ğin idrar yapma sayısı beslenmeye bağlı olarak farklılıklar gösterir. İdrar kontrolü 18-30
aylar arasında gerçekleşir (Semenoğlu, 2001).
Duyusal Gelişim: Bebeklerde duyum ve algının oluşabilmesi için öncelikle duyu or-
ganlarının sağlıklı olması beklenir. Bunun için uyarıcının duyu organlarını uyarabilecek
bir şiddette olması, duyusal bilginin sinir hücreleri aracılığıyla merkezi sinir sistemine
taşınarak anlamlandırılması gerekir. Yeni doğmuş bir bebeğin özellikle algılama süreci
son derece kısıtlıdır. Ancak ilk altı ay içinde hem duyusal süreçlerin kapasitesinde hem de
algılama sürecinde büyük bir gelişme ortaya çıkar.
Bebeklik döneminde duyusal Bebeklik döneminde algısal ayırt edicilik ve duyusal farkındalık kazanılır. Gün içeri-
gelişimde en önemli gelişim
duyusal farkındalık denen farklı
sinde çok sayıda farklı nesne, insan ve olayla karşılaşan bebekler karşılaştıkları her farklı
durumlara nasıl tepki verileceğinin duruma nasıl tepki vereceklerini öğrenmek durumundadır. Herhangi bir uyarıcının alın-
öğrenilmesidir. Burada uzaklık, ması ve yorumlanma süreci algı olarak tanımlanır. Bebeklerin uyarıcılara verdikleri tep-
renk, boyut gibi özelliklerin
algılanması etkilidir. kiler birçok faktöre bağlı olarak ortaya çıkar. Örneğin, altı-yedi aylık bebeklerle yapılan
bir çalışmada karanlık bir ortamda bebeklerin ulaşabilecekleri bir alan içerisine ses çıka-
ran nesneler konmuş ve bebeklerin bu nesnelere ulaştıkları gözlenmiştir. Ancak nesneler
bebeklerin ulaşamayacağı bir alana konduğunda, bebekler bu nesnelere daha az dikkat
etmişlerdir. Böylelikle bebeklerin uzağı algılayabildikleri düşünülmüştür.
Görsel algı ile ilgili son yapılan çalışmalar;
• Bebeklerin farklı uzaklıklardaki objelere odaklanmasının iki ay civarında gerçekleştiğini,
• Nesnelerin üç boyutlu olarak algılanmasının dört ay civarında gerçekleştiğini,
• Renkleri 2-4 aylık dönem içerisinde ayırt edebildiğini,
• Bebeklerin görsel uyarıcıları derinlik ve uzaklıklarına göre ayırt edebildiklerini,
• Görsel algının gelişiminde bireysel farklılıklar olduğunu göstermektedir (Siyez, 2007).
Yeni doğanın görme duyusunun özellikleri nelerdir?

4
İlk Çocukluk Döneminde Fiziksel Gelişim (3-6 yaş)
İlk çocukluk döneminde fiziksel gelişim bebeklik dönemindeki fiziksel gelişim kadar hızlı
olmamakla birlikte hızlı bir şekilde devam etmektedir.
Baş, iki yaşında toplam beden boyutunun yaklaşık dörtte birini kapsarken beş buçuk
yaşında bu oran altıda bire düşerek, çocuk bebeklik görünümünden uzaklaşmaya başlar.
Altı yaşlarında ise organların birbiriyle orantıları, bir yetişkininkini andırmaya başlar.
Beyin gelişimi, Dört yaşında çocuklar algı, dikkat, hafıza, dil, mantık ve hayal gücü İlk çocukluk döneminde başın
yetişkin oranını andırmaya
gibi birçok beceriyi geliştirir. Ağırlıktaki artışla beraber beyinde yoğun bir şekilde yeniden başlaması beyin gelişiminde de
şekillenme ve düzenlenme süreci başlar (Berk, 2013). algı, dikkat, hafıza, dil, mantık ve
hayal gücü gibi birçok becerinin
Beyin gelişimi, görsel bilgiye ulaşma ve işlemden geçirme yeteneğindeki gelişmeler- geliştiğini ve yeniden şekillenme
le bağlantılıdır. Çocuğun dikkatini sürdürme ve dikkatini dağıtanları dışarıda bırakma sürecinin başladığını gösterir.
yeteneğini sağlayan beynin bölümleri yaklaşık dört ve yedi yaşlarında hızlı bir şekilde
belirginleşir. Bu nedenle bu yaşlarda okuma yazma becerilerine odaklanmaya hazır du-
ruma gelir. Çocukların yetenekleri arttıkça aktif nöronlar arasında sinaptik bağlar da ar-
tar. Çocuklar doğduklarında gerektiğinden daha fazla nörona sahiptir. Bu nöronlardan
kullanılmayan nöronlar ve bağlantılar yok olur. Beyni koruyan kemiklerin hala yumuşak
olduğu görülür.
Boy ve ağırlık, önceki döneme göre daha az artar. Aynı kültürel grupta dahi bu çocuk-
ların boy ve kilosu önemli ölçüde değişir. Altı yaşında yıllık ortalama boy uzaması 6-8 cm
arasındadır. İlkokul çağına doğru boy uzama hızı daha da azalır. Ağırlık da boy ile orantılı
olarak artar. Beş yaşında doğum ağırlığının altı katına, altı yaşına geldiklerinde ise doğum
ağırlığının ortalama yedi katına ulaşır.
İlk çocukluk döneminde erkek çocukların boy uzunluğu ve vücut ağırlıkları kızla-
ra göre biraz daha fazladır. Ekonomik yönden gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin ço-
cukları arasında da önemli farklılıklar görülür. Örneğin dört yaşındaki İsveçli bir çocuk,
Bangladeşte’ki altı yaşındaki bir çocukla aynı boydadır.
Vücut Özellikleri: Bu dönemde çocukların vücudu kafasından daha hızlı büyür. Göv-
de uzadıkça ve karın kasları güçlendikçe çocukların karınları düzleşir. İlk çocukluk yılla-
rında meydana gelen belirgin bir fiziksel değişim kolların ve bacakların uzamasıdır. Bu
büyüme ağırlık merkezinde bir kaymaya neden olur. Bebeklerin ağırlık merkezleri vücu-
dun yüksek kısımlarında, göğüs bölgesine yakın bir yerdedir. Bu düşük ağırlık dağılımı bu
yaş çocuklarının bir veya iki yıl önce yapmalarının imkansız olduğu eylemleri gerçekleş-
tirmelerini sağlar (Trawick-Smith, 2013).
Yürüme çağında azalmaya başlayan vücuttaki yağ oranı daha da azaldıkça, çocuklar za-
yıflar. Vücut büyüyüp genişledikçe, iç organlar düzgün bir şekilde yerleşir ve omurga dikleş-
meye başlar. İlk çocukluk dönemindeki vücut gelişimindeki bireysel farklılıklar bebeklik dö-
nemine göre daha çok göze çarpar. Motor etkinlikleri gerçekleştirmeye üç dört yaşta büyük
ilgileri olmasına rağmen, çoğu zaman en
Resim 2.7
iyi sonucu alamayabilirler. Bu dönem-
de kaslardaki gelişme dikkati çeker. İlk İlk çocukluk
döneminde hareket
çocukluk döneminde kaba motor hare- etme ihtiyacı bitmez.
ketleri sağlayan kaslardaki gelişme, ince Yavaşlamaz.
motor hareketleri sağlayan kaslara oranla
daha fazladır. Kas sisteminde ciddi bir
gelişme olur. Bundan dolayı bu yaş dö-
nemindeki çocukların hareket etme be-
cerisi büyük ölçüde gelişir. Genel olarak
dinamik bir yapıya sahiptir, hareketleri
rahat ve hızlıdır. Çoğunlukla yavaşlama
ihtiyacını (niye yavaşlaması gerektiğini)
anlamazlar (Bacanlı, 2000).
Kemik ve dişler, bebeklikteki iskelet gelişimi erken çocuklukta da devam eder. İki-altı
yaş arasında yaklaşık 45 tane yeni kemik ucu ya da kıkırdağın sertleşerek kemiğe dönüş-
tüğü büyüme merkezi, iskeletin çeşitli bölümlerinde ortaya çıkar. Bu bilgi büyüme bozuk-
luklarının tespiti için önemlidir (Berk, 2013).
42 Çocuk Gelişimi
Yetersiz ve dengesiz beslenme, Kız çocukları kemik gelişimi bakımından erkek çocuklarından bir yıl ilerdedir. Üç-
aşırı kilolu veya obez olma kalıcı
dişlerin çıkmasını etkiler. altı yaş çocuklarda kemiklerdeki sertleşmeme nedeniyle düşmeleri halinde kemiklerde
kırılma görülmez. Ancak bu durumun bazı zararları da vardır; yanlış duruş ve travma
durumlarında kemiklerin biçimi kolaylıkla bozulabilir.
Dört yaşın sonlarından itibaren, çocuklar ilk dişlerini ya da süt dişlerini kaybetmeye
başlarlar. Bu süreç kalıtsal faktörlerin ve beslenme ile ilgili faktörlerin etkisindedir. Ye-
tersiz ve dengesiz beslenme kalıcı dişlerin çıkmasını geciktirirken, aşırı kilolu veya obez
olmak ise kalıcı dişlerin çıkmasını hızlandırır. Çocuklar altı yaşına ulaştıklarında süt diş-
leri düşmekte ve yerine kalıcı dişler çıkmaktadır. Kalıcı dişler daimi olduğu için diş sağlığı
açısından çok önemlidir (Selçuk, 2008).
Solunum Sistemi: İlk çocukluk döneminde akciğerlerin kapasitesinin gelişimi olduk-
ça yavaştır. Kalbin büyümesi altı yaşına kadar çok hızlıdır. Kalp atış hızı da giderek azalır,
ilköğretim döneminin başlarına doğru yetişkinin kalp atım hızına benzer duruma gelir.
Sindirim Sistemi: İlk çocukluk döneminde çocuklar tüm yiyecekleri sindirebilecek
duruma gelir. Yaklaşık 20-24 aylarda dışkılama ve işeme kasları gerekli olgunluğa ulaşmış
durumdadır. Çocuklar iki buçuk, üç yaşlarında beş saat idrarını tutabilecek olgunlukta-
dır. Dışkı denetimini sağlayacak kasların olgunlaşması onsekizinci aya kadar sürdüğü için
daha önce tuvalet eğitimine başlanılmamalıdır.
Duyular: Bu dönemde duyu organları da gelişimlerini sürdürürler. Örneğin kulaktaki
östaki borusu doğuşta hemen hemen yere paralel bir durumdan daha açısal bir duruma
geçer. Bu değişiklik bazen okul öncesi yıllarda kulak ağrılarının sıklığında bir artışa neden
olabilir.
Görme, bu dönemde çocuklar henüz gözlerini küçük nesneler ya da ayrıntılar üzerin-
de odaklayabilmek için yeterli olgunluğa ulaşmamışlardır. El-göz uyumlarında yetersiz-
likler görülür.
İlk çocukluk döneminde fiziksel gelişim açısından en dikkat çekici özellikler nelerdir?
5
Orta Çocukluk Döneminde Fiziksel Gelişim (7-12 yaş)
Sinir hücrelerindeki gelişme Birçok kültürde çocuklar bu gelişim döneminde örgün eğitimlerine başlarlar. Bu dönem-
ve hormonların etkisiyle beyin
fonsiyoklarında değişiklikler, de fiziksel gelişimin daha yavaş olduğu gözlenir.
görsel bilgiyi işlemden geçirme Baş: Başın uzunluğu bedenin toplam uzunluğunun sekizde biri oranındadır.
hızındaki artış çocukta okuma
becerisinin gelişimini destekler.
Beyin Gelişimi: Beynin bazı yapılarında kayda değer büyüme söz konusudur. Beynin
iki tür dokusunun hacminde artış tespit edilir. Sinir hücreleri arasında iletişimi sağlayan
kimyasallar boyutunda gelişimler gerçekleşir. Bu değişim, okul çağı çocuğunun daha etkili
ve esnek düşünme ve davranışlar sergilemesine katkı sağlar. Aynı zamanda bu dönemde
hormonların etkisiyle beyin fonksiyonlarında da değişikliklerin olabileceği öne sürülür.
Beyin ondört yaşından sonra hemen hemen hiç büyümez.
Bu dönem beyin gelişimi görsel bilgiye ulaşma ve işlemden geçirme yeteneğindeki
gelişmelerle bağlantılıdır. Çocukların görsel bilgiyi işlemden geçirme hızı çocukluk dö-
nemi boyunca gelişmekte ve ergenliğin başında yetişkin düzeyine ulaşmaktadır. Ayrıca
çocukların görsel materyalleri sistemli bir şekilde okuma yeteneği de yedi-sekiz yaşların-
da gelişir.
Boy ve Ağırlık: Orta çocukluk yıllarında çocuklar genellikle yılda sadece 5 cm uzar-
lar. On yaşında çocuklar 140 cm, 11-12 yaşlarında ise 145 cm civarındadırlar. Ağırlık da
boy uzaması gibi yavaştır. Yedi yaşındaki bir çocuğun ağırlığı ortalama 24 kg’dır. Beşinci
sınıfa doğru kızların ağırlığı yaşıtları olan erkeklerin ağırlığından fazladır. Kızlar erkek
çocuklardan daha önce erinlik dönemine girerler. Onbir yaşında bir kız çocuk 35 kg
aynı yaştaki erkek çocuk ise yaklaşık olarak 35.5 kg’dır. Kızlar sadece bu dönemde erkek-
lerden boyca daha uzundur. Bu durum Resim 2.8
vücut biyokimyasındaki farklılaşmalara Orta çocukluk
bağlıdır. Bacaklar ve vücut yavaş yavaş döneminde çocuklar
uzamaya ve yüz incelmeye başladıkça zayıf bir görünüme
birçok çocuk daha önceki dönemlerdeki sahiptir.
yuvarlakımsı vücut şeklinin aksine za-
yıf bir görüntü alır. Boy ve kilo kültürel
gruplar arasında farklılık gösterir. On
yaşlarına doğru vücut biyokimyasındaki
farklılaşmalara bağlı olarak özellikle kız
çocuklarında ani bir boy artışı yanında
ikincil cinsiyet özellikleri de belirginleş-
meye başlar.
Vücut Özellikleri: Kemik ve iske-
let sistemindeki gelişme, kas sistemin-
den daha ilerde olduğu için zaman zaman büyüme ağrıları meydana gelebilir. Fiziksel
ve zihinsel çabalarının bir sonucu olarak kolay yorulurlar. Ara vermeye ihtiyaç duyarlar.
Birçok küçük yazı veya nesnelere odaklanmada zorluk çekebilirler. Kemik gelişimi hâlâ
tamamlanmamıştır.
Bu dönemde vücudun alt bölümü en hızlı gelişen bölge olduğu için çocuklar ilk ço-
cukluk dönemine göre daha uzun bacaklı görünür. Kuşaklar arasında vücut ölçülerinde
değişimler gözlenir. Gelişmişlik ve beslenme olanakları büyüme eğilimlerinde en önemli
etkendir. Büyümeyi engelleyici hastalıklarla mücadele eden ve yetersiz beslenen dar gelirli
ailelerin çocuklarında kuşaklar arası eğilimler oldukça az görülür.
Kemik ve Dişler: Kemik ve iskelet sistemindeki gelişmeler altı-oniki yaş aralığında ağ- Yedi-oniki yaş aralığında kemik
ve iskelet gelişimine bağlı olarak
rılara neden olur. Bu dönemde kemiklerde sertleşme son halini almadığı için kemiklerin yazı yazarken bileklerde ağrılar
biçiminin bozulma tehlikesi devam eder. Kol, bacak ve omurga kemiklerine aşırı yüklemeler görülebilir.
ve zorlamalar iskelet gelişimini olumsuz etkileyebilir. Bu dönemin başlarında (7 yaşlarında)
bilek ve parmak kemikleri ince işleri yapabilecek olgunlukta olmadığı gibi, bu dönemde ço-
cukların bel, kol ve bacak kemikleri de ağır işleri yapmaya hazır değildir. İskelet sisteminin
her parçası aynı oranda büyüyüp sertleşmez. Öncelikle kafatası ve eller olgunlaşırken, ayak
kemiklerinin olgunlaşması ergenliğin sonunu bulur. Çocuklar olgunlaştıkça ayak bileği ek-
lemleri ve ayaklar, kol bileği ve eller daha çok kemikleşir (Ceylan, 2009).
Çocukların altı-oniki yaş aralığında 20 süt dişinin tamamı dökülür, yerlerine kalıcı
dişler çıkar. Uzun bir süre yeni çıkan kalıcı dişler oldukça büyük görünür. Diş kaybı bu
gelişimsel dönemin önemli bir olayı olup akranlar arasında çok fazla konuşulur.
Yüz ve özellikle çene kemiklerinin yavaş yavaş büyümesi, çocuğun yüzünün uzaması-
na ve ağzının genişlemesine neden olur. Bu durum patlayan yeni dişlere çenenin uyumu-
nu kolaylaştırır. Orta çocukluk çağı çocuklarının üçte birinin alt ve üst dişlerinde çarpık-
lıklar görülür (Berk, 2013).
Diş çarpıklıklarının düzeltilmesinde ortodentist kontrolünü unutmayın.
Görme ve İşitme: Bu dönemde görülen en yaygın görme sorunu miyopluktur. Düşük do-
ğum ağırlıklı dünyaya gelen orta çocuklukta çocukların miyop olma olasılıkları daha fazladır. Bu
durumun nedeni olgunlaşmamış görme merkezleri, ağır ilerleyen göz gelişimi ve yaygın olarak
görülen göz hastalıklarıdır. Sık görülen orta kulak iltihabı bu dönemde daha az görülmeye başlar.
Tekrarlanan enfeksiyonlar işitme kaybına neden olabilir. Düzenli görme ve işitme taramaları ile
bozukluklar ciddi öğrenme sorunlarına neden olmadan ortadan kaldırılabilir (Berk, 2013).
44 Çocuk Gelişimi
Ergenlik (Son Çocukluk) Döneminde Fiziksel Gelişim

Ergenlik (son çocukluk) dönemi 11-12 ile 17-18 yaşları arasını kapsar. Ergenlik dönemin-
de fizyolojik ve hormonal değişiklikler kendini gösterir. Kızlarda 12-13, erkeklerde 13-14
yaşlarında ortaya çıkar. Yarısı çocukluk yarısı ergenlik olmak üzere iki ile dört yıl süren
döneme erinlik dönemi adı verilir. Erinlik dönemi kızlarda adet kanaması ve idrarda os-
torojen hormonunun görülmesiyle, erkeklerde gece boşalmaların başlaması ve idrarda
androjen hormonlarının görülmesiyle başlar. Erinlik döneminin hemen arkasından gelen
ergenlik dönemi kızlarda yaklaşık olarak 18, erkeklerde ise 21 yaşına kadar sürer.
Hormonlar doğrudan kana karıştıkları için bedende belli bir alanı değil, yaygın bir
alanı etkiler. Bu dönemde hipofiz bezi hem büyüme ve gelişmede hem de diğer bezle-
rin salgılarını düzenleyen çeşitli hormonları salgılar. Diğer bezlerin salgılarını ayarlayan
hormonlara gonadotropinler adı verilir. Bu hormonların kadınlarda östrojen, erkeklerde
ise testosteron salgılanmasında işlevleri bulunur. Böbrek üstü bezleri salgıladıkları hor-
monla büyümeye ve cinsel özelliklerin kazanılmasına katkısı olan cinsiyet hormonlarının
miktarını arttırırlar. Tiroit bezinden salgılanan hormon da tüm dokuların ve organların
büyüme ve olgunlaşma düzeylerini arttırır (Erden ve Akman, 2008).
Ergenlikte fiziksel gelişim dendiğinde, boy, ağırlık artışı, iskelet ve kas gelişimi, iç salgı
sistemindeki gelişim akla gelir. Ergenlerdeki boy uzaması dahil tüm büyümeyi ve gelişme-
yi hipofiz bezinden çıkan salgılar düzenler. Erkeklerde hem boy hem de ağırlıktaki artış
12-16 yaşları arasında başlar, 18 yaşına kadar sürer.
Baş: Baş çevresinde cinsel olgunluktan sonra %5 lik bir büyüme olur ve yüz uzunlama-
sına büyür. Vücutta baş oransızlığı biraz daha azalmıştır.
Boy ve Ağırlık: Yıllık boy artışı kızlarda 6-8 cm civarındadır. Adet kanamasının gö-
rülmesinden sonra büyüme hızı yavaşlar ve 18 yaşına kadar 5-6 cm uzar. Erkeklerde boy
uzaması kızlardan daha sonra başlar. 13-14 yaşlarında ortalama 7-8 cm’lik bir artış görü-
lür. Boy uzaması 16 yaşından sonra yavaşlar ve 18 yaşına kadar 5 cm’lik bir uzama daha
olur. Kızlar genelde 18 yaşına kadar uzadıkları halde erkeklerde boy uzaması yavaş dahi
olsa 20 -22 yaşına kadar sürebilir. Kızlarda ağırlık artışı en fazla cinsel olgunluğun ortaya
çıktığı dönemlerde olur. Erkeklerde ise ağırlık artışı en fazla 16 yaş civarında görülür. Kız-
larda yağlanma, daha çok vücudun arka kısmında ve kalçalarda görülürken, erkeklerde
göğüs, karın ve bel kısımlarında ortaya çıkar. Erinlik döneminde yağlanma nedeniyle kız
ve erkek çocuklarda şişmanlık eğilimi görülür. Kızlar 11-12 yaşlarında boyca ve kiloca er-
kekleri geçerler. Ancak 16 yaşlarına varıldığında, durum yine eski haline döner ve erkekler
kızlardan daha uzun ve ağır olurlar. Erinlik ve ergenlik evrelerinde kızlar yılda ortalama
5-10 kilogram, erkekler ise yılda ortalama 7,5-12 kilogram alırlar.
Vücut Özellikleri: Genellikle boy uzadıktan ve kilo artışı olduktan sonra kızlarda
menstruasyon (adet kanaması) görülür. Erkeklerde ilk ereksiyon on bir-on altı yaşlarında
mastürbasyon veya rüya sonucu görülebilir (Ceylan, 2009).
Kızlarda ergenlik dönemine girilmesinin belirtisi adet kanamasının görülmesidir. Bu
duruma göğüslerdeki büyüme de eşlik eder. Erkeklerde ise kızlardaki gibi ergenlik dönemi-
nin başlamasının açık bir belirtisi bulunmaz. Vücutta kıllanmanın, cinsel organlarda büyü-
me ve sperm üretiminin başlaması, ergenlik çağına geçiş işaretleri olarak kabul edilir. İskelet
sisteminde meydana gelen hızlı değişme, hızlı boy artışı, vücudun çeşitli organlarında mey-
dana gelen değişme, ergenin vücut koordinasyonunu sağlayamamasına neden olur.
Büyüme hızı bedenin bütün uzuvlarında aynı olmadığı için vücutta oransız bir görü-
nüm mevcuttur. Bu oransızlık en fazla ayaklar ve burunda göze çarpar. Vücut normal ola-
rak büyümesinin dört-beş yılda tamamlarken, ayaklar üç yılda gelişimini tamamlar. Vücut
genel olarak ince bir görüntüye sahiptir. Bacaklar 15 yaşına kadar bedenin en uzun kısmı-
dır (Selçuk, 2008). Her iki cinsiyette de büyüme belirli bir sırayı takip eder. El ve ayaklar kol
ve bacaklara göre ilk büyüyen organlardır, daha sonra kollar ve bacaklar ve en sonunda da Kız ergenlerin vücut özellikleri
göğüslerde sertleşme ve büyüme,
beden gelişir. Erkeklerin omuzları kalçalarına oranla, kızların ise kalçaları bellerine oranla kalçaların genişlemesi, cinsel
daha fazla genişler. Ergenlik döneminde baş ve yüz görünümü de değişir. Bu dönemde çene organ bölgesinde ve koltuk altında
kıllanma, çenede yanak ve alında
öne doğru büyür ve alın çıkık bir hale gelir. Bu değişiklikler, ergenlerin yüzünde, özellikle sivilce, vücutta ve saçta yağlanma,
erkeklerde köşeli ve kemikli bir görünüme neden olur (Ceylan, 2009). erkek ergenlerde bunlara ilave
Erkeklerde 13-14 yaşlarından itibaren, cinsel organlar çevresinde kıllanmalar gö- olarak seste belirgin farklılaşma,
yüzde ve bacaklarda kıllanma
rülmeye başlar. Koltuk altı ve yüzde ayva tüyleri çoğalır. Sert kıllardan oluşan sakal görülür.
16-17 yaşlarında çıkmaya başlar. Bu arada kol, bacak ve göğüste de kıllanma görülür.
Sivilceler, yüzde yağlama, saçta kepek- Resim 2.9
lenme, sesin kalınlaşması, göğüslerde
Ergen aynanın
kabarma ve sertleşme sonucu oluşan karşısında çok zaman
göğüs düğümcükleri bu dönemin diğer geçirir.
özellikleri arasında sayılabilir. Kızlarda
10-11 yaşlarından itibaren göğüslerde
sertleşme ve büyüme olur. Kalça ke-
miklerinin büyümesi ve yağlanma so-
nucunda kalçalarda genişleme ve yuvar-
laklaşma görülür. Bu arada cinsel organ
bölgesinde kıllanma başlar. Bu dönem-
de çenede, yanaklarda ve dudakların üst
kısmında da hafif bir tüylenme görüle-
bilir. Seste de hafif kalınlaşma olabilir.
Bireyler arasında ergenliğe girme ve
ergenliği tamamlama zamanları arasın- Resim 2.10
da büyük farklılıklar olabilir (Ceylan, Ergenin kemik boyu
2009; Selçuk, 2008). uzun ve yağ oranı
fazladır.
Kemik ve Kaslar: Erinlik döneminde
kemiklerin boyu uzar. İç yapıları ve bi-
çimleri değişir. Tiroit hormonunun et-
kisi ile kemik dokusu iyice sertleşir. Kas
gelişimi kızlarda 12-13, erkeklerde 15-16
yaşlarında beden ağırlığının hemen he-
men yarısını oluşturur (Selçuk, 2008).
Fiziksel gelişim sırasında kızlarda kas
gelişimi daha geri plandadır. Dolayısıy-
la kadınlarda yağ oranı erkeklerinkine
oranla daha fazladır.
Solunum: Bedenin büyümesiyle birlikte, kalp ve akciğerlerin büyüklüğü ve kapasitesi
de artar. Göğüs kemikleri ve omuzlarda da genişleme görülür. Erkeklerin akciğerleri ve
kalpleri de kızlarınkine oranla daha büyüktür. Kalp atım sayısı beden durgunken daha
düşüktür ve kanın oksijen taşıma kapasitesi daha yüksektir. Bu nedenle kuvvet ve hıza
dayalı etkinliklerde erkekler daha fazla başarı gösterirler (Ceylan, 2009).
Ergenlerde duygusal durum: Ergenin beden gelişimindeki hızlı değişim, onların bu
değişime uyum sağlamasını gerektirir. Bu uyum sürecinde ergen olumlu ya da olumsuz
beden imgesi geliştirir. Ergen, başkası için anlamı olan bir şey olarak bedenine değer verir.
Çevrelerindeki hemen herkesin de kendileriyle ilgilendiklerine inanırlar. Ergenlik döne-
minde ergen zamanının çoğunu ayna önünde geçirir. Boyları, kiloları, ciltlerindeki bozuk-
luklar gibi birçok şeyden yakınmaya başlarlar.
46 Çocuk Gelişimi
Ergenlikte fiziksel gelişim hangi konuları kapsar ve her iki cinsiyette de büyüme sırası na-
6 sıldır?
FİZİKSEL GELİŞİMİN DESTEKLENMESİ

Annenin doğum öncesi düzenli egzersiz yapması iyi beslenmesi ve duygusal iyilik hali fetü-
sün fiziksel gelişimi için önemlidir. Fiziksel sağlığı iyi olan gebeler doğum ağırlığının yüksel-
mesi ve gebeliğe bağlı diyabet ve yüksek kan basıncı gibi risk faktörlerini azaltmak için yürü-
yüş, yüzme, bisiklete binme ya da aerobik gibi uygun egzersizleri düzenli olarak yapmalıdır.
Bebeğin beslenmesinde yüksek bir protein, kalori, vitamin ve mineral düzeyine sa-
hip olan anne sütüyle beslenme ile fiziksel gelişim desteklenebilir. İçinde demir, A ve C
vitaminleri bulunan anne sütü, bebeğin bağışıklık sisteminin gelişiminde önemli bir rol
oynar. Anne sütü ile beslenen bebeklerin nörogelişimsel sonuçları da daha iyi olur.
Fiziksel gelişimi desteklemek için yeterli ve doğru beslenme ile birlikte uyku düzeni de
ilk şartlarından biridir. Bebekler uykuya geçerken onları rahatlatıcı hareketler yapılabilir.
Bebeklerdeki ani bebek ölümü riskini azaltmak için sırtüstü yatırılmamalıdır. Özellikle
ilk aylarda bebeğin anne ile aynı odada fakat ayrı yataklarda yatmaları desteklenmelidir.
Evdeki diğer kişilerin yaşamlarındaki düzensizlik bebeğin uyku ritmini etkiler. Aileler bu
konuya da özen göstermelidir. Bebeğin uyku düzenine de saygı duyulmalı ve aile yaşantı-
sında gerekirse bunun için düzenlemeler yapılmalıdır (Özmert, 2006).
Fiziksel aktivitenin mininum Erken çocuklukta düzenli hareket ve fiziksel aktivitelere katılım sağlıklı büyüme için
seviyede olduğu hareketsiz yaşam
tarzıdır. Merdiven çıkmamak, en özellikle kemik, kas gelişimi ve obezitenin önlenmesi boyutlarında önem taşır. Buna kar-
yakın yere bile arabayla gitmek şın hareketsizlik ve sedanter yaşam çocuklarda obezite riskini artırır. Çocukluk dönemin-
sedanter yaşam tarzına örnek
olabilir. de yeterli ve düzenli fiziksel aktivitenin yetişkinlikte hastalıklardan korunmada yardımcı
olduğu da bilinmektedir. Düzenli hareket ve fiziksel aktivite alışkanlığı ilk çocukluk döne-
minde kazandırılmalıdır. İlk çocukluk döneminde çocukların hareket etmesini sağlamak
ergenlik dönemindeki çocuklara göre çok daha kolaydır.
Amerika Ulusal Beden Eğitimi ve Spor Birliği yayınlarında ilk çocukluk döneminde
çocuklar için hareket ve fiziksel aktivitenin önemli olduğu vurgulanır. Aileler ve çocuk
bakımından sorumlu olanlar ilk çocukluk döneminde çocukların sağlıklı gelişmesi için
fiziksel aktivite ve hareketin önemini kavrayarak yapılandırılmış ve yapılandırılmamış
hareket olanakları sağlamakla yükümlüdür. Çocuklar günde en az 60 dakika yapılandı-
rılmış, 60 dakika ve üzeri serbest fiziksel aktiviteye katılmalı, uyku dışında 60 dakikadan
daha uzun süre hareketsiz kalmamalı, çocukların kaba motor becerilerini geliştirebilecek
güvenli kapalı ve açık alanlar oluşturulmalıdır (Kerkez, 2012).
Çocuğun fiziksel güç gerektiren oyunlar oynaması, kan dolaşımı, diyafram, solunum
yollarını, sindirim ve boşaltım, büyük ve küçük kasları gibi sistemlerin düzenli çalışmasını
sağlamasının yanı sıra oksijen alımı, kan dolaşımı ve dokulara besin taşımasını da artırır.
Kaslar öğrendikleri hareketleri bilmedikleri hareketlere göre daha kolay yaparlar. Böylece
kas gelişimi de hızlanır ve güçlenir. Hareketleri tekrar tekrar yaparak el göz koordinas-
yonu da gelişir (Poyraz, 1999). Çocukların açık havada bol oksijen soluyarak güneşten
yararlanmaları, bütün bedenin bedensel, organik ve fizyolojik işlevlerini daha sağlıklı bir
dengeye kavuşturur. İştahsız çocukların daha iyi beslendikleri, uykusuz olanların normal
uyku düzenine girdikleri, boy atıp kilo aldıkları ve sağlıklı bir görünüm kazandıkları gö-
rülür (Sevinç, 2009).
Çocuğun fiziksel gelişimi için uygun çocuk dostu mekanlara örnek, http://haydiannegez-
meye.blogspot.com.tr/2014/04/guzel-havalarda-cocuklarla.html adresinden ulaşabilirsiniz.
Çocuklar, becerilerini geliştirmelerine ve yeni bir şeyler öğrenmelerine olanak sağ-
layacak oyun alanlarına ihtiyaç duyarlar. Bu ihtiyacı karşılamak üzere değişik tarz ve ya-
pıda oyun alanları dizayn edilmiştir. Oyun alanları; çocukların saldırganlık duygusunun
olumlu yönde kanalize edilmesini sağlar, çocukta fazla enerji birikimini boşaltır, olumlu
benlik gelişimini destekler. Çocuğun yeteneklerini keşfetmesini, bedenini tanımasını,
gücünü kontrol edebilmesini, araç gereçle mesafe algısını ve yön duyarlılığını kazanma-
sını sağlar.
Oyun oynamak çocuklar için, sosyal, fiziksel ve kavramsal gelişim konusunda en iyi
eğitim programıdır. Açık alanda oyun, ilk bakışta yalnızca fiziksel enerjiyi dışarı atmak
için yararlı bir aktivite gibi gözükür. Bu bağlamda, geçmişten bu güne bakıldığında açık
oyun alanlarında sadece, fiziksel aktivitelere imkan veren, sallanma, tırmanma, atlama
oyuncakları bulunmaktadır. Açık alan oyunlarının çocuğun bütüncül gelişiminde çok
daha önemli bir role sahip olduğu unutulmamalıdır.
Emekleme alanları, kolay ulaşılabilir alçak platformlar, rampalar, küçük masalar, kum- Hareket ve oyun etkinlikleri
planlanırken öncelikle çocuğun
su oyunları, üç tekerlekli araçlar, farklı dokularda yollar, zıp zıplar ve alçak kaydıraklar içinde bulunduğu gelişim
bu gruptaki çocukların fiziksel gelişimi için ideal oyun araçlarıdır. Daha büyük yaştaki özellikleri iyi bilinmelidir.
çocuklar için fiziksel açıdan gelişmek ve güçlenmek amacıyla yatayda ve düşeyde hare-
ket barları, tırmanma üniteleri, halat ve zincir (tırmanma), yatay barlar, tahtarevalli, kay-
dıraklar, koşu ve top oynama alanları, yarı kapalı mekanlar (küçük evler) kullanılabilir.
Oyun alanları aynı zamanda farklı dokular ve zıt renklerin kullanımıyla duyuları harekete
geçirir. Küçük çocuklar için küçük rampa ve merdivenler dinamik dengenin geliştiril-
mesine yardımcı iken, okul çağındaki çocuklarda dinamik dengenin geliştirilmesi halat,
zincir, köprü ve denge barlarıyla sağlanır. Açık oyun mekanları, bir yandan kapalı oyun
mekanlarına kıyasla pek çok farklı seçenekler sunarken, çocukların toprak, su, taş, güneş
gibi yoğun ihtiyaç duydukları materyallere erişimlerini de kolaylaştırır. Açık alanda oyun,
çocuğa hareket özgürlüğü sunar, iç mekanlarda kullanamadığı fiziksel becerilerinin (atla-
ma, koşma, zıplama gibi) gelişmesine yardımcıdır. Açık mekandaki, oyun alanı genellikle
geniştir, bu alan çocuğun uzun süre çevrede keşifler yapmasına katkı sağlar (Selçuk Kira-
zoğlu, 2012).
Çocuklar için hareket ve oyun etkinlikleri hazırlanırken çocuğun yaş grubunun özel-
likleri dikkate alınmalı, uygun öğrenme ortamı hazırlanmalı, bireysel farklılıklar göz
önünde bulundurulmalıdır. Güvenlik ve emniyete dikkat edilmelidir. Öğretimde, hare-
ketler gösterilerek model olunmalıdır (Çağlak Sarı, 2014).
İlk çocukluk döneminden başlayarak doğal fiziksel büyüme ve fiziksel gelişmenin
olumlu olarak geliştirilmesinde beden eğitimi ile ilgili çalışmalar önemli yer tutar. Beden
eğitimi çalışmalarında beden sağlığı, hareket eğitimi, ritm ve dans, beceri koordinasyon,
jimnastik ve oyun-spor çalışmalarına yer verilmelidir. Enerji harcayabilecekleri serbest
oyun etkinliklerine, okul öncesi eğitim programları içinde mutlaka yer verilmelidir. Ço-
cuklar dinlenme gereksinimlerinin farkına varmayabilir. Bu nedenle fazla ve az enerji ge-
rektiren etkinliklerin arka arkaya planlanması yararlı olacaktır.
Fiziksel gelişimi destekleyici nitelikte olan etkinlikler, özellikle erken çocukluk eğitim
kurumlarında, etkinlik planları içerisinde kullanılabilir. Örneğin; oyun etkinlikleri, müzik
etkinlikleri, Türkçe etkinlikleri, drama, animasyon gibi birçok yerde uygulanabilir nitelik-
tedir. Fiziksel gelişimi destekleyici etkinlikler çocuğa en üst düzeyde yarar sağlayabilir. Bu
etkinliklerde gerekli olan araç gereçlerin bilinçli olarak hazırlanması gerekir. Çocukların
çalışırken sıkılıp yorularak, okula karşı ilgilerinin azalmasının önüne geçmek için, uzun
süreli yazı yazmalarını gerektiren etkinliklerden kaçınılmalıdır. Çocuklar iyi seçilmiş alet
ve etkinliklerle sosyal oyunlara yönlendirilmeli, birlikte eğlenceli zaman geçirmeleri sağ-
lanmalıdır.
48 Çocuk Gelişimi
Çocukların sağlıklı fiziksel gelişimi konusunda aileler spor yaparak çocuklarının sağ-
lıklı fiziksel gelişimini destekleyebilir. İlk çocukluk dönemi çocuklarının spora ilişkin
görüşlerini ve beklentilerini belirlemek amacıyla gerçekleştirilen araştırma sonucunda;
çocukların ilk sırada sporu sağlıklı olmak ve top oynamak şeklinde tanımladıkları belir-
lenmiştir. Yapılan bir başka çalışmada da çocukların özellikle fiziksel aktivite içeren oyun-
lar oynayabilmek için rahat mekânlara ihtiyaç duyduklarını ortaya koymuştur. Çocukla-
rın küçük yaşta tek bir spor branşına yönlendirilmesi yerine daha çok bedensel gelişimi
içeren oyunlara ve çeşitli spor etkinliklerine katılmaları daha değerli görülmektedir.
Erken yaşlardan itibaren, bireyde ailenin etkisi ve desteğiyle oluşturulan spor sevgisi-
nin, ileriki süreçte öğretmen, akran grupları ve diğer yetişkinler tarafından pekiştirildiği
takdirde, sporun doğal yaşamın ayrılmaz bir parçası konumuna gelecektir.
Ailece spor yapmak çocuğun fiziksel gelişimini destekler.
Çocuk için en iyi egzersiz, çocuğun düzenli olarak yaptığı bir sporun olmasıdır. Ço-
Fiziksel gelişimi destekleyici cuk yürüme, futbol, ip atlama, sıçrama gibi eğlendiren ve güvenli yapılan tüm aktivitele-
etkinlikler için gerekli araç re katılabilir. Çocukların fiziksel aktivite saatleri, mümkün olduğu kadar oyun ortamın-
gereç seçimi ve ortamın
düzenlenmesinde belli kriterler da gerçekleşmelidir. Yapılan hareketler uzun süreli olmamalı, çeşitlilik içermeli ve çeşitli
dikkate alınmalıdır. materyallerle desteklenmelidir. Ayrıca aktiviteler, tüm vücudun çalıştırılmasına yardımcı
olmalıdır. Çocukla birlikte yetişkinler de spora aktif katılımda bulunmalıdırlar. Spor akti-
viteleri uygun zamanda ve yeterli sayıda egzersizlerle yürütülmeli, tehlike oluşturabilecek
malzemeler kullanmaktan kaçınılmalıdır. Yapılacak hareketler çocukların gelişim özellikle-
rine uygun olarak seçilmeli, gelişimleri değerlendirilmeli ve belirli aralıklarla izlenmelidir.
Orta çocukluk döneminde erkekler de kızlar da beden hareketlerine ilgi duyarlar. Bu
ilgilerini spora yönlendirerek, bedenlerinin gelişmesine katkıda bulunurlar. Öğretmen-
ler sağlıklı gelişimi desteklemek için ergenlik döneminin özellikleri hakkında bilgi sahibi
olmalıdır. Çocuklara önyargısız yaklaşmalı, onları dinlemeye ve anlamaya istekli olmalı
ve bunu onlara hissettirmelidir. Ergen, enerjisini olumlu bir biçimde kanalize edeceği et-
kinliklere yönlendirilmelidir. Spor, müzik, resim gibi koordinasyon gerektiren etkinlikleri
yapabilmeleri için ergene uygun öğretme-öğrenme ortamları sağlanmalıdır.
Ergenlikte veya ön ergenlik döneminde kötü alışkanlıklardan korumak, enerjisini
doğru kullanmasını sağlamak, sosyal gelişimi ve özgüven duygusunun artması için her
çocuğun özellikle takım sporlarına yönlendirilmesi gerekir. Düzenli uyuyan, dengeli bes-
lenen bir çocuk, direnci daha yüksek olacağından daha az hastalanan ve daha sağlıklı bir
çocuk olacaktır. Bu da okul yaşamını daha kaliteli kılacak ve okul başarısını da olum-
lu yönde etkileyecektir. Sportif faaliyete düzenli devam eden çocukların hırçınlıklarının
azaldığı, hareketliliklerinin arttığı, yeme alışkanlıklarının düzene girdiği, aile bireyleriyle
ilişkilerinin olumlu yönde gelişme gösterdiği belirlenmiştir. Ergenlik döneminde çocuk-
lar fiziksel açıdan önemli değişimler yaşarlarken her zamankinden daha fazla sosyal des-
teğe ihtiyaçları vardır. Öğretmenlerin çocuklara yönelik farkındalık düzeylerinin artması
oldukça önemlidir.
Öğretmenler eğitim kurumunda fiziksel gelişimi desteklemek adına, çocuğun hazır
bulunuşluk ve olgunlaşma düzeyini mutlaka dikkate almalıdır. Çocukların bireysel geli-
şim eğrileri izlenmeli, okul ve sınıfın fiziksel mekânları çocukların yararlanabileceği şe-
kilde yapılandırılmalıdır.
Fiziksel gelişimi destekleyecek etkinliklerde kullanılan araç ve gereçlerle ortamın
özellikleri şu şekilde sıralanabilir:
• Araç gereçler, birden fazla hedefi olan çok amaçlı araçlar olmalıdır.
• Çocuğun yaş ve gelişim seviyesi ile ilgilerine uygun özellikler taşımalıdır.
• Araç gereçler sade, ayrıntıları az, iyi zımparalanmış, pürüzsüz ve keskin köşeleri
yuvarlatılmış olmalıdır.
• Şekil ve boyut bakımından kullanışlı olmalıdır.
• Araç gereçlerin nasıl kullanılacağı kolaylıkla kavranabilmelidir.
• Dayanıklı, sağlam ve temizliği kolay olmalıdır.
• Tehlike unsuru yaratmayacak şekilde planlanmalıdır.
• Göze hoş görünmeli ve estetik olmalıdır.
• Dokunma duyusunu olumlu yönde etkilemelidir.
• Birden fazla çocuğun bir arada oynayabileceği nitelikte olmalıdır.
• Çocuktaki araştırma ve keşfetme duygusunu harekete geçirmelidir.
• Çocuğun yaratıcılığını destekleyici nitelikte olmadır.
• Çocuğun kaslarını koordineli olarak kullanmasını güdüleyici olmalıdır.
• Çocuğun sosyal ilişkilerinin gelişmesine katkıda bulunacak nitelikte olmalıdır.
• Ortamın güvenilir olması oldukça önemlidir. Güvenilir bir ortam fiziksel açıdan
çocukların kendilerine güvenmelerine ve sorumluluk duyguları kazanmalarına
yardımcı olur, aynı zamanda kendilerini daha bağımsız hissetmelerini sağlar.
• Bahçede bulunan materyaller, aynı zamanda hareket kolaylığı sağlayacak şekilde
düzenlenmelidir. Dolayısıyla yapısal özellikleri de dikkate alınmalıdır. Örneğin;
yürüme alanları kaygan olmamalıdır.
• Çocuklar için oluşturulan açık hava alanlarındaki materyallerin canlı renklerde ve
ilgi çekici olmasına özen gösterilmelidir. Güçlü ve zıt renkler çocukların materyal-
leri, parçalara ayırmasına ve derinliğini algılamasına yardımcı olabilir.
• Bahçede parkta bulunan materyaller, çocuklar için kullanışlı olmalıdır. Her yaş
grubu çocuğa ayrı ayrı hizmet edebilecek özelliklere sahip olmalıdır.
• Materyaller, sık sık kontrol edilmeli; hava koşulları düşünüldüğünde açık havada-
ki materyallerin yıpranmaları söz konusudur. Dolayısıyla bu materyaller tehlike
yaratmamalı, paslanma, zincir kopması vb. sorunlara karşı gerekli bakımları ya-
pılmalıdır.
• Materyaller, çocukların alanı bağımsız, rahat bir şekilde kullanmalarına olanak
sağlamalıdır.
• Materyallerin nitelik açısından olduğu kadar, nicelik açısından da çocukların ge-
reksinimlerini karşılayabilecek sayıda olmasına önem verilmelidir (Aral vd., 2000;
Ceylan, 2009).
İlk çocukluk dönemi çocuklarının fiziksel gelişiminin desteklenmesi için neler yapılabilir?
7
FİZİKSEL GELİŞİMİN DEĞERLENDİRİLMESİ
Fiziksel gelişimi gösteren eğriler incelendiğinde, gelişim olgusunun düzenli bir biçimde Çocukların gelişimleri önceden
tahmin edilebildiğinden düzenli
gerçekleştiği dikkatimizi çeker. Bebeklik ve ergenlik dönemindeki hızlı büyüme dışında, olarak değerlendirilmelidir.
uygun koşullarda çocukların gelişimleri önceden tahmin edilebilir. Ağırlık ve boy geli-
şiminin yanı sıra, gerek kas gerekse iskelete ve iç organlara ilişkin gelişimde de benzeri
düzenli ölçümler birbirini izler. Bayley ve Gessell, Denver II testleri çocukların gelişimini
değerlendirmede önerilen testlerdendir.
Bir yaşına kadar: ilk değerlendirme doğumda ve ilk 48 saat içerisinde, ilk bir ay içinde 15
günde bir, 4. aya kadar ayda bir, 6 aydan sonra üç ayda bir, bir yaşından üç yaşına kadar
altı ayda bir, 4 yaşından altı yaşına kadar yılda bir kez gelişim tüm yönleri ile değerlendi-
rilmelidir.
50 Çocuk Gelişimi
Yeni doğmuş bebeğin fiziksel durumunu hızlıca değerlendirmek için doktor ve hem-
şireler Apgar Ölçeğini kullanırlar. Bu ölçek, Virginia Apgar adında bir doktor tarafından
1953 yılında geliştirilmiştir ve günümüzde pek çok ülkede kullanılır. Ölçek doğumdan
bir dakika sonra ve beş dakika sonra uygulanır. Apgar’ın iki kez uygulanma sebebi ise be-
beklerin ilk birkaç dakikada sorun yaşamaları ancak takip eden dakikalarda bu durumun
düzelmesidir. Bebek Tablo 2.1’de görüldüğü gibi kalp atışı, solunum, refleksler, kas tonusu
ve cilt rengi boyutlarında değerlendirilir. Ölçekteki beş özellik 0, 1, 2 puan verilerek pu-
anlanır. Toplamda 7 ve üzeri puan bebeğin iyi durumda olduğunu gösterir. Toplamda 4-6
puan ise bebeğin solunum düzenlenmesi ve diğer yaşamsal işaretler için yardıma ihtiyacı
olduğunu gösterir. Eğer puan 3 ve altı ise bebek ciddi tehlike altındadır. Acil müdahale
yapılmalıdır.
Tablo 2.1 Puanlama

Apgar Ölçeği Göstergeler 1 2
0
Dakikada 100 atımın Dakikada 100-140
Kalp atışı Yok
altında atım
60sn. süreçte Düzensiz, yavaş Güçlü solunum ve
Solunum
solunum yok solunum ağlama
Refleksler Tepki yok Zayıf refleksif tepki Güçlü refleksif tepki
Kollar ve bacaklarda Kollar ve bacaklarda
Kas tonusu Tamamen gevşek
güçsüz hareketler güçlü hareketler
Vücut, kollar ve
Vücut, kollar ve Vücut pembe kollar
Cilt rengi bacaklar tamamen
bacaklar mor ve bacaklar mor
pembe
Yeni doğanların davranışsal değerlendirmesinde de en çok T. Berry Brazelton tarafın-

dan geliştirilmiş olan bebeğin reflekslerini, kas tonusu ve durum değişikliklerini, fiziksel
ve sosyal uyaranlara verdiği tepkileri ve diğer tepkilerini değerlendiren Yeni Doğmuş Be-
bekler İçin Davranışsal Değerlendirme Ölçeği de kullanılır. Ölçek puanları, uygun mü-
dahale yöntemlerini önermek ve bebeğin kendine has gereksinimlerini karşılamada anne
babalara rehberlik etmek amacıyla kullanılır. Bir çocuğun fiziksel olgunluğu vücuttaki
kemiklerin gelişimini ölçen iskelet yaşı yöntemi ile belirlenir. İskelet yaşı kemiklerin rönt-
geni çekilerek kemik uçları sayısı ve onların ne kadar kaynaştığına bakılarak bulunabilir
(Berk, 2013).
Bebeklik döneminde fiziksel gelişimin değerlendirilmesinde baş, göğüs çevresi oranı,
boy ve kilo artışı önemlidir. Baş çevresi, vücut ağırlığı gibi büyüme ve gelişme ile ilgili
parametrelerin değişik yaşlarda gösterdikleri dağılım, normalin alt ve üst sınırları, nor-
mal çocuk gruplarından elde edilmiş verilere dayanılarak hazırlanmış tablo ve referans
büyüme eğrileri ile belirlenebildiği için bu ölçümler bebeğin hangi noktada normalden
ayrıldığı, çocuğun beslenme durumu ve genel sağlık durumu konusunda inceleme gerekip
gerekmediği konusunda yol gösterir. Temel amaç; çocukların sosyal, zihinsel ve fiziksel
açıdan tam bir iyilik durumunun sağlanmasıdır.
Özet
Fiziksel gelişim ile ilgili temel kavramları ayırt etmek. Fiziksel gelişim dönemlerine ait özellikleri açıklamak.
1 3
Fiziksel gelişimle ilgili kavramlar arasında gelişim, fi- Fiziksel gelişimi; doğum öncesi, yeni doğan, bebek-
ziksel büyüme, fiziksel gelişim, vücut oranı, bedensel lik, ilk çocukluk, orta çocukluk ve ergenlik (son
gelişim ve motor gelişim kavramları yer alır. Fiziksel çocukluk) dönemi olmak üzere altı dönemde in-
gelişim bedenin iskelet, kas, sinir, sindirim, solunum, celenir. Doğum öncesi dönemde gelişim üç evrede
dolaşım, boşaltım sistemleri ile organlardaki deği- dölüt, embriyon ve fetüs evrelerinden oluşur. Yeni
şimleri kapsar. Fiziksel büyüme sayısal olarak ifade doğan döneminden itibaren fiziksel gelişim dönemi
edilirken, fiziksel gelişim fiziksel büyümeyi de içinde ele alınırken baş, boy, ağırlık, solunum, sindirim,
barındırır. Vücutta her dönemde tüm sistemlerdeki boşaltım, sinir ve duyu özellikleri dikkate alınarak
ve organlardaki değişim aynı olmamakta bu da vücut açıklanmıştır. En hızlı fiziksel gelişim doğum öncesi
oranı olarak ifade edilen kavramı ortaya çıkarmakta- ilk altı ay, doğum sonrası ilk altı ay ve ergenlik dö-
dır. Fiziksel gelişim diğer gelişim alanlarını ve bireyin neminde gerçekleşir. Yeni doğan bebeğin özellikle
davranışlarını etkiler. Bu nedenle fiziksel gelişime ait duyularının gelişiminde görme duyusu gelişimini en
kavramları bilmek önemlidir. son tamamlamakla birlikte, işitme duyusu en aktif
şekilde işlevlerini yerine getirir. Bebeklikte özellikle
Fiziksel gelişimi etkileyen etmenleri tartışmak. dişlerin gelişimi kemik gelişiminin göstergesi olarak
2
Fiziksel gelişim doğum öncesi anneye ait etmenlerden, önemlidir. Fiziksel olarak bebeğin görünümü ilk ço-
doğum sırası ve doğum sonrasında çocuğun bizzat ma- cukluk döneminde farklılaşır. Bu dönem bebeklikle
ruz kaldığı bazı etmenlerden etkilenir. Doğum öncesi karşılaştırıldığında beden oranlarında değişiklikler
etmenleri; annenin yaşı, beslenmesi, çoklu gebelik ge- gözlenir. Kaba motor becerilerin gelişimi dikkat
çirmesi, kullandığı ilaçlar, sigara, alkol ve uyuşturucu çeker. Orta çocukluk döneminde çocukların ince
madde kullanması, radyasyon, hamilelik sırasında ge- motor becerileri gelişir. Çocukların fiziksel gelişim
çirdiği hastalıklar, duygusal durumu, Rh faktörü, çevre özelliği olarak kol ve bacakları uzar ve bu özellikleri
kirliliği ve kimyasal maddeler, kalıtım, ırk oluşturur. onların ilgilerini cinsiyet açısından farklılaştırır. Er-
Doğum sırası etmenler doğum esnasında bebeğin ok- genlik cinsiyete özgü farklılıklara bağlı olarak farklı
sijen alamamasına neden olan durumlardır. Doğum yaşlarda ortaya çıkar ve ergen bedenindeki hızlı de-
sonrası etmenler arasında ise çocuğun cinsiyeti, bes- ğişime duygusal anlamda da uyum sağlamaya çalışır.
lenmesi, hastalıkları, kazalar, çevre kirliliği, çocuğu et- Ergenin fiziksel gelişimi boy, ağırlık artışı, iskelet ve
kileyen çevresel faktör olarak nitelenen (anne-baba ile kas gelişimi, iç salgı sistemindeki gelişimle kendini
ilişkisi, anne-baba tutum ve davranışları, aile tipi, akran gösterir. İlk kez bu dönemde kızlar erkeklerden geli-
grupları, okul ve toplum değerleri, sosyo ekonomik et- şim olarak önde gider, ancak dönem bitmeden tekrar
menler) etmenler, iç salgı bezleri, iklim ve mevsimler, erkekler öne geçer. Ergenin hızlı fiziksel değişimine
psikolojik etmenler, yorgunluk yer alır. Beyin gelişimi uyumu için anne baba ve öğretmenin dönemin özel-
üzerinde anne ve çocuk beslenmesinin önemli etkileri liklerini bilerek çocukları desteklemesi önemlidir.
vardır. Yetersiz ve dengesiz beslenme, obeziteye neden
olabilir. Doğum sonrasında çevre kirliliği ve kimya- Fiziksel gelişimin desteklenmesi ile ilgili öneriler
sal atıklara maruz kalınması özellikle civa ve kurşuna 4 sunmak.
maruz kalınması fiziksel yetersizlikler ortaya çıkabilir. Fiziksel gelişimin desteklenmesinde annenin doğum
Çocukta salgılanan içsalgı bezlerinin salgıları çocuğun öncesinde bilgilenmesi, beslenme ve egzersiz, duy-
fiziksel gelişimini etkiler. Hormonal etki salgının faz- gusal durum kontrolü konuları ile olabilir. Çocuğun
lalığına veya azlığına göre çocuğun bireysel özelliğine fiziksel gelişiminin desteklenmesinde dengeli ve sağ-
göre faklılaşarak çocuğun fiziksel gelişimine etki eder. lıklı beslenme ile birlikte düzenli uyku ilk şartlardır.
Çocukların hastalıklara olan direncini artıracak aşılara Düzenli hareket, fiziksel aktivite, beden eğitimi ve
önem vermek, hastalık sırası ve sonrasında çocuğun oyun yolu ile destek önerilir. Oyunun fiziksel geli-
yaşayabileceği olumsuzluk oranını azaltır. şimdeki önemi ve oyun alanlarının fiziksel gelişimi
destekleyecek şekilde düzenlenmesi ve oyun malze-
melerinin özelliklerine dikkat edilmesi önemlidir.
52 Çocuk Gelişimi
Çocuğun spora yönelip televizyon ve bilgisayara yö-

nelmemesi için ailenin spora karşı tutumu etkilidir.
Çocuğa spor yaparak örnek olma, alternatif sporları
deneme ve en az bir tane düzenli yapılan bir spor ço-
cuğun fiziksel gelişimi ve sağlığı için gereklidir. Er-
genin ilgisini spora yönlendirmek ergenin enerjisini
olumluya kanalize etmenin olası çözümlerinden biri-
dir. Başka alternatifler değerlendirilirken spor önem
açısından ilk sırada değerlendirilmelidir. Ebeveyn
öğretmenlere fiziksel gelişimi destekleme konusunda
çocukların yaş ve özelliklerini önde tutarak gerekli
desteği verebilmelidir.
Fiziksel gelişimin değerlendirilmesinde kullanılan yön-

5 tem ve araçları açıklamak.
Fiziksel gelişimin değerlendirilmesi düzenli olarak ya-
pılmalıdır. Değerlendirmede kullanılan araçlar stan-
dart olarak belli yaş grubu bireylerin ölçümlerinden
elde edilen eğriler ile ölçekler olabilir. Böylece çocuk-
ların gelecek ölçümleri tahmin edilebilir, yetersizlik
durumu belirlenerek önlemler alınabilir. Apgar, yeni
doğan değerlendirilmesinde kullanılan en yaygın öl-
çektir. Fiziksel gelişimi değerlendiren diğer ölçekler;
Bayley ve Gessell, Denver II olarak sıralanabilir.
1. Gelişimin farklı dönemlerinde bedenin farklı parçaları- 6. Beyin gelişimi açısından hangi yaşlar arasında dikkat sürdür-
nın farklı oranda büyümesi ((yeni doğanda başın, ilkokulda me ve dikkat dağıtanları dışarıda bırakma yeteneği belirginleşir?
kol ve bacakların, ergenlikte el ve ayakların büyümesi) aşağı- a. 0-1
dakilerden hangisine neden olmaz? b. 2-4
a. Sakarlığa c. 3-6
b. Görsel olarak dikkat çekmeye d. 7-12
c. Organın görevini yerine getirmemesine e. 12-18
d. Organların koordineli olarak çalışmasına
e. Fiziksel yetersizliğe 7. Bebeklerin ilk iki yaştaki vücut özelliklerine ilişkin aşağı-
daki ifadelerden hangisi en belirgin vücut özelliğini vurgular?
2. Aşağıdakilerden hangisi fiziksel gelişimi, erken çocukluk ve a. Göğüs çevresi baş çevresinden azdır.
yaşam boyu etkileyen çevreye zararlı maddelerden biri değildir? b. Kas ağırlığının vücut ağırlığına oranı beşte ikidir.
a. Kurşun c. Tüm sistemler birbiriyle bağımlı çalışır.
b. Civa d. Vücudu yuvarlak ve tombul görünür.
c. Arsenik e. Belde lanuga tüyleri vardır.
d. Manganez
e. Çinko 8. Solunum ve kalbin büyüklüğü gibi özellikler nedeni ile
kalp atış hızı gelişim dönemlerinde farklılık gösterir. Kalp
3. Aşağıdaki fiziksel gelişime etki eden etmenlerden hangi- atış hızı ne zaman yetişkine benzer duruma gelir?
si diğerlerinden bir yönüyle farklıdır? a. İlk 6 ayda
a. Annenin hamilelikte geçirdiği hastalıklar b. 1 yaş
b. Kandaki Rh faktörü c. 3-6 yaş
c. Çevre kirliliği d. 7-12 yaş
d. Fiziksel yorgunluk e. 12-18 yaş
e. Annenin duygusal durumu
9. Fiziksel gelişimin desteklenmesine yönelik aşağıdaki ifa-
4. Doğum öncesinin hangi evresinde bebek insan organiz- delerden hangisi yanlıştır?
ması için gerekli tüm iç ve dış özelliklere sahiptir? a. Fiziksel gelişimi desteklemek için devlet destekli gıda
a. Dölüt programları ile obezite önlenmeli, çocuklara sağlıklı
b. Embriyon beslenme alışkanlığı kazandırılmalıdır.
c. Fetüs b. Açık oyun alanlarının fiziksel gelişimi desteklemenin
d. Zigot tek yolu olduğu unutulmamalıdır.
e. Prematüre c. Çocuklara uyku alışkanlığının kazandırmak için aile
ve okul özen göstermelidir.
5. Yeni doğanda en az gelişmiş olan duyu aşağıdakilerden d. Erken çocuklukta hareket ve fiziksel aktivite katılımı
hangisidir? sağlanmalıdır.
a. Görme e. Çocuğa hareket eğitimi ve beden eğitimi verilirken
b. Koklama oyundan yararlanılmalıdır.
c. Tad
d. Dokunma 10. Aşağıdakilerden hangisi yeni doğmuş bebeğin değerlen-
e. Duyma dirilmesinde kullanılır?
a. Apgar Ölçeği
b. Bayley bebekler için gelişim ölçeği
c. Gessell
d. Denver II gelişimsel tarama testi
e. İskelet yaşı belirleme
54 Çocuk Gelişimi
Yaşamın İçinden
Mehmet Okur’un Boyu Nasıl Uzadı? sonrası 20cm’nin üzerinde boy uzaması sağlanabiliyor. Araş-
Mehmet Okur Mayıs 1979’da Abdullah Okur ve Nimet Oku- tırmacılar, gıdaların boy üzerindeki etkisinin anne karnında
run oğlu olarak Yalova, Bursada dünyaya geldi. Abdullah başladığını ifade ediyorlar. Annenin sağlıklı ve dengeli bes-
Bey, Yalova Belediyesinde çalışan bir memur annesi ise ev lenmesi, alkol ve sigaradan uzak durması gerekiyor.
hanımıydı. Kökleri Bosna, Kafkasya ve Ukraynaya dayanan
ailesinde, ablası Yasemin ve 1986’da dünyaya gelen kız karde- Kaynak: http://www.kimkimdir.tv/mehmet-okur’un-boyu-
şi Seda’ da vardı. Mehmet Okur’un ismini de aldığı büyükba- nasil-uzadi
bası Bosnadan Adapazarına göç etmiş bir imamdı. Annean- http://www.biyografi.info/kisi/mehmet-okur
nesi 2. Dünya Savaşı’nın zorluklarını yaşamış ve gençliğinde
Polonya’da bir Alman toplama kampında esir tutulmuş Uk-
rayna vatandaşı Fatma Hanımdı. Dedesi Süleyman Baştimur
ise Akdeniz Olimpiyatlarında şampiyonluğu olan bir güreş- Okuma Parçası 1
çiydi. Doğduğunda 63 cm olan Okur 14 yaşına geldiğinde Gelişimi İzleyelim!
boyu 1,92 m ulaşmıştı. 2 yaşında astım teşhisi kondu. Her gün aynı çocuk grubuyla çalışan öğretmenler, grubu oluş-
Annesinin uyguladığı bir yöntem (zeytinyağına yatırılarak 8 turan her bir çocuğun özelliğini bilir. Çocuk gelişimi uzmanları
gün dinlendirilen damla sakızı) oğlunun solunum yolların- tek tek çocukların ilerleyişini daha doğru değerlendirebilmek
daki balgamı dışarı atmasını sağladı. Okur, okul yıllarında için bazı değerlendirme araçlarını öneriyor. Çeşitli yazılı göz-
derslerinden çok atari oynamakla ve futbolla ilgiliydi. Yalo- lemler, çocuğa ait bir profil ya da portföy yardımcı olabilir.
va Acar Spor Kulübü altyapısında kalecilik yapmaya başladı. Portföy oluştururken, yaratıcı işlerden örnek ya da fotoğraflar,
Cem Sultan Lisesinde okuyan Okurun gelecek vadeden bir çocuğun yıl boyu yaptığı yazılı görseller, zihinsel becerilerini
oyuncu olmasına rağmen, uzayan boyu nedeniyle kalecilik gösteren kontrol listesi, fiziksel gelişimi ve değişimi gösteren
yapması zorlaşmaya başladı. Babasının desteğiyle Türkiye video, öykü ve ses kayıtları, önceden belirlenmiş alanda ürün
Birinci Basketbol Ligi kulüplerinden Oyak Renaultun genel örnekleri olabilir. Öğretmenler eğitim yılı başında ne tür bilgi
menajeri Atilla Tapşın ile iletişim kuruldu. 2007’de NBA tari- toplayacağını belirlemelidir. Çocukların gösterdikleri gelişim,
hinde All- Star seçilen ilk Türk oldu. ayrıca kontrol listeleri ya da çocuğun gelişim dönemine ait
Mehmet Okur’un 2007’de doğan kızı 55 cm boyunda 4280 davranış ve yetenek listeleri ile izlenebilir. Öğretmen, belirli
kg dünyaya geldi. Yüzbin yıl önceki atalarımızın boyuyla gü- bir davranışı çocuk ilk kez gerçekleştirdiği noktada bu listede
nümüzdeki insanın boyu arasında fark var. Öyle görünüyor işaretleyebilir. Kontrol listeleri öğretmenler tarafından da yara-
ki her yeni neslin boyu bir öncekine göre biraz daha uzuyor. tılabilir. Kontrol listeleri geniş davranış kategorilerini alıp daha
ABD’de yayınlanan bir rapora göre 1960’lara göre insan boy belirli, kolayca gözlenebilir davranışları ayırır özellikte olmalı-
artışında yaklaşık 2cm’lik artış var. Zaman içerisinde mey- dır. Ayrıca kontrol listeleri mantıksal bir yolla düzenlenmiş ol-
dana gelen bu uzamanın nedeninin yalnızca rastlantısal bir malıdır. Örneğin kas becerileriyle ilgili bir kontrol listesi, sosyal
gelişme ya da ortama uyum sağlamak olmadığı düşünülüyor. ya da diğer gelişim alanlarına ait davranışları içermemelidir. İş
Gelişen toplumların yeme alışkanlıklarındaki değişiklikler, örnekleri çocuğun çeşitli alanlarda sınıfta yaptığı etkinlikler-
daha çok çeşitli gıdanın, sağlıklı ve bilinçli tüketilmesinin boy den örnekler içerir. Video kasetler çocuğun büyük kas gelişimi
uzamasındaki önemli etkenlerden birisi olabileceği belirtili- alanındaki, koordinasyon ilerlemesi ya da karmaşık bir işi ba-
yor. Bir erkek çocuğun ileriki boyunu hesaplamak için anne şarmasında yararlı bir belge olabilir. Gelişimsel testler daha çok
ve babanın boyu toplanıp buna ekleniyor ve çıkan rakam iki- çocukların daha ayrıntılı özelliklerini belirlemeye yarar. Geli-
ye bölünüyor. Bu formülle elde edilen rakam, erkek çocuğun şimsel testler, gelişimsel geçikmelerin, görme ve duyma güçlük-
ileride ulaşacağı nihai boy oluyor. Kız çocuğun erişkin boyu- lerinin vb. belirlenmesini sağlar. Gelişimsel testler eğitimli pro-
nu hesaplamak içinse, anne ve babanın boyları toplamından fesyoneller tarafından yüz yüze uygulanır. Eğer öğretmen testi
çıkartılıp ikiye bölünüyor. Bu durumda erişkin boyu 150cm uygulayacaksa aileden onay almalıdır. Aileye ilgili uzmanlara
olarak hesaplanan bir kişinin boyunun 170cm olması müm- ulaşma konusunda öğretmenler yardımcı olmalıdır.
kün değil. Tabii bu tür hesaplamalar, altta yatan bir hastalık
ya da hormon yetmezliği olmadığı durumlarda yani sağlıklı Kaynak: Alacalı, Ü. (2001). Gelişimi izleyelim! Çocuk Çocuk
kişilerde geçerli. Boy kısalığı için, büyüme hormonu eksikliği Dergisi, 7, 12-13.
gibi altta yatan bir sebep varsa, zamanında yapılan bir tedavi
Okuma Parçası 2 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

Spora Yönlendirilmede Öğretmenlerin Rolü 1. c Yanıtınız yanlış ise “Temel Kavramlar ve Tanımlar”
Çocukların spora yönlendirilmesinde takvim yaşından çok konusunu yeniden gözden geçiriniz.
biyolojik yaşın dikkate alınması gerekmektedir. Dünyada 2. e Yanıtınız yanlış ise “Fiziksel Gelişimi Etkileyen Et-
spora başlama yaşı gittikçe küçülmektedir. Örneğin, 1960’lı menler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
yıllarda jimnastik çalışmalarına başlama yaşı on dört, 1960’da 3. d Yanıtınız yanlış ise “Fiziksel Gelişimi Etkileyen Et-
on birken günümüzde bu yaş sınırı beş yaşa kadar inmiştir. menler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Spor dallarında değişik vücut özelliklerine sahip vücutlar 4. b Yanıtınız yanlış ise “Fiziksel Gelişim Dönemleri” ko-
aranır. Örneğin, M. Kemal Özer’in araştırmasına göre, jim- nusunu yeniden gözden geçiriniz.
nastikle ilk olarak tanışacak çocuklarda şu özellikler aranma- 5. a Yanıtınız yanlış ise “Fiziksel Gelişim Dönemleri” ko-
lıdır: Kısa boylu, ince yapılı, dar kalçalı, bacakları gövdeye nusunu yeniden gözden geçiriniz.
oranla uzun, topuğa doğru incelen bir bacak yapısı, ayak bo- 6. c Yanıtınız yanlış ise “Fiziksel Gelişim Dönemleri” ko-
zukluğunun olup olmaması, canlı ve hareketli olmak. Özer’in nusunu yeniden gözden geçiriniz.
başka bir çalışmasında voleybol ve basketbol gibi spor dal- 7. d Yanıtınız yanlış ise “Fiziksel Gelişim Dönemleri” ko-
larında, uzun ve ince yapılı, hentbolde uzun boy ve ağır ya- nusunu yeniden gözden geçiriniz.
pılı olmanın üstünlük sağladığını, başarılı judocuların gövde 8. d Yanıtınız yanlış ise “Fiziksel Gelişim Dönemleri” ko-
uzunluğunun bacak uzunluklarına göre fazla olduğunu be- nusunu yeniden gözden geçiriniz.
lirtmiştir. Çocuğun büyüme, gelişme ve olgunlaşma düzeyi- 9. b Yanıtınız yanlış ise “Fiziksel Gelişimin Desteklen-
nin yarışma sporu için uygun olup olmadığı fiziksel ve motor mesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
becerilerden daha fazladır. 10. a Yanıtınız yanlış ise “Fiziksel Gelişimin Değerlendi-
rilmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Kaynak: İnan, M. (2002). Spora yönlendirilmede öğretmen-
lerin rolü. Çoluk Çocuk Dergisi, 18, 52-53
56 Çocuk Gelişimi

Sıra Sizde 1 Sıra Sizde 6
Fiziksel gelişim büyüme ve gelişme ile ilgilidir. Büyümede Ergenlikte fiziksel gelişim boy, ağırlık artışı, iskelet ve kas ge-
sayısal değerler baskınken gelişmede organların işlevini ya- lişimi, iç salgı sistemindeki gelişim, duygusal durum ve vü-
pabilmesi de buna dahil olur. Beden oranlarında ise büyüme cut değişikliklerini kapsar. Her iki cinsiyette de büyüme sırası
etkilidir. Ancak vücudun her bölgesi eşit hızda büyümedi- belli bir sıra takip eder. El ve ayaklar, kol ve bacaklardan önce
ğinden tüm vücut ile kıyaslandığında oranlar ortaya çıkar. büyür, daha sonra kollar ve bacaklar en sonunda da beden
Beden oranları büyüme ve gelişim açısından önemli bir gös- gelişir. Erkeklerin omuzları kalçalarına kızların ise kalçaları
tergedir. bellerine oranla daha fazla genişler. Sonra başta ise çene öne
uzar, alın çıkıktır.
Sıra Sizde 2
Annenin gebelikte yetersiz beslenmesi prematüre doğum, Sıra Sizde 7
ölü doğum, düşük doğum ağırlığı ve beyin gelişiminde ge- İlk çocukluk döneminde yeterli ve dengeli beslenme ile bir-
rilik gibi problemlerle çocuğun anne karnında fiziksel bü- likte uyku düzeni sağlanmalı, çocukların fiziksel aktiviteleri
yüme ve aktivitesini etkilerken, doğum sonrasında çocuğun serbest ve yarı yapılandırılmış olarak planlanmalı, çocukların
beslenmesi çocuğun beslenme hastalıkları ile karşı karşıya uzun süre hareketsiz kalmamasına dikkat edilmeli, güvenli
kalmasına (malnütrasyon, kuvaşiorkor, kretenizm), zeka ge- kapalı ve açık alanlarda oyun oynamaları, hareket etmeleri
riliğine ve beyin zedelenmelerine yol açar. sağlanmalıdır. Dinlenme gereksinimlerini karşılamak üzere
etkinlikler arası dengeye dikkat etmelidir. Çocuğun model
Sıra Sizde 3 alarak öğrendiği unutulmamalı, çocuklara spor yapma konu-
Refleksler yeni doğanın dış uyarıcılara ve hayata ilk cevap sundan rol model olmalıdır.
verme şeklidir. Yeni doğanı çevreden gelecek zararlara karşı
korur. Ayrıca duygusal etkileşim aracı olarak da işlev görür-
ler. İstemli hareketler gelişene kadar santral sinir sisteminin
görevini üstlenirler. Gelişimsel bozuklukların teşhisinde kul-
lanıldıkları içinde ayrı bir öneme sahiptir. Yararlanılan ve Başvurulabilecek
Kaynaklar
Sıra Sizde 4 Anlar, B., Serdaroğlu, A. ve Yakut, A. (2008). Gelişimsel çocuk
Yeni doğanın en az gelişmiş duyusu görmedir. Yeni doğan nörolojisi çocuk sağlığı ve eğitimi alanında çalışanlar için.
yüzünden yaklaşık 18 ile 40 cm uzaklığı görebilir. Görsel Ankara: Hacettepe Üniversitesi Hastaneleri Basımevi.
izleme ve tarama ilk altı ay hızla gelişir. Görsel keskinlikle- Aral, N., Baran, G., Bulut, Ş. ve Çimen, S. (2000). Çocuk geli-
ri zayıftır. Görsel tercihlerinde insan yüzü, renk, parlaklık, şimi 1. İstanbul: Ya-Pa.
eğimli şekiller ön plandadır. Algısal ayırt edicilik ve duygusal Aydın, B. (2010). Çocuk ve ergen psikolojisi (3. Baskı). Anka-
farkındalık bebeklikte kazanılır. ra: Nobel.
Aydoğan, Y., Özyürek, A. ve Gültekin Akduman, G. (2015).
Sıra Sizde 5 Okul öncesi dönem çocuklarının spora ilişkin görüşleri-
Okul öncesi dönemde beyin gelişimi hızlıdır. Erkek ve kız nin incelenmesi. International Journal of Science Culture
çocuklar arasında boy ve ağırlık farkı görülür. Vücudun and Sport, Special Issue 4, 595-607.
şeklinde karın düzleşir, kol ve bacakların uzaması sonucu Bacanlı, H. (2000). Gelişim ve öğrenme (3. Baskı). Ankara:
ağırlık merkezi farklılaşır. Kemiklerdeki sertleşmeme nedeni Nobel.
ile yanlış duruş ve travma durumlarında kemiklerin biçimi Bayhan, P. ve Artan, İ. (2011). Çocuk gelişimi ve eğitimi. İs-
kolaylıkla bozulabilir. İlk süt dişleri dökülmeye başlar. Kalp tanbul: Morpa.
büyümeye devam eder. Sindirim sistemin tüm yiyecekleri Berk, E. L. (2013). Bebekler ve çocuklar, doğum öncesinden
sindirebilecek düzeye gelir. El göz koordinasyonunda eksik- orta çocukluğa. N. Işıkoğlu Erdoğan, (Çev.) Ankara: No-
lik görülür. bel.
Çağlak Sarı, S. (2014). Hareket etkinliği planlama ve uygula- Noğay, N.H. (2012). Beslenmenin beyin gelişimi üzerinde-
maları, Gökhan Duman (Ed.), Okul Öncesi Dönemde Be- ki etkisi. Electronic Journal of Vocational Colleges,42-45.
den Eğitimi, Her Yönüyle Okul Öncesi Eğitim-6, Ankara: http://www.ejovoc.org/makaleler/aralik_2012/pdf/05.
Hedef CS. pdf Erişim tarihi: 10.10 2015
Çelik, A. ve Şahin, M. (2013). Spor ve çocuk gelişimi. Interna- Özmert, E.N. (2005). Erken çocukluk gelişiminin
tional Journal of Social Science, 6 (1), 467-478. desteklenmesi-II: Çevre. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları
Ceylan, R. (2009). Fiziksel gelişim. Neriman Aral, Tayyip Dergisi, 48(4), 337-354.
Duman (Ed.), Eğitim psikolojisi içinde (52-66), İstanbul: Özmert, E.N. (2006). Erken çocukluk gelişiminin desteklen-
Kriter. mesi-III: Aile. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, 49(3),
Er- Sabuncuoğlu, M. (2014). Genetik çevre ve gelişim. Figen 256-273.
Turan, Arzu İpek Yükselen (Ed.), Çocuk Gelişimi- 1, Her Özyürek, A., Özkan, İ., Begde, Z. ve Yavuz, N. F. (2015). Okul
Yönüyle Okul Öncesi Eğitim- 1 içinde (81-106), Ankara: öncesi dönem çocuklar için hareket ve sosyal becerilerin
Hedef CS. gelişiminin desteklenmesine yönelik eğitim programı.
Erden, M. ve Akman, Y. (2008). Eğitim psikolojisi gelişim-öğ- International Journal of Science Culture and Sport, Special
renme-öğretme (17. Baskı). Ankara: Arkadaş. Issue 3, 89-98.
Gallahue, D.L., Ozmun, J.C. ve Goodway, J.D. (2014). Motor Poyraz, H. (1999). Okul öncesi dönemde oyun oyuncak An-
gelişimi anlamak (7. Basımdan Çeviri), (Çev. Ed. Dilara kara: Anı.
Sevimay Özer, A. Aktop), Ankara: Nobel. Selçuk Kirazoğlu, F. (2012). Fiziksel çevre - çocuk ilişkileri,
Georgieff, M.K.(2007). Nutrition and the developing brain: açık oyun mekanları ve çocuk dostu çevre kriterleri üzerine
Nutrient priorities and measurement. Am J Clin Nutr, 85, bir değerlendirme; Bakırköy ve Beylikdüzü örnekleri. (Ba-
614–620. sılmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi
Günsel, A. M. (2004). Okul öncesinde beden eğitimi ve uygu- Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
lamaları. Ankara: Anı. Selçuk, Z. (2008). Eğitim psikolojisi (15.baskı). Ankara: Nobel.
İnanç, Y. B., Bilgin, M. ve Atıcı, K. M. (2007). Gelişim psikolo- Senemoğlu, N. (2001).Gelişim öğrenme ve öğretim. Ankara:
jisi (3.Baskı). Ankara: Pegem. Gazi.
Kerkez, F. (2004). Geliştirilmiş oyun-egzersiz programı- Sevinç, M. (2009). Erken çocukluk gelişimi ve eğitiminde oyun.
nın anaokulu çocuklarında lokomotor becerilere etkisi. İstanbul: Morpa
Spor Bilimleri Dergisi/Hacettepe Journal of Sport Sciences, Siyez, D. M. (2007). Fiziksel gelişim. Alim Kaya (Ed.), Eğitim
15(2),76-90. psikolojisi içinde (47-81), Ankara: Pegem A.
Kerkez, F.İ.(2012). Sağlıklı büyüme için okulöncesi dönem- Stoppard, M. (1991). Test your child. London: Dorling Kin-
deki çocuklarda hareket ve fiziksel aktivite. Hacettepe
dersly Book.
Spor Bilimleri Dergisi, 23 (1), 34–42.
Tepeli, K. (2008). Fiziksel gelişim. Engin Deniz (Ed.), Er-
Kotan, Ç. ve Yaman, Ç. (2009). İlköğretim okullarında oku-
ken çocukluk döneminde gelişim içinde (57-93), Ankara:
yan sporcu öğrencilerin spor yapmalarında okul ve aile
Maya Akademi.
faktörünün etkisi (Sakarya ili örneği). Niğde Üniversitesi
Trawick- Smith, J. (2013). Erken çocukluk döneminde gelişim,
Beden Eğitimi ve Spor Bilimleri Dergisi, 3(1), 49-58.
Çok kültürlü bir bakış açısı, (5. Basımdan Çeviri), (Çev.
MEB (2013). Milli Eğitim Bakanlığı Temel Eğitim Genel Mü-
Ed. Berrin Akman). Ankara: Nobel.
dürlüğü Okul Öncesi Eğitim Programı, http://tegm.meb.
gov.tr/dosya/okuloncesi/ooproram.pdf
3
ÇOCUK GELİŞİMİ
Amaçlarımız
 Motor gelişim ile ilgili temel kavramları ayırt edebilecek,
 Motor gelişim ilkelerini sıralayabilecek,
 Motor gelişimi etkileyen etkenleri tartışabilecek,
 Motor gelişim dönemlerini açıklayabilecek,
 Çocuklarda fiziksel uygunluk ve algısal motor yetenekleri açıklayabilecek,
 Motor gelişimin desteklenmesi ile ilgili öneriler geliştirebilecek,
 Motor gelişimi değerlendirmenin önemini tartışabilecek
Anahtar Kavramlar
• Büyük Kas Becerileri • Tepki Hızı
• Küçük Kas Becerileri • Eşgüdüm
• Motor Yetenekler • Esneklik
• Dikkat • Form
• Kuvvet • Performans
• Denge
İçindekiler
• GİRİŞ
• MOTOR GELİŞİM İLKELERİ
• MOTOR GELİŞİMİ ETKİLEYEN
ETMENLER
Çocuk Gelişimi Motor Gelişim • MOTOR GELİŞİM DÖNEMLERİ
• ÇOCUKLARDA FİZİKSEL UYGUNLUK VE
ALGISAL MOTOR YETENEKLER
• MOTOR GELİŞİMİN DESTEKLENMESİ
• MOTOR GELİŞİMİN
Motor Gelişim
GİRİŞ
Motor sözcüğü anlam bakımından “hareketi” ifade eder. Hareket ise yaşamın kendisidir.
Sadece insanlar ve hayvanlar için değil bitkilerin çoğu da yaşamsal gereksinimler sonucu
basit bazı hareket yeteneklerine sahiptir. Örnek olarak; bir ayçiçeği kendi yaşamsal işlev-
leri doğrultusunda güneşi takip edebilmektedir. Ancak bitkilerdeki bu süreci tanımlarken
motor gelişimden söz edilemez. Dünyaya gelen her birey, daha anne karnında iken fiziksel
olarak gelişmeye başlar. Dünyaya geldiğinde de bu gelişim hızlanarak devam eder. Önce-
leri refleks olan bu hareketlerin bazıları, refleks olarak ömür boyu devam ederken, bazıları
da zamanla organların bilinçli olarak kullanılması ile motor becerilere dönüşür. Nefes alıp
vermek ya da göz kırpıştırmak ömür boyu bireyin istemi dışında da olsa devam eden
refleksif hareketlerdir. Oysa tek ayak üzerinde sekmek ya da kâğıt kesmek, organların kul-
lanımının bilinçli olması ile yapılan eylemlerdir ve “motor gelişim” içinde değerlendiri-
lir. Motor gelişim, yaşam boyu devam eden motor becerilerde ortaya çıkan davranışların
kontrol altına alınması sürecidir. Söz konusu olan davranışlar; duyu organları, zihin ve
kasların birlikte çalışması ile ortaya çıkar.
Motor gelişim ile ilgili ilk çalışmalar 1930’lu yıllarda yapılmıştır. İlk çalışmalardan
edinilen bulgulara göre hareketlerin kazanılma sırasının sabit ve evrensel olduğu ortaya
konmuştur. Ancak hareketlerin kazanılma yaşı, geniş dilimler içinde gerçekleşmekte ve
bireysel farklılıklar göstermektedir.
Bu ünitede motor gelişim ile ilgili temel kavramların tanımı, motor gelişim ilkeleri,
motor gelişimi etkileyen etkenler, motor gelişim dönemleri, fiziksel uygunluk ve algısal
motor yetenekler, motor gelişimin desteklenmesi ve motor gelişimin değerlendirilmesi
üzerinde durulacaktır.
Resim 3.1
TEMEL KAVRAMLAR VE TANIMLAR Anne karnında cenin

parmağını emerken
Motor gelişim, boy ve kilo artışı gibi fiziksel bü-
yüme ile merkezi sinir sisteminin gelişimine pa-
ralel olarak organizmanın isteme bağlı hareketlilik
kazanmasıdır. Motor gelişim, içten ve dıştan gelen
süreçlerin etkileşiminin bir sonucu olarak motor
davranışta meydana gelen değişmeleri inceleyen
bir çalışma alanıdır. Bebekler için anne karnındaki
hareketleriyle başlayan, doğumdan sonra yüzüstü
yatırıldığında başını hafifçe yukarı kaldırmayla
60 Çocuk Gelişimi
kendini gösteren bu alan çocukluğun ileriki yıllarında organların bilinçli olarak işlev gös-
terdiği zıplama, koşma, kalem, makas, dikiş iğnesi kullanma gibi nispeten daha karmaşık
motor gelişim örneklerine dönüşür.
Motor gelişim insan yaşamının farklı dönemlerinde farklı hız ve özelliklerde seyretme-
sine rağmen yaşamın tamamına yayılmış ve asla bitmeyen bir süreçtir. Motor gelişim çok
kolay gözlemlenebilir ve bebeklikten itibaren gelişimsel açıdan belirli bir sırayı takip eder.
Bu sıra, baştan ayağa, merkezden dışa ve büyük kaslardan küçük kaslara doğru seyreder.
Motor Gelişim yaşam boyunca, Motor beceriler, bir işin yapılması sırasında kullanılan bilinçli zihinsel etkinliğin yön-
bireyin biyolojisi ve çevre
koşulları arasındaki etkileşimin lendirdiği eşgüdüme dayalı kas hareketleridir. Motor beceri, “deneyim ve öğrenmenin et-
sonucu meydana gelen motor kisi ile doğru olarak yapılan bir ya da bir grup hareket” olarak tanımlanır. Motor beceriler,
davranışlardaki sürekli değişimdir.
motor yeteneklere göre değişir. Çocuklar motor becerileri sayesinde dış dünyayı tanır ve
iletişim kurar. Zamanla kazandığı her beceri de çocuğun kendi dünyasını inşa etmesine
ve yeni yaşantılar peşinde koş-
Resim 3.2 masına zemin hazırlar. Motor
Gelişim Sırası gelişim diğer gelişim alanları
ile sürekli etkileşim halindedir.
Gelişim Sırası Bilişsel gelişim olmadan sağlık-
lı bir motor gelişimden söz edi-
1. Baştan ayağa
2. Merkezden dışa lemez, motor gelişim sayesinde
3. Büyük kaslardan küçük hayata dair edinilen yaşantılar
kaslara diğer alanları da etkiler (Pay-
ne ve Isaacs, 2012). Bu süreç
dahilinde motor öğrenme, bir
hareketin öğrenilmesine bağlı
olarak performansta meydana
gelen ilerlemeyi ve deneyimi
ifade eder.
Motor gelişim, fiziksel değişim ve motor becerilerin kazanılması, dengelenmesi ve
azalması sürecidir. Çeşitli sınıflandırmalar olmakla birlikte, motor gelişim, fiziksel yete-
neklerin gelişimi ve hareket yeteneklerinin gelişimi olarak incelenebilir. Motor gelişim,
motor görevleri uygulayabilme kapasitesi ile ilgili olup fiziksel uygunluğun çeşitli bileşen-
lerinden (kas kuvveti, kas dayanıklılığı, kalp-solunum dayanıklılığı ve esneklik) ve motor
uygunluk unsurlarından (hareket hızı, koordinasyon, denge, çeviklik ve çabuk kuvvet)
oluşan çeşitli hareket kategorilerini sınıflandırmak için kullanılan geniş anlamlı bir terim-
dir (Gallahue, 1982).
Motor gelişimde hareket büyük kas ve küçük kas hareketleri olmak üzere iki alanda
ele alınır:
Büyük kas becerileri: Bir bütün olarak vücudun genel hareketlerini ve denge dinami-
ğini kapsar. Emekleme, oturma, ayakta durma, çömelme, yürüme, koşma, salınım, dönme,
yuvarlanma, zıplama, denge sağlama gibi hareketler üzerindeki zihinsel kontrolü anlatmak
için kullanılır. Büyük kas becerileri büyük kasların kullanımını içerir ve iki grupta incelenir:
• Lokomotor Hareketler: Yürüme, koşma gibi yer değiştirmeyi gerektiren hareketler-
dir. Lokomotorda amaç, alan üzerinde hareket etmek yani vücudun yer aldığı alanı
değiştirmek, bir yerden bir yere hareket etmektir. En önemli lokomotor hareketler;
emekleme, yürüme, koşma ve atlamadır. Daha sonra yuvarlanma, tırmanma, zıp-
lama, sıçrama ve sekme gelir. Bu hareketlerin her biri çeşitli şekillerde birleştirile-
rek yeni hareketlerin üretilmesinde kullanılır. Böylece hareket modelleri meydana
gelir. Çocuklar hareket ederek kendini çevresinden ayırt eder. Nesnelerin arasında
hareket ederek mesafe ve mekanda konum kavramlarını geliştirir.
3. Ünite - Motor Gelişim 61
• Lokomotor Olmayan Hareketler: Ayakta dik durumda dönme, eğilme, itme, çekme
gibi yer değiştirmeden yapılan geniş kasların kullanımını içeren hareketlerdir.
Çocukların vücutları daha düzgün bir biçim aldıkça vücutlarının yerçekimi merkezi,
aşağıya doğru iner. Vücutları büyük kasları çalıştırdığı için denge gelişir. Çocuk iki yaşına
geldiğinde daha düzgün ve ritimli yürür, hatta kısa bir süre içerisinde koşmaya sonrasında
da zıplama, sekme gibi hareketleri yapmaya başlar. Çocuklar kendi ayakları üzerinde den-
geli durmaya başladıklarında, kolları ve gövdeleri ile top atma ve yakalama, üç tekerlekli
bisikleti sürme, salıncakta sallanma gibi yeni beceriler denerler. Daha sonra alt üst vücut
becerilerini birleştirerek düzeltilmiş hareketler yapmaya başlarlar (Berk, 2009).
Küçük kas becerileri: El ve ayağın kullanılması ve nesne kontrol becerilerini kapsar.
Tutma, kavrama, yazma, yırtma, çizme, yapıştırma, kesme gibi beceriler küçük kas be-
cerilerinin kazanımı ile mümkündür. Ellerin ve parmakların kontrolü arttıkça çocuklar,
yapboz tamamlamaya, küçük bloklarla binalar inşa etmeye, kesme, yapıştırma ve boncuk-
ları ipe dizmeye başlarlar. Merkezden dışa gelişim ilkesine göre küçük kas becerilerinin
gelişimi büyük kas becerilerinin gelişimini izlemektedir. Küçük kas becerileri bir nesneyi
avuç içi ile kaba bir şekilde tutmadan, baş ve işaret parmağını birleştirerek ince bir şekilde
tutma becerisinin kazanılmasına doğru ilerler.
Hem büyük kasların hem de küçük kasların gelişimini destekleyen bir etkinlik düşünün ve
bu etkinliğin nasıl diğer gelişim alanlarıyla etkileşim hâlinde olduğunu tartışın. 1
Büyük ve küçük kas becerilerinin gerçekleşmesinde; dikkat, kuvvet, denge, tepki hızı,
eşgüdüm, esneklik, form ve performans gibi motor yetenekler önemli bir yer tutar.
Motor Yetenekler
Motor becerilerin geliştirilmesi yaşam boyu devam eden bir süreçtir. Bedensel davra-
nışların düzenli olarak gösterilmesi, kaslara dayalı beden hareketlerine beceri kazandı-
rılması esasına dayanır. Motor öğrenme ise çocuğun doğumundan sonra motor bece-
rilerinin gelişmesine bağlı kalarak yaşı ilerledikçe hızlanarak devam eder. Bu süreçte
çocuk motor beceriyi sergilerken rahattır, davranış otomatik olarak gerçekleşir ve bece-
ride ustalaştıkça zihinsel çaba azalır. Bir buçuk yaşındaki bir çocuğun bir koltuğa çıkıp
oturmasındaki zihinsel çaba ile bir yetişkinin koltuğa oturup kalkmasında gerçekleşen
zihinsel süreç aynı değildir.
Doğumdan önce rahimde başlayan motor becerilerin kazanımı doğumdan sonra mo-
tor yeteneklerin hızla gelişmesiyle devam eder. Her bir yetenekte başarı ancak ilgili hare-
ketlerin düzgün bir sırada ve zamanlamayla ortaya çıkması sonucu mümkündür. Örnek
olarak; araba kullanırken debriyaja basılır, vites geçirilir ve ayak debriyajdan yavaşça çe-
kilirken gaza hafifçe basılır. Bu esnada olası bir zamanlama ya da sıralama hatası aracın
ya durmasına ya da öne doğru tehlikeli bir şekilde fırlamasına neden olacaktır. Motor
yetenekler vücudun bir ya da birden fazla organının katıldığı kas hareketi ya da işlemidir.
Motor yetenekler; dikkat, kuvvet, denge, tepki hızı, eşgüdüm, esneklik, form ve per-
formans olarak sıralanabilir:
• Dikkat: “Duygu ve düşünceyi, bir olay ya da bir nesne üzerinde toplama” olarak
tanımlanır. Dikkat; bir kişiye, bir nesneye ya da bir harekete yoğunlaşma sürecin-
deki zihinsel süreci ifade eder. Anne karnında bebeğin çevredeki seslere tepki ola-
rak annenin karnını tekmelemesi ile başlayan bu süreç doğumla birlikte çevresini
tanıma ve keşfetme arzusuna dönüşür. Bebek ilk önce annesini tanır. Annesini ko-
kusundan ayırt edebilen bebek annenin hareketlerini ve konuşmalarını dikkatle
inceler. Daha sonra yavaş yavaş dış dünyaya uyum sağlama adına dikkatini çevre-
62 Çocuk Gelişimi
deki bireylere ve nesnelere verir. Kendisi ile sık ilgilenen yakın aile bireylerini kala-
balık bir ortamda gördüğünde tanıyabilir. Nesneleri eli ile tutar, ağzına götürür, ses
çıkarıp çıkarmadıklarına bakarak duyu organları ile nesneleri algılamaya çalışır.
Bebeklikte hızlı bir şekilde dış dünyayı keşfetme isteği sonucu kısa olan dikkat sü-
resi yaş ilerledikçe daha karmaşık beceri dizisinin oluşması ile birlikte uzayacak ve
çocuk ilgisini çeken konularda daha uzun süre yoğunlaşabilecektir.
• Kuvvet: Bütün motor beceriler vücudumuzdaki belirli kasların belirli bir kuvvet
ile hareket etmesine bağlıdır. Her bir motor beceri farklı oranlarda kuvvet uygu-
lanmasını gerektirir. Örnek olarak; kavanoz kapağını açmaya çalışırken gereksi-
nim duyulan kuvvet ile asansör düğmesine basarken parmak kaslarının uyguladığı
kuvvet aynı değildir. Kuvvet; bir direnci yenebilme, karşı koyabilme becerisi olarak
tanımlanabilir. Motor becerilerde vücudun genel bir kuvvetinin olması gerektiği
gibi o motor becerinin gerçekleştirilmesinde hangi kaslar görev alacaksa o kasların
da yeterli kuvvete sahip olması gerekir. Çocuklarda kas kuvvetinin yoğunlaşması
fiziksel anlamda büyümeye, yaşa, cinsiyete, olgunlaşma düzeyine ve o ana kadar
deneyimlenmiş fiziksel etkinlik aşamalarına bağlıdır. Hangi motor beceri için ne
kadar kuvvet uygulanacağı daha önceki yaşantılara bakılarak merkezi sinir sistemi
sayesinde hafızaya alınır ve aynı hareket tekrar yapılırken yine aynı kuvvet uygu-
lanır. Eğer bir direnç ile karşılaşılırsa bu defa kuvvetin dozu arttırılarak tekrar de-
nenir. Üç-dört yaşlarındaki bir çocuk odasındaki oyuncak kutusunun yerini iterek
veya çekerek değiştirebilir. Çevresindeki yetişkinlere bakarak onların yapabildiği
işleri taklit etmeye çalışsa da içi dolu bir damacanayı kapıdan mutfağa kadar götü-
rebilmesi için uzunca bir süreç gerektiğini anlaması uzun sürmeyecektir.
• Denge: Belirli bir alan içinde bir hareketi veya pozisyonu sürdürebilmek adına
önemli bir unsurdur. Denge hareketleri, aynı yerde bir pozisyonu korumayı kapsar.
Çocuk tüm hareketlerinde dengeyi sürdürme, kaybetme ve yeniden kazanma yete-
neklerine sahiptir. Bebek bağımsız oturma davranışıyla dengede durma başarısını
gösterdikten sonra etraftaki eşyalara tutunarak ayağa kalkar ve denge konusun-
da ustalık kazandıktan sonra da bağımsız yürümeye başlayabilir. Denge merkezi
sinir sistemi ve duyu organlarından gelen sinyallerin anlık değerlendirilmesi ve
ilgili kasların harekete geçirilmesi ile sağlanır. İlk yıllarda düz bir çizgi üzerinde
yürümekte bile zorlanan insan vücudu ileriki yıllarda çok çalışarak iki tekerlekli
bisiklete binebilir, paten kayabilir; hatta bir ipin üzerinde yürümeyi başarabilir.
• Tepki Hızı: Harekete hazır olma şeklinde ifade edilir. Tepki hızı vücudun dış uya-
ranlara karşı kendini tehlikelerden korumak için anlık harekete geçme becerisidir.
Gereksinim duyulan tepki hızı tehlikenin boyutuna göre saniyeden daha kısa ola-
bilir. Dışarıdan gelen uyaranları yorumlayıp bu etkilere tepki gösterebilmek insan
yaşamı için çok önemlidir. Motor öğrenmede genel olarak bütün vücudun tepki
vermeye hazır olması gereklidir. Düz yolda yürürken ayağına taş takılan bir insan
düşmemek için vücudundaki birçok kası anlık faaliyete geçirmek durumundadır.
Eğer düşeceğini anladıysa da gelebilecek zararı en aza indirmek adına gerekli anlık
hareketleri yapmaya çalışır. Duyu organlarından gelen sinyallere göre bütün bu
karar verme ve uygulama sürecindeki tepki hızı bazı durumlarda insanın yaşamını
kurtarabilir. Yaşlılık, dalgınlık, yorgunluk, hastalık, alkol ve madde kullanımı gibi
etkenler tepki hızının düşmesine neden olur. İnsan vücudu koşma hızı üzerindeki
hızlarda ilerlerken anlık etkilere tepki vermekte geç kalabilir. Çünkü insan vücudu
yüksek hızlar için tasarlanmamıştır. Bu bakımdan özellikle araç kullanırken ustalı-
ğa bağlı olarak aşırı hızlı gitmek ölümcül kazalara neden olabilir.
• Eşgüdüm (Koordinasyon): Belirli bir motor beceri için farklı hareketlerin uyumlu
halde sergilenebilmesidir. En basit becerilerden biri olan yürümede bile göz, el,
kol, gövde, bacaklar ve ayaklar bir ahenk içerisinde hareket etmektedir. Ayak par-
maklarının yere uyguladığı kuvvete varıncaya kadar her bir hareketin bir biriyle
uyumlu olması gerekir. Horon gibi oldukça hızlı ve çok fazla hareketi içinde barın-
dıran halk oyunlarında başarı sağlayabilmek için eşgüdüm konusunda ustalaşmak
gerekir. Çocuk, öğrenilecek davranışlar için organlar arasında yeterli eşgüdümü
kuramıyorsa, o davranışı öğrenemez. Bu nedenle organlar arasındaki eşgüdümün
artması, bedensel olgunluk arttıkça ve alıştırmalar çoğaldıkça sağlanacaktır. Fut-
bol, voleybol, buz pateni gibi spor dallarında sakatlanmamak için uygun şekilde
nasıl yere düşüleceğinin bile eğitim safhaları mevcuttur.
Eşgüdüm ile ilgili videoyu https://youtu.be/EccbWLnUKj8 adresinden izleyebilirsiniz.
• Esneklik: Vücudun belirli bir motor beceri için gerektiği şekilde öne, arkaya, sağa
ve sola istenilen açılarda bükülebilmesidir. Gövdenin ve diğer uzuvların yeterli es-
nekliğe sahip olmadığı durumlarda motor davranışları sergilemek olanaksız hâle
gelir. Örnek olarak; boyun tutulması ya da bel ağrısı şikayeti basit gibi görülen
motor faaliyetleri bile ıstırap haline getirmektedir. Bebeklik ve erken çocuklukta
kemikler kıkırdaksı yapıda olduğu için esneklik en üst seviyededir. Bu bakımdan
bir bebek oturur pozisyonda rahatlıkla başını yere değdirebilir. Ancak kemikler ge-
liştikçe yaşa bağlı olarak esneklik on yaşından sonra belirgin şekilde azalma eğilimi
gösterir. Bu nedenle esneklik gerektiren özellikle bale ve jimnastik gibi faaliyetlere
çok erken yaşlarda başlanılması başarıyı artırmaktadır. Cinsiyet açısından kız ço-
cuklar erkek çocuklara oranla daha esnektir (McMorris, 2014).
• Form (Hareketin Şekli): İki ya da daha çok hareketin sıralı şekilde düzenlenme-
siyle ortaya çıkan model olarak tanımlanır (Şahin, 2015). Örnek olarak; futbolda
taç atışı kullanırken bir futbolcunun omuzlarının, kollarının, gövdenin ve bacak-
ların hareketlerinin düzenlenmesiyle ortaya çıkan fırlatma hareketleri serisi form
olarak ifade edilir. Hareket modeli (bir hareketin yapılmasında ya da performansın
ortaya konmasında gerekli olan nörolojik süreçlerin dıştan gözlenebilir niteliğini
ifade etmektedir), motor model (bir hareketin yapılmasında ya da performansın
ortaya konmasında gerekli olan içten gelen nörolojik süreçleri, yani denge, hız,
kuvvet, esneklik gibi biyolojik ve mekanik süreçleri ifade eder) benzer anlamda
ancak, farklı özellikleri vurgulamak için kullanılan terimlerdir.
Form ile ilgili videoyu https://youtu.be/v2FqXkRwj3w adresinden izleyebilirsiniz.
• Performans: Yapılan bir hareketin gözlemlenebilir ustalık seviyesinin değerlendi-

rilmesidir. Performans hareketin ölçülebilen bir özelliğidir ve genellikle süre, me-
safe, ağırlık ya da yükseklik birimlerinde ifade edilir. Örnek olarak; bir maratonda
hem koşulan mesafe hem de geçen süre bir performans ölçütüdür. Sırıkla atlama
sporunda ise yükseklik bir performans göstergesidir.
Performans ile ilgili videoyu https://youtu.be/_8xYo0w7YK8 adresinden izleyebilirsiniz.
Hareket şekli ve performans arasında olumlu bir ilişki olduğu ve olgun hareket şekli-
nin performansı artırdığı düşünülmektedir. Ancak, aynı hareket şeklini kullanan çocukla-
rın farklı performans göstermeleri, performans üzerinde hareket şeklinin tek etken olma-
64 Çocuk Gelişimi
dığını ortaya koymaktadır. Aynı hareket şeklini kullanan çocukların performanslarında

görülen bu farklılıklar, hareket hızı, kuvvet, tepki süresi, el-göz koordinasyonu, esneklik
gibi etkenlerden kaynaklanabilmektedir. Bu etkenler yönünden ileri düzeyde bulunan bir
çocuk olgun hareket şekline sahip olmasa da, bu etkenler yönünden yeteri derecede geliş-
memiş, ancak olgun hareket şekline sahip olan bir çocuktan daha yüksek performans gös-
terebilir. Böylece, olgun hareket şeklinin performans üzerinde etkili olan bir çok etkenden
sadece bir tanesi olduğu kabul edilmektedir (Wickstrom, 1977).
“Yürüme, koşma, tırmanma, zıplama, yakalama, fırlatma” gibi bir motor beceri seçin. Bu
2 becerileri gözlemlerken hangi motor yeteneklerin kullanıldığını listeleyin.
MOTOR GELİŞİM İLKELERİ

İnsan vücudu ve motor gelişim üzerine yapılmış çalışmalar sonucu tüm insanlar için geçerli mo-
tor gelişim ilkeleri belirlenmiştir (Gallahue, 1982). Motor gelişim ilkeleri şu şekilde sıralanabilir:
• Motor gelişim, kalıtım-çevre etkileşiminin bir ürünüdür. Kalıtım çocuğun anne
babasından getirdiği gizil güçleri anlatır. Bu gizil güçlerin üst düzeyi kalıtsal olarak
belirlenir. Bu düzeye ulaşma derecesini ise çeşitli çevre koşulları saptar.
• Motor gelişim yaşam boyu farklı hızlarda olup süreklidir. Kritik veya hassas dönem
kavramı, çevresel etkenlerin gelişimi nasıl engellediğini anlamak açısından büyük
önem taşır. İnsan yavrusunun oluşması sırasında her organ, organ sistemi ve ana-
tomik yapı belirli yönlerini sabit zamanlarda geliştirir. Eğer bu dönemde dışarıdan
bir etki olursa gelişim süreci bozulabilir. Yaşamın hiçbir döneminde ve hiçbir şekil-
de telafi edilemeyeceği için hasar süreklidir. Örnek olarak, doğum öncesi dönem-
de beynin oluşması sırasında dışarıdan yapılan bir etki (radyasyon, alkol, kimyevi
maddeler) kalıcı hasar nedenidir. Motor gelişim hızlı ve yavaş olmak üzere yaşam
boyu sürer. İnsan gelişimini dönemlere ayırmak olasıdır. Gelişimin en hızlı olduğu
dönemler doğum öncesi, yaşamın ilk iki yılını kapsayan bebeklik dönemi ile ergenlik
dönemidir.
• Motor gelişim bütün bireyler için aynı olan belirgin, sıralı, basit ve ilkelden, zor
ve karmaşığa doğru bir evrim gösterir.
• Gelişimin motor, bilişsel, duygusal, toplumsal boyutları birbirinden soyutlana-
maz. Tüm gelişim alanları etkileşim hâlindedirler.
• Motor gelişim, birikimli bir süreçtir. Çocuğun belirli dönemlerde belirli gelişim dü-
zeylerine ulaşması gerekir. Aksi halde bir sonraki dönemdeki gelişim aksayabilir.
• Motor gelişim bütünden özele bir yön izler. Bebeğin hareketleri başlangıçta bü-
tünsel ve farklılaşmamıştır. Başlangıçta, önünde duran nesneyi avucunun tümünü
kullanarak yakalamaya çalışan bebek, yaşı ilerledikçe parmaklarını ve başparmağı-
nı yakalama için kullanmaya başlar. Bunda sinir sisteminin, özellikle beynin gelişip
olgunlaşmasının rolü büyüktür.
• Motor gelişim, baştan ayağa ve merkezden dışa doğrudur. İki aylıkken sadece
başını hafifçe yukarı kaldıran bir bebek büyüdüğünde parmaklarını kullanarak bir
maket yapabilir. Bebekler ilk önce başlarını sonra ellerini ve en sonunda ayaklarını
kontrol edebilirler. Merkezden dışa prensibine göre, omurilik gelişmeden kollar ve
bacaklar gelişemez. Kollar ve bacaklar gelişmeden de el ve ayaklar gelişemez. El ve
ayak parmakları ise en son gelişen uzuvlardır.
• Büyüme ile motor gelişim doğru orantılıdır. Çocukların büyüme derecesi karak-
teristik modeller şeklindedir ve evrenseldir. Büyüme, dış etkenlere direnç gösterir.
Büyüme hızında meydana gelebilecek gerilik zamanla telafi edilebilir ancak erken
doğum vb. nedenlerle doğum ağırlığı düşük olan bebeklerin motor becerilerde
desteğe gereksinimi vardır.
• Motor becerilerde farklılaşma ve değişik motor becerilerin bir araya gelip bü-
tünleşmesi motor gelişim açısından önemlidir. Çocuğun motor gelişimi sinir kas
sistemi açısından incelendiğinde, motor davranışların koordineli, ancak, karmaşık
bir şekilde ilerlediği ve olgunlaşma ile ilgili olduğu görülmektedir. Olgunlaşmadan
dolayı, çocuğun hareket modellerinin kabadan inceye doğru derece derece ilerle-
mesi farklılaşma, kas grupları ile duyu sistemlerinin beraber ve uyumlu olarak ça-
lışması ise bütünleşme olarak tanımlanır. Çocuk gelişime dayalı olarak vücudunu
eşgüdüm içinde yönetmeye başlar ve davranışlarında dönüşüm gerçekleşir. Örnek
olarak; vücudunu, kol ve bacak kasları ile gözlerini eşgüdüm içinde kullanmaya
başlayan çocuk bisiklete binebilir, buz pateni yapabilir.
• Beden ölçüleri motor gelişimi etkiler. Çocukların hareket kapasitesini ve potan-
siyelini beden yapısına, kas yapısına ve duruşa ait değişmeler etkiler. Yaşamın iki
ve üçüncü yılında dizleri bükerek ve bacakları yanlara açarak yürümede belirgin
değişmeler olur. Beşinci yılda düzgün yürüme görülür. Birinci yaştan beşinci yaşa
doğru beden ağırlığında ve uzunluğunda önemli artış olur. Uzun kemikler ve göv-
de gelişir. Genelde kızlar erkeklerden daha çabuk olgunlaşır. Kızların kol ve baca-
ları daha uzundur. Büyümeye, yapıya ve duruşa ait değişiklikler performansı belir-
li derecede etkiler. Başın vücuda oranının küçülmesi çocuğun denge işlemindeki
performansını olumlu yönde etkiler.
• Motor gelişimde filogenetik ve ontogenetik beceriler önemlidir. Bebeklerin bir-
çok temel yetenekleri ve küçük çocukların temel hareket yetenekleri, filogenetik
becerileri olarak adlandırılır. Filogenetik beceriler, kendiliğinden otomatik olarak
ortaya çıkar. Önceden saptanmış bir sıra içinde olgunlaşma süreci içinde gözlene-
bilir. Filogenetik beceriler, çevresel etkenlere direnç gösterirler. Temel el becerile-
rinin (tutma, bırakma), büyük kas kontrolünün ve temel lokomotor yeteneklerin
(yürüme, koşma, atlama vb.) kazanılması filogenetik becerilere gösterilen örnekler
arasında sayılmaktadır. Ontogenetik beceriler ise, öncelikle öğrenme ve çevresel
fırsatlara bağımlıdır. Örnek olarak; yüzme, bisiklete binme, buz pateni, tenis gibi
beceriler kendiliklerinden ortaya çıkmadıkları ve bireysel çalışma gerektirdikleri
için ontogenetik beceriler olarak adlandırılırlar.
• Motor yeteneklerin ortaya çıkış zamanı bireysel farklılıklara göre değişebilir.
Motor gelişimde bireysel farklılıklar söz konusudur. Gelişim süreci içinde tüm bi-
reyler aynı gelişim aşamalarından geçer. Örnek olarak, çocuklar önce emekler, yü-
rür sonra koşar. Ancak bireylerin gelişim hızları ve bu davranışları başarmak için
geçirdikleri süre farklıdır. Genetik veya çevre etkisi ile çocuklar motor yeteneklere
sahip olma konusunda yaşa bağlı farklılıklar gösterebilir. Örnek olarak; yetersiz
beslenme ve ağır hastalıklar sonucu çocuk geç emeklemeye başlayabilir. Sağlıklı bir
motor gelişim için olumsuzluklar mümkün olduğunca giderilmelidir.
• Motor beceriler ancak üzerinde defalarca çalışılarak deneme yanılma yöntemiyle
kazanılır. Bu bakımdan çoğu zaman acılı ve ağrılı bir süreçten geçilir. Bir çocuk ka-
nepe üzerine tırmanıp oturabilmek için defalarca başarısızlığı tatmak zorunda kalır.
• Kazanılacak motor beceri daha önce kazanılmış motor becerilere ne kadar çok
benziyorsa öğrenme o kadar hızlı olur. Olumlu transfer sonucu yeni motor bece-
riler daha kolay öğrenilebilir.
İki-üç yaşındaki bir çocukla top yakalama oyunu oynayın. Sonra oyunu beş-altı yaşındaki bir
çocukla oynayın. Hareketlerinde ve eşgüdümlerinde ne tür farklılıklar gördüğünüzü sıralayınız. 3
66 Çocuk Gelişimi
MOTOR GELİŞİMİ ETKİLEYEN ETMENLER

Motor gelişim hem anne ve babanın kalıtsal mirasının hem de bireyin yaşamına devam
ettiği ortamdaki çevresel etkenlerin etkisi altındadır. Dolayısıyla bu etkenler doğum önce-
si bebekte bile etkindir ve doğum sürecinin yanında doğum sonrası çocuğa sunulan çevre
de motor gelişimi büyük ölçüde etkiler.

Kalıtım: Anneden ve babadan gelen kalıtsal miras anne karnında oluşan zigotun büyüyüp
doğduktan sonraki motor gelişim safhalarında bir ömür boyu rol oynayacaktır. Annenin
ve babanın genetik şifreleri doğacak bebeğin motor gelişimdeki kaderini büyük ölçüde
etkiler. Bu nedenle aile büyükleri sürekli yeni anne babalara; “Sen de erken yürüdün!”
ya da “Sen de geç emekledin!” diyerek aslında kalıtımın ne kadar önemli olduğunun al-
tını çizerler. Kalıtım ve çevre etmenleri arasındaki etkileşim de doğumdan önce başlar.
Genotip ve fenotip kavramları, insan yapısındaki özellikleri belirtmek için kullanılır. Ge-
notip, kişiye kalıtımla aktarılan ama fiziksel olarak gözlenmesi şart olmayan özelliklerdir.
Genotip, organizmanın genetik özellikler toplamıyken, fenotip organizmanın dışarıdan
gözlemlenebilen özelliklerini ifade eder. Kalıtsal olarak çocuklarda motor gelişimde aksa-
malara neden olan; Down sendromu, Klinefelter sendromu ya da metabolik rahatsızlıklar
görülebilir (Aral vd., 2000; Şahin, 2015).
Beslenme Tarzı ve Kimyasallar: Rahim ortamı, annenin beslenme tarzı ve maruz
kaldığı kimyasalların miktarı ve zararı ve gebelik süresi anne karnındaki bebeği büyük
ölçüde etkiler. Annenin gebelikte sigara, alkol veya bağımlılık yapan madde kullanması,
annenin beslenme alışkanlıkları, gebelikte geçirebileceği ağır hastalıklar ve tedavi amaçlı
kullanılan ilaçların kimyasal yan etkileri gibi çok çeşitli etkenler anne karnındaki bebeğin
ileriki motor gelişim becerilerini etkiler. Günümüzde marketlerden alınan her ürün raf
ömrünün uzun olması amacıyla çok çeşitli işlemlerden geçirilmekte ve çabuk bozulma-
ması için koruyucu maddelerle desteklenmektedir. Marketten alınan bir yoğurt açıldıktan
on gün sonra bile aynı formunu koruyabilir. Yoğurdun çabucak bozulmaması için kulla-
nılan maddeler genelde faydalı bakterileri de zararlı bakterilerle birlikte yok eder. Paketli
gıdaların çoğu hatta pazarda satılan meyve-sebzeler bile sağlığa zararlı kimyasallar içere-
bilir. Bu bakımdan özellikle gebe annelerin beslenirken mümkün olduğunca yiyeceklerin
doğal olmasına dikkat etmeleri gerekir.
Gebelik Kontrolleri: Gebelik süresince anne ve karnındaki bebeğinin sağlığı, rutin
şekilde kadın doğum uzmanları tarafından kontrol edilir. Teknolojinin gelişmesiyle bir-
likte doğuştan anomali olasılığı çeşitli testler aracılığıyla en aza indirgenmeye çalışılır. Bu
testler, düzenli kan ve idrar analizleri yanında üçlü tarama testleri ya da amniyosentez
gibi bebeğin daha kapsamlı biçimde kromozom yapısına bakarak tüm gelişim alanları açı-
sından sağlıklı bebeklerin dünyaya gelmesini hedeflemektedir. Gebelik süresince düzenli
kontrollerin ve testlerin yapılmamış olması tespit edilebilecek olumsuzluklara tıbbi mü-
dahale şansını azaltmaktadır. Bu bakımdan gebelik başlangıcından doğuma kadar anne
adayları düzenli doktor kontrolü altında tutulmalıdır (Ross vd., 2009).
Anne Adayının Fiziksel Hareketlilik Seviyesi: Eğer doktor tarafından tespit edilen
bir düşük tehlikesi yok ise yine doktorun tavsiyeleri uyarınca anne adayının fiziksel et-
kinliklerde bulunması, spor ve yürüyüş yapması doğumun sağlıklı bir şekilde gerçekleş-
mesine yardımcı olacaktır. Anne adayının ağır işlerde çalışması ve ağır yük kaldırması
gibi olumsuzluklar da anne karnındaki bebeğin sağlıklı dünyaya gelmesinde engel olarak
görülür (Hanke vd., 1999).
Anne Adayının Sağlık Durumu: Çok erken veya çok geç yaşlarda yaşanan gebelik-
lerin anne adayının yaşına bağlı olarak kendine has riskleri vardır. Buna ek olarak anne
adayının hepatit, AIDS gibi hastalıkların taşıyıcısı olması ya da gebelik süresince kızamık-
çık ve frengi gibi enfeksiyon hastalıklarına yakalanması da bebeğin sağlığını ve yaşama
şansını olumsuz etkileyecektir. Ayrıca anne adayının şeker hastası veya hipotroid olması
bebeğin engelli ya da solunum sıkıntıları ile doğmasına neden olabilir. Anne adayının
gebelik süresince uzun süreli ruhsal sıkıntılar yaşaması bebeğe düşük doğum ağırlığı, sin-
dirim problemleri vb. olarak yansıyabilir (Hirst ve Moutier, 2010).
Çevre: Gelişen teknoloji, radyasyon yayılımı ve çevre kirliliğini de getirmiştir. Masum
sayılabilecek bir uçak yolculuğunda dahi kabin içi radyasyon yayılımı sağlığı tehdit eder
seviyelere ulaşabilmektedir. Neredeyse her evde yer alan elektrikli cihazlar ve hep yanı başı-
mızda duran cep telefonlarımız ne yazık ki belirli miktarlarda radyasyon yaymaktadır. Hava-
nın aşırı kirli olması, etiketli satılan sularda bile sağlığa zararlı bakterilerin varlığı, çevrenin
sadece beton ve betonun bittiği yerde asfalttan ibaret olması sonucu günümüz annelerinin
sağlıklı bir gebelik geçirebilme şansları daha da azalmıştır. Bu bağlamda gebeliğin ilk üç
ayında alınan küçük dozda bir radyasyon bile embriyoya kalıcı zarar vermektedir. Gebelikte
kurşun ve civaya maruz kalınması çocuğun engelli doğmasına neden olabilir. Benzin, su bo-
ruları, lehimler, piller, yapı malzemeleri, boyalar, kumaş boyaları ve ahşap koruyucular dahil
olmak üzere birçok kaynaktan kurşuna maruz kalınmaktadır. Civa ise denizlerin kirlenmesi
nedeniyle deniz mahsullerinden insana geçebilmekte ve doğrudan bebeğin beyin gelişimini
etkileyebilmektedir. Ayrıca yüksek dozda A vitamini alınımı anne karnındaki bebeğin geli-
şimini olumsuz etkileyebilmektedir (Aral vd., 2000; Gennings vd., 2013).
Doğum Süreci Etmenleri

Tıbbi gereklilik olmadıkça anne adaylarının sezeryanla doğumu tercih etmesi ve ope-
rasyon esnasında yaşanabilecek komplikasyonlar ile vajinal doğum esnasında yaşanan
olumsuzluklar neticesi bebeğin vakum yöntemiyle çekilmesi gibi riskli tıbbi müdahaleler,
kafatasının ani basınca maruz kalmasına neden olabilmektedir. Bunun sonucu hem biliş-
sel gelişimde hem de buna bağlı olarak motor gelişimde gerilikler görülebilmektedir. Ani
basıncın önlenmesi, doğum sancısı ve doğum sırasında en çok dikkat edilmesi gereken
konular arasındadır. Doğum sonrası bebekte görülebilecek oksijen yetersizliği ise bebekte
beyin felci ve epilepsiye yol açabilir. Bu gibi durumlarda ani müdahale şansı açısından bir
çocuk hastalıkları uzmanının da doğuma eşlik etmesi şartlar dâhilinde gereklidir (Shu-
german vd., 2013).
Bebeklik ve Çocukluk Dönemi Etmenleri

Sağlıklı bir motor gelişim için bireyin normal seyrinde ilerleyen fiziksel büyüme özel-
liklerini taşıması, bilişsel açıdan olgunlaşması, motivasyonu ve dış dünyayla etkileşimi
ön şartlardır. Doğumdan hemen
Resim 3.3
sonra anne ile bebeğin ilk teması
ve emzirme süreci bağlanmanın Güvenli anne bebek
teması
oluşumunda ilk adımı başlatması
açısından önemlidir. Bunun yanın-
da anne sütü bebeğin gereksinimi
olan tüm mineralleri karşılayan
doğal ve eşsiz bir besin kaynağıdır.
Araştırmalar anne sütünün tüm
gelişim alanları açısından faydasını
ortaya koymaktadır (Healthy Pe-
ople, 2010).
68 Çocuk Gelişimi
Bebeklikte ve çocuklukta yetersiz ve dengesiz beslenme de motor becerilerin kaza-

nımını geciktirmektedir. Bunun önüne geçebilmek için aileler sağlıklı ve doğal besinleri
tercih etmeli ve dengeli beslenme alışkanlığını çocuklarına kazandırmalıdır.
Geçirilebilecek ağır hastalıklar ve uzun süreli tedavi süreci de motor gelişimin sağlıklı
seyri önündeki engellerden biridir. Düzenli sağlık kontrolleri yaptırılmalı ve uzmanların
tavsiyelerine mutlaka uyulmalıdır.
Araştırmacılar deneyim yoksunluğu ve hareket sınırlamasının normal motor gelişimi
geciktirebileceği konusunda fikir birliği içindedirler (Kail, 2014). Bu bakımdan çocuklara
rahat hareket edebilecekleri güvenli bir çevre sunmak hem aileler hem de okul öncesi
öğretmenler açısından önemlidir. Çevre koşulları uygun olduğunda etkinlikler dışarıda
yapılmaya çalışılmalı, çocuklar zar zor hareket edebildikleri dar sınıf ortamlarına hapse-
dilmemelidir. Çocukların yetişkinlere göre aşırı hareketli olması, yerlerinde duramama-
sı bazen anne babaları zorlayabilir, ancak bu durum son derece normaldir. Çocukların
metabolizmaları çok hızlı çalışmakta ve besinlerden aldıkları enerjiyi bir sonraki öğüne
kadar onlara göre yepyeni ve sürprizlerle dolu dünyayı keşfetmekte harcamaları yadır-
ganmamalıdır. Bu süreçte onların keşfetmek isteyeceği yüksekliğe kadar, onlara tehlikeli
olabilecek nesneler ortamdan kaldırılmalıdır.
Motor gelişimi etkileyen etkenleri daha ayrıntılı incelemek için, Çocuklarda Motor Gelişim
adlı kitaba bakabilirsiniz (Dilara Sevimay Özer ve M. Kamil Özer, Çocuklarda Motor Geli-
şim, Ankara: Nobel Yayınları, 2009).
MOTOR GELİŞİM DÖNEMLERİ

Gelişim uzmanı Arnold Gesell (1934) bebeklerin ve çocukların belirli bir sıra dâhilinde
ve belirli bir zaman çizelgesine uyarak sırasıyla yuvarlanma, oturma, dik durma ve bunun
gibi becerileri kazandığını ortaya koymuştur. Bununla birlikte, son yıllarda bilim insanla-
rının motor becerilerin nasıl geliştiğine dair yeni bulgulara ulaşması motor gelişim hak-
kında bilinenlerin yeniden sorgulanmasına yol açmıştır. Bu açıdan en fazla etkiyi Esther
Thelen’in ortaya koyduğu dinamik sistemler teorisi gerçekleştirmiştir.
Dinamik sistemler teorisine göre, bebekler motor becerilerini daha fazla hareket ve
algı olanağı amacıyla oluşturur (Thelen ve Smith, 2006). Bu görüşe göre bebekler çevrele-
rinde onları keşfetmeye motive edecek uyaranlara ulaşabilmek için hareket eder ve algıları
sayesinde hareketlerinin mükemmel olması için düzenlemelerde bulunur. Motor beceriler
bebeğin kendine çizdiği amaçlar doğrultusunda şekillenir (Keen, 2011). Buna göre be-
bekler bir şey yapmak istediklerinde yeni bir motor davranışı kendi kendilerine yaratır.
Bu yeni davranış aslında sinir sistemi, fiziksel özellikler ve bu özelliklerin vücuda sağla-
dığı hareket olanakları ile bebeğin o davranış için motivasyon düzeyi gibi bir çok etkenin
birleşmesinden oluşur. Örnek olarak; bebekler ancak kendi sinir sistemleri belirli bacak
kaslarını yönetebilecek, bacakları da belirli ağırlığı taşıyabilecekleri seviyeye geldiğinde ve
yeterli motivasyona ulaştıklarında yürümeye başlar.
Çocuğun yerçekimi merkezi alt Motor gelişim sürecinde içten ve dıştan gelen süreçlerin etkileşiminin sonucu olarak
vücuda doğru kaydıkça, denge
artar ve yeni becerilerin önü ilk önce baş, boyun ve gövde kaslarının kontrolü aşamalar şeklinde gelişir. Ardından da
açılmış olur. Böylece çocuklar oturma, emekleme, kalkma, yürüme, koşma, zıplama gibi büyük kas becerilerinin yanın-
koşarlar ve zıplarlar; zamanla
sekmeye, fırlatmaya ve tutmaya da tutma, fırlatma, yazı yazma gibi küçük kas becerileri gelişir.
başlarlar ve genel olarak Gallahue (1982), motor gelişimi çocukluk dönemi ile sınırlayarak incelemiş ve kura-
eşgüdümlü olurlar.
mını piramit modeli ile açıklamıştır. Bu modele göre her bir motor gelişim dönemi, bir
diğerinin üzerine kurulur. Piramidin temeli, refleksif hareketler dönemini göstermektedir.
Bu dönemi, ilkel hareketler dönemi ve temel hareketler dönemi takip eder. Piramidin tepe
noktasını özelleşmiş hareketler dönemi oluşturur. Gallahue’nun piramit modeli yaş aralık-
larına göre dört döneme ayrılmaktadır.
Şekil 3.1
Yaşam Boyu Piramit Modeli

Uygulama Evresi
14 yaş üstü
Kaynak: Gallahue,
Uygulama
Evresi 1982
11-13 yaş Özelleşmiş
Hareketler
7-10 yaş Dönemi Geçiş Evresi
5-7 yaş Olgunlaşma Evresi
4-5 yaş Temel Hareketler Şekillenme Evresi
Dönemi Başlangıç Evresi
2-3 yaş
1-2 yaş İlk Kontrol Evresi
İlkel Hareketler Dönemi Reflekslerin Ortadan
Doğum - 1 yaş Kalktığı Evre
4 ay - 1 yaş
Bilgi Çözme Evresi
Refleksif Hareketler Dönemi
Doğum Öncesi - 4 ay Bilgi Toplama Evresi
Refleksif Hareketler Dönemi

Bebekler anne karnındayken bile hareketlerine olanak sağlayan refleks olarak adlandırılan Refleksler; motor gelişim
evrelerine temel oluşturan istem
doğal davranışsal tepkiler dizisi ile bu tepkileri mümkün kılan genel bir yetenekle dünyaya dışı, alt beyin tarafından kontrol
gelirler. Bebeğin doğumla birlikte anne ile fiziksel bağı olan göbek kordonu kesilmekte edilen hareketlerdir.
ve bebek dış dünyanın tüm zor koşullarına karşı hayatta kalabilmek için çeşitli refleksler
sergilemektedir. Bebeğin dokunma, ışık, ses ve basınç değişikliklerine tepkisi istem dışı
hareket faaliyetini tetiklemektedir. Bu istem dışı hareketler, artan korteks gelişimi ile kat-
lanır ve bebeğin kendi vücudunu ve dış dünyayı tanımasına yardımcı olur.
Refleksler ilkel ve duruşa ilişkin refleksler olmak üzere ikiye ayrılır. İlkel refleksler; bilgi top-
lama, yiyecek arama ve koruyucu tepkiler olarak sınıflandırılabilir. Bebeğin yaşamına devam
edebilmesi ve dış dünyaya uyum sağlayabilmesine olanak tanıyan arama, emme, yutma gibi
reflekslerlerdir. Bu refleksler, kortikal faaliyeti harekete geçirmesi ve geliştirmesi bakımından
bilgi toplayıcı bir işlev görür. Emme ve arama gibi ilkel reflekslerin ilkel hayatta kalma meka-
nizmaları olduğu düşünülür. Duruşa ilişkin refleksler, istemsiz hareketlerin ikinci şeklidir. Bun-
lar daha sonraki istemli hareketlere görünüm olarak benzemektedirler, ancak tamamen istem
dışıdırlar. Bu refleksler daha sonra bilincin test edilmesinde kullanılacak denge, yer değiştirme,
ve manipülatif mekanizmalar için sinir-kas test aracı olarak görev yapmaktadırlar (Gallahue
vd., 2014). Örnek olarak; birincil adım atma refleksi ve emekleme refleksi, daha sonraki istemli
yürüme ve emekleme davranışına yakından benzemektedir. Avuç içi yakalama refleksi daha
sonraki kavrama ve bırakma davranışı ile yakından ilişkilidir. Duruşa ilişkin refleksler bir
yaşına doğru beyin kontrolünde istemli davranışlara dönüşebilirken ilkel refleksler kay-
bolmaktadır (Berk, 2009).
Reflekslerin bazıları tüm yaşam boyunca devam ederken bazıları da belirli dönem-
lerde kaybolmaktadır. Örnek olarak; göz kırpma, nefes alma, hıçkırma, hapşırma, kusma
gibi refleksler yaşam boyu devam ederken yeni doğan bebeğe özgü moro, adımlama, ara-
ma, emme, yakalama – kavrama, babinski, yüzme ve tonik boyun gibi refleksler yaşamın
ilk yılı içinde kaybolmaktadır. Bebekler ilkel refleksleri doğum öncesi kazanırlar ve bu
reflekslere sahip şekilde dünyaya gelirler. Bunun nedeni bebeğin merkezi sinir sistemi ge-
lişmemiş olduğundan, ilkel refleksleri bir beceri hâlinde öğrenebilmek için yeterli zama-
nının olmamasıdır. Bebekler doğar doğmaz annesinin memesini bulup ememezse ya da
emdiği sütü yutamazsa bebeklerin hayatta kalma şansı çok azalır.
70 Çocuk Gelişimi
Bebeklerin kolaylıkla gözlemlenebilecek dokuz refleksini https://youtu.be/KkT7SPr30Fw

adresinden izleyebilirsiniz.
Beyin daha henüz tam olarak gelişimini tamamlayıp vücut hareketlerini kontrol altına
alamadığı için yeni doğanlarda bu reflekslerin kontrolü büyük ölçüde omurilik tarafın-
dan gerçekleştirilmektedir. Sinir sisteminin olgunlaşmasıyla refleksler, yerlerini istemli
davranışlara bırakır. Reflekslerin yaptıkları hareketler bir amaca yöneliktir, ancak kaba ve
kontrol dışıdır. Örnek olarak; bebek, bir nesneyi yakalamak istediğinde tüm gövdesinin
katıldığı kaba bir hareket yapar.
Yeni doğmuş bir bebeğin sahip olduğu tüm refleksler tıp alan yazınında detaylı bir
şekilde ele alınmaktadır. Bu reflekslerin en kolay gözlemlenebilenleri şöyle sıralanabilir
(Robinson, 2008).
Arama Refleksi: Bebek yanağına bir şey dokunduğunda ağzı o yöne gelecek şekil-
de başını çevirir. Varoluş nedeni düşünüldüğünde bu refleks gözleri daha net görmeyen
bebekler için hayat kurtarıcıdır. Annesinin meme ucunu bulan bebek artık beslenmeye
hazırdır. Bu refleks altı aydan itibaren zayıflar.
Bebeklerde görülen arama refleksiyle ilgili videoyu https://youtu.be/b0CLcNtOOEQ adre-

sinden izleyebilirsiniz.
Resim 3.4
Emme Refleksi: Bebek ağzına
Emme Refleksi verilen şeyi emmeye başlar. Ara-
ma refleksi sayesinde meme ucu-
nu bulan bebek güçlü bir şekilde
anne sütünü vakumlar. Emme için
gerekli ağız kasları bebeğin en ge-
lişmiş kaslarıdır ve bebeğin anne
sütüyle beslenebilmesi için gerek-
lidir. Bu refleks bebek uyanıkken
dördüncü aya kadar, uykudayken
de yedinci aya kadar devam ede-
bilmektedir.
Bebeklerde görülen emme refleksiyle ilgili videoyu https://youtu.be/eawkkAzGvCo adresin-

den izleyebilirsiniz.
Yüzme-Dalma Refleksi: Bebek yatay pozisyonda suya değdirildiğinde kollarını ve

bacaklarını ritmik yüzme hareketleri yaparcasına oynatır. Yeni doğmuş bir bebek suya ta-
mamen batırıldığında boğulmadan yüzeye çıkabilmektedir. Bebek suyun altındayken mu-
cizevi bir şekilde nefes almayı duraklattığı için akciğerlerine su kaçmaz. Bu refleks bebek
altı-yedi aylıkken kaybolur. Bebek ileride yüzmeyi ve dalmayı bilinçli bir motor faaliyet
olarak öğrenebilir.
Bebeklerde görülen yüzme-dalma refleksiyle ilgili videoyu https://youtu.be/fbSCSHzXkrI

Moro Refleksi: Adını bu refleksi Resim 3.5
ilk keşfeden çocuk hastalıkları uzmanı Moro Refleksi
Ernst Moro’dan almaktadır. Sıçrama ref-
leksi olarak da adlandırılır. Ani denge
kaybı, yüksek ses ya da sıcaklığa maruz
bırakılan bebeklerin önce başını, kol-
larını ve bacaklarını hızlı bir şekilde
geri doğru attığı sonra da başını tekrar
öne getirerek her iki koluyla sarılma
hareketi yaptığı gözlemlenmektedir.
Genellikle dört-altı aydan sonra kay-
bolur. Prematüre bebeklerde bu refleks
gözlemlenmeyebilir. Eğer zamanında doğmuş bebeklerde bu refleks yoksa merkezi sinir
sistemi hasarından şüphelenilir.
Bebeklerde görülen moro refleksiyle ilgili videoyu https://youtu.be/PTz-iVI2mf4 adresin-

den izleyebilirsiniz.
Kavrama Refleksi: Bu refleks doğumdan itibaren beş-altı aya kadar devam etmekte-
dir. Bebeğin avuç içi kapalıyken elinin dışına dokunulduğunda avucunu açar ve avucuna
bir şey konulduğunda ellerini sımsıkı kapatır. Bu öylesine güçlü bir manevradır ki iki elin
avuç içine parmaklarınızı koyup bebeği kendinize doğru çekerseniz, bebek kendi ağırlığı-
nı taşıyıp doğrulacaktır. Bebeklerin ellerinin ve kollarının kendilerince yönetilebilecek bir
uzuv olduğunu henüz kavrayamadıklarından bu refleks yüzünden bazen kendi saçlarını
bilinçsizce yakalayıp çekerler ve ağlarlar.
Bebeklerde görülen kavrama refleksiyle ilgili videoyu https://youtu.be/tZa9XxRthdA adre-

Asimetrik Tonik Boyun Refleksi: Yatar pozisyonda başın çevrildiği tarafa göre kol-
ların ve bacakların asimetrik biçimde şekillenmesidir. Tonik tıp dilinde kasların kasıl-
ması anlamına gelmektedir. Bu reflekste başın döndüğü tarafın tersi istikametindeki kol
ve bacaklar kasılarak bükülür. Sırtüstü yatan bebeğin başı bir yana çevrildiğinde bebek o
taraftaki kol ve bacağını dışa açar, diğer taraftaki kol ve bacaklarını ise büker. Dördüncü
ay içinde kendiliğinden kaybolur.
Bebeklerde görülen asimetrik tonik boyun refleksiyle ilgili videoyu https://youtu.be/dPyBzlD-854

Adımlama Refleksi: Bu reflekste her ne kadar yeni doğmuş bebek daha gelişmemiş
bacak kaslarıyla kendi ağırlığını taşıyamayacak olsa da ayakları yere değdiğinde dikey po-
zisyonda sanki yürüyormuş gibi ayaklarını hareket ettirir. Adımlama refleksi altı haftalık-
ken kaybolur ve sekiz ay civarı istemli hareket olarak tekrar görülmeye başlar.
72 Çocuk Gelişimi
Bebeklerde görülen adımlama refleksiyle ilgili videoyu https://youtu.be/CkGjOwPXsvo ad-

resinden izleyebilirsiniz.
Resim 3.6 Babinski Refleksi: Polonyalı

doktor Joseph F. Babinski tara-
Babinski Refleksi
fından keşfedilmiştir. Babins-
ki refleksi bebeğin ayak tabanı
başparmaktan bileğe doğru çizgi
çekme hareketi ile uyarıldığında
bebeğin bu uyarana ayak bükü-
lürken parmaklarını dışa doğru
açarak (yelpaze gibi) yanıt ver-
mesidir. Normal gelişim seyrin-
de sekiz ile on ikinci aylar arası
kaybolur.
Bebeklerde görülen babinski refleksi ile ilgili videoyu https://youtu.be/oI_ONptx2Ns adre-

Zayıf olan ya da olmayan Burada bahsedilen reflekslerin yokluğu ya da zayıf görülmesi nörolojik sorunlara işa-
refleksler, katı veya abartılı
refleksler ya da normalde ortadan ret eder ve erken teşhis erken müdahaleyi de beraberinde getirip çocuğun sağlığına kavuş-
kalkması gereken dönemden masına yardımcı olur. Rehabilitasyon programları sayesinde günümüzde birçok sorunun
sonra da devam eden refleksler
beyin hasarına işaret edebilir. üstesinden gelinebilmektedir.
Ancak, refleksif tepkilerde de Refleksif hareketler dönemi, birbirini izleyen iki evreye ayrılır:
bireysel farklılıklar mevcuttur.
Yeni doğan bebeğin refleksleri Bilgi toplama evresi: Bu evre, anne karnındaki yaşamdan doğum sonrası yaklaşık
diğer özellikleriyle birlikte dördüncü aya kadar olan, gözlenebilir istem dışı hareketler ile karakterize edilmektedir.
değerlendirilmelidir.
Bu evrede, alt beyin merkezleri motor korteksten daha gelişmiştir; bu beyin merkezleri,
yoğunluğu ve süresi değişen çeşitli uyarıcılara istem dışı tepki oluşturma yeteneğine sa-
hiptir. Bilgi toplama evresinde refleksler aracılığıyla bebek; çevresi hakkında bilgi toplar,
besin arar ve korunma yolu ile yaşama sarılır.
Bilgi çözme evresi: Doğum sonrası dördüncü aydan itibaren merkezi sinir sisteminin
gelişimi sonucu refleksler kademeli olarak baskılanmaya başlar. Bu evrede yalnızca uya-
rana tepki değil, depolanmış bilgi ile duyusal uyarımın işlenmesi gözlemlenir ve bebeğin
refleksleri algısal motor yeteneğe dönüşür. Oturma, emekleme, ayakta durma gibi istemli
hareketler açığa çıkar (Gallahue vd., 2014).
Her ne kadar bireysel farklılıklar söz konusu olsa da tüm bebekler ilk bir buçuk yıl
içinde benzer motor becerileri sergiler.
Şekil 3.2
Yeni Doğan: 1 ay: 2 ay: 3 ay: Nesneleri Bir bebeğin ilk bir yıl
Cenin pozisyonu Çeneyi kaldırma Göğüsü isabetsiz yakalamaya içinde gelişimi
kaldırma çalışma
Kaynak: Kail, 2014
4. ay: 5. ay: Dize oturup 6-7 ay: Desteksiz 7-8 ay: Destekli
Destekli oturma bir cismi kavrama oturma dikilme
7-8 ay: 8 ay: Eşyalardan 11 ay: Desteksiz 12 ay: Yürüme

Emekleme destek alarak dikilme dikilme
Bebekler daha bir haftalıkken başını bir taraftan diğer tarafa çevirebilirler. Birinci
ayda yüzükoyun yatarken sadece kafasını hafifçe kaldırabilen bebek, ikinci ayda göğsünü
de yerden yukarı kaldırabilir. Üç aylıkken görüş mesafesindeki bir cismi yakalamak için
hamle yapar, ancak bunda başarılı olamaz. Desteklendiği takdirde genelde dördüncü ayda
oturma pozisyonu alabilir. Etrafındaki hareket eden nesneleri gözleriyle takip edebilir.
Bebek normalde beşinci ayda kavrayabildiği nesneleri yaklaşık bir ay sonra bir elinden
diğerine geçirebilecek seviyeye ulaşır. Altı-yedinci ayda desteksiz oturabilen bebek, bir aya
kalmadan yatar pozisyondan oturma pozisyonuna geçebilir. Genelde yedi-sekizinci aydan
itibaren bebekler emeklemeye başlar. Sekizinci ayda destek verildiğinde ayakta durabilir.
Dokuzuncu ayda genelde bebekler bir eşyaya tutunarak ayakta durabilir, yorulduğunda da
olduğu yere oturabilir. Her iki elinden tutularak desteklendiğinde yürüyebilir. On ikinci
aya gelindiğinde bebekler çömelme, eğilme ve ayakta durma hareketlerini yapabilir. Bebek
artık yürümeye hazırdır.
Dört aylık bir bebeğin baş ve gövde kaldırma hareketlerini yapması ile ilgili videoyu
https://youtu.be/NTabVTZWEM4 adresinden izleyebilirsiniz.
Bebeklerin motor becerilerindeki bireysel farklılıkları ve bir yaşından önce motor gelişimi
desteklemenin yollarını yazınız. 4
İlkel Hareketler Dönemi
Doğumdan itibaren iki yaşa kadar gözlenen ilkel hareketler, istemli hareketlerin ilk biçi-
midir. Bu hareketler, yaşamın ilk iki yılında kemik, kas ve sinir sistemindeki gelişimine ek
olarak bebeğe sağlanan olanaklar sonucu ortaya çıkar.
74 Çocuk Gelişimi
İlkel hareketler olgunlaşmaya bağlıdır ve ortaya çıkışlarında önceden tahmin edile-

bilen bir sıra izlerler. Bu hareketlerin ortaya çıkış zamanları ve bu hareketlerde ustalık
kazanma hızları çocuktan çocuğa farklılık gösterebilir. Kalıtsal ve çevresel etkenler bu bi-
reysel farklılıkların kaynağını oluşturur. Olgunlaşma, motor becerilerin bir sıra izlemesini
sağlar. Çevresel etkenler ise hareket yeteneklerinin ortaya çıkış hızını düzenler. Bebeğe ha-
zır olmadan yaptırılan alıştırmalar, bir becerinin ortaya çıkmasını çabuklaştırmaz. Buna
karşın, bebeğin merkezi sinir sistemi, kas ve iskelet sistemleri de o beceri için hazırsa o
zaman çevresel etkenlerin yararından söz edilebilir (Payne ve Isaacs, 2012).
İlkel hareketler dönemi iki evrede incelenebilir:
Reflekslerin Ortadan Kalktığı Evre: Doğumla başlayıp bir yaşa kadar devam eden bu
evrede merkezi sinir sisteminin olgunlaşması sonucu reflekslerin yerini istemli hareketler
almaya başlar. Bu dönemde hala reflekslerin kalıntıları durduğu için istemli hareketlerde-
ki farklılaşma ve bütünleşme zayıftır. Hareketlerde bir amaç vardır, ancak bebeğin hare-
ketleri kontrolsüz ve kabadır. Örnek olarak; bebek görüş alanındaki bir nesneyi yakala-
mak istediğinde el, bilek, kol, omuz ve hatta gövdenin tümünün katıldığı kaba bir hareket
yapar, genelde de başarılı olamaz çünkü daha nöro-motor yapı gelişmemiştir.
İlk Kontrol Evresi: Bebek bu evrede ilkel hareketler üzerinde alıştırmalar yapar ve
hareketleri üzerindeki kontrolü sağlamaya çalışır. Bu evrede ilk bir yaş süresince ortaya çı-
kan ilkel hareketler ikinci yaşın sonuna kadar ustalık kazanmak için tekrarlanır. Nörolojik
ve motor gelişim sonucu bebeğin dış dünya algısına dayalı daha amaca yönelik hareketler
görülür. Bilişsel ve motor süreçlerdeki hızlı gelişme sonucu ilkel hareket yeteneklerinde
hızlı bir artış gözlenir (Gallahue vd., 2014).
Yaşam için gerekli olan istemli hareketlerin temelini oluşturan ilkel hareketler;
• Dengeleme hareketlerini (baş, boyun ve gövde kaslarının kontrolü gibi),
• Yer değiştirme (lokomotor) hareketlerini (sürünme, emekleme, yürüme gibi),
• Manipülatif becerileri (uzanma, bırakma, yakalama gibi) kapsar (Pedük, 2011).
Dengeleme Hareketleri: Bebek vücut kütlesini de hesaba katarak her hareketinde yer
çekimine karşı direnç geliştirme çabası içindedir. Yerçekimine karşı durabilmek için de
bebeğin dengesini sağlaması için gerekli duyuşsal ve nörolojik gelişimin yeterli olması
beklenir. Yerçekimine karşı kas ve kemik sistemi üzerinde kontrol sağlamak, tüm bebekler
için baştan ayağa bir sıra izler. Önce baş ve boyun kontrolünü sağlayan bebek, daha son-
ra gövde ve bacakların kontrolü ile dengesini sabit tutmaya çalışır. Birinci ayın sonunda
çenesini kaldırabilen bebek, beşinci aya geldiğinde sırtüstü yatarken başını kaldırabilir.
Resim 3.7
Vücut kontrolü
Yer Değiştirme (Lokomotor) Hareketleri: Latince loco (yer) ve motor (hareket) söz-
cüklerinin birleşiminden türetilmiş lokomotor terimi “bir yerden bir yere hareket etme”
anlamına gelir. Her hareket aslında yerçekimine karşı dengeli bir kuvvet uygulamaktır.
Lokomotor beceriler, büyük ölçüde dengeleme hareketlerine dayanır. Bebek dengeleme
hareketlerinde yeterli bir duruma gelmediği sürece özgürce yer değiştiremez.
Lokomotor beceriler; sürünme, emekleme ve yürüme olarak aşamalandırılır:
Sürünme hareketleri, bebeğin ilk amaçlı yer değiştirme çabalarıdır. Bunun için be-
bek, baş, boyun ve gövde kasları üzerinde kontrol kazanmış olmalıdır. Bebek yüzüstü yatı-
rılıp önüne dikkat çekici bir nesne konduğunda uzanma hareketi yapar. Uzanabilmesi için
başını ve göğsünü yerden dengeli bir şekilde kaldırması ve kol kasları yardımıyla da bede-
nini öne doğru çekmesi gerekir. İlk sürünme hareketlerinde bacak kaslarının rolü yoktur.
Emekleme, sürünmenin gelişmiş biçimidir. Sürünmeden farkı kol ve bacakların eşgü-
düm içinde sağ ve sol olarak birbirine ters kullanılmasıdır.
Yürüme, denge sağlamadaki ustalığın en önemli göstergelerindendir. Yürümede den-
ge sağlayabilmek için bacaklar açık, dizler hafif bükülü ve ayaklar dışa dönüktür. Bu ilk
yürüme hareketleri, uyumlu ve akıcı değildirler. Aynı durum yetişkinlerin paten kayma-
yı öğrenmesi sürecinde de gözlemlenebilir. Kaygan zeminde hareketi öğrenmeye çalışan
beyin dengede kalabilmek için kaslara sürekli emir yağdırır. Yürümenin ortaya çıkması
temelde olgunlaşmaya bağlı olmakla birlikte çevresel etkenlerden de etkilenmektedir.
On dört aylık bir çocuğun ilk defa destekli yürümesi ile ilgili videoyu https://youtu.be/8kDbCA_-Y7s
Resim 3.8
Emekleme ve yürüme
Manipülatif Beceriler: Manipülatif beceriden kastedilen etraftaki nesnelerin yerini de-

ğiştirmektir. Uzun ve aşamalı bir gelişim süreci gerektirir. Dikkat yeteneği ile hedef nes-
neyi fark etme, gözlerle mesafeyi tayin etme, tam nesnenin konumuna ulaşacak şekilde
eli uzatma, nesnenin yere düşmemesi için uygulanacak kuvveti daha önceki yaşantılara
dayalı olarak hesaplama gibi beceriler bakımından bebek için zor bir deneyimdir.
Manipülasyonun en temel üç hareketi uzanma, yakalama ve bırakmadır:
• Uzanma: Bebek ilk uzanma hareketlerinde başarılı olamaz. Nesne ile ilişki kur-
masında gerekli olan el-göz koordinasyonunu bebek dördüncü ayda sağlayabilir.
Önceleri uzanma büyük kas becerilerine dayalı omuz ve dirsek hareketlerini içe-
rirken sonraları küçük kas becerilerine dahil olan el ve parmak hareketlerini içerir.
Beşinci ayın sonunda bebek, mükemmel biçimde nesneye uzanarak dokunabilir.
Resim 3.9
Uzanma ve yakalama
76 Çocuk Gelişimi
• Yakalama: Doğumdan sonra genelde ilk üç ay içindeki nesne yakalama hareketleri

reflekslere dayalıdır. Bebek bu süreçte daha ellerini kontrol edebileceğinin farkında
değildir. İsteme dayalı yakalama için uzanma hareketinde başarı sağlamış olmak
bir ön koşuldur. Bebek, bir nesneyi yakalamak istediğinde önceleri başparmağını
kullanamadığından nesneyi kabaca avuçlar. Buna dört parmakla tutuş denir. Bu
durum, yerini zamanla başparmak ve işaret parmağının da kullanıldığı bir yakala-
ma hareketine bırakır. Başparmağı yeterli ve etkili bir şekilde kullanarak yakalama
kerpeten tutuşu diye adlandırılır ve genellikle on ikinci ayda gözlenir (Payne ve
Isaacs, 2012). Bebekler artık parmaklarını bir şeyin içine sokabilir ya da parmakla-
rı arasında örneğin “kitap sayfası” gibi bir şey tutabilirler. Hiç şüphesiz bebek için
kalın olan sayfaları çevirmek daha kolay olacaktır. İnce sayfaları ise parmaklarının
arasına sıkıştıramayacaklarından, böyle sayfaları çevirmek bebekler için zordur.
Bebek, on dört aylık olduğunda uzanma ve yakalama hareketi bir yetişkinden pek
farklı değildir.
Resim 3.10
Kitap sayfalarını
çevirme
• Bırakma: Bebekliğin ilk aylarında yakalanan tüm nesneler bir süre sonra istemsiz-
ce yere düşerken bebek büyüdükçe yakalanan nesnenin bırakılması zorlaşacaktır.
Yakalama ve tutma hareketi bilinçli bir şekilde yapılmaya başlanıldığından sıkı tut-
mak için kuvvet uygulamak kolaydır ancak bebek nesneyi bırakabilmek için par-
maklara uyguladığı kuvveti orantılı olarak azaltmalıdır. Başarılı istemli bırakmalar
yaklaşık onuncu ayda görülür. Bebek, on sekiz aylık olduğunda uzanma, yakalama
ve bırakma hareketlerinde ustalaşır.
Resim 3.11
Tutma şekilleri
Temel Hareketler Dönemi

Bu dönem iki-yedi yaş arasındaki süreci kapsar ve adından da anlaşılacağı üzere yaşamın
bağımsız şekilde devam edebilmesi için gerekli temel hareketlerin kazanıldığı önemli bir
dönemdir. Bu temel beceriler; koşma, atlama, sıçrama, sekme, yakalama, fırlatma, topa
ayakla vurma gibi büyük kas becerilerini içerdiği gibi; buruşturma, yırtma, kalem tutma,
makas kullanma gibi küçük kas becerilerini de içeren hareketlerdir (Sharma ve Cockerill,
2014). Temel hareket şemaları, basit gözlenebilir davranış şemalarıdır. Temel hareket şe-
maları geliştiren çocuklar, çeşitli uyaranlara temel motor kontrol ve motor yeterlilikle na-
sıl tepki vereceklerini öğrenirler. Bir beceri önce en ilkel düzeyde kazanılır, sonra gerekli
düzeltmeler yapılarak o beceride ustalaşılır. Deneyim fırsatları, olgunlaşma ve yetişkinle-
rin de etkisi ile beceri kazanılmış olur (Gallahue vd., 2014).
Yaşamın ikinci yılını takiben adı geçen temel hareketler ilk başta kaba bir şekilde gö-
rülmeye başlar. Temel hareketlerin gelişimi;
• Başlangıç Evresi,
• Şekillenme Evresi
• Olgunlaşma Evresi olmak üzere üç evrede incelenir.
Başlangıç Evresi: Bu evrede çocuklar için amaç, kendi vücutlarının harekete dayalı
yeteneklerini keşfetmek ve denenmemiş hareketleri başarmak için çaba göstermektir. Ha-
reketler sırasında motor yeteneklerden henüz sınırlı bir şekilde faydalanıldığı için ortaya
çıkan hareketler kabadır. Bedenin kullanımı önemli ölçüde kısıtlanmış ya da abartılmıştır,
hareket ritmik akış ve eşgüdüm açısından yetersizdir. Uzamsal ve zamansal hareket bü-
tünleşmesi zayıftır. Genel olarak iki-üç yaşındaki çocukların yer değiştirme, manipülatif
ve denge hareketleri başlangıç seviyesindedir. Bazı çocuklar, bazı hareket şemalarını ger-
çekleştirmede bu aşamanın ilerisinde olabilir, ancak çoğu başlangıç seviyesindedir.
Resim 3.12
Başlangıç evresi
Şekillenme Evresi: Bu süreçte hareketler daha uyumlu ve kontrollü hale gelir. Bunun
nedeni çocuğun bedenini daha iyi kontrol edebilmesi ve hareketlerinde eşgüdüm sağla-
maya başlamasıdır. Zamansal ve uzamsal hareket unsurlarının senkronizasyonu gelişmiş-
tir; ancak bu dönemdeki hareket şemaları hala genel olarak kısıtlı ya da abartılı olmasına
rağmen daha iyi eşgüdüm sağlanmıştır. Özellikle üç-dört yaş çocukları bu evrede yetiş-
kinlerde gözlemlediği her hareketi yapmak için defalarca tekrar yaparlar. Bu hareketlerin
çoğunda başarısız olurlar. Hareketlerde fazla kuvvet uygulanmış ya da eşgüdüm sağlaya-
mamışlardır ki bu nedenle etrafındaki eşyaları kırıp dökebilirler.
Resim 3.13
Şekillenme evresi
78 Çocuk Gelişimi
Temel hareketler döneminde Olgunlaşma Evresi: Çocuklardan bu evrede temel hareketler bakımından bir yetiş-
çocuklara yeterli fırsatlar
sunulmazsa, temel hareket kinle aynı düzeyde mekanik yönden etkili, uyumlu ve kontrollü davranışlar sergileme-
becerilerinde yetersizlikler si beklenir. Ancak bireysel farklılıklar nedeniyle bazı beş-altı yaş çocuklarının ve hatta
yaşanacak ve bu evreyi izleyen
özelleşmiş hareketlerin
yetişkinlerin bile temel hareketlerin bazılarında zorlandıkları görülebilir. Görsel izleme
uygulanmasına ve gelişimine ket ve hareket eden nesneleri durdurmayı (yakalama, vurma, topa vurma) gerektiren mani-
vurulacaktır. Buna temel hareket pülatif beceriler, bu görevlerin görsel motor taleplerinin karmaşıklığı nedeniyle daha geç
becerileri ve özelleşmiş hareket
becerileri arasındaki “yeterlilik gelişme eğilimindedir. Çocuğun bu evrede olgunlaşması için kendisine alıştırma olanak-
bariyeri” adı verilir. larının sağlanması, motive edilmesi ve bu yönde kaliteli bir okul öncesi eğitimin verilme-
si ile mümkündür. Temel hareket modellerinde olgunlaşma evresine ulaşamamış olmak
bunların özelleşmiş hareketlere dönüşmesinde ve spor faaliyetlerinde başarı sağlamada en
büyük engeldir (Gallahue, 1982; Gallahue vd., 2014).
Resim 3.14
Olgunlaşma evresi
Çocukların temel hareket becerilerinin dengeli bir şekilde geliştirilmesi, yaratıcı ve

destekleyici bir eğitim ortamı ile mümkündür. Okul öncesi dönemde temel hareket be-
cerilerinin gözlemlenerek değerlendirilmesi ve çocukların gelişimsel özellikleri doğrultu-
sunda öğrenme süreci planlanarak uygun öğretim yöntemleri kullanılarak uygulanması,
çocukların olgun modeller geliştirmesine yardımcı olacaktır (Özer, 2009).
Resim 3.15
Temel Hareketler ve
Özelleşmiş Hareketler
Dönemi
Aşağıda temel hareketler dönemindeki çocuklarda gözlemlenen büyük ve küçük mo-

tor beceriler verilmiştir.
Yaş Büyük Kas Becerileri Küçük Kas Becerileri Tablo 3.1

Temel Hareketler
• Kalem tutma çabaları gösterir. Döneminde Motor
• Düşmeden koşabilir. • Daireye benzer şekiller ile çizgi ve noktalar Gelişim Süreci
• Duraksayarak merdiven inip çıkabilir oluşturabilir.
2 (genelde iki ayak aynı basamakta). • Karmaşık işleri başarmak için iki eliyle de Kaynak: Neaum, 2010
• Üç tekerlekli bisiklete binip ayağıyla kerpeten tutuşunu gerçekleştirebilir.
iterek gidebilir. • Bloklardan kule yapabilir.
• Tek eliyle kitap sayfalarını çevirebilir.
• Parmak uçlarına basarak ayakta
• İpe büyük delikli boncuk dizebilir.
durabilir, yürüyebilir, koşabilir.
• İstediği eliyle kalem kullanabilir.
• Geriye ve yanlara doğru yürüyebilir.
• Makasla kağıt kesebilir.
3 • Her basamağa tek ayak gelecek şekilde
• Daire gibi basit şekilleri kağıda
merdiven çıkabilir.
kopyalayabilir.
• Üç tekerlekli bisikleti pedallar ile
• Dokuz blok ile bir kule yapabilir.
kullanabilir.
• Dengeleme becerisi gelişir.
• Bloklardan uzun bir kule inşa edebilir.
• Oyun sahasında tırmanışlar
• Bloklardan dört duvarı olan ev yapabilir.
sergileyebilir.
• Kalem tutuşunda ustalaşır.
4 • Her basamağa tek ayak gelecek şekilde
• Düğme iliklemeye ve fermuar çekmeye
hem merdiven inebilir hem de çıkabilir.
başlar.
• Topu fırlatabilir, yakalayabilir, yerde
• İpe küçük delikli boncuk dizebilir.
zıplatabilir, topa ayağıyla vurabilir.
• Seksek oynayabilir. • Bir insan yüzünün burun, kaş, göz ve ağız
• Oyun sahasındaki her aleti kullanabilir. detaylarını çizebilir.
5 • Salıncakta kendisi sallanabilir. • İğne ile geniş aralıklı dikiş dikebilir.
• Toplu oyunları ustalıkla oynar. • Boya fırçalarını ve her türlü kalemi
• Denge tahtası üzerinde yürüyebilir. kullanabilir.
• Tüm hareketli faaliyetlerde çeviklik, kas
• Tek eliyle top yakalayabilir.
eşgüdümü ve denge sergiler.
• Kalem tutuşu yetişkinle aynıdır.
6 • İki tekerlekli bisiklete binebilir.
• İnsan yüzünü kirpik ve saç stili gibi
• Topa ayağıyla isabetli vurur.
detaylarla çizebilir.
• Koşarak uzun atlayabilir.
• Düzenek üzerinde başarılı tırmanışlar
ve denge sağlama hareketleri yapabilir. • Güzel yazı yazabilir.
7
• Dengesini koruyarak her iki ayağını • Büyük bir iğneyle güzelce dikiş dikebilir.
kullanarak seksek oynayabilir.
Temel hareketler döneminde büyük ve küçük kas gelişimindeki önemli değişimleri

tartışınız. 5
Özelleşmiş Hareketler Dönemi

Özelleşmiş hareketler dönemi motor gelişimin temel hareketler döneminin doğal bir
sonucudur. Bu dönemde hareket; günlük yaşam, eğlenme ve spor yapma gibi çeşitli kar-
maşık hareketlerin yapılmasında bir araç haline gelmiştir. Dengeleme, yer değiştirme
ve manipülatif beceriler zamanla ve yapılan alıştırmaların yoğunluğuna bağlı olarak
birleştirilmekte ve aşırı çaba gerektiren durumlarda kullanımla detaylandırılmaktadır.
Örnek olarak; temel hareketler döneminde koşarak topa vurma esnasında ayağı boşa
çıkan ve topa vuramayan çocuk bu dönemde yeterli alıştırma ile top sürüp çalım atmaya
başlayacaktır.
Özelleşmiş hareketler döneminde becerilerin gelişimsel nitelikleri çok çeşitli bilişsel,
duyuşsal ve motor etkenlere bağlıdır. Eşgüdüm, tepki hızı, hareket hızı, beden yapısı, boy,
ağırlık, alışkanlıklar, arkadaş etkisi, duygusal yapı bu etkenler arasındadır.
80 Çocuk Gelişimi
Özelleşmiş hareketler dönemi;

• Geçiş evresi,
• Uygulama evresi,
• Yaşam boyu uygulama evresi olmak üzere üç evreyi kapsar.
Geçiş Evresi: Yaklaşık yedi-sekiz yaşlarındaki bir çocuk, temel hareket becerilerini
birleştirerek spor ve eğlence ortamlarındaki özelleşmiş becerilerin yapılması için kullanır.
Geçiş evresi becerileri daha büyük formda, doğrulukta ve kontrollü olmakla birlikte, temel
hareketlerle aynı unsurları içerir. Önceki dönemde gelişen ve inceleştirilen temel hareket be-
cerileri; oynama, hareket etme ve günlük yaşam durumlarına uygulanmaktadır. Bu evredeki
beceriler, temel hareket şemalarının daha karmaşık ve özelleşmiş formlarındaki uygulama-
lardır. Bu evrede çocuklar aktif olarak çeşitli hareket şemalarını keşfetme ve birleştirme ile
ilgilenirler ve sıklıkla hızla çeşitlenen hareket yetenekleri ile gurur duyarlar (Gallahue vd.,
2014; Payne ve Isaacs, 2012). Sıklıkla çocuklar sportif etkinliklere karşı ilgi duyarlar ve ilgi-
lendikleri spor dalıyla ilgili çok sayıda hareket becerisini keşfetmeye çalışırlar. Performansın
biçimi ve doğruluğu bu evrede önemli değildir. Örnek olarak; babasıyla maçları takip eden
bir çocuk futbola ilgi duyabilir ve kendisine model aldığı bir oyuncunun maçta sergilediği
hareketleri genelde maç spikerini de taklit ederek yapmaya çalışır.
Resim 3.16
Geçiş evresi
Uygulama Evresi: Genelde on bir- on üç yaşları arasında görülür. Bu evrede artan

bilişsel karmaşa ve genişlemiş deneyim, aktif olma konusunda doğal hevesle birleştiğinde
hareket üzerindeki odak noktası bütün etkinliklere genellenir. Çocuk, fiziksel kapasitesi-
nin ve sınırlılıklarını farkına varmaya başlar ve belirli etkinliklere katılma ya da katılma-
ma konusunda bilinçli kararlar sergiler. Ergenlik döneminin başlangıcı ile birlikte yaptığı
hareketlere özeleştiri getirmeye ve çevresinin eleştirilerini de dinlemeye başlar. Bir önceki
evrede özendiği futbolcu gibi asla olamayacağını düşünen çocuk başka bir spor dalını
tercih edebilir. Bu evrede performansın biçimi, doğruluğu ve becerili bir şekilde yapılması
önem kazanır (Özer ve Özer, 2009).
Resim 3.17
Uygulama evresi
Yaşam Boyu Uygulama Evresi: Ortalama on dört yaşlarında başlar ve yetişkinlik süre- Motor gelişimin temel amacı,
yaşam boyu hareket yeterliliği
since devam eder. Bu evre motor gelişimin doruk noktasıdır. Bu evrenin en önemli özelliği ve motor kontrolü kazanma,
çocuğun kazanmış olduğu hareket becerilerini yaşam boyu kullanmasıdır. Bir önceki evrede sürdürme sürecinde değişimin
zorluğunu kabul etmektir. Her
beliren ilgiler, yetenekler ve seçimler bu evrede daha da sınırlandırılır. Etkinliğe katılım düzeyi, bir gelişim evresindeki hareket
çocuğun yeteneklerine, olanaklarına, fiziksel özelliklerine, motivasyonuna ve geçmiş deneyim- becerilerinin kazanımında, bireyin
lerine bağlı olarak değişir (Gallahue vd., 2014). Örnek olarak; futbolda başarılı olamayacağına biyolojisinin ve öğrenme ortamı
koşullarının derin etkileri vardır.
inanan bir çocuk voleybolu seçip antrenmanlara başlar ve lisanslı bir voleybolcu olarak yıllar
boyu bu spora devam edebilir. Bu evrede çocuk artık yeteneklerinin üst sınırına yaklaşmıştır.
Resim 3.18
Yaşam boyu uygulama
evresi
Motor gelişim dönemlerini daha ayrıntılı anlamak için Motor Gelişimi Anlamak: Bebekler,
Çocuklar, Ergenler, Yetişkinler adlı kitaba bakabilirsiniz (D. L. Gallahue, J. C. Ozmun ve J. D.
Goodway. Çev. Eds. D. Sevimay Özer ve A. Aktop, Motor Gelişimi Anlamak. Bebekler, Çocuk-
lar, Ergenler, Yetişkinler. Ankara: Nobel Yayınları, 2014).
“Benjamin Button’ın Tuhaf Hikayesi” adlı filmi izleyin. Filmdeki karakterin yaşla birlikte
motor gelişim dönemlerindeki değişimleri not ederek arkadaşlarınızla tartışın. 6
Benjamin Button’ın Tuhaf Hikayesi; F. Scott Fitzgerald’ın 1922
yılındaki çıkarttığı kısa öyküden uyarlanmış 2008 yapımı filmdir.
Yönetmeni David Fincher, senaryo yazarı ise Oscar ödüllü
senarist Eric Roth’dur. Baş rollerini Brad Pitt, Cate Blanchett, Julia
Ormond’un oynadığı filmde Benjamin’in sıra dışı yaşam öyküsü
anlatılmaktadır. Birinci Dünya Savaşı sırasında saatçilik yapan bir
adam oğlunu savaşta kaybeder. Kör olan saatçi, tren istasyonu için
imal ettiği bir saatin geriye doğru işlemesini sağlar. Hayalindeki
şey, bu yolla gidenlerin bir ihtimal geri dönmelerini sağlamaktır.
Ancak saat mucize yaratır. Savaşın sona erdiği gün dünyaya gelen
Benjamin Button, hayatını tersten yaşamaya başlar. Öyle ki motor
gelişim de dahil olmak üzere tüm gelişim alanları geriye doğru
gitmektedir. O seksen yaşında biri olarak doğar ve yıllar geçtikçe
bebekliğine kadar uzanır ömrü.
ÇOCUKLARDA FİZİKSEL UYGUNLUK VE ALGISAL MOTOR

YETENEKLER
Günümüz modern yaşam koşullarında bireyin hareketliliği ve dolayısıyla da fiziksel uy-
gunluğu git gide düşüş eğilimindedir. Az hareket eden ve düzensiz beslenen anne babalar
çocuklarına da kötü örnek olmakta ve onların da sağlıksız olmasına yol açmaktadır. Birey-
lere sağlıklı ve mutlu yaşam olanağı sağlayan aktif bir yaşam tarzı düzenli olarak esnekliği,
eşgüdümü, dayanıklılığı ve kuvveti arttıran etkinliklere katılmayı, dengeli beslenmeyi ve
düzenli uyumayı gerektirir (Özer ve Özer, 2009). Aktif yaşam için gerekli bu alışkanlıkla-
rın temelinin erken çocukluk döneminde atıldığı unutulmamalıdır. Bu konuda okul ön-
82 Çocuk Gelişimi
cesi eğitim kurumlarına büyük iş düşmektedir. Fiziksel uygunluk çalışmaları; dayanıklılık,

kuvvet, hız ve esneklik özelliklerinin geliştirilmesini kapsamaktadır. Okul öncesi dönem-
de bu özellikler bakımından kız ve erkek çocuklarda cinsiyete bağlı bir fark görülmezken
ergenlikte salgılanan cinsiyet hormonları ile bu özellikler açığa çıkar. Ergenlik döneminde
kız ve erkekler arasında farklılıklar görülebilir (Horvat vd., 2013).
Beden ölçüsü beden yapısı ve yağ-kas kompozisyonu, kuvvet ve performansı etkileyen
önemli etkenlerdendir. Çocukluk döneminde çeşitli motor beceri performansı ile boy-
ağırlık ilişkisi zayıftır. Beden ağırlığı, atlama ve koşu performansı ile olumsuz yönde ilişkili
olmaya eğilim gösterir. Bu bakımdan daha fazla kiloya sahip çocuklar bu işlemlerde zayıf
çocuklar kadar başarı sağlayamazlar. Buna karşın, kilolu çocuklar fırlatma etkinliklerinde
daha iyi performans gösterme eğilimindedir.
Algısal motor yetenekler hareketle ilişkili beceriler olup büyüme ve gelişimin vazge-
çilemez unsurlarıdır (Arnett ve Maynard, 2013). Bu beceriler, bilişsel, duyuşsal ve motor
gelişimle uyum içinde çalışır ve daha çok bireyin atletik faaliyetleri ile çevresiyle etkile-
şiminde sorumluluk alır. Algısal motor beceriler üç aşamada gerçekleşir (Johnstone ve
Ramon, 2011). Bilişsel aşama, yapılacak işin hangi becerilerden ibaret olduğunu anlama
ile ilgilidir. Çağrışımsal aşama, beceriye benzeyen daha önceki yaşantıları araştırır. Özerk
aşama ise hız ve beceriye dayalı davranışın doğruluğuna yoğunlaşır.
Çocuklar duyularının birkaçını bir arada kullanmayı öğrenmeden yani çağrışımsal
aşamaya geçmeden önce onları tek tek kullanır. Yeni şeyler öğrenirlerken de görsel, işitsel,
dokunsal, kinestetik bilgilerin bir arada sunulmasını tercih ederler (Özer ve Özer, 2009).
İlk yaşlarda algısal motor yaşantıları yeterince kullanamayan çocuğun, algısal motor ye-
teneklerinin gelişimi engellenebilir. Algısal motor yeteneklerin gelişmesi için göz, kulak,
burun ve dil gelişiminin normal seyrinde olması gerekir. Beyin, duyu organlarından gelen
sinyallere göre hareketleri şekillendireceğinden hareketlerin doğruluğu, ilgili organların
düzgün çalışmasını gerektirir. Örnek olarak; bir bebek yaşamın ilk haftalarında elini ka-
baca bir nesneye doğru uzatır ancak görme yetisi ve beyindeki algı merkezleri yeterli de-
recede gelişmediği için aslında bir metre uzakta olan oyuncağı sanki hemen yanındaymış
gibi yakalamaya çalışır. Gözden gelen sinyallerle ve deneme yanılma yöntemi ile kendini
zamanla eğiten beyin uzaklık-yakınlık algısını geliştirecektir. Burada algısal motor gelişi-
min unsurları; girdi (beyine duyu organlarından giden sinyaller), merkezi işlem (duyuşsal
bilginin kortekste yorumlanması), çıktı (gönderilen mesaja uygun hareket için kasların
kasılması ya da çözülmesi) ve geri bildirimden (“Hareket amacına ulaştı mı?” sorusunun
yanıtının duyu organları tarafından beyine iletilmesi) oluşur.
Algısal motor yetenekleri geliştirme amaçlı bir okul öncesi eğitim programı çocuğa
dengeleme, kendi bedeninin farkında olma, yön duyarlılığı ile zaman ve mekan farkında-
lığı gibi deneyimler sunar. Bu unsurlar sağlıklı bir motor gelişimin habercisidir.
“Körebe, yakalamaca, yağ satarım bal satarım” gibi çocuk oyunlarında hangi algısal motor
7 becerilerin kullanıldığını listeleyin.
MOTOR GELİŞİMİN DESTEKLENMESİ

Çocuklara sunulan etrafı keşfetme fırsatları ve bu konuda çocukların cesaretlendirilmesi
tüm gelişim alanlarını olumlu yönde etkiler (Sharma ve Cockerill, 2014). Çocukların çoğu
motor gelişim için yetişkinden gelebilecek özel bir ilgiye muhtaç değildir, ancak nörolojik
olgunlaşma yetersizliği gösteren bazı çocuklar bir fizik tedavi uzmanının yaratacağı özel
fırsatlara ve rehberliğe gereksinim duyabilir. Aşağıdaki tabloda destek gerektiren bazı mo-
tor gelişim işaretlerine yer verilmiştir.
İlk 4 ay 5-8 ay 9-12 ay 13 ay-5 yaş Tablo 3.2

Destek Gerektiren
• Hareketlerde • Zayıf dengeleme Motor Gelişim İşaretleri
• Huysuzluk – • Zayıf gövde
asimetri • Hareketlerde
Sinirlilik kontrolü
• Devam eden ilkel katılık, parmak Kaynak: Sharma ve
• Beslenme / • Zayıf refleksler Cockerill, 2014
refleksler; yumruk uçlarında yürüme
Solunum sıkıntıları • Zayıf dengeleme
tutuşu ya da bacakların
• Kaslarda gevşeklik • Oturamama
• Kas gevşekliği birbirine çarpması
ya da katılık • Zayıf el işlevleri
• Zayıf göz • Zayıf eşgüdüm
• Zayıf baş kontrolü • Kas gevşekliği /
hareketleri • 18 aylıkken
Kas gerginliği
yürüyememe
Okul öncesi eğitimde ise yaşlarına ve gelişim düzeylerine uygun planlanmış motor
etkinlikler çocukların genel anlamda becerilerini, kuvvetlerini, çevikliklerini ve mo-
tivasyonlarını artırmada başarılı olacaktır. Millî Eğitim Bakanlığı Okul Öncesi Eğitimi
Programı’nda (2013) motor gelişim alanına yönelik kazanımlar aşağıdaki şekildedir:
Kazanım 1. Yer değiştirme hareketleri yapar.
Kazanım 2. Denge hareketleri yapar.
Kazanım 3. Nesne kontrolü gerektiren hareketler yapar.
Kazanım 4. Küçük kas kullanımı gerektiren hareketler yapar.
Kazanım 5. Müzik ve ritim eşliğinde hareket eder.
Bununla birlikte High/Scope Yaklaşımı da eğitim programında benzer şekilde aşağı-
daki anahtar yaşantılara yer vermektedir:
• Lokomotor olmayan hareketler (sallanma ve eğilme gibi ayakların sabit olduğu hareketler),
• Lokomotor hareketler (yürüme, zıplama, atlama gibi yer değiştirme hareketleri),
• Nesnelerle birlikte hareket etme,
• Harekette yaratıcılığı ifade etme,
• Hareketi tanımlama,
• Hareket yönergelerine uyma,
• Tempoyu hissetme ve ifade etme,
• Ortak bir tempoda bir sıra izleyerek hareket etme (Hohmann ve Weikart, 1995).
Okul öncesi dönemde bu motor kazanımları verebilmek için öğretmenler etkinlik
planlarını hazırlarken özen göstermeli ve çocukların gerçek materyallere dokunarak de-
neyim kazanmalarına dikkat etmelidir.
Aktif öğrenme ortamında çocuğun bireysel ya da bir grupla birlikte oynadığı oyunlar,
onun hem özgüven kazanımına hem de motor gelişimine yardımcı olmaktadır (Şahin,
2015). Buna göre yaşamın ilk iki yılında olduğu gibi temel hareketler döneminde de mo-
tor gelişimi desteklemek çocuğun tüm gelişim alanlarını ve dolayısıyla da tüm yaşamını
etkileyecektir.
Erken çocukluk döneminde büyük kas motor gelişimi bakımından yürüme, koşma,
zıplama, atlama, tırmanma, kayma, merdiven inme ve çıkma, fırlatma, yakalama, sürün-
me tarzı etkinlikler ile küçük kas motor gelişimi açısından yoğurma, kesme, katlama, sık-
ma, çevirme gibi etkinlikler çocuğun motor gelişim sürecinde büyük öneme sahiptir.
Motor becerilerin kazanımı ve yaşa bağlı olarak performansta yaşanan kayıplar yaşam
boyu görülebilir. Özellikle erken çocukluk döneminde çocuğa rehberlik edecek, ona mo-
del olacak ve harekete teşvik edecek yetişkinler arasında aileyi ve okul öncesi öğretmenle-
rini sayabiliriz. Okul öncesi dönemde motor gelişimin desteklenmesine yönelik yetişkin-
lerin dikkat etmesi gereken noktalar şu şekilde sıralanmaktadır:
84 Çocuk Gelişimi
• Çocuklar için rahat hareket edebilecekleri sağlıklı ve güvenli eğitim ortamları

oluşturulmalıdır.
• Çocuklara her gün büyük ve küçük kaslarını kullanabileceği oyunlar için fırsatlar
yaratılmalıdır.
• Kötü hava koşullarında bina içinde çocukların hareket edebilmeleri için alanlar
yaratılmalıdır. Örnek olarak; yürüme, koşma, zıplama, atlama, tırmanma, kayma,
merdiven inme ve çıkma, fırlatma, yakalama, sürünme tarzı etkinlikler için tır-
manma yüzeyleri, basamaklar vb. alanlar oluşturulabilir.
• Denge materyalleri tüm çocuklar için önemlidir. Yerden yüksekliği az olan denge
tahtaları ve hatta sınıfın tabanına çizilmiş denge çizgileri çocukların dengeleme
yeteneklerini geliştirmelerini destekler.
• Çocukların yaş ve gelişim düzeylerine uygun geniş bir oyun bahçesi sağlanmalıdır.
Güvenli platformların olduğu oyun alanları çocukların atlayarak, zıplayarak, tır-
manarak motor becerilerinin gelişimini destekler.
Resim 3.19
Bahçe düzenlemeleri
Resim 3.20
Bahçe etkinlikleri
• Çocuklara fırlatma ve yakalama becerilerine yönelik oyun materyalleri ve oyun-

caklar verilmelidir.
• Öğretmenler çocukların boğuşma tarzı hareket isteklerini hoş karşılamalıdır. As-
lında boğuşma ve güreş tarzı etkinlikler tüm kasların faaliyette olduğu motor be-
ceriler açısından verimli süreçlerdir. Minder ya da çimen gibi yumuşak zeminlerde
çocukların eğlenmesine fırsat verilmelidir.
Resim 3.21
Yumuşak zeminli
oyun alanları
• Öğretmenler küçük kas gelişimi için çizim yapma, boyama, heykel yapma, kes-
me, kolaj yapma gibi sanat etkinliklerine planlarında çokça yer vermelidir. Sanat
projelerinin bitirilmesi için yeterli zaman verilmelidir. Bazen çocuklar bir sanat
etkinliğini bitirebilmek için daha fazla zamana gereksinim duyabilir.
Resim 3.22
Sanat etkinlikleri
• Çocukların sanat eserleri sınıf duvarlarına veya panolara asılmalı ve böylece

ailelerle öğretmenler çocuğun gelişimini ve öğrenmesini aşamalar hâlinde göz-
lemleyebilmelidir.
• Kızlar ve erkekler sınıftaki ve bahçedeki hareket etkinliklerine eşit bir şekilde katıl-
malıdır. Kız oyunu ve erkek oyunu diye sınıflandırmalardan uzak durulmalıdır.
• Çocuklar sınıf ve ev temizliği konusunda yetişkinlere yardım edebilirler. Bu onla-
rın kaslarını güçlendirir ve motor gelişimlerine katkıda bulunur. Özellikle Montes-
sori programında çocuklar sınıflarını ellerinden geldiğince kendileri temizler.
• Çocukların küçük kas motor becerilerini desteklemek için bloklar, yapbozlar veya
doğal materyallerle dökme çalışmaları gibi matematik, fen ve hareket etkinlikleri
planlanmalıdır.
Resim 3.23
Sıralama ve dökme
etkinlikleri
• Benzer şekilde oyuncak toplamak ya Resim 3.24

da yemekhanede masa hazırlamak da Küçük grup
çocuklar için faydalı etkinliklerdir. etkinlikleri
Bu aynı zamanda onlara sorumluluk
ve aidiyet duygusu kazandırır.
• Yetersiz ve yanlış beslenme de motor
becerileri geciktireceğinden öğret-
menler bu çocukların üzerinde itina
ile durmalı, çocuğun sağlıklı beslen-
mesi için ailelerle işbirliği yapmalıdır.
• Öğretmenler fiziksel hareket içeren etkinliklere planlarında yeterli derecede yer vermelidir.
“Nasıl olsa okul sonrası fazlasıyla hareket edecek zamanları var” diye düşünmek yanlıştır.
• Çoğu toplu oyunlar yeniden düzenlenerek yalnızca bir veya iki çocuğun hareket
ettiği değil, tüm çocukların eşzamanlı hareket ettiği oyunlara dönüştürülmelidir
(Trawick-Smith, 2005).
86 Çocuk Gelişimi
MOTOR GELİŞİMİN DEĞERLENDİRİLMESİ

Motor gelişimdeki yetersizliklerin bilişsel, dil, sosyal ve duygusal gelişim alanlarında da
sorunlara yol açtığı saptandığından, küçük çocuklarda motor işlevselliğin değerlendiril-
mesi son yıllarda daha önemli hâle gelmiştir (Piek vd., 2012).
Motor gelişimde yetersizlikler, genelde otizm (Dewey vd., 2007; Dyck vd., 2006), dik-
kat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (Pitcher vd., 2003; Rasmussen ve Gillberg, 2000),
disleksi gibi öğrenme bozuklukları (Fawcett ve Nicholson, 1995) ve anksiyete bozukluk-
larıyla (Erez vd., 2004) ilişkilendirilmektedir. Motor gelişimde yetersizlik; serebral pal-
side görülen ciddi hareket sorunlarından gündelik yaşamdaki hareketleri sınırlandıran
Gelişimsel Koordinasyon Bozukluğu’na kadar geniş bir çerçevede görülebilir (Amerikan
Psikiyatri Derneği, 2000).
Çocukların erken dönemden itibaren desteklenmesi için öncelikle motor gelişimle-
rindeki güçlü ve desteklenmesi gereken yönlerin belirlenmesi gerekir. Bunun için çocuk-
ların tüm gelişim alanlarında olduğu gibi motor gelişim alanında da değerlendirilmesi
önemlidir. Motor gelişimde değerlendirme, çocukların motor gelişim özelliklerini ortaya
koymak, kendi yaş grubu içindeki yerini belirlemek, belirli aralıklarla gelişimlerini izle-
mek ve buna uygun eğitim programları hazırlayarak gelişimlerini desteklemek amacıyla
yapılır. Bu amaçla, gelişim gözlem formları ve motor gelişimi ölçmek için standart testler
kullanılabilir.
Erken çocukluk döneminde motor performansı ölçmek için bir çok standart test mev-
cuttur. Bununla birlikte, tüm çocuklarda motor yetenekleri ölçebilen kusursuz bir standart
testten söz edilemez. Bu ölçme araçlarındaki normların düzenli aralıklarla güncellenmesi
bir gereklilik halini almıştır. Genel kabul görmüş motor gelişim alanındaki ölçme araçla-
rı yıllar geçtikçe değişebilmektedir (Piek, 2006). Buna neden olan birçok etken mevcut-
tur. Çocuk yetiştirme alışkanlıklarında değişim ve kültürel farklılıklar başlıca etkenlerdir.
Buna uygun bir şekilde standart testlerdeki normlar gözden geçirilerek kültürel uyumla-
rının sağlanması gerekmektedir. Son yıllarda yapılan araştırmalar (Brown ve Lalor, 2009;
Cools vd., 2009; Slater vd., 2010; Van Hartingsveldt vd., 2011) sonucunda erken çocukluk
döneminde en çok kullanılan standart testler şu şekilde sıralanabilir:
• AAMD Adaptif Davranış Ölçeği: Üç yaş ve üzeri çocuklarda uygulanır. Bu test
normlara dayalı çocuğun özbakım ve sosyal becerilerde güçlü ve zayıf yönlerine
ilişkin sorular içeren bir anketten ibarettir.
• Alpern Boll Gelişimsel Profili: Altı aydan on bir yaşa kadar uygulanabilir. Yaşa
göre puanlamalar her bir gelişim alanı için hesaplanır. Bu ölçme aracı ile büyük kas
küçük kas motor beceriler, sosyal, bilişsel ve özbakım ve dil alanları incelenir.
• Küçük çocuklar için Bender Gestalt Testi: Beş-on bir yaş arası çocuklarda kullanı-
lır. Çocuğun algısal motor işlevlerini test eder. Yaş normlarına göre puanlanır.
• Peabody Gelişimsel Motor Skala: Doğumdan yedi yaşa kadar uygulanabilir. En
kapsamlı standart testlerden biridir. Küçük ve büyük kas motor becerileri test eder.
• Bruininks-Oseretsky Motor Yeterlilik Testi: Dört yaş altı ay-on dört yaş altı ay arası
çocukların motor işlevlerini belirlemeye yöneliktir.
• Portgage Erken Çocukluk Dönemi Eğitim Programı Kontrol Listesi: Sıfır-altı yaş
çocuklarının altı gelişim alanının tamamının değerlendirilmesine olanak tanır.
• Denver Gelişimsel Tarama Testi (DGTT): Denver II kişisel, sosyal, küçük kas mo-
tor, dil ve büyük motor becerilerin değerlendirilmesinde kullanılır.
• Büyük Kas Motor Gelişim Değerlendirme Testi (TGMD II): Üç-on yaş arası ço-
cukların büyük kas becerilerini ölçmek için kullanılır.
• Motor Performans Testi: Testte tek ayak üzerinde dengede durma, çabukluk, yaka-
lama, durarak uzun atlama, tenis topu fırlatma, sürat koşusu gibi ölçütler yer alır.
Her ne kadar standart testler öğretmenlere çocuğun motor gelişimi hakkında bir fikir
verse de herhangi bir yetersizliğin saptanması için hem formal hem de informal değerlen-
dirme yöntemlerinden faydalanmak ve farklı kaynaklardan edinilen bilgileri birbirleriy-
le karşılaştırmak gerekir. Bu bakımdan öğretmenler, yaşlara göre normal motor gelişim
özelliklerini dikkate alarak çocukları gözlemler, çocukların motor gelişim alanı ile ilgili
gelişimsel ilerlemelerini ve desteklenmesi gereken gelişimsel özelliklerini gelişim gözlem
formuna işler. Gelişim gözlem formları ile aileleri çocuğu hakkında bilgilendirir ve çocu-
ğun gelişimini uzun süreli izler.
Erken yıllarda, küçük ve büyük kas motor gelişimdeki yetersizlikler belirlenmez ve Öğretmen gözlemleri sonucu eğer
önemli bir motor yetersizlik fark
uygun eğitim programları ile desteklenmezse, problemler yaşam boyu devam edebilir ve ederse bunu aileyle uygun bir dille
ikincil sorunlara yol açabilir. İlkokul döneminde özelleşmiş hareket becerilerinin kaza- paylaşıp ailenin erken müdahale
nılması, koşma, atlama, yakalama, fırlatma gibi temel hareket becerilerinin olgun forma için uzman desteği almasını
sağlayabilir.
ulaşmasına dayalıdır. Temel hareketler döneminde bu becerilerin olgun aşamaya ulaş-
mamış olması, özelleşmiş hareket becerilerinin kazanılmasında engel oluşturmaktadır.
Bu nedenle çocuk potansiyelini gerçekleştirememektedir. Çocuğun küçük ve büyük kas
motor performansı, akranları arasındaki kabulü ve sosyal statüsü açısından da önemli
özelliklerden biridir. Akranların çoğundan daha az beceriye sahip olan çocuk, genelde
oyunlarda en son seçilen çocuk olur. En son seçilme ya da hiç seçilmeme, çocuğun ben-
lik kavramında ve aktif olma motivasyonunda olumsuz bir etki oluşturabilir. Bu nedenle
motor becerilerin değerlendirilmesi gelişimsel eğitim programlarının önemli bir aracıdır
(Özer, 2009).
88 Çocuk Gelişimi
Özet
Motor gelişim ile ilgili temel kavramları ayırt etmek. netik becerilerin açığa çıkmasından oluşur. Filoge-
1
Çocuğun gelişiminde önemli bir yer tutan motor genetik (zamanla kendiliğinden açığa çıkan) becerilere
lişim, yaşam boyu devam eden bir süreçtir. Motor örnek olarak tutma, yakalama, yürüme verilebilirken
gelişim, bedenin ağırlıkça artması ve boyca uzama- yüzme, buz pateni, sörf gibi ontogenetik beceriler için
sının yanında bedeni oluşturan tüm alt sistemlerin de mutlaka eğitim gereklidir. Diğer tüm gelişim alanları
büyümesini ve olgunlaşmasını içerir. Bireyin sağlıklı gibi motor becerilerin ortaya çıkış zamanı da bireysel
olması, tüm alt sistemleri ile birlikte bedenin sağlıklı farklılıklardan etkilenir. Bir motor beceri daha önce
gelişmesine ve işlevlerini gereğince yerine getirme- beyinde kodlanmış bir beceriye ne kadar benziyorsa o
sine bağlıdır. Fiziksel gelişim bireyin, beden yapısı, kadar çabuk öğrenilir.
sinir-kas işlevlerindeki değişim ve dengelenme süre-
ci ile ilgilidir Motor gelişim ise bireyin, organlarının Motor gelişimi etkileyen etkenleri tartışmak.
3
işleyişini denetim altına almada gösterdiği becerik- Motor gelişimi etkileyen etkenler doğum öncesi et-
liliğin artmasıdır. Motor gelişimde duyum, sinir-kas kenler, doğum sürecindeki etkenler ve doğum sonrası
sistemleri eşgüdüm içinde çalışır. Duyumların geli- etkenler olarak üçe ayrılır. Buna göre doğum öncesi
şimi duyu organlarının görme, işitme, dokunma, tat, etkenler arasında bebeği anne karnında etkileyebile-
koku, ısı, acı gibi duyumları yeterli düzeyde alabilme cek şekilde annenin beslenme tarzı, hamilelik süresin-
gücüne ulaşmasıdır. Motor hareketlerin tümünde bece geçirdiği rahatsızlıklar, maruz kalabileceği zararlı
denin birkaç kısmı birlikte ve eşgüdüm hâlinde çalış- kimyasallar ve radyasyon sayılabilir. Doğum sürecin-
mak durumundadır. Bu eşgüdümün gelişimi, beden de kafatasının ani basınç altında kalması, sezeryan
olgunluğuna ve alıştırmalara bağlıdır. Her motor be- ile doğum esnasında yaşanabilecek komplikasyonlar
ceri belirli bir güce gereksinim duyar. Gücün artması ile doğum sırasında bebeğin uzun süre oksijensiz
kemiklerin, kasların büyümesi, belirli oranların de- kalması motor gelişimi etkileyebilir. Doğum sonrası
ğişimi ile sıkı sıkıya bağlantılıdır. Hareket için denge ise bebeğin anne sütü alımı, ek besinlere geçiş süreci,
sağlamak bir ön koşuldur. Dengenin sağlanabilmesi dengeli beslenmesi, zararlı kimyasallardan uzak bir
beyinin duyu organlarından gelen bilgi ile eğitilmiş ortamda yaşaması ve çocuklara motor becerilerini
olmasına ve bu eğitim sonucunda vücuttaki kasların geliştirebilecekleri fırsat ve ortamların yaratılması da
eşgüdüm içinde çalışmasına bağlıdır. Hareketlerin motor gelişimi etkileyen unsurlardır.
zorluğuna göre vücudun esnek olması yani uzuvların
ileri, geri, sağa ve sola yeterli derecede esneyebilme- Motor gelişim dönemlerini açıklamak.
4
si de diğer bir gerekliliktir. İki veya daha fazla hare- Bebekler daha anne karnındayken hayata tutunabil-
ketten oluşan taç atışı ya da topa vurma gibi hareket meleri ve ileriki yaşamda motor becerileri daha rahat
dizisine form adı verilirken hareketlerin mesafe, hız, kazanabilmeleri için çeşitli reflekslerle donatılmışlar-
yükseklik olarak ölçümüne performans adı verilir. dır. Moro, Babinski, yüzme gibi bu reflekslerden ba-
zıları yaşamın ilk aylarında kaybolurken adımlama
Motor gelişim ilkelerini sıralamak. ve arama gibi refleksler ise daha sonra kazanılacak
2
Motor gelişim hem kalıtsal özelliklerden hem de çev- motor becerilere temel oluşturur. Hapşırma ve göz
resel özelliklerden etkilenir ve baştan ayağa, merkez- kırpma gibi refleksler de yaşam boyu devam eder. Ref-
den dışa bir sıra izler. Buna göre bebek ilk önce başını leksler merkezi sinir sisteminde korteks tarafından
kaldırmayı öğrenir en son ise parmaklarını etkili bir yönetilir ve asla öğrenilmiş beceriler olarak değerlen-
şekilde kullanabilir. Motor gelişimde çocuk bir hare- dirilmez. Reflekslerin kaybolması ile birlikte ilkel ha-
keti yapabilmek için defalarca deneme yanılma yo- reketler döneminde bebekler, temelde denge sağlama
luyla tekrarlar yapar. Motor gelişim diğer tüm gelişim (baş, gövde, boyun dengesini sağlama), yer değiştirme
alanları ile karşılıklı bilgi ve beceri alışverişi içindedir. (sürünme, emekleme, yürüme) ve manipülatif bece-
Büyüme ile motor gelişim doğru orantılıdır. Motor rilerde (uzanma, kavrama, bırakma) uzmanlaşmaya
becerilerin kazanımı belirli bir süreç ve sıra izlediğin- ve kontrol kazanmaya başlarlar. İki – yedi yaş arası
den büyüme motor becerilerin sergilenmesi açısından görülen temel hareketler döneminde ise bebek bir ye-
bir ön koşuldur. Motor gelişim filogenetik ve ontoge- tişkinin yapabildiği yürüme, koşma, çömelme, zıpla-
ma ve atlama gibi hareketlerde ustalık kazanır. Temel Motor gelişimi değerlendirmenin önemini tartışmak.
7
hareketler döneminde koşarak topa vurma esnasında Motor gelişim alanındaki yetersizlikler diğer gelişim
ayağı boşa çıkan ve topa vuramayan çocuk özelleşti- alanlarının ve öz bakım becerilerinin gelişiminde de
rilmiş hareketler döneminde top sürüp çalım atmaya sorunlara yol açabilir. Bu bakımdan küçük çocuklar-
başlayacaktır. da motor işlevselliğin değerlendirilmesi ve aksayan
yönler konusunda müdahalenin geciktirilmemesi son
Çocuklarda fiziksel uygunluk ve algısal motor yetenek- yıllarda daha çok önem kazanmıştır. Öğretmen, göz-
5 leri açıklamak. lemlerini de dikkate alarak motor gelişimde aksayan
Öğretmenler hem rol model olarak hem de etkinlik yönleri tespit ederek çocuk hakkında farklı tanıma
planlayıcı ve yürütücüsü olarak çocukların fiziksel tekniklerinden sağladığı bilgileri bir araya getirerek
uygunluğu için çaba sarf etmeli, ailelere de öneriler- çocuğu değerlendirebilir. Öğretmen, çocukta akran-
de bulunmalıdır. Eğitim ortamları çocukların fiziksel larına göre aşırı derecede yetersizlik tespit ettiğinde
uygunluğu için bir fırsat hâline getirilebilir. Algısal müdahale için aileleri bilgilendirmelidir. Motor geli-
motor yetenekler ise beyinin duyu organları ile et- şimi değerlendirmede öğretmenlere rehberlik edebi-
kileşimi sonucu hareketin planını yapması sürecidir. lecek birçok standart test mevcuttur. Motor gelişimin
Bir bardağa su doldurup içerken algısal motor yete- değerlendirilmesi ve müdahale kararı için uzman des-
nekler devreye girer ve beyin gözden aldığı sinyallere teğine de gereksinim duyulmaktadır.
göre sürahinin eğiminin nasıl olması gerektiğini ve o
eğimi verebilmek için hangi kasların ne derecede eği-
leceğine karar verir. Burada algısal motor gelişimin
unsurları; girdi (beyine duyu organlarından giden
sinyaller), merkezi işlem (duyuşsal bilginin korteksde
yorumlanması), çıktı (gönderilen mesaja uygun hare-
ket için kasların kasılması ya da çözülmesi) ve geri bil-
dirimden (“Hareket amacına ulaştı mı?” sorusunun
yanıtı yine duyu organları tarafından beyine iletilir)
oluşur. Eğer su dökülmeye başladı ise beyin hemen
emir verip ilgili kasların sürahiyi yine dik konuma
getirmesini ister.
Motor gelişimin desteklenmesi ile ilgili öneriler geliştirmek.

6
Motor gelişim bebeklikten itibaren yetişkinlerin yara-
tacağı çevre koşullarından fazlasıyla etkilenir. Bebe-
ğin etrafında keşfetmek isteyeceği nesnelerin çokluğu
ve erken yıllardaki yaşantıların kalitesi motor gelişi-
mi olumlu yönde etkiler. Motor gelişim alanı ile ilgili
kazanımlara ulaşabilmek için çocukları desteklemek
gerekir. Kazanımlara ulaşmak için öğretmenler et-
kinliklerde oyun hamuru, boyama, katlama, kıvırma,
kesme, yapıştırma, hareket, dans gibi unsurlara yer
vermelidir. Ayrıca sınıf içinde veya bahçede kullanıla-
bilecek tırmanma ve denge araçları da motor gelişimi
destekleyecektir. Bunların yanında beslenme (masa
düzenleme gibi), dinlenme ve toplanma temizlik gibi
rutin etkinliklerde de çocukların gelişim düzeyine uy-
gun sorumlulukların verilmesi motor gelişimi destek-
lemede önemlidir.
90 Çocuk Gelişimi
1. Aşağıdakilerden hangisi bireylerin motor gelişimi açısından 5. Herhangi bir hareketinin gerçekleşmesinde “esnekliğin”
diğer dönemlere oranla daha hareketli oldukları dönemdir? önemi aşağıdaki ifadelerin hangisinde verilmiştir?
a. Fetüs dönemi a. Bir ya da daha fazla eklemde hareketleri istemli ola-
b. İlk çocukluk dönemi rak, mümkün olduğunca geniş bir açı içerisinde ya-
c. Orta çocukluk dönemi pabilme yeteneği sağlar.
d. Ergenlik (son çocukluk) dönemi b. Eğilme, kalkma, yürüme gibi hareketler gereken es-
e. Yetişkinlik dönemi neklikte yapılmazsa çocuk sakatlanabilir.
c. Eğilme, kalkma, yürüme gibi hareketler için esneklik
2. “Bireyin günlük yaşamdaki istemli hareketleri büyük ve gerekli değildir.
küçük kas motor beceriler olmak üzere iki grupta toplanır. d. Kemikler ve kaslar geliştikçe esneklik artmaya başlar.
Büyük kas motor beceriler organizmanın büyük kas grup- e. Bir yerden bir yere hareket ederken daha hızlı hare-
larının hareketine bağlı olarak ortaya çıkan davranışlar iken keti gerçekleştirmeye yardımcı olur.
küçük kas motor beceriler de organizmanın küçük kas grup-
larının hareketine bağlı olarak ortaya çıkan davranışlardır”. 6. “Dikkat” aşağıdaki seçeneklerden hangisinde doğru ola-
Aşağıdaki davranışlardan hangisi “küçük kas motor becerile- rak ifade edilmiştir?
rine” örnek olarak verilebilir? a. Hızlı ve her şeyi keşfetme isteğidir.
a. Çocuğun yüzmesi b. İlgi, merak ve keşfetme güdüsüdür.
b. Çocuğun sek sek oynaması c. Göz ve kulağa gelen uyaranların bir kısmının sonraki
c. Çocuğun su içmek için şişenin kapağını çevirmesi süreçler için seçilmesidir.
d. Çocuğun müzik eşliğinde dans etmesi d. Duygu ve düşünceyi bir olay ya da nesne üzerinde
e. Çocuğun bisiklete binmesi toplayabilmedir.
e. Bir direnci yenebilme, karşı koyabilme becerisidir.
3. “Bebeğin nesneleri önceleri avuç içi ile yakalarken daha
sonra parmakları ile yakalaması” motor gelişim ilkelerinden 7. Aşağıdaki kavramlardan hangisi motor gelişim ile ilgili
hangisi ile açıklanır? motor yetenekler dizinidir?
a. Motor gelişim, kalıtım-çevre etkileşiminin bir ürünüdür. a. Kuv vet-dik kat-denge-olgunlaşma-esnek lik-
b. Motor gelişim derece, derecece süreklidir. koordinasyon-hız-form
c. Motor gelişim, birikimli bir süreçtir. b. Form-performans-denge-dikkat-esneklik-hız-tepki
d. Motor yeteneklerin ortaya çıkış zamanı bireysel fark- hızı-koordinasyon-kuvvet
lılıklara göre değişir. c. Tepki hızı-gelişme-koordinasyon-dikkat-esneklik
e. Motor gelişim, baştan ayağa ve merkezden dışa doğ- d. Büyüme-gelişme-tepki hızı-esneklik-koordinasyon
rudur. e. Dikkat-kuvvet-denge-tepki hızı-eşgüdüm-esneklik-form-
performans
4. Aşağıdakilerden hangisi baş boyun kontrolü, oturma,
emekleme ve ayakta durma gibi hareket becerileri üzerinde 8. “Çocuk doktoru masanın bir köşesine vurduğunda, Ada
en yüksek derecede etkiye sahiptir? kollarını hızla geniş bir biçimde açarak ve daha sonra vücuduna
a. Yaş doğru geri toplayarak tepkide bulundu. Ada yanağına hafifçe
b. Cinsiyet dokunulduğunda, başını annesinin olduğu tarafa çevirdi. Anne-
c. Tekrarlar si parmağını Ada’nın avucuna koyduğunda ise Ada bu parmağı
d. Olgunlaşma sıkıca yakaladı”. Aşağıdakilerden hangisinde Ada’nın göstermiş
e. Uyarıcı çevre olduğu refleksif hareketler sıralı bir şekilde verilmiştir?
a. Babinski - Arama - Kavrama
b. Moro - Arama - Kavrama
c. Emme - Moro - Adımlama
d. Asimetrik Tonik Boyun - Emme - Arama
e. Arama - Babinski - Moro
Okuma Parçası
9. “Arda iki yaşında bir çocuktur. Babasının bütün çabaları- KASLARIMIZ VE ÖZELLİKLERİ
na karşın futbol topuna doğru bir şekilde vurup topu kalenin Vücudun ve iç or-
içine doğru atamamaktadır”. Arda’nın durumunu açıklamak ganların hareket
için kullanılabilecek motor gelişim kavramı hangi seçenekte etmesini sağlayan
doğru olarak verilmiştir? dokulara kas de-
a. Fiziksel ve duygusal gelişim itibarı ile gerekli gelişimi nir. Hareket sis-
sağlayamamıştır. temimizin temel
b. Boy ve kilo artışı açısından gerekli olan gelişimi ger- yapısını iskelet ve
çekleştirememiştir. kaslar oluşturmak-
c. Bedensel ve fiziksel gelişim açısından gerekli olan ge- tadır. Birbirine
lişimi gerçekleştirememiştir. bağlı olan kemikler, kas hareketleri ile kontrol edilmeseydi
d. Motor ve fiziksel gelişim açısından gerekli olan gelişi- düşerlerdi. Çoğu kas, tendonlarla kemiklere bağlıdır ve liga-
mi gerçekleştirememiştir. mentler de kemikleri birbirine bağlar. Bu da dengeyi sağlar.
e. Büyük ve küçük kas motor gelişim arasında paralellik Kaslar kimyasal enerjiyi mekanik işe çeviren bir tür makine
geliştirememiştir. görevi görürler. Vücudun iç ve dış tüm hareketlerini sağlayan
600 civarında kas vardır. Erkeklerde vücudun yaklaşık %40’ı,
10. Yaşam için gerekli olan istemli hareketlerin ilk biçimi kadınlarda ise %25-30’u kaslardan oluşmuştur. İnsan doğ-
hangi motor gelişim döneminde kazanılır? duğunda kaç adet kas lifi taşıyorsa, ölürken de aynı sayıda
a. Doğum Öncesi Dönem kas lifine sahiptir. Kaslar olmasaydı insan ne yürüyebilir, ne
b. Refleksif Hareketler Dönemi soluk alabilir, ne yemek yiyebilir, ne de konuşabilirdi. Kas-
c. İlkel Hareketler Dönemi ların hareketleri her zaman tek yönlüdür. Kas kasılınca kol
d. Temel Hareketler Dönemi bükülür ama aynı kas gevşeyince kol eski durumuna gelmez.
e. Özelleşmiş Hareketler Dönemi Bükülen kolun açılabilmesi için başka bir kasın kasılarak
kolu itmesi gerekir. Kaslar hemen hemen her zaman gruplar
halinde çalışırlar. İleriye doğru bir adım atmak için 40 kasın
koordineli bir şekilde çalışması gerekir. İnsan yüzünde yal-
nızca mimik yapmakla görevli 28 ayrı kas bulunur. Bu kasla-
rın çeşitli kombinasyonlarda kasılmasıyla, birçok yüz ifadesi
yapılabilir. Küçük bir tebessüm veya basit bir gülümsemenin
sağlanması için 17 kas aynı anda, doğru görevi yaparak çalış-
mak zorundadır.
Kaslar nasıl çalışır?
Kasların çalışması enerji ile ilgilidir. Bu enerji yediğimiz
hidrokarbonlardan oluşan glikozdan alınır. Enerjinin açığa
çıkması için glikozun, kanın taşıdığı oksijenle birleşmesi
gerekir. Oksijen yetersizliği kaslarda yorulmalara yol açar.
Vücudumuzda, sindirim sistemimizdeki gibi otomatik, istem
dışı çalışan kaslara “düz kas”, isteğe bağlı olarak çalışanlara da
“çizgili kas” denir.
İstemli ve istemsiz kas nedir?
Kontrol edilebilen kasları hareket ettirebilmek için düşünme-
niz ve karar vermeniz gerekir. Örneğin kolunuzu bükmek is-
tediğinizde, beyninizden gelen emir doğrultusunda kaslar bir
miktar kasılır ve hareket gerçekleşir. Bunlar istemli kaslardır.
Vücutta, hareket etmenize olanak sağlayan istemli kasların
yanı sıra belirli herhangi bir emir olmadan çalışan istemsiz
kaslar da bulunur. Örneğin kalp, istemsiz olarak çalışarak
92 Çocuk Gelişimi
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

ömrünüz boyunca bir emir olmadan kan pompalayan istem- 1. b Yanıtınız yanlış ise “Temel Kavramlar ve Tanımlar”
siz bir kastır. Midenizde ve bağırsaklarınızda da yiyeceklerin konusunu yeniden gözden geçiriniz.
hazmedilmesine yardımcı olmak için istemsiz olarak çalışan 2. c Yanıtınız yanlış ise “Temel Kavramlar ve Tanımlar”
kaslar mevcuttur. konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Vücutta istemli ve istemsiz çalışan kasların yanı sıra insan 3. e Yanıtınız yanlış ise “Motor Gelişim İlkeleri” konusu-
vücudundaki bazı kaslar da kimi zaman kişinin kontrolünde, nu yeniden gözden geçiriniz.
kimi zaman da kontrol dışında çalışırlar. Örneğin, göz kapa- 4. d Yanıtınız yanlış ise “Motor Gelişim İlkeleri” konusu-
ğınızı hem isteyerek hem de iradeniz dışında refleks olarak nu yeniden gözden geçiriniz.
açıp kapayabilirsiniz. Bundan başka diyafram kası da isten- 5. a Yanıtınız yanlış ise “Temel Kavramlar ve Tanımlar”
diği zaman kontrol edilebilen bir kastır. Ancak günlük ya- konusunu yeniden gözden geçiriniz.
şamda otomatik olarak çalışır ve nefes alıp vermenizi sağlar. 6. d Yanıtınız yanlış ise “Temel Kavramlar ve Tanımlar”
Kasların Fonksiyonları konusunu yeniden gözden geçiriniz.
• Kaslar, çeşitli organların veya vücudun tamamının hare- 7. e Yanıtınız yanlış ise “Temel Kavramlar ve Tanımlar”
ketini sağlar. Duruş ve hareketten sorumlu olan iskeletin konusunu yeniden gözden geçiriniz.
üzerindeki kaslar, kemiklere bağlıdır ve eklemlerin et- 8. b Yanıtınız yanlış ise “Motor Gelişim Dönemleri” ko-
rafında toplanan kaslar birbirlerine zıt yönlerde hareket nusunu yeniden gözden geçiriniz.
ederler. 9. d Yanıtınız yanlış ise “Motor Gelişim Dönemleri” ko-
• Vücutta madde taşınmasını sağlarlar. nusunu yeniden gözden geçiriniz.
• Kalp kası, kan basıncını ayarlar ve kanı tüm vücuda 10. c Yanıtınız yanlış ise “Motor Gelişim Dönemleri” ko-
pompalar. nusunu yeniden gözden geçiriniz.
• Düz kaslar, sindirim, boşaltım ve üreme sistemlerinin ha-
reketini sağlar.
• İskelet kası lenf akımına yardımcı olur.
• Kemiklerin etrafında bulunan iskelet kasları hareketle be- Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
raber, vücut şeklinin oluşmasını sağlarlar. Sıra Sizde 1
• Kaslar ısı üretiminde görev alırlar. İskelet kası bir iş yaptığı Çocukların hem büyük kas becerilerini hem de küçük
zaman aynı zamanda ısı üretir. kas becerilerini geliştirecek etkinlikler düzenlemek onla-
• Vücut ısısının yaklaşık %85’i kas kasılmasından meydana rın motor gelişimini olumlu yönde etkileyecektir. Bu amaç
gelir. doğrultusunda sanat, drama, dans, hareket gibi etkinlikler
Bunları biliyor musunuz? planlanabilir. Örnek olarak; bir dans etkinliğinde bile el par-
• Vücudumuzdaki kaslar içinde en küçüğü (3 milimetre) maklarının hareketlerinden dizlerin bükülmesine kadar hem
orta kulağımızdadır (Stapedius). büyük kaslar hem de küçük kaslar çalışmaktadır. Aynı ör-
• En güçlü kas baldırımızda bulunur (Gastro Kinemus). nekten yola çıkıldığında dans etkinliği çocukların hareketleri
• En uzun kasımız kalçamızdan dizimize kadar uzanır (Qu- zihinlerinde tutabilmeleri ve duyu organlarından gelen anlık
adriceps Femoris). verileri değerlendirilmesi açısından bilişsel, diğer akranlarıy-
• En geniş kas sırtımızdadır (Trapezius). la eşgüdüm içinde hareketlerin yapılması ve sürekli etkileşim
• Ortalama bir insanın vücudundaki tüm kaslar bir araya içinde olunması bakımından sosyal ve duygusal gelişim ala-
gelseydi, yaklaşık 2.000 tonluk bir güç oluşturabilirlerdi. nı ile etkileşim halindedir. Fiziksel gelişim olmadan motor
• Göz kasları tüm vücudun en hızlı tepki gösteren ve en ha- beceriler ortaya çıkamayacağından fiziksel gelişim alanı da
reketli kaslarıdır. sürece dahil olmaktadır.
Kaynak: Uzman Fizyoterapist Erkan DEMİRKAL

www.erkandemirkal.com
Sıra Sizde 2 cakta yüz üstü tutulabilir veya yüz üstü yatırılabilir, sırt üstü
Örneğin koşma becerisinde dikkat bir ön koşuldur, çünkü bi- yandan alınması ya da yandan yatırılması baş ve gövde kont-
rey dikkatli olmazsa güvenli bir şekilde hareket edemez. Eş- rolünün gelişimini destekler, destekle oturtulması sağlanarak
güdüm yeteneği olmazsa kollar ve bacaklar koşma esnasında eline hareketli ses çıkaran, canlı renkli ve farklı dokunsan
düzensiz hareket eder ve denge bozulur. Denge sağlama da özellikteki oyuncaklar verilerek desteksiz oturmaya geçi-
tüm motor beceriler için diğer bir ön koşuldur. Önüne çıkabi- şi sağlanabilir, dikkati çekilerek uzağına oyuncak konulup
lecek engellerin güvenli bir şekilde üstesinden gelebilmesi için emeklemesi desteklenebilir, sıralama ve adımlama becerileri
bireyin tepki hızı da önem kazanmaktadır. Esneklik olmazsa için bir yere tutunması ve uzağına oyuncak konulması yürü-
koşma esnasında hıza göre uzuvlar uygun şekilde çekilip, bü- meye geçişini hızlandırabilir.
külüp, bırakılamayacaktır. Kuşkusuz kuvvet olmadan da koş-
ma becerisi gerçekleşemeyecektir. Kendimizi halsiz hissettiği- Sıra Sizde 5
mizde hiçbir şey yapmak istemeyişimiz de bu nedenledir. Çocuğun yerçekimi merkezi alt vücuda doğru kaydıkça,
denge artar ve yeni becerilerin önü açılmış olur. Çocukların
Sıra Sizde 3 koşma tarzları daha düzgün ve ritimli hal alır; koşarlar ve
Algısal motor beceriler deneme yanılma yoluyla duyulardan ge- zıplarlar; zamanla sekmeye, fırlatmaya ve tutmaya başlarlar
len bilgilerin beyinde işlenmesi ve harekete dönüşmesiyle gelişir. ve genel olarak daha koordineli olurlar. El ve parmakların
Top fırlatma ve yakalama oyununda gelen topun yönü ve hızı kontrolünün sağlanması ile küçük kas gelişiminde hızlı bir
beyinde hesaplanarak hamle yapılır. Bu zaman zarfında gözden artış görülür. Küçük çocuklar zamanla kendi giysilerini giyip
gelen sinyallerle beyinin kendi kendini eğitmesi gerçekleşir. Aynı çıkarmaya, kaşık-çatal kullanmaya başlarlar. Algısal, bilişsel
hareket defalarca yapıldığında eğer dikkat, eşgüdüm, tepki hızı, ve küçük kas motor becerileri arttıkça, çocukların karalama-
esneklik, kuvvet ve denge yeteneği gelişmişse birey artık usta- ları resimlere dönüşür. Çizimlerindeki detaycılık ve gerçeklik
lıkla topu istediği yöne fırlatabilecek ve kendisine atıldığında da artar. Kalem tutma ile ilgili deneyimlerde bulunurlar ve tu-
yakalayabilecektir. İki - üç yaşındaki bir çocuğun algısal motor tuşla sürekli ve etkin yazma deneyimleri başlar. Tablo 3.4.’te
becerileri bu bakımdan sınırlı olduğu için çoğu zaman yakalama temel hareketler döneminde motor gelişim sürecini dikkatli
esnasında top elinin altından geçip gidecektir ya da fırlatırken bir şekilde inceleyerek tartışmanızı genişletebilirsiniz.
çok güçlü ya da çok zayıf bir kuvvet uygulayabileceğinden top
istediği mesafede gitmeyecektir. Ancak beş - altı yaşındaki bir Sıra Sizde 6
çocuğun algısal motor becerileri iki - üç yaş çocuğuna göre daha “Benjamin Button’ın Tuhaf Hikayesi” adlı film “İnsanoğlu
gelişmiş olacağından topu fırlatma ve yakalama hareketlerinde- yaşlı doğsa ve bir bebek olarak ölse nasıl olurdu?” sorusuna
ki ustalık da kolaylıkla gözlemlenebilir. beyaz perdede yanıt aranılan bir eserdir. Çok yaşlı bireyler ile
bebeklerin motor becerilerinin bir birine ne kadar benzediği,
Sıra Sizde 4 yaşlılıkta ve bebeklikte görülen motor becerilerdeki kısıtlılık
Gelişim süreci içinde tüm bireyler aynı gelişim aşamaların- sanatsal bir ifade tarzıyla seyirciye yansıtılmıştır. Diğer be-
dan geçer, ancak bireylerin gelişim hızları ve istendik dav- beklerden fiziksel özellikleri bakımından farklılıklar göste-
ranışları başarmak için geçirdikleri süre farklıdır. Genetik ren Benjamin doğar doğmaz yetimhaneye verilir. Yüzü aşırı
veya çevre etkisi ile çocuklar motor yeteneklere sahip olma yaşlı bir yetişkinin yüzüyle aynıdır, ancak büyüdükçe gençle-
konusunda yaşa bağlı farklılıklar gösterebilir. Çocuğun bir şir ve normal bir bebeğin motor gelişim sürecine paralel ola-
üst gelişim seviyesine ilerlemesi için kas ve sinir olgunlaşma- rak reflekslerinden kurtulup, ilkel hareketler döneminde baş
sının gerçekleşmesi gerekir. Aynı zamanda bir çok çevreye ve gövde kontrolünü sağlar. Yaşlı bir bebek olan Benjamin ilk
ve beceriye özgü talep de gelişim hızını etkiler. Araştırma ve önce sürünür, sonra emekler, ardından ayakta durur ve yü-
keşif için cesaretlendirme ve fırsat sağlayan ortamlar ilkel ha- rümeye başlar. Yürümesi aynı bir bebeğinki gibi zor bir süreç
reket yapılarının erken kazanımını teşvik eder. Örnek olarak; izler. Zaman ilerledikçe fiziksel olarak gençleşen ana karakter
ayakta durma ve dik pozisyonda yürüme çocuğun çevresin- temel hareketlerde ustalık kazanır ve yaşama olgun bir yetiş-
de elinden tutacak bireylerin bulunması ile pekiştirilirken kin olarak adım atar. Gençlik bakımından akranlarıyla ancak
emekleme göz takibi kalıbının doğal sonucu olarak görülür. kısa bir süre zarfında aynı zaman çizelgesinde buluşabilir ve
Bir yaşından önce motor gelişimi desteklemek için; öncelikle akranları yaşlanırken Benjamin gençleşmeye devam eder. Bir
bebekler çevrelerini ve hareketlerini keşfettikleri günlük fi- bebek olarak yaşama veda edeceği son anına kadar kazanmış
ziksel etkinliklerinde yetişkinle etkileşim hâlinde olmalıdır. olduğu motor becerilerini yavaş yavaş kaybeder ve bu süreçte
Bebek baş kontrolünün gelişimi için ilk aydan itibaren ku- motor gelişim dönemlerini tersten takip eder.
94 Çocuk Gelişimi
Sıra Sizde 7 Dyck, M., Piek, J.P., Hay, D.A., Smith, L. ve Hallmayer, J.
Çocukların çok yönlü gelişmesini sağlayan ve eğitimin teme- (2006). Are abilities abnormally ınterdependent in
linde yer alan duyular, erken yıllarda gelişmeye ve bilgi top- children with autism? Journal of Clinical Child and
lamaya devam eder. Duyular, doğuştan gelen bazı kurallara Adolescent Psychology, 35, 20-33.
göre beyinde organize edilerek algıları oluşturur. Bu doğrul- Erez, O., Gordon, C.R., Sever, J., Sadeh, A. ve Matti, M. (2004).
tuda duyu eğitiminde, duyusal algı becerilerinin geliştiril- Balance dysfunction in childhood anxiety: findings and
mesi esastır. Görme, işitme, dokunma, koklama ve tat alma theoretical approach. Anxiety Disorders, 18, 341-356.
duyuları çocukların dünya hakkında bilgi toplamalarında en Fawcett, A.J. ve Nicholson, R.I. (1995). Persistent deficits in
önemli araçlardır. Çocukların, potansiyellerinin maksimum motor skill of children with dyslexia. Journal of Motor
düzeye ulaşabilmesi için tüm duyuların eşgüdüm içinde ça- Behavior, 27, 235-240.
lışmasının desteklenmesi önemlidir. Geleneksel çocuk oyun- Gallahue, D.L. (1982). Understanding motor development in
larının çoğu çocukların bilişsel, dil, motor, sosyal ve duygusal children. New York: John Wiley and Sons.
gelişimlerini destekler. Bu oyunların çoğunda da çocukların Gallahue, D.L., Ozmun, J.C. ve Goodway, J.D. (2014). Motor
çoklu duyu kullanımları söz konusudur. Örneğin; “körebe” gelişimi anlamak: Bebekler, Çocuklar, Ergenler, Yetişkinler
oyununda çocuk işitme ve dokunma duyularını, “yakalama- (7. Basımdan Çeviri). (Çev. Eds. D.S. Özer ve A. Aktop),
ca” oyununda görme ve işitme duyularını, “yağ satarım bal Ankara: Nobel.
satarım” oyununda ise görme ve dokunma duyularını kulla- Gennings, C., Carrico, C., Factor-Litvak, P., Krigbaum, N., Ci-
narak hareket eder. Algısal motor yeteneklerin gelişmesinde rillo, P.M. ve Cohn, B.A. (2013). A cohort study evaluati-
tüm duyuların eşgüdüm içinde çalışmasının desteklenmesi on of maternal pcb exposure related to time to pregnancy
önemlidir. Bu durum aynı zamanda motor yeteneklerin etkin in daughters. Environmental Health, 12(1), 66.
kullanımını artıracaktır. Hanke, W., Kalinka, J., Makowiec-Dabrowska, T. ve Sobala,
W. (1999). Heavy physical work during pregnancy-a risk
factor for small-for-gestational-age babies in poland. Ame-
Yararlanılan ve Başvurulabilecek rican Journal of Industrial Medicine, 36(1), 200-5.
Kaynaklar Healthy People (2010). Centers for disease control and
American Psychiatric Association. (2000). Diagnostic and prevention. http://www.cdc.gov/nchs/data/hpdata2010/
statistical manual of mental disorders: Text Revision. (4th hp2010_final_review.pdf.
ed.). Washington, DC: Author. Hirst, K.P. ve Moutier, C.Y. (2010). Postpartum major
Aral, N., Baran, G., Bulut, Ş. ve Çimen, S. (2000). Çocuk depression. American Family Physician, 82(8), 926-33.
gelişimi 1. İstanbul: Ya-Pa. Hohmann, M. ve Weikart, D.P. (1995). Educating young
Arnett, J.J. ve Maynard, A.E. (2013). Child development. A children: active learning practices for preschool and child
cultural approach. New Jersey: Pearson. care programs. Educating Young Children, A curriculum
Berk, L.E. (2009). Child development. (8th ed). USA: Pearson. guide from High/Scope Educational Research Foundation
Brown, T. ve Lalor, A. (2009). The movement assessment içinde (p. 13-41). USA: Publication of the High/Scope
battery for children – Second Edition (MABC-2): A Press.
Review and Critique. Physical ve Occupational Therapy in Horvat, V., Babic, V. ve Miholic, S. J. (2013). Gender
Pediatrics, 29(1), 86-103. differences in some motor abilities of preschool children.
Cools, W., De Martelaer, K., Samaey, C. ve Andries, C. (2009). Croatian Journal of Education, 15(4), 959-980.
Movement skill assessment of typically developing Johnstone, J.A. ve Ramon, M. (2011). Perceptual motor
preschool children: A review of seven movement skill activities for children. USA: Human Kinetics.
assessment tools. Journal of Sports Science and Medicine, Kail, R.V. (2014). Children and their development (7. Baskı).
8, 154-168. New Jersey: Pearson.
Keen, R. (2011). The development of problem solving in
Dewey, D., Cantell, M. ve Crawford, S.G. (2007). Motor and
young children: a critical cognitive skill. Annual Reviews
gestural performance in children with autism spectrum
Psychology, 62, 1-21.
disorders, developmental coordination disorder and/
McMorris, T. (2014). Acquisition and performance of sports
or attention deficit hyperactivity disorder. Journal of the
skills. West Sussex: Blackwell.
International Neuropsychological Society, 13, 246-256.
MEB (2013). MEB Okul Öncesi Eğitim Programı. Ankara:
M.E.B
Neaum, S. (2010). Child development for early childhood Sharma, A. ve Cockerill, H. (2014). Mary sheridan’s from
studies. NX: Learning Matters. birth to five years: children’s developmental progress. (4th
Özer, D.S. (2009). Motor gelişim. Neriman Aral ve Tayyip ed.). New York: Routledge.
Duman (Ed.), Eğitim Psikolojisi içinde (s.67-92). İstan- Shugerman, R.P., Rimzsa, M.E., Basco, W.T., Hotaling, A.J.,
bul: Kriter. Sigrest, T.D. ve Simon, F.A. (2013). Scope of practice ıssues
Özer, D.S. ve Özer, M.K. (2009). Çocuklarda motor gelişim (6. in the delivery of pediatric health care. American Academy
Baskı). Ankara: Nobel. of Pediatrics, 131(6), 1211-1216.
Payne, V.G. ve Isaacs, L.D. (2012). Human motor development: Slater, L.M., Hillier, S.L. ve Civetta, L.R. (2010). The
a lifespan approach. New York: McGraw-Hill. clinimetric properties of performance-based gross motor
Pedük, Ş. (2011). Psikomotor gelişim. Neriman Aral ve Gülen tests used children with developmental coordination
Baran (Ed.). Çocuk Gelişimi içinde (s. 71-96). İstanbul: disorder: A Systematic review. Pediatric Physical Therapy,
Ya-Pa. 22(2), 170-9.
Piek, J.P. (2006). Infant motor development. Champaign: Şahin, S. (2015). Bebeklik döneminde gelişim. Figen Turan ve
Human Kinetics. A. İpek Yükselen (Ed.). Her Yönüyle Okul Öncesi Eğitim-1
Piek, J., Hands, B.P. ve Licari, M. (2012). Assessment of motor içinde (s. 121-146). Ankara: Hedef.
functioning in the preschool period. Neuropsychology Thelen, E. ve Smith, L.B. (2006). Dynamic systems theories.
Review, 22(4), 402-413. William Damon ve Richard M. Lerner (Ed.), Handbook
Pitcher, T.M., Piek, J.P. ve Hay, D.A. (2003). Fine and gross of Child Psychology Volume 1 içinde (s.258-312). New
motor ability in boys with attention deficit hyperactivity Jersey: John Wiley ve Sons.
disorder. Developmental Medicine and Child Neurology, Trawick-Smith, J. (2005). Early childhood development: A
45, 525-535. Multicultural Perspective. USA:Prenctice Hall.
Rasmussen, P. ve Gillberg, C. (2000). Natural Outcome Van Hartingsveldt, M.J., De Groot, I.J.M., Aarts, P.B.M. ve
of ADHD with DCD at age 22 years: A controlled Nijhuis-van der Sanden, M.W.G. (2011). Standardized
longitudinal community based study. Journal of the tests of handwriting readiness: a systematic review of the
American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, literature. Developmental Medicine and Child Neurology,
39, 1424-1431. 53, 506-515.
Robinson, M. (2008). Child development 0-8 a journey Wickstrom, R.L. (1977). Physical education for children; Mo-
through the early years. England: McGraw Hill. tor ability in children; Child development. (2nd Ed.). Phi-
Ross, D.S., Rasmussen, S.A., Cannon, M.J., Anderson, B., ladelphia: Lea ve Febiger.
Kilker, K., Tumpey, A., Schulkin, J. ve Jones, J.L. (2009).
Obstetrician/gynecologists’ knowledge, attitudes, and
practices regarding prevention of ınfections in pregnancy.
Journal of Women’s Health, 18(8), 1187-93.
4
ÇOCUK GELİŞİMİ
Amaçlarımız
 Bilişsel ve dil gelişimi ile ilgili temel kavramları sıralayabilecek,
 Bilişsel gelişim ile dil gelişimini etkileyen etmenleri özetleyebilecek,
 Bilişsel gelişim kuramlarını açıklayabilecek,
 Dil gelişim kuramlarını özetleyebilecek,
 Dil gelişimi dönemlerini açıklayabilecek,
 Bilişsel ve dil gelişimini desteklemeye yönelik öneriler sunabilecek,
 Bilişsel ve dil gelişimini değerlendirme araçlarına örnekler verebilecek
Anahtar Kavramlar
• Bilişsel Gelişim • Bellek ve Hatırlama
• Algı • Dil Gelişimi
• Kavram • İletişim
• Düşünme • Konuşma
• Akıl Yürütme • Dilin Bileşenleri
İçindekiler
• GİRİŞ
• BİLİŞSEL VE DİL GELİŞİMİNİ ETKİLEYEN
ETMENLER
• BİLİŞSEL GELİŞİM İLE İLGİLİ KURAMLAR
Çocuk Gelişimi Bilişsel Gelişim ve Dil Gelişimi • DİL GELİŞİMİ İLE İLGİLİ KURAMLAR
• DİL GELİŞİMİ DÖNEMLERİ
• BİLİŞSEL VE DİL GELİŞİMİNİN
DESTEKLENMESİ
• BİLİŞSEL VE DİL GELİŞİMİNİN
Bilişsel Gelişim ve Dil Gelişimi
GİRİŞ
İnsan, çevreyle etkileşim içinde bulunan, gelişen, büyüyen, olgunlaşan, değişen, düşünen,
öğrenen ve öğrendiklerini uygulayabilen bir varlıktır. İnsanı diğer canlılardan ayıran en
önemli özelliği zekâya sahip olmasıdır. Zekâ, zihnin birçok yeteneğinin uyumlu çalışması
sonucu ortaya çıkan yetenekler bütünüdür.
İnsan gelişimi, çok yönlü ve karmaşık bir süreçtir. Kişi gelişim süreçlerinin etkisini
ömrü boyunca taşır. Gelişim, bireyin doğuştan getirdiği biyolojik süreçlerle, çevre koşul-
larının sürekli etkileşimi sonucu oluşur.
Bilişsel gelişim bilginin edinilip kullanılmasına yardım eden tüm süreçleri içerir. Dil
gelişimi ise kelimelerin, sayıların, sembollerin kazanılması, saklanması ve dilin kuralla-
rına uygun olarak kullanılmasıdır. Bilişsel gelişim anne karnında, dil gelişimi ise bilişsel
gelişime paralel olarak doğumdan itibaren başlayan ve hızla gelişen süreçlerdir.
Bu ünitede; bilişsel ve dil gelişimiyle ilgili temel kavramlar, bilişsel ve dil gelişimini
etkileyen etmenler, bilişsel ve dil gelişimi kuramları, dil gelişimi dönemleri, bilişsel ve dil
gelişiminin desteklenmesi ve değerlendirilmesi konuları ele alınarak incelenecektir.

Biliş, karmaşık bir organizmanın karmaşık bir çevreye biyolojik uyum sürecinin özel bir Bilişsel gelişim ile dil gelişimi
diğer gelişim alanlarıyla karşılıklı
biçimidir. Biliş genel olarak düşünme ile eş anlamlıdır. Bilişsel terimi, bilgiyi, belleği, akıl etkileşim içinde olup diğer gelişim
yürütmeyi, problem çözmeyi, kavramları ve düşünmeyi içerir. Bilişsel gelişim, bireyin alanlarının yansımasıdır.
çevresindeki dünyayı anlama ve öğrenmesini sağlayan, aktif zihinsel faaliyetlerdeki geli-
şimdir. Dil gelişimi ise kelimelerin, sayıların, sembollerin kazanılması, saklanması ve dilin
kurallarına uygun olarak kullanılmasıdır. Dil gelişiminin temelini oluşturan dil, iletişim
ve konuşma kavramları çoğunlukla birbirinin yerine kullanılır. Bu terimler birbiri ile iliş-
kili olmasına rağmen eş anlamlı değildir.
Bilişsel gelişimin temeli nörolojik büyüme ve olgunlaşmaya dayanır. Nörolojik geli-
şimde erken dönemde edinilen deneyimler önem taşır. Bilişsel ve dil gelişiminin daha iyi
anlaşılması için bazı kavramların bilinmesi gerekir. Bunlar, birbirlerine bağlı olarak geli-
şen ve birbirleriyle eş güdümlü olarak çalışan algı, dikkat, taklit, kavram, bellek, hatırlama,
düşünme ve akıl yürütme, problem çözme, yaratıcılık, dil, iletişim ve konuşmadır.
Algı
Alıcı hücreler, dış çevredeki fiziksel enerjileri sinirsel enerjiye dönüştürür. Bu sinirsel
enerji beyinde işlendiğinde ortaya algısal bir ürün çıkar. Yapılan işleme algılama, ortaya
98 Çocuk Gelişimi
İnsan, doğumdan itibaren bütün çıkan ürüne algı denir. Algının amacı duyularla elde edilenleri bazı bilişsel ögelerle eşleş-
yaşamı boyunca duyu organları
aracılığıyla çevresinde olup tirme ve evrendeki olguları anlayabilmedir.
bitenleri anlamak, yorumlamak Algılamayı sağlayan duyu organları gözler, kulaklar, ağız, burun, eller ve ayaklardır. Bi-
ve yeni duruma kendini uydurmak
için algıyı kullanır.
lişsel bir süreç olan algılama, alıcılara gelen uyarıcılara anlam verilmesi ve yorumlanması-
dır. Algılama, çoğunlukla bireyin beklentilerinden etkilenir. Bireye gelen çevresel uyarıcı-
lar, doğrudan olduğu gibi algılanmaz. Algılama, bireyin zihinsel yapısı, geçmiş yaşantıları,
ön bilgileri, güdülenmişlik düzeyi ve pek çok içsel etmenlerden etkilenir.
Algılamada deneyimler önemli bir yer tutar. Bir nesne ya da bir insanla sürekli kar-
şılaşan çocuk, bu deneyimler sonucu yeni bir karşılaşmada aynı nesne ya da insanı tanır.
Böylece deneyimler, çevreden bilgi edinmede çocuğa yardımcı olur. Çocuk duyuları ile
bilgileri alır, anlamlandırır ve ilişkilendirir.
Algının farklı alanlar üzerinde etkili olduğu vurgulanır. Bunlar şu şekilde sıralanabilir:
Algının amacı duyularla elde • Algı, anlama ve kavram gelişiminde önemli bir yer tutar.
edilenleri bazı bilişsel öğelerle • Algılama, çocuğun dikkatini yönlendirir, süresini uzatır.
eşleştirme ve evrendeki olguları
anlayabilmedir. • Algı ile ilgili etkinlikler, çocuğun duyularını daha etkin kullanmasına, verilen et-
kinliği baştan sona belli bir düzen içinde yapabilmesine yardımcı olur.
• İşitsel algı, dinleme becerisini geliştirir.
• Görsel algı, algılananların bellekte depolanmasına yardımcı olur.
• Dokunma algısı, çocuğun çevresindekileri dokunarak tanımasına ve diğer duyula-
rın kullanımı sırasında onlara rehberlik etmesine yardımcı olur.
• Bazı algısal etkinlikler, sözel ifade gerektirmediğinden dil ve konuşma problemi
olan çocuklarla iletişim kurmaya yardımcı olur (Aral vd., 2000).
Dikkat
Dikkat, uyarıcılar üzerinde bilinçli bir odaklaşma sürecidir. Çevrede bulunan pek çok
uyarıcıdan dikkat edilenler ve önemli olan bilgiler öğrenilir. Dikkat, dikkat süresi ve dik-
kat seçiciliği olmak üzere iki süreçten oluşur. Dikkat süresi, bireyin bir noktaya yöneldiği
zaman; dikkat seçiciliği ise odaklanan uyarıcıyı tanıma, belirgin ve temel nitelikleri belir-
leme işlemi olarak tanımlanır.
Öğrenme, dikkat etme süreciyle Dikkat, duyusal mekanizmalarla alınan uyaranlardan herhangi birinin, diğerlerinden
başlar.
belli amaçlara göre seçilip ayıklanması olarak ortaya çıkar. Dikkati uyaran etmenler, dış ve
iç etmenler olmak üzere ikiye ayrılır:
Dış etmenler: Uyarıcıların gücü dikkati çeker. Örneğin parlak bir nesne, yüksek bir
ses, tekrarlanan uyarıcılar, değişiklik dikkat çeker.
İç etmenler: Bireylerin kendine özgü ilgi ve gereksinimleri vardır. Örneğin acıkan bi-
rinin dikkatini, yemekler ve yemek kokuları çeker.
Taklit
Taklit bir davranış örneğini ya da modelini takip ve kopya etme yeteneğidir. Bebekler;
doğduklarında sahip oldukları refleksif hareketlerin, etrafındaki yetişkinler tarafından
yapıldığını görürse dağarcığındaki davranışı bir süre sonra tekrar etmeye başlar. İlk baş-
ta taklit, görme ve diğer duyulardan haz alma, daha sonra ise önceki ilgi çekici tepkileri
sürdürme yoludur. Piaget’e göre taklit, bebek dört ve sekiz aylıkken gelişir. Örneğin; baba
“bay bay” diye el salladığında, bebek de “bay bay” diye taklit eder. Bebek bir buçuk-iki
yaşlarında daha önce görmüş olduğu ya da az önce gördüğü hareketleri taklit eder. Pi-
aget bu taklidi, ertelenmiş taklit olarak adlandırır. Piaget ertelenmiş taklidin doğrudan
doğruya taklitten daha çok, zihinsel gelişimdeki ilerlemeyi gösterdiğini vurgular. Çocuk-
larda taklit yeteneğinin ve nesne kavramının gelişmesi sembolik düşünce için bir temel
teşkil eder. Çocuklarda sembolik düşüncenin gelişmesi, çocukların nesnelerle oynama-
4. Ünite - Bilişsel Gelişim ve Dil Gelişimi 99
sını ve modelleri gözlemesini engellemez. Her dönemde bunlara ihtiyaçları vardır (San
Bayhan ve Artan, 2004; Selçuk, 2007).
Resim 4.1
Annesini taklit eden
çocuk
Bellek ve Hatırlama
Bellek, bireyin deneyimlerinden elde ettiği, öğrendiği bilgileri güvenilir biçimde tam
ve doğru olarak depolamaya ve istenildiği zaman yeniden kullanmaya olanak sağlayan
bilişsel bir yetenektir. Bellek sürecinde tanıma ve hatırlama önemlidir. Tanıma, önceden
gösterilen nesnenin diğer nesneler içinden seçilmesidir. Hatırlama ise uygun bir uyarıcı
ile zihindeki bilgilerin güvenilir şekilde, değişmeden bilinçli hâle gelebilmesidir. Ço-
cuk için hatırlama tanımadan daha güçtür. Başarılı bir hatırlama, mantığın, ipuçlarının
ve diğer bilgilerin kullanılarak bilginin yeniden canlanmasını sağlamakla gerçekleşir.
Bilginin hatırlama hızı ve kapsamı, kodlama biçimine göre değişir. Çok iyi kodlanmış
bilgiler çabuk hatırlanırken, iyi kodlanmayan ve hiçbir şeyle ilişkilendirilmeyen bilgiler
zor hatırlanır.
Yaratıcılık
Yaratıcılık bir düşünme biçimi olarak, hayal gücü ile çok yakın bir ilişki içindedir. Tüm
duygusal ve zihinsel etkinliklerde, her türlü çalışma ve uğraşı içinde yer alır. Yaratıcılık-
la ilgili farklı tanımlar bulunmasına karşın genel olarak yaratıcılık, yeni alışılmadık ve
benzersiz yollardan giderek, bilinen şeylerden yeni bir şeyler oluşturmak, çeşitli sosyo-
kültürel ortamlarda, durumlarda akıcı, esnek, orjinal ve başkalarına çağrışım yapabilecek
nitelikte davranış ve ürün ortaya koyabilme şeklinde tanımlanır. Yaratıcı bireyler, alışıla-
gelmemiş düşünceleri, alışılagelmemiş açıklıkta ve kısaca anlatan, önemli buluşlar yapan,
yeni bakış açıları, yargılar ve iç görüler oluşturan, özgün yollarla ve yazılarla dünyayı açık-
lamaya çalışan kişilerdir. Yaratıcı bireyde, merak, sabır, hırs, sorumluluk duygusu, liderlik
özelliği, buluş yapma yeteneği, serüvenci düşünme, deney ve alıştırmalar yapma, sentezci
yargılara ulaşma gibi bilişsel beceriler de gelişmiştir.
100 Çocuk Gelişimi
Resim 4.2
Kâğıttan şapka
yaparak yaratıcılığını
sergileyen çocuk
Kavram
Kavram, ortak duygu, düşünce ve Kavram, nesne ya da olayların ortak özelliğini simgeleyen içsel bir süreçtir. Bu simgeleme
tepkilere yol açan olgu, olay ve genellikle bir sözcükle yapılır. Bu nedenle çocukta algısal uyarıcıları düzenleme yeteneği
nesnelerdir. Örneğin; sayı kavramı,
renk kavramı, canlı kavramı, şekil geliştikçe, kavramlar öğrenilmeye başlanır. Çocuklarda kavramların yerleşmesi yavaş ve
kavramı gibi. zor bir süreçtir. Çocuklar yeni bilgiler kazandıkça, bu bilgileri kendilerinde var olan kav-
ramlarla ilişkilendirerek yeni kavramlar oluştururlar. Kavram birbirleriyle ilişkili nesne ve
olayların ortak yönlerini gösterir. Kavram geliştirme bir sınıflama işidir. Kavramlar soyut
ve somut olabilir. Kavram gelişimi somuttan soyuta doğru gerçekleşir.
Düşünme ve Akıl Yürütme

Düşünme; gözlem, deneyim, sergi, akıl yürütme ve diğer kanallarla elde edilen bilgiyi şe-
killendirmedir. Düşünme, mevcut bilgilerden başka bir şeye ulaşma ve sahip olunan bilgi-
lerin ötesine gitme şeklinde de tanımlanır. Düşünme küçük yaşlardan itibaren başlar, ileri
yaşlarda toplumsal normlarla uyum içinde anlam kazanır. Akıl yürütme, daha önce öğre-
nilmiş bilgilerin yeni karşılaşılan soruna çözüm bulmak için birleştirilip düzenlenmesidir.
Problem Çözme
Problem çözme, bir amaca erişmekte karşılaşılan güçlükleri yenme sürecidir. Ayrıca prob-
lem çözme, öğrenilmesi ve elde edilmesi gereken bir yetenektir ve sürekli olarak geliştiril-
mesi gerekir.
Problem, bireyin hedefe ulaşmada bir engelleme ile karşılaşmasıdır ve hedefe ulaşmayı
güçleştirir. Problem çözme, hedefe erişmede karşılaşılan güçlükleri yenme ve engeli aşma-
nın en iyi yolunu bulmaktır. Bu süreçte birey şartlara uyarak ve engelleri azaltarak gergin-
likten kurtulmanın ve organizmayı iç dengeye kavuşturmanın yollarını arar (Aral, 2011a).
Bilişsel gelişimle ilgili kavramlar nelerdir, sizce daha başka hangi kavramlar bilişsel gelişim-
1 le ilgili olabilir?
Dil
Dil, anlam, üretim ve kullanımdaki özellikleri ile yalnızca insanlarda olan bir yetenektir.
İletişimi sağlama aracıdır. Sesler, semboller ve sözcükler gibi temel birimlerden oluşur. Dil,
çocuğun öğrenmesinde önemli bir yer tutar. Çocuk, yetişkin konuşmalarını taklit ederek
dili öğrenir. Ayrıca dil, bilgi iletmeyi düzenleyen bir dizi kurala göre birleştirilmiş karma-
şık, sözel simge olarak tanımlanabilir. Dil gelişiminin temelinde iletişim kurma, diğerleri-
nin dikkatini çekme, isteklerini, duygu ve düşüncelerini iletme gereksinimi bulunur.
Dil; biçim, içerik ve kullanım olmak üzere üç bileşenden oluşur.
• Biçim bileşeni; ses bilgisi (fonoloji), biçim bilgisi (morfoloji) ve söz dizimi (sentaks)
yapılarını içermektedir.
• İçerik bileşeni; dilin anlam bilgisini (semantik),
• Kullanım bileşeni ise, dilin iletişim amacına yönelik işlevlerini içeren edim bilgisini
(pragmatik) kapsar (San Bayhan ve Artan, 2004).
Geleneksel dilbilim, bu bileşenleri dilin anlam bilgisi (semantik), ses bilgisi (fonetik),
biçim bilgisi (morfoloji), söz dizim bilgisi (sentaks) ve kullanım bilgisi (pragmatik) ana
katmanları olarak beş kurallı sistem şeklinde tanımlar. Çocuklar dili kazandıkları zaman
dilbilimin beş bileşeni gelişmeye başlar. Bu bileşenlerin her biri, dil bilimin belli başlı öğe-
lerini oluşturmakla birlikte, birbirlerinden bağımsız olarak gelişemezler.
Ses Bilgisi (Fonoloji): Sesbilgisi, bir dildeki ses sistemi ile ilgili kurallardır. Bir dil-
deki seslerin yapısı, dağılımı ve sıralanmalarını içerir. Sesbirim (fonem) bir dilde anlam
değişikliği yaratabilen en küçük ses birimine verilen isimdir. Türkçe’ de 8 ünlü, 20 ünsüz
toplam 28 sesbirim vardır (Ege, 2006).
Anlam Bilgisi (Semantik): Anlam bilim, hem kavramları ifade eden sözcük etiketleri
hem de kavramlar arasındaki bağlantıları ifade eden şemalar ya da semantik bağlantılar
anlamına gelir. Anlam bilimsel bağlantılar-şemalar-kavramsal bilgiyi düzenlemeyi sağla-
yan bellekteki bilişsel yapılar olarak düşünülebilir. Bu bağlantılar yeni bir öğrenme duru-
munu ve bilgiyi geri çağırmayı kolaylaştırır ve daha önce öğrenilen kavramların değerlen-
dirilmesine, düzenlenmesine katkıda bulunur (Otto, 2006).
Söz Dizim Bilgisi (Sentaks): Söz dizimi, bir dilde hangi sözcük gruplarının ad öbe-
ği olarak kurulabileceğini, hangi sözcük gruplarının eylem öbeği olarak kurulabileceğini
belirler. Söz dizimi, sözcüklerin kurallı bir biçimde sözce içinde diziliş kurallarını içerir
(Savage vd., 2006).
Biçim Bilgisi (Morfoloji): Çocukların zihinsel becerileriyle birlikte dilleri de geliş- Dildeki anlamlı en küçük
birime biçim birim (morfem)
tikçe, kazanılan her yeni söz, dizimsel ve biçimsel öğe tümcelerin uzunluğunu ve kar- denir. Örneğin, “çocuklardan”
maşıklığını etkiler. Kazanılan her yeni morfem ile çocukların tümcelerinin uzunluğu da kelimesi çocuk-lar-dan şeklinde
artar. Biçim bilgisi, genel olarak sözcük yapısına ilişkin bilgi anlamına gelir. Başka bir ayrıldığında 3 morfemden oluşur.
deyişle biçim bilgisi; sözcüklerdeki kök ve ekleri, bunların kurallı düzenleniş biçimleri
ile türetilişlerindeki özellikleri içerir. Biçim bilgisi sözcüklerin içyapılarını ilgilendiren
kurallardır.
Kullanım Bilgisi (Pragmatik): Kullanım bilgisi, dilin biçiminden çok amaçlarını,
sosyal etkileşim için farklı kişi ve durumlarda kullanım tarzını (sosyal uygunluğunu)
ve söylemi belirleyen kurallardan oluşur. Dilimizi çoğu zaman kiminle, nerede ve nasıl
konuştuğumuza göre uyarlamayı öğreniriz. Bir konuşmaya başlarken, sürdürürken veya
konuşmayı sonlandırırken uymamız gereken kurallar vardır. Ayrıca bu kurallar, bir sosyal
durumdan diğerine değişebilir. Çocuklar dilin bu bileşenini ilgilendiren kuralları erken
yaşlarda öğrenmeye başlar (Ege, 2006).
Resim 4.3
Kulaktan kulağa
oyununu oynayan
çocuk
İletişim
İletişim, kişiler arasında bilgi ve düşünce alışverişini sağlar. İletişim, kaynak ve hedef
arasında davranış değişikliği oluşturmak amacıyla bilgi, tutum, duygu ve becerilerin an-
lamlarının ortak kılınması, paylaşılması için gerçekleştirilen etkileşim sürecidir. İletişim
süreci, bir düşüncenin konuşmacının zihninde oluşması ile başlar. Konuşmacı iletmek
istediği mesajı bir biçimde kodlar. Zihinde oluşturulan ve kodlanan bu mesaj karşıya ile-
tilir. İletişimin oluşabilmesi için mesajı alan ve aynı zamanda kodu çözebilen bir başka
kişiye ihtiyaç vardır. İyi bir iletişim için kişilerin iletişim kodu, içerik ve bağlam ile ilgili
bilgi donanımına sahip olmaları gerekir. Sesler ve sözler iletişimin bir kısmını oluşturur.
İletişimin diğer yönleri konuşulan dili destekler (Aral, 2011a).
Konuşma
Konuşma, iletişimde kullanılan en yaygın yöntemdir. Konuşma düşüncelerin, duygula-
rın ve bilgilerin seslerden oluşan dil aracılığıyla aktarılmasıdır. Konuşmada; akciğerler,
gırtlak, dil ve diğer ağız yapıları hızlı ve eşgüdümlü olarak kullanılır. Konuşma, zihinsel
bir çabayla, zihinsel birikimle oluşturulan iletinin dil aracılığıyla karşıdakine sunulması-
dır. “Konuşma, insanın doğuştan sahip olduğu, zaman içinde öğrenip yaşamak suretiyle
edindiği düşünce ve görüşleri ile kendi istek ve duygularını belli bir maksatla karşısında-
kine veya karşısındaki kişilere iletebilmesidir.”. İnsanın sosyalleşmesinde büyük görevler
üstlenen konuşma becerisi; insanı insan yapan en belirleyici unsurlardan biridir. İnsan,
doğuştan getirdiği bu yetisini içinde bulunduğu toplumun diline göre şekillendirir ve bir
ömür boyu kullanır (Doğan, 2009).
Çocuk gelişiminde oldukça önemli olan dil gelişimi ile ilgili kavramlar sizce neler olabilir?
2
BİLİŞSEL VE DİL GELİŞİMİNİ ETKİLEYEN ETMENLER
Bilişsel ve dil gelişimi etkileyen etmenler kalıtım, çevre, beslenme, aile ve diğer etkenler
şeklinde ele alınarak aşağıda açıklanacaktır.
Kalıtım ve Çevre
Kalıtım bireye anne ve babadan genler yoluyla geçen özelliklerdir. Tek hücreyle yaşama
başlayan insan yavrusu, bu hücrenin içindeki genlerde kodlanmış bilgilerin yönergesine
uyarak belirli aşamalarda değişik gelişim basamaklarına ulaşır. Çevre, kalıtımla getirilen
özelliklere gelişme olanağı veren veya kalıtımla getirilen özellikleri sınırlandıran dış uya-
rıcılardır. Herkes gelişmeye açık bir kapasite ile doğar ve bu kapasite, içinde bulunulan
çevrenin etkilerinin niteliğine göre biçimlenir. Yani, çocuğun etkileşimde bulunduğu çev-
renin tümü onun gelişiminde etkili olmaktadır (Aral vd., 2000).
Yeni doğan bir çocuk kuşkusuz anne babasından aldığı kalıtımsal özelliklerle belirli bir
potansiyele sahiptir. Bunun yanında dış uyarımlara da son derece açık bir canlıdır. Daha
ilk günlerden aldığı uyarımlar, ondaki bu potansiyel özelliklerin olumlu veya olumsuz
yönde gelişmesine neden olabilir. Yalnız başına kalıtım, belirleyicilikten uzaktır. Çocuğun
genetik süreçleri ne olursa olsun uygun olmayan bir çevre gelişimi geciktirebilir, hatta
engelleyebilir. Fakat benzer çevre şartları altında aynı gelişim sonuçları da ortaya çıkmaz.
Bu da kalıtımın önemini gösterir. Dil gelişiminde de çevre, kalıtımdan bağımsız değildir.
Çocuğun doğuştan getirdiği ve sınırları belli olan bir zekâ kapasitesi vardır. Bu kapasite
çevre şartlarına göre üst sınıra ulaşabilir, engellenebilir ya da gecikebilir. Bilişsel gelişim
ile dil gelişimi arasında paralel bir ilişki vardır. Çevre şartlarının bilişsel gelişime katkı
sağlaması dil gelişimini olumlu yönde etkilerken, dildeki gelişme de bilişsel gelişimi olum-
lu yönde etkiler. Buna karşın olumsuz çevre koşullarının da gelişim üzerinde olumsuz
etkileri vardır. Çevresel kirleticiler de hem bilişsel hem de dil gelişiminde olumsuzluklara
neden olur. Dünyada ve Türkiye’ de çok sayıda çocuğu etkileyen veya etkileyebilecek olan
çevresel etmenler arasında; metaller (kurşun, cıva, manganez), endüstriyel yan ürün olan
polihalojenli aromatik hidrokarbonlar, tarımda yaygın olarak kullanılan pestisitler ile özel
durumlarda karşılaşılan radyasyon gelişim üzerinde önemli etkilere sahiptir. Ayrıca anne-
nin veya ailenin uygulamaları nedeni ile çocuklara olumsuz bir çevre sunma, alkol (fetal
alkol sendromu), çevresel sigara dumanına maruz kalma, teknolojik araçlar çocukların
bilişsel ve dil gelişimini olumsuz yönde etkileyebilir (Aral vd., 2000; Bütün Ayhan, 2009).
Beslenme
Bilişsel ve dil gelişimini etkileyen etmenlerin başında beslenme yer alır. Anne sütü ile Kolostrum, doğumdan sonraki ilk
dört-beş günde salgılanan koyu
beslenme, bebeğin zekâ gelişimini ve entelektüel yapısını olumlu yönde etkilerken, ko- sarı renkteki süttür.
nuşma sorunlarının da daha az olmasını sağlar. Bu durum anne sütündeki protein ve yağ-
ların bebeğin beyin gelişimi için en uygun miktarda ve yapıda olmasına bağlıdır. Anne
sütünde bulunan taurin, uzun zincirli doymamış yağ asitleri ve sinir büyüme faktörlerinin
beyin gelişiminde önemli rolü vardır. Kolostrum da içeriği açısından beyin gelişiminde
oldukça önemlidir. Anne sütü ile beslenen bebeklerin daha erken aylarda yürüdükleri ve
gelişim indekslerinin daha iyi olduğu gözlenmiştir. Özellikle emzirmenin hem besinsel
olarak hem de anne-bebek ilişkisi sonucu gelişime katkısı büyüktür. Ayrıca dünyada ve
Türkiye’de çok sayıda çocuk demir, çinko ve iyot eksikliğinden olumsuz yönde etkilenir.
Resim 4.4
Anne sütü ile beslenen
bebek
Aile
Çoğu çocuk bir ailede doğar ve büyür, aile içindeki tutumlar gelişimi olumlu veya olum-
suz yönde etkileyebilir. Sevgi, uygun uyarı, tutarlı tutumlar ile disiplin verilmesi gelişimi
olumlu etkilerken, istismar ve her türlü ihmal çocuğun gelişim potansiyeline ulaşmasına
engel olur. Ailedeki birey sayısının fazla olması ve ailede iki ayrı dilin konuşulması, ailenin
içinde bulunduğu sosyo-ekonomik koşullar, çocuğun bilişsel ve dil gelişiminde önemli bir
yere sahiptir.
Diğer Etmenler
Kalıtım, çevre, aile, zeka, cinsiyet, Dil yeteneği ile zekâ arasında doğru orantı bulunur. Çocuğun dil potansiyeli, sosyal çevre
çocuğun ve ebeveynin beden-ruh
sağlığı, doğum sırası, kardeş
tarafından beslenir. Çevresel uyaranlardan yoksun ortamlarda yetişen çocukların dil geli-
sayısı, sosyo-ekonomik düzey, şim düzeylerinin düşüklüğü, çevrenin dil gelişimi üzerindeki önemini vurgular. Süreğen
anne-baba tutumları çocukların hastalıklar, çocuğun dil gelişimini engelleyebilir. Dil gelişiminde cinsiyette bir etkendir.
bilişsel ve dil gelişimlerini olumlu
ya da olumsuz olarak etkileyebilir. Erkek çocukların konuşmayı kız çocuklarından daha geç öğrendikleri ileri sürülür. Çocu-
ğun konuşmaya teşvik edilmesi de dil gelişimini olumlu yönde etkiler.
Beyin araştırmacıları, çocuklarda beyni geliştirmek için yapılacak etkinlikler ve dikkat
edilecek bazı kurallar belirlemişlerdir. Bu kuralların başında bebekle konuşmak, hikâye
okumak, ninni ve şarkı söylemek gelmektedir. Bu etkinlikler bebeklerde beynin çeşitli bö-
lümlerini harekete geçirir ve beyin gelişimini destekler. Bebeğin çeşitli kelimeleri duyma-
sı, annesinin söylediği ninnileri ve ninnilerde tekrarlanan kelimeleri defalarca dinlemesi,
bebek için bir uyarıcı olur ve beynin çoğu bölümünü harekete geçirir. Bu durum bebekte
bilişsel ve dil gelişimini hızlandırır (Gürsoy, 2009).
BİLİŞSEL GELİŞİM İLE İLGİLİ KURAMLAR

Türk Dil Kurumu’na göre kuram, sistemli bir biçimde düzenlenmiş birçok olayı açıklayan
ve bir bilime temel olan kurallar, yasalar bütünüdür. Bilişsel gelişimle ilgili kuramlardan,
Jean Paiget’nin bilişsel gelişim kuramı, Lev Vygotsky’nin sosyokültürel bilişsel gelişim ku-
ramı, Jerome Bruner’in bilişsel gelişim kuramı ve Robert Gagne’nin bilişsel gelişim kuramı
aşağıda ele alınarak incelenecektir.
Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı

Jean Piaget, biyoloji eğitimi görmüş, 1920’lerde psikoloji alanına yönelmiştir. Piaget önce
çocukların düşünceleri hakkında veri toplamış ve bu verileri düşüncelerin neden ve na-
Resim 4.5 sıl değiştiğini açıklamak için kullanmıştır. Piaget’ye
göre, bilişsel gelişim, gelişim süreçlerini ve evreleri
Jean Piaget
içerir. Her evredeki davranışsal özellikler, her bir ge-
lişim evresindeki uyum ve özümleme düzeyine göre
şekillenir. Piaget “nasıl bildiğimizin” biyolojik köken-
lerini keşfetmeye odaklanmıştır. İnsanları hayvanlar-
dan ayıran özelliğin “insanın kuramsal sembolik akıl
yürütme becerisi” olduğunu savunur (Kartal, 2005).
Piaget’nin bilişsel gelişim kuramının anlaşılabil-
mesi için bazı temel kavramların açıklanması gere-
kir. Piaget’nin bilişsel gelişim kuramındaki temel
kavramlardan şema, adaptasyon (uyum), örgütleme
(organizasyon) ve dengeleme kavramları aşağıda
açıklanmıştır.
Şema, hareket kavramına eş değer olarak kullanı-
lır. Şemalar bilişsel yapılardır. Çocukların çevreleriyle
etkileşimleri sonucunda geliştirdikleri davranış ve düşünce kalıplarıdır. Şemalar; ilkel zi-
hinsel yapılar, bilginin en temel birimleridir. Şema, bireyin çevresindekileri tanımak için
zihninde oluşturduğu algı çerçevesidir. Örgütlenmiş davranış ve düşünce kalıpları olan
şema, en temel zihinsel yapıdır. Çocuk içinde bulunduğu durumun özelliğine göre çevre-
yi tanıma ve öğrenme için düzenlenmiş kalıplar olan şemalardan yararlanır. Çocukların
ilk şemaları fiziksel faaliyetlere bağlıdır, ancak onlar büyüdükçe ve deneyim kazandıkça
zihinsel etkinliklere bağlı şemalara geçerler. Piaget bu zihinsel şemalara operasyon adını
verir (Ömeroğlu ve Kandır, 2007).
Adaptasyon (uyum), özümleme ve düzenleme olmak üzere iki işlevle gerçekleşir.
Özümleme; bireyin sahip olduğu bilişsel yapılar yolu ile çevreye uyum sağlamasıdır. Dü-
zenleme ise mevcut şemayı yeni durumlara, nesnelere, olaylara göre yeniden biçimlendir-
me, şekillendirme sürecidir. Her yaşantı özümleme ve düzenlemeyi kapsar. Bilişsel yapı
yeni durumlara cevap vermek için uygun ise özümleme gerçekleşir, uygun değilse bilişsel
yapılar yeniden düzenlenir.
Örgütleme (organizsayon), çocuk dış dünyadaki bilgileri duyu organları ile algılar,
özümleyerek kendi zihnine yerleştirir. Örgütleme, bebeğin birbirinden farklı şemaları
birleştirdiği, kaynaştırdığı bir süreçtir. Örneğin; üç aylık bir bebek önce bakar, sonra uza-
nır. Bu, bakma ve uzanma şemalarının birleştirilmesidir. Bebek adaptasyon ve örgütleme
süreçleri ile duyu-motor zekâsının en üst seviyelerine doğru hızlı bir ilerleme kaydeder
(Aral, 2011a).
Dengeleme, bireyin özümleme ve düzenleme yoluyla çevreye uyum sağlayarak dina-
mik bir dengeye ulaşma sürecidir. Dengeleme, bilişsel gelişimi sağlayan ve öğrenmenin
temelinde yatan en dinamik güçtür. Öğrenme; organizmanın denge durumunun bozul-
masına ve dengenin yeniden daha üst düzeyde kurularak gelişimin sağlanabilmesi ile ger-
çekleşir (Senemoğlu, 2010).
Piaget’ye göre insan gelişimi basamaklar serisidir. Her basamağa ait özellikler, çocu- Bireyin çevresiyle etkileşerek
karşılaştığı değişikliklere uyma
ğun bilişsel fonksiyonlarının özelliklerini kapsar. Piaget bilişsel gelişimin evreler halinde sürecine adaptasyon (uyum) denir.
gerçekleştiğini belirterek bilişsel gelişim kuramında dört temel kuralın olduğunu ifade
etmiştir. Bunlar;
• Evreler değişmez bir şekilde belli bir sıra ile ortaya çıkar.
• Evreler arasında hiyerarşik bir sıralama vardır. Her bir evre kendisinden önceki
evrelerin kazanımlarını da içerir.
• Bireysel farklılıklar söz konusudur. Her birey kendisine göre bir gelişim gösterir.
• Her dönem için kritik olan gelişim özellikleri vardır.
Bu temel kurallara göre Piaget bilişsel gelişimi dört döneme ayırarak incelemiştir.
Bunlar;
• Duyu-Motor Dönem (0-2 yaş)
• İşlem Öncesi Dönem (2-7 yaş)
• Somut İşlemler Dönemi (7-11 yaş)
• Soyut İşlemler Dönemi (11 yaş ve üzeri)
Duyu-Motor Dönem (0-2 yaş): Doğum ile iki yaş arasındaki dönemi kapsar. Bu dö- Nesne devamlılığı, bir nesne
veya kişinin görme alanının
nemde bebek duyularını kullanarak çevresini inceler ve dünyayı tanımaya çalışır. Yeni dışına çıktığında bile doğada yok
doğmuş bebek çevresine sadece reflekslerle tepki verir. Yaklaşık iki ay civarında refleksler olmadığının farkına varılmasıdır.
yerini istemli motor hareketlere bırakmaya başlar. Bu dönemin en önemli özelliği, bebe-
ğin duyu organlarının farkına varması ve bedenini keşfederek bedenini kullanmayı öğ-
renmesidir. Piaget’e göre bebeğin bu dönemde kazandığı davranışlar, doğuştan getirilen
reflekslerin üzerine kurulmuş şemalardır. Bebeğin doğuştan sahip olduğu emme ve yaka-
lama refleksleri diğer birçok davranışın kökenini oluşturur.
Duyu-motor dönemin en önemli zihinsel kazancı, nesne devamlılığı kavramının ka-

zanılmasıdır. Zihinsel açıdan, bu dönemin diğer bir özelliği de ertelenmiş taklittir. Ör-
neğin; eve bir misafir gelir. Bu misafirin çocuğunun davranışları birkaç gün sonra çocuk
tarafından taklit edilir. Buna ertelenmiş taklit denir. Nesne devamlılığı ve taklit yeteneği-
nin gelişmesi, bir sonraki dönemde gerçekleşecek olan sembolik düşünce için bir temel
teşkil eder.
Resim 4.6
Ablasını taklit ederek
kitap okuyan çocuk
İşlem Öncesi Dönem (2-7 yaş): Bu dönemde çocukların dil gelişimleri hızlanmıştır.
Çocuklar sembolik oyun oynarlar. Bu dönemin en önemli özelliği sembolik fonksiyonun
ortaya çıkmasıdır. Sembolik fonksiyon birçok biçimde ortaya çıkar. Bir kelime, bir oyun,
bir oyuncak zihinsel bir sembol olabilir. Örneğin; çocuk bir tahta parçasını bir bebek ya da
kamyon olarak düşünebilir. Bu tür sembolleştirme taklide dayalıdır. Bu dönemdeki çocuk
sembolik oyun oynar. Örneğin, bir sopayı at olarak kullanır ya da kendini anne yerine ko-
yarak, bebeğini besler, taklit ettiği şeyin anlamını bulmaya çalışır. Bu tür oyunlar, çocuğun
gerçek yaşama hazırlanması için bir prova işlevini görür. Çocuk, bu dönemde birçok şeye
aynı ismi verir. Örneğin kardeşinin ismi Ahmet ise o yaştaki bütün erkek çocuklarının
ismi Ahmet’tir.
Sembolik oyun, çocuğun gerçek Bu dönemde çocuk kendini dünyanın merkezi olarak görür. Kendisini başkasının ye-
bir nesne ya da kişi yerine başka
bir şeyi bunların yerine kullanması rine koyamadığı için, bildiğini herkesin bildiğini, gördüğünü herkesin gördüğünü düşü-
yoluyla gerçekleştirdiği oyunlardır. nür. Bu dönemde benmerkezci düşünce hakimdir. Benmerkezci düşünce çocuğun adalet
Örneğin, kumandayı telefon
yapması, bir sopayı at yapması anlayışına yansır. Çocuk koşullara değil, olayların sonuçlarına bakarak karar verir. Hak-
gibi. lılığı ve haksızlığı sonuca bakarak değerlendirir. Dönemin sonuna doğru benmerkezci
düşünce azalmaya ve yerini mantıklı düşünceye bırakmaya başlar. Bu dönemin bir başka
özelliği odaklanmadır. Odaklanma, dikkati bir olayın ya da nesnenin diğer yönlerini dışa-
rıda bırakarak, yalnızca bir yönüne yoğunlaşma eğilimidir. Bu dönem çocukları olayın ya
da nesnenin bir özelliğine odaklanırlar. İşlem öncesi dönemdeki çocuklar tümdengelim
ve tümevarımı kullanarak akıl yürütemezler. Bunun yerine iki durum arasında bağlantı
kurarak akıl yürütürler. Örneğin, kahvaltıda her gün süt içen bir çocuk, süt içmediği za-
man kendisini kahvaltı yapmış saymayabilir.
Duyu-motor döneme göre bu dönemde düşünme becerisi daha da gelişmiştir. Bu dö-
nemdeki çocuklar henüz konular arasında mantıksal ilişki kuramazlar. Çünkü henüz olay-
ları oluşturan neden-sonuç ilişkisini kavrayacak bilişsel yeterlikten yoksundur. Dolayısıyla
bu döneme işlem öncesi adının verilmesinin nedeni, çocukların bu dönemde işlem yapa-
cak bilişsel yeterlilikten yoksun olmalarından kaynaklanır (Aral vd., 2000; Aydın, 2003).
Resim 4.7
Mutfak eşyalarını
batari olarak kullanan
çocuk
Somut İşlemler Dönemi (7-11 yaş): Piaget’ye göre çocuklar somut işlemler dönemine
geldiğinde yetişkin gibi düşünme özelliğine yaklaşır. Somut işlemler dönemi yedi yaşında
ortaya çıkar ve yaklaşık onbir yaşına kadar sürer. Bu zaman süresince, çocuklar bilişsel
işletimleri daha iyi kavrar. Somut olaylar ile ilgili mantıklı düşünmeye başlar ancak soyut Somut, gerçek olan ve varlığı
duyularla algılanabilendir.
ve varsayıma dayalı kavramları anlamakta zorluk çeker. Bu dönemdeki çocuklar özellikle Örneğin kalem, bilgisayar, taş,
özel bir olayı genel bir ilkeyle ilişkilendirme ile ilgili tümevarımsal mantığı kullanmada yağmur, su somut nesneler ya da
başarılıdırlar. Ancak bu çocuklar genel bir ilkeyi özel bir olayın sonucunu belirlemek ama- durumlardır.
cı ile kullanmada güçlük çekerler.

Somut işlemler döneminde çocuk benmerkezcilikten kurtulur ve empati kurmayı
öğrenmeye başlar. Bu dönemin önemli özelliği korunumun kazanılmasıdır. Bu evrede
çocuk, madde, uzunluk, sayı, alan, ağırlık, hacim ve nitelik değişmezliği korunumunu
kazanmış olur. Korunumun kazanılmasında odaktan uzaklaşma ve tersine çevrilebilirlik
gibi artan düşünme yetenekleri etkili olmaktadır. Bu dönemde çocuklar sınıflama, sırala-
ma ve karşılaştırma konularında başarılı olurlar. Somut işlemler dönemindeki bir çocuk
nesneleri birden fazla özelliğine göre sınıflandırabilir. Bilişsel olarak düşünme yeteneğini
geliştirirler ama bu düşünme sistemi soyut boyutta değildir. Belirli nesneler arasındaki
değişmeyen ilişkileri, nesneleri görmeden mantık yürütme yoluyla kavrayabilirler. Somut
işlemler dönemi, işlem öncesi dönem ile soyut işlemler dönemi arasında geçiş dönemidir.
Piaget’nin bilişsel gelişim dönemlerinden, somut işlemler döneminde kazanılan korunum

kavramına örnek veriniz. 3
Soyut İşlemler Dönemi (11 yaş ve üzeri): Soyut işlemler dönemi onbir yaşından eriş-
kinliğe kadar devam eder. Piaget’e göre, bu dönemdeki çocuklar soyut düşünme kapasi-
tesine sahiptirler. Onların somut örneklere ihtiyaçları yoktur. Bu dönemde geliştirilen en
önemli iki beceri problem çözme ve akıl yürütmedir.
Piaget’e göre birey ergenlik dönemi ile birlikte yetişkin gibi düşünmeye başlar. Ancak
bu düşünce biçimi, ergenin yetişkin gibi karar verdiği veya yetişkin gibi problem çözdüğü
anlamına gelmez. Çocuğun deneyimleri nicelik açısından yetişkinden daha azdır. Bu dö-
nemde çocuk, çeşitli gruplama şekillerini öğrenir. Neden-sonuç düşüncesinin ana pren-
siplerini anlayabilir. Tümdengelim ve tümevarım yöntemleriyle akıl yürütebilir. Çocuk,
sevgi, nefret, inanç, sayı, güç, hız, zaman ve atom ile ilgili kavramları konuşmalarında et-
kili bir biçimde kullanabilir. Yaklaşık on beş yaş civarında birey zihinsel olgunluğa ulaşır.
Bilişsel faaliyetler en üst düzeydedir.
Soyut, varlığı duyularla Ergenlik dönemindeki düşüncenin bir başka özelliği de benmerkezci olmasıdır. Ergen-
algılanamayandır. Örneğin, aşk, lik çağı benmerkezciliğinde ergen, dünyayı değiştirebileceğine inanır ve kendi düşüncesinin
keder, sevinç, rüya, mutluluk,
özlem, umut soyut kavramlardır.
en doğru düşünce olduğunu iddia eder. İşlem öncesi dönemdeki benmerkezcilik ile ergenlik
dönemindeki benmerkezcilik farklıdır. Ergenler farklı bakış açılarının olabileceğini anlayacak
bilişsel olgunluk düzeyine ulaşmışken, işlem öncesi dönemdeki çocuklar bunu başaramazlar.
Çünkü yeterli olgunlaşma düzeyine erişmemişlerdir. Soyut işlemler döneminden sonra, biliş-
sel yapıda niteliksel bir gelişme ortaya çıkmaz. Ancak yaşantılara bağlı olarak niteliksel geliş-
meler her zaman mümkündür (Aral, 2011a; Bütün Ayhan ve Yıldız Bıçakçı, 2011).
Bruner’in Bilişsel Gelişim Kuramı

Jerome Bruner’e göre bilişsel gelişim, yaşam boyu devam eden bir süreçtir. Bruner bilişsel
gelişimin fonksiyonlarını ve işlevlerini incelemiş; bilişsel gelişimin duyu organlarından gi-
derek bağımsız hale geldiğini belirtmiştir. Bu süreçte sembollerin ve dilin önemini vurgula-
mıştır. Bruner’a göre dil, bilişsel gelişimin anahtarıdır. Dile çok önem vermiştir. Bebeklik, ilk
çocukluk, orta çocukluk, ergenlik (son çocukluk) ve erişkinlik üzerine çalışmalarını yoğun-
laştıran Bruner, insan gelişimini, eylemsel,
Resim 4.8 imgesel ve sembolik dönem olmak üzere üç
Jerome Bruner döneme ayırarak incelemiştir.
Eylemsel Dönem: Bu dönem doğum ile
on sekiz aylık dönemi kapsar. Çocuk, yapa-
rak ve deneyerek öğrendiği için bu döneme
eyleme dayalı dönem denir. Çocuk bu dö-
nemde çevreyi eylemlerle anlar, çevredeki
nesneleri onlara dokunarak, vurarak, ısı-
rarak, hareket ettirerek tanır. Çocuk motor
eylemler aracılığıyla, yaparak yaşayarak öğ-
renir, bilgi eylemlerle temsil edilir. Diş fır-
çalamayı, bisiklete binmeyi, kaşıkla yemek
yemeyi öğrenmesi bu şekilde gerçekleşir.
Bu dönemde sembollerin ve imgelerin öne-
mi yoktur (Kol, 2011).
İmgesel Dönem: On sekiz ay ile altı yaş
civarını kapsayan bu dönemde çocuk, dün-
yayı somut imajlarla görür. Gördüğü her şey mutlaka gerçek ve doğrudur. Gördüğü kor-
kunç bir kuklayı bile gerçek olarak algılar. Bu dönemde çocuğun belleğindeki modeller,
daha çok görsel imgelerle oluşur. Bu nedenle öğretimde resim ve fotoğraflar etkilidir. Bu
dönem Piaget’nin işlem öncesi dönemine karşılık gelir (Aral, 2011a).
Sembolik Dönem: Altı yaş ve sonrasını kapsayan bu dönemde çocuk, hareketler ve
imajlar aracılığıyla toplanan bilgisini kullanır. Soyut düşünce ve kavramları anlayabilir.
Düşüncenin daha yüksek düzeyine ilerleyebilir (San Bayhan ve Artan, 2004).
Gagne’nin Bilişsel Gelişim Kuramı

Amerikalı eğitim psikoloğu olan Robert Mills Gagne, bilişsel yaklaşım bağlamında “bil-
giyi işleme kuramcılarının” öncüleriden biri olmuş, davranışçı yaklaşımın ilkeleri ile bil-
gi işlem süreci yaklaşımının ilkelerini birleştirmiştir. Gagne’ye göre çocuk dünyaya bir
donanımla gelir ve her şeyi yaratılıştan öğrenmeye hazırdır. Öğrenme doğumla bireye
verilen doğal bir yetenektir ve birey bilgiyi işleyerek öğrenir. Zihinde öğrenme sürecinin
oluşumundan sorumlu özel alanlar bulunur ve bu Resim 4.9
alanlar da bilgi işlenerek zihne kaydedilir. Çocuğun Robert Gagne
bilişsel gelişimi; doğuştan elde ettiği deneyimlerin
birikimine bağlı olarak ortaya çıkar. Gagne’ye göre
çocuk için tüm bilgilerin kaynağını deneyim oluş-
turur. Organizma deneyimler geçirerek ve problem
çözerek aktif bir şekilde öğrenir ve zihnin doğal öğ-
renme işlemleri harekete geçirilerek bilişsel gelişim
sağlanır (Kol, 2011).
Gagne; gelişimin “basitten karmaşığa doğru”
olan temel ilkesi doğrultusunda bilişsel gelişimi se-
kiz düzeye ayırarak incelemiştir. Bunlar:
• İşaretle öğrenme düzeyi: Bu düzeyde öğ-
renme, davranışsal psikolog Pavlov tarafın-
dan ilk kez tanımlanan klasik koşullanma-
dan oluşur. Öğrenmenin basit şeklidir, birey
uyarıcılara tepki vermeyi öğrenir.
• Uyarım-tepki ile öğrenme düzeyi: Bu düzeyde birey, Skinner tarafından geliştiri- Klasik koşullanma refleksif
davranışlarla, edimsel koşullanma
len edimsel koşullanma yoluyla öğrenir. ise bilinçli ve kasıtlı davranışlarla
• Zincirleme öğrenme düzeyi: Bu düzey öğrenmenin daha gelişmiş bir şeklidir. ilgilenir.
Uyaran- tepki arasındaki ilişkiyi belli bir sıra ile öğrenme esastır. Ayrıca bu öğren-
me, en karmaşık motor becerilerin (piyano çalma, bisiklete binme, vb.) öğrenildiği
süreçtir.
• Sözel bağ kurma düzeyi: Dil becerilerinin gelişmesinde önemli bir süreçtir. Bu
düzeyde öğrenme, kelimeler ve anlamları arasında ilişki kurmayı temel alır. Zin-
cirleme öğrenmenin bir türüdür, ancak bağlantılar sözel birimlerdir.
• Ayırt ederek öğrenme düzeyi: Bu düzey sistematik bir şekilde farklı uyarıcılara
farklı tepki vermeyi esas alır.
• Kavram öğrenme düzeyi: Birbirine benzer özellikleri olan nesne, olay veya nesne-
leri sıralama, sınıflama ya da kategorilere ayırmayı içerir. Örneğin; renk, şekil, bo-
yut, şiddet, dalga boyu gibi somut veya soyut özelliklerine göre gruplama yapma.
• Kurallı öğrenme düzeyi: Bu düzeyde kavramlar arasındaki ilişkileri öğrenmek ve
farklı durumlarda bu ilişkileri uygulamak gibi yüksek düzey bilişsel süreci içerir.
Problem çözmeyi kolaylaştıran bilgi edinme ile ilgili bir düzeydir.
• Problem çözme düzeyi: Gagne’ye göre bilişsel sürecin en yüksek seviyesidir. Bu
düzeyde birey öğrendiği kuralları kullanarak karşılaştığı problemleri çözer. Belli
bir sorunun çözümü için karmaşık bir kural ya da süreci oluşturma yeteneğini ge-
liştirmeyi içerir. Ayrıca bir önceki düzeydeki kuralların bilgisi olmadan, problem
çözülemez (Maheshwari, 2013; Okutan vd., 2009).
Vygotsky’nin Sosyokültürel Bilişsel Gelişim Kuramı

Rus psikolog Lev Semonovich Vygotsky’nin kuramı, kültür ve toplumun çocuğun bilişsel
gelişimini sağlamada önemli bir rolü olduğunu ileri sürmüştür. Vygotsky’ye göre, bilişsel
gelişimin kaynağı, kişisel psikolojik süreçlerden önce, insanlar ve kültür arasındaki etkile-
şimdir. Kişisel psikolojik süreçler ise insanlar arasında paylaşılan sosyal süreçlerle başlar
(Senemoğlu, 2010). Vygotsky’nin kuramında karmaşık bilişsel süreçlerin ilk önce sosyal İçsel konuşmalar, çocuklar bir
süreçler olarak başlayıp daha sonra özerk oldukları betimlenir. Ayrıca çocuğun kendi ken- konuda düşünürken veya bir
şey yaparken, bu düşünme ve
dine konuşmasının yani içsel konuşmasının, zor ve alışık olmadığı araçlarla uğraşmasının davranışa yol gösteren kendi
gelişimine katkı sağlayacağı da belirtilmektedir. Vygotsky, diğer insanların konuşmalarını kendine konuşmalarıdır.
Vygotsky’nin gelişim ve eğitime öğrenip daha sonra bu konuşmaları kendilerine yardım etmek için kullanan çocukların
getirdiği en önemli kavram
gelişmeye açık alandır.
problemlerini çözebildiklerini öne sürmüştür (Arı, 2006).
Bu kurama göre, çocuğun bilgiyi içselleştirmesine ve kazanmasına yardım edebilmesi
için yetişkinin iki odak noktası belirlemesi gerekir. Bunlar;
Resim 4.10 • Yetişkin yardımı olmadan, çocuğun ba-
ğımsız olarak kendi kendine sağlayabi-
Lev Vygotsky
leceği gelişim düzeyini belirlemek.
• Yetişkin rehberliğinde çalışan çocuğun,
gösterebileceği potansiyel gelişim düze-
yini belirlemek.
Bu iki nokta arasındaki fark, çocuğun
“gelişmeye açık alanı”nı oluşturur (Sene-
moğlu, 2010).
Vygotsky, araştırmalarıyla çocuğun neyi
nasıl öğrendiğini belirlemeye çalışmıştır.
Vygotsky kavramları, kendiliğinden edini-
len ve öğretilen kavramlar olmak üzere iki-
ye ayırarak incelemiştir.
Kendiliğinden edinilen kavramlar,
gündelik hayatta kullanılan kavramlar olup
bu tür kavramlar tümdengelim yoluyla edi-
nilir.
Öğretilen kavramlar ise gündelik hayatta değil okulda karşılaşılan kavramlar olup bu
tür öğrenilen kavramlar tümevarım yoluyla edinilir (Bacanlı, 2006).
Bilişsel gelişim kuramlarını kısaca açıklayınız.

4
DİL GELİŞİMİ İLE İLGİLİ KURAMLAR
Dilin öğrenilmesi için çocukların doğuştan özel bir mekanizmayla doğduklarını kabul
eden psikolinguistik kuram, dilin taklit, pekiştirme ve ödüllendirme ile kazanıldığını sa-
vunan davranışçı kuram, dilde sosyal çevrenin son derece önemli etkisi olduğunu savunan
sosyal öğrenme kuramı ve dilin kalıtım ve çevrenin etkileşimi sonucu kazanıldığını savu-
nan etkileşimci kuram dil gelişimiyle ilgili kuramlardır. Bu kuramlar birbirinden farklı olsa
da kuramların temelinde kalıtım ve çevresel etmenlerin önemli olduğu vurgulanmıştır.
Psikolinguistik Kuram
Psikolinguistik kuramcılardan Noam Chomsky ve Lenneberg; dil gelişiminin biyolojik te-
mellere dayandığını ve çevrenin dil gelişiminde etkili olduğunu belirtir. Bu kurama göre
dil öğrenebilmek için insanlar, özel bir mekanizmaya sahip olarak dünyaya gelirler. Bu
mekanizma, çocuğun yakınında konuşulan dili içselleştirmesini, kuralları anlamasını, öğ-
renmesini ve kurallara uygun olarak konuşmasını sağlar. Tüm çocuklar aynı aşamalardan
geçer, biyolojik olarak belli olgunluğa eriştiklerinde konuşmayı öğrenir (Aral, 2011b).
Psikolinguistik kuramcılara göre konuşmayı öğrenmede, sözcüklerin anlamlarını kav-
ramayla anlamlı sesler çıkarma ya da konuşma olmak üzere iki farklı süreç etkili olur. Bu
süreçler birbiriyle iç içe olup bilişsel gelişime paralel olarak gelişir.
Davranışçı Kuram
Davranışçı kuramcı Skinner’a göre, konuşma tıpkı diğer davranışlarda olduğu gibi işlevsel
şartlanma yoluyla kazanılır. Bebekler çeşitli sesler çıkarıp tekrar ederken, doğru sözcükle-
re benzer sesler çıkardıklarında, anne babası ve çevresindekiler tarafından pekiştirilmesi
ve pekiştirilen seslerin daha çok kullanılması ile çocuğun dil alanı gelişir (Başal, 2007).
Bazı dil bilimciler, dilin kazanılmasının sadece taklit ve pekiştirme ile açıklamanın
yeterli olmadığını belirtir. Aynı ev ortamında yetişen çocukların farklı zamanlarda ko-
nuşmaya başlaması ve farklı kültürlerde yetişen çocukların ilk sözcüklerin benzer olması
gibi nedenler, dil gelişimine yönelik farklı bakış açılarının ortaya çıkmasına yol açmıştır.
Sosyal Öğrenme Kuramı

Sosyal öğrenme kuramı dilin öğrenilmesinde gözlem modelinin önemini vurgular. Ço-
cuklar dili, bölüm bölüm taklit ve geliştirmeyle öğrenir. Çocuğun bir sözcüğü duyar duy-
maz taklit etmesi gerekli değildir. Bazen bir çocuk, bir sözcüğü on- onbeş kez duymasın-
dan bir hafta ya da daha az zaman geçtikten sonra taklit edebilir.
Sosyal öğrenme kuramcılarına göre dil, ebeveynin model olması, çocuğun taklit etme-
si, anne babanın pekiştirmesi ve düzelterek geribildirim vermesi ile kazanılır. Bu kurama
göre çocuk duyduğunu taklit eder, destek ve genelleştirme ile öğrendiğini yeni duruma
uygular. Bu aşamaların sonucunda bazı söz ve söz öbeklerini ne zaman ve nerede kulla-
nacağını anlar.
Etkileşimci Kuram
Etkileşimci kurama göre dil, kalıtım ve çevre etkileşimiyle gerçekleşir. Çocuklar dil öğren- Bazı araştırmacılar ikinci dili
çocukların farklı ortamlarda
me yeteneğiyle dünyaya gelir ve dili kazanmaya gereksinim duyar. Piaget’e göre çocuklar öğrenmeleri gerektiğini savunur.
iki yaşta kendilerini duyusal-motor yoluyla ifade eder. İki yaşına gelen çocuk olaylar, in- Örneğin; bir dili evde diğer dili
sanlar ve durumlarla ses bağlantısı kurar. İnsan ve nesneleri temsil eden semboller sis- okulda gibi.
temi geliştirir. Çocuk için bu sistem sonraki bilişsel gelişimi için de gereklidir. Çünkü
bilişsel gelişim ile dil gelişimi paralellik gösterir. Dil gelişimi ve bilişsel beceriler çocuğun
çevresiyle etkileşimlerinden çıkardığı sonuçlarla gelişir. Bebekler doğduğu andan itibaren
konuşmaya, üç-dört aylık olduğunda sese tepki vermeye başlar ve sesin geldiği yöne doğ-
ru döner ve sesin kaynağını ararlar. Çevreyle etkileşime girmenin dil gelişimi üzerinde
büyük etkisi vardır (San Bayhan ve Artan, 2004).
DİL GELİŞİMİ DÖNEMLERİ

Dil gelişimi, doğumla birlikte başlayan ve tüm yaşam boyu devam eden bir süreçtir. Bi-
lişsel işlevleri yerinde olan ve olağan bir toplumsallaşma ortamı içinde büyüyen iki yaşını
doldurmuş tüm çocuklar, formal eğitimden geçmeden doğdukları dil ortamında duyduk-
ları dilin dizgesini içselleştirip bu dille yaşıtları ve yetişkinlerle iletişim kurmayı başarırlar.
Yaşamın ilk birkaç ayında bebekler gerçek konuşmanın temeli olan ağlama ve anlam-
sız sesler çıkarma yoluyla iletişim kurarlar. Çocuklar dili öğrendikçe daha etkili iletişim
kurmak için sözcük ve işaretleri birleştirirler. Çocukların işaretleri anlama ve kullanma
becerisi, sözlü dilden bağımsız bir şekilde gelişebilir. Dil bilimciler altı aya kadar tüm be-
beklerin aynı dili konuştuğunu, ikinci altı ayda ise çevresinde duyduğu seslere özel bir
duyarlık geliştirdiklerini ifade etmiştir (Küçükkaragöz, 2004).
Dil gelişim süreci, iç dil (8-9 ay), alıcı dil (9-13 ay) ve ifade edici dil (18-24 ay) olmak
üzere üç dönemden oluşur.
İç dil; evrenseldir ve tüm dünya çocuklarında görülür.
Alıcı dil; konuşma öncesi sözcükleri anlama becerisi olarak tanımlanır.
İfade edici dil; iletişim kurarken kullanılan dildir. Çeşitli sesleri üretebilme, kelime
ve cümleleri oluşturabilme, doğru ve gramatik dil örüntülerini kullanabilme yeteneğidir.
Dil gelişimi dönemleri aşağıda olduğu gibi konuşma öncesi ve konuşma sonrası olmak
üzere iki dönemde incelenir. Her dönem de kendi içinde alt dönemlere ayrılır (Aral, 2011b).
Tablo 4.1 Dil Gelişim Dönemleri

Dil Gelişim Dönemleri
Konuşma Öncesi Dönem Konuşma Dönemi
Yeni doğan dönemi (0 - 3 Hafta) Ses- Sözcük Dönemi (9 - 12 Ay)
Agulama Dönemi (3 - 6 Hafta) Tek Sözcüklü Cümlecikler Dönemi (12 - 18 Ay)
İki Sözcüklü Birleşimler Dönemi (Telgrafik
Gığıldama Dönemi (6 Hafta- 3 Ay)
Konuşma) (18 - 24 Ay)
Üç veya Daha Fazla Sözcüklü Cümleler Dönemi

Mırıldanma Dönemi (3 - 6 Ay)
(2 - 3 Yaş)
Gramer Kurallarına Uygun Konuşma Dönemi

Mırıldanmanın Tekrarı Dönemi (6 - 9 Ay)
(3 - 6 Yaş)
Konuşma Öncesi Dönem

Konuşma öncesi dönem, Bu dönem; yeni doğan, agulama, gığıldama, mırıldanma, mırıldanmanın tekrarı dönem-
konuşmaya hazırlık dönemidir.
lerinden oluşur.
Yeni doğan dönemi (0 - 3 hafta): Dil öğrenimi için ön koşul, bebeğin belli bir nesne
üzerinde dikkatini yoğunlaştırabilmesidir. Bebeğin doğuştan getirdiği bir ses kapasitesi
vardır. Doğumdan önce bile bebekler annenin sesindeki ses perdesi değişikliklerini fark
edebilir. Bu ilk dönemde, refleksif yani istem dışı ses çıkarma görülür. Bu sesler, ses tel-
lerinden geçen ve ciğerlerden atılan hava ile oluşan seslerdir. Konuşma mekanizmasının
bu dönemdeki asıl görevi nefes alma ve vermedir. İlk üç haftada çıkarılan sesler, farklı-
laşmamış seslerdir. Bunlar amaçsız, anlamsız ve rastgele çıkarılır. Bebek, uyarana karşı
tüm vücuduyla tepki verir. Soğuk, açlık ve acıya karşı henüz belirgin yani farklılaşmış bir
tepkisi yoktur.
Yaşamının ilk günlerinde ağlama şeklinde olan seslendirme, bebek için iletişim kurma
şeklidir. Doğum sonrası ağlama ihtiyacı kendiliğinden ortaya çıkar. Kana oksijen sağlayan
bağırma ile solunum başlar. Zamanla ağlamanın ritimleri ve biçimleri değişir. Üçüncü
haftada azalmaya başlayan, ilk iki hafta içindeki ağlamalar genelde uyku ihtiyacından kay-
naklanır. Bebek emme ve yutma gibi yemeyle ilgili reflekslerin sürekli tekrarlanması ve
ağlaması sonucunda konuşma sesi için gerekli olan solunumu ve ağız-yüz yapılarını kaza-
nır (Baykoç Dönmez vd., 2000).
Agulama Dönemi (3 - 6 Hafta): Altıncı haftanın sonunda çıkarılan sesler anlam yö-
nünden incelenirse, ham sözcüklerin başladığı, bebeğin başkalarının seslerine tepki gös-
terdiği ve başka bebekler ağladığında ağlayarak cevap verdiği görülür.
Gığıldama Dönemi (6 Hafta - 3 Ay): Bu dönemde, sesi ses olarak çıkardığının farkın-
da olan çocuk, ses oyunları yapar, ses üretimi başlar. “A-U-O” gibi ünlülerin uzatılması
ile s-k-g gibi yumuşak damak ve gırtlak seslerinin çıkarılması bu dönemin en belirgin
özelliği sayılır. Bebek artık başkalarının sesine tepki gösterir, annenin sesine de gülümser.
Ses üretimi hala refleksif olduğundan, seslerin çoğu tekrarlanmaz. Ortalama olarak 13-14
farklı ses tipi vardır. Anlam yönünden incelendiğinde bu seslerle bebeğin mutluluğunu ya
da mutsuzluğunu belirttiği görülür.
Mırıldanma Dönemi (3 - 6 Ay): Bebeğin ses mekanizmasındaki kontrolü artar. ‘B-m-p’
gibi dudak seslerini çıkarmaya başlar. Dudak sesleri artmaya başladığında gırtlak sesleri
azalır ve yok olur. Bebeğin konuşması vurgulama işaretleri göstermeye başlar. Vurgulama
yani sesin yükselmesi ve alçalması, yetişkinleri soru ve soru olmayan ifadeleri ayırt et-
melerine yardımcı olur. Yaklaşık bu zamanlarda, ilk sözcükleri çıkarmadan çok önce ana
dillerinin temel seslerini öğrenirler. Bebekler, sözcüklerin kendisini anlamadan çok önce,
seslerin sözcüklerdeki rolü hakkında bir anlayış geliştirirler. Hangi ırktan, dilden olursa
olsun bebekler altı ay civarında mırıldanmaya başlar. Birbirine çok benzeyen bu evrensel
sesler kaydedilip dinletildiğinde ve gruplandırılması istendiğinde bir ayırım yapılamamış-
tır. Bebek altıncı ayın sonuna doğru ünlü ve ünsüz ses birimlerini birleştirmeye (ba, ma,
da, vb) başlar.
Mırıldanmanın Tekrarı Dönemi (6 - 9 Ay): Bu dönemde bebek, ses üretimi ile işit- Afazi, beynin bazı bölgelerinde
meydana gelen işlev bozukluğu
meyi birleştirir. Seçilmiş işitilen sesleri tekrar eder ve tekrarlama için uyarım olarak tak- sonucunda ortaya çıkan
lit yapar. Bu dönemde mırıldanmanın tekrarının görülmemesi, dil problemlerine, işitme konuşma, konuşulanı anlama,
kaybına, zihinsel geriliğe, afaziye, duygusal yoksun1uğa işaret edebilir. Bebeğin çıkardığı tekrarlama gibi becerilerin
gerçekleştirilememesi durumudur.
sesler hece tekrarına doğru değişir ve çevredeki dilin niteliğini kazanır. Ba-ba, ma-ma gibi
ünlü ünsüz türü birleşimler en sık rastlanan yapılardır. Bebek ses oyunlarında ritim kulla-
nır. Anlam yönünden incelendiğinde, dikkati çekme, sosyalleşme için kullanıldığı görülür.
İnsan konuşmasına gülümseyerek veya ses çıkararak cevap verir. Kızgınlık veya hoşnutluk
seslerini ayırt edebilir. Anne babasının kelimelerini taklit etmeye başlar (Cohen, 1999).
Bu dönemde ceee oyununu taklit eder. Yetişkini taklit ederek el çırpar, baş baş yapar.
Müziğe tepki olarak sesler çıkarır. Konuşanlara bakarak konuşanı takip eder. Tanıdığı kişi-
lere sarılır, elleri ile vurur veya öper. El hareketleri ile birlikte verilen basit emirleri yerine
getirir (gel-gel veya ver-al gibi). “Hayır” denildiğinde yapmakta olduğu işi yapmayı durdu-
rur. Tanıdığı nesnenin ismi söylendiğinde onu gösterir (mama, top). İsmi ile çağrıldığında
bakar. Vücut kısımlarından birini gösterir. Oyun oynarken güler, oyuncakları sıkar veya
sallar. Başkalarının çıkardığı farklı tonlardaki sesleri taklit eder. Kişi veya nesneleri belir-
lemek için tek kelimelik ifadeleri anlamlı olarak kullanır.
Konuşma Dönemi
Bu dönem; ses- sözcük, tek sözcüklü cümlecikler, iki sözcüklü birleşimler, üç ve daha fazla
sözcüklü cümleler ve gramer kurallarına uygun konuşma döneminden oluşur.
Ses-Sözcük Dönemi (9 - 12 Ay): Tekrarlama ve çeşitlenmiş mırıldanma görülür. Bu
dönemde çıkarılan sesler, ana dile ait seslerdir. Bebek ana dilin ses örüntülerinin farkına
varır ve ses çıkarma sırasında bu sesler üzerinde daha çok durur. Bu anlamdan yoksun
seslerin akıcılık özellikleri vardır. Jargon denilen, anlaşılmayan düz cümle ya da soruya
benzeyen ve çocuk için sözcük veya cümle yerini tutan yapılar, bu dönemin en belirgin
özelliğidir. Ses; sözcükler, mırıldanma ve yetişkin benzeri konuşma arasında bir bağ oluş-
turur. Çocuk bu dönemde birkaç kelime ve jesti anlar.
Tek Sözcüklü Cümlecikler Dönemi (12 - 18 Ay): Bu dönemin özelliği çocuğun gerçek
konuşmaya geçmesidir. Ses-sözcükler dönemi, bebeğin anlaşılmayan ses dizileri arasına
tek heceli kelimeler yerleştirmesiyle ilerler. Bu ses-sözcük denemeleri arasında bebeğin
anlamlı kelime kullanmaya başladığı gözlenir. Anlamlı kelime sayısı arttıkça ses-sözcük
denemeleri azalarak devam eder.
Dudak ve dişlerin koordinasyonuyla meydana gelen seslerin çıkabilmesi için anato-
mik olarak ön dişlerin çıkmasını beklemek gerekir. Sinirler ve kaslar doğumda da tümüyle
gelişmiş durumdadır. Bunlardan yararlanabilmek için vokal mekanizmanın öteki parça-
larının da gelişmesini beklemek gerekir. Konuşmaya bilişsel hazırlık, motor hazırlıktan
sonra gelir. Beyin, çocuğun geçmişten gelen olayları hatırlayabilecek ya da o olaylarla şim-
dikiler arasında ilişki kurabilecek seviyeye gelmeden, çocuğun bilişsel olarak konuşmaya
hazır olduğu söylenemez. Çocuk normal koşullarda, on iki-on sekiz aylık olduğunda ko-
nuşmaya hazırdır (Yavuzer, 2005).
İki Sözcüklü Birleşimler Dönemi (Telgrafik Konuşma) (18 - 24 Ay): Çocuk on sekiz
ay civarında iki kelimeden oluşan cümlecikler kurmaya başlar, dilin gramatik yapısıyla
ilgili ilk çabalarını gösterir. İsim-isim ve isim-fiilden oluşan, dilbilgisel çekim ekleri henüz
kullanılmayan iki sözcüklü cümlecikler döneminde, sözcüklerin sınıflandırılması ve sıra-
sının yanında sözcüklerin cümle içindeki işlevleri de önemlidir.
Telgrafik konuşmada çocuğun dilini anlamak için, çocuğun bu sözü hangi durumda
ve hangi amaçla söylediğini bilmek gerekir. Bu tür konuşmada, çocuğun çevresinde bu-
lunan anne, baba, kardeşler onun zihnindeki bağlamı bildikleri için ne demek istediğini
anlarlar (Cüceloğlu, 2010).
Bu dönem, iki sözcüklü cümleciklerden önce, birbirini izleyen iki tek sözcüklü cüm-
leciklerin üretildiği bir dönemdir. Her bir sözcük, sonunda alçalan bir ses tonu ve eşit
vurguyla kullanılır ve ikisi arasında değişen belli bir durum vardır. Araştırmacılar, bu ses
tonu düşmelerini, birbirini izleyen tek sözcüklü cümleciklerle ilk iki sözcüklü cümlecik-
lerde gözlemişlerdir. Ayrıca iki sözcüklü birleşimlerin aksine tek sözcüklü cümleciklerin
sözcük sırası değişkendir. Başlangıçta birbirini izleyen tek sözcüklü cümleciklerdeki her
bir sözcükten sonra düşen ses tonu söz konusudur. Ses tonu, duraklama ve sözcük düzeni
özellikleri on sekiz aya doğru, yetişkininkine yaklaşır. Bu noktada çocuk çok sözcüklü
cümlecikler yapmaya başlamıştır (Baykoç Dönmez vd., 2000).
Üç veya Daha Fazla Sözcüklü Cümleler Dönemi (2 - 3 Yaş): Bu dönem çocuğun dil-
bilgisi yeteneğinde ve kelime dağarcığında en hızlı gelişimin olduğu dönemdir. Çocuğun
yirmi dört ile otuz aylar arasında benmerkezci konuşması vardır. Kendini ismi ile ifade
eder. Kelime dağarcığındaki kelime sayısı artmıştır. İki-üç kelimelik ifadeler kullanır. Ço-
cuk otuz ile otuz altı aylar arasında kendi hakkında konuşur. Resimlerdeki hareketleri
tanımlar, kullanım şekilleri ile nesneleri tanımlar, 250-500 kelimelik dağarcığı vardır (Gü-
ven ve Bal, 2000).
Hangi dönemde çocuğun konuşması yetişkin konuşmasına benzer? Bu dönemin özellikle-

5 rini belirtiniz.
Gramer Kurallarına Uygun Konuşma Dönemi (3 - 6 Yaş): Bu dönemde çocuk gramer

kurallarına uygun konuşmaya başlar. Pek çok çocuk üç-dört yaşlarında ana dilinin temel
yapılarını öğrenir ve kendisini iyi bir biçimde ifade edebilir. Yetişkininkine benzer sözdi-
zimi yapısını kazanır. Dil kullanımı çok yönlüdür. Duygularını, düşüncelerini, ilişkilerini
anlatır. Fısıldamayı öğrenir. Ünlülerin % 90’ını, ünsüzlerin % 60’ını doğru söyler. Normal
ses yüksekliği ve tonu vardır. Hayali oyunlarda dili kullanılır. Kendine dönük açıklama-
lar yapar ve başkalarının bilgi gereksinimi olduğunu kavrayamaz. Kelime hazinesi 900
civarındadır. Cümlelerin % 48’i dilbilgisi yapısına uygundur. Sözdiziminde, özne, nesne
ve yüklem arasındaki fonksiyonel ilişkileri anlar ve ifade eder. Bu genişletilmiş yapılar,
dinleyene daha doğru ve eksiksiz bilgi iletir. Zamanla sözcük ve cümle yapısındaki kar-
maşıklık gittikçe artar. Çekim kuralları görülmeye başlar. Geçmiş, şimdiki ve geniş zaman
kullanımı görülür.
Resim 4.11
Şakalaşan iki arkadaş
Dört-beş yaşlarında dil; kolay ve doğru kullanılan bir araç haline gelir. Kız çocukların
dili kullanmaları erkeklerden daha iyidir. Ses üretiminde doğruluk oranı artar. Ünsüzlerin
% 90’ı doğru olarak üretilir. Çocuk anne babasının ses düzenini taklit eder. Kelime sayı-
sında artış görülür, benmerkezci konuşma devam eder. Önceki döneme göre, daha karma-
şık cümle yapısı kullanmaya başlar. Çoğul kullanımını doğru yapar. Birleşik sözcüklerin
ayrı birimlerden oluştuğunun farkında değildir. Sözdizimi ve biçim bilimle ilgili düzensiz
yapıların çoğu beş-altı yaşta önem kazanır. Daha yetkin dilbilgisi yapıları bu yaşlarda edi-
nilir (Baykoç Dönmez, 2000).
BİLİŞSEL VE DİL GELİŞİMİNİN DESTEKLENMESİ

Gelişimsel açıdan biyolojik, nörolojik, psikososyal, psikoseksüel ve bilişsel gelişim bira-
rada ve birbirini yakından etkileyerek oluşur. Çocuklar doğdukları günden itibaren çev-
releriyle etkileşime girerler. Çocuğun çevresiyle olan etkileşimi onun gelişimini etkiler ve
yeni davranışları, becerileri öğrenmesi için fırsat sunar. Erken yaşlardan itibaren gelişimin
desteklenmesi önemlidir. Çocuklara verilecek görevler planlanırken ve farklı yaş grupları
için araç gereç hazırlanırken çocukların gelişimsel basamakları dikkate alınmalıdır. Ço-
cuklar için basit ve tek boyutlu görevler planlamalıdır. Çocukları bir iş yaparak öğrenmeye
teşvik eden görevlere öncelik verilmelidir. Çocuklara verilecek görevlerde yönergelerin
açık ve sade bir dille verilmesine dikkat edilmelidir. Yaratıcı keşifler için çocuklara fırsat-
lar yaratılmalıdır (Pinter, 2011).
Çocuklarda bilişsel gelişimi desteklemek amacıyla doğumdan yetişkinliğe kadar yapı-
labilecekler şu şekilde sıralanabilir:
• Çocukla doğduğu andan itibaren göz kontağı kurulmalı, onunla sık sık konuşulmalıdır.
• Çocuğun ilk çıkardığı sesler dinlenmeli, yeni sesler çıkarması için cesaretlendi-
rilmelidir.
• Çocuklara zengin uyarıcılı bir çevre sunulmalı, farklı boyut ve dokularda ses çıka-
ran nesneler verilmelidir.
• Çocuk düşünme düzeyinin üzerinde bilgi edinmesi için zorlanmamalıdır.
• Çocukların küçük yaşlarda Resim 4.12
bellekleri kısa süreli olduğu
Parktaki abaküsle
için öğretilecek bilgiler parça oynayan çocuk
parça açıklanmalıdır.
• Çocuğa bilgi hazır olarak ve-
rilmemeli, çocukların bilgiye
deneme yanılma yoluyla araştı-
rarak ulaşması sağlanmalı ve ço-
cuk öğrenmeye güdülenmelidir.
• Çocukların çalışmalarına
müdahale edilmemeli, ancak
gerektiğinde onlara rehberlik
edilmelidir.
• Çocuklara yapılacak her türlü
açıklama, kısa olmalıdır.
• Çocuk dramatizasyon, oyun,
sanat, müzik gibi etkinliklere
yönlendirilmelidir.
• Çocukların mümkün olduğu
kadar ellerini kullanmalarına
ve eşyalara dokunmalarına
izin verilmelidir.
• Çocuklara karmaşık konular açıklanırken bol örnekler verilmeli, bağlantılar ku-

rulmalı ve karşılaştırmalar yapılmalıdır.
• Çocuğa çevresindeki nesne ve olaylarla ilgili sorular sorulmalı ve onların soruları-
na sabırla basit ve anlaşılır yanıtlar verilmelidir.
• Çocukların düşünce sistemlerini desteklemek amacıyla somut nesnelerle koru-
num, sınıflandırma, sıralama, tersine çevirme ve uzaysal işlemlere yönelik etkin-
likler yapılmalıdır.
• Çocuklara sunulan konuların daha iyi anlaşılması için grafikler, şekiller ve tablolar
kullanılmalıdır.
• Toplumsal, kültürel, teknolojik ve ekonomik konularda çocukların tartışmaları ve
hipotezler kurarak ispat etmeleri sağlanmalıdır.
• Çocuklar, bilimsel düşünmeye alıştırılmalı ve problem çözerken yüksek sesle dü-
şünmeleri sağlanmalıdır (Başal, 2007; Kandır, 2003).
Okul öncesi dönemde çocukların dil gelişim aşamalarını açıklayan ve çeşitli etkinliklerle dil
gelişimlerini desteklemek üzere hazırlanan “Dil Gelişimi Etkinlikleri” adlı kitabı okuyabilir-
siniz (Necate Baykoç Dönmez, İstanbul: Turan Ofset, 2000).
Kültürel bir araç olan dil, çocuğun fiziksel ve sosyal çevresini yansıtır. Çocuklar dü-
şüncelerini anlatmaya başladıklarında daha üst düzeyde düşünme biçimi geliştirir ve zi-
hinsel işlevlerini biçimlendirir.
Çocuklar yaşamlarının ilk günlerinden itibaren çevrelerindeki sesleri algılamaya, ses-
ler çıkarmaya ve içinde yaşadıkları toplumda konuşulan dilin temel yapısını kazanmaya
başlar. Dil, tüm kuralları ile birlikte geçirilen yaşantılar sırasında doğal olarak öğrenilir.
Çocuklar dili modelleri dinleyerek, bu modelleri taklit ederek, geri iletimi algılayarak, de-
neyimlerini ve düşüncelerini paylaşarak öğrenir. Çocuklar dili kazanırken ilk modelleri
anne-babaları, diğer aile bireyleri, daha sonra sosyal çevrede ve okul ortamında etkileşim-
de bulundukları diğer bireylerdir. Modeller kadar çocuklara sunulacak zenginleştirilmiş
dil çevreleri de onların dili kazanmalarında ve yaratıcı bir şekilde kullanmalarında destek-
leyici etkenlerdir. Dil, akranlar arasındaki, çocuklar ve yetişkinler arasındaki ve yetişkinle-
rin kendi aralarındaki tüm etkileşimlerin en önemli iletişim aracıdır (Güven ve Bal, 2000).
Çocuklarda dil gelişimlerini desteklemek ve iletişim becerilerine katkı sağlamak ama-
cıyla yaşlara göre yapılabilecekler aşağıda sıralanmıştır:
0-1 yaş
• Şarkı ya da ninni söylerken, bebeğin yüz hareketleri taklit edilmelidir.
• Beslenme, banyo, alt değiştirme gibi bakım saatleri konuşma saatlerine dönüştü-
rülmelidir.
• İsmi ile seslenildiği zaman bebeğin bakması teşvik edilmelidir.
• Çıkardığı bütün sesler pekiştirilmelidir.
• “ma” ve “ba” gibi heceleri çıkarması için desteklenmelidir.
• Göz kontağı kurması sağlanmalıdır.
• Onunla konuşurken değişik ses tonları kullanılmalıdır.
• Seslerin farkına vardıkça (kapı sesi, telefon sesi, vb.) ne olduğu ona açıklanmalıdır.
• Söyleneni anlaması için ona zaman tanınmalıdır.
• Günlük aktiviteleri tanımlarken aynı ifadeler kullanılmalıdır.
• Parmak oyunları, ceee-eee gibi oyunlar oynanmalıdır.
• Kitaplarla tanıştırılmalıdır.
1-2 yaş
• Çocukla konuşurken basit ve kısa cümleler kullanılmalıdır.
• Yavaş, anlaşılır ve açık konuşulmalıdır.
• Çocuğun kelime dağarcığını geliştirmek için seçim gerektiren sorular sorulmalıdır.
• Çocuğun iletişime geçme çabaları desteklenmelidir.
• Çocukların kullandığı tek kelimelerden yola çıkılarak cümleler kurulmalıdır.
• Yapılan işlerin ne olduğu hakkında konuşulmalıdır.
• Çocukların gerçek nesnelerle oynaması teşvik edilmelidir.
• Resimli olay veya nesne kartlarıyla grup oyunları oynanmalıdır.
• Geçmişten, günümüzden ve gelecekten söz edilmelidir.
2-3 yaş
• Çocuğun model alması için basit ve anlaşılır cümleler kullanılmalıdır.
• Çocuğun yaptığı resimler hakkında konuşulmalıdır.
• Çocuğun diğer çocuklarla oynaması için fırsatlar yaratılmalıdır.
• Kitap içindeki eylemler tanımlanmalı, onlar kısa cümlelerle anlatılmalıdır.
• Çocuğun sorulara verdiği cevaplar dinlenmeli ve sorunun cevabı yetişkin tarafın-
dan da tekrarlanarak çocuğa olumlu model olunmalıdır.
• Çocukla altında-üstünde, içinde-dışında gibi kavramların vurgulandığı oyunlar
oynanmalıdır.
• Çocuğun söylediklerinin anlaşıldığını göstermek için söylediği cümleler tekrar-
lanmalıdır.
• Resimli kitaplardaki resimler hakkında konuşulmalıdır.
3-5 yaş
• Çocuklarla kelime ve sayı sayma oyunları oynanmalıdır.
• Konuşmalar sırasında zamana ilişkin kavramlar kullanılmalıdır (bugün, yarın, sa-
bah, akşam, gelecek hafta gibi)
• Çocuğa olaylara ilişkin duygu ve düşünceleri hakkında konuşma fırsatı verilmelidir.
• Çocuklarla tekerlemeler söylenmeli ve hikayeler anlatılmalıdır.
• Büyük-küçük, sert-yumuşak gibi zıtlıkları içeren kavramlar ile ilgili oyunlar oy-
nanmalıdır.
• Çocuğun soru sorması ve soruları anlaması için fırsat verilmelidir.
• Resimlerde yanlışlıkları bulma oyunları oynanmalıdır.
5-6 yaş
• Çocuğun iletişime geçme çabaları iyi değerlendirilmeli ve desteklenmelidir.
• Çocukla zıtlıklar ve eşanlamlılar hakkında konuşulmalıdır.
• Sınıflandırmalar üzerinde konuşulmalıdır.
• Oyun oynarken çocuğun yönerge vermesi için çocuk cesaretlendirilmelidir.
• Nesnelerin boyutlarından, şekillerinden, ağırlıklarından söz edilmelidir.
• Alışveriş yaparken çocukla konuşulmalıdır.
• Bir kelimenin hangi sesle başladığı veya herhangi bir sesle başlayan kelimenin bu-
lunması gibi seslerin farkında olunmasını sağlayan oyunlar oynanmalıdır.
BİLİŞSEL VE DİL GELİŞİMİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

Bilişsel gelişim ve dil gelişiminin değerlendirilmesi çeşitli uzmanlar tarafından betimsel
yöntemler kullanılarak yapılır. Bu betimsel yöntemler görüşme, gözlem, anket, test ve
vaka incelemesinden oluşur. Çocukların değerlendirilmesinde kullanılacak testlerin ge-
çerlik ve güvenirliğinin olması gerekir. Aşağıda bilişsel ve dil gelişimini değerlendiren bazı
testler örnek olarak sunulmuştur.
Resim 4.13 Resim 4.14

Stanford-Binet Testi Wechsler Çocuklar İçin Zekâ Ölçeği-V (WISC-V)
Stanford-Binet Testi, çocukların okul başarılarını yordamak amacı ile hazırlandı-

ğından, geçerliği notlara ve öğretmenlerin zekâ derecelendirmelerine göre saptanmıştır.
Birinci sınıftan on ikinci sınıfa kadar okul başarısı geniş ölçüde sözel yeteneklere dayan-
dığı için Stanford-Binet Testi sözel yeteneklerin ölçülmesine öncelik verir. Zekâ ölçümüy-
le ilgili standart testler içinde en çok kullanılan testlerin başında Standford-Binet gelir
(Resim 4.13). Hemen hemen bütün standart zekâ testleri genellikle bilişsel fonksiyonu
ölçer. Zekânın standart ölçüleri bütün zekâ davranışlarının yerine geçmese de bunlar ol-
dukça güvenilirdir. Zekâ testlerinden bir diğeri Wechsler Çocuklar İçin Zekâ Ölçeği-V
(WISC-V) çok fazla kullanılan bir zekâ testidir (Resim 4.14).
Zeka testlerinin çoğu, genelde Raven Standart Progresif Matrisler Testi, zekânın akıl yürütme ve soyutlama özellik-
bilişsel gelişim hakkında fikir verir.
lerini sözel olmayan bir biçimde değerlendiren çoktan seçmeli bir testtir (Resim 4.15).
RSPM analitik irdelemeyi, problem çözmeyi, düzenli düşünmeyi ve soyutlama ile zihinsel
faaliyet hızını ölçer. RSPM’nin analitik zekâ için en uygun ölçme aracı olduğu vurgulanır.
Bilişsel Değerlendirme Sistemi (CAS), çocukların bilişsel işlemlerini değerlendir-
mek amacıyla Amerika’ da beş-on yedi yaşlar için Naglieri ve Das tarafından 1997 yılında
Resim 4.15 geliştirilmiştir (Resim 4.16). Öğrenmede güçlü ve zayıf
olunan alanların tespit edilmesinde, öğrenme güçlüğü,
Raven Standart Progresif Matrisler Testi
dikkat eksikliği, zihinsel gerilik, üstünlük gibi sınıflan-
dırmaları yapmada, belirli, tedavi, eğitim ve sağaltım
programlarının uygunluğunun değerlendirilmesinde
kullanılabilir.
Resim 4.16
Bilişsel Değerlendirme Sistemi (CAS)
Denver Gelişimsel Tarama Testi (DGTT), çocuklarda bulunabilecek gelişimsel
sorunları yakalamada sağlık personeline yardımcı olması amacıyla ilk kez 1967’de,
Frankenburg ve Dodds tarafından geliştirilmiştir. Test 50’den fazla ülkede standardize
edilerek uygulanmıştır. Türkiye’de ise ilk standardizasyonu, 1982 yılında Yalaz ve Epir
tarafından yapılmış, 1996’da Yalaz ve Anlar, 2009’da Yalaz, Anlar ve Bayoğlu tarafından
standardize edilmiştir. Denver Gelişimsel Tarama Testi sıfır-altı yaş arasındaki sağlıklı
çocuklara uygulanmak üzere düzenlenmiştir. Çocuğun yaşına uygun becerileri değer-
lendiren bu test, belirti göstermeyen gelişimsel sorunları taramada, kuşkulu durum-
ları nesnel bir ölçütle doğrulamada, gelişimsel açıdan risk altındaki çocukları izleme-
de kullanılır. Denver Gelişimsel Tarama Testi, çocuğun işlevlerdeki becerisini yaşıtları
ile karşılaştıran gelişim tarama testidir. Bu test kişisel sosyal (kişilerle iletişim kurma,
bireysel gereksinimlerini karşılama), ince motor-uyumsal (el- göz koordinasyonu, ci-
simleri kullanabilme, sorun çözme), dil (işitme, anlama, dili kullanma), kaba motor
(oturma, yürüme, zıplama ve genel olarak hareket yeteneği) gelişimsel alanları taramak
üzere dört bölüm ve 134 maddeden oluşur. Denver II gelişim geriliği olan çocukları
tanımlamak için kullanılır. Test sonucu; normal, şüpheli ve anormal olarak yorumlanır.
Çocuk testi kabul etmediğinde “test edilemez” yorumu yapılır. Bu yorum bir test sonucu
değildir (Yalaz vd., 2009). Denver II Gelişimsel Tarama Testi’ne ait form Resim 4.17’de
verilmiştir.
Resim 4.17
Denver II Gelişimsel Tarama Testi Formu
Denver II TÜRKİYE STANDARDİZASYONU Tarih :...............................................................
Geçen Çocukların Yüzdesi Soyadı, Adı :...............................................................
25 50 75 90 Doğum Tarihi :...............................................................
Anlatımla geçilebilir A1 Madde Protokol No :...............................................................
Formun arkasında not no. Uygulayıcı :...............................................................
AYLAR YILLAR
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 1415161718192021222324 2,5 3 3,5 4 4,5 5 5,5 6 6,5
Prof.Dr. Banu ANLAR, 1981, 1996, 2009
Sosyal
A
DÜĞME İLİKLEME
Kişisel
Türkiye Lisansı: Prof.Dr. Kalbiye YALAZ,
A
3 YARDIMSIZ GİYİNME
A
TİŞÖRT GİYME
AD - SOYAD SÖYLEME
A
YAP-BOZ OYNAMA 9 KOPYA
A
GİYSİ GİYME ALTI10 KISIMLI ADAM
A
EL YIKAMA - KURULAMA 5
+ KOPYA
A
ÇATAL/KAŞIK KULLANMA 9
ÇİZİLEN KOPYA
A
EVDE BASİT İŞLERE YARDIM
Motor
10
ÜÇ KISIMLI ADAM
İnce
A
BARDAKTAN SU İÇME 6
UZUN ÇİZGİ SEÇME
TESTÖRLE TOP OYNAMA 7
KOPYA
A
EV İŞLERİNİ TAKLİT SEKİZ KÜPTEN KULE
A
BAŞ BAŞ YAPMA 5
DİK ÇİZGİYİ KOPYA
A
İSTEKLERİNİ AĞLAMADAN BELİRTME YEDİ KÜPTEN KULE
A
CEE-E OYUNU OYNAMA BAKARAK KÖPRÜ
A
EL ÇIRPMA ALTI KÜPTEN KULE
A
KENDİ KENDİNE BİSKÜVİ YEME BEŞ KÜPTEN KULE
ERİŞEMEDİĞİ OYUNCAĞA UZ. DÖRT KÜPTEN KULE
2 ELLERE BAKMA
A
ÜZÜMÜ KENDİLİĞİNDEN ÇIKARMA
1
KARŞILIKLI GÜLME ÜÇ KÜPTEN KULE
21
BEŞ KÜP KOY
YÜZE BAKMA İKİ KÜPTEN KULE
20
ZIT ANLAMLAR 3/4
20
ÜZÜMÜ GÖSTERİNCE ÇIKARMA İKİ KÜP KOY
Sosyal
Kişisel
Dil
KALEMLE KARALAMA ALTI

19
SÖZCÜK TANIMLAMA
20
ZIT ANLAMLAR 2/4
Gazi Erken Çocukluk Gelişimi Değerlendirme Aracı (GEÇDA), motor, bilişsel, dil
ve sosyal-duygusal gelişim alanlarını değerlendiren toplam 249 maddeden oluşur. GEÇ-
DA sıfır-yetmiş iki ay arası çocukların gelişimini değerlendirir. Maddeler, sıfır ve bir ola-
rak puanlanır. Toplam puan yerine dört gelişim alanının her birinde çocuğun aldığı ham
puanlar grafiğe işlenir, norm grubuyla karşılaştırılarak çocuk hakkında karar verilir (De-
mirci ve Kartal, 2012).
Ankara Gelişim Tarama Envanteri (AGTE), anne-baba ile görüşme yoluyla sıfır-yet-
miş iki ay arası çocukların gelişimini değerlendiren bir gelişimsel tarama aracıdır. AGTE
dil-bilişsel, ince motor, kaba motor ve sosyal beceri-öz bakım alt ölçekleri olmak üzere
dört alt ölçekten 154 maddeden oluşur. Alt ölçek puanlarının yanı sıra genel toplam puan
da elde edilir (Savaşır vd., 1998).
Gelişimi İzleme ve Destekleme Rehberi (GİDR), 1996 yılında, Ankara Üniversitesi
Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı Gelişimsel Pediatri Ünitesi ta-
rafından geliştirilmiştir. Yöntemi ve uygulama kolaylığı nedeni ile Sağlık Bakanlığı Ana
Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğünün “Erken Çocukluk Döneminde
Gelişimin Desteklenmesi” programında da yer alır. Standardizasyon çalışması 2006 yılın-
da sıfır-iki yaş için yapılmıştır (Doğan, 2006).
Peabody Resim Kelime Testi (PRKT), alıcı dil gelişimini ölçmek amacıyla iki buçuk-
on sekiz yaş arası çocuklara uygulanan bir testtir. Testte, resimlerle kavram gelişimini sap-
tamayı amaçlayan sorular bulunur. Her biri dört resimden oluşan yüz kart vardır. Her
kartta bulunan dört resim arasından, çocuğun kendisine söylenen kelimeye uygun olan
resmi bulup göstermesi istenir. Çocuk her doğru yanıtı için bir puan alır. Puanların topla-
mı testin ham puanını oluşturur.
Çocuğun bilişsel ve dil gelişimini değerlendirirken sizce hangi testler kullanılabilir?

6
Özet
Bilişsel ve dil gelişimi ile ilgili temel kavramları sıra- Dil gelişimi dönemlerini açıklamak.
5
1 lamak. Dil gelişimi konuşma öncesi ve konuşma dönemi
Bilişsel gelişimle ilgili temel kavramlar; algı, dikkat, olmak üzere ikiye ayrılır. Bu iki dönem kendi içinde
taklit, kavram, bellek ve hatırlama, düşünme ve akıl alt dönemlere ayrılarak incelenir. Konuşma öncesi
yürütme, problem çözme ve yaratıcılıktan oluşur. Dil dönem; yeni doğan, agulama, gığıldama, mırıldan-
gelişimi ile ilgili temel kavramlar ise; dil, iletişim ve ma ve mırıldanmanın tekrarı dönemlerinden oluşur.
konuşmadır. Dilin bileşenleri; ses bilgisi, biçim bilgisi, Konuşma dönemi ise ses- sözcük, tek sözcük, iki söz-
söz dizimi, anlam bilgisi ve kullanım bilgisinden olu- cüklü birleşimler, üç ve daha fazla sözcüklü cümleler
şur. Ayrıca dil gelişim süreçleri; iç dil, alıcı dil ve ifade dönemi ve gramer kurallarına uygun konuşma dö-
edici dil olmak üzere üç süreçten oluşur. nemlerinden meydana gelir.
Bilişsel ve dil gelişimini etkileyen etmenleri özetlemek. Bilişsel ve dil gelişimini desteklemeye yönelik öneriler
2
Bilişsel ve dil gelişimini etkileyen etmenler; anne-ba- 6 sunabilmek.
badan genler yoluyla geçen özellikler anlamına ge- Çocuklarda bilişsel gelişimi desteklemeye yönelik;
len kalıtım, çocuğun içinde bulunduğu çevre, anne çocukla göz kontağı kurma, onunla konuşma, sesler
karnında ve doğum sonrasında beslenme, çocuğun çıkarması için cesaretlendirme, çıkardığı sesleri din-
içinde bulunduğu aile, ailedeki bireyler, ailenin tutu- leme, zengin uyarıcılı çevre sunma, çocuğun düze-
mu ve davranışları, ailenin sosyo-ekonomik düzeyi, yine uygun bilgiler verme ve bu bilgileri parça parça
çocuğun doğum sırası, kardeş sayısı, zekası, süreğen açıklayarak, bol örnekle, kısa bir şekilde verme, ona
hastalığın varlığı ve cinsiyettir. rehberlik etme, dramatizasyon, oyun, sanat, müzik
gibi etkinliklere yönlendirme, çocuğun ellerini kul-
Bilişsel gelişim kuramlarını açıklamak. lanmasına izin verme gibi öneriler sunulabilir. Ayrıca
3
Bilişsel gelişim kuramları; bilişsel gelişimi, organiz- çocuğun düşünme sistemini desteklemek için somut
manın çevreye uyum yeteneği olarak tanımlayan Jean nesnelerle korunum, sınıflandırma, sıralama, tersine
Paiget’nin bilişsel gelişim kuramı; bilişsel gelişimle çevirme ve uzaysal işlemlere yönelik etkinlikler yap-
ilgili sosyal bir kuram oluşturan Lev Vgotsky’nin ma, çevresindeki nesne ve olaylarla ilgili soru sorma-
sosyokültürel bilişsel gelişim kuramı; bilişsel gelişimi larını destekleme ve sorularına anlaşılır, basit, grafik,
tepkilerin uyarıcıdan bağımsız hale gelmesi olarak şekil ve tablolar kullanarak yanıt verme, toplumsal,
tanımlayan Jerome Bruner’in bilişsel gelişim kuramı kültürel, teknolojik ve ekonomik konularda çocuk-
ve çocuğun doğuştan öğrenmeye hazır olduğunu, ço- ların tartışmalarını ve hipotez kurarak bunları ispat
cuğun da bilişsel gelişiminin bu doğuştan donanımla etmeleri teşvik edilmelidir. Tüm bunları yaparken de
elde ettiği deneyimlerinin birikimine bağlı olarak or- çocuğun yüksek sesle düşünmesi sağlanmalıdır.
taya çıktığını savunan Robert Gagne’nin bilişsel geli- Çocuklarda dil gelişimini desteklemeye yönelik sıfır-
şim kuramlarından oluşur. bir yaşta; şarkı veya ninni söylerken bebeğin yüz ha-
reketlerini taklit etme, bebeğin beslenme ve bakım
Dil gelişim kuramlarını özetlemek. saatlerini konuşma saatlerine dönüştürme, ismi ile
4
Dil gelişim kuramları; dilin öğrenilmesi için çocuk- seslenildiğinde bebeğin bakmasını sağlama, çıkardı-
ların doğuştan özel bir mekanizmayla doğduklarını ğı sesleri pekiştirme, “ma”- “ba” hecelerini çıkarma-
kabul eden psikolinguistik kuram; dilin taklit, pe- sı için destekleme, göz kontağı kurmasını sağlama,
kiştirme ve ödüllendirme ile kazanıldığını savunan onunla konuşurken farklı ses tonlarını kullanma,
davranışçı kuram; dilde sosyal çevrenin son derece günlük aktiviteleri tanımlarken aynı ifadeleri kul-
önemli etkisi olduğunu savunan sosyal öğrenmeci lanma, parmak oyunları, ceee gibi oyunlar oynama,
kuram ve dilin kalıtım ve çevrenin etkileşimi sonucu kitapla tanıştırma gibi öneriler sunulabilir. Bir-iki
kazanıldığını savunan etkileşimci kuramdan oluşur. yaşta dil gelişimini desteklemeye yönelik; onunla
konuşurken kısa ve basit cümleler kullanma, yavaş,
anlaşılır, açık konuşma, çocuğun kelime dağarcığını
geliştirmek için seçim gerektiren sorular sorma, ile-
tişime geçme çabalarını destekleme, resimli olay ve Bilişsel ve dil gelişimini değerlendirme araçlarına ör-
nesne kartlarıyla grup oyunları oynama, geçmişten, 7 nekler vermek.
günümüzden ve gelecekten söz etme çalışmaları ya- Bilişsel ve dil gelişimini değerlendiren araçlara; Stan-
pılabilir. İki-üç yaşta; çocukla konuşurken basit ve ford-Binet Testi, Wechsler Çocuklar İçin Zeka Ölçeği-
anlaşılır cümleler kullanma, çocuğun yaptığı resimler IV, Raven Standart Matrisler Testi (RSPM), Bilişsel
hakkında konuşma, altında-üstünde, içinde-dışında Değerlendirme Sistemi (CAS), Denver Gelişimsel
gibi kavramları vurgulayan oyunlar oynama, çocu- Tarama Testi (DGTT), Gazi Erken Çocukluk Gelişimi
ğun söylediklerinin anlaşılır olduğunu göstermek Değerlendirme Aracı (GEÇDA), Ankara Gelişim Ta-
için söylediği cümleleri tekrarlama, resimli kitaplar rama Envanteri (AGTE), Gelişimi İzleme ve Destek-
hakkında konuşma önerilebilir. Dört-beş yaşta dil ge- leme Rehberi (GİDR) ve Peabody Resim Kelime Testi
lişimini desteklemeye yönelik; kelime ve sayı sayma (PRKT) örnek olarak verilebilir.
oyunları oynama, bugün, yarın, sabah, akşam gibi za-
mana ilişkin kavramları kullanma, çocuğun olaylara
ilişkin duygu ve düşünceleri hakkında konuşmalarına
fırsat verme, tekerlemeler söyleme, hikayeler anlat-
ma, büyük-küçük, sert-yumuşak gibi zıtlıkları içeren
kavramlarla ilgili oyunlar kurma, çocuğun soru sor-
masına ve soruları anlamasına fırsat verme, resimler-
deki yanlışı bulma oyunlarını oynama öneri olarak
verilebilir. Beş-altı yaşta; çocuğun iletişime geçme
çabalarını destekleme, çocukla zıtlıklar, eş anlamlılar
ve sınıflandırmalar hakkında konuşma, oyunlarda ço-
cuğun yönerge vermesi için cesaretlendirme, nesne-
lerin boyut-şekil-ağırlıklarından söz etme, alışverişte
çocukla konuşma, bir kelimenin hangi sesle başladığı
ve herhangi bir sesle başlayan kelimenin bulunması
gibi çalışmalar yapılabilir.
1. Aşağıdakilerden hangisi bilişsel ve dil gelişimini etkile- 6. Nesne ya da olayların ortak özelliğini simgeleyen içsel
yen etmenlerden biri değildir? sürece ne ad verilir?
a. Irk a. Telepati
b. Cinsiyet b. Kavram
c. Zeka c. Yakınsak gelişim
d. Çevre d. Dikkat seçiciliği
e. Kalıtım e. Adaptasyon
2. Aşağıdakilerden hangisi bilişsel gelişimle ilgili temel kav- 7. Aşağıdakilerden hangisi Piaget’nin bilişsel gelişim dö-
ramlardan biri değildir? nemlerinden biridir?
a. Dikkat a. Eylemsel dönem
b. Algı b. Sembolik dönem
c. Problem çözme c. Yakınsal gelişim alanı
d. Sevgi d. İmgesel dönem
e. Yaratıcılık e. İşlem öncesi dönem
3. Aşağıdakilerden hangisinde dikkat süreçleri birlikte ve 8. Aşağıdakilerden hangisi dilin bileşenlerinden biri de-
doğru olarak verilmiştir? ğildir?
a. Dikkat dağılması- dikkat odaklanması a. Ses bilgisi
b. Dikkat ortalaması- dikkat odaklanması b. Yapı bilgisi
c. Dikkat süresi- dikkat seçiciliği c. Biçim bilgisi
d. Dikkat seçiciliği- dikkat geçirgenliği d. Anlam bilgisi
e. Dikkat geçirgenliği- dikkat seçiciliği e. Kullanım bilgisi
4. Aşağıdakilerden hangisi dil gelişimiyle ilgili kuramlar- 9. Aşağıdakilerden hangisi çocuğun genel gelişimini değer-
dan biri değildir? lendirmede kullanılan testlerden biri değildir?
a. Psikolinguistik a. DENVER
b. Etkileşimci b. AGTE
c. Sosyal Öğrenme c. WECHSLER
d. Davranışçı d. GEÇDA
e. Hümanist e. GİDR
5. Üç-dört yaş dönemindeki bir çocuğun dil gelişimi ala- 10. Duyu-motor dönemin yaş aralığı aşağıdakilerden han-
nındaki kelime dağarcığı aşağıdakilerden hangisidir? gisidir?
a. 1500 - 2000 a. 0 - 2 yaş
b. 900 - 1000 b. 3 - 6 yaş
c. 400 - 500 c. 0 - 1 yaş
d. 1600 - 1800 d. 3 - 4 yaş
e. 2300 - 2500 e. 4 - 5 yaş
Yaşamın İçinden Okuma Parçası

Yürüyen Yarım Beyinli Çocuk Hekimleri Şok Etti Yeşil Saplı Kırmızı Çiçek
Bir küçücük oğlancık bir gün okula başlamış. Okul pek bü-
yükmüş. Küçük oğlancık sınıfına dışarıdan kestirme bir yol
bulmuş. Buna çok sevinmiş. Artık okul ona kocaman gö-
rünmüyormuş. Bir gün öğretmen demiş ki: “Bugün resim
yapacağız.” “Ne güzel” demiş çocuk. Resim yapmasını çok
severmiş. Her türlüsünü de yaparmış: Aslanlar, kaplanlar,
tavuklar, inekler, trenler, gemiler. Mum boyalarını çıkarmış
ve çizmeye başlamış. Ama öğretmen “Durun” demiş “Henüz
başlamayın!” ve herkes hazır olana kadar beklemiş. “Şimdi”
demiş öğretmen, “Çiçek çizmesini öğreneceğiz.” “İyi” demiş
çocuk. Çiçek çizmeyi çok severmiş ve pembe, mavi, turuncu
mum boyalarıyla çiçek yapmaya başlamış. Ama öğretmen
“Durun” demiş. “Size nasıl yapılacağını göstereceğim.” Yeşil
saplı kırmızı bir çiçek çizmiş. “İşte” demiş öğretmen. “Şimdi
Resim 4.18. Yarım beyinli çocuk ve ailesi başlayabilirsiniz.”
Küçük çocuk bir öğretmeninin resmine bakmış, bir de ken-
İngiltere’de yarım beyinli olarak dünyaya gelen ve doktor- dininkine. Kendininkini daha çok sevmiş. Ama bunu söyle-
ların ‘emeklemesi bile zor’ dediği çocuk, doktorları şaşır- memiş. Kağıdını çevirip öğretmeninki gibi yeşil saplı kırmızı
tarak yürümeye başladı. bir çiçek çizmiş. Bir başka gün küçük çocuk dışarıdan sınıfa
Finley ve ikizi Ellie’nin ailesi ikiz bebekleri dünyaya gele- açılan kapıyı tam bir başına açmayı başardığında, şöyle de-
ceğini öğrendiklerinde çok sevindi. 4 Haziran 2009’da, ye- miş öğretmen: “Bugün çamurdan bir şey yapacağız.” “Ne
dişer dakika arayla Finley ve Ellie adını verdikleri çocuklar iyi” demiş çocuk. Çamurla oynamayı çok severmiş. Her şeyi
dünyaya geldi. Ancak dört ay sonra Finley’in emeklemeye yapabilirmiş onunla: Yılanlar, kardan adamlar, filler, fareler,
çalışmaması üzerine şüphelenerek hastaneye gitti. Yapılan arabalar, kamyonlar. Başlamış çamuru yoğurup sıkıştırmaya.
kontrollerde doktorlar Finley’in, beyninin yarım olduğu Ama öğretmen demiş: “Durun! Daha başlamayın!” ve bekle-
açıklandığında aile şok geçirdi. Doktorlar, ‘emeklemesi bile miş hazır olmasını herkesin. “Şimdi” demiş öğretmen. “Bir
zor ve vücudunun bir kısmı gelişmez’ dediği Finley için aile çanak yapacağız.” “Güzel” demiş çocuk. Çanak yapmasını
kara kara düşünmeye başladılar. Bir terapist eşliğinde Finley’e severmiş ve başlamış boy boy, şekil şekil çanaklar yapmaya.
özel egzersizler uygulanmaya başlandı. Bugün iki yaşına gi- Ama öğretmen “Durun” demiş: “Size nasıl yapılacağını gös-
ren Finley, eğitici oyuncaklar ve ikizi Ellie’nin yardımlarıyla tereceğim.” ve de göstermiş herkese bir büyük çanağın nasıl
ilk adımlarını attı. 36 yaşındaki annesi Kell, “Finley yürüme- yapılacağını. “İşte” demiş öğretmen “Artık başlayabilirsiniz.”
ye başladığında gözlerimize inanamadık, herkes ağlıyordu” Küçük çocuk bir öğretmenin çanağına bakmış bir de ken-
dedi. dininkine. Kendininkini daha çok sevmiş ama bunu söyle-
yememiş. Topağını yuvarlayıp yeniden yapmış öğretmeninki
gibi derin bir çanak. Çok geçmeden küçük çocuk öğrenmiş
beklemeyi, izlemeyi ve her şeyi öğretmen gibi yapmayı. Ve

çok geçmeden başlamış kendiliğinden hiçbir şey yapmama- Sıra Sizde 1
ya. Ama birdenbire taşınıvermişler başka bir eve, başka bir Bilişsel gelişimle ilgili temel kavramlar; algı, dikkat, taklit,
şehirde ve çocuk gitmiş başka bir okula. Bu okul daha da kavram, bellek ve hatırlama, düşünme ve akıl yürütme, prob-
büyükmüş. Kestirme yolu da yokmuş. Daha ilk gün demiş lem çözme ve yaratıcılıktır. Ayrıca bilişsel gelişimde önemli
ki öğretmen: “Şimdi resim yapacağız.” “Güzel” demiş çocuk bir yere sahip olan beyin, beynin yapısı, beynin bölümleri,
ve beklemiş öğretmenin ne yapacağını söylemesini. Ancak beynin işlevi, sinir sistemi ve öğrenme bilişsel gelişimle ilgili
öğretmen bir şey söylemeden başlamış dolaşmaya. Küçük kavramlar arasında yer alır.
çocuğa gelince durmuş ve sormuş: “Resim yapmak istemi-
yor musun?” “İstiyorum” demiş çocuk “Ne yapacağız?”. “Ne Sıra Sizde 2
istersen”, demiş öğretmen. “İstediğim renk mi?” diye sormuş Dil gelişimi ile ilgili temel kavramlar; dil, iletişim, konuşma,
çocuk. “İstediğin renk” demiş öğretmen. “Herkes aynı resmi ses bilgisi, biçim bilgisi, söz dizimi, anlam bilgisi, kullanım
yaparsa ve aynı renkleri kullanırsa kimin neyi yaptığını ve bilgisi, iç dil, alıcı dil ve ifade edici dildir.
neyin ne olduğunu nasıl anlarım ben?”. “Bilmem”, demiş ve
çocuk yeşil saplı kırmızı bir çiçek çizmeye başlamış. Sıra Sizde 3
Helen Buckley Korunum kavramı herhangi bir nesnenin biçimi ya da me-
kandaki konumu değiştiğinde; miktar, ağırlık ve hacminde
Bir çocuğun hayal etmeyi, denemeyi, cesareti, yaşamı ve değişiklik olmayacağı, aynı kaldığı anlayışı ilkesidir. Madde-
yaşamayı öğrenmesi; mutlu, problemlerini çözebilen, kenlerin görünümü değişse bile özü değişmez. Örneğin; bir litre
disine yetebilen, duyarlı kişiler olarak yetişmesi ancak onu suyu, yarımşar litreye bölerek farklı boyutlardaki iki kaba
gerçekten tanıyan ve özelliklerini koşulsuz kabul ederek ona koyduğunuzda, suyun miktarı değişmez. Korunum kavramı
yaklaşan ebeveyni ve öğretmenleri ile mümkündür. Çocuğun gelişmiş çocuk hangi kaba koyarsanız koyun, suyun miktar-
yeteneklerini, sınırlarını, neyi yapıp neyi yapamayacağını bil- larının aynı olduğunu söyleyecektir. Suyu farklı büyüklükteki
mek, eğitimi ve ona yapılacak yardımları kolaylaştıracaktır. kavanoz ve sürahiye yarımşar litreye bölerek paylaştırdığınız-
da da, kavanoz ve sürahideki su eşit olacaktır. Eğer korunum
kavramı kazanılmamışsa, çocuk büyük olan, yani sürahideki
suyun, daha fazla olduğunu söyleyecektir.
1. a Yanıtınız yanlış ise “Bilişsel ve Dil Gelişimini Etkile- Sıra Sizde 4
yen Etmenler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Bilişsel gelişim kuramları; Jean Paiget’nin bilişsel gelişim ku-
2. d Yanıtınız yanlış ise “Bilişsel ve Dil Gelişimi ile İlgili Te- ramı, Lev Vgotsky’nin sosyokültürel bilişsel gelişim kuramı,
mel Kavramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Jerome Bruner’in bilişsel gelişim kuramı ve Robert Gagne’nin
3. c Yanıtınız yanlış ise “Temel Kavramlar ve Tanımlar” bilişsel gelişim kuramı olmak üzere dört grupta incelenir.
Piaget bilişsel gelişim kuramında, kalıtım ve çevre etkileşi-
minin önemini vurgular. Vgotsky, Piaget’nin kuramına karşı
4. e Yanıtınız yanlış ise “Dil Gelişimi ile İlgili Kuramlar”
çıkarak bilişsel gelişimle ilgili sosyal bir kuram oluşturur ve
bilişsel gelişimde çevrenin büyük etkisi olduğunu belirtir.
5. b Yanıtınız yanlış ise “Dil Gelişimi Dönemleri” konu-
Bruner’e göre bilişsel gelişim, tepkilerin uyarılardan bağım-
sunu yeniden gözden geçiriniz.
sız hale gelmesidir. Gagne bilişsel gelişim kuramında, bireyin
6. b Yanıtınız yanlış ise “Temel Kavramlar ve Tanımlar”
doğuştan öğrenme yeteneği ile dünyaya geldiğini, bilginin
işlenerek öğrenilip zihne kaydedildiğini ifade eder.
7. e Yanıtınız yanlış ise “Bilişsel Gelişim ile İlgili Kuram-
lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 5
8. b Yanıtınız yanlış ise “Bilişsel Gelişim ile İlgili Kuram- Gramer kurallarına uygun konuşma döneminde çocuğun
lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. konuşması yetişkin konuşmasına benzer. Çocuk üç-dört ya-
9. c Yanıtınız yanlış ise “Bilişsel ve Dil Gelişiminin Değer- şında; ana dilinin temel yapılarını öğrenir ve kendisini iyi bir
lendirilmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. biçimde ifade edebilir. Yetişkininkine benzer sözdizimi ya-
10. a Yanıtınız yanlış ise “Bilişsel Gelişim ile İlgili Kuram- pısını kazanır. Duygularını, düşüncelerini, ilişkilerini anlatır.
lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Fısıldamayı öğrenir. Ünlülerin % 90’ını, ünsüzlerin % 60’ını
doğru söyler. Normal ses yüksekliği ve tonu vardır. Hayali Bütün Ayhan, A. (2009). Bilişsel gelişim. Neriman Aral ve
oyunlarda dili kullanılır. Kelime hazinesi 900 civarındadır. Tayyip Duman (Ed.), Eğitim Psikolojisi içinde (s. 93-113),
Cümlelerin % 48’i dilbilgisi yapısına uygundur. Sözdizimin- İstanbul: Kriter.
de, özne, nesne ve yüklem arasındaki fonksiyonel ilişkileri Bütün Ayhan, A. ve Yıldız Bıçakçı, M. (2011). İlköğretim
anlar ve ifade eder. Çekim kuralları görülmeye başlar. Geç- çağındaki çocukların gelişimsel özellikleri, Aysel Kök-
miş, şimdiki ve geniş zaman kullanımı görülür. Dört- beş sal Akyol (Ed), İlköğretimde Drama içinde (s. 1-19),
yaşlarında dil; kolay ve doğru kullanılan bir araç haline gelir. İstanbul:Kriter.
Ses üretiminde doğruluk oranı artar. Ünsüzlerin % 90’ı doğ-
Cohen, H.S. (1999). An introduction to child language deve-
ru olarak üretilir. Çocuk anne babasının ses düzenini taklit
lopment. New York: Addison Wesley Longman.
eder. Kelime sayısında artış ve benmerkezci konuşma de-
Cüceloğlu, D. (2010). İnsan ve davranışı: Psikolojinin temel
vam eder. Önceki döneme göre, daha karmaşık cümle yapısı
kavramları. İstanbul: Remzi.
kullanmaya başlar. Çoğul kullanımını doğru yapar. Birleşik
Demirci, A. ve Kartal, M. (2012). Çocukluk dönemine ait
sözcüklerin ayrı birimlerden oluştuğunun farkında değildir.
Sözdizimi ve biçim bilimle ilgili düzensiz yapıların çoğu beş- önemli bir sorun: Gelişme geriliği ve erken tanının öne-
altı yaşta önem kazanır. mi. Turkish Family Physician, 3 (4), 1-6.
Doğan, D.G. (2006). Gelişimi izleme ve destekleme rehberi
Sıra Sizde 6 0-2 yaş standardizasyon çalışması. Ankara Üniversitesi
Çocuğun bilişsel ve dil gelişimini değerlendirmek için Stan- Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmış Yüksek Lisans
ford-Binet Testi, Wechsler Çocuklar için Zeka Ölçeği, Raven Tezi, Ankara.
Standart Matrisler Testi (RSPM), Bilişsel Değerlendirme Sis- Doğan, Y. (2009). Konuşma becerisinin geliştirilmesine
temi (CAS), Denver Gelişimsel Tarama Testi (DGTT), Gazi yönelik etkinlik önerileri. Türk Eğitim Bilimleri Dergi-
Erken Çocukluk Gelişimi Değerlendirme Aracı (GEÇDA), si, 7(1), 185-204.
Ankara Gelişim Tarama Envanteri (AGTE), Gelişimi İzleme Ege, P. (2006). Farklı engel gruplarının iletişim özellikleri ve
ve Destekleme Rehberi (GİDR), Peabody Resim Kelime Testi öğretmenlere öneriler. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilim-
(PRKT) kullanılabilir. leri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 7(2), 1-23.
Gürsoy, F. (2009). Bilişsel gelişim. Yeşim Fazlıoğlu (Ed), Er-
ken Çocukluk Gelişimi ve Eğitimi içinde (s. 20-37), İstan-
bul: Kriter.
Güven, N. ve Bal, S. (2000). Dil gelişimi ve eğitim, 0-6 yaş dö-
Yararlanılan ve Başvurulabilecek nemindeki çocuklar için destekleyici etkinlikler. İstanbul:
Kaynaklar Epsilon.
Aral, N. Baran, G. Bulut, Ş. ve Çimen, S. (2000). Çocuk gelişi-
Kandır, A. (2003). Gelişimde 3-6 yaş “çocuğum büyüyor”. İs-
mi 2. İstanbul: Ya-Pa.
tanbul: Morpa Kültür.
Aral, N. (2011a). Bilişsel gelişim. Neriman Aral, Gülen Baran
Kartal, H. (2005). Erken çocukluk eğitimi programlarından an-
(Ed.), Çocuk Gelişimi içinde (s.99-162). Ankara: Ya-Pa.
ne-çocuk eğitim programının 6 yaş grubundaki çocukların
Aral, N. (2011b). Dil gelişimi. Neriman Aral, Gülen Baran
bilişsel gelişimlerine etkisi. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bi-
(Ed.), Çocuk Gelişimi içinde (s.163-192). Ankara: Ya-Pa.
limler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Bursa.
Arı, R. (2006). Gelişim ve öğrenme, testlerle desteklenmiş. 3.
Kol, S. (2011). Erken çocuklukta bilişsel gelişim ve dil gelişi-
Baskı. Ankara: Nobel.
mi. Sakarya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 21, 1-21.
Aydın, A. (2003). Gelişim ve öğrenme psikolojisi. İstanbul:
Küçükkaragöz, H. (2004). Bilişsel gelişim ve dil gelişimi. Bin-
Alfa.
nur Yeşilyaprak (Ed.), Gelişim ve Öğrenme Psikolojisi için-
Bacanlı, H. (2006). Gelişim ve öğrenme. (12. Basım). Ankara:
de (s.82-100). Ankara: Pegem Akademi.
Nobel.
Maheshwari, V.K. (2013). Gagne’s hierarchy of learning types
Başal, H. A. (2007). Gelişim ve psikoloji: Nasıl mutlu bir çocuk
http://www.vkmaheshwari.com/WP/?p=854.
yetiştirebilirim?. İstanbul: Morpa Kültür.
Okutan, B., Şahin, Ö., Demirci, G., Çekinmez, E., Bolat, Z.,
Baykoç Dönmez, N. (2000). Çocuklarda dilin kazanılması. 4. Okul Çağlar, D., Yazıcı, S., Sönmez, S. ve Demir, H. (2009). Ge-
Öncesi Eğitim ve Yaygınlaştırılması Semineri, Ankara: Ya-Pa. lişim psikolojisi. Ankara: İhtiyaç Yayıncılık.
Baykoç Dönmez, N., Abidoğlu, Ü., Dinçer, Ç., Erdemir, N. Otto, B. (2006). Language development in early childhood.
ve Gümüşçü, Ş. (2000). Okul öncesi dönemde dil gelişim Language in our lives. II. Baskı, New Jersey: Pearson Merrill
etkinlikleri. İstanbul: Turan. Prentice Hall.
Ömeroğlu, E. ve Kandır, A. (2007). Bilişsel gelişim. İstanbul:
Morpa Kültür.
Pinter, A. (2011). Children learning second languages. London:
Palgrave MacMillan.
San Bayhan, P. ve Artan, İ. (2004). Çocuk gelişimi ve eğitimi.
İstanbul: Morpa Kültür.
Savage, R., Blair, R. ve Rvachew, S. (2006). Rimes are not ne-
cessarily favored by prereaders: Evidence from meta-and
epilinguistic phonological tasks. Journal of Experimental
Child Psychology, 94(3), 183-205.
Savaşır, I., Sezgin, N. ve Erol, N. (1998). Ankara gelişim tarama
envanteri (AGTE) el kitabi. Ankara: Türk Psikologlar Derneği.
Selçuk, Z. (2007). Eğitim psikolojisi. Ankara: Nobel.
Senemoğlu, N. (2010). Gelişim öğrenme ve öğretim. Ankara:
Pegem Akademi.
Yalaz, K., Anlar, B. ve Bayoğlu, B. (2009). Denver II Gelişimsel
Tarama Testi “Türk çocukları standardizasyonu”. Ankara:
Gelişimsel Çocuk Nörolojisi Derneği.
Yavuzer, H. (2005). Çocuk psikolojisi. İstanbul: Remzi.
Görsellere İlişkin Web Adresleri

Resim 4.3. http://www.warrenpl.org/language-and-
communication-development/
Resim 4.4. https://www.sciencenews.org/article/breast
feeding-newborns-might-limit-their-allergy-pets-later
Resim 4.5. http://www.nndb.com/people/359/000094077/
Resim 4.7. http://singaporemotherhood.com articles/2014/
12/play/
Resim 4.8. http://ece205.wikispaces.com/Jerome+Bruner
Resim 4.9. https://cognitivism-collaboration.wikispaces.com
Resim 4.10. https://en.wikipedia.org/wiki/Lev_Vygotsky
Resim 4.13. http://www.pracowniatestow.pl/pl/p/Skala-
Inteligencji-Stanford-Binet-5/187
Resim 4.14. https://www.etcconsult.com/catalogue/
wechsler-intelligence-scale-for-children-4th-edition-
wisc-iv-complete-kit/
Resim 4.15. https://www.researchgate.net/figure/A-simple-
item-from-Raven-Standard-Progressive-Matrices-From-
the-six-inserts-at-the_fig1_23716383
Resim 4.16. https://www.stoeltingco.com/cognitive-
assessment-system-second-edition-rating-scale-cas-2-
rating-scale-kit.html
Resim 4.18. http://www.aktuelpsikoloji.com/yuruyen-
yarim-beyinli-cocuk-hekimleri-sok-etti-10305h.htm
5
ÇOCUK GELİŞİMİ
Amaçlarımız
 Sosyal ve duygusal gelişim ile ilgili temel kavramları ayırt edebilecek,
 Sosyal ve duygusal gelişimi etkileyen etmenleri tartışabilecek,
 Sosyal ve duygusal gelişim kuramlarını açıklayabilecek,
 Sosyal ve duygusal gelişim dönemlerini açıklayabilecek,
 Sosyal ve duygusal gelişimin desteklenmesi ile ilgili öneriler sunabilecek,
 Sosyal ve duygusal gelişimi değerlendirmenin önemini tartışabilecek
Anahtar Kavramlar
• Sosyal Gelişim • Oyun
• Sosyal Beceri • Duygusal Gelişim
• Sosyalleşme-Sosyalleştirme • Bağlanma
• Sosyal Yeterlik • Duygusal Öz Düzenleme
• Sosyal Uyum • Empati
İçindekiler
• GİRİŞ
• SOSYAL VE DUYGUSAL GELİŞİMİ
ETKİLEYEN ETMENLER
• SOSYAL VE DUYGUSAL GELİŞİM İLE
Çocuk Gelişimi Sosyal ve Duygusal Gelişim İLGİLİ KURAMLAR
• SOSYAL GELİŞİM DÖNEMLERİ
• DUYGUSAL GELİŞİM DÖNEMLERİ
• SOSYAL VE DUYGUSAL GELİŞİMİN
DESTEKLENMESİ
• SOSYAL VE DUYGUSAL GELİŞİMİN
Sosyal ve Duygusal Gelişim
GİRİŞ
Tüm toplumların en temel amaçlarından biri bireylerin yaşamını devam ettirmesidir.
Bu sürekliliğin devam etmesinde en önemli unsur ise etkin görevler üstlenecek olan bi-
reylerdir. Toplumun etkin birer üyesi olabilmek için de insanın yaşına uygun sosyal ve
duygusal gelişimini gerçekleştirmesi gerekir. Çocuk gelişiminde en önemli süreçlerden
biri sosyalleşme olup sosyalleşme ile birlikte duygusal açıdan güçlü olmak da önemlidir.
Sosyalleşme, bireylerin, belirli bir grubun işlevsel üyeleri haline geldikleri ve grubun öteki
üyelerinin değerlerini, davranışlarını ve inançlarını kazandıkları süreçtir. Bu süreç, insa-
nın içinde bulunduğu fiziksel ve sosyal çevreye uyum sağlayabilmesi sağlıklı, mutlu ve
başarılı bir hayat sürebilmesi için oldukça önemlidir.
Sosyal ve duygusal gelişim, çocuğun kendini ifade edebilmesi, duygularını kontrol
edebilmesi, kendisiyle ve çevresiyle barışık ve uyum içinde olabilmesidir. Duygusal ge-
lişim sosyal gelişimin temelini oluşur. Duygusal gelişim, biyolojik temelli olup, olgunlaş-
ma ve öğrenme yoluyla gerçekleşir. Bunun yanında öğrenme için sosyal etkileşim gerekir.
Sosyal ve duygusal gelişim tüm gelişim alanları ile bağlantılıdır. Sosyal ve duygusal açıdan
güvende hissetmeyen çocuk yaşam boyunca hem kendini hem de çevresindekileri mutsuz
edebilir. Bu nedenle sosyal ve duygusal gelişiminin olumlu yönde desteklenebilmesi için
sosyal ve duygusal gelişiminin anlaşılması önemlidir.
Bu ünitede, sosyal ve duygusal gelişimle ilgili temel kavramlar ve tanımlar, etkileyen
etmenler, kuramlar doğrultusunda sosyal ve duygusal gelişim, çocukluk dönemlerine
göre sosyal ve duygusal gelişim özellikleri ile sosyal ve duygusal gelişimin desteklenmesi
ve değerlendirilmesi üzerinde durulmuştur.

Bu bölümde sosyal gelişim, benlik, sosyalleşme-sosyalleştirme, sosyal olgunluk, kültür,
sosyal yeterlik, sosyal uyum, kişilik, duygusal gelişim, duygu, duyguların düzenlemesi,
haz ve elem, korku, kıskançlık, empati, saldırganlık ve duygusal tepki kavramları açık-
lanmıştır.
Sosyal Gelişim
Sosyal gelişim “bireylerin yıllar boyunca diğer insanlar, toplumsal kurumlar, gelenekler
ve örgütler gibi kuruluşlarla geçirdiği yaşantılar sonucunda oluşan değişmeler”, sosyalleş-
me ise “bireylerin kendi çevresi ve kültürü içinde yaşayanlar gibi davranmayı öğrenmesi”
olarak tanımlanır.
Çocuğun küçük yaşlardaki sosyal gelişimi sonraki sosyal davranışlarının temelini

oluşturur. Sosyal yönden gelişmiş bireyler, içinde yaşadığı toplumun normlarına ve bek-
lentilerine uygun davranışlar göstererek, kendi gereksinimleri ve istekleri ile toplumun
istekleri arasında dengeyi sağlayabilir. Sosyal birey, birlikte yaşadığı insanlarla yardımlaş-
mayı, paylaşmayı, işbirliği içinde çalışmayı başarabilir, duygularını yaşadığı kültüre uygun
biçimde ifade edebilir, sorumluluk ve liderlik gibi becerilerle ilişkilerini yönetebilir.
Sosyal beceriler, bireyin İnsanların, başkalarıyla etkileşimini sağlayacak sosyal açıdan kabul edilebilir olan dav-
sosyal ortamlarda olumlu
sosyal sonuçlar elde etmesini ranışlara sahip olması beklenir. Bu davranışlar genel olarak sosyal beceri olarak adlandı-
sağlayan, başkalarıyla iletişimi rılır. Kendini ifade etme, kendine güven, arkadaşlar, aile ve diğer önemli bireylerce kabul
mümkün kılan, sosyal açıdan
kabul edilebilir ve öğrenilmiş görme, sosyal bağımsızlık gibi becerilerin geliştirilmesi çabalarının temelinde, sosyal dav-
davranışlardır. ranışları geliştirebilmek ve çocukların sosyal gelişimlerini desteklemek yer alır. Bir insa-
nın sosyalleşmesi ve sosyal açıdan gelişim gösterebilmesi sosyal becerileri öğrenmesine
bağlıdır (Durualp ve Aral, 2015).
Bireyin çevresiyle etkileşimini kolaylaştıran, sosyal kabulünü arttıran sosyal beceriler
farklı şekillerde sınıflandırılır. Akkök (2003) sosyal becerileri aşağıdaki biçimde sınıflan-
dırmıştır:
• İlişkiyi başlatma ve sürdürme becerileri; dinleme, konuşmayı başlatma, konuş-
mayı sürdürme, soru sorma, teşekkür etme, kendini tanıtma, başkalarını tanıtma,
iltifat etme, yardım isteme, bir gruba katılma, özür dileme, yönerge verme, yöner-
gelere uyma, ikna etme becerilerinden oluşur.
• Grupla bir işi yürütme becerileri; grupta iş bölümüne uyma, başkalarının görüş-
lerini anlamaya çalışma, sorumluluk alma gibi becerileri içerir.
• Duygulara yönelik beceriler; kendi duygularını anlama, duygularını ifade etme, baş-
kalarının duygularını anlama, karşı tarafın kızgınlığı ile baş edebilme, sevgiyi, iyi duy-
guları ifade etme, korku ile başa çıkma, kendini ödüllendirme becerilerini kapsar.
• Saldırgan davranışlar ile başa çıkmaya yönelik beceriler; izin isteme, paylaşma,
başkalarına yardım etme, uzlaşma, kızgınlığı kontrol etme, hakkını koruma, sa-
vunma, alay etmeyle başa çıkma, kavgadan uzak durma becerilerini içerir.
• Stres durumlarıyla başa çıkma becerileri; başarısız olunan durumla başa çıkma,
grup baskısıyla baş etme, yalnız bırakılma ile baş etme, utanılan bir durum ile başa
çıkma becerilerini kapsar.
• Problem çözme ve plan yapma becerileri; ne yapacağına karar verme, problemin
nedenlerini araştırma, çevreden bilgi toplama, amaç oluşturma, karar verme, işe
yoğunlaşma becerilerinden oluşur.
Sosyal becerileri gelişmiş çocuklar çevresindeki diğer bireylerle sorunsuz, olumlu iliş-
kiler kurar. Problemlerini toplum tarafından onaylanan yollarla çözümleyebilir. Kendi
istek ve gereksinimleri ile toplumun beklentileri arasında denge sağlar. Sosyal becerile-
ri yetersiz olan çocuklar arkadaşlarıyla yeterli etkileşime giremez, akranları tarafından
reddedilir. Çocuklar sağlıklı iletişim kuramadıkları için, kişilik ve davranış problemleri
sergiler. Yaşamları boyunca kişilerarası ilişkilerde, akademik çalışmalarda, duygusal dav-
ranışsal alanlarda ve meslek yaşamlarında çeşitli problemlerle karşılaşır (Avcıoğlu, 2005).
Bireyin sosyal gelişimi için;
• Gereksinimlerini karşılamayı,
• Davranışlarını toplumun değer yargılarına göre düzenlemeyi,
• Olumsuz davranışları en aza indirmeyi,
Sosyalleşme ve sosyal gelişim • Olumlu davranışları alışkanlık haline getirmeyi,
sosyal becerilerin kazanılmasını • Gelenek ve göreneklere uygun davranmayı,
gerektirir. Çocuğun sosyal bir birey
olması kalıtımdan çok çevreye • Diğer bireylerle iyi ilişkiler sergilemeyi,
yani öğrenmeye bağlıdır. • Kendine karşı saygılı olmayı öğrenmesi gerekir (Baran, 2011).
5. Ünite - Sosyal ve Duygusal Gelişim 131
Benlik
Benlik oluşumu, çocuğun yaşantısı sonucu başından geçen olaylar ve çevresindeki kişilerin Benliğin gelişimi çocuğun
kendisiyle başkaları arasındaki
etkisiyle meydana gelir ve hiyerarşik bir sıra izler. Öncelikle ilkel benlik gelişmeye başlar. farkı anladığı zaman başlar.
Çocuğun ev ve aile içindeki yaşantısı ilkel benliğin temellerini atar. Çocuğun ev dışındaki
ilişkileri arttıkça kendi kendine diğer kavramları kazanır ve ikincil benlik oluşmaya başlar.
Benlik oluşumu çocuğun yaşantılarıyla, deneyimleriyle ve çevresindeki bireylerin et-
kileriyle meydana gelir. Sosyal çevre bu dönemde olumsuzluk gösterir ise çocukta “ben-
cillik” söz konusu olur. Bencilliğin kişilik özelliği olarak yerleşmesi çocuğun sosyal ileti-
şimini olumsuz yönde etkiler. Bebeklik döneminde anne-babalarından tutarlı, yeterli ve
devamlı ilgi ve sevgi gören bebekler olumlu benlik yapısı geliştirir. Atılganlık ve girişken-
lik benliğin olumlu yönde gelişmesinde önemli rol oynar. Benlik kavramı, bireyin kendi-
ni algılamasına ve değerlendirmesine yönelik geliştirdiği yapıdır ve bireyin kendini nasıl
gördüğünü ve nasıl değerlendirdiğini açıklar. Bireyin kendini algılaması ve kendi hakkın-
daki duygu, düşünce ve tutumlarının bütünü biçiminde tanımlanabilir. Benlik kavramı-
nın gelişimi, çocuğun zamanla daha da belirginleşecek olan kişilik özelliklerinin temelini
oluşturması yönünden önemlidir. Diğer yandan olumlu ve yüksek bir benlik değeri, ken-
dine güvenle ilişkilidir (Durualp ve Aral, 2015).
Benlik saygısı yüksek olan bireylerin de, kendilerine olan güven duyguları, başarma
istekleri ve azimleri daha fazladır. Ayrıca bu bireyler zorluklardan kaçmaz ve daha iyim-
ser davranışlar sergiler. Kendilerini; saygı duyulan, kabul görülen, değerli bireyler olarak
algılamaları yüksektir.
Benlik kavramı gelişimi, duygularını ifade etme, korku, istek, başarı, güçlü yanlar, ye-
tenekler, başarısızlıklar, yeni benlik imajı yaratma, odaklanma, olumlu düşünme, karar
verme, sorumluluk ve bağlılık duygusuyla ilişkilidir.
Çocuklarda olumlu benlik kavramı geliştirmek için hangi noktalara dikkat edilmesi gere-
kir? Açıklayınız. 1
Sosyalleşme-Sosyalleştirme
Çocuğun içinde bulunduğu toplumun inançlarını, tutumlarını ve kendisinden bekledi-
ği davranışları öğrenmesine “sosyalleşme” denir. Sosyalleşme çocuğun kendisi ile çevresi
arasındaki sınırı anlaması ve kendi benliğini çevreden ayırt edebilmesi ile başlar. Bu da
çocuğun kendi benliğini denetleyerek çevresinde diğer insanların varlığını ve bu insanla-
rın bazı haklarının ve isteklerinin olduğunu öğrenmesini ifade eder. Bu süreç doğumdan
sonra başlar ve yaşam boyu devam eder. Ancak yaşamın ilk yıllarında kazanılan davra-
nışlar sosyalleşme açısından oldukça önemlidir. Sosyalleşme öğrenme yoluyla gerçekleşir
(Aral ve Durualp, 2014).
Sosyalleşme süreci içerisinde çocuk bazen öğrendiğinin farkında olmayabilir. Çocuk-
ların sosyalleşmesinde bazı etmenler önemli rol oynar. Bunlar şu şekilde açıklanabilir:
• Çocukların yaşantılarındaki fırsatlar sosyalleşme için temeldir. Çocuklar zaman-
larının çoğunu yalnız geçiriyorlarsa, başkalarıyla sosyal yaşamayı öğrenemez. Ço-
cukların sadece kendi yaşıtlarıyla değil, farklı yaşta olan çocuklarla beraber olma
fırsatına sahip olmaları gerekir.
• Çocuğun başkası ile olan iletişiminin iyi olması gerekir. Çocuğun dil gelişimi sos-
yalleşme için önemli bir faktördür.
• Çocuklar sosyal olmayı, ancak buna motive edilirse öğrenebilir. Motivasyon çocu-
ğun ev dışı etkinliklerden ne kadar tatmin olduğuna bağlı olarak değişir. Sosyalleş-
mede rehberlik önemlidir. Deneme yanılma yoluyla iyi bir sosyal düzen için gerekli
bazı davranış modellerini çocuklar çevrelerindeki insanları taklit ederek öğrenir.
Başarılı bir sosyalleşme sonucunda, çocukta iç denetim gelişir. İç denetim, kişinin

davranışlarını yönlendirmesi ve gerektiği zaman onları bastırma yeteneğidir. Bu nedenle
bireyde iç denetim gelişmiş ise, yasalar ve toplum zorlamasa da, birey yasalara ve top-
lumun kurallarına uygun davranışlarda bulunur. Çocuğun sosyalleşmesinde anne-baba
tutumları önem taşır. Anne ve babalar çocuklarını daha aktif bir biçimde yetişkin davra-
nışları yolunda şekillendirmeye, sorumlu kılmaya ve üretken, topluma yararlı bireyler ola-
rak yetiştirmeye çalışırlar. Demokratik tutum sergileyen anne-babaların çocukları sosyal
açıdan daha etkin ve dışa dönük özellikler gösterir. Koruyucu aile tutumu ise çocukların
içe dönük ve geri planda kalmalarına neden olur (Aral vd., 2000; Baran, 2011).
Sosyal Olgunluk
Bireyin içinde yaşadığı toplumun kurallarına uymada yaşına uygun gösterdiği olgunluk
“sosyal olgunluk” olarak tanımlanır. Sosyal olgunluk, bir kimsenin anlayış, duygu ve bece-
ri gibi özellikler bakımından yaşına göre içinde yaşadığı toplumun yetişkin üyelerinin ge-
nellikle erişmiş oldukları düzeye gelmesi durumudur. Çocuğun sosyal olgunluk düzeyine
ulaşması, öncelikle anne-babasıyla sağlıklı iletişimi ve etkileşimi sonucu, toplumun kül-
türel değerlerini öğrenmesi ile gerçekleşir. Çocuğun çevresindeki kişilerle etkileşiminin
artması ve kültürel yönden gelişmesi için fiziksel, duygusal, bilişsel olarak ve dil açısından
büyümesi, gelişmesi ve olgunlaşması gerekir. Çocuk sağlıklı bir sosyalleşme sürecinde
sosyal yönden olgunlaşarak gelişir (Durualp ve Aral, 2015).
Kültür
Toplumun norm, gelenek ve göreneklerinin, örf ve adetlerinin tümü “kültür” kavramını
oluşturur. Çocuk, belli bir zamanda ve yörede içinde bulunduğu kültürle beslenerek büyür
ve yetişkin bir insan olur. Bireyin tüm yaşamı bu kültür içinde çevresine uyum sağlama ça-
basıyla geçer. Topluma uyum sağlayabilmek için bireylerin duygularını, düşüncelerini ve
isteklerini iletebilmeleri önemlidir. Sosyal gelişimin, bireyin toplumsal kültür ile bütün-
leşmesini ve içinde yaşadığı toplumla uyum sağlamasını mümkün kılan bir işlevi vardır.
Birey gelişimi için önemli olan gereksinimlerini, atalarından devraldığı ve içinde yaşadığı
kültüre özgü yollardan öğrenir.
Kültür, bir toplumun norm, Kültürün nesilden nesile geçerek devam etmesinde sosyalleşmenin rolü büyüktür.
gelenek ve görenek, örf ve
adetlerinin tümüdür. Bir toplum çocuk yetiştirme tutumları ile kültürünü yeni nesile öğretir. Toplumlar eği-
tim sistemlerini belirlerken kültürel değerlerini göz önünde bulundurarak, çocuklarını
o değerlere uygun davranışlar geliştirecek şekilde yetiştirmeye özen gösterir. Böylece
toplum çocukların içinde yaşadıkları topluma uyum sağlamalarına katkıda bulunur
(Ahmetoğlu, 2009).
Sosyal Yeterlik
Sosyal yeterlik; jest ve mimikleri kullanma, vücut dilini yorumlama, toplum içinde ko-
nuşma ve tartışmaya katılma gibi sözel ve sözel olmayan davranışları içerir. Bu davranış-
ları doğru olarak kullanma becerisi, bireylerin sosyal yeterliklerini belirler. Bireylerin
sosyal bakımdan yeterli olabilmeleri için konuşmayı başlatma, başkalarına destek olma,
uyum gösterme, etkileşimi devam ettirme ve istemediği bir şeyi yapmama gibi bireysel
beceri ve etkinlikleri göstermeleri gerekir. Bu beceriler, bireylerin sosyal olarak kabul
görmelerini sağlar. Çoğu zaman “Bireyin sosyal becerisi varsa, sosyal açıdan yeterlidir.”
düşüncesi hâkimdir. Sosyal yeterlik sosyal becerileri de kapsayan daha geniş ve çok bo-
yutlu bir yapıdır.
Sosyal Uyum Resim 5.1

Sosyal uyum, sosyal becerilerin kazanılmasına Yeni tanışığı bir arkadaşıyla uyum içinde oynama
bağlıdır. Bireyin sosyal becerileri varsa, sosyal
açıdan yeterli olduğu kabul edilir. Sosyal bece-
rilerin kullanılması sonucunda da sosyal uyum
oluşur. Sosyal uyumun gerçekleşmesi için, fark-
lı gruplara uygun bir biçimde davranma, ilişki
kurma, arkadaş ve yetişkinlere uyum gösterme
önemlidir. Bunun yanında toplumca onaylanan
tutum ve davranışları diğer insanlara yöneltme,
bu tutumları sosyal yaşamda gösterme, toplum-
da üstlendiği rolle, kurduğu ilişkiden doyum
sağlama gibi ölçütler de sosyal uyumun göster-
geleri arasında yer alır (Bacanlı, 2008).
Kişilik
Kişilik, bireyi diğer bireylerden ayıran, tutarlı olarak sergilenen, bireye özgü olan, doğuş-
tan getirilen ve sonradan kazanılan özelliklerin bütünüdür. Bireye ait sosyal, fiziksel ve
bilişsel özellikler, duygular, ilgi ve yetenekler, güdüler, mizaç, değer ve inançlar, tutum,
davranış ve görüşler gibi özellikler kişiliği oluşturur. Bireylerin fiziksel, bilişsel, sosyal ve
duygusal açıdan farklı özellikler göstermeleri kişiliği oluşturan özelliklere bağlıdır. Kişilik
gelişiminde anne-babadan gelen kalıtımsal özellikler ve çevresel etmenler rol oynar (Ah-
metoğlu, 2009).
Kişiliği daha ayrıntılı incelemek için, Çocuk Gelişimi adlı kitabın Kişilik Gelişimi ünitesine
bakabilirsiniz (Neriman Aral, (Ed.). Eskişehir: Açık Öğretim Yayınları, 2016).
Duygusal Gelişim
Duygusal gelişim, çocukların iç ve dış dünyalarından gelen etkilerin veya herhangi bir ola-
yın ona hoş gelip gelmeme hali olarak tanımlanır. Büyümekte ve gelişmekte olan çocuğun
duygusal gelişimi süreç içinde değişikliğe uğrar. Bebek doğduğu andan itibaren haz gibi
olumlu duygular yaşamaya başlar, bu duygularının karşılanması farklı duyguların oluş-
masını sağlar. Bebeğin beslenme, uyku gibi fizyolojik gereksinimleri ile sevme, güvenme
gibi psikolojik gereksinimlerin zamanında ve yerinde karşılanması bebeği mutlu ederken,
bunların karşılanmaması bebeği mutsuz eder (Baran, 2009).
Duygu
Duygu, bireyin yaşamında, canlanma ya da hareketlenmeyi ifade eder. Tüm duyguların
temelinde uyarıcı, tepki, fizyolojik uyarım ve davranışsal tepki yer alır. Duygunun şekli,
bireyin o andaki güdülenme ve kendi değerleriyle şekillenir. Duygular, çocuğun temel
gereksinimleri ve bu gereksinimlerin etkisini dışarı yansıtmasıdır. Haz ya da elem olarak
yaşanan duyguların yansıması çocukta sevinç, mutluluk gibi olumlu duygular yanında,
üzüntü, korku, öfke gibi olumsuz duyguların yaşanmasına neden olabilir. Bu duyguların
gerekli durumlarda kontrol edilebilmesi çocukların duygusal gelişimine olumlu yansı-
yarak, çocukların daha empatik olmalarını destekler. Çocuklar gerekli durumlarda duy-
gularını kontrol edemezlerse; çocuklar daha fazla korku, kaygı gibi olumsuz duygular
yaşayabilir. Duygular, öğrenme ve olgunlaşmayla birlikte yaşamın her döneminde fark-
lılıklar gösterir.
Duygu kavramını tanımlayarak duyguların oluşumunu açıklayınız.

2
Duyguların Düzenlenmesi
Duyguların düzenlenmesi, Duygunun düzenlenmesindeki amaç, duygusallığı azaltmak ya da bastırmak değil, duy-
duygusallığı azaltmak ya da
bastırmak değildir, duyguların guların uyumlu kullanımını kolaylaştırmaktır. Bebekler, duygusal durumlarını düzenle-
uyumlu gösterilmesini ifade eder. mek için çok sınırlı bir yeteneğe sahiptir. İki-dört aylar arasında bebeklerle yüz yüze oyna-
nan oyunlar bebeklerin nesnelere dikkatini çekme konusunda önemlidir. Dört-altı aylar
arasında ise dikkatinin yönünü değiştirme ve sakinleştirici etkinliklerde bulunma bebeğin
duygularını kontrol etmesinde etkili olur. Birinci yılın sonunda motor becerilerin etkisiy-
le özgürleşen bebek, duygularını daha iyi bir şekilde düzenler. İkinci yılda ise, duygular
hakkında konuşmanın başladığı görülür. İlk çocukluk döneminde duygusal öz düzenleme
becerilerinde, dil gelişiminin etkisiyle, sözel stratejiler daha fazla kullanılır.
Haz ve Elem
Haz duyguları, çocuğun duygusal Haz, bir güdünün doyumu sağlandığında ya da bir amaca varıldığında yaşanan duygu-
gelişimini olumlu yönde destekler.
dur. Haz, ılımlı ve doygunluk veren coşku olarak da ifade edilir. Haz duyguları, çocuğun
gelişimine olumlu yansır. Çocuklar, bebeklik döneminde güvende olmaktan, ilk çocukluk
döneminde yeni ve korkutucu olmayan ve merak uyandıran olayların içinde bulunmak-
tan, orta çocukluk döneminde çevreyi araştırmaktan, oyun oynamaktan ve ergenlik döne-
minde yaşıtlarıyla birlikte olmaktan ve sosyal onay görmekten haz duyarlar.
Elem, ihtiyaçların karşılanmaması ve duyguların tatmin edilmemesi durumunda orta-
ya çıkan ve çocukta gerginlik ve mutsuzluk yaratan üzüntü ve acı duymayı içeren olumsuz
duygular olarak ifade edilir. Bu duyguların ortaya çıkmasına bir kişi neden oluyorsa, ço-
cuk ona karşı öfke, kıskançlık, nefret, iğrenme, kızgınlık, düşmanlık gibi duyguları geliş-
tirir. Bu duygulara çocuğun kendisi neden oluyorsa çocuk korku, utanma, üzüntü, sıkıntı,
bıkkınlık, eziklik gibi duygular yaşar.
Korku
Korku; tehlike, şiddet, kaygı, panik gibi durumlarda ortaya çıkar. Genetik yatkınlık, çevre-
sel faktörler, taşınma, yabancı ortam, gerçek ile hayalin ayırt edilememesi, hayal dünyası,
bireysel farklılıklar korkunun nedenleri arasında yer alır. Ancak birçok korku, gelişimsel
özellik gösterir. İlk olarak görüldüğü düşünülen ya da en sık karşılaşılan korku ifadesi
yabancı kaygısıdır. Bebekler; yüksek ve tiz ses, süpürge sesi, ani olaylar, değişim, yabancı,
karanlık gibi durumlara korku ile tepki verebilir. İki yaşından sonra çocuklar, ebeveynden
ayrılma ve terk edilme dışında; hayvan, yaratık, karanlık, yalnızlık, yaralanma, ölüm, hır-
sızlık, ısırılma gibi farklı korkular da geliştirmeye başlar. Bu korkuların aşılmasında çocuk
kitaplarından yararlanılabilir. Örneğin TÜBİTAK yayınlarından “Karanlık Korkusu” ve
Aytül Akal’ın “Karanlıktan Korkan Çocuk” kitabı önerilebilir. Okul çağlarına gelindiğinde,
çocuk gelişimsel olarak farklı korkularla yüzleşebilir. Bu korkular ebeveynlerin ölümü,
okulda aşağılanma gibi daha çok soyut kavramlara yöneliktir.
Kıskançlık
Her yaşta görülebilen ve temel nedeni üstün olma isteği olan bir duygu hâli olarak tanım-
lanır. Sevgi ya da herhangi bir şeyin paylaşılmasına katlanamama sonucu duyulan his ve
tepkilerdir. Kıskançlık; insanın yapısında var olan, şiddetine göre olumlu veya olumsuz
etkileri olan bir duygudur. Örneğin, okul başarısının kıskanılması ve aynı başarıyı elde
etmek için çaba gösterilmesi olumlu bir duygu olarak kabul edilirken, arkadaşının ya da
kardeşinin herhangi bir eşyasına sahip olamadığı için zarar vermesi olumsuz bir tepki ola-
rak kabul edilir. Yeni doğan bebekte kıskançlık tepkisi yoktur. Ancak bir yaşındaki çocuk,
annesinin kucağında başka bir bebek gördüğünde kıskançlık tepkisi verir. İlk çocukluk
döneminde ebeveynlerin ilgisinin başkalarına yönelmiş olması çocukta kıskançlığın oluş-
masına neden olur. Bu dönemdeki kıskançlığın nedeni, yeterince ilgi ve sevgi gösteril-
memesidir. Orta çocukluk döneminde çocuk farklı alanlarda başarılı olan arkadaşlarına
yönelik kıskançlık duyguları geliştirir. Ergenlikte ise ergenin ilgi alanlarına ve çevrenin
tutumlarına göre kıskançlık noktaları değişir.
Empati
Empati, bir kişinin kendini karşısındaki kişinin yerine koyarak, olaylara onun bakış açı-
sı ile bakması, o kişinin duygu ve düşüncelerini doğru olarak anlaması ve bu durumu
iletmesi sürecidir. Empati kurulabilmesi için bireyin kendini başkalarından ayrı olarak
görme yeterliliğine ulaşması gerekir. Çocuklar ikinci yılda bu ayrımı fark ederek, sadece
kendileri için değil başkaları içinde üzülebileceklerini kavrar ve basit durumlarda başka-
larının duygularına empati ile cevap verebilir. Çocuklar büyüdükçe başkalarının duygula-
rını anlamada çeşitli işaretleri kullanabilir.
Saldırganlık
Çocuğun olumsuz duygularını bastırmayıp çevresindeki eşyalara veya başkalarına zarar
vermesidir. Saldırganlık, engellenme duygusuna gösterilen bir tepkidir. Çocuğun davra-
nışlarının sık ve gereksiz yere engellenmesi, temel ihtiyaçların zamanında karşılanmama-
sı, çocuğa dayak atılması, aile içi şiddete tanık olması, sık sık cezalandırılması, yeterince
dinlenmemesi, davranışlarının eleştirilmesi, alay edilmesi, anne-babaların çocuğun eği-
timinde görüş birliğinde olmamaları saldırgan davranışlara neden olur. Çocukta güven
duygusu geliştikçe, çocuk tepkisini kontrol etmeyi öğrenir. Sevildiğini ve güvende olduğu-
nu hisseden çocuk, çevreden olumlu ve iyi bir davranış geleceğini düşünürken, sevildiğini
ve güvende olmadığını hisseden çocuk, çevreden olumsuz davranış geleceği düşüncesiyle
saldırgan davranışlar gösterebilir.
Duygusal Tepki
Duygusal tepkilerin temelinde sevgi, sevinç, neşe, mutluluk, heyecan, acı, üzüntü, öfke,
kıskançlık, korku gibi duygular yer alır. Çocuklarda görülen ilk duygusal tepkilerden ağ-
lama ve gülme aşağıda açıklanmıştır:
Ağlama: Bebeğin doğumdan sonraki ilk tepkisi ağlamadır. Karnı acıktığında, rahatsız-
lığında, altı ıslandığında, gaz sancısı çektiğinde, uykusu geldiğinde huzursuzlaşıp ağlayan
bebek ilk zamanlar fiziksel ihtiyaçlarını belli etmek için ağlar. Zamanla ağlama anlam ka-
zanarak duygusal tepki olarak kullanılmaya başlar. Çocuk, annesinin yokluğunu hissettiği
ve onun yanında olmasını istediği zaman ağlayarak tepkisini gösterir ya da evinden, alış-
mış olduğu ortamdan ayrıldığında ağlama tepkisi verir. Çocuk, iki yaş ve daha sonrasında
olumsuz duygularını ifade etmek için ağlar. Oyunu engellendiğinde, istediği yapılmadı-
ğında ya da oyuncağı elinden alındığında ağlar. Dört yaşından altı yaşına kadar merak ve
başarı duyguları olumsuz sonuçlanırsa ağlama tepkisi görülür. Yaş ilerledikçe ağlamalar-
da azalmalar olur, ancak ergenliğin ilk zamanlarında gencin gülünç duruma düşme, alay
edilme gibi durumlarda ağlamaların daha fazla görüldüğü dikkati çeker.
Gülme: Gülme, ilk duygusal tepkilerden biridir. İlk günlerdeki gülmesi yüz kaslarıyla
ilgili bir durumdur. Doğumdan sonra bebek hemen gülümseyebilir, ancak bu gülümseme
bir reflekstir. On iki haftalık bebek uyurken dokunulduğunda bile gülümserken, süreç
içinde çocuğun gelişimine paralel olarak gülümseme tepkilerinde değişiklikler gözlenir.
Bebek, ilk aylarda seslere ve ışığa güler.
Resim 5.2 Resim 5.3
Bebeğin ilk gülümsemesi Mutluluğun ifadesi gülmedir.
İlk aylarda bebeğin insan yüzüne gülmesi, beşinci aydan itibaren seçicilik gösterir.
Daha çok alışkın olduğu annesi, babası ya da kendisine bakan kişiye güler. Sekiz haftalık bir
bebek, annesini gördüğü zaman mutluluk ifadesi verir. Çünkü annesiyle arasında çok farklı
bir duygusal bağ kurulmuştur. Bu bağ, bebeğin güven duygusunun gelişmesine çok önemli
katkıda bulunur. Çocuk, büyüdükçe tepkileri de farklılık gösterir ve gülmesi bilinçli olur.
İlk çocukluk döneminde çocukların arkadaşlarıyla oynarken sık sık güldükleri ve kahkaha
attıkları görülür. Ancak bu dönemdeki gülme yetişkinlerdeki gibi kasıtlı ve alay etme gibi
olumsuz duyguların uzantısı değildir. Bu dönemde çocuklar, mutluluklarını ifade etmek
amacıyla güler. Çocuk büyüdükçe gülme ve şakalar, saldırganlık gibi duyguların etkisini
taşır. Ergenlik öncesinde ise gülme ve mizah, cinsellik ya da yasaklardan etkilenir.
SOSYAL VE DUYGUSAL GELİŞİMİ ETKİLEYEN ETMENLER

Çocuğun sosyal ve duygusal Sosyal ve duygusal gelişimde etkili olan pek çok etmen bulunur. Olgunlaşma, mizaç, kişilik,
gelişiminde kalıtım ve çevre
etkilidir. cinsiyet, zekâ gibi genetik etmenlerin yanında, aile ilişkileri, arkadaşlık, gruba katılma, oyun,
işbirliği, rekabet, kız-erkek ilişkileri gibi çevresel etmenler çocuğun sosyal ve duygusal geli-
şimi üzerinde etkilidir. Sosyal ve duygusal gelişimde etkili olan etmenler aşağıda verilmiştir.
Olgunlaşma
Beyin ve beden olgunlaştıkça, Biyolojik olgunlaşma çocuktan çocuğa değişir ve olgunlaşma durumu sosyal ve duygusal
duyguların düzenlenme becerileri gelişimi etkiler. Beyin ve beden olgunlaştıkça çocuğun işlevsel yapısı da daha karmaşık bir
de artar.
duruma gelir. İç salgı bezleri, bedensel işlevlerin düzenlenmesine yardımcı olduğu gibi
duyguların düzenlenmesinde önemli bir rol oynar.
Mizaç
Bir çocuğun neşeli ve eğlenceli, diğer çocuğun hareketli ve enerjik, bir diğerinin ise sakin
ya da öfkeli olduğu ifade ediliyorsa, bu bireysel farklılıklar mizaç olarak tanımlanır. Biyolo-
jik özelliklerin mizacı etkilediği kadar çocuğun yetiştirilme tutumu da mizacı etkiler. Miza-
ca göre çocuklar; kolay çocuk, zor çocuk ve yavaş ısınan çocuk olarak ayrılır. Bu üç özelliği
taşıyan çocukların sosyal ve duygusal gelişimlerinde de farklılıklar görülür (Berk, 2013).
Mizacı daha ayrıntılı incelemek için, Bebekler ve Çocuklar adlı kitaba bakabilirsiniz (Laura
E. Berk, Ankara: Nobel Yayınları, 2013).
Aile İlişkileri
Çocuğun sosyalleşmesinde en etkili kurum ailedir. Ailenin çocuğun gelişimi üzerindeki
etkisi doğum öncesi dönemden başlar. Anne ve babanın çocuk sahibi olmaya hazır olma-
sı, bebeğin isteyerek ve planlı bir şekilde dünyaya gelmesi çocuğun sosyalleşmesini des-
tekler. Çocuk doğduktan sonra ailesiyle birlikte yaşar ve aile bebeğin ilk sosyal çevresidir.
İnsan ilişkilerinin nasıl olacağını aileden öğrenir ve ilk deneyimlerini burada yaşar. Çocu-
ğun yetiştiği ailenin yapısı, genişliği, sosyo-ekonomik ve kültürel özellikleri sosyalleşmeyi
etkileyen etmenler arasındadır.
Ailenin çocuk yetiştirme tutumu da çocuğun gelişimini etkileyen önemli bir etkendir.
Katı, cezalandırıcı, sevgi ve ilgiden yoksun otoriter anne-baba tutumu çocukların mutsuz,
kaygılı, çekingen ve öfkeli kişilik geliştirmesine neden olur. İlgisiz anne-baba tutumu ço-
cuklar üzerinde yetişkine bağımlılık, tepkilerini kontrol edememe, sorumluluk alamama
ve fazla taleplerde bulunma gibi olumsuz özellikler yaratır. Bu tür anne-baba tutumları
çocukların sosyal gelişimini olumsuz yönde etkiler. Güvenilir tutum sergileyen anne-ba-
balar çocuklarına karşı sevgi ve ilgi gösterir, güven verir, samimi, sıcak ve demokratik
davranır. Bu ailelerde yetişen çocukların olgun, bağımsız, özgüveni yüksek, yaratıcı, aktif
oldukları görülür. Anne-babalarıyla güvene dayalı etkileşim içinde olan çocuklar daha
sosyaldir ve işbirliğine açıktır (Deniz ve Aral, 2013).
Ailede yeni bir kardeşin doğumu, ölüm, boşanma, aile Resim 5.4
üyelerinden birinin evden ayrılması, çocuğa bakım veren
Ailede kardeşler arası ilişkiler önemlidir.
kişinin davranışları, çocuğa yaklaşımı veya sürekli değişimi,
annenin çalışma durumu, çocuğun gelişim ve eğitiminde ba-
banın rolü gibi nedenler çocuğun gelişiminde etkilidir. Çalı-
şan annelerin çocuklarıyla daha nitelikli zaman geçirdikleri
ve kız çocuklarının sosyal açıdan daha uyumlu ve başarılı ol-
dukları bulunmuştur. Çocuğun gelişim ve eğitiminde babanın
aktif rol alması ve anneye destek olması çocuğa olumlu katkı-
lar sağlar. Babanın anneye sağladığı destek hem anneyi hem
de çocuğu rahatlatır. Sorumluluklarını yerine getiren babaya
karşı çocuklar daha çok güven ve bağlılık geliştirir.
Arkadaşlık
Çocuklar arkadaşlık gereksinimlerini aile bireylerinden karşılayamaz. Arkadaşlık ilişki-
leri çocukluk döneminde önem kazanır ve çocuğun sosyal ve duygusal gelişimini büyük
ölçüde etkiler. Robert Selman’a göre arkadaşlıkta dört aşama vardır. Altı ve daha küçük
yaşlarda çocuk benmerkezci olduğundan başkalarının isteklerini ve bakış açılarını anla-
maz. Yedi-sekiz yaşlarında başkalarının duygularını anlamaya ve karşılıklı sosyal ilişkiler
kurmaya başlar. Çocuklar dokuz-on iki yaşları arasında yardımlaşma ve güvene dayalı bir
arkadaşlık ilişkisi kurar. On bir-on iki yaşları arasında başkalarının bakış açısına göre iliş- Arkadaşları tarafından sevilen
çocuklar; yönlendiricidir,
kileri görebilme yetisi kazanır. Selman, çocuklar arasındaki arkadaşlık gelişiminin bakış yardımseverdir, iletişim
açısı gelişimiyle paralel olduğunu ileri sürer (Aytar-Güngör, 2014). kurmada başarılıdır, başkalarının
gereksinimlerine duyarlıdır.
Gelişim sürecinde arkadaşları ile olan yaşantıları çocuğa, yeterli sosyal uyumu sağla-
yabilmesi ve sosyal becerileri kazanabilmesi için fırsat sağlar. Çocuk paylaşmayı, işbirli- Grupta reddedilen çocuklar; tek
başına oynamayı tercih ederler,
ği kurmayı, sorumluluk almayı, kazanmayı-kaybetmeyi, haklara saygı göstermeyi, görgü sözel ve fiziksel şiddet gösterirler,
kurallarını, yarışmayı, liderliği özetle toplumsal yaşamın yöntem ve kurallarını öğrenir ve düşmanca tavır sergilerler.
benimser. Bu davranışları gösterenler daha sosyal, dışadönük ve sevilen çocuk olarak de-
ğerlendirilir, arkadaşlık kuramayan çocuklarda ise içe kapanma ve saldırgan davranışlara
yönelme görülebilir. Bu çocuklar akranları tarafından aktif olarak reddedilen çocuklardır.
Arkadaş kazanmadaki çaba sosyal yaşam için iyi bir olanak sağlar. Çocuğun sosyal gelişi-
mi için akran gruplarına girmesi bir zorunluluktur.
Arkadaşları arasında sosyal yönden kabul gören ve görmeyen çocukların özelliklerini kar-
3 şılaştırınız.
Resim 5.5
Arkadaşlık, sosyal
ve duygusal gelişimi
destekler.
Gruba Katılma
Arkadaş edinme ve gruba katılma en temel sosyal ve duygusal gereksinimlerdendir. Ço-
cuklar akran grubu içinde grup kurallarına uymayı, gruptaki rollerine uygun davranmayı,
yardımlaşmayı, paylaşmayı ve pek çok sosyal beceriyi öğrenir. Çocukların arkadaş grup-
larındaki etkileşimi çocuğun girişkenliğini arttırır, çekingenlik ve utangaçlığını yenmesi-
ne yardım eder ve sosyal uyumlarını kolaylaştırır. Akran grupları, çocukların kendilerine
olan güven duygularının gelişmesi için de önemlidir. Arkadaş grubundaki etkileşim, ço-
cukların ailelerinden görmedikleri, yeni sosyal davranışları öğrenmelerini sağlar.
Arkadaş ilişkilerini kurma, sürdürme ve gruba dâhil olma fırsatı sunan okul öncesi
eğitim kurumları, çocukların sosyal ve duygusal gelişimini destekleyen önemli toplumsal
kurumlardır. Okul, çocuğa yalnızca içinde yaşadığı toplumun kurallarını öğretmekle kal-
maz, evrensel kuralları ve değerleri de öğretir. Böylece çocuğu bilgi ile donatırken, sosyal-
leşmesinde de yardımcı olur.
Oyun
Oyun, her durumda çocuğun İnsan yaşamında önemli bir yeri olan oyun, çocuk gelişimi için yaşamsal bir önem taşır
isteyerek ve hoşlanarak yer aldığı,
fiziksel, bilişsel, dil, duygusal
ve çocuğun gelişimini yansıtır. Çocuklar arkadaşlık kurma, paylaşma, yardımlaşma, kendi
ve sosyal gelişimin temeli olan, haklarını koruma, başkalarının haklarına saygılı olma, gruba katılma, cinsiyet rolü, bü-
gerçek hayatın bir parçası ve çocuk yüklere karşı saygı, küçüklere sevgi gibi sosyal gelişim ile ilgili birçok yeteneği oyun yolu
için en etkin öğrenme sürecidir.
ile kazanır.
Tüm oyunlarda çocuğun sosyal ve duygusal gelişimini destekleyen davranışlar yer alır.
Çocuk oyun sırasında:
• Sosyalleşmeyi öğrenir.
• Toplumsal yaşamda cinsel rolünü kavrar.
• Kendi ve diğerleri kavramlarını kazanır.
• Çaba harcamayı, başladığı bir işi bitirmeyi, zevk almayı öğrenir.
• Duygusal açıdan rahatlar.
• Başkalarının hak ve özgürlüklerine saygı göstermeyi öğrenir.
• Korkularından kurtulabilir.
• Saldırganlık dürtülerini kontrol eder.
• Görgü kurallarını öğrenir ve uygular.
• Deneme-yanılma yolu ile doğruyu bulmayı öğrenir.
• İletişim kurmayı, duygu ve düşüncelerini ifade etmeyi öğrenir.
• Çevresindeki nesne ve canlıları korumayı onlara zarar vermemeyi öğrenir.
• Doğa ve insan sevgisi, yurt sevgisi, ülkeye bağlılık gibi kavramları öğrenir.
Oyunun, çocuğun sosyal ve duygusal gelişim üzerindeki katkılarını açıklayınız.

4
İşbirliği
İşbirliği; bir işi yapanların güçlerini birleştirmesidir. Çocuğun içinde bulunduğu aile ve
okul çevresi, sürdürdüğü arkadaşlıklar yaşamı sağlıklı ve olumlu kılan, zenginleştiren et-
menlerdir. Aile ve arkadaşlık ilişkileri çocuğa gereksinimi olan güven ve işbirliği ortamı-
nı sunabilir. Okul dönemi boyunca sürdürülen sağlıklı ve olumlu arkadaşlıklar çocuğun
yaşamını zenginleştirebilir. Başka ilişkilerde bulamadığı güveni ve işbirliğini arkadaşlık
ortamında bulabilir. Çocuklar on sekiz-yirmi dört ay arasında işbirliği yapmaya, yardım-
laşmaya başlar. Ancak küçük çocukların paylaşma ve işbirliği yapma kapasiteleri sınırlıdır.
Çocukların çok azı dört yaşına kadar işbirliğine dayalı oyun ya da çalışmayı öğrenir. Sos-
yal davranışların oluşmasında anne-babanın ve diğer çocukların etkisi giderek artar. İşbir-
likçi çaba çocuklarda yetişkinlerden daha kolay uyarılabilir. Temel olarak çocuk onaylan-
mak ister. Olumlu sosyal davranışların kazanılmasında aile bireyleri, yetişkinler ve diğer
çocuklar model alınabilir (Aral vd., 2000).
Rekabet
Rekabet olgusu arkadaşlık kavramı ve akranlar arası iletişim kazanınca ortaya çıkar ve gi-
derek artar. Üç yaşından önce rekabet çocuğun davranışını fazla etkilemez. Dört-altı yaş-
larındaki çocuklarda rekabet daha belirgindir. Altı-on iki yaş döneminde çocuklar farklı
bir rekabet dönemine girer. Okullar rekabetin kaynağı değildir, ancak çocukları rekabete
iter ve çocukların bilgi edinmesinde etkili olabilir. Ergenlik döneminde rekabet, gruba
kendini kanıtlamak için kendi grubu ile rakip gruplar arasında çatışmalar şeklinde görü-
lür (Ahmetoğlu, 2009).
Çocuk anne babasından sevgi gördükçe, başarı için rekabet ve işbirliği sergiler. Bu da
çocuğu en iyiyi yapmaya yöneltir ve çocuğun sosyal gelişimine katkıda bulunur. Ancak
rekabet kavga ve övünme şeklinde de ortaya çıkabilir, bu da pasif sosyalleşmeye neden
olur. Yetişkinin görevi çocuğa rekabet gerektirmeyen ortamlar sunmaktır. Rekabet başarı-
yı pekiştirir, ancak aşırı rekabet çocuğun kişilik gelişimi olumsuz etkiler.
Resim 5.6
Tatlı rekabetler
SOSYAL VE DUYGUSAL GELİŞİM İLE İLGİLİ KURAMLAR

Sosyal ve duygusal gelişim ile ilgili kuramlar hem gelişim hem de öğrenme kuramları
doğrultusunda açıklanır. Sosyal ve duygusal gelişimi açıklamada kuramlar etkili olmuş ve
bu kuramlar çocuğun sosyal ve duygusal gelişim sürecinin anlaşılmasını sağlamıştır. Bu
bölümde önce sosyal gelişimi açıklamada öncülük eden kuramlar, daha sonra duygusal
gelişimi açıklamada öncülük eden kuramlar sırayla sunulmuştur.
Psikososyal Gelişim Kuramı

Erik Erikson, sağlıklı güven Sosyal gelişimi açıklayan en kapsamlı kuram, Erik Erikson’un (1902-1994) Psikososyal
duygusunun kazanımında bebeğe
sağlanan bakımın kalitesinin Gelişim Kuramı’dır. Erikson’a göre, dönemlerin her birinde, psikososyal bir bunalım ve ça-
önemi üzerinde durmuştur. tışma yaşanır. Bu bunalım ve çatışmalar bireyin kişilik gelişimini ve beraberinde çocuğun
sosyal ve duygusal gelişimini yansıtır. Erikson, yaşam boyu gelişim ilkesini benimseyerek
bebeklik ve çocukluk dönemlerinin yanı sıra, ergenlik, yetişkinlik ve yaşlılık dönemlerine
de yer vermiştir.
Güvene karşı güvensizlik (0-1 yaş): Bebekler bu dönemde içinde yaşadıkları dünya-
ya güvenip güvenemeyeceklerini öğrenir. Özellikle annenin bebeğini sevmesi, okşaması,
sıcaklığını hissettirmesi, ilgilenmesi sonucunda güven duygusunun temelleri atılır. Anne
bebeğin gereksinimlerini karşılayarak bebeğin güven duygusunu geliştirir. Bu güven duy-
gusu, bebeğin gelecekte kuracağı kişilerarası ilişkilerinin temelini oluşturur. Gereksinim-
leri karşılanmadığında ise çocukta güvensizlik duyguları gelişir, ileri yaşlarda kendine
güvenmeyen asosyal bir birey haline gelebilir. Erikson, bebeklik dönemindeki sağlıklı gü-
ven duygusunun gelişiminin, besinin miktarına ya da sunulan oral uyarıma değil, verilen
bakımın kalitesine bağlı olduğunu savunur. Bu dönemde temel güven duygusunun kaza-
nılması sonucunda elde edilecek güç umuttur. Umut bireyin gereksinim ve isteklerinin
karşılanabileceğine olan sürekli inanç duygusudur ve insan yaşamında önemli rol oynar.
Özerkliğe karşı utanma ve kuşku duyma (2-3 yaş): Bu dönemde çocuklar tümüyle
diğer insanlara bağımlı olmak istemez. Kendi kendine yemek yeme, giyinme, soyunma
gibi çabaları desteklendiğinde çocukta bağımsızlığın temelleri atılır. Erikson’a göre tuvalet
eğitiminin erken dönemde katı ya da gevşek bir şekilde verilmesi çocuk için sorun yara-
tabilir. Bu durumda çocuk kendi kontrol duygusunu yitirerek, kendi gücünden utanç ve
kuşku duymaya başlayabilir. Utanç ve kuşku çocuğun özdenetimini yitirmesine, diğer in-
sanlara ve topluma olan güvenini kaybetmesine neden olabilir. Kuşku ve utanç olmaksızın
özerk davranmayı başarabilen çocukta ise irade gelişir. Özerkliğin kazanıldığı durumlarda
elde edilecek güç istemdir.
Girişimciliğe karşı suçluluk duyma (4-5 yaş): Bu dönem, çocuğun bağımsız hare-
ket edebildiği, konuşabildiği, etrafında olup bitenleri ve farklılıkları merak ettiği, hayal
dünyasının genişlediği bir dönem olduğu için, girişimcilik duygusu önemlidir. Çocuğun
koşmasına, oynamasına, soru sormasına, konuşmasına izin verilmesi çocukta girişkenlik
duygusunu geliştirir. Girişimciliğin kazanılması ile elde edilecek güç amaçtır. Çocuğun
azarlanması veya girişimciliğin engellenmesi suçluluk duygusuna ve özgüvenin azalma-
sına neden olabilir.
Başarıya karşı aşağılık duygusu (6-12 yaş): Bu dönemde çocukların çalışma istek-
leri ve çabaları artar. Çocuğun çabalarının desteklenmesi çocuğun kendine ve yetenekle-
rine karşı olumlu tutum geliştirmesine, desteklenmemesi çocukta yetersizlik ve aşağılık
duygusunun gelişmesine neden olabilir. Çocuğun ilkokula başladığı bu dönem Erikson’a
göre toplumsal yaşamın başlangıcıdır. Çocuğun okula başlamasıyla anne-babanın çocuk
üzerindeki etkisi azalır, buna karşılık arkadaş ve öğretmenlerin etkisi artar. Bu dönemde
çocuk toplumsal kurallardan ve toplumdan daha fazla etkilenir. Bu yoğun etkileşimler
olumlu ise çocuğun kendine olan güveni artar, çalışma ve başarılı olmaya karşı motive
olur. Olumsuz yaşantılar ise öğrenme isteğini köreltir, çocuğu arkadaş ve eğitimden uzak-
laştırabilir. Kendisini yeterince başarılı olarak algılamayan, yaptığı işler ve çabaları onay-
lanmayan çocuklarda aşağılık ve yetersizlik duygusu gelişir. Bu dönemde elde edilecek
kazanç çalışkanlıkla birlikte yeterlik ve ustalıktır.
Kimlik kazanmaya karşı kimlik karmaşası (13-18 yaş): Bu dönemde ergen fizyolojik
ve fiziksel değişimler geçirmeye başlar, akranlarından etkilenir. Gelecekteki yaşamı ve eği-
timi hakkında karar verme sürecine girer. Ergene bir yetişkin olarak davranılmadığında,
sevgi ve saygıya dayalı bir ilişki kurulmadığında, kendine güvenmeyen, ne yapacağını bil-
meyen, kimlik kazanamayan bir birey olabilir. Bu dönem Erikson’a göre kimlik oluşturma
süreci olarak kabul edilir. Toplumla olumlu yönde etkileşebilen ergen güvenli bir kimlik
duygusu geliştirir. Bu dönemde başarılı yaşantılar sadakat ve vefa duygularını güçlendirir.
Ergenin olumlu, sosyal, seksüel ve mesleki varlığı ile yetişkinliğe geçişini sağlar.
Dostluk kazanmaya karşı yalnız kalma (19-25 yaş): Bu dönemde diğer insanlarla
yakın ilişkiler kurabilme yeteneğinin kazanılmış olması gerekir. Bu yetenekle birey, kim-
liğini kaybetme korkusu yaşamadan sevgi, arkadaşlık, dostluk duygularıyla sağlam ilişki-
ler kurabilir. Bu dönemin başarısız geçirilmesi sonucunda ise birey diğer insanlara yakın
ilişkiler kurmayı başaramaz ve yalnız olmayı tercih eder. Bu döneme ait olumlu özelliğin
kazanılması ile elde edilen güç, sevgi ve aşktır.
Üretkenliğe karşı durgunluk (26-40 yaş): Önceki evrelerde başarılı olan bireyin, bu
dönemde üretken, verimli ve yaratıcı olması beklenir. Aksi durumda ise birey, bir işe ya-
ramama duygusuna kapılarak durgunluk dönemine girer ve mutsuz olur. Bireyin kendine
yönelip, sonraki kuşaklar ve toplum için bir şey yapmadığını fark etmesi fiziksel ve psi-
kolojik gerilimlere neden olur. Yetişkinlik döneminde enerjinin olumlu biçimde ortaya
konulması ilgi gösterme ve bakım verme ile sonuçlanır.
Benlik bütünlüğüne karşı umutsuzluk (41 yaş üzeri): Yaşamın sonuna kadar devam
eden son dönemde birey geçmişini ve yaptıklarını değerlendirir. Birey önceki evrelerin
birikimi sonucu ya güvenli, mutlu, uyumlu, aranan, sevilen ve sayılan biri ya da uyumsuz,
umutsuz ve aksi bir insan olabilir. Birey dönemleri sorunsuz geçirmişse geçmişini olumlu
değerlendirir, sorunlu geçirmişse yaşamın boşa geçtiğini düşünerek, pişmanlık ve umut-
suzluk hisseder. Son dönemde kazanılan güç ise bilgelik ve akıldır (Aral vd., 2000; Bee ve
Boyd, 2009; Berk, 2006; Durualp ve Aral, 2015; Gülay ve Akman, 2009).
Psikanalitik (Psikoseksüel) Kuram

Sigmund Freud (1856-1939), yetişkinlerde kişilik, anormal davranışlar ve nevrotik bozuk- Psikoseksüel bakış açısına
göre, sağlıklı bir çocuk acil
luklar çalşmıştır. Yetişkinlerle çalışmasına rağmen, bebeklik ve çocukluk yıllarının öne- gereksinimlerini yerine getirme ve
mini belirten ilk kuramcıdır. Bu dönemdeki ihtiyaçlar karşılanmadığı takdirde, o döne- isteklerini kontrol etme arasında
me aşırı bağımlılık meydana gelir ve sonraki aşamada oluşacak kişilik gelişimini engeller. dengede durmayı öğrenendir.
Psikoseksüel Gelişim Kuramı; sosyal yeterlikte sağlıklı enerji ve başarılı bütünleşmenin

önemine dikkat çeker. Sosyal yetersizliklerin altında ise, gelişimsel dönemlerde yaşanan
travmaların yattığı vurgulanır. Psikoseksüel gelişimi, her biri yeni bir sosyalleşme soru-
nuyla nitelenen beş temel dönemde açıklamıştır. Bu dönemler aşağıda sunulmuştur.
Oral dönem (0-1 yaş): Freud’a göre bu dönemde haz bölgesi ağızdır. Bebekler her şeyi
ağzı ile tanımaya çalışır. Nesneleri ağzına götürmek ve emmek bebeğe haz verir, ağızdan
haz sağlayan kişiye bağlanma görülür. Bu dönemde güçlü bir bağlanmanın güven duy-
gusunu desteklediği ve bunun gelecek yaşantılardaki ilişkilerde olumlu etkiler yarattığı
vurgulanmıştır.
Anal dönem (1-3 yaş): Bu dönemde haz bölgesi anal bölgedir. Çocuklar bu dönemde
dışkılamadan ve anal uyarımdan hoşlanır, kendilerini ve çevrelerini kontrol etmeyi öğ-
renir. Tuvalet eğitimi bu dönemde çatışma kaynağıdır ve olumlu tuvalet eğitimi gerekir.
Fallik dönem (3-6 yaş): Haz bölgesi genital bölgedir. Çocuk karşı cins ebeveyne açık
olarak daha fazla sevgi gösterir. Erkek çocuk bir şekilde annesine karşı cinsel bir yakınlık
beslemesi nedeniyle babası tarafından cezalandırılacağı kaygısını yaşar (Oedipus Karma-
şası). Kız çocuklar ise babaya karşı cinsel yakınlık hisseder ve annenin kızacağına ilişkin
kaygı duyar (Elektra Karmaşası). Bu dönemde yetişkinleri model alarak kendi cinsiyet
rollerini kazanmaya başlar. Çocuklar bu dönemde cinsel konulara ilgi duyar.
Gizil (Latent) dönem (6-12 yaş): Bu dönem bir türlü dinlenme dönemidir. Çocuk
herhangi bir organa odaklanmaz, tüm bedene odaklanma eşit dağılım gösterir. Çocuk
dikkatini ve enerjisini daha somut, toplum tarafından kabul gören etkinlik ve becerilere
yöneltir. Bu dönemde çocuğun ilgisi okul, oyun, öğretmen ve arkadaşlar yönündedir. Cin-
sel konular ilgisini çekmez ve hem cinsleriyle oynar.
Genital dönem (12-18 yaş): Bu dönemde enerji tekrar genital organlara odaklanır. Er-
gen cinsel organlarıyla duyguları arasında bağ olduğunu fark etmeye başlar. Yetişkinlerle
ilişkilerini düzenlemek ve çatışmaları çözümlemek gereksinimi duyar. Fırtınalı ve karşı
cinsle romantik ilişkilerin başladığı bir dönemdir.
Farklı bir bakış açısı ile incelemek için, Çocuk Gelişimi adlı kitabın Kişilik Gelişimi ünitesine
bakabilirsiniz (Neriman Aral, (Ed.). Eskişehir: Açık Öğretim Yayınları, 2016).
Sosyal Öğrenme Kuramı

Bu kurama göre çocukların fiziksel, bilişsel, sosyal ve duygusal gelişimleri bir bütündür ve
parçalara bölünemez. Sosyal bilişsel kuram bu bütünlüğün farkındadır. Kuramın en temel
ilkesi bir gelişim alanındaki gelişimin diğer gelişim alanlarındaki gelişimi etkilemesidir.
Bir çocuğun sosyal gelişimi, bilişsel olgunlukla aynı konu içerisinde ele alınır. Ayrıca birey
kendi öğrenimlerinden de sorumludur. Çocukları sosyal ilişkiler hakkında düşünmeye
sevk etmek ve sosyal davranışlar hakkında bilgi edinmelerine olanaklar sunmak bu kuram
tarafından önemsenir. Sosyal kuramcılardan Bandura’ya göre davranışlar, gözlem yoluyla
öğrenilir, gözlem yoluyla öğrenme pekiştirilen bir davranışın taklit edilmesi kadar ba-
sit bir olgu değildir. Bandura insanların çevrelerindeki davranışları gözlemlediklerini ve
bu gözlemlerden kendileri için bir sonuç çıkardıklarını, kendileri için yararlı durumlarda
davranışı gösterdiklerini ileri sürer. Gözlem yolu ile öğrenme dikkat, hatırlama, yeniden
üretme ve pekiştireç süreçlerinden oluşur. Bandura, çocuğu öğrenme süreci içinde etkin
ve bilişsel bir varlık olarak kabul eder. Çocuklar, çevreye içsel bir merak duyduklarından
değil, pekiştiricilerle özendirildikleri için öğrenir ve daha sonra bu dış değerleri içselleş-
tirir (Senemoğlu, 2005).
Davranışçı Kuram
Davranışçı kuramcılara göre sosyal davranışlar, herhangi bir davranışın öğrenilmesine
benzer şekilde bir dizi pekiştirme sonucunda oluşur. Hem sosyal hem de antisosyal dav-
ranışlar ödüllendirilerek pekiştirilirse tekrarlanır. Önemsenmeyen, üzerinde durulmayan
davranışlar ise sönüp yok olur. Davranışçılar öğrenmeyi, uyarıcı ve tepki arasındaki bağ
ile açıklar. Kuramcılar bilişsel süreçler yerine gözlenebilen davranışlardaki değişikliklere
odaklanır. Çocuk birçok davranışı çevresindeki bireyleri gözleyerek ve onları taklit ede-
rek öğrenir. Çocuk genellikle sonucu olumlu olan davranışları model alma eğilimindedir.
Davranışçılara göre; davranışlar çevre tarafından belirlenir ve kontrol edilir (Gander ve
Gardiner, 2007).
Bilişsel Gelişim Kuramı

Bilişsel gelişim kuramcıları, davranışçı kuramcıların tersine öğrenmenin bilişsel yönleriy-
le ilgilenir. Kuram bilginin yapısı, nasıl elde edildiği, nasıl kavrandığı, nasıl hatırlandığı,
problem çözmede nasıl kullanılacağı gibi konuları açıklar. Öğrenmenin temelinde yeni
gelen bilgilerin algılanması, önceki bilgilerle karşılaştırılması, yeni bilgilerin oluşturul-
ması, elde edilen bilgilerin belleğe kodlanması, algılanması ve hatırlanması yatar. Bilişsel
gelişim kuramcılarından Piaget öğrenmenin, yaşantılar ve biyolojik olgunlaşma düzeyle-
rinin etkileşimleri sonucu ortaya çıktığını belirtir. Bruner, öğrenmenin bireyin yaşantı-
larına ve oluşturduğu algılara dayalı olduğunu savunur ve öğrenmede güdü, yapı, sıra ve
pekiştirme ilkelerinden söz eder. Vygotsky, çocukların öğrenmelerinde, sosyal ve kültürel
geçmişlerinin rol oynadığını vurgular. Vygotsky’ye göre çocukların öğrenmesinde çevre-
lerindeki bireyler etkilidir. Bilişsel gelişim kuramcıları, bireyin sosyal gelişiminde bilişsel
düzey ve sosyal çevrenin etkili olduğunu savunur. Aynı sosyal çevrede aynı sosyal davra-
nış örnekleri sergilenmesine karşın, bireylerin uygun sosyal davranışları kazanmasında
bireysel farklılıkların olabileceği üzerinde durur. Çünkü bireyin bu davranışları seçmesi
ve öğrenmesi için, hem bilişsel olarak algılayabilecek düzeyde olması, hem de uyarıcıyı
seçebilmesi ve uygun tepkiler gösterebilmesi gerekir (Durualp ve Aral, 2015; San-Bayhan
ve Artan, 2011).
Harry Harlow’un Çalışmaları

Harry Harlow, annenin bebeklik döneminde, açlık, susuzluk gibi temel gereksinimleri
karşılayan kişi olması nedeniyle, anne ve çocuk arasında bir bağlanma oluştuğunu ileri
sürmüş ve bu görüşünü yaptığı araştırmalarla desteklemiştir. Harry Harlow, 1958 yılında
maymunlar üzerinde yürüttüğü çalışmalarda anne yoksunluğuna değinmiştir. Harlow ça-
lışmasında biri kumaş diğeri demir olan iki seçenekli bir düzenek kurmuştur. Demirden
yapılmış olan düzenek maymunların süt içmesine olanak sağlamıştır. Çalışma sürecinde,
maymunların demir düzeneğe tırmanıp süt içtikten sonra hızlı bir biçimde kumaş kaplı
düzeneğe geçtikleri görülmüştür. Maymunların bu davranışı, sadece beslenmenin değil
rahatlığın da önemli olduğunu göstermiştir. Harlow’un yaptığı bir başka araştırmada ise,
rhesus maymun bebeklerine ısıtılmış demir ve kumaş kaplı soğuk bir yer hazırlanmıştır.
Maymunların ısıtılmış demirleri tercih ettikleri gözlenmiştir. Bu deneyde de sıcaklık fak-
törü önem kazanmıştır. Bu çalışmaların sonuçları annenin sadece fiziksel gereksinimleri
sağlamadığı aynı zamanda rahatlık ve sıcaklık sağladığı yönündeki görüşleri destekler ni-
teliktedir. Harlow daha sonra anneden uzak ve sosyal yoksunluk içinde büyütülen rhesus
maymunlarını incelemiş ve bu maymunların daha sonra sosyal ilişkilerinde yetersiz ol-
duğunu gözlemlemiştir. Harlow tüm çalışmaların sonuçları doğrultusunda, anne-çocuk
arasında oluşan karşılıklı sevgi bağının, çocuğun ileriki yaşantısındaki diğer insanlarla
kuracağı tüm ilişkilerdeki güven duygusunun oluşmasında etkili olacağını belirtmiştir
(Tüzün ve Sayar, 2006).
John Bowlby’nin Bağlanma Kuramı

Bağlanma, bebeklerle anne-baba ya da bakım verenler arasında kurulan olumlu ve yar- Bebeklerle birinci derecede bakım
dım edici bir ilişki olarak tanımlanır. Bowlby bu ilişkiyi incelemiş ve kuramına bağlan- verenler arasında kurulan yakın
duygusal bağa bağlanma denir.
ma kuramı adını vermiştir. John Bowlby bağlanma kuramını oluştururken, Harlow’un
çalışmalarından, Freud’un motivasyonla ilgili erken dönem kuramından ve birçok farklı
kuram ve çalışmalardan etkilenmiştir. Bu nedenle bu kuramın eklektik bir yaklaşımı yan-
sıttığı söylenebilir. John Bowlby, öncelikle birincil bakıcılarından belirli aralıklarla ayrılan
bebeklerin davranışlarını ve tepkilerini gözlemleyerek kuramını oluşturmuştur. Bu ku-

ram bebek ve anne arasında kurulan duygusal bağın fonksiyonları ile ilişkilidir. Bowlby,
bağlılığın gelişmesinde, güçlü biyolojik temellerin olduğunu, anne-babanın ve çocuğun
birbirlerine bağlanmalarının yavaş yavaş geliştiğini savunmuştur (Deniz ve Aral, 2013).
Buna göre Bowlby bağlanmayı dört evrede açıklamıştır:
Bağlılık öncesi evre (0-2 ay): Yakalama, gülümseme, ağlama ve yetişkinin gözlerine
bakma gibi davranışlar bebeklerin diğer insanlarla yakın temasa geçmelerine yardımcı
olur. Bu dönemde bebekler kendi annelerinin kokusunu, sesini ve yüzünü ayırt eder. Fakat
henüz anneye bağlanmış değildir, tanıdık olmayan bir yetişkine bırakılmaya aldırış etmez-
ler. Kısaca bu dönemde bebekler herkese aynı şekilde tepki verir. Ayırt etmeksizin insan
seslerini dinlemekten ve yüzlerine bakmaktan hoşlanır.
Bağlanma evresi (2-7 ay): Bu evrede bebekler tanıdık birine bir yabancıdan daha fark-
lı tepki gösterir. Özellikle de dört-altı ay arasındaki bebekler tanıdık insanlarla etkileşimde
bulunmayı tercih ederler. Kendilerine bakım veren kişilere daha yoğun bir şekilde gülüm-
ser ve gığıldarlar. Buna karşılık yabancıların yanında şaşkınlık veya tedirginlik gösterirler.
Altı aylık olduklarında bakım veren kişilerin yanında mutlu olurlar, ancak diğerlerinin
yanında mutsuz ve endişeli olmaya başlar. Bebekler kendi davranışlarının çevredekilerin
davranışlarını etkilediğini öğrendikçe, bir güven duygusu geliştirmeye başlar.
Kesinleşmiş bağlanma evresi (7-24 ay): Bu evrede bakım veren kişilerden ayrı ka-
lacakları korkusu görülür. Bakım veren kişilerden ayrıldıklarında huzursuzlaşırlar yani
bağlanma belirginleşmeye başlar. Yaklaşık altı ile yedinci aydan sonra görülmeye başlayan
ayrılık kaygısı, giderek artar ve bir yaşından sonra da giderek azalır.
Karşılıklı ilişkinin oluşturulma evresi (24 ay ve sonrası): İkinci yılın sonunda, dil
gelişimindeki hızlı gelişmeler, bebeklerin, ebeveynlerin geliş ve gidişini anlamalarını ve
onların geri döneceğini tahmin etmelerini sağlar. Sonuç olarak, bebekler ayrılığa daha
az tepki gösterir. Bu dönemde, ebeveynleriyle pazarlık ederek amaçlarına ulaşmak için
onları ikna etmeye çalışır (Berk, 2013; Deniz ve Aral, 2013; Tercan vd., 2015; Trawick-
Smith, 2013.
Bowlby’nin bağlanma evrelerini açıklayınız.

5
Mary Ainsworth’un Bağlanma Kuramı
Kanadalı bir psikolog olan Mary Ainsworth 1960’lı yılların başlarında, John Bowlby ile
birlikte çalışan ve onun görüşlerini paylaşan bir psikologtur. Ainsworth zaman içerisinde
John Hopkins Üniversitesi’nde bebekler üzerinde yaptığı çalışmalar ile bağlanmanın ni-
teliğine vurgu yapmıştır. Öğrencileriyle birlikte ev ziyaretleri yaparak çocukları ve anne-
lerini daha yakından gözlemlemiş ve beslenme, ağlama, göz teması, gülümseme gibi bazı
temel alanlarda annenin çocuğun ihtiyaçlarına olan yanıtlarını “yabancı ortam” deneyi ile
incelemiştir. On ikinci haftada bebek ve anne laboratuvara alınmış ve Ainsworth’un garip
durum olarak adlandırdığı deney uygulanmıştır. Bu deneyde, bebek sekiz dakika boyunca
bir yabancıyla birlikte anneden ayrı bir yerde kalmıştır. Bu süreçte anneden ayrılma ve
anneyle buluşma anı çok önemlidir. Bu buluşma anında bebeğin gösterdiği davranış ve
tepkiler bağlanmanın türünü ortaya koyar. Ainsworth bu çalışmalar sonunda bağlanma
türlerini şu şekilde tanımlamıştır:
Güvenli bağlanma: Bu bebekler ebeveyni onlardan ayrıldıklarında ağlayabilir ya da
ağlamayabilir. Bebekler ağlasalar bile ebeveyn geri döndüğünde ebeveyn ile aktif biçimde
temas kurmaya çalışır ve ağlamaları hızlı bir şekilde azalır.
Güvensiz bağlanma: Ainsworth güvensiz bağlanmayı üç grupta incelemiştir.
• Kaçıngan bağlanma: Bu bebekler ebeveynin varlığına tepkisiz görünür. Ebeveyn
ayrıldığında ağlayabilir ya da ağlamayabilir. Yeniden biraraya gelmede ebeveynle
selamlaşmaktan kaçınır ya da buna isteksiz davranır ve kucağa alındıklarında çoğu
zaman sarılmaz.
• Dirençli bağlanma: Bu bebekler, ebeveyn ayrıldığında çoğu zaman stresli ve hu-
zursuzdur. Kucağa alındıklarında mücadele eder ve bazen vurma ve itme davranışı
gösterir. Çoğu bebek kucaklandıktan sonra da ağlamaya devam eder ve kolay kolay
sakinleştirilemez. Ebeveyn geri döndüğünde umutsuz bir şekilde ebeveyne karışık
öfkeli ve dirençli davranışlar sergiler.
• Dağınık bağlanma: Bu bağlanma türü, bebekteki en büyük güvensiz bağlanmayı
temsil eder. Ebeveynle yeniden birleşme sırasında bu bebekler, ebeveyn onu tutar-
ken başka tarafa bakmak ya da ebeveyne donuk ve depresif duygularla yaklaşmak
gibi dağınık ve çelişkili davranışlar gösterir.
Bağlanma kuramlarını farklı bir bakış açısı ile incelemek için, Çocuk Gelişimi adlı kitabın
Kişilik Gelişimi ünitesine bakabilirsiniz (Neriman Aral, (Ed.). Eskişehir: Açık Öğretim Ya-
yınları, 2016).
Ainsworth’un bağlanma türlerini açıklayınız.

6
SOSYAL GELİŞİM DÖNEMLERİ
Sosyal gelişimin başlangıcı bebekliğin ilk günlerine kadar uzanır. Yaşamın başladığı ilk gün-
lerde görülen ilk sosyal davranış bebeklerin annelerine olan bağlılıklarıdır. Çocuk yürümeye
ve konuşmaya başladığında sosyal çevresi genişler. Özellikle oyun yoluyla yakın çevresin-
deki yetişkin ve çocuklarla yoğun etkileşime girer. Okul yaşamının başlamasıyla birlikte ar-
kadaşlık ilişkileri sosyal gelişime katkı sağlar. Yetişkin yaşamına adım attığı ergenlik döne-
minde geleceği ile ilgili kararlar alması beklenir. Sosyal gelişim; bebeklik, ilk çocukluk, orta
çocukluk ve ergenlik (son çocukluk) dönemlerine göre aşağıda açıklanmıştır.
Bebeklik Döneminde Sosyal Gelişim

Sosyal gelişim, bebeğin çevresindeki insanlarla gerçekleştireceği ilk etkileşimlerle başlar.
Bu ilk etkileşimler bebek ve annesi arasında yaşanır. Bebeğin ihtiyaçlarının annesi tarafın-
dan zamanında karşılanması, bebek-anne ilişkisinin ve bebeğin sosyal gelişiminin temelle-
rini oluşturur. Bir bebeğin annesine olan bağımlılığı, onun sosyal ilişkilerinin başlangıcıdır
ve anne bebeğine sevgi göstererek, dokunarak olumlu bir sosyal gelişimin tohumlarını atar.
Doğumundan sonra bebeğin ilk toplumsal davranışı annesine sarılması ve tutunma-
sıdır. İkinci aydan itibaren, bebek insan sesine ve gülümsemeye karşılık verir. Bebeğin
insanlara tepki olarak gösterdiği sosyal gülümseme, çenesine veya dudaklarına doku-
nulduğu zaman gösterdiği refleks gülümsemeden farklıdır. Bu gülümseme, sosyal gelişi-
min ve becerinin başlangıcı olarak kabul edilir. İki-üç aylık bebekte yetişkinlere karşı ilgi
doğmaya başlar ve kendisine bakan kişinin ilgilenmesinden hoşlanır. Bu kişi yanından
ayrıldığında ağlar. Beş-altı aylık bebek, büyüklerin yüzlerinden, azarlandığını ya da sevil-
diğini anlar. Bebek başka bir çocuğu gördüğünde ona doğru atılır, gülümser, bazen ondan
çekinir. Altıncı ayda sosyal yönden tanıdığı ve tanımadığı insanları ayırır. Tanıdıklarına
olumlu tepkiler verirken, tanımadıklarına ağlama tepkisi gösterir.
Sekizinci aydan itibaren anne-babasıyla iletişime geçerek, oyun, uyku, yemek zaman-
larında ihtiyaçlarını ifade etmeye çalışır. Dokuz-on üç aylar arasında gösterilen sosyal
tepkiler, diğerlerinin ses ve davranışlarını taklit etme ve oyuncaklarla oynama, oyuncağı
başkası tarafından alındığında sinirlenme, ağlama gibi davranışlardır. Bir yaş çocuğunun
Benmerkezcilik, bir şeyi en karakteristik özelliği benmerkezciliktir. Dünyanın kendi etrafında döndüğünü sanır.
başkalarının bakış açısından
görme ya da başkalarının
Her şeyin kendisine ait olmasını ister ve paylaşmaktan hoşlanmaz. Bir grupla oynarken
duygularını ve gereksinimlerini bile yalnızdır. On sekizinci aya doğru bebek, bazı yasaklamalara karşı direnir ve büyüklere
fark etmede yetersizliktir. karşı olumsuz davranışlar gösterebilir. İkinci yaşa doğru bebeğin, çocuklarla oynaması,
oyuncaklarını paylaşması ve kavga etmesi artar.
Sosyalleşmenin henüz başlangıç aşamasında bulunan iki yaş çocuğu anne ve baba ile
birlikte olmaktan ve oynamaktan hoşlanır. Aile dışındaki bireylerle ve kendi akranlarıyla
birlikte olmaktan zevk almaya başlar. İki yaşına gelen çocukların dil ve motor gelişim-
lerinin ilerlemesiyle birlikte bağımsızlık duyguları artar. Bu yaşta çocuk dengesiz, inat-
çı, olumsuz, kararsız, söz dinlemez, yardımdan hoşlanmaz tavırlar sergiler, kendi başına
bir şeyler yapmaya çalışır. İki-üç yaş arasında çocuk yetişkin davranışlarını taklit ederek,
anne ve babasını kendisi ile bütünleştirir, olumlu ve role uygun davranışlar gösterir. Böy-
lece çevresiyle etkileşim sonucu sosyalleşme gelişir. Bu ilişkiler sonucunda taklit, utanma,
fiziksel ve sosyal bağımlılık, otoritenin kabulü, rekabet, ilgi çekme arzusu, sosyal işbirliği,
karşı koyma gibi sosyal tepkiler gelişmeye başlar.
İlk Çocukluk Döneminde Sosyal Gelişim

Üç yaşında çocuk benmerkezcidir, ancak daha dengeli ve olumludur. Aile içinde geçerli
olan bazı kuralları, paylaşmayı, isteklerinin yerine getirilmesi için sabırlı olmayı öğren-
meye başlar. Yetişkinlerle bir arada olmaktan ve oynamaktan çok hoşlanır. Zaman zaman
kendi başına oynamaktan ve diğer çocukların oyunlarını seyretmekten de zevk alır. Ak-
ranlarıyla kısa süreli de olsa grup halinde oynamaya ve birbirleriyle konuşmaya başlar.
Evcilik, okulculuk, doktorculuk gibi dramatik oyunlar oynayarak günlük yaşantılarında
gözledikleri ev yaşantılarını ya da kişileri oyunlarına yansıtır. Bu tür oyunlar çocuğun
insan ilişkilerinin önemini kavramasını ve sosyalleşmesini kolaylaştırır. Üç-dört yaşları
arası cinsel benlik duygusunun başladığı ve cinsel rollerin belirlendiği bir dönemdir. Ço-
cuk, oyunda yaşadığı çatışmalar yoluyla diğer çocukların da isteklerinin bulunduğunu
öğrenir. Bu deneyimler onun toplumsallaşmasına büyük katkı sağlar. Dört yaşında çocuk
grup içinde alınan kararlara, yapılan planlara katılmaktan hoşlanır. Liderlik, rol oynama,
sıra bekleme, paylaşma, kurallara uyma becerileri gelişmeye başlar. Sıkıntı içindeki arka-
daşlarının duygularını anlamaya, paylaşmaya çaba gösterir.
Beş yaşında çocuk kendi yaşıtları ile küçük gruplar halinde oynar. Evde ve okuldaki
kuralları anlar, uygular, sorumluluk üstlenmekten hoşlanır ve başladığı işi bitirmeyi se-
ver. Sorumluk duygusunun gelişmiş olması çocuğun hayattaki başarısı ve sosyal uyum
açısından önemlidir. İlk çocukluk evresinin düğüm noktasını, aile ve çocuk için “altın
yaş” olarak nitelendirilen beş yaş oluşturur. Beş yaş çocuğu, yaşadığı kültür çevresine
uyum göstermesini başarılı bir kontrolle gerçekleştiren çocuktur. Kendisinden daha kü-
çük çocuklara ve hayvanlara karşı sevecen ve koruyucu bir yaklaşım sergiler. Kendisin-
den küçüklere özenli yaklaşımı, akranları ile oyunlarının gelişmesi, sorumluluk almaya
başlaması, daha kontrollü ve duyarlı olması çocuğun bu dönemdeki sosyal gelişimine ör-
nektir. Çocuk altıncı yaşta daha hareketli ve uyumsuz bir görünüm içerisindedir. Sosyal
yönden hala ailesine bağımlıdır, ancak öğretmeni ve arkadaşlarının önemi giderek art-
mıştır. Yalnız başına oynamaktan hoşlanmaz, oyun oynadığı gruplar genişlemiştir. Artık
yetişkinin denetimindeki oyunlarda verilen rolleri yerine getirmeyi başarabilir. İşbirliği,
dostluk, sempati, rekabet, kavga gibi bir dizi toplumsal davranışlar geliştirir. Altı yaş, okul
döneminin başlangıcı ve gelişimin kritik dönemlerinden biridir. Altı yaş çocuğu “büyük
çocuk” olarak kabul edilmekten mutluluk duyar, kendi özel işlerini tek başına yapmakta
ısrar eder. Aktif, atılgan, coşkulu, amaca yönelik davranışlar sergileyen, zaman zaman dü-
şünceli, kararsız bir kişilik yapısına ve bağımsız bir ruha sahiptir. Bu dönemde çok sayıda
arkadaş edinir, grup oyunları oynar ve oynadığı oyunlarda kuralları kendisi koyabilir.
Çevrenizde iki ve beş yaşlarında olan iki çocuğu sosyal yönden inceleyerek karşılaştırınız.
7
Orta Çocukluk Döneminde Sosyal Gelişim
Okula başlayan çocuklar kendilerini yeni ve geniş bir sosyal çevrenin içinde bulur. Sos-
yal ilişkilerinde öğretmeni, arkadaşları ve özellikle de annesi ile kurduğu yakın ilişkiler
ön plana çıkar. Arkadaş sayısının arttığı, akran gruplarının önem kazandığı ve arkadaş-
larından çok fazla etkilendiği bir dönemdir. Bu dönemde bağımsızlığını kazanması, ak-
ranlarıyla geçinmeyi ve uygun cinsiyet rollerini öğrenmesi beklenir. Kendi akranlarının
görüşlerini ve düşüncelerini paylaşan ve kabul eden çocuk, daha büyük çocukların ve
yetişkinlerin görüşlerine karşı koymaya başlar.
Ergenlik (Son Çocukluk) Döneminde Sosyal Gelişim

Ergenlik dönemi bedensel, cinsel, bilişsel değişimlerin yaşandığı kimlik ve kişiliğinin
geliştiği fırtınalı bir dönemdir. Bu dönemde çocukça alışkanlık ve davranışlarının yeri-
ni olgun tutum ve davranışlar alır. Ergenler zamanlarının çoğunu arkadaşlarıyla geçirir.
Arkadaşların ergen üzerindeki etkisi oldukça fazladır. Toplum içinde saygınlık kazanmak
ve statü sahibi olmak ister. Bu dönem ergenin meslek seçimi, eğitim durumu ve gelecekle
ilgili kararlar verdiği önemli bir dönemdir. Bu nedenle ergenin ailenin ve öğretmenlerin
rehberliğine ihtiyacı vardır.
DUYGUSAL GELİŞİM DÖNEMLERİ

Çocuğun duygusal gelişimi her zaman düz bir çizgi gibi gitmez ve zaman zaman iniş çıkış-
lar gösterir. Duygusal gelişimdeki bu değişimlerde çevresel uyarıcılarla birlikte belirli yaş
aralıklarında farklı duygusal özelliklerin görülmesi etkilidir. Bu nedenle duygusal gelişim
özelliklerinin bilinmesi önemlidir. Bu bölümde duygusal gelişim, bebeklik, ilk çocukluk,
orta çocukluk ve ergenlik (son çocukluk) dönemlerine göre açıklanmıştır.
Bebeklik Döneminde Duygusal Gelişim

Bebeklik döneminde çocuğun duygularını anlamak zordur. Ancak, bebekler hem duyguları-
nı hem de ihtiyaçlarını ifade etmek için duygularını kullanırlar. Bu dönemde bebeklerin de-
neyimledikleri duygular hakkında çıkardığı sesler, beden hareketleri ve yüz ifadeleri önemli
ipuçları verir. Birkaç günlük ya da bir kaç haftalık bebekler çeşitli duygularla ilgili yüz ifade-
leri üretebilir. Yeni doğan bebekler ağlayarak, kollarını sallayarak mutsuzluklarını belli eder.
Bebekler mutluluklarını göstermede çok zorlanırlar. Bebekler birinci ayda insan sesi duy-
duklarında sessizleşir, aşamalı olarak insanlara daha fazla karşılık vermeye başlarlar. Yedinci
aylarda bebekler duygu dağarcığına korkuyu da eklerler. Öğrenme olmadan, bebekte bu yüz
ifadelerinin görülmesi, duygusal ifadelerin bir ölçüde biyolojik olarak belirlendiği görüşünü
destekler. Bu duygular “temel duygular” ya da “birincil duygular” olarak ifade edilir.
İlk yılın ortalarında bebeğin duygusal ifadelerinin daha iyi düzenlendiği ve belirgin ol-
duğu görülebilir. Bebekler genellikle, sekiz ve dokuzuncu aylarda diğer insanların duygula-
rını etkin bir şekilde incelemeye başlar ve bu şekilde sosyal ilişkilendirmenin ilk belirtilerini
de gösterir. İlk yılın sonunda, bebekler diğer insanlardan gelen etkili mesajları tanıyabilir
ve bu mesajları çevrelerindeki olay ve nesnelerle ilişkilendirmeye başlar. Bunlar bebeğin
mesajları içselleştirmesinin ilk işaretleridir. Bebeğin diğer insanlardan gelen duygusal işa-
retlerden anlam çıkarabilme kapasitesi, yaş ve bilişsel gelişimindeki ilerlemeye bağlı olarak
değişiklik gösterir. İkinci yılın ortalarında bebekler doğrudan olmayan sosyal ilişkilendir-
me de yapabilir. Örneğin, on beş aylık bir bebek, annesi ile iyi bir iletişim kuran yabancıyı
izleyerek, ona karşı daha az çekingen davranışlar gösterebilir. Bu dönemde anne çocuğun
enerji, güç ve güvenlik kaynağı olmakla birlikte gelecekteki ilişkisinde de önemli yer tutar.
İlk Çocukluk Döneminde Duygusal Gelişim

Bu dönemde dil ve benlik kavramındaki kazanımlar, duygusal gelişimi destekler. Çocuk-
ları duygusal anlayışta kazanımlar elde ederek duyguları hakkında konuşmaya başlar ve
karşısındaki kişilerin duygularına karşılık verecek yeterliliğe ulaşır. Duyguların düzenlen-
mesinde, özellikle de yoğun olumsuz duygularla başa çıkmada başarılıdır. Bu dönemde
empati duyguları gelişir, empati duyguları ahlak gelişimine olumlu yansır. Çocuklar, üç-
dört yaştan itibaren, duygularının neden ve sonuçlarını sözel olarak ifade etmede yeterli
hale gelir. Bu dönemdeki çocuklar, başka bir kişinin olumsuz duygularını gidermek için
o kişiye yardımcı olabilir ya da öneride bulunabilir. Örneğin, ağlayan kardeşine sarılarak
ağlamamasını söyleyebilir. Dört-beş yaşlarında çocuklar başkalarının karmaşık duygusal
durumlarını daha iyi anlar. Bu dönemde çocuklar deneyimleri sayesinde, başka çocukla-
rın durumu ile ilgili olarak düşünceler geliştirmeye de başlar. Örneğin “Arkadaşın neden
üzgün?” diye sorulduğunda, “Çünkü öğretmen onun oyuncağını aldı.” biçiminde cevap
verebilir ya da bu durum ile ilgili olarak, kendi deneyimlerine benzeyen birçok dış neden
gösterebilir. Bu dönemde çocuklar duyguların düzenlenmesinde beceriler kazanır.
Orta Çocukluk Döneminde Duygusal Gelişim

Bu dönemde çocukların benlik farkındalıklarının ve sosyal duyarlılıklarının artması ile
duygusal yeterlilikleri desteklenir. Duyguları anlama ve duygularını düzenleme becerile-
rinde olumlu yönde gelişim gözlenir. Çocuklar kendilerini neyin kızdırdığını, korkuttu-
ğunu ya da üzdüğünü ve bu duyguları gösterdiklerinde diğer insanların nasıl tepki vere-
ceğini bilir ve buna göre davranışlarını kontrol edebilir. Bu dönemde görülen, duyguyu
anlama yollarından birisi de empatidir. Orta çocukluk döneminde bilişsel gelişimdeki
ilerlemelerden dolayı, empati becerileri daha fazla gelişmiştir. Çocuklar, insanların aynı
anda birkaç duyguyu yaşayabileceğini sekiz-dokuz yaşlarında daha iyi anlayabilir. Bu dö-
nemde kimlik arayışına giren çocuk toplum tarafından kabul görmeye çalışır. Duygusal
açıdan farklı duygular yaşar ve duygularını dışa vurur.
Ergenlik (Son Çocukluk) Döneminde Duygusal Gelişim

Ergenliğin başlangıcında duygusal dalgalanmalar hormonların değişmesiyle ilişkilidir. Bu
hormonal değişiklikler ergenliğin en önemli özelliğidir. Hormonların değişimiyle ergen
cinselliğe yönelir. Ergenlikteki bu değişim, olumsuz duygularda artışa neden olur. Ergen-
ler yetişkinliğe doğru ilerledikçe, ruhsal sorunlarında azalmalar görülür. Ayrıca soyut dü-
şüncenin oluşması nedeniyle duygularına daha fazla önem verir. Zaman içerisinde kendi-
ne özgü düşünce sistemi geliştirerek duygularını olaylar karşısında yaşayarak hissetmeye
başlar ve bu durumdan zevk alır. Bu dönemde görülen en belirgin duygusal özellikler;
duyguların yoğunluğunda artış, duygulardaki istikrarsızlık, karşı cinse ilgi, sürekli hayal
kurma, yalnız bırakılma isteği ve ders çalışmaya karşı isteksizliktir.
Ergenlik (son çocukluk) dönemde görülen en belirgin duygusal özelliklere örnek veriniz.
8
SOSYAL VE DUYGUSAL GELİŞİMİN DESTEKLENMESİ
Çevreden gelen uyarıcılar duyu organları ile alınarak, çocuk tarafından içsel ve öznel tep-
kilerin verilmesine neden olur. Bu uyarıcılara kendi duygusal durumuna göre cevap veren
çocuğun süreç içindeki deneyimleri sosyal ve duygusal gelişimin desteklenmesini sağlar.
Çocukların gelişimleri bir bütün olup birbirini etkiler. Bu nedenle çocukların sosyal ve
duygusal gelişimlerinin desteklenmesi için her gelişim alanını destekleyen öneriler sunul-
masına önemlidir (Tirişoğlu ve Bütün-Ayhan, 2013). Sosyal ve duygusal gelişimi destekle-
mek için göz önünde bulundurulması gereken öneriler aşağıda sunulmuştur:
• Bebeğin anne ve babasına güvenli bir bağlanma geliştirmesi sağlanmalıdır.
• Anne ve babalar çocukla ilişkilerinde olumlu, sıcak, içten, sabırlı, kabul edici ve
yanıt verici olmalıdır.
• Çocuğa değerli olduğu hissettirilmelidir.
• Çocuğun gelişimi, yetenekleri ve başarısı diğerleriyle kıyaslanmamalıdır.
• Çocuğun seçim ve tercihlerine göre oluşan olumsuz sonuçlar eleştirilmemeli, ço-
cuğun yaparak ve yaşayarak öğrenmesi desteklenmelidir.
• Çocuğun akranlarıyla ve yetişkinlerle birlikte zaman geçirmesi için fırsatlar sunulmalıdır.
• Çocuğun sosyal ortamlar içinde olması sağlanmalıdır.
• Çocuk sorumluluk almaya özendirilmeli ve olumlu pekiştireçler kullanılmalıdır.
• Her bireyin farklı özellikleri olduğu anlatılmalı, ayırım, etiketleme veya sınıflama
yapmadan arkadaş seçmesi sağlanmalıdır.
• Çocuktan beklenenler konuşarak belirlenmelidir.
• Aşırı koruyucu, otoriter ve aşırı serbest ya da tutarsız anne-baba tutumları sergi-
lenmemelidir.
• Anne ve babalar çocuklarına karşı tutarlı, kabul ve teşvik edici, uzlaşmaya ve ileti-
şime açık, demokratik bir tutum sergilemelidir.
• Anne-baba ve öğretmenler çocuklara olumlu rol model olmaya dikkat etmelidir.
• Çocuğun gelişimini destekleyen oyun, kitap ve materyaller çocuğun yaş ve gelişim
düzeyine uygun seçilmelidir.
• Çocukla yapılacak etkinlikler ve alınacak oyuncaklar çocuğun görüş ve istekleri
doğrultusunda seçilmelidir.
• Her ortam ve koşulda çocuğun kendisini ifade etmesine fırsat verilmelidir.
• Çocukla iletişimde sen dili yerine ben dili kullanılmalıdır.
• Okul-aile işbirliği içinde çocuğun okula uyumu kolaylaştırılmalıdır.
• Her çocuğun okul öncesi eğitim kurumundan yararlanması sağlanmalıdır.
• Anne-babalar çocuğun gelişiminde oyunun önemini bilmeli ve çocukla karşılıklı
iletişime dayalı oyun oynamalıdır.
• Günlük yaşam becerileri ve sosyal beceriler çocuğa oyun içinde öğretilmelidir.
Çocukların sosyal ve duygusal gelişiminin desteklenmesinde en önemli noktalardan
biri çocuğun kendi duygularının farkına varmasını ve duygularını rahatça ifade edebil-
mesini sağlayan ortamların sunulmasıdır. Duygularının farkında olan çocuk, gerektiği
durumlarda duygularını kontrol edebilmeyi öğrenir. Duygularını hisseden ve duygularını
rahatça gösterebilen bir çocuk, diğer insanlarla ilişkilerinde duyguların ne kadar önemli
olduğunu anlar ve sağlıklı sosyal ilişkiler yürütür.
Sosyal ve duygusal gelişimin desteklenmesinde, çocukların yaş ve gelişim düzeylerine
uygun olan çocuk filmlerinden yararlanılabilir. “Buz Devri” birliktelik, sevgi ve paylaşımı,
“Arabalar” farklılıklara saygı ve rekabetin tatlı bırakılmasını, “Ayı Kardeş” sevgi ve arkadaş-
lılığın önemini vurgulaması açısından çocukların izleyebileceği filmler arasında sayılabilir.
Resim 5.7
Çocuk filmleri sosyal
ve duygusal gelişimi
destekler.
Kaynak: http://www.
fullhdfilmizle.org
SOSYAL VE DUYGUSAL GELİŞİMİN DEĞERLENDİRİLMESİ

Sosyal ve duygusal gelişiminin değerlendirilmesi, çocuğun sosyal ve duygusal açıdan ta-
nınması ve bireysel farklılıklara göre desteklenebilmesi açısından oldukça önemlidir. Ço-
cukların sosyal ve duygusal gelişimini değerlendirmek için tek bir yöntemden bahsetmek
mümkün değildir. Sosyal ve duygusal gelişim konusunda çok boyutlu değerlendirme ya-
pabilmek için farklı yöntem ve tekniklerden yararlanılır. Dolayısıyla sosyal ve duygusal
gelişimin belirlenmesinde çeşitli değerlendirme yöntem ve araçları kullanılır. Bu bölümde
sosyal ve duygusal gelişimin değerlendirilmesinde kullanılabilen standart testler ve dere-
celendirmeli ölçekler, gözlem, görüşme ve sosyometrik yöntemler açıklanmıştır.
Standart Testler ve Derecelendirmeli Ölçekler

Sosyal ve duygusal gelişimin değerlendirilmesinde standart testler kullanılır. Ancak bu
test sonuçlarının değerlendirilmesinde uygulayıcı, uygulama ortamı, uygulama materyal-
lerinin güvenilirliği, çocuğun o anki açlık, tokluk, uyku, motivasyonu ile aile ve çocukla
kurulan iletişim gibi etkenlerin göz önünde bulundurulması gereklidir. Standart testler
uygulanmadan önce ne amaçla kullanılacağı ve kullanılan testin amacı karşılayıp karşı-
lamayacağının kararının verilmesi gerekir. Türkiye’de çocukların sosyal ve duygusal geli-
şimlerini değerlendirmede Sosyal Duygusal Öğrenme Becerileri Ölçeği, Marmara Sosyal
Duygusal Uyum Ölçeği gibi ölçeklerin yanında Bayley Gelişim Envanteri, Portage Erken
Eğitim Kılavuzu Gelişim Ölçeği, Ankara Gelişim Tarama Envanteri, Gazi Erken Çocuk-
luk Gelişimi Değerlendirme Aracı gibi genel gelişimi değerlendiren testlerden yararlanı-
lır. Standart testlerin bir kısmı doğrudan çocuğa uygulanarak bilgi edinmeyi sağlarken
bazıları ise çocuğu iyi tanıyan anne, baba, kardeş, akran, öğretmen gibi kişiler tarafından
doldurularak elde edilir.
Gözlem
Doğal ortamda, dışarıdan hiçbir müdahalede olmadan belirlenen süre içinde gözlenen
tüm davranışların değerlendirilmesine gözlem yoluyla değerlendirme denir. Bireyin sosyal
ve duygusal davranışları, doğal ortamlarda ya da gerçek ortamlara benzetilen ortamlarda
gözlendiğinde ortaya çıkar. Gözlem tekniği, bireyin içinde bulunduğu ortam ve durum-
larda en çok hangi sosyal-duygusal becerilere gereksinim duyduğunu ve hangi becerilerde
yetersiz olduğunu belirlemede sıklıkla kullanılır.
Gözlem yöntemi özellikle duygularını ifade etmeyen çocukların sosyal ve duygusal
gelişim açısından değerlendirilmesinde oldukça önemlidir. Sosyal ve duygusal gelişimin
erken çocukluk döneminde yeri ve önemi büyüktür. Erken çocukluk döneminde duygusal
gelişimle ilgili duygusal tepkiler yoğun olarak yaşanır. Bu yaş çocukları duygularını sözel
olarak tam ifade edemediklerinden duyguları resimlerine ve oyunlarına yansıtır. Ancak iyi
bir rehberlik yapılamadığında bu duygusal iniş ve çıkışlar, yerini kalıcı duygusal problem-
lere bırakabilir. Bu nedenle özellikle erken yıllarda çocuğun kendini ifade edebilmesini,
duygularını açığa çıkarabilmesini, duygularını ayırt edebilmesini sağlayıcı etkinliklerin
uygulanması ve bu etkinliklerin oyun içinde gözlemlerle değerlendirilmesi çok önemlidir.
Oyun, özellikle erken çocukluk döneminde çocuğun sosyal ve duygusal gelişim açısından
değerlendirilmesinde kilit değerlendirme yolu olarak görülür.
Görüşme
Sosyal ve duygusal gelişimi değerlendirmede geleneksel bir yöntem olan görüşme, bireyin
kendi hakkında mümkün olan en iyi bilgi kaynağının yine kendisi olacağı varsayımına
dayanır. Bireysel görüşmeyle kişinin geçmişi hakkında bilgi edinilir. Görüşmeler doğru-
dan çocuklarla yapılabileceği gibi, öğretmenler, akranlar ve anne-babalarla da yapılabilir.
Görüşmede, bireyin bilgilendirilmesi, soruların açık, net ve anlaşılır olması önemlidir.
Elde edilen bilgilerin kaydedilmesi veya kayıt çizelgelerinden yararlanılması görüşmede
önemli bir yer tutar.
Sosyometri
Bu yöntem çocukların sınıf ortamında akranları tarafından değerlendirilmesidir. Bu yolla
elde edilen bilgiler çocuğun, kabul edilip edilmemesi, liderlik özellikleri, saldırganlık gibi
davranışları hakkında bilgi toplamaya yardımcı olur. Çocukların sosyal-duygusal bece-
rilerini değerlendirmede, bilgi kaynağı olarak akranlar tercih edildiğinden, değerlendir-
meler çoğunlukla sosyometrik yöntem aracılığıyla yapılır. En sık kullanılan sosyometrik
değerlendirme yöntemi akran isimlendirmesidir. Akran isimlendirmesi yönteminde bir
sınıftaki çocuklardan, verilen belli bir kritere göre (en çok hoşlandığı, en çok tercih ettiği
oyun arkadaşı vb.) bir ya da daha çok sınıf arkadaşını seçmesi istenir. Çocukların sosyo-
metrik statüleri, verilen ölçütler doğrultusunda aldıkları sayılara göre belirlenir.
Çocukların sosyal ve duygusal gelişimlerini değerlendirmede sıklıkla kullanılan yöntemler

nelerdir? 9
Özet
Sosyal ve duygusal gelişim ile ilgili temel kavramları Sosyal ve duygusal gelişimi etkileyen etmenleri tartışmak.
2
1 ayırt etmek. Çocuğun sosyal ve duygusal gelişimi üzerinde genetik
Benlik, sosyalleşme-sosyalleştirme, sosyal olgunluk, ve çevresel etmenler etkilidir. Çocuğun olgunlaşma-
kültür, sosyal yeterlik ve uyum, kişilik, duygu, duy- sı, cinsiyet, zekâ ve mizaç gibi genetik etmenlerin ya-
guların düzenlenmesi, haz ve elem, korku kıskançlık, nında aile ilişkileri, arkadaşlık, gruba katılma, oyun,
empati, saldırganlık ile duygusal tepki gibi kavramlar işbirliği, rekabet gibi çevresel etmenler sosyal ve duy-
sosyal ve duygusal gelişim ile ilgili kavramlar arasında gusal gelişimde etkili olur.
yer alır. Benlik, çocuğun yaşantı ve deneyimleriyle ve
çevresindeki bireylerin etkileriyle meydana gelir. Sos- Sosyal ve duygusal gelişim kuramlarını açıklamak.
3
yalleşme çocuğun kendisi ile çevresi arasındaki sınırı Sosyal ve duygusal gelişimi açıklamada kuramlar et-
anlaması ve kendi benliğini çevreden ayırt edebilmesi kili olmuş, sosyal ve duygusal gelişiminin anlaşılma-
ile başlar. Bu süreç doğumdan sonra başlayarak yaşam sını sağlamıştır. Sosyal gelişimi açıklayan en kapsamlı
boyu devam eder. Sosyal olgunluk, bir kimsenin anla- kuram Erik Erikson’un psikososyal kuramıdır. Erik-
yış, duygu ve beceri gibi özellikler bakımından yaşına son, psikososyal kuramında çevresel etkiler ile kişilik
göre içinde yaşadığı toplumun yetişkin üyelerinin ge- gelişimini açıklamış dolayısıyla sosyal ve duygusal
nellikle erişmiş oldukları düzeye gelmesi durumudur. gelişime bu şekilde vurgu yapmıştır. Erikson’a göre,
Bireyin tüm yaşamı kültür içinde çevresine uyum sağ- dönemlerin her birinde, psikososyal bir bunalım ve
lama çabasıyla geçer. Topluma uyum sağlayabilmek çatışma yaşanır. Bu bunalım ve çatışmalar bireyin ki-
için bireylerin duygularını, düşüncelerini ve istekle- şilik gelişimini ile duygusal gelişimine yansır. Psiko-
rini iletebilmeleri önemlidir. Jest ve mimikleri kullan- seksüel gelişim kuramı sosyal yeterlikte sağlıklı enerji
ma, vücut dilini yorumlama, toplum içinde konuşma ve başarılı bütünleşmenin önemine dikkat çekmiştir.
ve tartışmaya katılma gibi sözel ve sözel olmayan dav- Sosyal yetersizliklerin altında gelişimsel dönemlerde
ranışların doğru olarak kullanılması, bireylerin sosyal yaşanan travmaların yattığı vurgulanır. Harlow’un
yeterliklerini belirler. Uyum, bireyin kendisi ve çevre- maymunlarla yaptığı çalışmaları sonucunda, anne-
siyle dengeli bir ilişki kurabilmesi, bu ilişkiyi sağlıklı çocuk arasında oluşan karşılıklı sevgi bağının, çocu-
bir biçimde sürdürebilmesi, davranışlarını içinde ya- ğun ileriki yaşantısındaki diğer insanlarla kuracağı
şadığı toplumun gelenek ve göreneklerine uygun bir tüm ilişkilerdeki güven duygusunun oluşmasında et-
biçimde düzenleyebilmesi ve onaylanan davranışları kili olacağını belirtmiştir. John Bowlby bağlanma ku-
alışkanlık haline getirebilmesidir. Bireylerin fiziksel, ramını oluştururken, Harlow’un çalışmaları, Freud’un
bilişsel, sosyal ve duygusal açıdan farklı özellikler gös- erken dönem kuramı gibi birçok farklı kuram ve ça-
termeleri kişiliği oluşturan özelliklere bağlıdır. lışmalardan etkilenmiştir. Bowlby, bağlılığın gelişme-
Duygu ise, çocuğun iç ve dış dünyadan etkilenmesi sinde, güçlü biyolojik temellerin olduğunu, anne-ba-
sonucunda hoşlanma ya da acı duyma biçiminde or- banın ve çocuğun birbirlerine bağlanmalarının yavaş
taya çıkan tepkilerdir. Duygusal konumun amaçlarını yavaş geliştiğini savunmuştur. Bu kuram bebek anne
gerçekleştirelebileceği bir yoğunluk düzeyine uyum arasında kurulan duygusal bağın fonksiyonları ile il-
sağlama duygusal düzenleme olarak ifade edilir. Bir gilenmiştir. John Bowlby ile birlikte çalışan ve onun
güdünün doyumu sağlandığında ya da bir amaca va- görüşlerini paylaşan Ainsworth, bebekler üzerinde
rıldığında yaşanan duygulanım, hoşlanma, doygun- yaptığı çalışmalar ile bağlanmanın niteliğine vurgu
luk veren coşku haz olarak tanımlanır. İhtiyaçların yapmıştır. Ainsworth çalışmaları sonunda, bebeğin
karşılanmaması ve duyguların tatmin edilmemesi gösterdiği davranış ve tepkilere göre bağlanmanın
durumunda ortaya çıkan ve çocukta gerginlik ve güvenli ve güvensiz biçimde olabileceğini ortaya koy-
mutsuzluk yaratan üzüntü ve acı duyma ise elemdir. muştur.
Korku, kıskançlık, empati, saldırganlık gibi kavramlar
duygusal tepki olarak nitelendirilir. Çocuğun ilk duy-
gusal tepkileri arasında da yer alan ağlama ve gülme
gelişim açısından önemlidir.
Sosyal ve duygusal gelişim dönemlerini açıklamak. geliştiği fırtınalı bir dönemdir. Arkadaşların ergen
4
Farklı yaş dönemlerinde çocuklar farklı sosyal ve duy- üzerindeki etkisi oldukça fazladır. Bu dönem ergenin
gusal özellikler gösterir. Doğumdan sonra bebeğin ilk meslek seçimi, eğitim durumu ve gelecekle ilgili ka-
toplumsal davranışı annesine sarılması ve tutunma- rarlar verdiği önemli bir dönemdir. Ergenliğin başlan-
sıdır. Bebekler birinci ayda insan sesi duyduklarında gıcında duygusal dalgalanmalar görülür. Ergenlikteki
sessizleşirler, aşamalı olarak insanlara daha fazla kar- değişim, olumsuz duygulardaki artışla bağlantılıdır.
şılık vermeye başlar. İkinci aydan itibaren, bebek in- Ergenler yetişkinliğe geçtikçe, ruhsal sorunlarında
san sesine ve gülümsemeye karşılık verir. Bu gülüm- azalma görülmeye başlar. Soyut düşüncenin oluşması
seme, sosyal gelişimin ve becerinin başlangıcı olarak nedeniyle ergen duygularına daha fazla önem verir.
kabul edilir. Bebeklik döneminde çocuğun duygula-
rını anlamak zor olmakla birlikte, bebeklerin duygu- Sosyal ve duygusal gelişimin desteklenmesi ile ilgili öne-
larını ve ihtiyaçlarını belirtmek için duygularını kul- 5 riler sunmak.
landıkları görülür. Bir yaş çocuğunun en karakteristik Çocukların sosyal ve duygusal gelişiminin desteklen-
özelliği benmerkezciliktir. İkinci yaşa doğru bebeğin, mesinde anne-babalara ve yakın çevresindeki bireyle-
çocuklarla oynaması, oyuncaklarını paylaşması, kav- re çok büyük roller düşer. Çocukların sosyal ve duy-
ga etmesi artar. İki-üç arasında çocuk yetişkin davra- gusal gelişimlerinin desteklenmesi için her gelişim
nışlarını taklit ederek olumlu ve role uygun davranış- alanını destekleyen önerilerin sunulması önemlidir.
lar gösterir. İlk çocukluğun başlangıcı olan üç yaşında Çocukların bireysel özelliklere göre desteklenmesi,
çocuk, yetişkinlerle bir arada olmaktan ve oynamak- sosyal ve kültürel ortamlara katılmalarının sağlanma-
tan çok hoşlanır. Bu dönemde duygusal beceriler bü- sı, çocuğun haklarına saygı gösterilmesi, oyun oyna-
yük atılım gösterir. Empati duyguları gelişerek, ahlak masına fırsat verilmesi, soyal ve duygusal gelişimin
gelişimine olumlu yansır. Çocuklar, üç-dört yaştan desteklenmesinde önemli katkılar sağlar. Çocukların
itibaren, duygularının neden ve sonuçlarını sözel ola- sosyal ve duygusal gelişiminin desteklenmesinde en
rak ifade etmede yeterli hale gelir. Duygusal durumla- önemli noktalardan biri çocuğun kendi duygularının
rını daha iyi anlarlar. Üç-dört yaşları arası cinsel rolle- farkına varmasını ve duygularını rahatça ifade edebil-
rin belirlendiği bir dönemdir. İlk çocukluk evresinin mesini sağlayan fırsatların sunulmasıdır.
düğüm noktasını, aile ve çocuk için “altın yaş” olarak
nitelendirilen beş yaş oluşturur. Çocuk altıncı yaşta Sosyal ve duygusal gelişimi değerlendirmenin önemini
sosyal yönden hala ailesine bağımlıdır, ancak öğret- 6 tartışmak.
meni ve arkadaşlarının önemi giderek artar. Arkadaş Çocuğun sosyal ve duygusal gelişiminin değerlendi-
sayısının arttığı, akran gruplarının önem kazandığı ve rilmesi, çocuğun sosyal ve duygusal açıdan tanınması
arkadaşlarından çok fazla etkilendiği bir dönem son ve sosyal ve duygusal gelişiminin bireysel farklılıklar
çocukluk dönemidir. Duyguları anlama ve duygula- gözeterek desteklenebilmesi açısından oldukça önem-
rını düzenleme becerilerinde olumlu yönde gelişim lidir. Sosyal ve duygusal gelişim konusunda çok bo-
gözlenir. Çocuklar kendilerini neyin kızdırdığını, yutlu değerlendirme yapabilmek için farklı yöntem ve
korkuttuğunu ya da üzdüğünü ve bu duyguları gös- tekniklerden yararlanılır. Çocukların sosyal ve duy-
terdiklerinde diğer insanların nasıl tepki vereceğini gusal gelişimini değerlendirmek için tek bir yöntem-
bilir ve buna göre davranışlarını kontrol edebilir. Bu den bahsetmek mümkün değildir. Sosyal ve duygusal
dönemde bağımsızlığını kazanması, akranlarıyla ge- gelişimin değerlendirilmesinde standart testler ve
çinmeyi ve uygun cinsiyet rollerini öğrenmesi bekle- derecelendirme ölçekleri, gözlem, görüşme ve sosyo-
nir. Ergenlik (son çocukluk) dönemi bedensel, cinsel, metrik yöntemler kullanılır.
bilişsel değişimlerin yaşandığı kimlik ve kişiliğinin
1. Aşağıdakilerden hangisi bireyin sosyal gelişimi ile ilgili 7. Bowlby’nin Bağlanma Kuramı’na göre bebeklerin bakım
olarak kendini algılaması ve değerlendirilmesine yönelik ge- veren kişiden ayrı kalacakları kaygısını yaşadığı evre aşağıda-
liştirdiği yapılardan biridir? kilerden hangisidir?
a. Benlik a. Bağlılık öncesi
b. Kişilik b. Bağlanma
c. Mizaç c. Kesinleşmiş bağlanma
d. Sosyalleşme d. Karşılıklı ilişkinin oluşturulması
e. Uyum e. Bağlanma sonrası
2. Aşağıdakilerden hangisi bireyin sosyal ve duygusal geli- 8. Bebek ebeveynin varlığına tepkisiz görünür. Ebeveyni ay-
şimini etkileyen çevresel etmenlerden biri değildir? rıldığında stresli değildir. Ayrılırken bebek ağlayabilir ya da
a. Oyun ağlamayabilir ve yeniden ebeveyni ile bir araya geldiğinde göz
b. Mizaç teması kurmaktan ve sarılmaktan kaçınır. Ebeveynini görmez-
c. Anne-baba tutumu den gelir hatta ondan uzaklaşır. Aşağıdaki bağlanma türlerin-
d. Arkadaşlık den hangisi bu tanımı en doğru biçimde açıklamaktadır?
e. Aile ilişkileri a. Kaçınan/dirençli bağlanma
b. Güvenli bağlanma
3. Sosyal gelişimi en kapsamlı açıklayan kuram aşağıdaki- c. Güvensiz/örgütlenmemiş/yönelim sorunlu bağlanma
lerden hangisidir? d. Güvensiz/duyarsız bağlanma
a. Psikoseksüel e. Güvensiz/kaçıngan bağlanma
b. Psikososyal gelişim
c. Bilişsel gelişim 9. Bebeğin diğer insanlardan gelen duygusal işaretlerden
d. Sosyal öğrenme anlam çıkarabilme kapasitesi, mesajları tanıyabilmesi ve bu
e. Davranışsal mesajları çevrelerindeki olay ve nesnelerle ilişkilendirmeye
başlaması tam olarak bebeklik döneminin hangi aylarında
4. “Çocuk; dil ve motor gelişimindeki ilerlemelerle birlik-
ortaya çıkar?
te bağımsızlık duyguları gösterir, dengesiz, inatçı, olumsuz,
a. 6. ve 7. aylar
kararsız, söz dinlemez, yardımdan hoşlanmaz davranışlar
b. 3. ve 4. aylar
sergiler, kendi başına bir şeyler yapmaya çalışır.” Bu çocuk
c. 11. ve 12. aylar
gelişim özelliklerine göre kaç yaşındadır?
d. 18.19. 20. aylar
a. 18 yaş
e. 24. ay
b. 14 yaş
c. 10 yaş
10. Aşağıdakilerden hangisi ilk çocukluk döneminde duygu-
d. 6 yaş
sal gelişim özelliklerini tanımlayan ifadelerden biri değildir?
e. 2 yaş
a. Duyguların düzenlenmesi ile birlikte yoğun olumsuz
5. Bireyin yaşamında canlanma ya da hareketlenmeyi ifade duygular ile başa çıkabilir.
eden kavram aşağıdakilerden hangisidir? b. Duygularının neden ve sonuçlarını sözel olarak ifade
a. Benlik etmede yeterli hale gelir.
b. Sosyal uyum c. Empati duyguları gelişir.
c. Duygu d. Duygularını uygun zamanlarda ve uygun yollarla ifa-
d. Mizaç de eder.
e. Olgunlaşma e. Başka birinin olumsuz duygularını gidermek için o
kişiye öneride bulunabilir.
6. Bebeğin duygularını kontrol edebilme yeteneğinde etkili
olan dikkatin yönünü değiştirme ve kendini sakinleştirici et-
kinliklere yönlendirebilme becerilerinin başladığı ay aralığı
aşağıdakilerden hangisidir?
a. 1-3 ay
b. 4-6 ay
c. 7-10 ay
d. 11-14 ay
e. 15-18 ay

1. a Yanıtınız yanlış ise “Temel Kavramlar ve Tanımlar” Sıra Sizde 3
konusunu yeniden gözden geçiriniz. Arkadaşları tarafından sevilen çocuklar; yönlendiricidir,
2. b Yanıtınız yanlış ise “Sosyal ve Duygusal Gelişimi Etki- yardımseverdir, iletişim kurmada başarılıdır, başkalarının
leyen Etmenler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. gereksinimlerine duyarlıdır. Bu çocuklar daha sosyal, dışadö-
3. b Yanıtınız yanlış ise “Sosyal ve Duygusal Gelişim ile nük ve sevilen çocuk olarak değerlendirilir. Arkadaşlık kura-
İlgili Kuramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. mayan çocuklarda ise içe kapanma ve saldırgan davranışlara
4. e Yanıtınız yanlış ise “Sosyal Gelişim Dönemleri” ko- yönelme görülebilir. Bu çocuklar akranları tarafından aktif
nusunu yeniden gözden geçiriniz. olarak reddedilen çocuklardır. Grupta reddedilen çocuklar;
5. c Yanıtınız yanlış ise “Temel Kavramlar ve Tanımlar” tek başına oynamayı tercih ederler, sözel ve fiziksel şiddet
konusunu yeniden gözden geçiriniz. gösterirler, düşmanca tavır sergilerler.
6. b Yanıtınız yanlış ise “Temel Kavramlar ve Tanımlar”
konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 4
7. b Yanıtınız yanlış ise “Sosyal ve Duygusal Gelişim ile Tüm oyunlarda çocuğun sosyal ve duygusal gelişimini des-
İlgili Kuramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. tekleyen davranışlar yer alır. Çocuk oyun sırasında sosyalleş-
8. e Yanıtınız yanlış ise “Sosyal ve Duygusal Gelişim ile meyi öğrenir. Toplumsal yaşamda cinsel rolünü kavrar. Kendi
İlgili Kuramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ve diğerleri kavramlarını kazanır. Çaba harcamayı, başladığı
9. c Yanıtınız yanlış ise “Duygusal Gelişim Dönemleri” bir işi bitirmeyi, zevk almayı öğrenir. Duygusal açıdan ra-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. hatlar. Başkalarının hak ve özgürlüklerine saygı göstermeyi
10. d Yanıtınız yanlış ise “Duygusal Gelişim Dönemleri” öğrenir. Korkularından kurtulabilir. Saldırganlık dürtülerini
konusunu yeniden gözden geçiriniz. kontrol eder. Görgü kurallarını öğrenir ve uygular. Deneme-
yanılma yolu ile doğruyu bulmayı öğrenir. İletişim kurmayı,
duygu ve düşüncelerini ifade etmeyi öğrenir. Çevresindeki
nesne ve canlıları korumayı onlara zarar vermemeyi öğrenir.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Doğa ve insan sevgisi, yurt sevgisi, ülkeye bağlılık gibi kav-
Sıra Sizde 1 ramları öğrenir.
Benlik oluşumu çocuğun yaşantılarıyla, deneyimleriyle ve
çevresindeki bireylerin etkileriyle meydana gelir. Sosyal çev- Sıra Sizde 5
re bu dönemde olumsuzluk gösterir ise çocukta “bencillik” Bowlby bağlanmayı dört evrede açıklamıştır: Bağlılık öncesi
söz konusu olur. Bencilliğin kişilik özelliği olarak yerleşmesi evrede bebekler herkese aynı şekilde tepki verir. Ayırt etmek-
çocuğun sosyal iletişimini olumsuz yönde etkiler. Bebeklik sizin insan seslerini dinlemekten ve yüzlerine bakmaktan
döneminden başlayarak anne-babalarından tutarlı, yeterli hoşlanır. Bağlanma evresinde bebekler tanıdık birine bir
ve devamlı ilgi ve sevgi gören bebekler olumlu benlik yapısı yabancıdan daha farklı tepki gösterir. Yabancıların yanında
geliştirir. şaşkınlık veya tedirginlik gösterirler. Bakım veren kişilerin
yanında mutlu olurlar, ancak diğerlerinin yanında mutsuz
Sıra Sizde 2 ve endişeli olmaya başlar. Kesinleşmiş bağlanma evresin-
Duygu, bireyin yaşamında, canlanma ya da hareketlenmeyi de bakım veren kişilerden ayrı kalacakları korkusu görülür.
ifade eder. Tüm duyguların temelinde uyarıcı, tepki, fizyo- Bakım veren kişilerden ayrıldıklarında huzursuzlaşırlar yani
lojik uyarım ve davranışsal tepki yer alır. Duygunun şekli bağlanma belirginleşmeye başlar. Yaklaşık altı ile yedinci ay-
bireyin o andaki güdülenme ve kendi değerleriyle şekillenir. dan sonra görülmeye başlayan ayrılık kaygısı, giderek artar
Duygular, çocuğun temel gereksinimleri ve bu gereksinim- ve bir yaşından sonra da giderek azalır. Karşılıklı ilişkinin
lerin etkisini dışarı yansıtmasıdır. Duygular, öğrenme ve oluşturulma evresinde bebekler ayrılığa daha az tepki göste-
olgunlaşmayla birlikte yaşamın her döneminde farklılıklar rir. Bu dönemde, ebeveynleriyle pazarlık ederek amaçlarına
gösterirler. ulaşmak için onları ikna etmeye çalışır.

Ainsworth bağlanma türleri güvenli ve güvensiz bağlanma Ergenlik (son çocukluk) döneminde görülen en belirgin duy-
olarak ele almıştır. Güvenli bağlanmada bebekler ebeveyni gusal özellikler; duyguların yoğunluğunda artış, duygularda-
onlardan ayrıldıklarında ağlayabilir ya da ağlamayabilir. Be- ki istikrarsızlık, karşı cinse ilgi, sürekli hayal kurma, yalnız
bekler ağlasalar bile ebeveyn geri döndüğünde ebeveyn ile bırakılma isteği ve ders çalışmaya karşı isteksizliktir.
aktif biçimde temas kurmaya çalışır ve ağlamaları hızlı bir
şekilde azalır. Ainsworth güvensiz bağlanmayı üç grupta Sıra Sizde 9
incelemiştir. Kaçıngan bağlanmada bebekler ebeveynin var- Sosyal ve duygusal gelişim konusunda çok boyutlu değerlen-
lığına tepkisiz görünür. Ebeveyn ayrıldığında ağlayabilir ya dirme yapabilmek için farklı yöntem ve tekniklerden yarar-
da ağlamayabilir. Yeniden biraraya gelmede ebeveynle se- lanılır. Çocukların sosyal ve duygusal gelişimini değerlendir-
lamlaşmaktan kaçınır ya da buna isteksiz davranır ve kucağa mek için tek bir yöntemden bahsetmek mümkün değildir.
alındıklarında çoğu zaman sarılmaz. Dirençli bağlanmada Dolayısıyla sosyal ve duygusal gelişimin belirlenmesinde
bebekler, ebeveyn ayrıldığında çoğu zaman stresli ve huzur- standart testler ve derecelendirme ölçekleri, gözlem, görüş-
suzdur. Kucağa alındıklarında mücadele eder ve bazen vur- me ile sosyometrik yöntemler kullanılabilir.
ma ve itme davranışı gösterir. Çoğu bebek kucaklandıktan
sonra da ağlamaya devam eder ve kolay kolay sakinleştiri-
lemez. Ebeveyn geri döndüğünde umutsuz bir şekilde ebe-
veyne karışık öfkeli ve dirençli davranışlar sergiler. Dağınık Yararlanılan ve Başvurulabilecek
bağlanmada bağlanma türü, bebekteki en büyük güvensiz Kaynaklar
bağlanmayı temsil eder. Ebeveynle yeniden birleşme sırasın- Ahmetoğlu, E. (2009). Sosyal gelişim. Yeşim Fazlıoğlu (Ed.),
da bu bebekler, ebeveyn onu tutarken başka tarafa bakmak Erken Çocukluk Gelişimi ve Eğitimi içinde (s. 39-62). İs-
ya da ebeveyne donuk ve depresif duygularla yaklaşmak gibi tanbul: Kriter.
dağınık ve çelişkili davranışlar gösterir. Akkök, F. (2003). İlköğretimde sosyal becerilerin geliştirilmesi:
Ana-baba el kitabı (3. Basım). İstanbul: Özgür.
Sıra Sizde 7 Aral, N., Baran, G., Bulut, Ş. ve Çimen, S. (2000). Çocuk geli-
İki yaşına gelen çocukların dil ve motor gelişimlerinin iler- şimi 2. İstanbul: Ya-pa.
lemesiyle birlikte bağımsızlık duyguları artar. Sosyalleşme- Aral, N. ve Bütün Ayhan, A. (2008). An examination of va-
nin henüz başlangıç aşamasında bulunan iki yaş çocuğu riables affecting the social behavior of four and five year
anne ve baba ile birlikte olmaktan ve oynamaktan hoşlanır. old pre-school children. The Social Sciences, 3, 216-219.
Aile dışındaki bireylerle ve kendi akranlarıyla birlikte ol- Aral, N. ve Durualp, E. (2014). Okul öncesi dönemdeki ço-
maktan zevk almaya başlar. Bu yaşta çocuk dengesiz, inat- cukların gelişim alanlarına göre özellikleri. Rengin Zem-
çı, olumsuz, kararsız, söz dinlemez, yardımdan hoşlanmaz bat (Ed.), Okul Öncesinde Özel Öğretim Yöntemleri içinde
tavırlar sergiler, kendi başına bir şeyler yapmaya çalışır. Beş (s. 1-33), (4. Baskı). Ankara: Anı.
yaşında çocuk ise kendi yaşıtları ile küçük gruplar halinde Avcıoğlu, H. (2005). Etkinliklerle sosyal beceri öğretimi (2.
oynar. Evde ve okuldaki kuralları anlar, uygular, sorumlu- Baskı). Ankara: Kök.
luk üstlenmekten hoşlanır ve başladığı işi bitirmeyi sever. Aytar-Güngör, A. (2014). Toplumsal ve duygusal gelişim. Ay-
Sorumluk duygusunun gelişmiş olması çocuğun hayattaki ten Ulusoy (Ed.). Eğitim Psikolojisi içinde (s. 139-178), (4.
başarısı ve sosyal uyum açısından önemlidir. İlk çocukluk Baskı). Ankara: Anı.
evresinin düğüm noktasını, aile ve çocuk için “altın yaş” ola- Bacanlı, H. (2008). Sosyal beceri eğitimi (3. Baskı). Ankara:
rak nitelendirilen beş yaş oluşturur. Beş yaş çocuğu, yaşadığı Asal.
kültür çevresine uyum göstermesini başarılı bir kontrolle Baran, G. (2009). Duygusal gelişim. Yeşim Fazlıoğlu (Ed.),
gerçekleştiren çocuktur. Kendisinden daha küçük çocuklara Erken Çocukluk Gelişimi ve Eğitimi içinde (s. 101-118).
ve hayvanlara karşı sevecen ve koruyucu bir yaklaşım ser- İstanbul: Kriter.
giler. Kendisinden küçüklere özenli yaklaşımı, akranları ile Baran, G. (2011). Sosyal gelişim. Neriman Aral ve Gülen Ba-
oyunlarının gelişmesi, sorumluluk almaya başlaması, daha ran (Ed.), Çocuk Gelişimi içinde (s. 193-222), İstanbul:
kontrollü ve duyarlı olması çocuğun bu dönemdeki sosyal Ya-Pa.
gelişimine örnektir. Bee, H. ve Boyd, D. (2009). Çocuk gelişim psikolojisi (1. Ba-
sım) (Çev: O. Gündüz). İstanbul: Kaknüs.
Berk, L.E. (2013). Bebeklik ve yürüme çağında duygusal ve Görsellere İlişkin Web Adresleri
sosyal gelişim (Çev. A. Dönmez). Bebekler ve Çocuklar Resim 5.7. http://www.fullhdfilmizle.org/
Doğum Öncesinden Orta Çocukluğa içinde (s. 246-287).
Ankara: İmge.
Berk, L.E. (2006). Child development (7th ed.). Boston: Pear-
son Education.
Deniz, Ü. ve Aral, N. (2013). Erken çocukluk döneminde ge-
lişim 2. Neriman Aral, Ümit Deniz ve Adnan Kan (Ed.),
Okul Öncesi Öğretmenliği içinde (s. 271-316), Ankara:
Alan Bilgisi.
Durualp, E. ve Aral, N. (2014). Oyunun gelişimi ve türleri.
Ayşe Belgin Aksoy (Ed.), Her Yönüyle Okul Öncesi Eğitim
3 içinde (s. 231-254). Ankara: Hedef.
Durualp, E. ve Aral, N. (2015). Oyun temelli sosyal beceri eği-
timi (2. Baskı). Ankara: Vize.
Gander, M.J. ve Gardiner, H.W. (2007). Çocuk ve ergen gelişi-
mi (6. Baskı) (Çev: A. Dönmez, H.N. Çelen ve B. Onur),
Ankara: İmge.
Gülay, H. ve Akman, B. (2009). Okul öncesi dönemde sosyal
beceriler (1. Baskı). Ankara: Pegem.
İnan, H.Z. (2013). Okul öncesi dönem çocuklarında sosyal ve
duygusal gelişim (Çev. Ed. B. Akman), Erken Çocukluk
Döneminde Gelişim içinde (s. 294-327). Ankara: Nobel.
Ören, M. (2013). İlkokul yıllarında sosyal ve duygusal gelişim
(Çev. Ed. B. Akman), Erken Çocukluk Döneminde Gelişim
içinde (s. 426-461). Ankara: Nobel.
Pedük, Ş. (2011). Duygusal gelişim. Neriman Aral, Gülen
Baran (Ed.). Çocuk Gelişimi içinde (s. 223-258). İstanbul:
Ya-Pa.
San-Bayhan, P. ve Artan, İ. (2011). Çocuk gelişimi ve eğitimi.
İstanbul: Morpa.
Senemoğlu, N. (2005). Gelişim öğrenme ve öğretim kuramdan
uygulamaya (12. Baskı). Ankara: Gazi.
Trawick-Smith, J. (2013). Erken çocukluk döneminde gelişim
(Çev. Ed. B. Akman). Ankara: Nobel.
Tercan, H., Dursun, Ş.S. ve Yıldız-Bıçakçı, M. (2015). Tipik
gelişim gösteren bebeklik ve ilk çocukluk dönemindeki
çocukların gelişim özellikleri. Müdriye Yıldız Bıçakçı
(Ed.), Bebeklik ve İlk Çocukluk Döneminde Gelişim, Du-
yuların Gelişiminin Desteklenmesi içinde (s. 23-90). An-
kara: Eğiten Kitap.
Tirişoğlu, F. ve Bütün–Ayhan, A. (2013). Erken çocukluk
döneminde soyal becerilerin desteklenmesi. Internatio-
nal Journal of Early Childhood Education Research, 2(4),
35-42.
Tüzün, O. ve Sayar, K. (2006). Bağlanma kuramı ve psikopa-
toloji. Düşünen Adam Dergisi, 19 (1), 24-39.
Yavuzer, H. (2007). Çocuk psikolojisi (20. Basım). İstanbul:
Remzi.
6
ÇOCUK GELİŞİMİ
Amaçlarımız
 Kişilik gelişimine ilişkin temel kavramları açıklayabilecek,
 Kişilik gelişimini etkileyen etmenleri açıklayabilecek,
 Kişilik gelişimi ile ilgili kuramları özetleyebilecek,
 Kişilik gelişiminin nasıl desteklenebileceğini açıklayabilecek,
 Kişilik gelişiminin nasıl değerlendirildiğini açıklayabilecek
Anahtar Kavramlar
• Kişilik • Kişilik Gelişiminin
• Kişilik Gelişimi Desteklenmesi
• Kişilik Kuramları • Kişiliğin Değerlendirilmesi
İçindekiler
• GİRİŞ
• KİŞİLİK GELİŞİMİNİ ETKİLEYEN
ETMENLER
Çocuk Gelişimi Kişilik Gelişimi • KİŞİLİK GELİŞİMİ İLE İLGİLİ KURAMLAR
• KİŞİLİK GELİŞİMİNİN DESTEKLENMESİ
• KİŞİLİK GELİŞİMİNİN
Kişilik Gelişimi
GİRİŞ
Kişilik; insanın sosyal, ahlaki, bilişsel ve fiziksel tüm özelliklerini içeren, insanı öteki in-
sanlardan ayırıp kendine özgü kılan ve sürekli değişim içinde bulunan bir olgudur. Kişilik
gelişimi oldukça karmaşık bir süreçtir ve küçük yaşlarından itibaren değişik faktörlerin
etkisiyle aşamalı olarak gerçekleşir. Kişilik gelişiminin nasıl gerçekleştiği pek çok kuramcı
tarafından açıklanmaya çalışılmıştır. Çoğu kuramcı kişiliği; utangaçlık, girişkenlik, dışa-
dönüklük, içedönüklük gibi bir dizi temel ayırıcı özellik ve kişisel farklılıklar bağlamında
düşünmüştür. Bu anlamda kişiliğin bir bireyi diğerlerinden ayırdığı ve diğer insanlarla
ilişkilerinde görülen kalıcı etkileşim örüntüleri şeklinde ortaya çıktığı düşünülmektedir.
Ancak çocuklarda kişilik gelişimini inceleyen araştırmacılar, kişilik kavramının kendisin-
den çok mizaç kavramı üzerinde durmuşlardır.
Kişiliğin oluşması çok sayıda değişkenin etkisine bağlıdır. Kişilik gelişimini etkileyen
etmenler genetik ve biyolojik etkenler, çevresel ve kültürel etkenler ile psikolojik etkenler
olmak üzere çeşitli alt başlıklarla incelenir. Kalıtım, beynin yapısı ve işleyişi, vücudun hor-
mon üretimi kişilik gelişimini etkileyen genetik ve biyolojik etkiler arasındadır. Beslenme
ve duyular aracılığıyla elde edilen deneyimler, çocuğun içinde doğduğu aile ve anne baba-
nın etkisi, toplumsal cinsiyet kalıpları, çevresel ve kültürel etmenler; bağımsızlık elde etme
isteği, başarma ve güven kazanma isteği, beğenilme ve takdir edilme isteği gibi psikolojik
temelli ihtiyaçlar ve istekler de kişilik gelişimini etkileyen psikolojik etmenler arasında yer
alır. Kişilik gelişiminin temellerini açıklamaya yönelik çok sayıda araştırma yapılmıştır.
Bazı çalışmalarda, tek yumurta ikizlerinin kişilik özellikleri açısından güçlü benzerlikler
gösterdiklerinin tespit edilmesi, kişilik gelişiminde kalıtsal etkiyi ortaya koyan güçlü bir
kanıt olarak değerlendirilirken, bazı çalışmalarda ise, kişilik gelişimi üzerinde anne baba-
lık tarzları ve bağlanma gibi faktörlerin etkisine dikkat çekilmiştir.
Kişiliğin değerlendirilmesinde kişiler arasındaki bireysel farklılıkları tespit etmeye yö-
nelik çok çeşitli yaklaşımlar bulunur. Kişiliğin değerlendirilmesinde gözlemsel yöntemler,
projektif (yansıtıcı) yöntemler, yapılandırılmış test ve envanterler en sık kullanılan yön-
temlerdir. Çocukların olumlu benlik algısı ve sağlıklı bir kişilik geliştirebilmeleri için anne
babalar tarafından sevilmeleri, ilgi ve destek görmeleri önemlidir. Çocukların kişilik geli-
şiminin temel kaynaklarını oluşturan anne babayla kurulan duygusal bağlar, arkadaşlarla
kurulan toplumsal ilişkiler ve okul yaşantılarının desteklenmesi bu nedenle önem taşır.
Bu ünitede kişilik gelişimine ilişkin temel kavramlar, kişiliğin hangi faktörlerin etki-
siyle oluştuğu, kişilik gelişimini açıklamaya yönelik kuramlar, kişilik gelişiminin destek-
lenmesi ve sonuç olarak kişilik gelişiminin değerlendirilmesi konuları ele alınacaktır.

Kişilik, bir bireyi diğer bireylerden Birey iç ve dış çevresiyle sürekli bir ilişki hâlindedir. Başka bir deyişle, birey kendi içindeki
ayıran ve kişilerarası ilişkilerde
ortaya çıkan kalıcı tepki ve duygu ve düşünceleri olduğu kadar, kendi dışında yer alan insan, olay ve nesneleri de
etkileşim örüntüleridir. algılar. Bireyin kişiliği, iç ve dış çevreyle kurduğu ilişkinin biçimini belirler. Kişilik, bire-
yin iç ve dış çevresiyle kurduğu, diğer bireylerden ayırt edici, tutarlı ve yapılaşmış ilişki
biçimidir. Bu şekilde tanımlandığında kişilik soyut bir kavram olmaktan çıkar, bireyin her
günkü davranışında gözlenebilen somut kavram hâlini alır. Kişilik insanın sosyal, ahla-
ki, bilişsel ve fiziksel tüm özelliklerini içeren geniş kapsamlı bir kavramdır. Bu özellikler
insanı diğer canlılardan ayırıp kendine özgü kılar. Kişilik ayrıca durağan olmayıp, yıllar
boyunca gelişen ve sürekli değişim içinde bulunan bir olgudur (Cüceloğlu, 2000; Yazgan
İnanç ve Yerlikaya, 2010).
Kişilik ile ilgili kavramlardan mizaç, karakter, benlik ve kimlik aşağıda açıklanmıştır:
Mizaç
Huy olarak da adlandırılan mizaç İnsanda kalıtsal olarak var olan ve göreli bir tutarlılık taşıyan temel eğilimlerdir. Bu eği-
kalıtsal olduğu düşünülen genel
davranış eğilimleridir.
limler pek çok davranışı yönlendirir. Mizaç, birincil olarak kişide yaşamın ilk yıllarında
bile var olan bir yapıdır. Ancak bireyin gelişimi sürdükçe, mizacın davranışsal örün-
tüleri çevresel etkenlerle biçimlendirilir (Yazgan İnanç vd., 2010). Mizaç davranış tar-
zı, heyecan ve tepki şekillerinin özellikleri bakımından bireyler arasındaki farklılıkları
yansıtır (Santrock, 2014). Mizacın büyük oranda doğuştan geldiği kabul edilir. Örneğin,
çekingen olarak tanımlanan çocuklar alışık olmadıkları durumlarda korku hissederken,
diğer çocuklar hissetmezler. Bu eğilimin kalıtsal olduğu ve kişinin sonraki yaşamında
devam ettiği ileri sürülür. Bu yaklaşıma göre içe dönük bir çocuğun ne dereceye kadar
girişken bir insana dönüşebileceği ya da atılgan, dışa dönük bir çocuğun ileride ne de-
recede sakin ve uysal bir yetişkin haline geleceğinin sınırlarını biyolojik yapı belirler
(Burger, 2006).
Karakter
Bireyin çevresiyle etkileşimi içinde ortaya çıkan kendine özgü düşünüş ve davranış-
larını yansıtır. Bir başka deyişle, bireyi başkalarından ayıran en temel özelliklerden
biridir. Mizaç kişiliğin duygusal yönünü açıklar ve doğuştan getirilir, karakter ise ki-
şiliğin ahlaki yönünü belirlemek için kullanılır ve sonradan kazanılır. Örneğin “canlı”,
“enerjik”, “durgun” gibi özellikler mizaç ile, “dürüst”, “çalışkan”, “yalancı” gibi özellik-
ler ise karakter kavramıyla ilişkilidir. Her iki kavram da kişiliğin temelini oluşturur
(Feist ve Feist, 2006).
Benlik
Benlik kavramı, bireyin kendini algılamasına ve değerlendirmesine ilişkin geliştirdiği gö-
rüşlerdir. Bireyin fiziksel özellikleri mizacı, toplumsal becerileri ve nesnel olarak bilinen
nitelikleri nesnel benliği, kişinin kendisiyle ilgili olan algıları ise öznel benliği oluşturur
(Bee ve Boyd, 2009). Bireyin kendisi hakkındaki değerlendirmeleri ise gerçek benliği oluş-
turur. Bir başka deyişle benlik, bireyin kendine bakışından oluşur ve bireyin davranışları-
nı yönlendiren değerlerin, amaçların ve ideallerin bir organizasyonu olarak ortaya çıkar.
Benlik ve kişilik kavramı yerine zaman zaman kimlik kavramı da kullanılır.
Benlik değeri, benliğin duygusal ve değerlendirilebilir boyutudur. Örneğin, bir ergen
kendini sadece bir öğrenci olarak algılamaz, aynı zamanda iyi bir öğrenci olarak da algılar
ve iyi bir öğrenci olmadığını düşündüğünde üzüntü duyar. Bunlar ergenin benlik değeri
hakkında değerlendirilebilir yargılardır.
6. Ünite - Kişilik Gelişimi 161
Benlik saygısı ise, bireyin benliğini beğenme derecesidir. Benlik saygısı benliğin duy-
gusal yanını oluşturur (Kulaksızoğlu, 2013). Benlik saygısı, benliğin genel değerlendiril-
mesi anlamına gelir. Aynı zamanda kendilik değeri ya da benlik imajı olarak da adlandırı-
lır. Örneğin bir çocuk, bir kişinin yalnızca bir insan olmadığının, iyi bir kimse olduğunun
da farkında olabilir. Benlik saygısı bazen gerçek ile örtüşmeyen ve doğru olmayan algıla-
mayı da gösterebilir. Yüksek düzeyde benlik saygısı kişinin kendisinin değerli olduğuna
ilişkin algılamalarını ifade edebilir. Buna karşılık yüksek düzeydeki benlik bazen kendini
beğenmişlik, gösteriş, ihtişam ve haksız bir üstünlük duygusuna neden olabilir. Düşük
benlik saygısı ise ya kişinin eksikliklerini ya da çarpıtılmış güvensizliğini ve aşağılık duy-
gusunu ifade edebilir (Santrock, 2014).
Benlik kavramı hiyerarşik bir sıra izleyerek, yavaş yavaş gelişir. Çocuklar bir yaş civa- Benlik saygısı ve benlik kavramı
rında çevrelerindeki diğer insanların da gören, işiten, dokunan ayrı varlıklar olduğunu fark birbirinden farklı iki kavramdır.
Benliğin genel değerlendirilmesi
eder. Yaklaşık olarak on sekiz aylıkken aynadaki yansımalarını tanıyabilir ve “ben” duygu- anlamına gelen benlik saygısı
sunu geliştirebilir. Öz farkındalık duygusu geliştiren bir çocuk kendini diğer insanlardan bazen kendilik değeri ya da benlik
imajı olarak adlandırılır. Benlik
ve nesnelerden ayrı bir varlık olarak algılamaya başlar. Öz farkındalık duygusuyla birlikte kavramı ise benliğin alana özgü,
kendi benliklerini başka benliklerden koruma gereksinimi artar ve kıskançlık, öfke, suç- çok özel değerlendirmelerini içerir.
luluk gibi duygular ortaya çıkabilir. İlk psikolojik öz inançlar çocuğun kardeşleriyle olan
ilişkileri ve kardeşlerin birbirleriyle karşılaştırılmasına dayanır. Çocuk ev dışındaki ilişki-
leri arttıkça kendi kendine diğer kavramları da kazanır. Öz farkındalık duygusu, benlik
saygısının gelişmesi açısından önemlidir (Baran, 2011; Yazgan İnanç ve Yerlikaya, 2010).
Çocuklar, farkındalık düzeyleri geliştikçe
Resim 6.1
kendilerini tanımlamaya başlarlar. Kendini anla-
ma ve çocuğun benliğine ilişkin bilişsel temsili, Çocuklar, farkındalık düzeyleri geliştikçe
kendilerini tanımlamaya başlarlar.
çocuğun benlik kavramlarının özü ve içeriğidir.
Emekleme çağındaki çocuğun, temel seviyedeki
kendini anlaması, okul öncesi çocuğun kendini
vücut bölümleri, maddi varlıklar ve fiziksel aktivi-
teler yoluyla ifade etmesine dönüşür. Okul öncesi
dönemde çocuklar kendilerini karakter özellik-
lerine göre tanımlamaya da başlarlar (Santrock,
2014). Okul öncesi dönemdeki çocukların, kendi
fiziksel ve entelektüel yetenekleriyle ilgili olarak
olumlu düşünceleri vardır. Üç yaşındayken ken-
dilerini çoğu kez abartılı ve olumlu biçimde ni-
telendirirler; en büyük, en güçlü, en güzel şarkı
söyleyen gibi özelliklerle tanımlarlar. Okul dö-
neminde çocuklar kendini anlama ve toplumsal
kıyaslama dahil sosyal ve psikolojik karakteris-
tikleri daha fazla sergilemeye başlar. Bu dönemde
çocukların, toplumsal anlayışları da belli bir de-
rinlik kazanır. İlkokul yıllarının ortalarına doğru
çocuklar, kendileriyle ilgili daha gerçekçi algılara
sahip olmaya başlarlar. Örneğin, okuma beceri-
lerinin çok iyi olmasına karşılık, matematiksel
becerilerinin çok iyi olmadığını fark edebilirler.
Ayrıca bu dönemde çocuklar kendi davranışları
için belli ölçütler oluşturabilirler. Kendileriyle
ilgili düşünceleri de giderek daha belirgin hale
gelir (Yazgan İnanç ve Yerlikaya, 2010).
Ergenlik döneminde ise çocuklar kim olduklarına, ne istediklerine ve hayatta nereye

gittiklerine yönelik arayış içindedirler. Farklı rol ve kişilikleri denerler. Bir ay avukatlık
gibi bir kariyeri, diğer ay doktorluk veya oyunculuk gibi bir kariyeri düşünebilirler. Bu
karmaşa aslında, ergenin dünyanın neresine uygun olduğunu anlamak için gösterdiği ça-
baları yansıtır. Çatışan kimliklerle baş edebilen ergenler, tazelenmiş ve kabul edilebilir
yeni bir benlik ile ortaya çıkarlar. Bu kimlik bunalımını çözemeyen ergenler kimlik kar-
maşası yaşarlar. Kendilerini arkadaşlıklarından ve ailelerinden soyutlayarak geri çekilirler
ya da kendilerini akranlarının dünyasına sokarak kalabalık içinde kimliklerini kaybeder-
ler (Kulaksızoğlu, 2013; Siyez, 2012).
Yukarıda verilen tanımlara dayanarak siz kendi mizacınızı nasıl tanımlardınız?

1
KİŞİLİK GELİŞİMİNİ ETKİLEYEN ETMENLER
Kişiliğin oluşması çok sayıda değişkenin etkisine bağlıdır. Kişilik gelişimini etkileyen et-
menler genetik ve biyolojik etkenler, çevresel ve kültürel etkenler ve psikolojik etkenler
olmak üzere üç alt başlıkta incelenebilir.
Genetik ve Biyolojik Etmenler

İnsan kişiliğinin kalıtsal eğilimlerden mi oluştuğu yoksa içinde büyüdüğümüz çevre-
nin sonucunda mı oluştuğu kişilik kuramcılarının uzun süre tartıştığı bir konu olmuş-
tur. Özellikle biyolojik yaklaşım, kalıtımın öneminin göz ardı edildiğini ileri sürmüştür
(Burger, 2006). Beynimizin yapısına ve işleyiş tarzına bağlı olarak, gerek duyu organların
hassasiyetinde, gerekse vücudun hormon üretiminde kişiden kişiye, ortamdan ortama ve
hatta zamana bağlı olarak değişiklikler meydana gelir. Bu değişikliklere bağlı olarak her-
hangi bir olay karşısında algı, dikkat, önem, reaksiyon şiddeti gibi unsurlar ve genel olarak
davranış örüntülerimiz değişebilir (Hazar, 2006).
Tek yumurta ikizleri tek bir Biyolojik özelliklerin farklı mizaçlarla bağlantılı olduğu belirtilmektedir (Bee ve Boyd,
yumurtanın ikiye bölünmesiyle
oluşur, bu nedenle genetik yapıları
2009). Çocuklar, kendilerini belirli bir tipte mizaca sahip olmaya yönelten bir kalıtımı mi-
aynıdır. Çift yumurta ikizleri ise ras olarak alırlar. Ancak mizaç, deneyimler aracılığıyla zamanla değişime uğrayabilir. Ör-
anneden gelen iki yumurtanın, neğin; çocuklar korkulu ve engellenmiş olmalarını etkileyen bir fizyolojiye sahip olabilir,
babadan gelen iki sperm
tarafından döllenmesiyle oluşur ama korkularını ve engellenmişliği azaltmayı deneyimler aracılığıyla öğrenebilirler. Özel-
ve genetik yapıları birbirlerinden likle engellenmiş mizacın, yüksek ve sabit kalp atışını, yüksek düzeyde kortizol hormonu-
farklıdır.
nu ve beynin sağ lobundaki yüksek aktiviteyi içeren fizyolojik bir yapıyla ilişkili olduğu
ileri sürülmektedir. Bunların yanı sıra, evlat edinilmiş bireylerle yapılan çalışmalar, kişilik
bakımından oluşan farklılıklar üzerinde kalıtımın belirleyici etkisi olduğunu ortaya koy-
maktadır (Niv ve Baker, 2015; Santrock, 2014). Farklı aile ortamlarında yetişmiş ikizlerin
de benzer kişilik yapılarına sahip olduğunu ortaya koyan çalışmalar yapılmıştır. Yapılan
bir araştırmada, araştırmacılar birlikte büyümüş, genetik yapıları aynı olan tek yumurta
ve genetik yapıları farklı olan çift yumurta ikizlerini karşılaştırmıştır. İkizlerle yapılan bir
başka çalışmada, birbirinden ayrı yetiştirilmiş 95 tek yumurta ve 220 çift yumurta ikiz
incelenmiştir. Doğumda ayrılan ve farklı ortamlarda büyütülmüş tek yumurta ikizleri
arasında kişilik özellikleri açısından güçlü benzerlikler bulunması kalıtsal etkiyi göste-
ren güçlü bir kanıt olarak kabul edilmiştir (Burger, 2006; Lewis ve Bates, 2014; Segal vd.,
2015). Yapılan başka bir çalışmada ise 973 tek yumurta ikizi kişilik özellikleri açısından
incelenmiş ve ikizlerin açıklık, duygusal denge, sorumluluk, dışa dönüklük ve uyumluluk
gibi kişilik özellikleri açısından benzerlikler gösterdiği tespit edilmiştir (Weiss vd., 2008).
Resim 6.2
Tek yumurta ikizleri
aynı genetik yapıya
sahiptir.
Genetik faktörler ve çevresel faktörler etkileşim içindedir. Kişiliğin oluşmasında da

genetik mirasın ve çevrenin etkisini birbirinden ayırmak güçtür. Saldırganlık, sinirlilik,
sosyal olma gibi pek çok özelliğin genetik yapıdan kaynaklandığı ileri sürülür. Bununla
birlikte biyolojik yaklaşım, çocukların yeni durumlara ya da insanlara verdiği tepkilerin
yaş farklılıklarına dayanıp dayanmadığı ve çocukların sosyal ve bilişsel becerilerinin dav-
ranış örüntülerindeki farklılıkları etkileyip etkilemediği sorularına yanıt vermediği için
eleştirilir (Bee ve Boyd, 2009; Kulaksızoğlu, 2013).
Çevresel ve Kültürel Etmenler

Fizyolojik yapının yanı sıra çevresel ve kültürel etmenlerin de kişiliği şekillendiren faktör-
ler olduğu ileri sürülür. Anne babalar bebeğin kız ya da erkek olmasına bağlı olarak, bebe-
ğe farklı tepkiler verebilir (Santrock, 2014). Her toplumun kendine özgü bir kültürü var-
dır. Bireysel davranışlarımızın çoğunda yaşadığımız çevredeki hakim kültürün yansıması
vardır. Yemek yeme biçimi, temizlik alışkanlığı, giyim tarzı, dili kullanma ve konuşma
biçimi, çalışma ve zamanı kullanma biçimi ve dini inançlar içinde yaşadığımız kültürün
etkisinde kalır. Toplumdaki bireyler ekonomik seviyeleri, mesleki ve eğitim durumlarına
bağlı olarak gruplandırılabilir. Ayrılan bu gruplar benzer mesleki, eğitimsel ve ekonomik
özelliklere sahip insanların oluşturduğu birbirine benzer nitelikteki yapılardır. Ancak sos-
yal sınıf veya sosyal tabakalaşma kendi içinde eşitsizlikler taşır. Bu farklılıklar da kişilerin
kişilik gelişimine de yansıyabilir (Kulaksızoğlu, 2013).
Anne babanın zeka düzeyleri, kişilik özellikleri, becerileri genetik etkenler arasında-
dır. Çevresel etkenler arasında ise beslenme ve duyular aracılığıyla elde edilen deneyim-
ler, çocuğun içinde doğduğu aile, ilk yıllarda anne babanın etkisi, ailenin sosyal ilişkileri,
ekonomik koşulları, medya, sağlık ve eğitim gibi toplumsal kurumlar yer alır. Çocuğun
büyümesiyle beraber çevresel faktörler değişmeye ve genişlemeye başlar, ailenin etkisi
azalır. Anne babaların çocuk yetiştirme tutumları, onların nasıl bir kişiliğe sahip olacağı-
nın belirlenmesinde önemli bir yere sahiptir. Anne baba ile iyi bir ilişki, çocuk ruh sağlı-
ğında belirleyici rol oynar. Anne babası ile sağlıklı ve doyurucu ilişkileri olan çocuklar, aile
dışındaki çevre ve arkadaşları ile daha kolay istendik yönde ilişkiler geliştirebilir (Moglie
vd., 2015; Özdemir vd., 2012).
Anne babalık tarzlarının çocukların davranışları üzerine etkilerinin incelendiği çeşit-

li çalışmalarda fiziksel ceza ve katı disiplin uygulayan anne babaların çocuklarında sal-
dırganlık, suça yatkınlık ve çeşitli uyum problemlerinin olduğu tespit edilmiştir. İki yıl
boyunca 7000 öğrencinin akademik başarı ve özgüven gelişimi açısından incelendiği bir
çalışmada ise, anne babalarını sıcak ilgili ve aynı zamanda denetleyici olarak tanımlayan
öğrencilerin akademik başarı ve özgüven açısından büyük gelişim kaydettiği ve bu ço-
cuklar arasında suça yönelim oranlarının da çok düşük olduğu görülmüştür (Akt. Bee ve
Boyd, 2009). Anne baba tutumlarıyla ergenlerde benlik algısı arasındaki ilişkinin incelen-
diği ve 549 lise öğrencisinin yer aldığı bir başka çalışmada ise, anne babalarının kendileri-
ne yönelik demokratik tutumlar sergilediğini belirten öğrencilerin benlik algılarının daha
olumlu olduğu tespit edilmiştir (Sezer, 2010).
Anne baba tutumları kadar, kardeş sayısının da çocuğun kişiliği üzerinde etkili olduğu
günümüzde yapılan çalışmalarla ortaya konmuştur. Yapılan bir çalışmada, en büyük çocu-
ğun, daha sonra doğanlarla karşılaştırıldığında farklı kişilik özelliklerine sahip oldukları,
bu çocukların dışa dönük özellikler gösterdiği ileri sürülmüştür (Damian ve Brent, 2015).
Cinsiyet kalıpları, bireylerin Sosyal ve kültürel faktörlere bağlı olarak kişiliğin şekillenmesinde cinsiyetin de önemli
cinsiyetlerine dayalı özellikleri,
farklılıkları ve rolleri hakkında bir faktör olduğu ifade edilmektedir. İlkokuldan önce kız çocukları ile erkek çocukları
basit genellemelerdir. farklı oyuncak ve aktiviteleri tercih ederler. Okul öncesi dönemdeki çocuklar, cinsiyete
göre davranış kalıplarına sahiptir. Bu davranışlar biyolojik, bilişsel ve sosyal etkileri için-
de barındırır. Kadınlar ve erkekler hakkındaki izlenimlerimizi, inançlarımızı ve cinsiyete
ilişkin basit genellemeleri yansıtan cinsiyet kalıpları okul dönemi hatta ergenlik dönemine
kadar gelişimlerini sürdürür (Shaffer ve Kipp, 2010; Tuzcuoğlu ve Tuzcuoğlu, 2004).
Doğuştan gelen genetik özellikler ve çevresel faktörlerin etkileşimi uzun bir büyü-
me-gelişme sürecinde kendine özgü bir kişilik ortaya çıkarır. Örneğin, çocuğun hareketli
olmasının nedeni kalıtsaldır. Ancak, çevresel etmenler de çocuğun hareketlilik düzeyini
arttırabilir ya da azaltabilir (Özdemir vd., 2012; Yazgan İnanç vd., 2010).
Çocuğun kişilik gelişiminde televizyonun etkisini anlamak için yararlı bir kaynak olarak
Kişilik Gelişimi Açısından Çocuk ve Televizyon adlı kitaba bakabilirsiniz. (Hüseyin Emin Öz-
türk, İstanbul: Beyan Yayıncılık, 2012)
Sizce cinsiyet çocukların kişiliklerini nasıl etkiler?

2
Psikolojik Etmenler
Sigmund Freud, 1856 ve 1939 Psikolojik temelli ihtiyaçlar ve istekler de kişiliği etkiler. Örneğin bağımsızlık elde etme
tarihleri arasında yaşamış
Avusturyalı nörolog ve
isteği, başarma ve güven kazanma isteği, beğenilme ve takdir edilme isteği, mutlu olma
psikanalizin kurucusudur. Ruhsal isteği kişiliği şekillendiren psikolojik etkiler arasında sayılabilir (Kulaksızoğlu, 2013).
sorunların kaynağını, bireylerin Psikanalist Sigmund Freud insan duygu ve düşüncelerinin bilinçaltı, yani farkında
bastırdıkları ve bilinçaltına ittikleri
sorunlarda aramış ve kişiliğin olmadığımız güçlerle denetlendiğini ileri sürmüştür. Davranışsal kuramın öncülerinden
gelişimini cinsel dinamiklerle Skinner da insanların davranışlarının nedenlerini anladıklarını sandıklarını, ancak anla-
açıklamıştır.
madıklarını ileri sürmüştür (Mash ve Wolfe, 2007). Davranışlarımızın ne dereceye kadar
Frederic Skinner, 1904 ve 1990 bizim denetimimiz dışındaki güçler tarafından belirlendiği kuramcılar tarafından sıklıkla
tarihleri arasında yaşamış
Amerikalı psikologdur. Yaptığı tartışılmıştır. Skinner, davranışlarımızın özgürce seçilen bir şey değil, maruz kaldığımız
çeşitli deneysel çalışmalarla, çevresel dürtülerin doğrudan bir sonucu olduğunu belirtmiş ve insanın özgür olmadığı-
öğrenmede edimsel
koşullanmanın önemini ortaya
nı ileri sürmüştür. Freud ise doğuştan gelen gereksinim ve bilinçaltı mekanizmalarının,
koymuştur. Skinner, öğrenme insan davranışının büyük bölümünü denetimimiz dışında bıraktığını ileri sürmüştür. İn-
psikolojisi alanının en önemli sancıl yaklaşımda çoğu zaman insanların yaşamlarında sahip oldukları sorumluluk düze-
kuramcılarından biri olarak kabul
edilmektedir. yinin farkında olmadığını ileri sürülmüştür (Burger, 2006; Newman ve Newman, 2008).
Sizce kişiliğin oluşmasında genetik ve kalıtsal etmenler mi, çevresel etmenler mi, yoksa psi-
kolojik etmenler mi daha etkilidir? 3
KİŞİLİK GELİŞİMİ İLE İLGİLİ KURAMLAR

Kişilik gelişimini açıklayamaya yönelik çeşitli kuramlar ortaya atılmıştır. Bunlardan baş-
lıcaları psikanalitik kuramlar, bağlanma kuramları, sosyal öğrenme kuramı ve benlik ku-
ramlarıdır.
Psikanalitik Kuramlar
Kişilik gelişimi ile ilgili iki önemli psikanalitik kuram vardır. Bunlardan biri psikolojide önemli
yer tutan Freud’un psikanalitik kuramı, diğeri ise Erikson’un psikososyal gelişim kuramıdır.
Freud’un Psikanalitik Kuramı

Psikanalizin öncüsü olan Sigmund Freud’un kişiliğin ve insan davranışının anlaşılması
konusundaki en büyük katkısı, içgüdü ve bilinçdışı kavramlarını ortaya atması ve insanla-
rın bu güçler tarafından yönetildikleri düşüncesi olmuştur. Freud, insan kişiliğinin altında
yatan dinamikleri anlamaya ve açıklamaya çalışmış ve insanların içgüdü adını verdiği do-
ğuştan getirilen güçler tarafından yönlendirildiklerini ileri sürmüştür.
Freud’a göre eros (cinsellik) ve ölüm (thanatos) olmak üzere iki temel içgüdü vardır.
İnsanın bütün bilişsel ve fiziksel faaliyetleri bu içgüdülerce gerçekleştirilir. Açlık, susuzluk
gibi yaşamsal süreçleri korumaya hizmet eden ve türün devamını sağlayan her türlü içgü-
dü cinsellik içgüdüsü grubunda yer alır. Bu içgüdüye yaşam içgüdüsü de denir. Yaşam iç-
güdüsünü çalıştıran enerji ise “libido” olarak adlandırılır. Saldırganlık, yıkıcılık ve kabalık
ise ölüm içgüdüsünün türevleridir. Cinsellik ve saldırganlık içgüdülerinin her ikisi de tüm
insanlarda mevcuttur. Bazen yaşam ve ölüm içgüdüleri çatışma halinde de olabilir, biri
diğerine baskın gelebilir (Freud, 1993; Yazgan İnanç ve Yerlikaya, 2010).
Freud’un kişilik kuramı psikanalitik kuram olarak adlandırılır. Freud kişilik kuramın- İçgüdü, bir canlı türünün bütün
da kişiliği, kişiliğin örgütlenmesi, yapısı ve gelişimi olmak üzere üç açıdan incelemiş; kişi- bireylerinde, doğuştan gelen ve
öğrenmeden bağımsız olarak
lik örgütlenmesini topografik modelde, kişiliğin yapısını yapısal modelde ve kişiliğin geli- ortaya çıkan, bilinçsiz hareket ve
şimini de psikoseksüel gelişim dönemleriyle ele almıştır. Çalışmalarında önce topografik davranışlardır.
kuramı geliştiren Freud, daha sonra bu kuramın yetersiz olduğunu düşünerek, yapısal
modeli ve psikoseksüel gelişim dönemlerini ele almıştır (Cüceloğlu, 2000; Feist ve Feist,
2006; Parke ve Gauvain, 2009).
Topografik model: Topografik modelde Freud ruhsal yapımızın bilinç; bilinçöncesi ve Freud’a göre bastırılan anıları
bilinçdışı olmak üzere üç bölümden oluştuğunu ortaya koymuştur. ve yaşantıları içeren bilinçdışı
bir buzdağına benzer. Bilişsel
• Bilinç öncesi: Hatırlayabildiğimiz her türlü anı ya da bilgi bilinç öncesinde yer süreçlerin büyük kısmı
alır. Freud’a göre bilinç öncesi, bilinçdışı ve bilinç arasında köprü vazifesi görür. O bilinçdışında gerçekleşir.
an farkında olunmayan ancak kendiliğinden ya da yeterli bir çaba ile bilince gelen
yaşantıların bulunduğu katmandır.
• Bilinç: Farkında olduğumuz düşüncelerimizi içerir. Bu düşünceler, kafamıza yeni
düşünceler girdikçe değişir ve eskiler bilincimizden kaybolur.
• Bilinçdışı: Rüyaların, dil sürçmelerin ve unutmaların altında yatan neden bilinçdı-
şıdır. Bilinçdışı ruhsal yapının en derin katmanıdır ve hatırlandığında kişi açısın-
dan fazla tehdit edici olacağı için bastırılmış olan anıları ve yaşantıları içerir. Freud
kişiliği bir buzdağına benzetmiş ve insan kişiliğinin büyük kısmının bilinçdışında
olduğunu belirtmiştir. Psikanaliz böylelikle, kişinin bilinçdışındaki sorunlarını
gün ışığına çıkararak çözümlemeye çalışmıştır (Bee ve Boyd, 2009; Burger, 2006;
Feist ve Feist, 2006).
Yapısal Model: Freud topografik modelin yetersiz olduğunu düşünerek yapısal mo-
deli geliştirmiştir. Freud’un kişilik yapısına ilişkin görüşlerinin temelini bilinçdışı süreçler
oluşturur. Daha sonraki çalışmalarında Freud, bunun yetersiz olduğunu görmüş, kişiliğin
oluşmasında id, ego ve süper ego olmak üzere üç yapının olduğunu ileri sürmüştür. Bu
kişilik yapıları ile topografik model arasında ilişki mevcuttur. İdin tamamı bilinçdışında
iken, ego ve süper ego hem bilinçdışı hem de bilinç düzeyinde işlev gösterir.
• İd: İlkel benlik ya da alt benlik olarak da adlandırılır. İd, kişiliğin temel taşıdır.
Doğuştan getirilir ve ruhsal enerjinin kaynağıdır. İd aynı zamanda içgüdülerin de
kaynağıdır. İd kişiye özel bir yaşantı dünyasıdır. Haz ilkesine göre çalışır, yani ruh-
sal enerji, içgüdüler şeklinde ortaya çıkar ve bir an önce doyurulmak ister.
Düşünme, dış gerçekliği test etme • Ego: “Ben” sözcüğünün Latince karşılığıdır. Ego organizmanın gerçek dünya ile
ve karar verme süreçlerini kontrol
eden ego, id ve süper ego arasında ilişkisini düzenlemek ve dış dünyanın üstesinden gelmesini sağlamak amacıyla al-
arabuluculuk görevi yapar. tıncı ve sekizinci aylarda, idden evrimleşerek gelişir. Ego bir anlamda idin danış-
manıdır ve sürekli olarak ona yol gösterir. Düşünce ve akıl yürütme süreçlerinin
kontrolü ego tarafından yürütülür. “İyi” ya da “kötü” kavramlarıyla ilgilenmez,
herhangi bir ahlaksal tutumu yoktur. İd ve süper ego arasında arabulucu görevi
görür. İdin isteklerine, dış gerçeklik ve süper egonun kısıtlamaları doğrultusunda
tatmin ve boşalım sağlamaya çalışır .
• Süper ego: Üst benlik olarak da adlandırılır. Kişiliğin en son gelişen bölümüdür.
Egodan üç-beş yaş civarında ayrılmaya başlar ve anne baba, öğretmen ve diğer
otorite figürlerinin özelliklerini benimser. Süper ego vicdanı yöneten bir araç-
tır. Vicdan aracılığıyla hoş olmayan, kabul göremeyen düşünce ve davranışları
cezalandırır (Bakırcıoğlu, 2013; Parke ve Gauvain, 2009; Yazgan İnanç ve Yerli-
kaya, 2010).
Resim 6.3 Yapısal modeli oluşturan tüm bu
sistemleri bir örnekle açıklayalım.
Freud kişiliği bir buz
dağına benzetmiştir. Örneğin, arkadaşınızın evindeyken
Bilinçaltı buzdağının masanın üzerinde bir miktar para
suyun altında kalan Bilinç KİŞİLİK gördünüz. Alt benliğiniz bu parayı
kısmıdır. İdin tamamı,
süper egonun büyük almanızı ister. Egonuz parayı nasıl
bölümü ve egonun bir alabileceğinizi bulmaya çalışır. Süper
Bilinçöncesi EGO
kısmı bilinçaltında egonuz ise parayı almanın yolunu
yer alır.
bulsanız bile, toplumun ahlaki değer-
SUPER-EGO lerine aykırı olduğu için bunu yap-
manıza izin vermez (Deniz, 2012).
ID
Ego, idin isteklerini süper ego-
nun onayından geçirerek dış dün-
yadaki nesnelerle doyurmaya çalışır.
Bilinçaltı
Ancak bu durum her zaman düzgün
işlemez. Bazen idin istekleri süper
ego tarafından onaylanmaz. Bazen
de kişinin davranışları süper ego
tarafından onaylanmaz. Bu çatışma-
dan kurtulmaya çalışan ego bastır-
ma, neden bulma, mantığa büründürme gibi savunma mekanizmaları kullanır. Savunma
mekanizmaları kaygı ile başa çıkabilmek için oluşturulmuş düşünce, tutum ve davranış
biçimleridir. Bu mekanizmalar herkes tarafından zaman zaman kullanılır. Aşırı kullanıldı-
ğında ve kişinin yaşamını biçimlendirmeye başladığında normal dışı davranışların ortaya
çıkmasına neden olur (Newman ve Newman, 2008; Yazgan İnanç ve Yerlikaya, 2010).
Sizce id, ego veya süper egonun kişilik yapısında baskın olması, bireyin kişiliğini nasıl etkiler?
4
Psikoseksüel Gelişim Dönemleri: Freud, yaşamın ilk yıllarına büyük bir önem ver-
miş ve psikoseksüel gelişimi dönemlere ayırarak incelemiştir. Bu dönemlerden her birinin
sağlıklı bir şekilde atlatılmasının bireyin sonraki döneme sağlıklı başlamasını sağladığını
ileri sürmüştür. Freud’ a göre bir dönemdeki gereksinimler karşılanamadığı zaman o dö-
neme aşırı bağımlılık oluşur ve sonraki gelişim dönemlerini olumsuz bir şekilde etkiler.
Freud psikoseksüel gelişimi, her biri bedende haz kaynağı olan bölgeye göre adlan- Freud, psikoseksüel gelişimi beş
döneme ayırmış ve her bir dönemi
dırmıştır. Ancak Freud’ a göre bu gelişim dönemleri birbirlerinden kesin bir biçimde bedende haz kaynağı olan bölgeye
ayrılamaz ve kişiliğin oluşumunda her dönemin katkısı bulunur (Aral vd., 2000; Bacan- göre adlandırmıştır.
lı, 2000; Köksal Akyol, 2015).
Freud psikoseksüel gelişimi; oral, anal, fallik, gizil ve genital olmak üzere beş dönemde
incelemiştir.
Resim 6.4
• Oral Dönem (0-1 yaş): Doğum-
dan iki yaşa kadar bebek oral dö- Psikoseksüel
gelişim kuramında,
nemdedir. İlk yılda libido enerjisi doğumdan iki yaşa
ağız bölgesine odaklanır. Ağız kadar bebek oral
dudaklar ve dil haz bölgesidir. dönemdedir.
Bu dönemde emerek haz duyma
ve beslenme işlevleri birbirleri ile
kaynaşmış durumdadır. Ancak
emme işlemi sadece haz duyma
amacıyla da yapılabilir. Bu dö-
nemde nesneleri ağzına götür-
mek ve emmek bebeğe haz verir.
Eğer bu dönemde bebek ile anne
arasında güçlü bir bağlanma sağ-
lanırsa çocuk bağımsız bir kişilik
geliştirir. Emme gereksinimi daha
sonraki yıllarda da devam eder.
Memeden çok erken ya da çok geç
ayrılma sonucunda birey, ağızdan
zevk alma davranışına saplan-
ma geliştirebilir ve yetişkinlikte
diğerlerinden daha fazla sigara
içebilir, içki kullanabilir, sakız çiğ-
neyebilir, aşırı bağımlılık ve edil-
ginlik gibi özellikler gösterebilir.
• Anal Dönem (1-3 yaş): Haz kaynağı anal bölge ve mesanedir. Çocuk fiziksel haz-
zı önce bağırsak hareketlerinden, sonra da onları bırakmaktan alır. Çocuk için
idrarını ve dışkısını tutmak ve bırakmak çok önemlidir. Bu dönemde, çocuklar
emmekten daha çok, dışkılamadan ve anal uyarımdan zevk alırlar. Doğru yer ve
doğru zamanda uygun yöntemlerle tuvalet eğitimin başlaması açısından önemli
bir dönemdir. Baskıcı, hoşgörüsüz, cezalandırıcı bir tuvalet eğitimi çocukların bu
döneme bağımlı kalmasına neden olabilir. Bunun sonucunda aşırı düzenlilik, aşı-
rı dağınıklık gibi bazı davranış problemleri oluşabilir. Çocukken titiz bir tuvalet
eğitimi geçiren bir birey anal tutucu, başka bir deyişle sıkı, inatçı, kendini sürekli
denetim altında tutan, katı bir birey olarak yetişebilir. Tuvalet eğitimi son derece
gevşek olan bir birey de anal itici bir kişilik özelliği geliştirebilir. Bunlar; aldırmaz,
vurdum duymaz, dağınık ve düzensiz bir birey olabilir.
Freud Oedipus kompleksi teorisini, • Fallik dönem (3-5 yaş): Haz kaynağı genital bölgedir. Çocuk cinsel hazzı cinsel
Yunan mitolojisindeki, babasını
öldürerek annesiyle evlenen organların uyarılmasından alır. Çocuk bu uyarılmayı altı temizlenirken, banyo-
Kral Oedipus’un öyküsünden dayken ya da cinsel organlarına dokunarak yaşar. Fallik dönemde, çocukların ilgisi
esinlenerek adlandırmıştır
genital organlara yönelmiştir. Bu dönemde çocuk kendi cinsel organına dokun-
maktan haz alır, karşı cins ebeveyne daha fazla sevgi duyar. Kız çocuk babasına
ilgi duyar ve annesini kıskanır. Babasını kendisine ideal eş olarak görür ve ileride
onunla evlenmeyi hayal eder. Kendi cinsiyetinden olan annesini kendisine rakip
olarak görür ve onu kıskanır. Anneyi yenmenin güç olduğunu anladıklarında ba-
balarına duydukları arzuyu bastırıp annelerini model alır ve onunla özdeşim ku-
rarlar. Bu durum “Elektra kompleksi” olarak da adlandırılır. Erkek çocuklar ise
“Oedipus kompleksi” yaşarlar.
Freud, üç ve beş yaşları arasında Erkek çocuk annesine çok yoğun bir sevgi duyar. Annesiyle evlenmek ister. Ba-
gerçekleşen çatışmaya “Oedipus
kompleksi” adını vermiştir. basını kendine rakip olarak görür, onu kıskanır. Annesine karşı yakınlık duyar ve
Çocuk bu dönemde karşı cinsten babasını ortadan kaldırmak ister. Bu dönemde çocuklar benmerkezcidir. Bu ne-
ebeveyne karşı cinsel bir arzu
duyar. Bunun sonucunda aynı
denle babasının da kendisi için aynı şeyi istediğini düşünür ve babası tarafından
cinsiyetteki ebeveyni tarafından cezalandırılacağını, cinsel organının kendisinden alınacağını düşünür. Buna ha-
cezalandırılacağından korkar. dım edilme kaygısı denir. Bu çatışmayı bastırmak için çocuk annesine olan arzula-
Bu kompleks, aynı cinsiyetten
ebeveynle ile özdeşim rını bastırır ve babası ile özdeşim kurar. Çocuklar bu duyguları bilinçli bir şekilde
kurulduğunda çözülür. yaşamazlar. Ebeveynle özdeşim kuran çocuklar toplumsal rolleri, sosyal değerleri
ve kuralları öğrenmeye başlarlar. Bu dönemdeki saplanma sonucunda, bireyler ye-
tişkinlikte anne babadan kopamama, bir eş seçememe, aşırı suçluluk duyma, aşırı
çekingenlik, kibirlilik gibi özellikler gösterebilir.
• Gizil dönem (5-12 yaş): Bu dönem, genital dönemden önce bir tür dinlenme döne-
midir. Cinsel enerjinin aktif olmadığı, dağınık hâlde bulunduğu, enerjinin vücudun
herhangi bir organına odaklanmadığı bir dönemdir. Cinsel ilgiler azalabilir ama
bütünüyle yok olmaz. Bu dönemde, daha önceki yıllarda ruhsal ve cinsel alanda
yaşanmış olan çalkantılar ve çatışmalar yatışır. Cinsel roller sağlamlaşır ve pekişir.
Kızlar kadınsı, erkekler erkeksi özellikler kazanmaya başlarlar. Her iki cins de diğe-
rine benzetilmekten hoşlanmaz. Bu dönemde anne babaya duyulan ilgi ve bunların
yarattığı çelişkili duygular yerini okula, oyuna, öğretmenlere, çeşitli uğraşlara ve
arkadaşlara yönelik ilgiye bırakır. Ailenin sınırlı ortamının yerini geniş ilişki ve öğ-
renme olanakları alır. Çocuk anne babasının yanı sıra, öğretmen, arkadaş ve diğer
yetişkinlerle de özdeşim kurar. Kız ve erkek çocukların oyunları farklılaşır. Kızlar ve
erkekler kendi aralarında gruplaşırlar. Süper egonun gelişimiyle birlikte, toplumsal
kuralların benimsenmesinde de artış olur. Toplumsal uyum sayesinde çocuk kendi
arzularını kontrol etmeye başlar. Bu dönemden önceki dönemler uygun ve ılımlı
geçmemiş, saplantılar çözümlenmemiş ise ev dışında arkadaşlara, okula, öğretmene
uyum güçleşir. Bu durum, çeşitli duygusal problemlere neden olabilir.
• Genital dönem (12-18 yaş): Bu dönemde cinsel enerji tekrar genital organlara
odaklanır ve cinsel ilgi yeniden ortaya çıkar. Ancak bu dönemde, genital organla-
rın artık üreme işlevi vardır. Karşı cinsle romantik ilişkilerin doğmaya başlaması
da bu döneme rastlar. Hızlı fiziksel büyüme ve erinliğin başlangıcı ile birlikte cinsel
dürtülerde de artış meydana gelir. Ergenin bu dönemdeki gereksinimi, yetişkinler
ile ilişkilerini düzenlemek ve çatışmaları çözümlemektir. İlk dört dönemi başarı
ile geçiren bir birey bu dönemi sağlıklı atlatabilir. Bu dönemde cinsel çekicilik,
toplumsallaşma, grup etkinlikleri, meslek planlaması ve yuva kurma gereksinim-
leri belirir. Çocuk giderek gerçeklere yönelik, toplumsal bir yetişkine dönüşür. Bu
dönemin amacı, ergenin anne babasına olan bağımlılığından koparak, aile dışında
olgun ilişkiler kurabilmeyi öğrenebilmesidir. Bu dönemde kişilik, çocuk kişiliğin-
den yetişkin kişiliğine dönüşür (Aral vd., 2000; Freud, 1993; Erdoğan, 2011).
Freud’un kuramı, erken dönem çocukluk yaşantılarının sonraki dönemler üzerinde
etkili olduğunu ileri sürmüş ve büyük ölçüde kabul görmüştür. Ancak test edilip sınanma-
sının güç olması ve kültürlerarası geçerliliğinin düşük olması gibi açılardan eleştirilmiş,
özellikle Freud’ dan sonra gelen kuramcılar tarafından güncellenmeye ve yeniden yorum-
lanmaya çalışılmıştır (Bee ve Boyd, 2009).
Freud’a önemli eleştiriler dile getiren Carl Jung cinsel dürtülere psikanalitik yaklaşım-
da fazla önem verildiğini ileri sürmüş, diğer dürtülerin de önemli olduğunu belirtmiştir.
Jung, cinsel dürtülerden çok, insanın amaçlarının olmasına ve bu amaçlara ulaşmak için
bireyin yaşamında çaba göstermesine önem vermiştir. Jung “içedönük” ve “dışadönük”
kavramlarını ilk kullanan kişidir. İçedönük kimsenin düşünceleri ve ilgileri iç dünyalarına
yönelmiştir. Dışadönük kimse sürekli başkalarıyla beraber olmak ister ve yalnız kalmayı
istemez. Jung’a göre kişilik sorunları, içedönüklük ve dışadönüklük arasında var olan den-
gesizlikten ortaya çıkar (Burger, 2006; Cüceloğlu, 2000).
Freud’un kuramına eleştiriler yönelten bir diğer kuramcı da Alfred Adler olmuştur.
Adler, kişilik gelişiminde sosyal bağlamın etkisi üzerine odaklanmış ve “üstünlük çaba-
sı” kavramı üzerinde durmuştur. Adler’e göre üstünlük duygusu, insanların elde etmek
istediği esas güçtür. Temel “aşağılık duygusu”, bireyin bebekliği sırasında ortaya çıkar ve
yerleşir. Bireyin yaşamının geri kalan kısmı bu duygudan kurtulma çabası içinde geçer
(Cüceloğlu, 2000). Bir diğer kardeşten büyük ya da küçük olmak, diğer kardeşlerin geli-
şine bağlı olarak çeşitlilik gösteren ebeveyn tutumlarına maruz kalmak, yaşam tarzının
oluşumunu etkileyen kendine has koşulları oluşturur. Adler’e göre çocuğun aile içindeki
doğum sırası kayda değer bir önem taşır. Bu yaklaşıma göre, ilk çocuk belirli bir süre tek
çocuk olmanın verdiği imrenilir bir konuma sahiptir. Ancak yeni bir kardeşin doğumuyla
“tahtını yitirmiş kral” hâline gelecek, kendini soyutlamaya yönelerek bağımsız bir biçimde
ayakta kalmaya çalışacaktır. Adler’e göre ilk çocuklar, sonraki yaşamlarında tutucu, güç
yönelimli ve liderliğe yatkın bir kişiliğe sahip olabilirler. İkinci çocuk ise, anne babasının
sevgisini doğduğu andan itibaren büyük çocukla paylaşır. Bu nedenle, sosyallik duygusu
daha fazladır. Ancak sürekli olarak büyük çocukla yarış halindedir. İkinci çocuklar başarı
yönelimli ve hırslı bireyler olabilmektedirler. En küçük çocuğun kendine özgü bir duru-
mu vardır. Çünkü her çocuğun tahttan indirilmesine karşın, en küçük çocuk için bu söz
konusu değildir. Her zaman ailenin en küçük çocuğu olarak kalır ve hemen herkes tara-
fından ilgi görür. En küçük çocuk kendisinden büyük, güçlü ve daha ayrıcalıklı kimselerle
yarışmak zorunda olduğu için bağımsızlık eksikliği ve yetersizlik duyguları gelişebilir. Tek
çocuk ise, yarışması gereken herhangi bir kardeşe sahip değildir. Bu durum, onu babay-
la rekabete sürükler. Ancak çoğunlukla babalar çocuklarıyla anneler kadar ilgilenmediği
için, çocuk annesine güçlü bağlarla bağlanmış olacak ve ileriki yaşamında da herkesten
ilgi ve koruma bekleyecektir (Bakırcıoğlu, 2013; Feist ve Feist, 2006).
Erikson’ un Psikososyal Gelişim Kuramı

Freud’ un öğrencisi olan ve onun çalışmalarından etkilenen Erik Erikson, Freud’un cinsel Erik Erikson, 1902 ve 1994 tarihleri
arasında yaşamış Alman asıllı
temellere ve biyolojik süreçlere fazla ağırlık verdiğini ve kuramında sosyal boyutun ele alın- Amerikalı bir psikologdur. Özellikle
madığını ileri sürmüştür. Freud’u insan doğasını yıkıcı olarak ele aldığı için eleştirmiş, ancak psikososyal gelişim kuramı ile
tanınır. Erikson kuramında,
çocukluk yıllarının kişilik gelişimindeki önemi konusunda Freud’a katılmıştır. Erikson kişilik gelişimin yaşam boyu devam
yapısında sosyal boyutun önemine vurgu yapmıştır. Her iki kuramcı da gelişimi doğumdan ettiğini ileri sürmüş ve kişilik
başlayarak, dönemler hâlinde incelemiştir (Parke ve Gauvain, 2009). Erikson’a göre davranış- gelişimini sosyal dinamiklerle
açıklamıştır.
lar “epigenetik ilke”ye göre şekillenir. Aşamalı oluşum ilkesi olarak da adlandırılan epigenetik
ilke, kişilik gelişiminin belirli zaman dilimlerinde aşamalı olarak şekillenmesini ifade eder. Bu
ilkeye göre gelişim, önceden belirlenmiş biyolojik bir kurguya dayalı olarak, yaşamın belli dö-
nemlerinde belli kişilik özelliklerinin ardışık bir biçimde ortaya çıkabilmesini olanaklı kılar.
Erikson yaşam boyu gelişim ilkesini ortaya atan ilk psikologlardan biri olup, kişilik
gelişimini sekiz döneme ayırarak incelemiştir Erikson’a göre bu dönemlerden birinde
olumsuz yaşanan denge, diğer dönemlerde olumluya çevrilebilir. Erikson’un kuramını
Freud’ dan ayıran en önemli özellik budur (Bee ve Boyd, 2009; Erikson, 1984).
Erikson’ a göre gelişim aşamalarının her birinde bir psikososyal bunalım veya çatışma
yaşanır. Bunalım bir dönüm noktasıdır. Bu dönüm noktası, gelişim potansiyelinin yüksek
olduğu zamanlarda bile kişi çevrenin olumsuz etkilerine karşı oldukça zayıf durumdadır.
Bu çatışma daha çok, istenen niteliklere erişmek ile ona erişememek arasındaki bir sava-
şımdır (Bacanlı, 2000; Güngör Aytar, 2015).
Erikson psikososyal gelişim sürecini güvene karşı güvensizlik, özerkliğe karşı utanç ve
kuşku, girişimciliğe karşı suçluluk, başarıya karşı aşağılık duygusu, kimlik edinmeye kar-
Erikson, Freud’ u cinsel süreçlere şı kimlik karmaşası, dostluk kazanmaya karşı yalnız kalma, üretkenliğe karşı durgunluk,
fazla önem verdiği için eleştirmiş
ve kişilik gelişimini sosyal benlik bütünlüğüne karşı umutsuzluk olmak üzere sekiz dönemde incelemiştir.
dinamiklerle açıklamıştır. • Güvene karşı güvensizlik (0-1 yaş): Bebekte toplumsal güvenin ilk kanıtı beslen-
menin kolaylığı, uykusunun derinliği ve bağırsaklarının rahat çalışmasıdır. Bebek
uyanık kaldığı saatler içinde giderek daha fazla duygusal deneyim yaşar. Anne za-
manla güvenle beklenen bir dış nesne halini alır. Çocuğun dünyaya, diğer insan-
lara ve kendine duyduğu güven, gördüğü bakımın niteliğine bağlıdır. Anne-bebek
ilişkisi güven duygusunun temelini oluşturur. Bebeğin gereksinimleri karşılan-
mazsa emniyet duygusu oluşmaz ve bebek düşmanca duygular geliştirir; kendini
emniyette hissederse güven ve umut duyguları oluşur.
Resim 6.5
Anne-bebek ilişkisi
güven duygusunun
temelini oluşturur.
• Özerkliğe karşı utanç ve kuşku (2-3 yaş): Bu dönemde kendisi yürür, konuşur,
çevreyi araştırır. Ne yiyeceğine, ne giyeceğine kendileri karar vermek ister. Bu ev-
rede dış denetim kesin ve kararlı olmalıdır. Bu kesin denetim ve kararlılık, çocuğu
duygusal karmaşadan korur. Bu nedenle çevre, çocuğu kendi ayaklarının üzerinde
durma konusunda yüreklendirirken, anlamsız ve rastgele oluşan kuşku durumuna
karşı da korumalıdır. Aşırı kontrol ve engelleyici tutumlar, çocuğun kendi kapa-
sitesine karşı şüphe duymasına, “Tek başıma hiçbir şey beceremem.” duygusu ile
utanç duygusuna yol açar.
• Girişimciliğe karşı suçluluk (4-5 yaş): Okul öncesi döneme denk düşen bu dö-
nemde çocuğun bağımsız hareket etme imkânı artmıştır. Önceki dönemde özerk-
lik, olası rakipleri dışta tutma konusunda yoğunlaşır. Bu yüzden küçük kardeşlerin
birbirlerine sataşmalarında, dışa yöneltilmiş bir öfke söz konusudur. Oysa bu dö-
nemde girişim, beraberinde bir yarışı getirir. Yenilgi, suçluluk duygusuna yol açar.
Anne baba ve öğretmenlerin, bağımsızlık konusundaki yetersiz desteği, girişkenlik
duygusunun gelişimini engelleyebilir. Kendi başına yaptığı işlerden dolayı cezalan-
dırılan çocuk, suçluluk duygusu yaşayabilir.
• Başarıya karşı aşağılık duygusu (6-12 yaş): Çocuklar enerjilerini öğrenmeye,
başarılı olmaya, spor ve akademik becerilere yöneltirler. Başarılı olduklarında ise
benlik imgeleri gelişir. Sürekli olarak yaptıkları eleştirilen, desteklenmeyen, anne-
babanın ve öğretmenlerin sürekli yüksek beklentileri ile karşılaşması çocuklarda
yetersizlik duygusunu geliştirebilir ve çocuklar aşağılık duygusu yaşayabilirler.
• Kimlik edinmeye karşı kimlik karmaşası (13-18 yaş): Ergenlik dönemine girilen bu Erikson ergenlik dönemine
evrede kişi “Ben kimim?” sorusuna yanıt arar ve çeşitli roller deneyerek kim olduğu- denk düşen karmaşaya “kimlik
edinmeye karşı kimlik karmaşası
na karar vermeye çalışır. Bu durum, özdeşleşme ve taklit mekanizmalarına yol açar. adını vermiştir. Ergenler bu
Ergenler bu dönemde, psikolojik olarak dağılmamak için çeşitli grup ve toplulukların dönemde “Ben kimim?” sorusuna
yanıt ararlar.
kahramanlarıyla aşırı özdeşim içine girerler. Bu aslında kendi kimliğini tanıma çaba-
sını yansıtır. Bu dönem başarıyla atlatılırsa, kimlik duygusu edinebilirler; aksi takdirde
rol karmaşasına düşerler. Kimlik krizi yaşayan genç gelecek ile ilgili planlar yapamaz.
• Dostluk kazanmaya karşı yalnız kalma (19-25 yaş): Kimlik arayışından çıkan
genç artık kimliğini başkalarıyla kaynaştırmaya istekli, başkalarıyla yakınlık kur-
maya hazırdır. Yakın arkadaşlık, dayanışma, cinsel birliktelik, vücudun keşfi bu dö-
nemin özellikleridir. Genç yetişkinlik döneminde başarı, daha önceki dönemlerde
anne babanın neler verdiğine ve çevreyle etkileşime bağlıdır. Kimlik sorununu çö-
zümlemiş ergen yakın ve uzun süreli ilişkiler kurabilir, aksi takdirde bağlanmaktan
ürker ve yalnızlaşır.
• Üretkenliğe karşı durgunluk (26-40 yaş): Orta yaşa denk düşen dönemdir. Önceki
dönemler başarıyla atlatılmışsa kişi üretken ve yaratıcıdır; yeni kuşakların gelişimi
ile ilgili sorumluluk alabilir, onlara rehberlik edebilir. Verimlilik duygusu yaşama-
yan birey ise, işe yaramadığı duygusuna kapılır ve verimsizlik dönemine girer.
• Benlik bütünlüğüne karşı umutsuzluk (41 yaş ve üzeri): Nesnelerin ve insanların
bakımını üstlenmiş, düş kırıklıklarına ve başarılarına uyum sağlayabilmiş ve düşün-
ce üretebilmiş kişilerde benlik bütünlüğü duygusu ortaya çıkar. Yaşlılık döneminde
birey yaşamını gözden geçirir. “Hayatımı iyi yaşayabildim mi?”, “Yine dünyaya gel-
sem aynı hayatı yaşamak ister miydim?” sorularına yanıt arar. Üretken ve doyum
sağlanmış bir yaşam, olumlu bir yaşam algısı ve kendini olduğu gibi kabullenmeye
yol açar. Yaşamını değerlendirdiğinde birçok isteğinin yerine gelmediğini, olmak
istediği yerde olmadığını düşünen bir birey, yaşamına bir anlam yükleyemediği için
umutsuzluk yaşar (Aral vd., 2000; Bee ve Boyd, 2009; Burger, 2006; Erikson, 1984).
Freud ve Eikson’un kişilik gelişimi hakkındaki görüşlerine daha detaylı olarak http://acikders.
ankara.edu.tr/pluginfile.php/352/mod_resource/content/2/5._hafta-Kisilik_Gelisimi.pdf
adresinden ulaşabilirsiniz.
Bağlanma Kuramları
Kişilik gelişimini açıklamaya yönelik çeşitli bağlanma kuramları ortaya atılmıştır. Bu ku-
ramların en önemlileri Bowlby ve Ainsworth’un bağlanma kuramlarıdır.
Bowlby’ nin Bağlanma Kuramı

John Bowlby 1907 – 1990 Düşünceleri Freud’ dan etkilenen kuramcılar sadece Erikson değildir. Özellikle çok erken
tarihleri arasında yaşamış İngiliz dönemlerdeki çocuk gelişimi ile ilgilenen kuramcılar arasında ye alan John Bowlby de
bir psikologdur. Çocuk ve bakım
veren arasındaki olumlu bağı ifade Freud’ dan etkilenmiştir. Bowlby’nin bağlanmanın gelişimi ile ilgili kuramı, kişilik geli-
etmek için “bağlanma” kavramını şiminin açıklanmasında oldukça etkili olmuş ve alanında kabul görmüştür. Bowlby ge-
kullanır.
liştirdiği bağlanma kuramında, bir kişinin erişkinlikte başka insanlarla kuracağı ilişkinin
niteliğinin ve insanlardan beklentilerinin, bu kişinin küçüklüğünde annesiyle kurduğu
bağlanma ilişkisi ile belirlendiğini ileri sürer (Bee ve Boyd, 2009).
Bağlanma, iki insan arasındaki yakın duygusal bağdır. Bağlılık, anne ve çocuğu bir-
birine bağlayan bir duygudur. Anne babasına yakın bağlılık geliştirmiş olan çocuklar,
korktuklarında ya da mutsuz olduklarında, bu durumdan kurtulmak için anne babalarına
koşup, onlarla iletişim kurabilmek isterler. Çocuğun güvende olduğunu hissedebilmesi
için sıcak, sevecen, tutarlı ilişkilere gereksinimi vardır. Çocuk, bu ilişkileri, güvenebileceği
bir yetişkinle kurmak ister.
Bağlanma, bebek ve bakım veren Anne-baba ile çocuk arasındaki ilişki, çocuğun gelişimini etkileyen en önemli fak-
arasında oluşan yakın, duygusal törlerden biridir. Özellikle kişilik gelişiminin sağlıklı olabilmesinde, anahtar rolü anne-
bir bağdır. İlk bakım veren kişi
çoğunlukla anne olduğundan baba oynar. Bu süreçte anne-baba ve çocuk arasındaki bağlanma önem taşır. İlk bakım
bu bağ öncelikle anne ile veren genellikle anne olduğu için, bağlanma çoğunlukla ilk olarak anne ile gerçekleşir.
kurulur. Babayla olan bağlanma
çoğunlukla anneden sonra Babalar ise, bebeğe bakma ve sevme duygusunu daha çok doğumdan sonra geliştirir-
gerçekleşir. ler (Köse vd., 2013). Ancak çocuk, bakıcıya da benzer bir bağlılık geliştirebilir (Yazgan
İnanç vd., 2010). Çocukluk döneminde ortaya çıkan birçok psikolojik sorunun kayna-
ğının, bebeğin birincil bakıcısı ile olan ilişkisinin niteliği ile yakından ilişkili olduğu
belirtilmektedir (Tüzün ve Sayar, 2006). Yapılan bir çalışmada gelişim sürecinde çocuğa
olumlu duygusal yanıtlar veren, ilgili ve çocukla olumlu bağlanma ilişkisi kuran ebe-
veynler tarafından yetiştirilen çocukların algı ve dikkat gibi bilişsel işlevlerinin; yeni
deneyimlere açıklık ve arkadaşlık kurabilme gibi sosyal becerilerinin daha fazla geliş-
tiği ve bu çocukların fiziksel sağlıklarının da daha iyi olduğu belirlenmiştir. Bağlanma
stillerinin kaygı, depresyon, çocuklarda sosyal problemler ve düşük akademik başarı ile
ilişkili olduğu çeşitli çalışmalarla ortaya konmuştur (Dilmaç vd., 2009; Jankowska vd.,
2015; Simonelli vd., 2004).
Freud bebeklerin oral doyum sağlayan nesne veya kişiye bağlandıklarını ileri sürmüş-
tür. Birçok bebek için bu çoğunlukla, onu besleyen annesidir. Harry Harlow tarafından
yapılan bir araştırmada, bebek maymunlar doğumlarında annelerinden ayrılmış ve altı ay
süreyle “vekil anneler” tarafından büyütülmüştür. Bir vekil anne telden, diğeri ise kumaş-
tan yapılmıştır. Bebek maymunların yarısı telden yapılan, yarısı kumaştan yapılan anne
tarafından beslenmiştir. Bu süre boyunca bebek maymunun, tel ya da kumaş anneden
her ikisiyle geçirdiği vakit hesaplanmış ve hangi annenin onları beslediği gözetilmeksizin,
bebek maymunların kumaş anne ile daha çok vakit geçirdikleri saptanmıştır. Bu araştır-
mada, annenin rahatlık sağlayıp sağlamamasının, maymunların güvenle anneye bağlanıp
bağlanamadıklarını belirlediği görülmüştür (Santrock, 2014).
Annesiyle arasında duygusal bir ilişki kurabilmiş olan bir çocuğun anneden ayrılışı
kişilik gelişimi açısından güçlükler yaratır. Ayrılık yoğun bir nefret duygusu uyandırır.
Hastanede ya da yuvada kalan çocuklar büyük bir özlem ve hiddet duygusu yaşarlar. Eve
geri döndüklerinde ne yapacaklarını bilmez bir şekilde annelerine adeta yapışır, anneden
bir an bile ayrılmak istemezler. Gereksinimleri son derece yoğundur. Bu çocuklar, annele-
rini tekrar gördükleri ilk anda anneyi reddeder ve bırakıldıkları için şiddetli suçlamalarda
bulunurlar (Bowlby, 1991; Bowlby, 1999). Bowlby bağlanma kuramında, yaşamın birin-
ci yılında bağlanmanın ve bakım verenin duyarlılığının önemini vurgulamıştır. Bowlby’e
göre hem bebekler hem de bakım verenler bağlanmanın gelişmesinde biyolojik olarak
donanımlıdır. Bağlanma birden bire ortaya çıkmaz, aşamalar halinde gelişir.
Bowlby’e göre bağlanma; bağlılık öncesi, bağlanma, kesinleşmiş bağlanma ve karşılıklı
ilişkinin kurulması evresi olmak üzere dört evrede gerçekleşir.
• Bağlılık öncesi evre: Bu aşama doğumdan başlayarak ikinci aya kadar devam eder.
Bebekler, bağlanmalarını insan figürlerine yöneltirler. Yabancılar, kardeşler ve
anne babalar, bebeğin gülümseme veya ağlamasını eşit bir şekilde ortaya çıkarırlar.
Ancak bebek, annesinin kokusunu tanısa da bağlanma ilişkisi kuramaz.
• Bağlanma evresi: İkinci aydan yedinci aya kadar devam eder. Bu aşamada bebek,
anne ve babayı tanıdık olmayan insanlardan ayırmayı öğrenir. Bağlanma bakım
verene odaklanmaya başlar. Bebek anne babayla yüz yüze olmaktan hoşlanır.
• Kesinleşmiş bağlanma evresi: Yedinci aydan yirmi dördüncü aya kadar devam
eder. Hareket becerilerinin artmasıyla birlikte bebekler, anne ya da baba gibi dü-
zenli bakım verenlerle iletişim kurma arayışındadırlar. Bu dönemde bebek ayrılık
kaygısı yaşar. Anne babasının veya yetişkinin ayrılmasını ağlayarak protesto eder.
Anne baba ya da bakıcı döndüğünde sakinleşir.
• Karşılıklı ilişkinin kurulması evresi: Bu evre yirmi dört aydan sonra görülür. Son
evredir. Bu evrede çocuk dil ve motor becerilerindeki artışla, ebeveynin gidince
geri döneceğini anlar. Çocuklar başkalarının duygu, hedef ve planlarının farkında
olmaya başlarlar (Baran, 2011; San Bayhan ve Artan, 2004; Santrock, 2014).
Bağlanma sürecinde çocuklar çeşitli çatışmalar yaşayabilir. Ancak Bowlby’e göre çatış-
malar, çelişkiler her zaman sağlıksız değildir. Tam tersine, çatışma insanların içindeki nor-
mal bir durumdur. Herhangi bir şekilde davranmayı seçerek birey, diğer davranışlardan
vazgeçmiş olur. Bu durum bireyin karşısına her gün çıkar. Tüm yaşamı boyunca birey, bir-
birine zıt düşen isteklerinden birine karar vermek ve uzaklaşmayan iç tepiler arasındaki
çatışmaları çözmek zorunda kalır. Bebek ve küçük çocuk, anne babasında sevgi ve güveni
bulduğunda, nefrete aşırı bir eğilimi olmaksızın büyüyecektir (Bowlby, 1999).
Ainsworth’un Bağlanma Kuramı

Bağlanma ilişkisinde bireysel farklılıklar ile ilgili çalışmalar yapan bir diğer isim ise Mary Mary Ainsworth 1913 ve 1999
tarihleri arasında yaşamış Kanada
Ainsworth’ tür. Ainsworth’ e göre yaşamın birinci yılının ortalarına doğru, bakım verene asıllı Amerikalı bir psikologdur.
karşı pekişen bağlanmanın kalitesi, bebeklerin deneyimlerine göre farklılaşır. Ainsworth Ainsowrth, uzun süre Afrika’da
“Yabancı Ortam” adını verdiği deneyinde, bebeklerin bakım verenleriyle ve bir yabancıyla yaşamış ve ev ziyaretleri yaparak
yerel topluluklarda anne ve
sırasıyla tanışma, ayrılık ve yeniden bir araya gelmeyi içeren bir dizi olay kurgulamıştır. çocuk ilişkilerini yakından
Ainsworth bakım veren ve çocuk arasındaki bağlanmayı, bebeklerin yabancı ortama gözleyerek bağlanma modelini
oluşturmuştur.
nasıl tepki verdiklerine bakarak, güvenli ve güvensiz olmak üzere ikiye ayırarak incele-
miştir.
Güvenli Bağlanma: Güvenli bağlanmış bebekler, çevreyi keşfetmek için bakım ve- Güvenli bağlanma, çocuğun
anne babayı bir güvenli üs olarak
renlerini güvenlik üssü olarak kullanırlar. Bakım verenin varlığında güvenli bağlanmış kullandığı, korktuğunda ya da
bebekler odayı araştırır ve etrafa yerleştirilmiş oyuncakları incelerler. Bakım verenler yan- başka bir stresli durumda onların
yanında kolayca yatışabildiği bir
larından ayrıldığında hafif bir protesto sergileyebilir ve bakım verenle birleştiklerinde, bağlanma modelidir.
onunla olumlu şekilde iletişime geçerler. Güvenli bağlanan bebeklerin bakıcıları, onların
ihtiyaçlarına duyarlıdır.
Güvensiz Bağlanma: Ainsworth güvensiz bağlanmayı kaçınan, dirençli ve dağınık ol-
mak üzere üç grupta tanımlar.
• Kaçınan Bağlanma: Güvensiz kaçınan bebekler güvensizliklerini bakım verenden

kaçınarak gösterirler. Bakım verenle çok az ilişkiye girerler ve bakım veren ayrıl-
dığında bunu yadırgamazlar. Birleşme sırasında ise bakım verenin dönüşüne hiç
tepki göstermezler. İletişim kurulmaya çalıştığında bebek, kendini geri çeker ya
da başka yönlere bakar. Kaçınan bebeklerin bakıcıları, ortadan kaybolmaya veya
reddetmeye meyillidirler.
• Dirençli Bağlanma: Güvensiz dirençli bebekler genellikle anneye yapışır. Fakat
daha sonra bu yakınlığa bakım verenle mücadele ederek direnirler. Bakım vereni
iter ya da ona vururlar. Bakım veren ayrıldığında şiddetli biçimde ağlarlar ve ba-
kım veren geri gelip sakinleştirmeye çalıştığında onu kendilerinden uzaklaştırırlar.
Dirençli bebeklerin bakıcıları, bebeklerinin yanında tutarlı bir şekilde kalmazlar ve
genellikle yakın ilişki kurmazlar.
• Dağınık Bağlanma: Güvensiz dağınık bebekler şaşkın ve korkulu görünürler. Da-
ğınık bebeklerin bakıcıları sıklıkla onları ihmal eder veya fiziksel şiddet uygularlar
(Feist ve Feist, 2006; Newman ve Newman, 2008).
Bağlanmanın gelişiminde anne baba ve çocuk arasındaki genel iletişimin niteliği
önemlidir. Bazı anne babalar, çocuklarının gereksinimlerine karşı çok duyarlıdır. Çocuk-
larının iletilerine açık olup bu iletilere hemen karşılık veren aileler, davranışsal ipuçlarını
değerlendirerek çocuğun kendilerine ulaştırmaya çalıştığı iletileri yorumlayabilirler (Yaz-
gan İnanç vd., 2010).
Bağlanma ilişkisinin çocuğun gelişimi üzerinde nasıl bir etkisi vardır?

5
Bandura’ nın Sosyal Öğrenme Kuramı
Albert Bandura, insan öğrenmesinin sosyal bir ortamda oluştuğunu ve çocukların en
önemli öğrenme yaşantılarının başkalarının davranışlarını gözlemleyerek oluştuğunu
savunur. Bandura’ya göre insan davranışı çevre, davranış ve kişi olmak üzere üç önemli
değişkenin sonucudur. Bunlar karşılıklı olarak birbirlerini etkiler. Davranışın tek başına
çevre tarafından belirlendiği fikrini reddeden bu görüş çevre, davranış ve bireyi sürekli
etkileşim halinde olan ve birbirlerinde değişime yol açan etkenler olarak ele alır.
Sosyal Öğrenme Kuramını geliştiren Bandura, öğrenmenin gözlem yoluyla gerçek-
leştiğini savunur. Bu görüşe göre kişilik, başkalarının davranışını taklit etme ve gözleme
yoluyla öğrenilmiş davranışlar örüntüsüdür (Cüceloğlu, 2000; Yazgan İnanç vd., 2010).
Çocuklar anne babalarının yanı sıra, televizyondan, yaşıtlarından, öğretmenlerinden ve
kardeşlerinden de öğrenir. Anne babaların cömertlik, dürüstlük, çalışkanlık gibi istenen
davranışları, öncelikli olarak kendilerini sergilemesi, çocuğun gözlem yoluyla öğrenmesi
açısından, telkin yoluyla eğitimden daha etkilidir (Bee ve Boyd, 2009).
Bandura, insan öğrenmelerinin büyük kısmının model alma yoluyla gerçekleştiğini
ileri sürer (Feist ve Feist, 2006; Yazgan İnanç ve Yerlikaya, 2010). Öğrenmenin gerçek-
leşmesi için davranışın kişi tarafından sergilenmesi ve ardından da pekiştirilmesi ge-
rektiği düşüncesine katılmayan Bandura, dolaylı öğrenme kavramı üzerinde durmuş,
kişinin davranışı bizzat yapma zorunluluğunun olmadığını, bireylerin başkalarının
davranışlarını ve bu davranışların sonuçlarını gözleyerek bir çok davranışı yapmayı ya
da bu davranışlardan kaçınmayı öğrenebildiklerini ileri sürmüştür (Yazgan İnanç ve
Yerlikaya, 2010).
Sosyal öğrenme sürecinin temelinde model alma vardır. Model alma basit bir biçimde di-
ğer insanların davranışlarını taklit etme anlamına gelmez. Model alma, kişinin diğerlerinin
davranışlarına dikkat etmesini ve gözlemesini, bu davranışların zihinde depolanmasını ve is-
tenildiğinde tekrar hatırlanarak üzerinde düşünülmesini ve kişinin bu davranışları pratik ola-
rak uygulamasını içeren karmaşık bir süreçtir. Genel olarak insanlar kendi özelliklerine yakın
özelliklere sahip insanları daha fazla model alırlar. Ancak bu öğrenme süreci, bazen olumsuz
etkenleri de beraberinde getirebilir. Örneğin, pek çok insan kendileri doğrudan bir yaşantı
geçirmedikleri halde modellerin olumsuz yaşantılarına tekrar tekrar şahit olarak bir nesneden,
bir durumdan, yerden ya da kişiden korkmayı öğrenebilir. Modelin davranışları, ses tonu, jest
ve mimikleri gözlemcinin dolaylı yaşantı kazanmasına yol açar ve bu şekilde gözlemci, mo-
delin sahip olduğu korkulara sahip olabilir (Bacanlı, 2000; Yazgan İnanç ve Yerlikaya, 2010).
Bandura, çocukların cinsiyet rolü davranışlarının şekillenmesinde de model alma süreç-
lerinin etkisine dikkat çekmiştir. Cinsiyet rolü kavramı, cinsiyetle ilişkili toplumsal beklen-
tileri yansıtır. Aynı zamanda kişilerin kendilerini, kadın ya da erkek biçiminde göstermek
için yaptıkları, söyledikleri şeylerin tümü şeklinde tanımlanır (Dökmen, 2004). Bandura’
ya göre çocukların çeşitli cinsiyet rollerini benimsemelerinde anne babaların ve çeşitli ileti-
şim araçlarında sergilenen cinsiyet rolü modellerinin etkisi vardır. Örneğin sosyal öğrenme
kuramı, erkek çocukların kamyonlarla oynamayı tercih etmesini, anne babaların erkek ço-
cuklara çok sayıda oyuncak almasına ve bu tip oyunları pekiştirmesine bağlar. Anne babalar
bebeklik döneminden itibaren çocuklarının cinsiyet rollerine dayalı etkinliklerini pekiştirir.
Örneğin anne babalar erkek çocuklar küplerle ya da oyuncak arabalarla, kız çocuklar da
oyuncak bebeklerle oynarken onlara daha olumlu tepkiler gösterirler (Bee ve Boyd, 2009).
Benlik Kuramları
Bazı kuramcılar benlik kavramını insan davranışının temeline koyarlar. İnsancıl (hüma-
nistik) yaklaşım olarak da adlandırılan yaklaşıma sahip kuramcılar, insanların temelde
iyi olduğuna ve bireylerin sürekli olarak daha iyiye doğru gelişmek için çaba harcadığına
inanırlar. Benlik yaklaşımı mekanik değildir. Bu görüşe göre şimdi ve burada yaşanan
Maslow, en altta temel fizyolojik
olaylar önemlidir; geçmişte yaşanan olumsuz olaylara çok ağırlık verilmez. Bu görüşün ihtiyaçların en üstte ise kendini
öncülerinden Carl Rogers, koşulsuz sevgi içinde büyüyen çocukların kuvvetli ve olumlu gerçekleştirme ihtiyacının
bir benlik geliştireceklerine inanır. Koşullu sevgi ise olumsuz benlik gelişmesine neden bulunduğu, piramit şeklinde
bir “ihtiyaçlar hiyerarşisi”
olur. Benlik bilinci ile davranış arasındaki fark kaygı ve uyumsuzluğa yol açar. Kişi benlik oluşturmuştur.
bilinci ile davranışı arasında farklılığı görüp kabul ettiğinde, davranışını gerçekçi yönde
değiştirmeye yönelir. Rogers’ a göre her insan biri- Resim 6.6
cik ve tektir (Cüceloğlu, 2000; Feist ve Feist, 2006). Maslow’ un
Maslow’a göre ise, tüm insanların biyolojik bir ihtiyaçlar hiyerarşisi
yedi farklı
temele dayanan, değiştirilemez bir doğası vardır. Do- Kendini ihtiyaçtan oluşur.
ğuştan getirdiğimiz eğilimlerimiz çoğunlukla sağlık- G erçekleşti
rme
İhtiyacı
lıdır ve yapıcı yönde gelişim, nezaket, cömertlik ve
Estetik İh
sevgi potansiyelini içerir. İnsan güdüleri çok karmaşık (Simetri, yacı
ti
Düzen,
ve birbirleriyle ilişkilidir. Maslow belirli insan ihtiyaç- G ü zellik)
Bilişsel İh
larının listesini yapmak yerine, bu ihtiyaçları yedi ana tiyaçlar (B
ilme,
Anlama,
Araştırm
sınıfta toplamıştır. Piramit şeklindeki bu hiyerarşik Saygı İhti
a)
yacı (Yetki
yapıya göre bazı gereksinimlerin diğerlerinden daha , St atü Kazan
ma)
Ait Olma
önce doyurulması gerekir. Alt düzeydeki ihtiyaçlar ve Sevgi
İhtiyacı
Güvenlik
İhtiyacı (G
doyurulduğunda ancak üst düzey ihtiyaçlar ortaya çı- üvende H
issetme)
Fiziksel İh
kabilir ve bu ihtiyaçlar doyurulur (Bakırcıoğlu, 2013; tiyaçlar (A
çlık, susu
zluk vs.)
Yazgan İnanç ve Yerlikaya, 2010). Maslow’un tanımla-
dığı ve sıraladığı insan ihtiyaçları şunlardır:
İhtiyaçlar Hiyerarşisinin en alt • Fizyolojik ihtiyaçlar: Hiyerarşinin en alt basamağını açlık, susuzluk, cinsellik, ok-
basamağını fizyolojik ihtiyaçlar
oluşturur. Diğer ihtiyaçların sijen, uyku gibi temel fizyolojik ihtiyaçlar oluşturur. Daha yüksek gereksinimlere
karşılanması için fizyolojik doğru ilerlemek için bu ihtiyaçların doyurulması gerekir. Örneğin aç olan bir insan
ihtiyaçların karşılanması gerekir.
yemek bulma çabasının dışındaki şeyleri (şiir yazma, araba satın alma, yaralan-
maktan kaçınma vb.) çok az önemseyecektir.
• Güvenlik ihtiyacı: Kişinin fizyolojik ihtiyaçları karşılandığında güvenlik ihtiyacı
baskın hâle gelmeye başlar. Güvenlik ihtiyacı korku, endişe ve karmaşadan uzak
olma, emniyet, korunma ve düzeni içerir. Özellikle kişi geleceği tahmin edemedi-
ğinde ya da toplumsal ve politik istikrar tehdit altında olduğunda güvenlik ihtiyacı
daha belirgin hale gelir. Güvenlik gereksinimleri gelişim gereksinimlerinden daha
güçlüdür. Bu nedenle, sağlıklı kişilik gelişimi için güvenlik gereksinimlerinin gide-
rilmiş olması gerekir.
• Ait olma ve sevgi ihtiyacı: Güvenlik ihtiyacı ve fizyolojik ihtiyaçlar az ya da çok
doyurulduğu zaman, ait olma ve sevgi ihtiyacı güdüleyici güç olarak öne geçer.
Böylece birey bir arkadaş, bir sevgili ya da eş ve çocukların eksikliğini hissetmeye
başlar. Daha alt düzeydeki ihtiyaçlar doyurulduğu zaman kişi insanlarla ilişki kur-
mak, bir grupta ya da ailede yer almak isteyecektir.
• Saygı ihtiyacı: İnsanlar kendilerine güvenmeye, çevrelerine hâkim olmaya ve di-
ğerleri tarafından tanınmaya ve takdir görmeye ihtiyaç duyarlar. Ancak bu saygı
ihtiyacının güdüleyici olarak harekete geçmesi için kişinin fizyolojik ve güvenlik
ihtiyaçlarını belli düzeyde doyurmuş olması ve sevgi ihtiyacını karşılamış olması
gerekir.
• Bilişsel ihtiyaçlar (Bilme-anlama): Birey, kendine ve dış dünyaya ilişkin bilgi
edinme ve çevresindeki olayları anlama ihtiyacı duyar. Sürekli olarak bilinmeyeni
bulma ve bunları açıklama çabasında olan insanlar için bu ihtiyacın karşılanma-
ması rahatsız edici olabilir.
• Estetik ihtiyacı: Bu ihtiyaç bazı insanların çirkinlikten, düzensizlikten rahatsız ol-
maları, düzenden, dengeden ve güzellikten hoşlanmaları şeklinde ortaya çıkar.
• Kendini gerçekleştirme ihtiyacı: Bu en üst düzeydeki ihtiyaç, kişinin kendine
özgü doğuştan getirdiği potansiyelini ve kapasitesini keşfetmesini ve yaşama geçir-
mesini içerir. Daha önceki ihtiyaçlar doyurulsa bile kişi kendini bir hoşnutsuzluk
ve rahatsızlık içinde hisseder. Bu durumda kişiyi güdüleyici güç, kendini gerçekleş-
tirme ihtiyacıdır. Kendini gerçekleştirme ise bireyin kendi yeteneklerini en üst dü-
zeyde kullanarak istediği yere gelebilme hedeflerine ulaşabilme isteği ve çabasıdır.
En üst düzeydeki ihtiyaçtır. Özerk bir yapıları vardır ve çevreden bağımsızdırlar.
İnsanlığa değer verir ve onun sorunlarını ciddiye alırlar. Çevresinin farkındadır ve
sürekli olarak yeni şeyler denerler. Yaratıcıdır ve dürüsttür. Kendilerini ve başka-
larını oldukları gibi kabul ederler, yaşamdan zevk alırlar (Cüceloğlu, 2000; Yazgan
İnanç ve Yerlikaya, 2010).
Çocuğun ruhsal gelişimi ve eğitimine ilişkin kavramları anlamak için yararlı bir kaynak ola-
rak Çocuk Ruh Sağlığı. Çocuğun Gelişimi, Eğitimi ve Ruhsal Sorunları adlı kitaba bakabilir-
siniz. (Atalay Yörükoğlu, İstanbul: Özgür Yayınları, 2010)
Freud ve Erikson’un kuramları arasındaki temel farklar nelerdir?

6
KİŞİLİK GELİŞİMİNİN DESTEKLENMESİ

Bebeklik döneminden itibaren gelişimin sağlıklı olabilmesinde, anne baba ve çocuk ara-
sındaki bağlanma büyük önem taşır. Anne baba ile çocuk arasında yakın duygusal bağın
oluşması, özellikle çocuğun kişilik gelişimi açısından önemlidir. Kişilik gelişimi benlik
kavramı ile yakından ilişkilidir. Yüksek benlik saygısı, çocuğun kendini sevmesi ve kendi-
ne saygı duyması anlamına gelir. Çocuğun anne babasıyla duygusal ilişkisi, arkadaşlarıyla
toplumsal ilişkisi, okuldaki entellektüel düzeyi ve toplumun kendisine karşı tutumu ço-
cuklarda kişilik gelişiminin temel kaynaklarıdır. Anne babaların sevip istediği, destekleyip
ilgi gösterdiği çocuklar, olumlu benlik algısı geliştirebilir. Çocuklar büyüdükçe toplumsal
yeterlik duygusu, benlik saygısının önemli bir boyutu durumuna gelir (Yazgan İnanç vd.,
2010). Çocukların kişilik gelişimi çeşitli yollarla desteklenebilir:
• Anne babalar ve bakıcılar çocuğun bireysel özelliklerine duyarlı olmalı, çocuğun
bu özelliklerine karşı esnek davranmalı ve çocuğu olumsuz etkilemekten kaçınma-
lıdır. Çocuğun bireyselliğine saygı ve özen gösterilmelidir. İyi anne babalık, çocu-
ğun bireysel özelliklerine saygı göstermeyi içermektedir.
• Çevre olanaklarının çocuğun mizacına göre şekillendirilmesi gereklidir. Örneğin,
kalabalık ve gürültülü çevreler bazı çocuklarda daha büyük problem haline gelebi-
lir. Anne babalıkla ilgili eğitim programları, anne babaların çocuklarının mizacıyla
başa çıkmalarına yardımcı olabilir (Santrock, 2014).
• Çocuklarda güven duygusunun gelişimi için en önemli etken, anne babanın ço- Çocuklarda kişilik gelişiminin
cuklarına duydukları sevgiyi göstermeleridir. Sevgi duygusu, çocuğa anne babala- desteklenmesi için güven ve
kabul ortamı yaratılmalı, çocuğa
rın genel tutumu, söz ve davranışlarıyla yansır. Anne babaların çocuklarının gerek- ihtiyaç duyduğu emniyette olma,
sinimlerine duyarlı olmaları önemlidir. Tüm çocuklar için güven ve kabul ortamı sevilme ve kabul görme duyguları
aşılanmalıdır.
yaratılmalı, çocukların değerlerinin farkına varmalarına ve benlik kavramlarını
oluşturmalarına yardım edilmelidir. Resim 6.7
• Davranışla ilgilenirken sabır ve anlayış Çocukların bağımsızlık çabaları desteklenmelidir.
gösterilmelidir. Özellikle okul öncesi dö-
nemdeki çocukların kendileri için seçim
yapmasına izin verilmeli ve seçtikleri
etkinliklerde başarılı olmalarına yardım
edilmelidir. Anne babalar ve eğitimci-
ler, çocukların farklı roller oynamalarını
mümkün kılan etkinlikler geliştirmeli-
dir. Çocuklara gerçekçi mesleki ve sosyal
roller gösterilmelidir.
• Çocukların bağımsızlık çabaları des-
teklenmeli, çocuklara öğrenme ve oyun
çevrelerinin bazı yönleri için sorumlu-
luk verilmeli, ancak çocukların yaptık-
ları şeyleri değerlendirmek için yetişkin
standartları kullanılmamalıdır. Başarı
duygusunu tatma ve yetenekleri açısın-
dan çocuklara cesaret verilmelidir (Yaz-
gan İnanç vd., 2010).
Başardığını hissetme, çocuklarda • Başarı duygusu çocukların benlik saygısını geliştirebilir. Örneğin, gerçek becerile-
özgüven duygusu ve benlik
saygının gelişimi açısından rin çocuklara doğrudan öğretilmesi, genelde başarının artması buna bağlı olarak
önemlidir. Çocuklara başarı da benlik saygısının artması ile sonuçlanır. Çocuklar, hedeflerine ulaşmalarını sağ-
duygusunu yaşayabilecekleri
olanaklar sağlanmalıdır.
layacak önemli görevleri bildiklerinden ve geçmişte bu tür şeyler başardıklarından
yola çıkarak benlik saygılarını geliştirirler.
• Benlik saygısı düşük bazı çocuklar, sorunlu ailelerden gelmekte, istismar ya da ih-
mal gördüğü hâlde hiçbir destek görmeden yetişmektedir. Bazı durumlarda gerek
öğretmen, gerekse resmi kurumlar aracılığıyla destek sağlamak mümkün olabi-
lir. Düşük benlik saygısının nedeni tespit edilmelidir. Yapılacak müdahale, benlik
saygısının düşük olmasının nedenlerine yönelik olmalıdır. Çocuklar kendileri için
önem taşıyan alanlarda başarılı performans gösterdikleri zaman benlik saygıları
en üst seviyeye çıkar. Bu nedenle çocuklar, başarılı oldukları alanları bulmaya ve
değerlendirmeye teşvik edilmelidir. Çocuklar bir problem karşısında problemden
kaçmak yerine onunla başa çıkmayı denediğinde genellikle benlik saygıları artar.
Kaçmak yerine başa çıkma davranışı devam ederse, çocuklar genelde problemlerle
gerçekçi, dürüst ve savunmacı olmayan bir şekilde yüzleşir (Santrock, 2014).
• Çocukların, düşmanlık ve kıskançlık gibi duygularını açıkça, doğrudan ve içinden
geldiği gibi ifade edebilmesi sağlanmalıdır. Anne babanın sahip olması gereken en
önemli özellik ise, “çocuğun senden nefret ediyorum anne” gibi patlamalarını so-
ğukkanlılıkla kabul edebilmektir. Bu duygu ifadeleri kabul edildiğinde, çocuk anne
babasının nefretinden korkmadığını görmüş olur. Çocuk böyle bir ortamda kendini
kontrol etme yetisini kazabilir. Küçük çocuklarda gerginlik, korku ve anne babaya
yönelik kızgınlık büyük ölçüde engellenebilir. Yapmaması gereken bir şeyi yaptığında,
kararlı ama sevecen bir müdahale, uzun vadede cezadan daha etkili olur. Cezayı etkili
bir eğitim yöntemi olarak kabul etmek doğru bir yaklaşım değildir (Bowlby, 1999).
• Çocuğun gelişim dönemlerinin bilinmesi ve çocuğa anlayışlı bir şekilde yaklaşıl-
ması, çocuğun gelişimini desteklemede önemlidir. Ailelere çocuklarının içinde bu-
lundukları dönem hakkında bilgi verilmelidir (Köksal Akyol, 2015).
Bebeklerde benlik gelişimini desteklemek için anne babalar nelere dikkat etmelidir?
7 Resim 6.8
Başrollerini Ellar
Coltrane, Patricia
Arquette ve Ethan
Hawke’ nin oynadığı
“Çocukluk” adlı
film, Mason adlı
bir çocuğun ilkokul
yıllarından liseye
gitmesine kadar olan
süreçteki yaşamını
anlatır. Mason’ un
altı yaşında başlayan
ve on sekiz yaşına
kadar olan büyüme
tecrübesini konu
alan; büyümenin,
değişmenin
dinamiklerini ve
benzersizliğini
yansıtan film, on
iki yıl boyunca
aynı oyuncularla
çekilmiştir.
KİŞİLİK GELİŞİMİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

Bireyler arasındaki kişilik farkları, yaşayan bir organizma olarak bireysel farklardan, ya-
şadığımız kültürden ve çevremizdeki insanlar ve cansız varlıklarla olan etkileşimiz sonu-
cu oluşur. Kişiliğin değerlendirilmesinde de bu farklılıkları tespit etmeye yönelik farklı
yöntemler kullanılır. Kişiliğin değerlendirilmesinde gözleme dayalı yöntemler, projektif
(yansıtıcı) yöntemler, yapılandırılmış test ve envanterler en sık kullanılan yöntemler ara-
sında yer alır.
Gözleme dayalı yöntemler: Kişi, eşya ya da olay hakkında bilgi toplama yöntemidir.
Gözlem ve vaka kaydı gibi bilgi toplama teknikleri bu gruba girer. Toplanan bilgiler, bilgiyi
veren kişinin, bilgi toplanan kişi hakkındaki kişisel izlenimlerini, gözlemlerini ve kişisel
algılarını ifade eder (Özgüven, 2011).
Gözlemin bilimsel olabilmesi için sistematik olması, gelişigüzel yapılmamış olması ge-
rekir. Bunun için kimin, nerede, nasıl ve ne zaman gözlemleneceği ve gözlemin nasıl kay-
dedileceği planlanmalıdır. Gözlem çalışması laboratuvar ortamında ya da günlük hayat
içerisinde davranışın gerçekleştiği doğal ortamda yapılabilir (Santrock, 2014).
Doğal gözlem, çocukların evde, okulda, mahallede, parkta, alışveriş merkezinde ya da
sosyal bir etkinlik sırasında, davranışa ve ortama müdahale edilmeksizin davranışların
kaydedilmesinden oluşur. Çocuklar farklı ortamlarda farklı davranışlar gösterme eğili-
mindedir. Çocuğun davranışları karşısında ebeveynlerin gösterecekleri tepkiler de farklı
olabilir. Örneğin, bir annenin öfke nöbeti sırasında çocuğa göstereceği tepki evde ve sü-
permarkette farklı biçimler alabilir. Bu davranış değişikliklerini veya gözlemin sınırlılık-
larını azaltmak için aileleri ev, okul gibi farklı ortamlarda gözlemek, sürekli bir gözlem
uygulamasıyla gözlenen kişilerin gözlemcinin varlığına alışmalarını sağlamak, gözlem ya-
parken yönlendirici olmamak gibi yöntemler izlenebilir. Görsel ve işitsel kayıtlar tutma ya
da her şeyi olduğu gibi yazma, gözlemi kaydetme yollarıdır. Belli bir davranış ortaya çık-
tığında, gerekli bilgileri kaydetme yöntemi izlenebilir. Örneğin araştırmacı, çocuğun anne
babalarının yönergelerine nasıl tepki verdiğini incelemek istiyorsa, yalnız bu davranışları
kaydetme yoluna gidebilir (Yazgan İnanç ve Yerlikaya, 2010).
Doğal gözlem, laboratuvar ortamında elde edilemeyecek bilgiler sağlayabilir. Ancak
sık sık gerçekleşmeyen olayların gözlemlenebilmesi için, çalışmanın kontrollü bir ortam-
da yürütülmesi gerekebilir. Örneğin, çocukların saldırgan bir davranışı gözlediklerinde
onların nasıl tepki gösterdikleri incelenmek isteniyorsa, bu olguyu doğal olarak gözlemek
her zaman mümkün olmayabilir. Çocukların gözledikleri saldırganlığın ne kadar olduğu,
kimin saldırgan davranışına maruz kaldıkları ve diğer insanların çocuğa nasıl davrandığı
ile ilgili davranışları ve ortamı kontrol etmek mümkün olmayabilir. Böyle bir durumda
çocuklar laboratuvar ortamında gözlenirse tüm bu değişkenlerin kontrol edilmesi müm-
kün olabilir. Ancak laboratuvar ortamı doğal değildir. Bu nedenle, gözlenen kişilerin dav-
ranışları da doğal olmayabilir (Santrock, 2014).
Projektif (Yansıtıcı) Yöntemler: Çocuklar çoğu zaman gökyüzünde gördükleri bu-
lutları başka bir şeylere benzetmeye çalışırlar. Bir çocuk, okyanusta bir gemi görürken,
başka bir çocuk bir aslan, bir başkası da ünlü bir kişinin yüzünü görebilir. Psikanalitik
bakış açısına göre bu imgeler çocuğun zihninden kaynaklanır. Bulut gibi belirsiz nesne-
leri betimleme tarzımız, bilinçaltı malzemeye ulaşmanın bir yoludur. Projektif testlerde
kişilerden, kendilerine sunulan bir görüntü ya da resme ilişkin bir hikaye anlatarak, veri-
len bir nesneyi tanımlayarak ya da çizim yaparak yanıt vermesi istenir. Yanıtlar kişiseldir
ve bilinçaltında neler olduğuna işaret eder. Sıklıkla kullanılan yansıtıcı testlerden bazıları
şunlardır (Burger, 2006; Cohen ve Swerdlik, 2005):
• Rorschah Mürekkep Lekesi Testi: Her biri yalnızca bir mürekkep lekesini göste-
ren on adet karttan oluşur. Test uygulananlar, mürekkep lekesinde ne gördüklerini
tanımlar. Verilen yanıtlarda sıra dışı yanıtlar ve sık tekrarlar dikkat çeker.
• Tematik Algı Testi: Test uygulananların her resim hakkında öykü anlatmaları,
kimlerin neler yaptıkları, olaylara neyin yol açtığını açıklamaları istenir. Test uy-
gulananlar resimlerdeki kartlarda yer alan insan yüzlerinde sevgi, suçluluk, öfke ya
da üzüntü görebilir. Kişinin resimde neler gördüğü kişiliğine yönelik ipuçları verir.
Çocuklara uygulanabilen Çocuklar için Algı Testi, çocuğun kişilik yapısı ve ruh-
sal dünyası hakkında bilgi sahibi olmak, psikolojik dinamiklerini değerlendirmek
amacıyla kullanılır.
• İnsan Çizme Testi: Testi alanlara boş bir kağıt ve insan resmi çizmek için yönerge
verilir. Bazen insan resmi dışında bir aile ya da bir ağaç resmi çizilmesi de istene-
bilir. İnsan Çizme Testi çocuklarda zekayı ölçmek için de kullanılır. Ancak çoğu
zaman çocuklardaki psikolojik problemleri tespit etmek için kullanılır. Sürekli
olarak asık suratlı insan yüzleri çizen çocuklar öğretmenlerin dikkatini çekebilir.
Aynı şekilde, sık sık canavar ve korkunç yaratıklar çizen çocuklar da içlerindeki
huzursuzlukları dışa vuruyor olabilir. Bu testte çocuklar söze dökemediklerini çi-
zimlerine aktarırlar (Burger, 2006; Cohen ve Swerdlik, 2005).
Yapılandırılmış test ve envanterler: Bireylerin duyguları, düşünceleri ve davranışları
ile ilgili olarak kendilerini anlattıkları yöntemlerdir. Bu nedenle “kendini anlatma tek-
niği” de denir. Görüşme, envanter ve anketler bu grubu girer. Kişiliğin değerlendirilme-
sinde, bireyin kendisine özgü niteliklerin değerlendirilmesi amaçtır. Kişiliğin bütününü
değerlendirmek çok zor olduğu için kişiliği oluşturan özgüven, sosyallik, içe dönüklük
gibi belirli nitelikleri ölçme araçları geliştirilmiştir. Bu ölçme araçlarına kişilik envanteri
adı verilir (Özgüven, 2011).
Günümüzde en yaygın olarak Kişilik değerlendirmesinde sıklıkla kendini değerlendirme testleri de kullanılır. Gü-
kullanılan kişilik değerlendirme
aracı Minnesota Çok Yönlü Kişilik
nümüzde en sık kullanılan kendini değerlendirme envanteri Minnesota Çok Yönlü Kişilik
Envanteri’ dir. Ancak envanter, Envanteri’ dir. Envanterde doğru-yanlış şeklinde yanıtlanan 567 soru vardır. Bu sorular
on altı yaş ve üstü bireylere
uygulanabilir.
testi alan kişinin genel karakterini ortaya koyar. Envanterde depresyon, içe kapanma, pa-
ranoya gibi psikolojik durum ve rahatsızlıkları değerlendirmeye yönelik alt testler bulu-
nur. Bu envanter, genel karakter yapısı dışında psikolojik rahatsızlıkları da ortaya koyan
oldukça kapsamlı bir ölçme aracıdır. Ancak envanter, sadece on altı yaş ve üstü bireylere
uygulanabilmektedir (Ceyhun ve Oral, 2003; Öner, 2006).
Kişilik testlerinin uygulanması ve yorumlanması uzmanlık gerektirir. Bu nedenle bu testler

sadece, alanında uzman ve ilgili testi uygulama sertifikası bulunan kişilerce uygulanmalıdır.
Kişilik üzerine çalışan araştırmacılar, geliştirdikleri kişilik testlerinin yeterince güve-

nilir olmadığı konusunda sıklıkla eleştirilseler de güdülenme, öz saygı, sosyal kaygı gibi
kavramlar psikolojik testler aracılığıyla değerlendirebilir. Eğitim, insan kaynakları, çocuk
gelişimi ve rehberlik alanında çalışan uzmanlar da bir çocuğun özel sınıfa geçmesi, bir
çalışanın terfi etmesi ya da bir hastanın psikiyatri servisine yatırılması gibi konularda ki-
şilik testlerine ihtiyaç duyarlar. Bu testlerin kullanılabilir ve yararlı olması için, geçerli ve
güvenilir olması gerekir (Boag, 2015).
Kişiliğin değerlendirilmesinde biyolojik yaklaşım kişiliği fizyolojik ölçümlerle değer-
lendirir. Bazı araştırmacılar kalp atışı ve benzeri uyarılma göstergelerinden yola çıkarak,
kaygı ve başa çıkma kavramlarını incelemişlerdir. Bazı araştırmacılar da hormonları, ba-
ğışıklık sistemini, otomatik kas reflekslerini ve kandaki enzimleri incelemişlerdir. Elekt-
roensefalogram (EEG) adı verilen ve beynin etkinlik düzeyini ölçmeye yarayan teknolojik
bir yöntemle, beynin etkinlik düzeyi ölçülebilmektedir. Bu yöntem, kişilik araştırmala-
rında oldukça yararlı olmuş ve bir kişinin olumlu ya da olumsuz duygular deneyimleme
eğilimiyle ilgili bilgiler sağlamıştır. Elektroensefalogram (EEG) ile yapılan çalışmalarda
beynin sağ ve sol yarı kürelerinin etkinlik düzeylerindeki farklılıkların olumlu ve olum-
suz duygu durum farklılıklarıyla ilişkili olduğu tespit edilmiştir. Yapılan araştırmalarda,
insanların iki beyin yarıküresindeki farklı etkinlik düzeylerinin kalıtsal olduğu ve bu
farklılığın insanları bazı duygusal deneyimlere karşı duyarlı hale getirdikleri görülmüştür
(Burger, 2006).
Kişilik sizce ölçülebilen bir kavram mıdır?

8
Özet
Kişilik gelişimine ilişkin temel kavramları açıklamak. Kişilik gelişimi ile ilgili kuramları özetlemek.
1 3
Mizaç, karakter, benlik ve kimlik gibi kavramlar ki- Kişilik gelişimini açıklayamaya yönelik çeşitli kuramlar
şilikle ilişkili kavramlardır. Mizaç insanda kalıtsal ortaya atılmıştır. Bunlardan başlıcaları psikanalitik ku-
olarak var olan, göreli bir tutarlılık taşıyan temel eği- ramlar, bağlanma kuramları, sosyal öğrenme kuramı ve
limlerdir. Bu eğilimler pek çok davranışı yönlendirir. benlik kuramlarıdır. Kişilik gelişimi ile ilgili iki önemli
Mizaç, birincil olarak kişide yaşamın ilk yıllarında psikanaliz kuramı vardır. Bunlardan biri psikolojide
bile var olan bir yapıdır. Ancak bireyin gelişimi sür- önemli yer tutan Freud’un psikanaliz kuramı, diğeri ise
dükçe, mizacın davranışsal örüntüleri çevresel et- Erikson’un psikososyal gelişim kuramıdır. Freud, in-
kenlerle biçimlendirilir. Karakter, bireyin çevresiyle san kişiliğinin altında yatan dinamikleri anlamaya ve
etkileşimi sonucu ortaya çıkan kendine özgü düşünce açıklamaya çalışmış ve insanların içgüdü adını verdiği
ve davranışları yansıtır. Bir başka deyişle, bireyi baş- doğuştan getirilen güçler tarafından yönlendirildikle-
kalarından ayıran en temel özelliktir. Benlik kavramı, rini ileri sürmüştür. Freud, yaşamın ilk yıllarına büyük
bireyin kendini algılamasına ve değerlendirmesine bir önem vermiş ve psikoseksüel gelişimi dönemlere
ilişkin geliştirdiği görüşler olarak tanımlanır. Benlik ayırmıştır. Erikson ise Freud’u cinsel dinamiklere faz-
ve kişilik kavramı yerine zaman zaman kimlik kavra- la önem vermekle eleştirerek, kişilik gelişimini sosyal
mı da kullanılır. Benlik değeri ise, benliğin duygusal dinamiklerle açıkladığı psikososyal gelişim kuramını
ve değerlendirilebilir boyutudur. ortaya atmıştır. Freud ve Erikson’un yanı sıra, erken
dönemlerdeki çocuk gelişimi ile ilgilenen kuramcılar
Kişilik gelişimini etkileyen etmenleri açıklamak. arasında John Bowlby’nin bağlanmanın gelişimi üzeri-
2
Kişiliğin oluşması çok sayıda değişkenin etkisine bağ- ne kuramı, kişilik gelişiminin açıklanmasında oldukça
lıdır. Kişilik gelişimini etkileyen etmenler genetik etkili olmuş ve kabul görmüştür. Kişilik özelliklerini
ve biyolojik etkenler, çevresel ve kültürel etkenler ve temel alan kuramlar, kişiliğin özelliklerini inceleyerek,
psikolojik etkenler olmak üzere üç alt başlıkta incele- kişiliğin yapısını araştırmışlardır. Bazı kuramcılar ise
nebilir. Temel kişilik boyutlarının kalıtım yoluyla ve kişiliği öğrenme kavramıyla açıklamaya çalışmış; pe-
biyolojik olarak belirlendiği öne sürülmekte ve kişilik kiştirme, cezalandırma, genelleme ve ayırt etme gibi
gelişiminde çevresel faktörlerin çok önemli olmadığı öğrenme kavramlarının kişiliği açıklamada için gerekli
ifade edilmektedir. Evlat edinilmiş bireylerle yapı- ve yeterli olduğunu ileri sürmüşlerdir.
lan çalışmalar, kişilik bakımından oluşan farklılıklar
üzerinde kalıtımın belirleyici etkisi olduğunu ortaya Kişilik gelişiminin nasıl desteklenebileceğini açıklamak.
4
koymaktadır Fizyolojik yapının yanı sıra çevresel ve Kişilik gelişimi benlik kavramı ile yakından ilişkilidir.
kültürel etmenlerin de kişiliği şekillendiren etmen- Yüksek benlik saygısı, çocuğun kendini sevmesi ve
ler olduğu ileri sürülmektedir. Beslenme ve duyular kendine saygısı duyması anlamına gelir. Çocuğun anne
aracılığıyla elde edilen deneyimler, çocuğun içinde babasıyla duygusal ilişkisi, arkadaşlarıyla toplumsal
doğduğu aile ve özellikle de ilk yıllarda anne babanın ilişkisi, okuldaki entelektüel düzeyi ve toplumun kendi-
etkisi, içinde yaşanılan kültür ve sosyal sınıf çevresel sine karşı tutumu çocuklarda kişilik gelişiminin temel
etmenler arasında sayılmaktadır. Psikolojik temelli kaynaklarıdır. Anne babaların sevip istediği, destekle-
ihtiyaçlar ve istekler de kişiliği etkiler. Örneğin ba- yip ilgi gösterdiği çocuklar, olumlu benlik algısı geliş-
ğımsızlık elde etme isteği, başarma ve güven kazanma tirebilir. Çocuklarda güven duygusunun gelişimi için
isteği, beğenilme ve takdir edilme isteği, mutlu olma en önemli etken, anne babanın çocuklarına duydukları
isteği kişiliği şekillendiren psikolojik etmenler arasın- sevgiyi göstermeleridir. Sevgi duygusu, çocuğa anne
da sayılır. babaların genel tutumu, söz ve davranışlarıyla yansır.
Sağlıklı bir kişilik gelişimi için anne babaların çocuk-
larının gereksinimlerine duyarlı olmaları önemlidir.
Tüm çocuklar için güven ve kabul ortamı yaratılmalı,
çocukların değerlerinin farkına varmalarına ve benlik
kavramlarını oluşturmalarına yardım edilmelidir.
Kişilik gelişiminin nasıl değerlendirildiğini açıklamak.

5
Bireyler arasındaki kişilik farkları, yaşayan bir orga-
nizma olarak bireysel farklardan, yaşadığımız kül-
türden ve bu çevredeki insanlar ve cansız varlıklarla
olan etkileşimlerimiz sonucunda oluşur. Kişiliğin
değerlendirilmesinde de bu farklılıkları tespit etmeye
yönelik çok farklı yöntemler kullanılır. Kişiliğin de-
ğerlendirilmesinde gözleme dayalı yöntemler, projek-
tif (yansıtıcı) yöntemler, yapılandırılmış test ve envan-
terler en sık kullanılan yöntemlerdir. Gözleme dayalı
yöntemler kişi, eşya ve olaylar hakkında bilgi toplama
yöntemidir. Projektif (yansıtıcı) testler de ise kişiler-
den, kendilerine sunulan, bir hikâye anlatarak, nes-
neyi tanımlayarak ya da çizim yaparak yanıt vermesi
istenir. Kişilik değerlendirmesinde sıklıkla kendini
değerlendirme testleri kullanılır. Bu ölçme araçlarına
ise kişilik envanteri adı verilir.
1. Bireyin iç ve dış çevresiyle kurduğu, diğer bireylerden 6. Erikson’un psikososyal gelişim kuramına göre çocuğun,
ayırt edici, tutarlı ve yapılaşmış ilişki biçimini yansıtan ve anne-babanın ve öğretmenlerin sürekli yüksek beklentileri
bireyin insanın sosyal, ahlaki, bilişsel ve fiziksel tüm özellik- ile karşılaşmasının çocuk üzerinde yarattığı etki aşağıdaki-
lerini içeren kavram aşağıdakilerden hangisidir? lerden hangisidir?
a. Duygu a. Durgunluk ve verimsizliğe yol açar.
b. Kişilik b. Güvensizliğe sebep olur.
c. Benlik c. Aşağılık ve yetersizlik duygularına yol açar.
d. Mizaç d. Kimlik karmaşasına sebep olur.
e. Öz farkındalık e. Benlik bütünlüğünün oluşmasını sağlar.
2. Bireyin çevresiyle etkileşimi içinde ortaya çıkan kendi- 7. Aşağıdakilerden hangisi John Bowlby’ e göre bağlanma
ne özgü düşünüş ve davranışlarını yansıtan, kişiliğin ahlaki evrelerinden biri değildir?
yönünü belirleyen ve bireyi başkalarından ayıran en temel a. Bağlılık öncesi
özelliklere ne ad verilir? b. Bağlanma
a. Kişilik c. Kesinleşmiş bağlanma
b. Öz farkındalık d. Kimlik karmaşası
c. Karakter e. Karşılıklı ilişkinin kurulması
d. Benlik saygısı
e. Mizaç 8. Öğrenmenin gözlem yoluyla gerçekleştiğini ve kişiliğin
başkalarının davranışını taklit ve gözleme yoluyla geliştiğini
3. Aşağıdakilerden hangisi kişilik gelişimini etkileyen çevre- savunan öğrenme kuramı aşağıdakilerden hangisidir?
sel etmenlerden biri değildir? a. Psikanalitik kuram
a. Anne babanın çocuğa yönelik tutumları b. Psikososyal gelişim kuramı
b. Sosyal sınıflar c. Bağlanma kuramı
c. Kültürel yapı d. Sosyal öğrenme kuramı
d. Ailenin ekonomik koşulları e. İhtiyaçlar hiyerarşisi kuramı
e. Mizaç
9. Aşağıdakilerden hangisi anne babaların çocuk gelişimini
4. Freud’un Psikanaliz Kuramı için aşağıdaki ifadelerden desteklemede dikkat etmesi gerekenlerden biri değildir?
hangisi yanlıştır? a. Anne babalar ve bakıcılar çocuğun bireysel özellikle-
a. Erken dönem çocukluk yaşantılarının önemini vur- rine duyarlı olmalıdır.
gular. b. Çevre olanaklarının çocuğun mizacına göre şekillen-
b. Zihinsel süreçlerin çoğunluğunun bilinçaltında ger- dirilmesi gereklidir.
çekleştiğini savunur. c. Güven ve kabul ortamı yaratılmalıdır.
c. Cinsellik ve ölüm içgüdülerinin tüm insanlarda bu- d. Çocuğun davranışlarıyla ilgilenirken sabır ve anlayış
lunduğunu ileri sürer. gösterilmelidir.
d. Ego’yu id ve süper ego arasında bir arabulucu olarak e. Çocuğun bağımsızlık çabalarına destek verilmemelidir.
tanımlar.
e. Kişilik gelişimini sosyal dinamiklerle açıklar. 10. Aşağıdakilerden hangisi kişiliğin değerlendirilmesinde
kullanılan yöntemlerden biri değildir?
5. Freud’un yapısal modelinde idin çalıştığı ilke aşağıdaki- a. Akademik başarının değerlendirilmesi
lerden hangisidir? b. Gözlem ve vaka kaydı
a. Haz c. Fizyolojik ölçümler
b. Gerçeklik d. Kişilik testleri
c. Vicdan e. İnsan çizme testi
d. Suçluluk
e. Ahlak
Yaşamın İçinden
“Dokuz mizaçtan bir ya da birkaçı sizin çocuğunuzun ola- • Mizaç yapısı üzerinden öğrencinin gelişime açık potansi-
bilir... Sizin çocuğunuz hangisi?” yellerini tespit etmeyi,
Dokuz Tip Mizaç Modeli (DTMM) ile öğrencilerin mizaç yapı- • Potansiyellerin ortaya çıkması için çevreyi uygun şekilde
larına uygun olarak hangi öğrenciye nasıl bir eğitim verileceği, düzenlemeyi,
nasıl davranılacağı tespit edilebiliyor. • Olumsuzluğa açık riskleri tespit etmeyi,
Çocuklar, gençler, yetişkinler farklı farklı kişilik ve mizaç • Psikopatolojileri öngörebilmeyi ve önlemeyi sağlıyor.
özelliklerine sahip. Kırılgan, içe dönük, doğal, meraklı, araş-
tırmacı, titiz veya düzenli olabilirler. Gazi Üniversitesi Gazi Kaynak: http://www.hurriyet.com.tr/dokuz-mizactan-bir-
Eğitim Fakültesi Sınıf Öğretmenliği Bölümü Öğretim Üyesi ya-da-birkaci-sizin-cocugunuzun-olabilir-sizin-cocugunuz-
Prof. Dr. Ziya Selçuk, Türkiye Özel Okullar Birliği Derneği hangisi-27508172
tarafından hizmet içi eğitim programları kapsamında düzen-
lenen seminerde öğretmenlere Dokuz Tip Mizaç Modeli’ni
(DTMM) anlatarak, çocuklara, buna göre yaklaşmaları öne-
risinde bulundu. Dokuz Tip Mizaç Modeli’ni, “Öğrencilerin
mizaç yapılarına uygun olarak hangi öğrenciye nasıl davra- Okuma Parçası
nılacağının belirlenmesine yardımcı olan bir model” olarak Yakın tarihlerde yaşadığımız Avrupa kupası final karşılaş-
açıklayan Selçuk, şu bilgileri verdi: malarında, Türkiye’ de ve diğer ülkelerde yaşananları hemen
“Herhangi bir kişilik veya yetenek testi belli sınırlılıklar ta- hemen herkes takip etmiştir. Milli takımın galibiyeti insanla-
şıyor. Dokuz Tip Mizaç Modeli’nde aslında her bir mizaç rı mutlu etmiş, mağlubiyet ise insanların ortak üzüntüsü ol-
tipinin kanatları var ve insan eşzamanlı olarak hem bu ana muştur. Bütün ülkeyi ilgilendiren bu tür olayların insanlarda
mizaç yapısını taşıyabilir hem de bir kanada kayabilir. Bu da benzer tepkiler yarattığını çevremizde gördük; yazılı ve görsel
dokuz değil, 18 olur veya 27 olur. Ama temelindeki ana fak- basından takip ettik. İnsanların temelde ne kadar benzediği-
törler dokuz tane. Bir öğretmen, öğrenci ve velinin mizacını ni göstermek için bu olay örnek olarak verilebilir. Fakat bazı
bilirse onlara ne tür bir eğitim verebileceğini çok daha rahat- insanların bu olayda, büyük çoğunlukla aynı şekilde davran-
lıkla tespit edip, toplumu bütün olarak ele alma şansı olur. madığını da gördük. Kimileri dost ve arkadaşları ile galibiyet
Öğrencinin ailesi, arkadaşı, bütün sosyal faktörler bir çocuğu sevincini kendi aralarında başkalarını rahatsız etmeyecek şe-
etkiliyor. DTMM, bu etkileri bütünsel olarak ele almamızı kilde yaşarken, kimileri de taşkın davranışlar sergiledi. Bu da
sağlıyor. Hemen yarın gidip okulda uygulama olanağı da var. bize insanların bazı yönlerden benzer olmadıklarını ve pek
Bazı kuramsal testler de var ama sonra nasıl uygulanacağı çok kendine özgü farklılıklara sahip olduklarını göstermek-
konusunda bilgi vermiyor, bu nedenle DTMM hemen uygu- tedir. Bu farklılıklar, kişilik dediğimiz kavramın parçasıdır.
lanabilir ve sonuç veriyor. Eğitim modelinin tümü için bir Yakınlarımızın ya da hiç tanımadığımız bir kişinin bebeğini
model teşkil ettiğinden, biz nasıl bir insan modeli yetiştirmek ilk gördüğümüzde, anne ya da babasına benzetmeye çalışırız.
istiyoruz, bu araçlar nedir, sistemi nasıl daha güçlendirebili- Bebeği ya annesine ya babasına ya da her ikisine de benzeti-
riz, nasıl daha uyumlu toplum geliştirebiliriz hatta toplum- riz. Bebeğin her ikisine de benzememesi, “yoksa hastanede
daki liderlerin bile mizaç yapılarından yola çıkarak ne tür mi karıştı” şeklinde espri konusu olur. Bizim kültürümüzde
davranış yapıları geliştireceklerini kestirmek mümkün.” bu konuyla ilgili atasözleri de bulunur: “Kenarına bak bezini
EĞİTİMCİLERE YOL HARİTASI ÇİZER al”, “anasına bak kızını al” gibi… gelinler genellikle çocuk-
• Sistemi bütünsel değerlendirmeyi, larında sevmedikleri bir özellik varsa onu eşinin ailesinden
• Bireysel farklılıkları yaşam boyu değişmeyen mizaç teme- birine benzetirler. Bu örneklerin sayısını arttırmak müm-
linde tespit etmeyi, kündür. Bu örneklerde de görüldüğü gibi, çocukların anne ve
• Mizaç yapısının çevresel şartlarla etkileşerek nasıl bir ki- babalarının özelliklerini miras aldıkları düşüncesi toplumda
şilik oluşturacağını öngörmeyi, oldukça yaygındır.
• Sağlıklı karakter ve kişilik gelişimine destek olmak için Kalıtımının sadece boy uzunluğu, göz rengi gibi dış görünüş
uygun yaklaşım belirlemeyi, özellikleri değil, kişiliği de etkilediği düşüncesi benimsen-
• Öğrenciyi merkeze alarak, okul yönetimi, öğretmen, veli mektedir. Toplum uzun yıllardır kişilik gelişiminde biyoloji-
ve öğrenci arasında kurulması gereken işbirliğinin yapısal nin rolünü kabul etmiş görünse de, otuz-kırk yıl öncesine ka-
modelini ortaya koymayı, dar psikologların çoğu yeni doğmuş bebeklere “boş bir levha,

boş bir kap” gözüyle bakmaktaydı. Ancak bu görüş, son yir- Sıra Sizde 1
mi-otuz yılda oldukça değişmiştir. Bebekler artık “çiçek açan Mizaç doğuştan getirilen kişiye özgü genel eğilimlerdir ve
tohumlar” olarak görülmektedir. Günümüzde psikologlar, davranış tarzına ilişkin bireysel farklılıkları içermektedir.
çocukların dünyaya geldiklerinde kişiliklerinin tam olarak Mizacın her ne kadar kalıtsal olduğu kabul edilse de içinde
oluşmuş olduğu görüşüne sahip değildir. Yakın zaman önce, yaşanılan kültürün de mizaç üzerinde etkisi vardır. Kolay ço-
insan kişiliğinin diğer insan özellikleri gibi, nesiller boyu cuk, zor çocuk ve yavaş harekete geçen çocuk olmak üzere
sürmüş olan evrimsel gelişimin bir ürünü olduğu görüşü üç temel mizaç türü tanımlanır. Kolay çocuk olumlu bir ruh
de kabul görmeye başlamıştır. Biyologların, türlerin fiziksel hali içindedir. Bebeklikte hızlıca düzenli alışkanlıklar oluştu-
özelliklerinin evrimsel işleyişin bir sonucu olup olmadığını rur, yeni deneyimlere kolayca uyum sağlayabilir. Zor çocuk
sorguladıkları gibi, bazı psikologlar da kişiliğin belirli özel- olumsuz tepki vermeye ve sıklıkla ağlamaya eğilim gösteren,
liklerini anlayabilmek için bu soruyu sormuşlardır. Biyolojik düzensiz günlük alışkanlıklarla ilgilenen ve değişimi kabul
etmenlerin kişilik üzerindeki etkisinin hızla benimsenmesi, etmesi yavaş olan çocuktur. Yavaş hareket eden çocuk ise
akademik psikologlar arasında davranışçılığın etkisinin git- düşük faaliyet düzeyine sahiptir, kısmen olumsuz ve düşük
tikçe azalmasından kaynaklanmıştır. yoğunlukta duygu durumu sergiler. Doğuştan getirdiğimiz
kalıtsal özelliklerimiz, bu mizaç türlerinden birine sahip ol-
Kaynak: Deniz, E. (2012). Erken çocukluk döneminde gelişim. mamızda etkilidir.
(4. Basım) (Editör: E. Deniz). Ankara: Maya Akademi.
Sıra Sizde 2
Cinsiyet kavramı kültürel değer ve beklentilere göre şekil-
lenir, kültüre ve zaman göre değişiklik gösterir. Toplumun
farklı cinsiyetlere bakışı, erkek ve kadınların belli biçimde
davranmaları beklentisine yol açar. Ev ortamında anne ve
baba tarafından sergilenen cinsiyet rolleri, belli rollerle öz-
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı deşim kurabilmek açısından, gelişim süreci içinde çocuklar
1. b Yanıtınız yanlış ise “Temel Kavramlar ve Tanımlar” açısından kolaylaştırıcı olabilir. Çocuklar ilkokula başla-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. yıncaya kadar, erkeklerin ve kızların ilgilendiği faaliyetler
2. c Yanıtınız yanlış ise “Temel Kavramlar ve Tanımlar” hakkında büyük ölçüde bilgi sahibidir. Yaklaşık yedi-sekiz
konusunu yeniden gözden geçiriniz. yaşlarına kadar cinsiyet kalıpları şekillenir. Ergenlik döne-
3. e Yanıtınız yanlış ise “Kişilik Gelişimini Etkileyen Et- minde ise kendilerine cinsel rol modelleri seçer ve onlarla
menler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. özdeşim kurarlar. Cinsiyete bağlı kişilik özellikleri ergenlik
4. e Yanıtınız yanlış ise “Kişilik Gelişimi ile İlgili Kuram- döneminde pekişir.
5. a Yanıtınız yanlış ise “Kişilik Gelişimi ile İlgili Kuram- Sıra Sizde 3
lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Genetik etkenler çocuğun potansiyelinin belirlenmesinde et-
6. c Yanıtınız yanlış ise “Kişilik Gelişimi ile İlgili Kuram- kili iken, çevresel ve psikolojik etmenler de bu potansiyelin
lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. kullanımına yöneliktir. Kişilik gelişimini etkileyen tüm bu
7. d Yanıtınız yanlış ise “Kişilik Gelişimi ile İlgili Kuram- farklı etkenlerin çeşitli yönlerini, etkileşimsel bir çatı altında
lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. bir araya getirmek mümkündür. Hem davranışları doğrudan
8. d Yanıtınız yanlış ise “Kişilik Gelişimi ile İlgili Kuram- etkileyen, hem de dolaylı olarak çevrenin çocuğa yönelik
lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. davranışlarını etkileyen mizaç, kişiliği etkileyen temel yapı
9. e Yanıtınız yanlış ise “Kişilik Gelişiminin Desteklen- olarak ele alınabilir. Dolayısıyla, çocuğun hem doğuştan ge-
mesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. tirdiği özellikleri hem de çevresel etmenler, çocuğun benlik
10. c Yanıtınız yanlış ise “Kişilik Gelişiminin Değerlendi- kavramını etkileyerek, kişilik örüntüsünün gelişmesini ve ka-
rilmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. lıcı hale gelmesine katkıda bulunur.
Alt benlik olarak da bilinen id içgüdülerin kaynağıdır ve Sağlıklı bir benlik duygusunun gelişmesi açısından bebeklik
istekleri bir an önce doyurulmak ister. Benlik yani ego ise döneminde güven duygusunun gelişmesi önemlidir. Güven
düşünce ve akıl yürütme süreçlerini kontrol eder. “İyi” ya da duygusunun oluşabilmesi için bebeklerin ihtiyaçlarının ye-
“kötü” kavramlarıyla ilgilenmez, herhangi bir ahlaksal tu- rinde, zamanında ve gerektiği kadar karşılanması gereklidir.
tumu yoktur. Süper ego ise üst benlik olarak tanımlanır ve Bebeklere yeteri kadar emme yaşantısı sağlanmalıdır. Bebek-
vicdanı yöneten bir araçtır. Vicdan aracılığıyla hoş olmayan, lerin genellikle doyurulma zamanı dışında da günde birkaç
kabul göremeyen düşünce ve davranışları cezalandırır. İd, saat emme yaşantısına gereksinimleri vardır. Emme, bebek
ego ve süper ego baskın olduklarında, daha belirgin hale ge- için rahatlık ve duygusal güven kaynağıdır. Bu nedenle,
lirler. Her zaman istediği gibi davranan ve toplumsal kuralla- doyurma işlemi sakin, zorlama olmadan, çocuğun yeterin-
rı hiçe sayan kişilerde id daha baskındır. Sürekli olarak akılcı ce emmesine olanak verecek bir biçimde gerçekleştirilmesi
davranmaya çalışan kişilerde ego ve sürekli olarak ahlak ku- gerekir. Emzik de bebeğin duygusal gereksinimlerini karşıla-
rallarını ve başkalarının ne diyeceğini dikkate alan kişide ise mak için uygun bir araçtır.
süper ego daha baskındır.
Sıra Sizde 8
Sıra Sizde 5 İnsana özgü pek çok psikolojik, sosyal, fizyolojik özellikte ol-
Bağlanmanın gelişmesi, çocuğun bütünsel gelişimi açısın- duğu gibi kişilik de ölçülebilir bir kavramdır. Ancak kişilik
dan önem taşır. Bağlanma yoluyla güvende olduğunu du- özelliklerini saptamak, bu özelliklerin oluşturduğu örüntüle-
yumsayan çocuğun benlik duygusu gelişir. Çocuklar ken- ri bulmak ve bu özelliklerin analizini yapmak geçerli ve güve-
dilerine yakın buldukları kişilerle özdeşim kurmaya, onları nilir ölçme araçları ile mümkündür. Ancak unutulmamalıdır
taklit etmeye ve onlardan bir şeyler öğrenmeye başlarlar. Bu ki en mükemmel test bile kişilik hakkında sınırlı bilgi verir.
bağlar, çocukta kişilik oluşumu için de bir temel oluşturur. Testler, kişilik hakkında kanaate varmamızı sağlayan bazı
Çocuğun anne babasıyla kurduğu bağlanma ilişkisi, yetiş- ipuçları sağlar.
kinlik döneminde diğer insanlarla kuracakları ilişkinin de
temelini oluşturur.
Sıra Sizde 6 Kaynaklar
Erikson, Freud’u kuramında cinsel dinamiklere ve biyolojik Aral, N., Baran, G., Bulut, Ş. ve Çimen, S. (2000). Çocuk geli-
süreçlere fazla önem verdiği için eleştirmiş ve kişilik gelişi- şimi 2. İstanbul: Ya-Pa.
mini sosyal dinamiklerle açıklamıştır. Erikson ayrıca, kişilik Bacanlı, H. (2000). Gelişim ve öğrenme (3. baskı). Ankara:
gelişiminin doğumla beraber düzenli aşamalar halinde orta- Nobel.
ya çıktığı konusunda Freud’a katılır. Ancak, Erikson’a göre Bakırcıoğlu, R. (2013). Çocuk ve ergenlerde ruh sağlığı (5. Ba-
yaşamın yalnızca bir bölümü, diğerlerinden daha önemli, sım). Ankara: Anı.
kritik değildir. Erikson da Freud gibi gelişimi doğumdan Baran, G. (2011). Sosyal gelişim. Neriman Aral, Gülen Baran
başlayarak, dönemler halinde incelemiştir. Erikson, çocuk- (Ed.), Çocuk Gelişimi içinde (s. 193-221). Ankara: Ya-Pa.
luk yıllarının kişilik gelişimindeki önemi konusunda Freud’a Bee, H. ve Boyd, D. (2009). Çocuk gelişim psikolojisi (1. Ba-
katılır. Ancak Freud, kişilik gelişimini ergenlik dönemine sım). İstanbul: Kaknüs.
denk düşen genital dönemle sonlandırır ve sonraki yaşam Boag, S. (2015). Personality assessment, ‘construct validity’,
dönemlerine yönelik bir açıklama yapmazken, Erikson ya- and the significance of theory. Personality and Individual
şam boyu gelişim prensibini ortaya atmış ve ergenlik sonrası Differences, 84 , 36–44.
dönemlerde de kişilik gelişiminin devam ettiğini vurgula- Bowlby, J. (1991). Attachment and loss (Volume 3). England:
mıştır. Freud’a göre kişi, belli bir psikoseksüel gelişim döne- Penguin.
minde takılıp kalabilir ve daha sonraki dönemlere geçemez Bowlby, J. (1999). Psikoanaliz ve çocuk eğitimi. Çocukları an-
ya da geçse bile bu dönemden izler kalabilir. Erikson’ a göre lamak. İstanbul: Gendaş.
ise belli bir dönemde olumsuz yaşanan denge, diğer dönem- Burger, J. M. (2006). Kişilik. İstanbul: Kaknüs.
lerde olumluya çevrilebilir. Ceyhun, B. ve Oral, N. (2003). MMPI değerlendirme kitabı.
Ankara: Bilimsel Tıp.
Cüceloğlu, D. (2000). İnsan ve davranışı (7.Basım). İstanbul:
Remzi.
Cohen, J. R. ve Swerdlik, M. E. (2005). Psychological testing Mash, E. ve Wolfe, D. (2007). Abnormal child psychology (3rd
and assessment. U.S.A. : McGraw Hill. ed.). U.S.A.: Wodsworth Learning.
Damian, R. I. ve Brent, W. R. (2015). The associations of birth Moglie, M., Mencarini, L. ve Rapallini, C. (2015). Is it just
order with personality and intelligence in a representati- a matter of personality? On the role of subjective well-
ve sample of U.S. high school students. Journal of Rese- being in childbearing behavior. Journal of Economic Be-
arch in Personality, 58, 96–105. havior ve Organization, 117, 453–475.
Deniz, E. (2012). Erken çocukluk döneminde gelişim (4. Ba- Newman, B. ve Newman, P. (2008). Development through life
sım). Ankara: Maya Akademi. (20th ed.). U.S.A.: Wadsworth Cengage Learning.
Dilmaç, B., Hamarata, E. ve Arslan, C. (2009). Üniversite öğ- Niv, S. ve Baker, L. A. (2015). Genetics of personality. Inter-
rencilerinin sürekli kaygı ve denetim odaklarının bağlan- national encyclopedia of the social ve behavioral sciences.
ma stilleri açısından incelenmesi. Kuram ve Uygulamada (2nd edition). U.S.A.: Elsevier.
Eğitim Bilimleri, 9(1), 127-159. Öner, N. (2006). Türkiye’de kullanılan psikolojik testlerden Ör-
Dökmen, Z. Y. (2004). Toplumsal cinsiyet, sosyal psikolojik nekler (2. Basım). İstanbul: Boğaziçi.
açıklamalar. İstanbul: Sistem. Özdemir, O., Özdemir, P. G., Kadak, M. T. ve Nasıroğlu, S.
Erdoğan, S. (2011). Cinsel gelişim. Neriman Aral, Gülen Ba- (2012). Kişilik gelişimi. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar,
ran (Ed.), Çocuk Gelişimi içinde (s. 285-303). Ankara: 4(4), 566-589.
Ya-Pa. Özgüven, İ. E. (2011). Psikolojik testler. Ankara: PDREM.
Erikson, E. (1984). İnsanın sekiz çağı. Ankara: Birey ve Top- Parke, R. ve Gauvain, M. (2009). Child psychology: A contem-
lum. porary viewpoint (8th ed.). U.S.A.: McGraw Hill.
Feist, J. ve Feist, G. J. (2006). Theories of personality (6th Edi- San Bayhan, P. ve Artan, İ. (2004). Çocuk gelişimi ve eğitimi.
tion). U.S.A.: McGraw Hill. İstanbul: Morpa Kültür.
Freud, S. (1993). Psikanalize giriş (3. Basım). İstanbul: Mert. Santrock, J. (2014). Yaşam boyu gelişim (1. Basım). Ankara:
Güngör Aytar, A. (2015). Toplumsal ve duygusal gelişim. Nobel.
Ayten Ulusoy (Ed.), Gelişim ve Öğrenme Psikolojisi için- Segal, N., Cortez, F., Zettel-Watson, L., Cherry, B., Mechanic,
de (s. 93-126). Ankara: Anı. M., Munson, J., Velazques, J. M. ve Reed, B. (2015). Ge-
Hazar, Ç. M. (2006). Kişilik ve iletişim tipleri. Selçuk İletişim netic and experiential influences on behavior: Twins re-
Dergisi, 4(2), 125-140. united at seventy-eight years. Personality and Individual
Jankowska, A. M., Lewandowska-Walter, A., Chalupa, A. A., Differences, 73, 110–117.
Jonak, J., Duszynski, R.ve Mazurkiewicz, N. (2015). Unders- Sezer, Ö. (2010). Ergenlerin kendilik algılarının anne baba
tanding the relationships between attachment styles, tutumları ve bazı faktörlerle ilişkisi. Yüzüncü Yıl Üniversi-
locus of control, school maladaptation, and depression tesi, Eğitim Fakültesi Dergisi, 1(1), 1-19.
symptoms among students in foster care. School Psycho- Shaffer, D. R. ve Kipp, K. (2010). Developmental psychology:
logy Forum: Research in Practice, 9(1), 44–58. childhood and adolelescence. USA: Wadsworth Cengage
Köksal Akyol, A. (2015). Psikoseksüel gelişim. Ayten Ulusoy Learning.
(Ed.), Eğitim Psikolojisi içinde (s. 127-138). Ankara: Anı. Simonelli, L. E; Ray, W. ve Pincus, A. (2004). Attachment
Köse, S., Aslan, Z., Başgül, Ş. S., Şahin, S., Yılmaz, Ş., Çıtak, S. models and their relationships with anxiety, worry, and
ve Tezcan, S. A. (2011). Bir eğitim ve araştırma hastanesi depression. Counseling and Clinical Psychology Journal,
çocuk psikiyatrisi polikliniğine yönlendirilen adli olgu- 1(3); 107-118.
lar. Anadolu Psikiyatri Dergisi, 12, 221-225. Siyez, D. (2012). Ergenlerde problem davranışlar. Okul temelli
Kulaksızoğlu, A. (2013). Ergenlik psikolojisi (15. Basım). İs- önleme çalışmaları ile ilgili uygulama örnekler (3. Basım).
tanbul: Remzi. Ankara: Pegem Akademi.
Lewis, G. J. ve Bates, T. C. (2014). How genes influence per- Tuzcuoğlu, N. ve Tuzcuoğlu, S. (2004). Anne ben nasıl doğ-
sonality: Evidence from multi-facet twin analyses of the dum? İstanbul: Morpa.
HEXACO dimensions. Journal of Research in Personality, Tüzün, O. ve Sayar, K. (2006). Bağlanma kuramı ve psikopa-
51, 9–17. toloji. Düşünen Adam Dergisi, 19(1), 24-39.
Weiss, A., Bates, T. C. ve Luciano, M. (2008). Happiness is a
personal(ity) thing: The genetics of personality and well-
being in a representative sample. Psychological Science,
19(3), 205-210.
Yazgan İnanç, B., Bilgin, M. ve Kılıç Atıcı, M. (2010). Gelişim
psikolojisi (6. Basım). Ankara: Pegem Akademi.
Yazgan İnanç, B. ve Yerlikaya, E. (2010). Kişilik kuramları (3.
Basım). Ankara: Pegem Akademi.
Görsellere İlişkin Web Adresleri

Resim 6.1. Anonim
Resim 6.2. twinswithtots.blogspot.com
Resim 6.3. www.psychology.about.com
Resim 6.4. Anonim
Resim 6.5. Anonim
Resim 6.6. iletişimyayinlari.blogspot.com
Resim 6.7. Anonim
Resim 6.8. www.imdb.com
7
ÇOCUK GELİŞİMİ
Amaçlarımız
 Cinsel gelişimle ilgili temel kavramları açıklayabilecek,
 Cinsel gelişimi etkileyen etmenleri özetleyebilecek,
 Cinsel gelişimle ilgili farklı kuramsal görüşleri açıklayabilecek,
 Gelişim dönemlerine göre cinsel gelişim sürecini özetleyebilecek,
 Cinsel eğitimi açıklayabilecek,
 Cinsel gelişimin nasıl değerlendirildiğini tartışabilecek
Anahtar Kavramlar
• Cinsellik • Cinsiyet Rolü
• Cinsel Olgunluk • Cinsel Kimlik
• Cinsel Gelişim • Cinsel Eğitim
İçindekiler
• GİRİŞ
• CİNSEL GELİŞİMİ ETKİLEYEN
ETMENLER
Çocuk Gelişimi Cinsel Gelişim • CİNSEL GELİŞİM İLE İLGİLİ KURAMLAR
• CİNSEL GELİŞİM DÖNEMLERİ
• CİNSEL GELİŞİMİN DESTEKLENMESİ
• CİNSEL GELİŞİMİN
Cinsel Gelişim
GİRİŞ
Cinsel gelişim; bireyin cinsel olarak olgunlaşması, kendi cinsel kimliğini benimseyerek
buna uygun davranması ve hissetmesi, cinsel dürtülerini denetim altına alabilmesi veya
uygun yollarla doyurabilmesi ve beraberinde cinsellikle ilgili karşılaştığı sorunları çöze-
bilecek bilgi ve becerilere sahip olması anlamına gelir. Cinsel gelişim, kişinin kendi cin-
siyle ilgili üreme organlarının büyüyüp gelişmesini ve bunlardan kaynaklanan sorunları
ve davranış değişikliklerini içerir. Cinsel kimliğin oluşmasında ve bireyin cinsel kimliğine
uygun davranışlar sergilemesinde cinsel gelişimin etkisi büyüktür. Cinsel kimliğini, an-
nesi, babası veya başka bir yakını ile özdeşim kurarak oluşturan çocuğun merak ettiği
sorular zamanında ve uygun şekilde yanıtlanırsa, genç ve erişkin olduğunda üreme sağlığı
yerinde bir birey olma şansı artar. Çünkü kişiliğin önemli bir yönü bireyin cinsel kimliği-
ne uygun rolleri ve özellikleri benimsemesi ve bunlara uygun davranmasıdır.
Bireyin cinsel gelişiminde sorunlar ortaya çıktığında, cinsel kimlikle ilgili davranışla-
rında da sorunlar ortaya çıkabilir. Bu nedenle, sağlıklı cinsel gelişim ile başarı ve mutluluk
arasında paralellik söz konusudur. Öte yandan, insan soyunun sürdürülmesinde cinsel
gelişimin sağlıklı olması gerekir. Nitekim çiftler arasındaki sevginin oluşmasında, cinsel
gelişim ayrıca önemlidir. Dolayısıyla, bunlara engel olunması kişide öfkenin ve başka coş-
ku türlerinin doğmasına yol açabilir. Cinsel konulardaki katı yasak ve koşullandırmalar da
bireylerin karşı cinsle olan kişilerarası ilişkilerinin zayıflamasına ve kız kaçırma, eşcinsel
olma, suç işleme gibi davranışlara yönelmesine yol açabilmektedir. Bu nedenle sağlıklı bir
cinsel gelişimin ve cinsel kimlik gelişiminin desteklenmesi, bireyin tüm yaşamı boyunca
sahip olduğu davranışları ve ilişkileri etkileyeceğinden önemlidir.
Bu ünitede cinsel gelişim ile ilgili temel kavramların tanımı, cinsel gelişimi etkileyen
etmenler, cinsel gelişim kuramları ve dönemleri ile cinsel gelişimin desteklenmesi ve de-
ğerlendirilmesi konuları ele alınarak incelenmiştir.

Cinsel gelişimle ilgili olan temel kavramlara ve tanımlara ilişkin bazı açıklamalara aşağıda
yer verilmiştir:
Cinsiyet
Biyolojik özellikler açısından cinsiyet erkek veya kadın olma özelliği olarak açıklanabilir.
Bir diğer anlatımla doğuştan gelen ve üreme sırasında bireyleri erkek veya kadın olarak
ayırt eden özelliktir. Biyolojik kökenli bir sözcük olan “cinsiyet” sözcüğü, insanların yapı
ve özellikleri bakımından erkek ve kadın olmak üzere özel yaratılışa sahip iki ayrı varlık
olduğunu ifade eder. Bu konuda yaygın olarak “seks” sözcüğü kullanılır.
Cinsellik
Bireyin kendi cinsel kimliğini kabul etmesi, cinsiyetinin gereği olarak karşı cinsle ilgilen-
mesi, karşı cinsle birlikte olmaktan ve cinsel ilişkiden, bedensel olduğu kadar ruhsal bir
haz ve doygunluk elde etmesidir. Bir bakıma cinsellik, bir canlının cinsel kimliğe sahip
olması, üreme süreci ve erotik zevk alma özelliklerini içeren bir bütündür. Bu nedenle,
cinsellik insanın erkekliğini veya kadınlığını gösteren kalıtsal özelliklerden ve öğrenilmiş
cinsel davranışlardan oluşur. Cinselliğin kalıtsal yönü, insanın erkek veya kadın olarak
doğmasına ve cinsel salgı bezlerine dayanır. Doğumla beraber gelen kromozomlar cinsi-
yeti ortaya çıkarırken, hormonlar da cinsellik ve üreme dürtülerini ortaya çıkarır. Davra-
nışsal yönü ise yaşanılan kültürden görerek ve öykünerek kazanılan davranışlara dayanır.
Bir diğer ifadeyle, model alma ve taklit etme ile ortaya çıkan davranışlardır. Bu açıdan
bakıldığında, cinsellik biyolojik yapı üzerine eklenen sosyolojik, psikolojik ve felsefi bo-
yutları içeren gelişimsel bir süreçtir.
Cinsellik; kalıtsal ve davranışsal
olmak üzere iki boyuta sahiptir. Cinsellik doğumla başlar, yaşam boyu devam eder ve bu yaşam sürecinde insanların
Kalıtsal boyut, doğumla beraber cinsellikle ilgili tutum ve davranışları aile, okul, medya araçları, arkadaş, kültürel seviye
gelen, hormon ve kromozomlarla
belirlenen, kız veya erkek ve ekonomik düzey gibi faktörlerden etkilenir. Bir diğer anlatımla, insanlardaki cinsel-
olma durumuyla ilişkili iken, lik; cinsel davranışları gösterebilecek fiziksel özellikleri ve kapasiteyi içermekle birlikte,
davranışsal boyut cinsiyete
atfedilen özelliklerle ortaya çıkan psikososyal değerleri, tutumları ve öğrenme gibi cinsel davranışları etkileyen etmenleri
davranışların kendisidir. de içerir.
Cinsel Olgunluk
Cinsel olgunlaşma bireyin cinsel İnsanın üreme sisteminin sağlıklı döl üretebilecek düzeye gelmesidir. Cinsel olgunluğa
yönden fizyolojik olarak gelişmesi erişme döneminin başlangıcı biyolojik ergenliğin başlamasıdır. Bir bakıma cinsel olgun-
sürecini içermekte, bununla
birlikte bireyin karşıt cinsle luk, bedenin büyümesine ilişkin bir kavramdır ve cinsel gelişimin en önemli kesimidir.
olan ilişkilerinin istenen düzeye Cinsel olgunluk, doğal bir ortamda ve baskıdan-kısıtlamalardan uzak olduğunda kendi-
erişmesini ifade etmektedir.
liğinden gelişimini sürdürür. Cinsel olgunluk üzerinde beslenme, doğa ve iklim koşulları
gibi faktörler etkili olabilmektedir. Genellikle sıcak çöl ikliminin ve yetersiz beslenmenin
daha erken cinsel olgunluğa ulaştırdığı ifade edilmektedir. Ayrıca ailede anne-babanın,
okulda öğretmenin davranışları ve çocuğa yapacağı etki ve telkinler, çocuğun cinsel ol-
gunlaşmasında önemlidir (Atay, 2011; Başaran, 2005; Binbaşıoğlu, 1995).
Bireyin cinsel yönden olgun hale gelmesi niçin önemlidir?

1
Cinsiyet Rolü
Toplumun kadına veya erkeğe uygun görerek tanımladığı davranış biçimlerini ifade eder.
Bireyin biyolojik olarak kadın veya erkek grubuna dâhil olmasından ziyade, cinsiyetine
ait rolleri benimsemesi önemlidir. Kendi cinsiyet rolüne uygun bir kimliğe sahip olması,
bireyin toplumla uyumlu olması açısından önem taşır. Çünkü, cinsiyet rolleri tıpkı davra-
nışlar gibi öğrenilir. Çocuklar cinsiyetlerine uygun davranışlar gösterdiklerinde pekiştiri-
lir, cinsiyetlerine uymayan davranışlar gösterdiklerinde ödüllendirilmez, hatta cezalandı-
rılır. Böylece, bireyler öğrenme süreci içerisinde cinsel rollerini kazanırlar.
Cinsiyet rollerinin öğrenilmesinde, “model alma” ve “model alınan kişiyi taklit etme”
oldukça önemlidir. Çocuklar çevrelerindeki önemli gördükleri kişileri kendilerine “mo-
del” alırlar ve bu kişilerin davranışlarını taklit ederler. Bu noktada önemli olan bir di-
ğer durum, çocuklarda erkeksi veya kadınsı cinsiyet rolünün gelişmesinde aynı karakte-
7. Ünite - Cinsel Gelişim 193
re sahip ebeveynin önemli etkilerinin olmasıdır. Çocuklar kendileriyle aynı cinsiyetteki Cinsiyet rolleri giysiler, meslekler,
oyun ve oyuncaklar, oda düzeni
anne-babalarıyla özdeşim kurduklarından, cinsiyet rollerine uygun davranışları kazan- gibi insan yaşamının bütününü
malarında ve erkeksi veya kadınsı özelliklere sahip olma düzeylerinde aile yapısı büyük kapsar. Bu doğrultuda, çocuklar
kendine, kendi cinsine ve karşı
önem taşır. Çocuğun cinsiyet rollerinin “erkeksi” olması babayla, “kadınsı” olması anneyle cinse ilişkin değerleri cinsiyetiyle
kurulan ilişkilere bağlı olarak ortaya çıkar. Bu noktada kurulan anne-erkek çocuk ve baba- tutarlı olacak şekilde öğrenir.
kız çocuk ilişkileri, androjen cinsellik yapısının oluşmasında etkilidir. Androjen cinsellik
yapısı bireyde, toplumca kadın ve erkeğe özgü olarak tanımlanan kişilik özelliklerinin bir
arada bulunması anlamına gelir (Özgüven, 2000).
Çocukların cinsiyet rollerini kazanmalarında ebeveynlerin etkileri nelerdir?

2
Cinsel Kimlik
Kişinin biyolojik cinsiyetinden bağımsız bir şekilde, kendisini kadın veya erkek olarak
algılaması veya hissetmesi anlamına gelir. Genellikle kişinin cinsel kimliği, biyolojik cin-
siyet özellikleri ile uyumludur. Bir diğer anlatımla, kişi biyolojik olarak kadınsa kendini
kadın olarak, erkekse kendini erkek olarak algılaması beklenir. Bu durumun aksine, bazı
durumlarda bireyin biyolojik olarak kadın veya erkek olması durumu ile cinsel kimlik
algısı arasında farklılıklar söz konusudur.
Bir çocuğun cinsel kimlikle ilgili ilk algılamaları aile bireylerini gözleyerek oluşur.
Çocuk bir kadın olarak annesinin ve bir erkek olarak babasının aile içerisinde nasıl dav-
randığını ve beraberce sorunları nasıl çözdüklerini gözler. Bu süreçte anne veya baba yok-
luğunun yaşanması, çocuğun kadınların ve erkeklerin birbirlerine nasıl davrandıklarını
anlamasını güçleştirir. Çünkü, cinsel kimliğin kazanılmasında en önemli etken özdeşim
olayıdır. Bu nedenle, cinsel kimlikleri olgunlaşmış ve iyice belirlenmiş anne ve babayla
büyüyen çocukların cinsel kimlik gelişimleri önemli bir güçlüğe uğramadan tamamlanır.
Bir çocuğun kız veya erkek olarak doğması, cinsel kimliğini kazanmasında ilk koşuldur.
Çocuğun kendi cinsine yönelik eğilimleri desteklendiği sürece, kız veya erkek kimliğini
benimsemesi kolaylaşacaktır. Bu süreçte çevrenin çocuğun cinsiyetine yönelik davranış-
ları çocuğa alınan oyuncaktan, model olmaya kadar çok çeşitli yapıda şekillenir (Alikaşi-
foğlu, 2008; Aral vd., 2000; Yalçın, 2010; Yılmaz, 2011).
Çocuklarda cinsel kimlik gelişimi nasıl gerçekleşir?

3
CİNSEL GELİŞİMİ ETKİLEYEN ETMENLER
Cinsel gelişimi etkileyen etmenler biyolojik ve kültürel-sosyal etmenler olmak üzere iki
grupta incelenecektir.
Biyolojik Etmenler
Döllenme anında organizmanın cinsiyeti kesin olarak belirlenir. Embriyonun gelişmesi İç salgı bezleri ve hormonlar,
cinsel gelişimi etkileyen biyolojik
sırasında iç salgı bezlerinin ve hormonların etkisiyle beşinci-altıncı haftadan sonra dişi/ etmenlerdir.
erkek olarak organizmanın niteliği şekillenir. Bireylerin gelişiminde “androjen” hormonu
erkeksi ve “östrojen” hormonu kadınsı özelliklerin daha fazla olmasını sağlar. İster erkek
olsun, ister kadın; her bireyde androjen ve östrojen hormonları değişik oranlarda bulunur.
Dolayısıyla, her insan farklı derecelerde olmak üzere hem erkek hem kadın cinsellik özel-
liklerine sahiptir. Dökmen’ e (1999) göre, bireyin hem erkeğe hem de kadına ait özellikleri
taşıması “androjen” cinsellik yapısı olarak tanımlanır. Örneğin; androjen bir erkek veya
kadın hem erkeksi atılganlık, hem de kadınsı şefkatlilik özelliklerini taşıyabilir. Benzer
şekilde, böyle bir birey hem dominant olabilir, hem de başkalarının ihtiyaç ve duygularına
hassasiyet gösterebilir.
Kültürel-Sosyal Etmenler
Kadının çocuk doğuran kişi Cinsiyete ilişkin özellikler, kadın ve erkeklerin bedensel yapıları ve üreme işlevleri ile sı-
olması biyolojik yapısıyla ilgili
iken, çocuğun bakımından,
nırlı değildir. Çocuğun cinsel yönden olgunlaşmasında, eğitim etkinliklerinin rolü büyük-
beslenmesinden ve temizliğinden tür. Ailede ve okulda verilen eğitim, cinsel eğitim için iyi bir fırsattır. Ailede anne-babanın
sorumlu olan kişi olması sosyal ve ve okulda öğretmenin davranışları, çocuk üzerindeki etkileri ve telkinleri cinsel gelişim
kültürel açıdan kadına bu rollerin
verilmiş olmasıyla ilgilidir. açısından önemlidir.
Doğum anından itibaren, ailede ve sosyal çevrede cinsiyete ilişkin beklentiler farklı-
laşabilir. Bu çerçevede farklı kültürlerde ve gruplarda, cinsel rollerle ilgili farklı inanışlar
olabilir. Bu süreçteki tavır ve yaklaşımlara göre çocukların cinsel kimlik gelişimleri şe-
killenir (Atay, 2011). Bu süreçte oyuncak seçimi, oda düzeni, kıyafet tercihi gibi faktörler
önemli rol oynar. Örneğin; sürekli olarak kız çocuklarına pembe ve erkek çocuklarına
mavi renkte kıyafet giydirilmesi veya kız çocuklarına bebek ve erkek çocuklarına araba
gibi oyuncakların alınması, çocukların bu yöndeki davranış eğilimlerini destekleyecektir.
Benzer şekilde, ergenlikte gösterilecek cinsel tavır ve tutumlar üzerinde, arkadaş gru-
bu tarafından onaylanmış/onaylanmamış olma durumu da oldukça etkilidir. Çünkü, ak-
ranlar kendi cinsiyetlerine uygun davranışlar gösterenlerin davranışlarını onaylayarak
ve göstermeyenleri onaylamayarak, birbirlerinin uygun cinsel davranışlar göstermeleri-
ne katkıda bulunurlar. Çocukların aldıkları modeller her zaman aile bireylerinden veya
arkadaş çevresinden kişiler olmayabilir. Çocuklar öğretmen, televizyon, film veya öykü
kahramanı gibi kaynakları da model alabilirler. Televizyon da kadın-erkek cinsiyet rolle-
rinin benimsenmesi açısından ayrıca önemlidir. Örneğin; televizyonda kadının mevcut
durum karşısında cinsel bir obje olarak tanıtılmasıyla kadının sadece dişilik yönünün öne
çıkarılması söz konusu olur. Bu durum, toplumsal değerlerin cinsel gelişim üzerindeki
etkisini ortaya koyar.
CİNSEL GELİŞİM İLE İLGİLİ KURAMLAR

Cinsel gelişimin açıklanması ile ilgili çeşitli kuramlar ortaya çıkmıştır. Cinsel gelişim ile
ilgili kuramlar aşağıda açıklanmıştır.
Psikanalitik Kurama Göre Cinsel Gelişim

Psikanalitik kuramda, çocuğun Psikanalitik kuram, bireyin çocukluk döneminden başlayarak belirli gelişim basamakları
psikolojik ve cinsel gelişim süreci
oral, anal, fallik, gizil ve genital
içinde kendi cinsiyet rolüne uygun davranışları kazandığını ve bir cinsel kimlik geliştirdi-
olmak üzere beş farklı dönemde ğini ileri sürer. Bu kurama göre, insan “libido” adı verilen cinsel nitelikteki güçlü bir enerji
ele alınır. ile doğar, ancak bu enerji yetişkinlikteki gibi cinsel organlarda toplanmaz. Bu enerji, genel
ve amaçsızdır; bedenin bütününden elde edilir. Bebeklikten yetişkinliğe doğru gittikçe yer
değiştirir ve en son cinsel organlarda toplanır. Psikanalitik kuramın savunucusu Freud,
söz konusu gelişim dönemlerindeki karmaşaların çözümlenememesinin ve herhangi bir
gelişim döneminde çocuğun temel gereksinimlerinin gerektiği gibi doyurulamamasının
insan yaşamında kusurlara yol açacağı görüşündedir. Freud’a göre, çocukta cinsel gelişim
her biri bir önceki dönemin üzerine kurulan ve bir önceki dönemden etkilenen beş farklı
dönemde gerçekleşir.
Oral dönemde, ilk zevk merkezi Libidonun ağız çevresinde yoğunlaştığı oral dönemde, bebeğin sağlıklı kişilik geliş-
ağız bölgesi olduğu için, çocuk tirebilmesinde dış desteğe ihtiyaç vardır. Bebeğin bakım ve beslenmesi yanında, anne
ağız çevresinde gerçekleşen
emme, çiğneme, ısırma gibi sevgisini hissetmesi ve duygusal doyumu yaşaması gerekir. Bu aşamada bebeğin en çok
davranışlardan zevk alır. sevdiği ve aradığı şey annesinin memesidir. Zamanla annesinin memesini sadece karın
doyurmak için değil, özel bir haz sağladığı için de aramaya başlar. Bu nedenle, çocuk
annesinin memesini tutmak, dokunmak istemekte ve çok kez buna yönelik hareketler
yapmaktadır. Birinci yaşın sonuna kadar devam eden bu durumla birlikte, ikinci yaşına
basıncaya kadar çocuk için bütün dünya anneyi, hatta annenin memesini içermektedir.
Bundan dolayı, çocuğu annenin memesinden yoksun bırakmak ve sütten erken kesmek
sakıncalı görülmektedir. Çünkü, anne memesinin birdenbire çocuğun libidinal enerjisini
başka nesnelere veya varlıklara yöneltme olanağı bulamadan kesilmesi durumunda, çocuk
oral döneme özlem duyabilir ve pasif ağız evresine bağlı kalabilir. Beraberinde parmak
emme, kendi kendine cinsel tatmin arama, dış dünyaya karşı ilgisizlik, içe kapanıklık veya
kendine bağlılık gibi davranışlar geliştirebilir. Bebeğin bu ihtiyaçlarının düzgün aralıklarla
ve yeterli olarak karşılanması güven duygusunun gelişmesi açısından oldukça önemlidir.
Emme güdüsünün yeterince doyurulmaması durumunda ise aşırı iştahlılık ve şişmanlık
gibi ağızla doyuma ilişkin çeşitli problemlerin yaşanma olasılığı yüksektir. Freud, yetiş-
kinlikte görülen parmak emme, tırnak yeme, sigara içme, alkol kullanma gibi alışkanlık-
ları oral döneme bir saplantı olarak açıklar.
Birinci yılın sonundan-üçüncü yılın başına veya ortalarına kadar uzanan anal dö- Çocuk oral dönemde tamamen
annesine bağlı ve edilgen
nemde çocuk, dışkının tutulması veya boşaltılması işlevleri üzerinde denetim kurmayı bir yaşam sürdürürken; anal
öğrenir. Bu dönemde yer alan tuvalet eğitimi sırasında, çocuk bir tarafta bağımlılık duy- dönemde dışkının boşaltımına
veya tutulmasına yönelik
gularını, diğer tarafta ayrılma, bireyselleşme ve bağımsızlaşma isteklerini içeren duyguları eylemleriyle edilgenlikten
yaşar. Bu kapsamda dışkıyı tutma ve anneye sunma şeklinde duyulan cinsel hoşlanma bağımsızlığa doğru bir geçiş
“anal erotizm” olarak adlandırılır. Bir başka ifadeyle, anal dönemde çocuk dışkılama işle- gösterir.
mine özel bir ilgi göstermeye, bundan haz duymaya başlar. Başlangıçta anal erotizm, dış-
kının boşaltılmasından duyulan hoşlanma ile yaşanmakta iken, sonraları dışkının içerde
tutulmasının bağırsak çeperi üzerindeki basıncıyla yaşanmaktadır.
Anal dönemde, annenin denetiminden bağımsızlaşma eğilimlerinin ilk belirtileri or-
taya çıkar. Ancak, annenin içerde tutulmasından hoşlanılan bu birikimin boşaltılmasını
veya boşaltmanın verdiği zevkin ertelenmesini istemesi, anne ile çocuk arasında güç gös-
terisi yaşanmasına yol açabilir. Anal dönemde, çocuğun kızgınlık duygularını dile ge-
tirmesinde dışkının bir araç durumuna gelmesi ve çocuğun anüs kaslarının denetimini
kazanmakta güçlük yaşaması, anne-çocuk ilişkisi açısından önemlidir. Çünkü, çocuğun
dışkıyı tutmakta inat etmesi aşırı biçimde cezalandırılırsa veya denetimini kaybetmesi
ayıplanırsa, çocukta olumsuz davranış örüntüleri oluşabilir. Örneğin; annenin tuvalet eği-
timinde aşırı cezalandırıcı olması sonucunda dışkı boşaltmaya karşı korku geliştiren ço-
cukların aşırı düzenlilik, inatçılık, dik kafalılık, cimrilik gibi özellikler geliştirmesi söz ko-
nusudur. Bunun yanı sıra, bu dönemde çocukların kendi kendilerine ve cinsel yapılarına
duyarlılığı arttığı için, çocuğun vücudunun hassas olan yerlerini gereksiz uyarmalardan,
sıkı ve dar elbiseler giydirmekten, çocuğun cinsel organıyla oynamaktan vb. davranışlar-
dan kaçınılmalıdır (Aral vd., 2000; Geçtan, 2000; Özgüven, 2000).
Anal dönemde tuvalet eğimi verilirken uygulanan hoşgörüsüz, baskıcı ve cezalandırıcı tu-
tum çocuğun bu döneme bağımlı kalmasına yol açabilir.
Fallik dönemde çocuk cinsel organının değişik bir haz taşıdığını anlamaya başlar ve Freud, fallik dönemde anne-
erkek çocuk ve baba-kız çocuk
bu yüzden cinsel organ çocuk için en önemli cinsel bölge haline gelir. Bu dönemde kendi ilişkisinin Oedipus ve Elektra
cinsel organıyla ilgilenir ve bunun etkisiyle başkalarının cinsel organlarını merak eder. kompleksiyle çözümlenmesinin
Üçüncü yaşın sonlarından-beşinci yaşın sonlarına kadar olan evreyi kapsayan fallik dö- cinsel gelişimi desteklediğini
savunur.
nemde, erotik ilgi ve dürtüler cinsel organlara ve işlevlere odaklanmaktadır.
Bu dönemde penis, hem kız hem de erkek çocukların ilgi konusu olur ve kız çocuk-
larda, bu organa önceleri sahip oldukları ve sonradan yitirdikleri yönünde bir eğilim söz
konusudur. Bundan kaynaklı olarak merakla kendini araştıran kız çocuk, anüs ve vaji-
nadan ayrı olarak klitorisi keşfeder ve mastürbasyon yapmaya başlayabilir. Bu dönemde
erkek çocuğun penisi yalnızca bir haz organı olarak değil, benlik duygusu bakımından
da büyük önem taşır. Erkek çocuklar bütün insanların penisinin olduğunu zannedebilir
ve kızların cinsel organını gördüklerinde aradaki farklılıktan dolayı kendi cinsel organı
hakkında kaygılanarak haz duyduğu cinsel organını kaybedeceği korkusuna kapılabilir.
Freud, bu korkuyu “hadımlaştırılma (kastrasyon) kompleksi” olarak adlandırır. Bu doğ-
rultuda, fallik dönemde çocukla anne-babası arasında yoğun sevgi ilişkileri gözlenir. Ken-
di cinsiyetinden olan ebeveynlerine karşı hissettikleri yarışma ve düşmanlık duyguları ile
birlikte, onlarla kurdukları özdeşimleri içeren erkek çocuklarda “Oedipus kompleksi” ve
kız çocuklarda “Elektra kompleksi” yaşanır.
Oedipus kompleksi, erkek çocuğun bir şekilde annesine karşı cinsel bir yakınlık besle-
mesi ve bunun kabul edilemez bir durum olması nedeniyle de babası tarafından cezalandı-
rılacağı kaygısını yaşamasıdır. Elektra kompleksi ise kız çocuğun belirgin bir şekilde babaya
ilgi duyması ve bundan kaynaklı anneye karşı korku geliştirmesidir. Bu komplekslerin ba-
şarılı bir biçimde çözümlenebilmesi için, çocuğun aynı cinsten ebeveynle özdeşim kurarak
onun cinsel rolünü içselleştirmesi gerekir. Bunun başarılmasıyla birlikte, karşı cinsten uy-
gun bir partner arayışına yönelmeleri söz konusu olur (Aral vd., 2000; Can, 2002).
Fallik dönemde ameliyat-sünnet gibi cerrahi yaşantılar kastrasyon kompleksinin artmasına

yol açabilir. Bu sorunun önlenmesinde, çocuğun yapılacak işlemler ve nedeni hakkında bil-
gilendirilmesi gerekir.
Fallik dönemde çocuğun cinsellikle ilgili duygularının çocuğun doğasında var olan normal
bir durum olduğunu kabul edin ve sorularını yanıtsız bırakmayın, cinsellik eğilimlerine
karşı katı ve baskıcı bir tutumla yaklaşmayın.
Psikanalitik tedavi yaklaşımını anlamak için yararlı bir kaynak olarak Kendi Kendine Psi-
kanaliz adlı kitaba bakabilirsiniz (Sigmund Freud, Çev: T. Büyükören, İstanbul: Düşünen
Adam Yayınları, 1994).
Gizil (latent) dönemde, cinsiyete Beş-altı yaşından on iki yaşına kadar süren gizil (latent) dönemde; cinsel gelişim
yönelik ilgiler azalır, erkek-kız açısından farklı yeni durumlar görülmez, ancak eski durumlar daha çok belirsizleşerek
çocukların kendi cinsleri ve
yaşıtlarıyla olan ilişkileri önem varlıklarını sürdürür. Dolayısıyla, cinsel dürtüler durgunluk kazanır, daha önceki yıllarda
kazanır. ruhsal ve cinsel alanda yaşanan çatışmalar yatışır ve çocuk cinsiyetle ilgili konularla ilgi-
lenmekten ziyade kendisini oyuna verir. Bu dönemde cinsel ve saldırgan kökenli enerjiler
merak giderme, araştırma yapma, öğrenme ve insanlarla iyi ilişkiler kurma gibi amaçlar
için kullanılır. Bu nedenle, çocuğun hayatında akraba, arkadaş ve öğretmen, anne-baba
kadar önem kazanır. Ergenliğe doğru cinsel konulara olan ilgisi de gizliden gizliye baş
gösterir ve merak ettiklerini anne-babaya sormak yerine, okuyarak veya arkadaşlarla tartı-
şarak öğrenmeye çalışır. Bu nedenle, bu dönem çocuğun kendini, kendi cinsinden ve karşı
cinsten bireyleri tanımaya devam ettiği, sosyal ve cinsel rollerini pekiştirdiği bir dönem
olarak değerlendirilir. Dönemin başarılı bir şekilde atlatılamaması durumunda, çocuğun
enerjisini öğrenmeye ve yeni becerilere yöneltemeyeceği savunulmaktadır.
Erinlik ve ergenlik yıllarını Freud, genital dönemde cinsel konulara yeniden ilgi duyulmaya başlandığını savunur.
kapsayan genital dönemde, On iki yaşından-on sekiz yaşına kadar olan süreyi kapsayan genital dönemde, karşı cinse
libido enerjisi tekrardan harekete
geçerek genital bölgeye odaklanır. olan ilgi artmış ve aynı cinsiyetteki ebeveynin gerçekçi bir şekilde model alınması başla-
mıştır. Bu dönemde erkeklerin büyük bir kısmında mastürbasyon görülür ve mastürbas-
yon oranı kızlarda erkeklere oranla daha azdır. Ergenlik döneminde ve sonrasında, cinsel
enerji cinsel organlarda toplanır. Bu dönemi sağlıklı geçiren ergenlerin cinsel ve kişisel
olgunluk kazanmış, sevgiye dayalı ilişkiler kurabilen, yaratıcı ve üretken olan bireyler ola-
rak yetişkinliğe geçiş yapabileceği savunulur (Akbaş, 2011; Özbey, 2006; Özgüven, 2000).
Genital dönemde ebeveynler kendileriyle aynı cinsiyetteki çocuklarına iyi bir model olmalıdır.
Psikonalitik kuramı anlamak için yararlı bir kaynak olarak Kişilik, Sosyal, Duygusal ve Ah-
lak Gelişimi adlı kitap bölümüne bakabilirsiniz (Ayla Akbaş, Eğitim Psikolojisi, Ed. K. Ersan-
lı ve E. Uzman, İstanbul: Lisans Yayıncılık, 91-143, 2011).
Edimsel Koşullanma Kuramına Göre Cinsel Gelişim

Skinner tarafından geliştirilen edimsel koşullanma kuramına göre, çocuğun davranışla-
rının pekiştirilmesi davranışın tekrarlanma olasılığını ve davranışın sıklığını artırır. Bir
diğer anlatımla, çocukta kendiliğinden ortaya çıkan davranışlara karşı ödül ve pekiştireç
gibi uyarıcıların verilmesi tepkinin sürekliliğini sağlar. Edimsel koşullanma kuramına Edimsel koşullanma kuramına
göre, cinsel rol edinimleri
göre, çocuk erkek veya kadın grubunun davranış örüntüsünü gözler, algılar ve taklit eder. pekiştireçler (ödül veya ceza)
Taklit edilen davranışın aile üyeleri tarafından onaylanması-ödüllendirilmesi motive edici yoluyla kazanılır.
olmakta ve motive edilmenin devam etmesiyle birlikte, kadın veya erkek cinsiyet rolünün
benimsenmesi sağlanmaktadır. Kendi cinsiyet rolüne uygun davranmayan çocuğun dav-
ranışları ise ayıplanmakta, cezalandırılmakta ve böylece davranışın zamanla yok olması
sağlanmaktadır. Bu durumlara paralel bir şekilde, çocuğun kendi cinsiyetine uygun dav-
ranışları fark etmesi ve geliştirmeye çalışması söz konusudur (Semenoğlu, 2013).
Edimsel koşullanma kuramını anlamak için yararlı bir kaynak olarak Modern Psikoloji Tari-
hi adlı kitaba bakabilirsiniz (Duane P. Schultz ve Sydney Ellen Schultz, Çev: Y. Aslay, İstabul:
Kaknüs Yayınları, 2001).
Bilişsel Gelişim Kuramına Göre Cinsel Gelişim

Bilişsel gelişim kuramı, çocukların belirli bilişsel gelişim aşamalarından geçtikten sonra
cinsiyet rollerini kazandıklarını savunur. Buna göre, çocuklar önce kendi cinsel kimliğini,
sonra başkalarının cinsel kimliğini ve daha sonra kız ve erkeklerden beklenen sosyal rol-
leri-davranışları ve cinsel tutumları öğrenirler.
Kohlberg Piaget’nin bilişsel gelişim teorisine alternatif bir cinsel gelişim teorisi geliş- Kohlberg’in bilişsel gelişim
teorisine göre, çocuklar üç
tirmiştir. Bu noktada çocukların üç aşamadan geçerek cinselliği anlayabildiklerini savunur: aşamadan geçerek cinselliği
• Temel Cinsellik Kişiliği: Çocukların kız veya erkek arasında fiziksel farklılıklar öğrenir. Bunlar; “Temel cinsellik
kişiliği”, “Cinsel denge” ve “Cinsel
olduğunu kavraması ve bunun sonucunda kendisinin kız veya erkek olduğunu korunum”dur.
anlamasıdır.
• Cinsel Denge: Çocukların cinsiyetlerinin her zaman aynı kalacağını ve kız veya er-
kek olarak, oldukları cinsiyette büyüyeceklerini anladıkları aşamadır.
• Cinsel Korunum: Çocukların saç stilinde, giyim tarzında vb. birtakım yüzeysel de-
ğişiklikler yapsalar bile cinsiyetlerinde değişikliğin olmayacağı düşüncesini geliş-
tirdikleri aşamadır. Örneğin, “bir erkek saçını uzatsa da erkek olarak kalır” veya
“bir kadın pantolon giyse de kadın olarak kalır” şeklinde düşünce geliştirirler.
Çocuklar önce kendilerini, sonra diğer insanları “kadın” ve “erkek” olarak sınıflan-
dırdıkları zaman kadınlık ve erkeklik sınıflarına göre düşünceler geliştirmeye başlarlar.
Bu sınıflandırma tek bir model veya kişiden değil, anne-baba, kardeş, medya gibi birçok
kaynaktan üretilmiştir. Dolayısıyla, çocuk bir cinsiyete ait olduğunu kavradıktan sonra
“Ben erkeğim ve erkeklerin yaptıklarını yapmak istiyorum ve bundan dolayı da onaylanmak
istiyorum” diye düşünecektir. Buna göre, çocukların genelden özele bir yaklaşımla cinsel
korunumu kazanmaları söz konusudur (Başal, 2007; Bayhan ve Artan, 2004).
Sosyal Öğrenme Kuramına Göre Cinsel Gelişim

Sosyal öğrenme kuramına göre, bireylerin cinsiyetlerine uygun rol ve davranışları kazan-
maları iki aşamalı bir süreç içinde gerçekleşir. Birinci aşamada çocuk kendisiyle aynı cin-
siyette olan birini model seçerek onunla özdeşim kurar ve ikinci aşamada modele uygun
davranışları taklit ederek cinsiyetine uygun davranışları öğrenir.
Sosyal öğrenme kuramının önemli temsilcisi olan Bandura, çocukların anne-babaları-
nın çocuk bakma, yemek yeme, konuşma, yürüme ve giyinme biçimini yansıtan davranış-
ları seçerek taklit ettikleri görüşündedir. Buna göre; erkek çocuk babasını gözlemleyerek
erkek gibi olmayı ve kız çocuk annesini gözlemleyerek kadın gibi olmayı öğrenir. Nitekim
sosyal öğrenme kuramı, bilişsel öğrenme kuramı ile analitik davranışçı kuramı birleşti-
ren bir kuramdır. Uyarıcı ile tepki arasında aracı bir mekanizma vardır ve bu mekanizma
kişinin bilişsel süreçleridir. Dolayısıyla, inançlar, beklentiler ve yorumlar gibi düşünme
süreçlerinin pekiştirme tarifeleri üzerinde etkili olduğu savunulur. Örneğin; çocuk cinsel
kimlik rollerini öncelikle anne-babasını gözleyip taklit ederek öğrenmiş olsa bile, giderek
kendi değerleri, inançları ve beklentileri doğrultusunda rol modellerini değerlendirir ve
bu düşünce sürecine göre kendini biçimlendirir. Bu doğrultuda, çocukların hem kadın-
erkek cinsiyet rollerini, hem de toplum kurallarını öğrendikleri kabul edilir.
Sosyal öğrenme kuramını anlamak için yararlı bir kaynak olarak Sosyal Öğrenme Kuramı
adlı kitap bölümüne bakabilirsiniz (Mehmet Değer Ed. İ. Yıldırım, Eğitim Psikolojisi içinde,
(s. 469-484), Ankara: Anı Yayıncılık, 2000).
Cinsiyet Şema Kuramına Göre Cinsel Gelişim

Cinsiyet şema kuramına göre, Bilişsel gelişim teorisinin ve sosyal öğrenme yaklaşımlarının birçok öğesini bir araya geti-
çocuk cinsiyetleri fark etmeye
başladığında cinsiyet şeması ren bir yaklaşım olarak, Sandra Bem tarafından ortaya atılan cinsel gelişime yönelik yeni
gelişir. bir yaklaşımdır. Cinsiyet şema kuramına göre, cinsel tiplemenin ana belirleyicisi şema-
dır. Şemalar günlük davranışlarımızı organize etmek için var olmak durumundadır. Cin-
sel rollere dayanan şemalar, çocukların bilgiyi sınıflamasına ve kız-erkek olarak rollerinin
ayırımına ilişkin bilgiyi edinmelerine katkı sağlar. Cinsel kimliğe ait net bir şekillenme ol-
madan önce, çocuklar hem kız, hem de erkek tiplerine ait şemalar oluştururlar. Daha son-
ra kendi cinsiyetlerine uygun örneklerle karşılaşınca bununla ilgilenir ve çeşitli sorularla
bu ilgilerini pekiştirirler. Böylece çocuklar kendi cinsiyetlerine uygun ek şemalar oluştu-
rurlar. Bir bakıma bu kuram, cinsiyet tiplemesinin öğrenilen/öğretilen bir şey olduğunu
ve bundan dolayı kaçınılamaz-değiştirilemez olduğunu savunur. Örneğin; bir erkek çocuk
kamyonun erkekler için ve bebeğin kızlar için olduğunu öğrendiği zaman, kamyonla daha
fazla ilgilenir, dolayısıyla cinsiyet şemasına uygun davranır. Bu teori kapsamında okul ön-
cesi dönem çocuklarının önce her cinsiyet için belli davranışlar ve aktiviteler olduğunu,
daha sonra kendi cinsiyetiyle ilgili daha az dikkat çeken veya daha az ilgili olan özellik-
lerin neler olduğunu öğrendikleri ve daha ileriki dönemde öğrendiklerinde daha esnek
oldukları savunulur. Örneğin, bir kız çocuğunun erkek çocuğun bebekle oynamadıklarını
bilmesi, ancak isterse de oynayabileceğini düşünmesi buna benzer bir durumdur.
Gelişim kuramları ile ilgili değişik bilgilere https://gelisimogrenme.wordpress.com/category/

kuramlar-ve-kuramcilar/ adresinden ulaşabilirsiniz (Erişim Tarihi: 18.10.2015).
CİNSEL GELİŞİM DÖNEMLERİ

Cinsel gelişim, insan yaşamının başından sonuna kadar uzanan bir süreçtir. Bu süreç içe-
risindeki bazı yıllarda cinsel gelişim hızlanır ve bazı yıllarda durgunluk kazanır. Cinsel ge-
lişim düzeylerinde bireysel farklılıklar olabilmekle birlikte, belirli dönemlerde gözlenmesi
muhtemel olan cinsel gelişim davranışlarından bahsedilebilir. Cinsel gelişim dönemleri
aşağıda açıklanmıştır.
İlk Altı Yaşta Cinsel Gelişim

Anne-babaların bebeğin doğumuyla birlikte çocuğuna cinsiyetine uygun olarak hitap
ettikleri ve eşyalarını, oyuncaklarını, giysilerini seçtikleri görülür. Bu noktadaki cinsiyet
tipli davranışlar, çocuğun cinsellikle ilgili ilk deneyimlerini oluşturur.
İlk beş aylık dönemde çocuk kendisini annesi ile birlikte bütün olarak algılar ve bilinç-
siz şekilde ilk cinsel tecrübeleri ilk tespitlerin oluşmasını sağlar (Mathieu, 2002). Özellikle,
annenin memesini emmek bebeğin ilk cinsel içgüdüsüdür. Daha sonra, kaşıkla beslenme
aşamasına geçildiğinde ve annenin memesinden beslenme son bulduğunda çocuk için
yeni bir dönem başlar.
Doğumdan sonraki birinci yılda bebeğin ilk cinsel duyguları, yıkanma ve altının değiş-
tirilmesi sırasında ortaya çıkar. Bebek bezinin genital bölgedeki baskı ve hareketi, bebeğin
hoşlandığı ve haz duyduğu bir durumdur. Bebek el ve kol hareketlerini daha iyi kontrol
edebilecek kadar büyüyünce kazara cinsel organına dokunabilir ve haz verici bir duygu-
yu yeniden yaşamak amacıyla tekrar cinsel organına dokunmaya çalışır. Erkek bebekler
penislerini çekiştirirler, ancak kız bebekler cinsel organlarının gizli olması nedeniyle do-
kunmakta güçlük çekerler ve bu yüzden kız bebeklerin cinsel organına dokundukları daha
az görülür.
Altı-on iki aylık dö- Resim 7.1
nemde, çocuk kendini ko-
Kız çocukların
ruyucudan “farklı” bir var- erkek çocukların
lık olarak algılar. Ancak, cinsel organına olan
yirmi bir-yirmi iki aylık merakını gösteren
resim (Uçar, 1991).
oluncaya kadar aynadaki Resimde kız çocuklar
veya fotoğraftaki görün- erkek çocuğunun
tülerinde kendisini tanı- cinsel organını merak
ettikleri için görmek
yamaz ve üç-dört yaşına
isterler. Bu durum,
kadar zihninde geçmişteki çocukların cinsiyet
daha küçük hallerine ait farklılıklarına ilişkin
bir kavram geliştiremez. bilgi edinme yollarını
gösterir.
Ancak, bu yaştan sonra
hep aynı kişi olduğunu ve
sonrasında aynı kişi olarak kalacağını anlayabilecek düzeydedir. Bu doğrultuda, üç yaş
civarında kız-erkek arasındaki farkı ve çocuk ile yetişkin arasındaki ayrımı algılamaya
başlar. Bebeklik döneminde kendiliğinden uyarı ile cinsel organlar tepki verebilirse de
çocuğun cinsellikle bilinçli olarak ilgilendiğini gösteren ilk soruları, üç yaş dolaylarında
cinsiyet farklılıkları hakkında başlar.
İkinci yılın başlangıcına doğru, bebekler tuvaletlerine ve kendi bağırsak hareketlerine
yönelik ilgi duymaya başlarlar. Bu dönemde kızlar, erkeklik organları olmadığını hissede-
bilir. Kızlar cinsiyetler arasındaki farkları anlamalarıyla birlikte, karşı cinsin cinsel orga-
nını merak etmeye başlar. On sekiz- yirmi dört ay arasında cinsiyet farklılıkları keşfedilir.
Daha sonra sırasıyla bebeğin nasıl doğduğu, nereden geldiği ve babanın rolü merak edilir.
Bu nedenle, ilk yıllarını güvenilir koruyucularla yaşayıp geçirmeleri durumunda, üç-üç
buçuk yaş arasındaki çocuklar; anne-babaları, kendileri ve cinsel kimlikleri ile ilgili sağ-
lam görüşlere sahiptir. On sekizinci aydan–iki buçuk yaşına kadar uygulanan tuvalet eği-
timi sırasında, çocuğun ve annenin ilgisi yeniden cinsel organlara yönelir. Tuvalet eğitimi
Çocukların cinsellikle ilgili ilk sırasında bebek bezi çıkartılıp oturağa veya tuvalete oturtulmasından dolayı, baskı ve do-
soruları üç yaş dolaylarında
cinsiyet farklılıkları üzerine kunmayı daha iyi hissedecektir. Böylelikle, tuvaletinin idrar yolundan geçişine daha çok
olmakla birlikte, sonrasında nasıl dikkat edecek ve bundan hoşlanacaktır. Erkek çocukların tuvalette akışı kontrol etmek
doğduğuna, nereden geldiğine ve
babanın bu süreçteki rolünün ne
için penislerini tutmak hoşlarına gidecektir. Kız çocukların idrar yolu çıkışının duyarlı
olduğuna yöneliktir. oldukları bölge olan klitorisin ve vajinanın hemen yanında bulunması nedeniyle, tuva-
let kâğıdıyla silinmesi hoşlarına gidecektir. Çocukların genital organlarıyla oynaması bir
diğer ifadeyle “mastürbasyon”, bir yaşından önce bile görülebilir, ancak iki-üç yaşlarında
daha yaygın olarak gözlenir.
Çocukların cinsel sorunlarının ve sorularının nasıl çözümlenmesi gerektiğini anlamak için

yararlı bir kaynak olarak Çocuk Gelişiminde Yaşanan Sorunlar adlı kitaba bakabilirsiniz
(Çetin Özbey, İstanbul: İnkilâp Kitabevi, 2006).
İki-üç yaşından itibaren çocuklar merak duygularından kaynaklı olarak, ebeveynleriy-

le banyo yapmak isteyebilir. Ancak, üç-dört yaşındaki çocuklar cinsel ilişkiler konusun-
dan uzaktır, sorularını tek tek ve aralıklı olarak sorarlar. Üç yaş civarında cinsel kimliğini
kazanır ve sorulduğunda kız veya erkek olduğunu söyleyebilir.
Dört-altı yaşlarında yaygın olarak gözlenen cinsel aktiviteler; teşhircilik, cinsel or-
ganlara dokunma ve onları başkasına gösterme, kadınların memelerine dokunma, çıp-
lak olmaktan hoşlanma veya çıplak kişileri gözetlemedir. Üç-beş yaşındaki kız çocukların
babaya yakınlık hissettikleri ve ilişkilerinde özellik istedikleri gözlenebilir. Bu kapsamda
üç-dört yaşındaki kız çocuklar cinsellik rollerini ve farkları anlamaya başlar. Buna paralel
şekilde, üç-beş yaş çocukları genellikle kendi cinsleri ile ilişki kurmayı ve arkadaş olmayı
tercih eder. Dolayısıyla kız ve erkek çocuklarında kendi aralarında gruplaşmalar ve oyun-
larında farklılıklar görülür. Ancak, üç-dört yaşındaki çocuklar cinsel ilişkiler konusundan
genel olarak uzaktır. Dördüncü yaşa doğru çocuğun cinsel ilgisi kardeşlerine veya arka-
daşlarına yönelmeye başlar. Benzer şekilde, dört-beş yaşlarındaki çocukların büyük bir
kısmında, cinsiyet rollerinin var olduğu “evcilik” ve “doktorculuk” oyunları ortaya çıkar.
Beş-altı yaşına kadar artmış olan ilginin genellikle okul çağında azaldığı görülür (Bilgin,
2007; Bulut, 2005; Özbey, 2006).
Ergenlik Öncesi Dönemde (6 - 11 Yaşta) Cinsel Gelişim

İlk altı yaşta göreceli olarak yoğun bir şekilde var olan cinsel ilgi, ilkokul yılları içerisinde
oldukça azalmıştır. Bu yıllar içerisinde çocuk cinsel dürtü ve fantezilerini geride bırakır
ve düşüncelerini okuldaki etkinliklere yöneltir. Çocuklarda altı-yedi yaşına kadar cinsel
kimlik gelişir ve kökleşir. Bu nedenle, yedi yaşlarına kadar süren ilk çocukluk döneminde
kız-erkek çocuklar bir arada oynarken, sekiz yaşından sonra oyun gruplarında bir ayrılma
görülür. Artık, kızlar ve erkekler kendi aralarında oynamaya başlar. On-on bir yaşlarına
doğru kızlarda erkek gruplarına yönelik bir zıtlaşma ve geçimsizlik görülebilir.
Altı yaşından-on iki yaşına kadar çocuklar cinsel haz hissederler, ancak cinsel davranış
ve durumlarında bir özen vardır. Bu yaşlarda mahremiyet önemsenir. Bu dönemde fiziksel
gelişim hızı yavaştır. Erinliğe hazırlık alt evresine, genel olarak kızlar sekizinci ve erkekler
dokuzuncu yaş dolaylarında girerler. Bazı kızlarda üst dudakta bıyığa benzer siyah tüy-
ler görülür. Kız ve erkek çocuklarda ter ve yağ bezlerinin salgısı artar. Dışarı atılamayan
yağ bezi salgısı ise çocukların yüzünde sivilceler şeklinde ortaya çıkar. Okul çağında olan
çocuklar, okudukları gazete, dergi ve kitaplardan, aile içinde ve çevrede gördükleri veya
televizyonda seyrettikleri programlardan etkilenirler. Bir kızın iki veya daha fazla erkekle
oyunlar oynadığı görülse bile, erkek çocuğun daha çok sayıda kızla oyunlara katıldıkları
görülür. Bu tür oyunlar tüm ergenlik öncesine yayılır. Ergenlik öncesi dönemde oyunlar
karşı cinsin ne olduğunu anlamak, insanın içinde bulunduğu toplumda nelerin yapılıp
nelerin yapılmadığını öğrenmek, cinsel duyguları yaşamak, cinsel doyum deneyiminden
geçmek, kendi kendine doyum gibi denemelerin hepsini öğrenmeye yöneliktir. Bunların
hepsi büyüme, gelişme ve olgunlaşma sürecinin doğal bir parçasıdır.
Kız ve erkeklerde ergenliğe girecekleri dönemden yaklaşık bir buçuk yıl önce cinsel
içerikli değişiklikler başlar. Bu değişmeler kızlarda on ve erkeklerde on bir-on iki yaş ci-
varında olur. “Ergenlik öncesi” olarak adlandırılan bu dönemde karşı cinsle ve cinsel sem-
bollerle ilgilenme, daha kadınsı veya erkeksi tavırlar geliştirme gibi davranışlar gözlenebi-
lir. Bu dönemin en önemli özelliği, hızlı beden değişimidir. Benzer şekilde, bu dönemde iç
salgı bezleri hızlı çalışır. Bunun sonucu olarak kız çocuklarda göğüsler kabarır ve kalçalar
genişler. Erkek çocuklarda bıyık ve sakal çıkmaya başlar. İlk defa cinsel organlarda büyü-
me görülür. Erinlik öncesi dönem altı-on iki ay kadar sürer ve bu dönemin sonunda çocuk
erinliğe girer (Binbaşıoğlu, 1995; Kulaksızoğlu, 2000).
Erinlik ve Ergenlik Döneminde (12 - 18 Yaşta) Cinsel Gelişim

Erinliğin getirdiği fizyolojik değişmelerle birlikte ergenlik döneminde çocuk, karşı cinse
yönelik duygularla yüklüdür ve karşı cinse istek duyar. Ergenlik çağının başlangıcının be-
lirtileri genellikle on iki-on dört yaşları arasında görülmekle birlikte, kalıtımsal ve çevresel
faktörlere bağlı olarak bireyler arasında farklılıklar söz konusudur. Ancak, erinlik döne-
minde vücut yetişkinliğe hazırlanacak biçimde gelişirken üreme organları da bu işlevle-
rine hazırlanır. Erinlik dönemi ile birlikte cinsel olgunluğa ulaşılır. Bu dönemde çocuk
kendi cinsiyetinin rollerini yapar ve karşı cinse olumlu yönde ilgi gösterir. Erinlik dönemi
ilerledikçe, kızlar ve erkekler arasındaki görünüş farklılıkları artar. Bu durum, fiziksel gö-
rünüm ve ek cinsiyet özelliklerindeki farklılıklardan ileri gelir. Ergenlik sırasında mey-
dana gelen bedensel, cinsel, sosyal-duygusal ve kişisel gelişmelerin etkisinden kaynaklı
olarak, ergenlerde çeşitli sorunlar ve çatışmalar yaşanabilir.
Cinsel olgunluğa erişme biyolojik ergenliğin temelidir. Ergenlik döneminde kızlarda
yumurta hücresinin olgunlaşması ve adet kanamaları ve erkeklerde testis torbasının ve tes-
tislerin gelişmesi önemli değişikliklerdir. Üreme organlarındaki gelişmeler; birincil cinsi-
yet özellikleri (esas cinsel gelişmeler) olarak açıklanır. Erkek çocuklarda üreme organlarının
gelişmesi erinlik yıllarında başlar. Testisler, on dört yaşındaki çocuklarda yetişkinlikteki
büyüklüklerinin % 10’u kadardır. Büyümeleri on dört-on altı yaşları arasında hızlanan
ve daha sonra yavaşlayan testisler, yetişkinlikteki normal büyüklüğüne yirmi-yirmi bir
yaşlarında ulaşır. Testislerin büyümeye başlamasından bir süre sonra da penis büyümeye
başlar ve penisin büyümesi kısa bir sürede tamamlanır. Bu dönemde erkek üreme hücresi
(sperm) üretilmeye başlar. Kızlar için ilk adet kanaması, çocuk yapma özelliğinin kazanıl-
dığı en erken yaştır. 23-28 günde bir görülen ve ortalama beş-altı gün süren bu kanama
menopoz dönemine kadar devam eder. İlk bir yılda adet görme düzensiz olabilir, baş, sırt
ve karın ağrıları, kusma, bayılma, deri döküntüleri ve ayak bileklerinde şişmeler görülebi-
lir. Bunların etkisiyle kızlar huzursuz, yorgun, sinirli veya psikolojik olarak çöküntü içeri-
sinde olabilirler. Buna karşın, adet dönemleri normale döndükçe bu durumlar kaybolur.
Ergenlik döneminde ilk göze çarpan ergenin hızla boy atması ve ağırlıkça artmasıdır.
Ergenlik döneminde iskelet, kas ve yağ dokularının boyutlarında belirgin bir artış görülür.
Bacaklar ve göğüsler biçimlenmeye, koltuk altında ve cinsel organ bölgesinde kıllanma
görülmeye başlar. Erkek çocuklar için on dört-on dört buçuk yaşlarında başlayan kıllan-
ma on beş yaş dolaylarında tamamlanır. On altı-on yedi yaşlarında ergenler sakal tıraşı
olmaya başlarlar. Erkeklerde sakallar, bıyıktan bir-iki yıl kadar sonra çıkar. Bunun yanı
sıra, cinsel olgunlukla beraber, vücutta ergene has bir koku belirginleşir ve bu vücut koku-
sunun cinsel çekicilikle ilişkisi vardır. Erkek ergenlerde genellikle on dört-on altı yaşları
arasında göğüslerin her ikisinde veya birinde ağrılı büyüme veya sertleşme görülebilir
(Bilgin, 2002; Dilci, 2014; Kulaksızoğlu, 2000; Özgüven, 2000). Bu durum hormon kay-
naklıdır ve altı ay ile üç yıl arasında iyileşir. Erkek ergenlerde artan cinsel isteklerin sonucu
cinsel kaynaklı rüyalar görülür ve bu esnada üretilen fazla spermler vücudun dışına atılır.
Sebebinin bilinmemesi durumunda bu olay, ergenler için ürkütücü veya tedirgin edici
olabilir. Bu dönemde seste kalınlaşma, sivilcelenme, gırtlakta kıkırdaklaşma gibi durum-
lar yaşanabilir. Bu kapsamdaki gelişmeler ise, ikincil değişiklikler (ilave cinsel gelişmeler)
olarak açıklanır. Nitekim cinsel gelişimin zamanı ve hızı kızlarda ve erkeklerde aynı olma-
dığı gibi, aynı cinsiyetteki çocuklar arasında da farklı olabilir.
Ergenlik dönemini daha iyi anlamak için yararlı bir kaynak olarak Ergenlik Hakkında: “Bu
Çocuk Ne Zaman Büyüdü?” adlı kitaba bakabilirsiniz (Sebahat Söylemez, İstanbul: Morpa
Kültür Yayınları, 2005).
Ergenlik döneminde kız ve erkek çocuklarda görülen belirgin cinsel gelişim özellikleri
nelerdir?
4
CİNSEL GELİŞİMİN DESTEKLENMESİ
Kişinin kendi cinsiyetinden memnun olması, böyle yaşamaktan mutluluk duyması insan
hayatında büyük önem taşır. Bu noktada cinsel eğitim devreye girer ve cinsiyetin kabul
edilmesinden başlayıp, cinsiyetinden mutluluk duymaya kadar uzanan süreçte çok önemli
rol oynar.
Cinsel eğitim; bireyin cinsellikle ilgili konularda bilgilenmesi, cinsel dürtülerini ve
Cinsel Eğitim; bireyin fiziksel,
duygusal ve cinsel gelişimini güdülerini denetleyebilmesi, başkalarıyla kuracağı cinsel ilişkilerde ve cinsel ilgilerinde
anlamasına, olumlu bir kişilik gerekli davranışları kazanabilmesi amacıyla verilen eğitimdir. İnsanın üreme sistemi ile il-
kazanmasına, başkalarının
haklarına, görüş ve davranışlarına gili bilgiler edinmesi, cinsel sisteme karşı sağlıklı bir tutum geliştirmesi, cinsel güdüyü de-
karşı saygılı bir bakış açısı netleyebilmesi ve beğenilir amaçlara yönelmesi, temizlik-korunma becerilerini alışkanlığa
edinmesine ve cinselliğe karşı dönüştürmesi, karşı cinsle iyi geçinmesi ve onun cinsel gelişimini anlayışla karşılaması
olumlu davranış biçimleri
geliştirmesine yönelik bir yönündeki kazanımların sağlanması cinsel eğitimin amaçları arasındadır. Cinsel eğitimin
eğitimdir. bireye vücudun bölümlerinin adlarını, fonksiyonlarını, korunmasını öğretmekten ve üre-
me bilgilerini kazandırmaktan çok daha fazla işlevi vardır. Sağlıklı bir cinsel gelişim ve
uyum için, bireyler hem kendi cinsinin, hem de karşı cinsin cinsel organları, anatomisi
ve fizyolojisi konusunda temel bilgilere sahip olmalıdır. Cinsel olarak uyarıldığında vü-
cudunda olan değişikliklerin nedenlerini anlamalıdır. Cinsel ilişkinin ne olduğunu, cinsel
yolla bulaşan hastalıkları ve bunun sonraki yaşamına etkilerini bilmesi gerekir. Bireylerin
kadın ve erkekler arasındaki cinsel davranış ve uyarılmadaki farklılıkları anlamaları ev-
liliklerinde cinsel uyumu sağlayabilmeleri açısından önemlidir. Bu açıdan bakıldığında
cinsel eğitim; biyoloji, psikoloji, sağlık, sosyoloji, hukuk gibi birçok bilim dalını ve din,
ahlâk gibi farklı konuları kapsar.
Cinsel eğitim çocuğa işbirlikçi bir yaklaşımla, çevresindeki yetişkinlerle ve örgün eğitim sis-
temi içerisindeki kişilerle birlikte verilmelidir.
Cinsel eğitim ailede başlar ve temelleri anne-baba tarafından atılır. Ancak anne-ba-
balar kimi zaman cinsel konular hakkında konuşmaktan utanç duyar, kimi zaman da
kendilerini bilgili hissetmedikleri için cinsel eğitimden kaçınırlar. Oysa, cinsel eğitimin
verilmesi açısından en uygun yer ailedir. Bu noktada, anne-babaların hem ilk cinsel bilgi-
leri verme ve model olma gibi rolleri, hem de okuldan cinsel eğitim verilmesi konusunda
talepte bulunma, bu süreçte verilen eğitime destek olma ve verilen eğitimi denetleme gibi
görevleri vardır. Eğer, çocuk doğum, cinsiyet farkı ve anne-babanın rolü gibi konuları an-
ne-babasından öğrenmezse, başka kaynaklardan cevap aramaya başlayacaktır. Çocuğun
merakının yetkili olmayan bir kişi tarafından giderilmesi uygun olmayan sonuçların orta-
ya çıkmasına yol açabilir. Örneğin; çocuk suçlarının temelinde olumsuz değer yargıları ve
koşullarıyla birlikte, yanlış veya eksik verilen cinsel eğitim yatmaktadır. Bu nedenle, cinsel
eğitimin evde başlaması ve okulda devam ettirilmesi gerekir. Ancak eğitimin anne-baba
ve eğitim kurumları ile birlikte işbirliği içerisinde verilmesi durumunda, toplumun bu
konudaki beklentileri ve değer yargıları ile okulda verilen bilgilerin çatışmaması gerekir.
Çünkü, cinsel eğitim doğumla başlar ve erişkin yaşına kadar aile ve toplum içerisinde
devam eder. Bu süreçte her çocuk içinde yaşadığı aile yapısına ve sosyal çevreye uygun bir
eğitim sürecinden geçmelidir. Bu kapsamda çocuklara verilecek cinsel eğitimde, çocuğun
seviyesine göre yaklaşma, sabırlı ve hoşgörülü olma, endişeye kapılmama, olası söz ve dav-
ranışları olgunlukla karşılayıp çözmeye çalışma gibi ilkelerin benimsenmiş olması gerekir
(Atay, 2011; Çalışandemir vd., 2008; Kaya Balkan, 2011; Yiğit, 2009).
Anne-babalar, çocukların ilk cinsel eğitimcileridir.
İlk Altı Yaşta Cinsel Eğitim

Çocukların beden ve beden faaliyetleriyle ilgili sağlıklı bir tutum geliştirmelerini sağla-
mak, cinsel eğitimin en önemli amaçlarından biridir. Çocuklar kendi bedenlerini merak
ederler ve değişik arayışlarla beden bölgelerini keşfederler. Bu nedenle, bebekler ilk gün-
lerden itibaren kendi ellerini inceler, ağzına götürür ve emerler. Aynı zamanda bedenle-
rinin açık ve kapalı bölgelerini de öğrenme eğilimindedirler. Bu dönemde cinsel sorular
sorarlar. Böyle bir durum karşısında yetişkinler yanlış tutum ve davranışlar içerisine girer-
ler. Bu noktada yapılan yanlışlar şu şekilde sıralanabilir:
Çocukların soruları karşısında, onlara cevap vermemek, “susmak” yanlış tutumlardan
biridir. Çocuklar sorularına cevap alamayınca, bu noktada bir gizlilik veya ayıp bir şeyler
olduğunu sezerler ve çocukların bu konuya olan merakları iyice artar ve genellikle bunu
anlamaya, bulmaya çalışırlar.
Diğer bir yanlış tutum ve davranış da “Çok ayıp, büyüyünce öğrenirsin” gibi tepkilerle
çocuğu azarlamak ve susturmak veya hiç anlamayacağı kadar karışık cevaplar vermektir.
Bu durumda, çocuk doğru bilgiyi edinemediği gibi, yanlış bir şey yaptığını düşünerek
kendisini suçlayabilir.
Başka bir yanlış ise çocuğa gerçeklere uymayan “yanlış bilgiler” vermektir. Örneğin;
çocukların “Ben nereden geldim?” sorusu karşısında anne-babaların “Seni leylekler getirdi”
veya “Cami kapısında bulduk” şeklinde cevaplar vermeleridir.
Bu noktada çocuğun sorularının doğru bir şekilde ve onların anlayabilecekleri düzey-
de yanıtlanması gerekir. Bu nedenle kız çocuğunun penisin eksikliği ile ilgili bir sorusu
karşısında, ebeveynin çocuğu ayıplamak ve suçlamak yerine “Kızım sen kız olarak doğdun
ve kız olarak bir eksiğin yok” gibi bir yanıt vermesi uygun olur. Benzer şekilde nereden
geldiklerine dair soruları karşısında, onlara “Bebeğin annenin karnında özel bir torbada
veya yuvada büyüdüğü” söylenebilir. Bebeğin büyüdüğü yeri öğrendikten sonra, nereden
ve nasıl çıktığını sorması olasıdır. Bu soru karşısında, sade bir dille ve açık bir şekilde yanıt
verilmesi uygundur. “Bebek iyice büyüyünce, doktor veya ebe yardımıyla, annenin bacakları
arasındaki açıklıktan doğar” gibi bir ifade kullanılabilir. Bir süre sonra çocuk, bebeğin anne
karnına nasıl girdiğini sorabilir. Bu soru karşısında, ebeveynlerin çoğu daha karışık açıkla-
malar yapmak gerektiği duygusuna kapılabilir. Bu noktada “Annenin karnında bulunan be-
bek tohumlarının özel bir yuvada büyümesiyle olur” şeklinde yanıt verilebilir. Ayrıca, en çok
düşündüren sorular arasında; çocuğun babanın anneye nasıl yardım ettiğini öğrenmek
istemesi yer almaktadır. Burada ayrıntıya girmeden ve sözü dolandırmadan, “Bebek tohu-
munun biri annede vardır, birini de baba verir” yanıtını vermek merakının giderilmesini
sağlayabilir. Ancak, çocuğun bu açıklama ile yetinmemesi durumunda işi zorlaştırmadan,
“Anne ile baba, çocuk istedikleri zaman bir araya gelirler. Babanın pipisinden gelen tohum,
annenin doğum yoluna geçer. Tohumlar anne döl yatağında birleşince küçük bir yavru olu-
şur ve büyümeye başlar.” şeklinde bir açıklama yapılabilir (Bulut, 2005). Başka bir ifadeyle
“Anne ve baba birbirlerini çok seviyorlar. Baba, annenin karnına hayat tohumunu bırakıyor
ve dokuz ay sonra bebek doğuyor.” gibi bir anlatımın yapılması, bebeğin doğumunda ba-
banın rolünün öğrenilmesi için yeterlidir. “Neden erkeklerin karnında bebek olmaz?” şek-
lindeki soruya ise “Çünkü, erkeklerin vücudunda bebeklerin büyümesini sağlayan küçük bir
yuvacık yoktur” gibi bir yanıt verilebilir. Bunların yanı sıra, anne-babaların soruları ne za-
man cevaplamaları gerektiği, üzerinde durulması gereken bir başka durumdur. Bu durum,
çocuğun karakterine, gelişimine ve ortama bağlıdır. Ancak, genelde önemli sorular yedi
yaş öncesinde sorulur. Bu nedenle, ailelerin soruları cevaplamakta geç kalmaması gerekir.
Çocuklara cinsellikle ilgili bilgiler çocuk sordukça ve gerek duyuldukça anne-baba ve öğret-
men tarafından adım adım verilmelidir.
İlk altı yaşta cinsel eğitimi anlamak için yararlı bir kaynak olarak Çocuğun Cinsel Eğitimi:
“Anne, Ben Nasıl Doğdum?” adlı kitaba bakabilirsiniz (Necla Tuzcuoğlu ve Semai Tuzcuoğlu,
İstanbul: Morpa Kültür Yayınları, 2007).
Anne-babalar cinsel eğitim konusunda yapılan açıklamalardan kaynaklı olarak, ço-

cuğunun merakının artacağından veya öğrendiklerini uygulamaya kalkacağından en-
dişelenmemelidir. Bu durumun aksine, yanıtlanmayan soruların çocuğun daha merak-
lı ve araştırmacı olmasına yol açacağını bilmelidir. Örneğin, “Ben nasıl oldum?” sorusu
karşısında “Senin yaşın bu tür konular için çok küçük” gibi bir cümleyle sorunun yanıtı
geçiştirilmemelidir. Bu tür soruları cevaplayan ebeveynin cinsellikle ilgili önyargılarının
olmaması, cevabı verirken sesinin titrememesi, yüzünün kızarmaması ve beden diliyle
rahat olduğunu göstermesi gerekir. Ardından, çocuğun sorusuna sorduğu kadarıyla cevap
verilmeli ve yanıtların anlayabileceği şekilde kısa olmasına özen gösterilmelidir. Örneğin,
“Annenin rahminde tohumlar vardır. Bu tohumlar annenin karnında büyüyerek bebek olur.
Dokuz ay sonra bebek doğar.” şeklinde cevap verilebilir. Bu durumun ardından çocuk
annenin tohumunu görmek istediğini söylerse “Bunun mümkün olmadığı, çünkü o tohum-
ların gözle görülemeyecek kadar küçük olduğu” belirtilebilir. Çocuğun bebeğin çıktığı yeri
görmek istemesi durumunda ise “Bunun olamayacağı, çünkü insanların vücutlarının her-
kese gösteremeyeceği özel bölgelerinin olduğu” açıklanabilir. Ancak, çocuktan hiç bir şeyin
gizlenmemesi adına ev içerisinde çıplak dolaşılması ve çocukla birlikte yıkanılması gibi
davranışların sergilenmesi, çocuğun merakının gereksiz yere artmasına yol açar ve kavra-
maya hazır olmadığı gözlemlerle aklını karıştırır. Ayrıca, bu yöndeki tutum ve davranışlar
toplumun cinsel davranışlardan beklediği gizlilik ve özellik anlayışıyla çelişir.
Çocuğun anne-babanın vücuduna merak duyması ve onu görmek istemesi karşısında
“Hepimizin vücudu kendimize özeldir ve biz istemediğimiz sürece başka birinin dokunması-
na izin veremeyiz. Başka bir kişinin vücuduna izinsiz dokunmak veya onu istemediği hâlde
öpmeye çalışmak rahatsız edici bir durumdur. Onun için senin de vücudumuzun özel böl-
gelerine dokunmanı istemiyoruz.” gibi açıklamalar yapılmalıdır. Ayrıca, böyle bir durum-
dan yola çıkarak, çocuğu cinsel taciz konusunda bilgilendirmek çok yerinde olacaktır. Bu
amaçla, “Senin vücudun da özeldir. Özellikle evin dışında tanımadığın bir kişi gelerek senin
vücuduna dokunmak isterse veya senin cinsel organını (isimleri söylenebilir) veya poponu
görmek istediğini söylerse “Hayır” demelisin. Oradan derhal uzaklaşmalısın. Eğer o kişi seni
zorlamaya devam ederse, bağırarak çevrendeki insanlardan yardım istemelisin. Böyle bir du-
rumda mutlaka diğer insanların seni duyabileceği kadar yüksek sesle bağır. Eğer bulunduğun
yerde polis kıyafeti giymiş insanlar varsa hemen onlara bu durumu anlat” şeklinde ifadelerle
çocuğun bilgilendirilmesi gerekir (Görhan, 2012). Kendi istemedikçe, başka bir insanın
kendi bedenine bakmasının ve dokunmasının doğru olmadığını bilerek yetişen bir çocuk
bu durumda kendini korumayı bilecektir. Bu nedenle, ailelerin çocuklarına cinsel eğitime
ilişkin bilgiler verirken veya davranışlar kazandırırken oldukça dikkatli olmaları gerekir.
Ebeveynler giyinirken çocuğun aniden yanlarına gelmesi durumunda, giyinmeyi nor-
mal bir şekilde sürdürmeye devam etmeli ve bu noktada yöneltilecek bazı soruları ce-
vaplamaya hazır olmalıdır. Bir bakıma cinsel eğitim sürecinde anne -babaların kültürel,
toplumsal ve ahlâki ön yargılardan kurtulması ve çocuk gelişimi ve psikolojisi bilgileri
doğrultusunda hareket etmesi ön şarttır. Örneğin; anne-baba çocuğunu mastürbasyon
yaparken gördüğünde görmezden gelmemeli veya aşırı tepki göstermemelidir. Çünkü,
anne-babanın ilk tepkisi çocuğun o davranışa yükleyeceği anlamı belirler. Bu noktada
aşırı bir tepkinin gösterilmesi mastürbasyonu önemli bir davranış haline getirirken, gör-
mezlikten gelinmesi her yerde rahatça devam edilebilecek bir davranış olduğu izlenimi
uyandırabilir. Bu nedenle, çocuğun mastürbasyon yaptığı gözlendiğinde “Galiba biraz
odana gitsen iyi olacak, sanırım yalnız kalmaya ihtiyacın var” denilerek davranışın far-
kında olunduğu belirtilebilir. Böylelikle, çocuğa davranışın uygun olmadığı yönünde bir
izlenim verilmiş olacaktır. Bebeklerin cinsel organa dokunmaktan haz almaları, aileleri
endişelendirmemelidir. Bu davranışlar tümüyle doğal, normal ve sağlıklıdır. Çünkü, cinsel
eğitim bu noktada başlar. Burada anne-babaların şaşırtıcı ve korkutucu olabilecek öfkeli
bir tepkisinin olması, duygusal gelişim açısından zararlıdır ve ortaya çıkmamış mastür-
basyon için engelleyici değildir. Ancak, sevgi ve ilgi eksikliği olan ve bilişsel açıdan uyarı
ve doyumdan yoksun kalan çocuklar, kendilerine haz ve doyum sağlayan tek kaynak ol-
duğu için sürekli mastürbasyon yapma ihtiyacı içerisinde olabilirler. Bu durum karşısında,
çocuğu korkutmadan ve konuya değinmeden başka bir şeyle oyalayarak dikkatini başka
bir yöne çekmek yerinde bir davranış olacaktır. Ayrıca, mastürbasyon davranışı bir sap-
lantı boyutunda olursa, çocuk için evde-okulda nelerin eksik olduğu bulunmalı, doyum-
suzluk ve çatışmaların nedenleri araştırılmalı ve bunların giderilme yolları aranmalıdır.
Anne-babaların ve öğretmenlerin çocuklarına gelişim düzeylerine uygun eğitim vere-
bilmelerinde, öncelikle kendilerinin yeterli ve doğru bilgilerle donatılmış olmasına ayrıca
ihtiyaç vardır. Özetle belirtmek gerekirse “doğallık”, “açıklık”, “iyi niyet” ve “basitlik” cinsel
eğitimin ana noktasıdır.
Cinsel kimlik gelişiminin sağlandığı yıllarda, kız ve erkek çocukların kendi cinsiyetine uy-
gun bir şekilde giydirilmemesi veya bakım yapılmaması durumunda, gençlik ve yetişkinlik
yıllarında ruhsal sorunlar yaşanabilir.
İlk altı yaşta çocuklara verilecek cinsel eğitimde nelere dikkat edilmelidir?
5
Ergenlik Öncesi Dönemde Cinsel Eğitim
Cinsel eğitim ergenlikten önce verilmelidir. Cinsel eğitimin amacına ulaşmasında, cinsel
kimlik gelişiminin sağlanmış olması gerekir. Biyolojik temele rağmen çocuğun cinsiyetine
ilişkin algılarında; çevresindeki kişilerin öncelikle de anne-babasının çocuğa davranışla-
rı, yaptıkları yönlendirmeler, cinsiyetine uygun olan/olmayan davranışlarına yaklaşımları
ya da tepkileri, hoşgörülen davranışlardaki cinsiyete göre farklılaşan tutumlar gibi etkiler
belirleyici olabilir. Yanlış yaklaşımlardan kaynaklı olarak çocuğun cinsel kimliğine ait te-
reddütleri en geç altı-yedi yaşına kadar düzeltilebilir. Bu nedenle, cinsel kimliğin oluşma-
sında ailenin tutumu önemli olduğu için, aile çocuğa gereken cinsiyet eğitimini vermeli ve
erkek çocuğun kendisini erkek gibi, kız çocuğun da kız gibi hissetmesine yardımcı olmalı,
bu konuda tutarlılık göstermelidir. Anne-babanın boşanması, babanın cezaevinde olması

veya uzak bir yerde çalışıyor olması ve babanın örnek alınamayacak kadar edilgen olması
durumunda baba rolünü büyükbaba veya amca/dayı üstlenmelidir. Eğer anne-baba ayrı
yaşıyorsa da babanın belirli zaman dilimlerinde çocukla ilgilenmesi sağlanmalıdır. Aynı
şekilde, anne yokluğunda büyükanne, hala, teyze gibi akrabaların bu açığı kapatması gere-
kir. Aksi takdirde, eksik olan ebeveynle ilgili özdeşim sorunu yaşanır ve çocukta olumsuz
durumlar yaşanabilir. Bunun yanı sıra, çocuklar büyüdükçe sorularının daha gerçekçi ve
daha ayrıntılı cevaplandırılması gerekir. Örneğin; üreme ile ilgili bilgi vermek amacıyla,
çocuklarla birlikte hayvanların bulunduğu yerlere gidilebilir, belgeseller izlenebilir.
Çocukların cinsellikle ilgili sordukları sorular karşısında yetişkinin mimikleri, ses
tonu, kelimelerin seçimi, bedeninin gerginliği veya gevşekliği, çocuğu istekli veya istek-
siz biçimde dinlemesi, sorularını dürüstçe cevaplaması çocuğa anne-babasının duyguları
hakkında bilgi verir. Ebeveynin sorular karşısında susarak tepki vermesi, çocuklara bu
soruları sormanın yasak olduğu mesajını verebilir ve çocuğun soru sormaması gerektiği
düşüncesine kapılmasına yol açar. Oysa bu durum çocukların merakını daha fazla artı-
racak ve çocuklarda doyumsuz bir merakla suçluluk duygusu ortaya çıkacaktır. Bunun
sonucunda da çocuk cinsel olayların güzel bir şey olmadığı, bu yüzden ilgilenilmemesi
gerektiği sonucuna varabilir ve ilgilenilen konunun kötü, yasak veya günah olduğu inancı
geliştirebilir. Bilinçaltına atılan bu inanç da birçok yetişkin insanın hayatını etkiler.
Cinsellik gibi özel bir konu hakkında anne-babanın çocukla konuşması, ilişkinin ni-
teliği üzerinde olumlu etki yaratabilir. Ancak, cinsel eğitim konusunda çocuğun sorduğu
soruyu anne ve babadan hangisinin cevaplaması gerektiği bazen tam olarak bilinemez. Bu
noktada çocuk sorusunu anne-babadan hangisine sormuşsa, soruyu onun cevaplaması
gerekir. Bunun yanı sıra, cinsel ilişki hakkındaki bilgiyi, annenin kız çocuğuna ve babanın
erkek çocuğuna vermesi daha uygundur. Anne-babanın çocuğa gereken güveni vermesi
ve gerekli olan açıklamaları yapması gerekir. Anne-babaların soruları geçiştirmesi ve yan-
lış veya yanıltıcı cevaplar vermesi çocukların dışa açılmasına yol açar. Bu aşamadaki ço-
cukların her yönden sağlıklı bir cinsel gelişim göstermelerini desteklemek için, çocuklara
insanların sınırlarını ve mahremiyetini telkin etmek, insan bedeninin cinsel tepkilerini
yeri geldikçe anlatmak, arkadaşlık ilişkilerinde nelerin uygun olduğunu ve nelerin uygun
olmadığını ayrıntılı bir şekilde anlatmak ve ergenliğe ilişkin bilgiler vermek yerinde ola-
caktır (Kaya-Balkan, 2011; Keklik, 2008; Söylemez, 2005; Yavuzer, 2005).
Erinlik ve Ergenlik Dönemlerinde Cinsel Eğitim

Ergenin büyüme, olgunlaşma ve cinsel kimliğini kazanma döneminde karşılaştığı sorun-
ların giderilmesinde cinsel eğitim önemlidir. Bu noktada, cinsel eğitim biyolojik konular-
da ve cinsel gelişim hakkında ergenlerin bilgilendirilmesine ve kaygılarının azaltılmasına
yönelik olmalıdır. Ergenin bilgilendirilmesi, onun sağlıklı bir cinsel kimlik kazanmasına
ve evliliğe hazırlanmasına katkı sağlayacak, bunun yanı sıra, ilerideki yaşamında cinsel
konularda sorun yaşamasını engellemiş olacaktır. Çocukluğunda anne-babası tarafından
bilgilendirilmeyen ergenin, küçükken soruları yanıtlanmadığı veya yanlış yanıtlandığı,
ihtiyaçları olduğunda yardım edilmediği için zorda kaldıklarında da anne-babalarına baş-
vurmadığı görülür. Anne-babaya karşı bir güvensizliğin yerleşmesi ve en zorlu soruların-
da rehbersiz kalmaları söz konusu olacaktır. Anne-babasından yanlış bir bilgi alan ergen
“Benimle böyle konuşanlara bir daha hiçbir şey soramam” gibi bir düşünceye kapılması ve
merakını farklı şekillerde gidermeye çalışması oldukça normaldir.
Ergenlik döneminde çocuklarda fiziksel olarak ciddi değişimler gözlenir. Çocuklarda
bu değişimlerden kaynaklı korku veya panik yaşanabilir. Bu noktada ebeveynin konu ile
ilgili gerekli bilgileri zamanında çocuğuna vermesi gerekir. Ergenlik dönemine yakın bir
zamanda ebeveyn, kız çocuğuna göğüslerinin büyüyeceğini, adet kanamalarının başlaya-
cağını, bu kanamaların üç-sekiz gün süreceğini, her ay tekrar edeceğini ve bazen düzensiz
olabileceğini; erkek çocuğuna da sesinin kalınlaşacağını, bazen gece uykudayken boşala-
bileceğini ve dolayısıyla meni denilen bir sıvının iç çamaşırını ıslatabileceğini anlatmalıdır
(Özbey, 2006). Bununla birlikte, kızların bir kısmı ve erkeklerin hemen hepsi mastürbas-
yona başvurabilir. Mastürbasyonun haftada bir veya iki kere uygulanması normal kabul
edilebilir. Mastürbasyonun doyum sağlama amacıyla yapılıyor olmasından dolayı; sıkıntı-
ları olan, aile içi şiddet yaşayan, içe kapanık olan çocuklarda daha sık gözlenmesi olasıdır.
Yaşı küçük olup çok sık mastürbasyon yapan çocuklarda yapılması gereken en önemli
davranış, dikkatlerini başka yöne çekerek daha sık mastürbasyon yapmasına engel olmak-
tır. Buna karşın, yaşı daha ileri olan çocuklar ve ergenlerde mastürbasyon normal sınırlar
içerisinde yapılması durumunda, cinsel gelişimin normal bir parçası olarak görülebilir. Bu
nedenle, çocukların ve ergenlerin korkutulması, mastürbasyonun ayıp ve günah olarak
nitelendirilmesi yanlış bir davranıştır.
Erinlik ve ergenlik dönemindeki çocukların temizlik ve korunma konusunda cinsel
eğitim almaları, hastalıklardan korunmaları açısından oldukça önemlidir. Çocuklara haf-
tada en az üç kez ve gerekli durumlarda her zaman cinsel organını yıkaması ve iç ça-
maşırını sık sık değiştirmesi gerektiği açıklanmalıdır. Bu noktada başkasının çamaşırını
kullanma, zedelenme, yaralanma gibi nedenlerin üreme sistemlerinin zarar görmesine yol
açacağı bildirilmelidir. Erken evliliklerin sonuçları ve istenmeyen gebeliklerin önlenmesi
konusunda ergenlerin bilgilendirilmesi ayrıca önemlidir. Cinsel eğitimde aileler dışında
sağlık elemanlarına ve öğretmenlere de büyük görevler düşer.
Cinsel eğitim konusunda ayrıntılı bilgi edinmek için yararlı bir kaynak olarak Cinsel Eğitim
adlı kitaba bakabilirsiniz (Ali İhsan Taşçı, İstanbul: İz Yayıncılık Limited Şirketi, 2010).
Ergenlik döneminde cinsel eğitim hangi konuları kapsamalıdır?

6
CİNSEL GELİŞİMİN DEĞERLENDİRİLMESİ
Her birey kendine özgü tek ve özel bir varlıktır. Bu nedenle, bireyin cinsel gelişim alanına
ilişkin davranışlarının değerlendirilmesinde de bireysel farklılıklar önemli bir yer tutar.
Bu davranışların bireye ve çevresine zarar vermeyecek ve toplum tarafından kabul edile-
cek düzeyde olması bireyin bedensel ve ruhsal sağlığının korunması açısından önemlidir.
Kadının, erkeğin kendine özgü davranışları toplumun beğendiği yöndeyse normal kabul
edilir. Bu süreçte gözlem yapılması cinsel davranışlardaki sapmaların belirlenmesini sağ-
lar. Cinsel davranışlarda var olan sapmalar, genlerin ve salgıların etkisiyle çocuğun elinde
olmadan gerçekleşir. Cinsel davranışlarda kültüre özgülükten ayrılık gösteren çocuklar,
toplumdan dışlanma tehlikesi altındadır. Bu nedenle, cinsel davranış ayrılıkları olduğu
belirlenen çocuklara yönelik özel önlemler alınmalı ve çocuktaki toplumun onaylamadığı
davranışlar eğitim yoluyla düzeltilmeye çalışılmalıdır.
Bireyin cinsel davranışları, önce bir ergen ve sonra bir yetişkin olarak anne-babadan,
akranlardan, radyo ve televizyondan, kültürel beklentilerden ve kalıpyargılardan değişik
biçimlerde etkilenir (Gander ve Gardiner, 2007). Öyleki çocukların denetimsiz şekilde
televizyon seyretmelerine izin veren ya da evlerinde kolaylıkla ulaşılabilecek şekilde cin-
sel içerikli filmler/görüntüler bulunduran anne-babalar, çocuklarının yaşlarına uygun
olmayan, cinsel içerikli filmleri izlemelerine fırsat hazırlar ve onların ruh sağlıklarını ve
gelecekteki evlilik yaşamlarını olumsuz yönde etkileyebilir. Bunların dışında gelişimi nor-
mal giden bir ergenin yaşadığı cinsel taciz cinsel gelişimi olumsuz etkileyebilir. Örneğin,
tecavüze uğrayan bir kız çocuğu erkeklerden nefret edebilir ve erişkin yaşlara geldiğinde
kimseyle cinsel ilişki kurmak istemeyebilir. Benzer şekilde, cinsel eğitim konusunda bilgi-
lendirilmeyen bireylerin kötü niyetli yetişkinlere karşı kendini koruyamama, cinsel yolla
bulaşan hastalıklardan haberdar olmama, istenmeyen gebelikler yaşama gibi risklerle kar-
şılaşması olasıdır. Bu nedenle, bireyin cinsel yaşamını ve cinsel gelişimini değerlendirir-
ken aile yaşantılarını ve yaşam deneyimlerini gözden geçirmekte fayda vardır. Nitekim
bireyin hayatındaki olumsuz davranış örneklerinin veya zarar verici yaklaşımların orta-
dan kaldırılmasıyla birlikte, cinsel gelişimin normal bir seyirde devam etmesi sağlanabilir.
Resim 7.2
Kız ve erkek çocukların cinsel
rol ve davranışlarındaki
farklılığa ilişkin resim
(Atay, 2011). Resimde kız
çocuk süslü ve renkli bir
giyim tarzıyla ön plana
çıkarılırken, erkek çocuk
cinsel organıyla ön plana
çıkarılmıştır. Bu durum,
toplumsal yaklaşımlarda
kıza ve erkeğe yüklenen rol
ve davranışlardaki farklılığa
dikkat çekmektedir.
Çocukların cinsiyet rollerine ilişkin özelliklerini değerlendirirken, erken çocukluk

yılları içerisinde sahip olduğu fırsatları göz ardı etmemek gerekir. Örneğin, çocukluk
yılları içerisinde erkek çocuğun bebekle veya kız çocuğun araba ile oynamasına fırsat ve-
rilmemesi durumunda, yetişkin yaşamında karşılaşacağı farklı rollere uyum sağlayabilme
becerisi köreltilmiş ve çok yönlü gelişimi sekteye uğratılmış olacaktır. Bu nedenle, çocuk-
ların kalıplaşmış cinsiyet rolleri doğrultusunda mı, yoksa eşitlikçi bir toplumsal cinsiyet
rolü anlayışıyla mı yetiştirilmiş olduğuna bakılması gerekir. Çocukların cinsiyet özellik-
leri kalıpyargılarının veya cinsiyet rollerine ilişkin özelliklerinin belirlenmesi amacıyla
ilkokul döneminden yetişkinlik yıllarına kadar farklı yaş gruplarına yönelik çeşitli değer-
lendirme araçları mevcuttur (Eren, 1986; Dökmen, 1991; Dökmen, 1999; Zeyneloğlu ve
Terzioğlu, 2011). Bu anlamdaki değerlendirme araçlarından elde edilen sonuçlar sadece
çocuğun cinsel kimlik davranışlarının veya cinsiyetine ilişkin özelliklerinin ne düzeyde/
hangi yönde olduğunu ifade etmez, aynı zamanda toplumun kalıpyargısal özelliklerini de
ortaya koyar. Bireyin cinsel kimliğine özgü özellikleri ve cinsel rol davranışları toplumsal
kalıpyargılardan bağımsız değildir. Bu nedenle, çocukların cinsel kimlik davranışlarının
ve cinsel gelişim düzeyinin değerlendirilmesinde, toplumun cinsel rollere ve özelliklere
ilişkin beklentilerinin ve yönlendirmelerinin neler olduğunun da dikkate alınması gerekir.
Çocukların davranışlarının cinsel deneyimleme amacı taşıyan oyunlar mı, yoksa cin-
sel davranım sorunları mı olduğu anne-babaların ve öğretmenlerin farkında olması ge-
reken bir unsurdur (Keklik, 2008). Çocukların meraktan mı yoksa saldırgan bir şekilde
mi cinsel davranışta bulunduğu, oyun olarak mı yoksa zorlayıcı bir davranış olarak mı ve
ne derecede gizlilikle davranışta bulundukları, söz konusu davranışın sorun teşkil edip
etmediğini değerlendirmek gerekir. Bu noktada cinsel oyun ve sorun teşkil eden davra-
nışa ilişkin bir değerlendirme yapılırken aradaki farklar göz önünde bulundurulmalıdır.
Eğer, davranış doğallıkla ve karşılıklı fikir birliğiyle gelişiyorsa, yaşları ve gelişim düzeyleri
benzer çocuklar arasında gerçekleşiyorsa, korku, kaygı ve öfke ile ilişkili değilse, yetişki-
nin yönlendirmesiyle azalıyor veya kontrol altına alınabiliyorsa cinsel oyundur. Ancak,
davranış sıklıkla tekrar eden ve kontrol edilemeyen bir alışkanlık şeklindeyse, birbirlerini
iyi tanımayan çocuklar arasında oluyorsa, yaş ve gelişim düzeyleri farklı çocuklar arasın-
da gerçekleşiyorsa, saldırganlık veya zorlama içeriyorsa ve olumsuz sonuçları yetişkinin
uyarılarıyla sonuçlandırılamıyorsa problem teşkil eden cinsel davranış olarak adlandırılır.
Bu bağlamda cinsel davranım problemi olan çocukların profesyonel yardım alması gere-
kir. Bireyin biriken cinsel gücünü boşaltması bir diğer ifadeyle mastürbasyon yapması,
böylece güdüsünü başkasına yöneltmeden doyurmak istemesi doğal ve normal bir durum
olarak değerlendirilebilir. Ancak, özdoyuma çok sık başvurulmasıyla birlikte bedensel
yorgunluk, suçluluk, utanç gibi durumlar yaşanmaya başlanmışsa, davranış doğal ve nor-
mal olmaktan çıkmıştır (Başaran, 2005). Bu noktada ebeveynin iyi bir gözlemci olması
ve çocuğunun ne kadar sıklıkta, hangi durumlarda ve ne şekilde özdoyum yaptığını tes- Cinsel gelişimin
pit etmesi gerekir. Çocuğun özdoyum yapma sıklığının anormal seyirde ve zarar verecek değerlendirilmesinde, aile, akran,
öğretmen gibi birçok etkene
şekilde olması durumunda, ebeveynin çocuğunu özdoyum hakkında bilgilendirmesi ve ilişkin özelliklerin bütüncül bir
kendisini daha anlamlı bir şekilde meşgul edebileceği eğitsel ve sosyal etkinliklere yön- yaklaşımla ele alınması gerekir.
lendirmesi gerekir.
Çocukların cinsel davranışlarının normal bir durum olarak mı yoksa davranış problemi ola-
rak mı değerlendirilmesi gerektiğini belirleyen kriterler nelerdir? 7
Özet
Cinsel gelişimle ilgili temel kavramları açıklamak. öykü kahramanı gibi kaynaklar da cinsel gelişimi et-
1
Cinsel gelişim ile ilgili birçok kavram vardır. Bunlar; kiler. Dolayısıyla, cinsel gelişim büyük oranda sosyal
cinsiyet, cinsellik, cinsel olgunluk, cinsiyet rolü ve yapının ve toplumsal değerlerin etkisiyle şekillenir.
cinsel kimliktir. Bu kavramlardan cinsiyet; bireylerin
yapı ve özellik bakımından özel yaratılışa ve dişi veya Cinsel gelişimle ilgili farklı kuramsal görüşleri açıklamak.
3
erkek olma şeklinde ayrı özelliklere sahip olduğunu Cinsel gelişimi psikanalitik kuramla açıklayan Freud,
ifade etmektedir. Bu nedenle, cinsiyet biyolojik kö- cinsel gelişimin bireye haz veren libido adı verilen bir
kenli bir kavramdır. enerjinin etkisiyle gerçekleştiğini ve libido enerjisinin
Cinsellik ise bireyin erkekliğini veya kadınlığını gös- bebeklikten yetişkinliğe kadar farklı bölgelerde yo-
teren kalıtsal özellikler yanında, kültürel veya sosyal ğunlaştığını savunur. Bu noktada, her biri kendisin-
unsurlar tarafından öğretilen cinsel davranışları da den bir önceki dönem üzerine yapılanan beş farklı
kapsar. Bu açıdan, cinsellik bireyin hem cinsel kimlik dönemden söz eder. Bunlar; oral, anal, fallik, latent
kazanımını, hem de cinsel yaşama ilişkin bedensel, (gizil) ve genital dönemdir. Doğumdan bir yaşına
sosyal ve kişisel açıdan zevkin ve doygunluğun elde kadar olan süreci kapsayan oral dönemde; çocuğun
edilmesini içerir. haz kaynağı ağızdır ve çocuk emme, çiğneme, ısırma
Bedenin büyümesiyle birlikte üreme siteminin sağ- gibi davranışlarla bu deneyimi yaşar. Bir yaşından-üç
lıklı döl üretebilecek düzeye gelmesi cinsel olgunluk yaşın ortalarına kadar olan dönemi kapsayan anal
olarak açıklanır. dönemde; çocuk anüs bölgesinden haz alır, dışkının
Cinsiyet rolü ise bireyin biyolojik olarak sahip olduğu tutulması ve boşaltılması sırasındaki eylemleriyle ba-
cinsiyete ait rolleri benimsemesi ve cinsiyetinin ge- ğımsızlaşmaya başlar. Üçüncü ile beşinci yaşın son-
rektirdiği davranışları göstermesi anlamına gelir. larını kapsayan fallik dönemde; cinsel organ önemli
Cinsel kimlik de biyolojik cinsiyetten bağımsız olarak bir haz kaynağıdır ve çocuk bu noktadaki ilgilerin-
bireyin kendisini kadın ya da erkek olarak hissetmesi den-dürtülerinden yola çıkarak cinsiyet farklılıkları-
ya da algılamasıdır. Dolayısıyla, cinsiyet rollerinin ve na ilişkin bilgiler edinmeye başlar. Bu dönemde er-
cinsel kimlikle ilgili algıların şekillenmesinde, çocuk- kek çocukların cinsel organını kaybedeceği yönünde
la kurulan ilişkilerin ve çocuğa sunulan modellerin “hadımlaştırılma (kastrasyon) kompleksi” adı verilen
önemi büyüktür. korkuya kapılmasının ve karşı cinsiyetteki ebeveynle-
rine karşı besledikleri yoğun sevgiden kaynaklı olarak
Cinsel gelişimi etkileyen etmenleri özetlemek. erkek çocuklarda “Oedipus” ve kız çocuklarda “Elekt-
2
Cinsel gelişimi etkileyen etmenler iki ayrı grupta ince- ra” kompleksinin yaşanmasının söz konusu olduğunu
lenebilir. Bunlar; biyolojik etmenler ve kültürel-sosyal savunur. Öte yandan; beş-altı yaşından on iki yaşına
etmenlerdir. Cinsel gelişimin biyolojik etmenlerini, iç kadar süren gizil (latent) dönemde; cinsel dürtüler
salgı bezleri ve hormonlar oluşturur. Bunların etkisiy- durgunlaşır ve cinsel-saldırgan kökenli enerjiler araş-
le kadın veya erkek olarak bireyin niteliği şekillenir. tırma, öğrenme gibi amaçlar için kullanılır. Ancak, on
Cinsel gelişimi etkileyen kültürel-sosyal etmenler iki yaşından-on sekiz yaşına kadar olan süreyi kap-
arasında ise; anne-babaya, öğretmenlere ve arkadaşla- sayan genital dönemde; cinsel konulara yeniden ilgi
ra ilişkin davranışlar yer almaktadır. Çocuklar cinsel duyulmaya başlar, karşı cinse duyulan ilgi artar ve bu
davranışlarını çevresindeki kişileri gözlemleyerek ve dönemde aynı cinsiyetteki ebeveynin gerçekçi bir şe-
onların cinsel davranışlarını model alarak geliştirir- kilde model alınması söz konusudur. Buna göre, Fre-
ler. Okul öncesi dönemdeki ve ergenlik döneminde- ud her bir dönemde farklı bölgelere odaklanan ener-
ki çocukların cinsel davranışları üzerinde akranların jinin gerekli şekilde doyurulması ve her bir dönemde
davranışlarının ve tepkilerinin rolü çok önemlidir. Bu yaşanabilen karmaşaların çözümlenmesi sonucunda,
süreçte çocuğa sunulan giysilerin rengi, oyuncakların sağlıklı cinsel gelişimin gerçekleşeceğini öne sürer.
çeşidi, odanın düzeni gibi birçok unsurun cinsel geli- Edimsel Koşullanma Kuramı’na göre, çocuklar kadın
şim üzerindeki etkisi vardır. Bu çerçevede çocukların veya erkek davranışlarını gözler, algılar ve taklit eder.
ilgileri, becerileri, davranışları oluşur. Benzer şekilde, Çocuğun taklit ettiği cinsel davranışların çevresi ta-
çocukların model alabileceği televizyon, film veya rafından onaylanması ve ödüllendirilmesi sonucunda
davranışın kalıcılığı sağlanır. Buna karşın, ödülle/öv- liklere yönelir. Kız ve erkeklerde ergenliğe girmeden
güyle karşılanmayan davranışların tekrarlanma olası- bir buçuk yıl önce cinsel içerikli değişiklikler başlar.
lığı azalır. Bu dönemde karşı cinsle ve cinsel sembollerle ilgi-
Çocukların belirli bilişsel gelişim aşamalarından ge- lenme, daha kadınsı veya erkeksi tavırlar geliştirme
çerek cinsiyet rollerini kazandıklarını savunan Bilişsel davranışları görülür. Ayrıca, hızlı bir şekilde bedende
Gelişim Kuramı’nda ise Kohlberg; çocukların üç aşa- hızlı değişimler olur ve iç salgı bezleri hızlı çalışır. Bu-
madan geçerek cinselliği anlayabildiğini belirtir. Bun- nun sonucunda; kızlarda göğüslerde kabarma, kalça-
lardan Temel Cinsellik Kişiliği aşamasında çocuklar larda genişleme ve erkeklerde bıyık ve sakalın çıkması
kız ve erkek arasındaki fiziksel farkları ve sonra kendi görülür.
cinsiyetini anlar. Cinsel Denge aşamasında kendileri- Ergenlik döneminin başlangıcı bireysel özelliklere
nin oldukları cinsiyette kalacaklarını anlarlar. Cinsel ve kız-erkek olma durumuna göre farklılaşabilmek-
Korunum aşamasında ise saç modeli, giyim tarzı gibi le birlikte, genellikle on iki-on dört yaşları arasına
değişikliklerle cinsiyetinde bir değişikliğin olmayaca- denk gelmektedir. Ergenlerde karşı cinse ilgi ve istek
ğını düşünmeye başlarlar. oldukça yoğundur. Ergenlik döneminde görülen bi-
Bilişsel Öğrenme Kuramı ile Analitik Davranışçı rincil cinsiyet özellikleri; kızlarda yumurta hücresinin
kuramı birleştiren Sosyal Öğrenme Kuramı’na göre olgunlaşması ve adet kanamaları, erkeklerde ise testis
de çocukların cinsiyetine uygun rol ve davranışla- torbasının ve testislerin gelişmesidir. Ayrıca, erkeklerde
rı kazanmaları iki aşamalı bir süreçtir. İlk aşamada, testislerin büyümesi ve beraberinde penisin büyüme-
çocuğun kendisiyle aynı cinsiyette model seçmesi ve si ve kızlarda adet kanamasının görülmesi gibi ikincil
onunla özdeşleşmesi; ikinci aşamada modele uygun değişiklikler de yaşanır. Bunların dışında, ergenlerin
davranışları taklit etmesi ve cinsiyetine uygun dav- boylarında-ağırlıklarında ve iskelet-kas-yağ dokuları-
ranışları öğrenmesi söz konusudur. Kuramın önemli nın boyutlarında hızlı bir artış görülür. Bacaklarda ve
temsilcisi olan Bandura, çocukların kendi cinsiyetin- göğüslerde biçimlenme, koltuk altında ve cinsel organ
den olan ebeveynini gözlemleyerek, cinsiyetine özgü bölgesinde kıllanma başlar. Benzer şekilde, ergenlerde
rol ve davranışları öğrendiğini savunur. seste kalınlaşma, sivilcelenme ve gırtlakta kıkırdaklaş-
Bununla birlikte, cinsel gelişime yönelik yeni bir ma gibi farklı durumlar görülebilir.
yaklaşım olan Cinsiyet Şema Kuramı da cinsel tiple-
menin ana belirleyicisinin şema olduğunu ve şema- Cinsel eğitimi açıklamak.
5
ların günlük davranışlarımızı organize ettiğini ileri Cinsel eğitim bireyin cinsiyetini kabul etmesine, vücu-
sürer. Cinsel rollere dayanan şemaların, çocukların dunun bölümlerini ve işlevlerini öğrenmesine, üreme
bilgiyi sınıflamasına ve kız-erkek olarak rollerinin sistemi hakkında bilgi edinmesine, cinsel dürtülerini
ayırımına ilişkin bilgiyi edinmelerine katkı sağla- ve güdülerini kontrol edebilmesine, karşı cinsle iyi ge-
dığı üzerinde durur. Cinsel gelişimle ilgili kuram çinebilmesine ve temizlik-korunma gibi konulardaki
ve yaklaşımların cinsel gelişimin farklı noktalarına becerilerini geliştirebilmesine katkı sağlar. Çocukla-
odaklandığı görülür. rın cinsel soruları karşısında sessiz kalmamak veya
yanlış bilgiler vermemek gerekir. Örneğin, çocuğun
Gelişim dönemlerine göre cinsel gelişim sürecini özetlemek. “Ben nasıl doğdum?” gibi sorusu karşısında “Seni
4
Bebeklerin ilk cinsel içgüdüsü annesinin memesini leylekler getirdi” demek yerine “Annenin karnındaki
emmesi iken, on sekizinci ay ile iki buçuk yaş arasın- özel bir yuvada büyüdün” gibi gerçekçi yanıtlar veril-
da anneye olan ilgileri cinsel organlarına yönelir. Bu melidir. Cinsel eğitim çocukların anlayabilecekleri bir
aşamada cinsel organlarına dokunulmasından hoşla- dil kullanılarak ve yaşlarına uygun açıklamalar yapı-
nır ve iki-üç yaşlarında yaygın olarak mastürbasyona larak yürütülmelidir.
başvurabilir. Üç yaş dolaylarında cinsel kimlik kazanır Çocukların sorularına sorulduğu kadarıyla, kısa ve net
ve sorulduğunda kendi cinsiyetini söyleyebilir. Üç-beş bir yanıt verilmelidir. Çocukların cinsellikle ilgili soru-
yaşında genellikle kendi cinsleriyle ilişki kurmayı ve lar sormaya başlamasıyla birlikte, cinsel eğitime başlan-
arkadaş olmayı tercih ederler. Bu süreçte, cinsiyet rol- malı ve yedi yaş öncesinde önemli soruların sorulması
lerini içeren oyunlar oynadıkları gözlenir. söz konusu olacağından bu konuda geç kalınmamalı-
İlkokul yılları içerisinde; çocukların cinsel dürtü ve dır. Bu dönemde çocuk sorusunu anne-babadan hangi-
fantezileri geride kalır ve düşünceleri okuldaki etkin- sine sormuşsa onun cevaplaması uygun olmakta iken;
ergenlik öncesinde ve ergenlik döneminde cinsel ko-

nularda kız çocuklarını annelerin ve erkek çocuklarını
babaların bilgilendirmesi daha uygundur.
Ergenlik dönemine yakın bir zamanda ebeveynin
fiziksel özelliklerinde ve vücut yapısında ne gibi de-
ğişikliklerin olacağı konusunda çocuğunu bilgilen-
dirmesi gerekir. Bu kapsamda çocuğa korkulacak bir
şey olmadığı ve bu değişikliklerin sağlıklı bir durum
olduğu söylenmelidir. Ayrıca, çocuklara vücutlarının
kendisine özel olduğu ve istemedikleri sürece baş-
kalarının dokunmalarına izin vermemeleri gerektiği
açıklanmalıdır. Benzer şekilde, ergenlik dönemindeki
çocuklar cinsel organlarının ve iç çamaşırlarının te-
mizliği, gebelikten korunma yolları gibi konularda da
bilgilendirilmelidir.
Cinsel gelişimin nasıl değerlendirildiğini tartışmak.

6
Cinsel gelişimin değerlendirilmesinde bireysel fark-
lılıklar söz konusu olup, bireyin cinsel davranışları-
nın bireye ve çevresine zarar vermeyecek ve toplum
tarafından kabul edilecek düzeyde olup olmaması
göz önünde tutulmalıdır. Bireyin cinsel yaşamının ve
cinsel gelişiminin değerlendirilmesinde; aile yaşantı-
larının ve yaşam deneyimlerinin gözden geçirilmesi
gerekir. Bu sırada, çocukların kalıplaşmış cinsiyet
rolleri doğrultusunda mı yoksa eşitlikçi bir toplumsal
cinsiyet rolü anlayışıyla mı yetiştirilmiş olduğuna da
bakılmalıdır. Çocukların cinsel davranışları merak-
tan mı yoksa saldırganlıktan mı sergiledikleri, oyun
olarak mı yoksa zorlayıcı bir davranış olarak mı yap-
tıkları ve bu davranışlarını ne derecede gizlilikle de-
vam ettirdikleri dikkatle incelenmelidir. Çocuklarda
gözlemlenen mastürbasyonun sorunlu bir davranış
olarak değerlendirilebilmesi için de ne kadar sıklıkta,
hangi durumlarda ve ne şekilde yapıldığının gözlen-
mesine ihtiyaç vardır. Mastürbasyon yapma sıklığının
anormal seyirde ve zarar verecek şekilde olması duru-
munda, müdahaleye geçilmelidir.
1. Ahmet beye eşi Ayla hanımın nasıl biri olduğu soruldu- 5. Beyza annesini gözlemledikten sonra evcilik kaplarıyla
ğunda, eşini “güzel yemek yapan bir kadın, çocuklarını çok yemek pişirmeyi denerken, kardeşi Berke babasını gözlemle-
seven bir anne, cömert bir arkadaş ve idealist bir iş kadını” dikten sonra oyuncak kerpetenle kaloriferin suyunu almaya
şeklinde tarif etmiştir. Bu tarife göre, Ayla hanımın sahip ol- çalışır. Beyza ve Berke’nin cinsiyetine uygun davranışları öğ-
duğu cinsiyet rol özellikleri en doğru şekilde aşağıdakilerden renme yolu aşağıdaki kuramların hangisi ile açıklanır?
hangisi ile açıklananır? a. Psikoanalitik
a. Kadınsı b. Edimsel koşullanma
b. Erkeksi c. Bilişsel gelişim
c. Belirsiz d. Sosyal öğrenme
d. Androjen e. Bilgi işleme
e. Düzensiz
6. Aşağıdakilerden hangisi ilk altı yaşta yaşanabilecek cin-
2. Aşağıdakilerden hangisi cinsel gelişimi etkileyen kültü- sel gelişim durumlarından biri değildir?
rel-sosyal etmenlerden biri değildir? a. Cinsel ilişkiler konusundan uzaktır.
a. Televizyon b. Genital organlarıyla oynamaktan hoşlanır.
b. Hormonlar c. Kız ve erkek çocuklar arasında gruplaşmalar vardır.
c. Ebeveynler d. Kendisini annesinin bir bütünü olarak algılar.
d. Akranlar e. Kız ve erkek çocuklar arasında cinsel ilgi başlamıştır.
e. Oyuncaklar
7. Ergenlik dönemine ilişkin aşağıda yer alan ifadelerden
3. I. Dışkıyı tutma ve anneye sunma şeklinde anal erotizm hangisi yanlıştır?
adı verilen cinsel hoşlanma yaşanır. a. Kız çocuklar erkek çocuklara kıyasla ergenliğe daha
II. Erkek çocuklarda haz duydukları cinsel organını erken girer.
kaybedeceği yönünde hadımlaştırılma kompleksi adı b. Ergenlik dönemi, bebeklikten sonra büyümenin en
verilen korku yaşanır. hızlı olduğu dönemdir.
III. Cinsel dürtüler durgunluk kazanır ve saldırgan kö- c. Ergenlik dönemi kız çocuklarda erkek çocuklarda ol-
kenli enerjiler araştırma, öğrenme, arkadaş edinme duğundan daha sancılı geçer.
gibi amaçlar için kullanılır. d. Erkek çocuklarda ergenlikte meydana gelen fiziksel
Yukarıda verilen maddelerde gözlenen davranışlar sırasıyla değişimler kız çocuklara göre daha geç biter.
Freud’un psikanalitik kuramındaki hangi aşamalara denk e. Kızlarda yumurta hücresinin olgunlaşması ve erkek-
gelmektedir? lerde testis torbalarının gelişmesi esas cinsel gelişme-
a. Oral-anal-fallik lerdendir.
b. Oral-fallik-gizil
c. Anal-fallik-gizil 8. Dört yaşındaki Melis bebeğiyle oynarken, bir anda ba-
d. Anal-fallik-genital basına kendisinin nasıl doğduğunu sorar. Melis’in bu sorusu
e. Fallik-gizil-genital karşısında babasının vermesi gereken yanıt aşağıdakilerden
hangisidir?
4. Dört yaşındaki Özge evin içerisinde annesinin ayakkabı- a. Bunu sana büyünce anlatacağız, hiç merak etme
larını giyerek dolaşmaktan zevk alır ve bulduğu her fırsatta b. Şimdi bunu düşünme, haydi sen bebeğini uyut
annesinin makyaj malzemelerini kullanır. Eve gelen tanıdık- c. Bunu anlamak için çok küçüksün, henüz anlaya-
ları Özge’ye büyüyünce ne olacağını sorar. Özge “Babamla mazsın
evleneceğim” yanıtını verir. Freud’un psikoseksüel gelişim d. Bu sorunun cevabını annen biliyor, sorunu annene
kuramına göre Özge’nin durumu aşağıdakilerin hangisi ile sormalısın
açıklanır?
e. Senin olmanı sağlayan tohumlar annenin karnında
a. Elektra kompleksi
büyüdü ve sonra sen doğdun
b. Kişilik karmaşası
c. Oedipus kompleksi
d. Rol çatışması
e. İletişim bozukluğu
Okuma Parçası
9. Çocuklarla cinsellikle ilgili konularda konuşurken aşağı- …
dakilerden hangisinin yapılması doğrudur? Bir bebek dünyaya geldiğinde, sağlıklı olduğu haberinden
a. Başkalarının duymayacağı şekilde kısık bir sesle ko- sonra, beklenen cinsiyetinin açıklanmasıdır. Haber gelen ki-
nuşulmalıdır. şinin bebeğin kız ya da erkek olduğunu söylemesi, aslında
b. Normal bir ses tonuyla çocuğa sorduğu kadarıyla bebeğe verilen ilk cinsel kimliktir. Doğumu yaptıran kişiler,
açıklamalar yapılmalıdır. bebeğin cinsel organlarının dış görünüşüne göre bu yargıya
c. Konu açılmışken çocuğa her şey anlatılmalı ve bir varırlar. Bu karardan sonra isim verme ve yetiştirilme şekli,
daha üzerinde durulmamalıdır. saptanan cinsiyetine uygun olarak sürdürülür. Oysa bazı ço-
d. Çocukların dikkati başka konulara çekilmeli ve cuklar doğdukları zaman, cinsel organlarına bakarak cinsiyet
mümkün olduğunca cinsellikten bahsedilmemelidir. kararı verilemez. Hem kız hem de erkek cinsel organlarına
e. Çocuğa cinsellikle ilgili çok az açıklama yapılmalı ve benzer özellikler taşıyabilen bu çocukların, iç cinsel organları
çocuğun bu konudaki merakı önlenmelidir. da farklı olabilmektedir. Mitolojiye dayanarak, hermoafrodit
ya da çift cinsiyetli denen bu çocuklar, diğerlerinden farklı
10. Aşağıdakilerden hangisi çocuklarda görülen bir cinsel cinsel kimlik sorunları yaşarlar. Bir anlamda, hem kız hem
davranışın problem olarak değerlendirilmesini belirleyen öl- erkek, aslında ne kız ne erkektirler. Daha da önemlisi, bir an
çütlerden biri değildir? önce fark edilerek doğru müdahale yapılmazsa, çift cinsiyetli
a. Çok aşırı sıklıkta tekrar ediliyor olması denilen bu çocuklar tam aksine cinsiyetsiz kalmaktadırlar.
b. Çocuğun bilişsel ve sosyal gelişimine zarar vermesi Doğduğu zaman cinsiyetine karar verilemeyen çocuğun aile-
c. Karşıdaki kişi üzerinde tehdit veya zorlama içermesi si, doğumu yaptıranlar tarafından doğru yönlendirilmediyse,
d. Çocuğun kendisinde korku, kaygı veya utangaçlık kendilerince kız ya da erkek kararını verir. Bu kararda, dış
yaratması cinsel organlarını neye benzettikleri kadar, hatta daha fazla,
e. Çocuğun bedenini tanımasına yönelik olarak ara sıra ailenin beklentileri etkili olur. Çocuğun gelecekteki cinsel
tekrar ediliyor olması kimliğinin oluşmasında, ailenin belirlediği ve buna göre ye-
tiştirdiği cinsiyetin önemi büyüktür. Ailenin verdiği bu cinsel
rol, çevrenin tutumlarıyla pekişir. Bu etkenler, cinsel kimliğin
gelişiminde biyolojik ve hormonal etkenlerden daha önemli
olmaktadır. Eğer ailenin atfettiği kimlikle, gerçek birbirinden
farklıysa 24 aydan önce müdahale etmek gerekir. Çünkü bu
yaştan sonra yapılacak müdahale, cinsel kimlik karmaşasına
ve psikolojik sorunlara neden olur. Hermoafrodit çocukların
sağlıklı bir cinsel kimlik oluşturabilmeleri için organlarının
belirlenmesi ve olanaklı olduğu kadar fonksiyon görür hale
gelmesi için ameliyat gerekir. Eğer bu zamanında yapılma-
mışsa, aile ve çevrenin çocuğa verdiği cinsel kimlikle, ame-
liyatla oluşturulabilecek cinsel kimlik arasında fark varsa,
sorun var demektir. Özellikle ergenlik dönemine değin fark
edilmemiş olan olgularda sorun büyüktür. Ergenlik döne-
mine değin bir cinsel kimliğe göre büyümüş olan çocuğun,
bundan sonra başka bir cinsel kimliğe, amaca, davranışlara,
çevrenin tepkilerine, arkadaşlarına bağlanması zordur. Bir-
çok ruhsal soruna yol açar. Daha önce fiziksel ve laboratuvar
bulgularına göre cinsiyet seçimine karar verilse de, ergenlikte
benimsediği cinsel kimlik için söz hakkı çocuğundur.
…
Kaynak: Bengi Semerci, Ergen Ruh Sağlığı: Aileler ve Er-

genler için. İstanbul: Alfa Basım Yayın Dağıtım Ltd. Şti, 2007.

1. d Yanıtınız yanlış ise “Temel Kavramlar ve Tanımlar” veynin bu noktadaki dönütlerine bağlı olarak da çocukların
konusunu yeniden gözden geçiriniz. cinsiyet rol kazanımları şekillenir. Öte yandan; çocukların cin-
2. b Yanıtınız yanlış ise “Cinsel Gelişimi Etkileyen Et- siyet rollerini öğrenmesinde çevresindeki kişileri model alması
menler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ve model alınan kişiyi taklit etmesi söz konusudur. Bu nokta-
3. c Yanıtınız yanlış ise “Cinsel Gelişim ile İlgili Kuram- da kız çocuğu için anne ve erkek çocuğu için baba önemli bir
lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. özdeşim öğesidir. Çocukların büyük oranda karşı cinsiyetteki
4. a Yanıtınız yanlış ise “Cinsel Gelişim ile İlgili Kuram- ebeveynine ilişkin gözlemleri sonucunda ve onunla kurduğu
lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ilişkiler doğrultusunda cinsiyet rol kazanımları gerçekleşir.
5. d Yanıtınız yanlış ise “Cinsel Gelişim ile İlgili Kuram-
lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 3
6. e Yanıtınız yanlış ise “Cinsel Gelişim Dönemleri” ko- Cinsel kimlik gelişiminin temelleri ailede atılır. Aile içerisin-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. de çocuk kadın olarak annesinin ve erkek olarak babasının
7. c Yanıtınız yanlış ise “Cinsel Gelişim Dönemleri” ko- aile içerisindeki davranışlarını, tepkilerini ve becerilerini
nusunu yeniden gözden geçiriniz. gözlemleyerek cinsel kimlikle ilgili ilk izlenimlerini oluştu-
8. e Yanıtınız yanlış ise “Cinsel Gelişimin Desteklenme- rur. Sonrasında, özdeşim kurduğu annesi-babası veya başka
si” konusunu yeniden gözden geçiriniz. bir yakınının davranışlarını ve tepkilerini tekrar ederek kim-
9. b Yanıtınız yanlış ise “Cinsel Gelişimin Desteklenme- liğini oluşturmaya başlar. Eğer, bu süreçte anne veya baba
si” konusunu yeniden gözden geçiriniz. yokluğu yaşanırsa çocuğun kadın ve erkeklerin nasıl davran-
10. e Yanıtınız yanlış ise “Cinsel Gelişimin Değerlendiril- dığını anlaması güçleşir. Bu nedenle, büyükanne, hala, teyze
mesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. veya büyükbaba, amca, dayı gibi ebeveyn yerine geçebilecek
kişilerin davranışları da cinsel kimlik gelişiminde önemli ol-
maktadır. Bu noktada çocuğun cinsel gelişimle ilgili sordu-
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ğu sorulara verilen yanıtlar da çocuğun cinsel kimlikle ilgili
Sıra Sizde 1 davranışları kavrayabilmesinde etkilidir. Ayrıca, çocuğun ye-
Cinsel olgunlukta bireyin hem cinsel açıdan fizyolojik olarak tiştirilme sürecinde saçının nasıl uzatıldığına, kıyafetlerinin
gelişmesi, hem de karşıt cinsle olan ilişkilerinin istenen düze- tarzının ve renginin nasıl olduğuna, ne tür oyuncaklarla oy-
ye erişmesi söz konusudur. Bu nedenle, bireyin kendi cinsel namasına izin verildiğine vb. bağlı olarak, cinsel kimlik geli-
gelişiminin farkında olması ve karşı cinsle iyi ilişki kurabilme- şimleri şekillenir.
si için cinsel yönden olgun hale gelmiş olması gerekir. Cinsel
yönden olgun hale gelmiş kişilerin cinsel konulara karşı korku Sıra Sizde 4
ve endişe duymaması, evliliğe karşı pozitif olması, evlilik ha- Ergenlik döneminde kızlarda yumurta hücresinin olgun-
yatının gerektirdiği rol ve sorumlulukları yerine getirebilmesi laşması, adet kanamaları ve erkeklerde testis torbasının ve
çok daha mümkündür. Ayrıca, kadın veya erkek olarak cinsi- testislerin gelişmesi esas cinsel gelişmelerdir. Erkeklerde tes-
yetinin gerektirdiği özelliklere sahip olması ve evlilik hayatının tislerin büyümesi ve testislerin büyümeye başlamasından bir
sürebilmesi için gerektiğinde özverili olması beklenen durum- süre sonra da penisin büyümesi başlar. Bu dönemde erkek
dur. Bu doğrultuda, bireyin iç huzuru yakalayabilmesi, sosyal üreme hücresi (sperm) üretilir. Kızlarda çocuk yapma özel-
yaşamında ve evlilik hayatında mutlu olabilmesi için cinsel liğinin kazanılmaya başlandığını gösteren adet kanaması gö-
yönden olgun hale gelmiş olması gerekir. rülmeye başlar. Ergenlik döneminde hızlı boy artışı ve kilo
alımı görülür. Ergenlik döneminde iskelet- kas-yağ dokula-
Sıra Sizde 2 rının boyutlarında artış ortaya çıkar. Bacaklar ve göğüslerde
Toplumca onaylanan kadın-erkek duyguları ve davranışları, biçimlenme, koltuk altında-cinsel organ bölgesinde kıllanma
cinsiyet rol davranışları içerisinde çocuğa öğretilir. Bu sü- görülür. Erkek ergenler sakal tıraşı olmaya başlar ve sakal-
reçte çocuğun sergilemiş olduğu davranışlar üzerinde ebe- lar, bıyıktan bir-iki yıl sonra çıkar. Cinsel olgunlukla birlikte
veynin pekiştirici rolü bulunur. Çocuklar cinsiyetine uygun vücutta ergene has bir koku belirginleşir ve bu vücut kokusu
davranışlar gösterdiklerinde, ebeveynler onları ödülle veya cinsel çekicilikle ilişkilidir. Erkek ergenlerde ilerleyen dö-
övgüyle karşılarken; cinsiyetine uygun olmayan davranışlar nemde göğüslerin her ikisinde veya birinde ağrılı büyüme/
gösterdiklerinde ödüllendirmezler, hatta cezalandırırlar. Ebe- sertleşme görülebilir. Ayrıca, erkek ergenlerde artan cinsel
isteklerin sonucu cinsel kaynaklı rüyalar görülür ve bu esna- lıdır. Gençlerin vücutlarının ve cinsel organlarının temizliği-
da üretilen fazla spermler vücudun dışına atılır. Bir de seste ne, iç çamaşırlarının gereken sıklıkta değiştirilmesine özen
kalınlaşma, yüzde-vücutta sivilcelenme ve gırtlakta kıkırdak- gösterilmesi gerektiğine değinilmelidir. Ayrıca, karşı cinsle
laşma gibi farklı durumlar yaşanabilir. kurulacak ilişkilerde dikkat edilmesi gereken noktalara, cin-
sel hastalıklardan korunma yollarına ve istenmeyen gebelik-
Sıra Sizde 5 lerin önlenmesine ilişkin bilgilerin paylaşılması gerekir.
Çocukların cinsel içerikli sorular sorması ve bu konuda bazı
şeyleri merak etmesi normal ve sağlıklı bir durum olarak de- Sıra Sizde 7
ğerlendirilmelidir. Çocukların soruları karşısında susmak, Bireyin cinsel davranışlarında bireysel farklılıkların olması
meraklarının artmasına ve farklı şekillerde öğrenmeyi dene- normal bir durum olmakla birlikte, cinsel davranışların kül-
mesine neden olur. Çocuğu susturmak, azarlamak veya ona türel normlardan belirgin biçimde farklılaşması ve toplumun
karmaşık cevaplar vermek de çocuğun suçluluk duygusuna onaylamayacağı şekillerde olması durumunda harekete geçil-
kapılmasına yol açar. Bu nedenle, çocukların soruları doğru melidir. Davranışın cinsel oyun olarak değerlendirilebilmesi
bir şekilde ve anlayabilecekleri düzeyde yanıtlanmalıdır. Ço- için; doğallıkla-karşılıklı fikir birliğiyle gelişmesi, yaşları ve
cukların merakını gereksiz yere artırmamak adına bilgilen- gelişim düzeyleri benzer çocuklar arasında gerçekleşmesi,
dirirken aşırıya kaçmamaya ve hazır olmadığı ayrıntılardan korku-kaygı-öfke ile ilişkili olmaması, yetişkinin yönlendir-
bahsetmemeye özen gösterilmelidir. Yani, çocukların soru- mesiyle azalıyor veya kontrol altına alınabiliyor olması gere-
ları sorulduğu kadarıyla yanıtlanmalıdır. Çocuk sorusunu kir. Bunun aksine, davranışın sıklıkla tekrar etmesi-kontrol
anne-babadan hangisine sormuşsa, soruyu onun yanıtlama- edilemeyen bir alışkanlık şeklinde gerçekleşmesi, birbirlerini
sı daha uygundur. Bu soruları cevaplayan ebeveynin yanıtı iyi tanımayan çocuklar arasında olması, yaşları ve gelişim
verirken sesi titrememeli, yüzü kızarmamalı ve beden dili düzeyleri farklı çocuklar arasında devam etmesi, saldırgan-
rahat olduğunu göstermelidir. Cinsel eğitim sürecinde anne- lık/zorlama içermesi ve olumsuz sonuçlarının yetişkinin
babaların kültürel, toplumsal ve ahlâki ön yargılardan uzak uyarılarıyla sonlandırılamaması durumunda ise problem
durması, çocuk gelişimi ve psikolojisi bilgileri doğrultusunda davranış olarak değerlendirilmesi söz konusudur. Bu neden-
hareket etmesi gerekir. Örneğin, çocuğunu mastürbasyon ya- le, çocukların cinsel davranışlarının ne kadar sıklıkta, hangi
parken görmesi durumunda anne-babanın aşırı tepkili veya durumlarda ve ne şekillerde gerçekleştiğinin çok iyi gözlen-
ilgisiz davranmaması gerekir. Bu durum karşısında, ayıp veya mesi gerekir. Örneğin, çocuğun cinsel güdüsünü başkasına
günah gibi söylemlere girmeden çocuğa davranışın uygun yöneltmeden, haftada bir defa mastürbasyon yaparak gider-
olmadığını hissettirmeye çalışmalıdır. Çocuklara yaşlarına ve meye çalışması normal bir durum olarak değerlendirilebi-
gelişimlerine uygun olacak şekilde bir cinsel eğitim verilebil- lirken; çok sık mastürbasyona başvurması ve mastürbasyon
mesinde, anne-babaların cinsel eğitimle ilgili konularda ken- sonrasında bedensel yorgunluk, suçluluk veya utanç duyma-
dilerini yeterli ve doğru bilgilerle donatmış olması da dikkat sı durumunda davranışın normal olarak değerlendirilmesi
edilmesi gereken bir durumdur. mümkün değildir.
Sıra Sizde 6
Ergenlik dönemindeki cinsel eğitim biyolojik konularda ve Yararlanılan ve Başvurulabilecek
cinsel gelişmeler hakkında bilgilenmesine ve kaygılarının Kaynaklar
azalmasına yönelik olmalıdır. Bu kapsamda gençlerin karşı- Akbaş, A.(2011). Kişilik, sosyal, duygusal ve ahlak gelişimi.
laşacakları fiziksel değişiklikler ve psikolojik durumlar ko- K. Ersanlı ve E. Uzman (Ed.), Eğitim Psikolojisi içinde. (s.
nusunda bilgilendirilmesi gerekir. Ergenlik dönemine yakın 91-143). İstanbul: Lisans.
bir zamanda ebeveyn, kız çocuğuna göğüslerinin büyüyece- Alikaşifoğlu, M. (2008). Ergenlerde davranışsal sorunlar,
ği, adet kanamalarının başlayacağı, bu kanamaların üç-sekiz Adolesan Sağlığı II Dizisi, 63, 55-59.
gün süreceği, her ay tekrar edeceği ve bazen düzensiz olabi- Aral, N., Baran, G., Bulut, Ş. ve Çimen, S. (2000). Çocuk geli-
leceği; erkek çocuğuna da sesinin kalınlaşacağı, bazen gece şimi 2. İstanbul: Ya-Pa.
uykudayken boşalabileceği ve dolayısıyla meni denilen bir Atay, M. (2011). Erken Çocukluk döneminde gelişim-2 (1. Bas-
sıvının iç çamaşırını ıslatabileceği anlatılmalıdır. Eğer çocuk- kı). Ankara: Kök.
larda mastürbasyon gözlemlenirse; mastürbasyonun birey Başal, H. A. (2007). Gelişim ve psikoloji: Nasıl mutlu bir çocuk
üzerindeki etkisi, normal karşılanma sıklığı ve yerine alter- yetiştirebilirim? (4. Baskı). İstanbul: Morpa Kültür.
natif olabilecek etkinlik örnekleri üzerine bilgiler paylaşılma-
Başaran, İ. E. (2005). Eğitim psikolojisi: Gelişim, öğrenme ve Kaya-Balkan, İ. (2011). Okulöncesi çocuk ve cinsel gelişim.
ortam (6. Basım). Ankara: Nobel. (Çev. Mücella Ormanlıoğlu-Uluğ ve Gülçin Karadeniz).
Bayhan, P. S. ve Artan, İ. (2004). Çocuk gelişimi ve eğitimi. Okulöncesi Çocuk ve… içinde (s. 57-65). Ankara: Nobel.
İstanbul: Morpa. Keklik, İ. (2008). Cinsel gelişim. İ. Yıldırım (Ed.) Eğitim Psi-
Berk, L. E. (2003). Child development (6th Edition). Boston: kolojisi içinde (s. 97-120). Ankara: Anı.
Allyn and Bacon. Korkmaz, İ. (2013). Sosyal öğrenme kuramı. Binnur Yeşil-
Bilgin, M. (2002). Bedensel ve devinsel gelişim. Binnur Ye- yaprak (Ed.), Eğitim Psikolojisi: Gelişim-Öğrenme Psiko-
şilyaprak (Ed.), Gelişim ve Öğrenme Psikolojisi içinde (s. lojisi içinde (10. Baskı). (s. 246-269). Ankara: Pegem A.
51-73). Ankara: Pegem A. Kulaksızoğlu, A. (2000). Ergenlik psikolojisi (3. Basım). İstan-
Bilgin, M. (2007). Cinsel gelişim. (Yaz. B. Y. İnanç, M. Bilgin bul: Remzi.
ve M. Kılıç). Gelişim Psikolojisi. Çocuk ve Ergen Gelişimi Mathieu, M. B. (2002). Okul öncesi dönemde cinsel farklılık-
içinde (s. 103-111). Ankara: Pegem A. lar: Anaokulunda cinsel bilinçli bir eğitim. (Çev. T. Uysal).
Binbaşıoğlu, C. (1995). Eğitim psikolojisi (9. Basım). Ankara: İzmir: İlya İzmir.
Yargıcı. Özbey, Ç. (2006). Çocuk gelişiminde yaşanan sorunlar. İstan-
Bulut, A. (2005). Erken çocukluk döneminde cinsel eğitim. bul: İnkilâp.
Müzeyyen Sevinç (Yay. Haz), Erken Çocuklukta Gelişim ve Özgü, H. (1976). Çocuklarda ve gençlerde cinsiyet eğitimi. İs-
Eğitimde Yeni Yaklaşımlar-2 içinde (s. 337-345). İstanbul: tanbul: Ararat.
Morpa. Özgüven, İ. E. (2000). Cinsel gelişim ve eğitim E. Ceyhan
Brunet, C. ve Sarfati, A. C. (2002). 1-7 Yaş arası çocuğun eğiti- (Ed.). Çocuk Gelişimi ve Psikolojisi içinde (s. 183-206).
mi: Ne demeli? Nasıl davranmalı?. (Çev. Kurtuluş Bıçakçı). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayını No: 1218, Açık
İstanbul: Kapital Medya (Özgün eser 1999 tarihlidir). Öğretim Fakültesi No: 698.
Can, G. (2002). Kişilik gelişimi. Binnur Yeşilyaprak (Ed.), Ge- Rice, F. P. (1989). Human sexuality. USA: William C. Brown.
lişim ve Öğrenme Psikolojisi içinde (s. 109-140). Ankara: Shaffer, D. R. (2009) Social and personality development (6.
Pegem A. Edition). USA: Wadsworth Cengage Learning.
Çalışandemir, F., Bencik, S. ve Artan, İ. (2008). Çocukların Senemoğlu, N. (2013). Gelişim, öğrenme ve öğretim: Kuram-
cinsel eğitimi: Geçmişten günümüze bir bakış. Eğitim ve dan uygulamaya (23. Baskı). Ankara: Yargı Yayınevi.
Bilim, 33 (150), 14-27. Söylemez, S. (2005). Ergenlik hakkında: “Bu çocuk ne zaman
Dilci, T. (2014). Gelişim psikolojisi. İstanbul: İdeal. büyüdü?” (3. Baskı). İstanbul: Morpa.
Dökmen, Z. (1991). Bem cinsiyet rolü envanteri’nin geçerlik Uçar, H. (1991). Çocukların cinsel eğitimi ve bazı cinsel sorun-
ve güvenirlik çalışması. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi lar. İstanbul: Yaprak.
Dergisi, 35 (1), 81-89. Yalçın, H. (2010). Çocuk gelişimi. Ankara: Nobel.
Dökmen, Z. Y. (1999). Bem cinsiyet rolü envanteri kadınsı- Yavuzer, H. (2005). Doğum öncesinden ergenlik sonuna çocuk
lık ve erkeksilik ölçekleri türkçe formunun psikometrik psikolojisi (27. Basım). İstanbul: Remzi Kitabevi.
özellikleri. Kriz Dergisi, 7 (1), 27-40. Yazgan-İnanç, B. (2007). Gelişim kuramları. (Yaz. B. Y. İnanç,
Einon, D. (1998). Bebeklikten okula öğrenmede ilk adımlar. M. Bilgin ve M. Kılıç-Atıcı.), Gelişim Psikolojisi: Çocuk ve
(Çev. A. Çetin Tekçe), İstanbul: Remzi Kitabevi. Ergen Gelişimi içinde. (s. 39-53). Ankara: Pegem A.
Eren, A. (1986). Sex-role and sex-trait stereotypes in children Yılmaz, M. T. (2011). Cinsel gelişim. M. E. Deniz (Ed.), Erken
(Unpublished master thesis). Middle East Technical Çocukluk Döneminde Gelişim içinde. (s. 291-323). Ankara:
University, Ankara. Ertem.
Gander, M. J. ve Gardiner, H. W. (2007). Çocuk ve ergen gelişi- Yiğit, R. (2009). Çocukluk dönemlerinde büyüme ve gelişme.
mi (6. Baskı). (Çev. A. Dönmez, H. N. Çelen ve B. Onur). Ankara: Sistem.
Ankara: İmge Kitabevi. Yurdakul, S. (2006). Çocuk ve cinsellik: Anneler/Babalar için.
Geçtan, E. (2000). Psikoanaliz ve sonrası (9. Basım). İstanbul: İstanbul: Kare.
Remzi Kitabevi. Zeyneloğlu, S. ve Terzioğlu, F. (2011). Development and
Görhan, G. (2012). Çocuğunuzla ilgili bilmek istediğiniz her psychometric properties gender roles attitude scale.
şey (2. Basım). Ankara: Nobel. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 40, 409-420.
8
ÇOCUK GELİŞİMİ
Amaçlarımız
 Ahlak gelişimi ile ilgili kavramları tanımlayabilecek,
 Ahlak gelişimine etki eden etmenleri açıklayabilecek,
 Ahlak gelişimine yönelik kuramları açıklayabilecek,
 Ahlak gelişiminin desteklenmesine yönelik uygulamalara örnek verebilecek,
 Ahlak gelişiminin değerlendirilmesini açıklayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Ahlaki Muhakeme • İçselleştirme
• Ahlaki Olgunluk • Özdeşim Kurma
• Ahlaki Yargı • Özerklik
• Dışsal Kurallar • Vicdan
• Empati • İdeal Karşılıklılık
İçindekiler
• GİRİŞ
• AHLAK GELİŞİMİNİ ETKİLEYEN
ETMENLER
Çocuk Gelişimi Ahlak Gelişimi • AHLAK GELİŞİMİNE YÖNELİK
KURAMLAR
• AHLAK GELİŞİMİNİN DESTEKLENMESİ
• AHLAK GELİŞİMİNİN
Ahlak Gelişimi
GİRİŞ
Her insanda var olan doğru-yanlış, iyi-kötü kavramları ve hangi davranışların toplumsal Ahlak; huy, karakter, hal ve
olarak uygun olduğuna dair yargıları içeren ahlak kavramının yanı sıra insanların içinde hareket tarzı gibi anlamlarına
gelir, bir grup davranış kuralını
yaşadıkları toplumun da uyulmasını beklediği bazı kurallar vardır. Bu kurallar, bireyin ve toplumsal bir hayat tarzını
başkaları ile olan ilişkilerinin şeklini ve düzeyini belirler. Bu açıdan baktığımızda ahlak ifade eder.
gelişimi birey açısından topluma uyum sağlamak için bir değerler sistemi oluşturma süre-
ci olarak tanımlanabilir. Başka bir ifadeyle ahlak gelişimi; kültürel değerler doğrultusunda
doğru ile yanlışı ayırt edebilmeyi öğrenme sürecidir.
Ahlak gelişimi ile ilgili çalışmalar incelendiğinde bu konunun ilk olarak filozof ve din
adamlarınca ele alındığı, Sokrates’ten Kohlberg’e kadar pek çok filozof, düşünür ve bilim
insanının, ahlâkî düşünce, tutum ve davranışlar üzerine araştırma yaptıkları görülür. Ay-
dınlanma çağı öncesinde sosyal düzen büyük ölçüde dini inanış ve anlayışlardan beslenen
bir kurallar bütünü ile kurulmuş ve devam ettirilmiştir. Aydınlanma düşüncesi, insana
sağlam ahlâk normları koyabilmek için bir yol gösterici olarak akla güvenebileceğini ve
iyiyi-kötüyü bilebilmek için kendine güvenebileceğini öğretmiştir. Bu tarihten itibaren,
ahlâk ve değerler konusu dinî referanslara ihtiyaç duymaksızın ele alınmaya çalışılmış ve
ahlâkın kaynağına ilişkin farklı temellendirme çabaları ayrı bir hız kazanmıştır.
Bütün kültürlerde ahlaklı olmak ve iyi davranışları benimsemek toplum tarafından
özendirilir. Zaten bireyin psikolojik yapısının temelinde bulunan ahlak kavramı, toplu-
mun müdahaleleriyle birlikte ön plana çıkar ve kişi, toplumsal kural ve beklentilerin far-
kına varıp bu kural ve beklentilere uygun davranışlar sergilemeye başlar.
Bu ünitede temel kavramlar, ahlak gelişimini etkileyen etmenler, ahlak gelişimine
yönelik kuramlar, ahlak gelişiminin desteklenmesi ve değerlendirilmesi ele alınarak
incelenecektir.

İçinde yaşanılan toplumun bireyden uymasını beklediği bazı kurallar vardır. Bu kurallar,
bireyin başkaları ile olan ilişkilerinin biçim ve düzeyini belirler. Birey bu kuralları içselleş-
tirerek toplumla uyumlu ve barışık bir yaşam sürer.
Ahlak; doğruyu yanlıştan ayırt etmek, bu ayrıma göre davranmak ve erdemli davra-
nışlarda onur duygusu yaşamak ve insanın ölçütlerini çiğneyen eylemleri için suçluluk
veya utanç duyma yeteneği, anlamına gelir. Ahlak gelişimi ise insanların belli davranış-
ları ‘doğru’ ya da ‘yanlış’ olarak değerlendirmelerine rehberlik eden ve kendi eylemlerini
yönetmelerini sağlayan ilkeleri kazanma süreci olarak ele alınır. Bu süreç toplumun tüm
değerlerine kayıtsız şartsız edilgin bir uyma değil, topluma etkin bir uyumu sağlamak için
değerler sistemi oluşturma süreci olarak görülür (Gander ve Gardiner, 2010).
Çocuklar doğuştan ahlaki bir yapıya sahip değildir. İlk önce yalnızca yaşamını de-
vam ettirebilmek için açlığının giderilmesini ve bir takım ihtiyaçlarının karşılanmasını
ister. Yeni doğan çocuk kendisini annesinden ayrı görmez, annenin göğsü adeta onun bir
parçası gibidir. Ancak ahlâk duygusunun ortaya çıkabilmesi için bebeğin bağımsız bir
birey olduğunu fark etmesi gerekir. Çocuk, annesinden ayrı olarak kendi varlığına ilişkin
bir duygu geliştirmeye başladığında ilk olarak kendi kişisel gücünü keşfetmeye ve doğ-
ru-yanlış kavramlarını fark etmeye başlar. Annesi, babası ve ilk bakıcıları durumundaki
kendisine yakın kişilerin tepkileri çocukta ahlâk kavramının temellerini oluşturur. Doğru
ve yanlış kavramı bu dönemde tamamen çocuğun dış dünyasından kaynaklanır, içsel de-
ğildir. Daha sonraları bu kavramlar içselleştirilir ve çocuğun benliğine mal edilir.
Gelişim kuramcıları ahlakın duygusal, bilişsel ve davranışsal olmak üzere üç temel
bileşeni olduğunu öne sürer. Duygusal bileşeni; kendimizi başkalarının yerine koymamıza
ya da o sıkıntının nedeni bizsek kendimizi suçlu hissetmemize yol açar. Bilişsel bileşeni;
Ahlaki yargı, davranışların doğru
ya da yanlış olup olmadığının doğru ve yanlışı kavramlaştırmayı ve nasıl davranılacağını kararlaştırmayı, giderek artan
belirlenmesinde önemli bir etkiye derinlikte ahlaki yargılara varmayı sağlar. Davranışsal bileşeni ise kendi ahlaki akıl yürüt-
sahiptir.
melerimiz doğrultusunda hareket edebilmemizi sağlar fakat güvence altına almaz (Berk,
2013; Güngör ve Aytar, 2013).
Ahlakın duygusal bileşenine kendi yaşantınızdan örnekler veriniz.

1 Ahlaki olgunluk, ahlaki duygu, düşünce, yargı, tutum ve davranış bakımından yetkin
Ahlaki olgunluk düzeyi bireyin ve zirvede olma durumu ve bu duruma en zengin, en gerekli ve en dolgun anlamını ve-
duygu, düşünce, yargı, tutum ve ren ahlaki niteliklerin toplamını ifade eder. Ahlaki olgunluk ahlaki bilgi, ahlaki duygu ve
davranışlarındaki ahlak dışılığı
ya da sapmanın hissedilmesini ahlaki davranış olmak üzere üç boyutta incelenir. Ahlaki bilgi, ahlaki değerlerin farkında
sağlar. olmayı, ahlaki muhakemeyi ve karar vermeyi; ahlaki duygu, vicdanı, özsaygıyı, sezgiyi ve
tevazuyu; ahlaki davranış ise, ahlaki düşünce ve duygunun kendiliğinden harekete dönüş-
mesini ifade eder.
AHLAK GELİŞİMİNİ ETKİLEYEN ETMENLER

Ahlak gelişimi birçok etkenin etkisi altında devam eden bir süreçtir. Bireyin ahlakı üze-
rinde etkili olan etmenler, aynı zamanda onun ahlaki olgunluk düzeyini etkileyen ve be-
lirleyen etmenlerdir. Ahlak gelişiminde kişilik yapısı, aile ortamı, akran etkileşimi, eğitim
ve kültür etkili olmaktadır.
Kişilik Yapısı
Empati kurabilmek için kişinin Kişilik yapısı kavramı altında sayabileceğimiz empati kurma yeteneği, hoşgörü gösterme
kendisini başka bir kişinin ve kişinin kendisine ait benlik kavramı bu etmenlerden bazılarıdır.
yerine koyarak onun duygularını
ve düşüncelerini anlaması Empati kurma yeteneği sayesinde birey, başkalarının duygu, düşünce ve davranışlarını
yeterli değildir; anlaşılan anlayabilir, kendini onların yerine koyarak, onları oldukları gibi kabullenebilir ve davra-
duygu ve düşünceler ile ilgili
geri bildirimlerin verilmesi de nışlarına saygı gösterebilir. Empati yeteneği ile toplumun inançları, değerleri ve amaçları-
gerekmektedir. nı özümsemek ve içselleştirmek daha kolay olacaktır.
Empatiyi daha ayrıntılı incelemek için ‘İletişim Çatışmaları ve Empati’ adlı kitaba bakabi-
lirsiniz (Üstün Dökmen, İletişim Çatışmaları ve Empati, İstanbul: Remzi Kitabevi, 2008).
İnsanın hoşgörülü olması ise başkalarının kendisinden farklı duygu, düşünce, tu-
tum ve davranışları olabileceğini kabul etmesi, yeni bilgi ve deneyimlere açık olması
daha zengin bir toplumsal yaşam meydana getirecektir. Böyle bir deneyim içerisinde
olan bireyler başkalarının ahlaki düşünceleriyle daha ilgili olacak ve ahlaki olgunluk
seviyesi yükselecektir.
8. Ünite - Ahlak Gelişimi 221
Kişinin kendi kendine varsaydığı kimliği; kendine ait duygu, algı, değer tutum ve
davranışlarının tümünün örgütlenmiş bütünlüğünü ifade ettiği benlik kavramı, ‘Ben
neyim?’, ‘Ben ne yapabilirim?’, ‘Benim için neler değerlidir?’ ve ‘Hayatta ne istiyorum?’
sorularının cevaplarını içerir. Bu soruların cevapları gerçek benliği ve erişilmek istenen
ahlaki düzeyi oluşturur. Sahip olduğu ahlaki niteliklere ilişkin bireyin geliştirdiği benlik
algısı iyi ise tutum ve davranışları da iyi yönde, kötü ise tutum ve davranışları da kötü
yönde gerçekleşecektir.
Aile Ortamı
Aile, ahlaki gelişim sürecinde ilk ve en önemli ahlaki otorite kaynağıdır. Özellikle ilk
çocukluk yıllarında aile, toplum normlarını, ahlaki değerlerini çocuğa aktarmak için
gerekli olan model ve örnekleri sağlar ve onu doğru davranışa motive eder. Ailede, ço-
cuk ve gençlerin ahlaki gelişimini etkileyen en önemli dinamikler anne-baba tutumları-
dır. Demokratik anne-babalar, çocuklarını seven, benimseyen, ilişkileri sevgi ve saygıya
dayanan, sorunları konuşup danışarak çözümleyen, çocuklarına söz hakkı veren an-
ne-babalardır. Otoriter anne-babalar, çocuğunu sürekli kontrol altında tutan, kurallara
sıkı sıkıya uymasını bekleyen, çocuk adına her türlü kararı kendisi alan ve çocuğun
da bu kararlara uymasını bekleyen anne-babalardır. Aşırı koruyucu anne-babalar, ço-
cuğa büyük bir sevgiyle bağlanmış ve tüm yaşamlarını çocuğa göre düzenlemiş, onun
davranışlarını büyük bir hoşgörü ile karşılayan, çok kollayıcı anne-babalardır. İlgisiz
anne-babalar, çocuğa karşı ilgisiz, maddi ve manevi ihtiyaçlarına karşı duyarsız, sevgi
ve şefkati yetersiz, kontrolü gevşek olan anne-babalardır.
Aile içindeki geçimsizlikler ya da çocukların karşılaştıkları problemleri çözmeye ça-
lışırken anne-babalarının desteğini görememesi çocuklarda suça yönelme, hırsızlık, sal-
dırgan davranışlar, yalan söyleme gibi davranış problemlerinin görülme oranını arttırır.
Bu nedenle aile içi iletişimin güçlü olması ve işbirliğine eğilimli bir aile yapısının olması
çocuklarda ahlaki içselleştirmeyi özendirmesi açısından son derece önemlidir.
Akran Etkileşimi
Farklı görüşlerdeki akranların etkileşimleri, farklı bakış açılarının daha fazla farkına var-
malarını sağlayarak ahlaki muhakemelerine katkıda bulunur. Akran ve arkadaşlar, grup
üyeleri için aynı zamanda taklit edilecek modellerdir. Çocuklar ve gençler, akranlarının
hareketlerini seyrederek yeni beceriler kazanırlar. Ancak grubun sahip olduğu ahlaki ni-
telikler, olumsuz bir etki de yaratabilir. İçinde bulunulan arkadaş grubu, kötü ahlaki ni-
teliklere sahip ise bireyler, ahlak dışı davranışlara eğilim göstermesi kaçınılmaz olacaktır.
Çünkü bireyler, içinde bulundukları arkadaş grubunun değer ve davranışlarını benimseler
ve onlar için toplumun ne düşündüğü değil, arkadaş grubunun fikirleri önemlidir. Bu
nedenle de, bireyin kişilik ve ahlak gelişimi üzerinde akranların etkisi oldukça önemlidir.
Eğitim
Eğitim bireye belli bilgi ve beceriler aktarıp, ahlaki değer yargılarını da kapsayan değer-
ler aşılayarak onda istenen davranışları geliştirmeyi amaçlar. Toplumsal düzenin, barış
ve huzur ortamının sağlanmasına yardımcı olan ve bu sayede toplumun devamlılığını
sürdürmesine katkıda bulunan önemli bir araçtır. Bireyler arasındaki ahlaki gelişim fark-
lılıklarını, eğitim yoluyla azaltmak mümkündür. Bireyler ahlaki açıdan bir üst düzeye geç-
me konusunda güdülenebilirler. Okul eğitiminde, çocuk ve gençlerin ahlaki gelişimleri
üzerinde öğretmenin rolü büyüktür. Okul öncesi dönemde çocuk, ebeveyn ya da diğer
aile bireylerini ahlak modeli olarak seçerken, okul döneminde ise ahlak modeli olarak
çoğunlukla öğretmenini seçer. Onu otorite olarak kabul eder. Çocuğa göre öğretmenin
söylediği ve yaptığı her şey doğrudur. Bu nedenle taklit edilmesi gereken kişi öğretmendir.
Öğretmenin kişiliği, çocuklara ve olaylara karşı tutumu, çocukların kişiliklerine yansır.
Bu nedenle öğretmen, dengeli ve tutarlı davranışları, adaleti ve sevgisiyle çocuklar üze-
rinde olumlu etkiler bırakabileceği gibi; hırçın ve sabırsız davranması, sınıftaki disiplini
sağlamak için zora başvurması çocuklar üzerinde olumsuz etkiler de bırakabilir. Çocuklar
okullarda çeşitli alanlarda bilgiler edinirlerken aynı zamanda birçok deneyim de kazanır-
lar. Farklı kişilerle ilişkileri, bir gruba uyum sağlamayı, sosyal yaşamın gerektirdiği feda-
karlıkları, başkalarının düşüncelerine ve haklarına saygı göstermeyi öğrenirler.
Kültür
Ahlak gelişimini etkileyen etmenlerin her biri kültürü meydana getirir. Ahlak gelişimi,
dinamiklerinin temelini kültürden alır. Kültür, bir toplumun tüm yaşam biçimidir ve ne-
silden nesile eğitim ile aktarılan toplumsal bir mirastır. Psikolog ve sosyologlar ahlak duy-
gusunun kaynağını, sosyal çevrenin birey üzerindeki sürekli etkisine bağlarlar. Doğrusu
toplumun inançları, gelenekleri ve anlayışları birey üzerinde o kadar etkilidir ki, bunlar
incelenmeye ve tartışmaya gerek görülmeksizin kabul edilmiştir. Yani insanların ahlaki
düşünce ve davranışları toplumsal etki ve değişimlere açıktır (Aral vd., 2000).
Ahlak gelişimi sizce daha çok çevresel etmenlerden mi yoksa kalıtımdan mı etkilenir? Sizin
2 ahlak gelişiminiz üzerinde etkili olan etmenleri sıralayınız.
AHLAK GELİŞİMİNE YÖNELİK KURAMLAR

Ahlak gelişimi çok karmaşık bir konudur. Psikanaliz, sosyal öğrenme ve bilişsel gelişim
kuramları bu konuya farklı açıklamalar getirir. Psikanalitik kuramcılar, ahlakın tanımın-
da duygusal, bilişsel gelişim kuramcıları bilişsel, sosyal öğrenme kuramcıları ise davranış
bileşenleri üzerinde durmuşlardır. Psikanalitik ve sosyal öğrenme kuramcıları, yetişkin
müdahalesi olmadan ahlak gelişimin gerçekleşmeyeceğine inanırlar. Bilişsel kuramcılar
ise ahlaki gelişimi zihinsel bir süreç olarak gördükleri için diğer iki yaklaşımdan ayrılırlar.
Psikanalitik ve sosyal öğrenme kuramları ahlak gelişimini bir içselleştirme sorunu ola-
rak görür. Yani çocukların toplumsal gruplarının üyelerinin büyük çoğunluğu tarafından
Kişinin doğru davranış için gözetilen kuralları ya da iyi davranış yönergelerini nasıl öğrendikleri üzerinde dururlar.
toplumsal standartları kendi Bilişsel gelişim kuramcılarına göre, ne anne-babayla özdeşleşme, ne öğretme ne de
standartları olarak benimsemesi
onun kuralları içselleştirdiğini
model olma ve pekiştirme çocukların ahlaklı olmasında temel yollardır. Bilişsel gelişim
gösterir. kuramları, bireylerin var olan kural ve beklentileri içselleştirmekten çok, ahlaki olarak
yapılandırma yoluyla geliştirdiklerini varsayar. Bilişsel gelişim kuramı, ahlak konusun-
Toplumsal çatışmaların olduğu
durumlarda çoklu bakış açıları da çocuğu doğruyu, yanlışı merak eden, ahlaki doğruyu araştıran, düşünen bir ahlaksal
üzerinde dikkatle durma varlık olarak görür.
ve bunları kendi aralarında
ilişkilendirme yoluyla yeni ahlaki Bu bölümde ahlak gelişimi; psikanaliz kuram, sosyal öğrenme kuramı ve bilişsel ge-
anlayışlara ulaşma yapılandırma lişim kuramları ile ahlak gelişimine yönelik diğer kuramlar açısından ele alınarak ince-
olarak tanımlanır.
lenecektir.
Psikanaliz Kuramına Göre Ahlak Gelişimi

Freud’a göre zihnin üç sistemi id, ego ve süperego şu şekilde etkileşir: Beş yaşındaki bir
çocuk bir diğer çocuğun oynadığı oyuncağı elde etme dürtüsüne sahiptir. İd, bu çocuğu
o oyuncağı alıp kaçmaya sevk ederken, ego çocuğu bu davranışı ertelemeye yönlendirir;
çünkü bu davranışı gerçekleştirmek için zamanlama doğru değildir ve oyuncağı kullanan
çocuk kendisinden yaşça daha büyüktür (ve daha iridir) ve oyuncağı vermemek için di-
renebilir. Dahası, oyuncakla oynayan çocuğun etrafında bir öğretmen dolaşır. Bu sırada
süperego, çocuğu önemli toplumsal kurallar konusunda bilgilendirir. Süperego ona, her-
hangi bir eyleme girişmemesi için ‘iyi bir çocuk olmanın’ gereği olan paylaşma ve sırayla
oynamayı hatırlatır. Resim 8.1’de id, ego ve süperegonun etkileşimine ilişkin örnek bir
durum görülmektedir.
Freud’un Psikanaliz Kuramında bahsettiği id, ego ve süperego kavramları hakkında daha
kapsamlı bilgi için Cinsel Gelişim bölümüne bakabilirsiniz.
Resim 8.1
BEN BİRİNİ AMA FAZLA NE YAPIYORSUNUZ? Freud’a göre zihnin iç

DÖVMEK İSTİYORUM İNCİTME AYIP DENEN BİRŞEY VAR. sisteminin etkileşimi
İD EGO SÜPEREGO
Freud’un görüşüne göre ahlak gelişimi altı yaşında büyük ölçüde tamamlanır. Kişiliğin Süperegodaki ‘yapılmayacaklar’
ahlaki yönü olan süperegonun gelişimi ise altı-onbir yaşlar arasında gizil evrede de devam listesindeki herhangi birinin ihlal
edilmesi suçluluk duygusu yaratır.
eder. Süperego vicdan ve ego ideali olmak üzere iki bölümden oluşur. Vicdan; iyi çocuk- Süperegodaki ‘yapılacaklar’
ların yapmayacağı şeylerin listesidir, örneğin yalan söylemek bunlardan biridir. Ego ideali listesindeki herhangi birinin ihlal
edilmesi utanç duygusu yaratır.
ise iyi çocukların yaptıkları şeylerdir, örneğin anne ve babanın sözünü dinlemek. Çocuk
vicdanının sözünü dinlemediğinde suçluluk, ego idealinin standartlarına erişemediğinde
ise utanç duyar (Bee ve Boyd, 2009).
Freud’a göre çocuk, ahlak kurallarını, fallik evre sırasında onunla aynı cinsiyetteki ebe-
veyni ile özdeşim kurarak öğrenir. Bu iyi bilinen Oidipus ve Elektra çatışmalarının doğ-
duğu dönemdir. Küçük çocuklar, karşıt cinsten ebeveynlerine sahip olmak isterler. Anne
ya da babasını kendisine rakip olarak görür ve ona karşı duyduğu bu olumsuz duygular-
dan dolayı kendini suçlu hisseder. Bu suçluluk duygusu, Freud’a göre, vicdan gelişiminin
temelini oluşturur. Çocuk bu suçluluk duygusuyla baş etmek için anne ya da babasının Birisinin bir başka kişinin
niteliklerini ve fikirlerini
davranışlarını taklit etmeye başlar. Böylece çocuklar kendi cinsiyetlerindeki ebeveynleri benimsemesi özdeşim olarak
ile özdeşim kurarlar ve kendi cinsiyetlerine uygun davranışları benimsemeye ve toplum ifade edilir.
tarafından belirlenmiş rol ve kurallara da uygun davranmayı öğrenirler.
Freud’un Psikanaliz Kuramında bahsettiği fallik evre ve bu evrede yaşanan çatışmalar hak-
kında daha kapsamlı bilgi için Cinsel Gelişim bölümüne bakabilirsiniz.
Erikson’un ahlak gelişimi ile ilgili görüşleri de Freud’un düşüncelerine benzer. Erik-
son çocukların ahlak kurallarını hem anneden hem de babadan öğrendiğini savunur.
Erikson’un kuramına göre ahlak gelişimi açısından gururda en az suçluluk ve utanç duy-
guları kadar önemlidir. Örneğin yedi yaşındaki aç bir çocuk bakkaldayken, kimse fark et-
meden bir çikolata paketini alabileceğini fark eder, ancak süperegosu bu davranışı hırsız-
lık olarak sınıflandırır ve hırsızlık yapma düşüncesi çocuğun suçluluk duymasına, bu da
bir çatışma yaşamasına neden olur. Freud’a göre sağlıklı bir kişiliği varsa çocuk aç kalmayı
göze alıp süperegosunun sözünü dinler. Erikson’a göre çikolatayı almamaya karar verdi-
ğinde yalnızca suçluluk duygusunu önlemiş olmaz, aynı zamanda nefsine hakim olduğu
için kendisiyle gurur duyar.
Freud’un vicdan gelişimini cezalandırılma ve anne-baba sevgisini kaybetme korkusu-

nun güdülediği inancını sorgulamaya iten bir takım araştırma bulguları vardır. Örneğin
Kockhansa ve arkadaşları (2002) anne-babaları tarafından sıklıkla tehdit edilen, emirler
verilen ya da fiziksel güç kullanılan çocukların sık sık kuralları çiğneme ve daha az suçlu-
luk duygusu yaşama eğiliminde olduklarını bulmuşlardır. Ayrıca küçük çocuklarda suç-
luluk duygusu ve davranış bağıntısının mizaçla ilişkili olduğunu saptamışlardır. Korkak
çocuklar yanlış bir şey yaptıklarını düşündüklerinde daha fazla suçluluk duygusu yaşarlar.
Sosyal Öğrenme Kuramına Göre Ahlak Gelişimi

Sosyal öğrenme kuramı bakış açısı, ahlakı kendine özgü bir gelişim seyri olarak gör-
mez. Skinner’in edimsel koşullanma modeline göre davranışlarının sonuçları çocuk-
lara ahlak kurallarına uymayı öğretir. Anne-babalar, ahlaki açıdan kabul edilen davra-
nışlar sergileyen çocuklarını överler, böylece de ödüllendirilmiş olurlar. Ahlaki açıdan
yanlış davranışlar sergilediklerinde cezalandırır. Bunun sonucunda da çocukta kabul
edilebilir davranışlar çoğalırken, kabul edilmeyen davranışlar azalır. Bu yaklaşımda,
değerler görecelidir ve bireyin doğduğu ve büyüdüğü kültürden etkilenir. Anne-ba-
badan aktarılan değerlerin içselleştirmesi ahlaklılığın kaynağını oluşturur. Anne-ba-
ba disiplininin türü, çocuğun erken yaşlardaki kontrollerini içselleştirme yeteneğinde
önemli bir rol oynar. Bir davranışın niçin onaylandığını ya da onaylanmadığını açık-
layan anne-babalar, istenilenleri çocuğun anlamasını kolaylaştırarak davranışlarının
sonucunu kestirmesine yardımcı olurlar (Bee ve Boyd, 2009).
Sosyal öğrenme kuramcıları çocukların ahlaki davranmayı büyük ölçüde model
alma yoluyla öğrendiklerine inanır. Resim 8.2’de anne babasını model alan bir çocu-
ğun oyuncağına şiddet uygulaması örneğinde olduğu gibi çocuklar model alarak doğru
ve yanlış davranışları öğrenirler. Bandura ödül ve ceza ile öğrenmeye göre çocukların
başkalarını gözlemleyerek daha çok öğrendiğini savunur. Birçok çalışma, yardım edici
ve cömert modellere sahip olmanın küçük çocuklarda olumlu toplumsal tepkileri art-
tırdığını gösterir. Ayrıca modelin belirli özellikleri de çocukların taklit etmeye istek-
liliklerini etkiler. Sıcak ve karşılık verici iletişim tarzı olan, güçlü bir kişiliğe sahip ve
davranışları ile söyledikleri arasında tutarlılık olan yetişkinlerle birlikte olan çocuklar,
olumlu toplumsal kuralları içselleştirirler.
Resim 8.2
Çocuklar
ebeveynlerini model
alarak öğrenirler.
Daha önce de açıklandığı gibi, hem psikanalitik kuram hem de sosyal öğrenme kuramı
ahlak gelişimini toplumsal kuralları benimseme süreci olarak görür. Ancak ahlakiliği bütü-
nüyle kuralları içselleştirme süreci olarak gören kuramlar eleştirilir. Çünkü yaygın standart-
lar önemli ahlaki ilkelerle ve insancıl amaçlarla çatışabilir. Bu koşullar altında, kuralların
amaçlı olarak çiğnenmesi ahlaksızlık değil haklı görülebilir ve cesur davranışlardır. Belirli
toplumsal kuralları kabul etmeyi reddettikleri için ulusallaşan tarihsel kişilikleri düşündü-
ğümüzde onların çok büyük çabalar sarf ettiğini görürüz. Örneğin; Abraham Lincoln’ün
köleliğe karşı çıkışı, Suzan B. Anthony’nin kadınların acı çekmesine karşı büyük savaşı ve
Martin Luther King’in ırksal önyargıları azaltmak için verdiği büyük uğraşlar sayılabilir.
Belki de bunlardan dolayı bireylerin ahlaki davranışları var olan kural ve beklentileri içsel-
leştirmekten çok, ahlaki olarak yapılandırma yoluyla geliştirdikleri varsayımında bulunan
bilişsel gelişim yaklaşımını günümüzde daha fazla ön plana çıkarmaktadır.
Bilişsel Gelişim Kuramına Göre Ahlak Gelişimi

Bilişsel gelişim bakış açısına göre, bilişsel olgunluk ve toplumsal deneyim ahlak anlayışında
ilerlemelere yol açar. Çocukların toplumsal işbirliğine ilişkin kavrayışları genişledikçe, ge-
reksinim ve arzuları çatışır, böylece neyin yapılması gerektiğine ilişkin görüşleri de değişir.
Bu değişme, ahlaki sorunlara artan düzeylerde dürüst ve dengeli çözümler yönünde olur.
Piaget ve Kohlberg ahlak gelişimini bilişsel gelişim açısından ele almışlardır.
Piaget’in ahlak gelişimi ile ilgili düşünceleri Kohlberg’in ahlak gelişimi ile ilgili çalış-
maları üzerinde etkili olmuştur. Piaget, ahlak gelişimini bilişsel gelişim paralelinde ele
almış, Piaget’ten farklı olarak Kohlberg, iki evreli bir yaklaşım yerine üç düzey ve altı
evreli bir yaklaşım öngörmüştür. Aşağıda Piaget ve Kohlberg’in ahlak gelişimine ilişkin
görüşleri sunulacaktır.
Piaget’in Ahlak Gelişim Kuramı

Piaget, ahlak gelişimini anlamada çocukların kuralları nasıl yorumladıklarını öğrenme-
nin önemli olduğunu düşünmüştür. Çocukların ahlak gelişim özelliklerini onların oyun-
larını gözleyerek açıklamaya çalışmıştır. Piaget’e göre altı yaşın altındaki çocukların ku-
ralları yoktur ve kural kavramı olmadığından bu dönemde ahlaktan söz etmek zordur.
Bu nedenle ahlak gelişimi, çocuğun işlem öncesi dönemden, somut işlemler dönemine
geçtiği altı yaşa kadar başlamaz. Piaget, kız çocuklarının kurallara yönelik duyarlılıkları-
nın erkeklerden daha gelişmiş olduğunu belirtmesine rağmen bu durumun yüzeysel bir
gözleme dayandığını ifade eder. Bu nedenle herhangi bir genelleme ve karşılaştırma yap-
mak güçtür (Senemoğlu, 2007).
Piaget’in bahsettiği işlem öncesi ve somut işlemler evreleri hakkında daha kapsamlı bilgi
için Bilişsel Gelişim bölümüne bakabilirsiniz.
Piaget açık uçlu klinik görüşmeler yoluyla, beş-onüç yaşları arasındaki İsviçreli ço-
cukları misket oyununun kurallarına ilişkin anlayışlarını hakkında sorgulamıştır. Ayrıca,
çocuklara öykü kahramanlarının doğru ya da yanlış davranışta bulunma niyetlerinin dav-
ranışlarının sonuçlarından farklı olduğu öyküler anlatmıştır. Örneğin çocuklara akşam
yemeğine giderken kazara onbeş bardak kıran John ve reçel çalarken bir tek bardak kıran
kötü niyetli Henry ile ilgili bir öykü anlatmış ve bu iki erkek çocuktan hangisinin daha
kötü olduğunu sormuştur. Piaget yaptığı görüşmeler ve öyküler sonrasında ahlak gelişi-
mini iki geniş ahlaki evreye ayırarak incelemiştir.
Birinci evre olan ‘Dışsal Kurallara Bağlılık Evresi’ ortalama olarak sekiz yaşından kü-
çük çocukları ifade eder. Bu evredeki çocuklar kuralları ebeveyn, hükümet yetkilileri
ya da dinsel figürler gibi otoriteler tarafından belirlendiği için değiştirilemez olduğuna

inanırlar. Otoritenin gücü, benmerkezcilik ve gerçekçilik hep birlikte, yüzeysel bir ahlak
anlayışı doğurur. Bir davranışın yanlışlığını yargılarken zarar verme niyetinden çok sonuç-
lar üzerine odaklanılır. Örneğin, yukarıda sözü edilen öyküde çocuklar masum niyetine
karşın daha fazla bardak kırdığı için John’un daha kötü olduğuna inanırlar. Başkalarının
davranışlarını değerlendirirken bu evrede henüz niyetleri, gereksinimleri ya da duyguları
dikkate almaz, yalnızca gözlenebilir sonuca bakarlar. Ayrıca küçük çocuklar bir eylemin
doğruluk ya da yanlışlığına eylemin sonunda cezalandırılıp cezalandırılmayacağına göre
karar verirler. Öte yandan, kimse görmemiş bile olsa yanlış davranışların cezalandırılaca-
ğına inanma eğilimdedirler, çünkü ceza yanlış davranışın doğasında bulunan bir sonuçtur.
Örneğin Piaget çocuklara, çürük bir kalası köprü olarak kullanmaya çalışırken akarsuya
düşen bir çocuğun hikayesini anlatmıştır. Bunun üzerine, sekiz yaşından küçük çocuklar,
düşen çocuğun geçmişte yaptığı bir yaramazlık yüzünden cezalandırıldığını söylemişlerdir.
İkinci evre olan ‘Ahlaki Özerklik Evresi’ ise yaklaşık olarak sekiz yaş ve üzerindeki ço-
cuklarda görülür. Bu evrede çocuklar kuralları katı ve değişmez olarak görmezler, tersine
Karşılıklılık ‘Sen benim sırtımı onları esnek, çoğunluğunun isteğe uydurmak için değiştirilebilir, üzerlerinde toplumsal
kaşı, ben de seninkini.’ atasözü
ile açıklanabilir. İdeal karşılıklılık olarak anlaşılmış ilkeler olarak görürler. Yavaş yavaş karşılıklılık adı verilen bir dürüstlük
kavramı ise ‘Başkalarının sana standardını kullanmaya başlarlar. Diğer bir değişle, kendi iyiliklerini olduğu kadar, başka-
nasıl davranmasını istiyorsan
sende başkalarına öyle davran.’ larının iyiliğini de düşünürler. Bu iş birliği ahlakın başlangıcını tanımlar. Daha büyük ço-
sözüyle açıklanabilir. cuklar ve ergenler bu ahlakın ötesine geçerek ideal karşılıklılık adı verilen, beklentilerin
karşılıklılığına dayalı bir ahlak anlayışına doğru ilerlerler. İdeal karşılıklılık genç insan-
ların kuralların herkes için adil çıktıları güvenceye alacak biçimde yeniden yorumlanıp
gözden geçirilebileceğini anlamalarına yardım eder.
Bu evredeki çocuklar, kural ihlallerinin, yakalanmadıkları süreyle cezayla sonuçlan-
mayacağını da bilirler. Dolayısıyla, yukarıdaki örnekte bahsettiğimiz çocuğun çürük kalas
yüzünden nehre düşmesini bir kaza olarak düşünürler. Kazaların yaramaz davranışların
sonucu olmadığını anlarlar. Piaget’e göre sekiz yaşından büyük çocuklar, ceza ile niyet
arasındaki ilişkiyi de anlarlar. Karnı aç olan yedi yaşındaki çocuğun bakkaldayken kimse
fark etmeden bir çikolata paketini aldığını fark eden sekiz yaşından büyük bir çocuk, çiko-
latanın parasını ödemeyen çocuğun bunu kasıtlı olarak yapıp yapmadığını ayırt edebilir.
Daha büyük yaşlardaki çocuklar, muhtemelen, her iki durumda da çocuğun dönmesi ve
çikolatanın parasını ödemesi gerektiğini, ancak yalnızca kasıt söz konusuysa cezalandırıl-
masının doğru olacağını söyleyecektir.
Çocukların yaşları ilerledikçe, fiziksek zarar ya da cezalandırılma gibi dış görünümler
yerini kişinin niyetleri ya da başkalarının gereksinim ve arzuları gibi daha ince düşünce-
lere bırakır. Ayrıca çok sayıda kanıt Piaget’in ahlaki anlayışın bilişsel olgunluk, giderek ye-
tişkin denetiminden kurtulma ve akran etkileşimi tarafından desteklendiği görüşünü de
doğrular. Ancak, yine de, Piaget’in kuramının birçok yönü sorgulanmıştır çünkü kuram
küçük çocukların ahlaki yeteneklerini gerçekte olduğunun altında değerlendirir.
Klasik bir çalışmada üç yaşındaki çocuklara top oynamakla ilgili hikayeler dinletilmiş-
tir. Niyetleri göstermek için de resimler kullanılmıştır. Çocukların, oyun arkadaşlarının
canını kasıtlı olarak yakan çocukları, ‘kötü’ ya da ‘yaramaz’ olarak nitelendirme eğilimi
sergilerken, topu arkadaşının başına yanlışlıkla atan çocukla ilgili olumsuz yargıların
daha az olduğu görülmüştür. Bununla birlikte, çocukların yargılarını, olayların sonuçları
da etkiler. Oyun arkadaşının canını yakmak isteyen bir çocuğun attığı topun arkadaşına
çarpmadan başka bir yere gitmesi durumunda bu çocuğun kötü olmadığının düşünülme-
si buna örnek olarak gösterilebilir. Bu araştırma sonuçları çocukların, niyetleri, Piaget’in
düşündüğünden daha iyi bildiğini, ancak yargılarını bütünüyle niyete dayandırma yete-
neklerinin sınırlı olduğunu göstermiştir (Aral vd., 2000; Bee ve Boyd, 2009).
Kohlberg’in Ahlak Gelişim Kuramı

Piaget’in fikirlerinden yola çıkan ve bunları değiştiren Kohlberg, yaşları on ile yirmi altı
arasında değişen erkeklere, her birinde insan hayatının değeri gibi varsayımsal ahlaki iki-
lemler anlatarak ahlaki muhakemeyi değerlendirme çalışmalarına öncülük etmiştir.
Kohlberg’in araştırmalarında kullandığı ikilemlerden en çok bilinen Heinz’in öyküsü
aşağıda sunulmuştur.
Avrupa’da bir kadın yakalandığı özel bir kanser türü nedeniyle ölmek üzeredir. Doktorlar onu
kurtaracak tek bir ilaç olduğunu söyler. Bu radyumun bir formudur ve aynı şehirdeki bir eczacı
tarafından çok kısa bir süre önce keşfedilmiştir. İlaç pahalı olmakla birlikte, eczacı ilaca maliye-
tinden 10 katı fazla para ister. Eczacı radyuma 200 dolar ödemesine rağmen küçük bir doz ilaç
için 2000 dolar ister. Hasta kadının kocası Heinz, tanıdığı herkesten borç istemesine rağmen
sadece 1000 dolar toplayabilir. Eczacıya karısının ölmekte olduğunu söyleyerek ya ilacı daha
ucuza vermesini ya da kalan paranın sonra ödenmesini kabul etmesini ister. Eczacı ‘Hayır, ilacı
ben keşfettim ve bu işten para kazanacağım’ diyerek ilacı vermez. Heinz çaresizdir ve gizlice
dükkana giderek karısı için ilacı çalmayı düşünür.
Bu öykü okunduktan sonra deneklere sekiz soru sorulmuştur.

1. Heinz ilacı çalmalı mıdır? Neden?
2. Heinz karısını sevmiyorsa, onun için ilacı çalmalı mıdır? Neden?
3. Ölen kişi karısı değil de bir yabancı olsaydı, Heinz bu yabancı içinde ilaç çalmalı
mıydı? Neden?
4. (Eğer yabancı için ilaç çalınması yönünde cevap verilmiş ise) Farzet ki hasta olan
sevdiği bir hayvan. Heinz bu hayvanı kurtarmak için de ilaç çalmalı mı? Neden?
5. İnsanlar sevdikleri birinin canını kurtarmak için neden ellerinden gelen her şeyi
yapmalıdırlar?
6. Heinz’in ilaç çalması yasalara aykırı. Bu ahlak açısından da yanlış mı? Neden?
7a. Neden insanlar yasaları çiğnememek için ellerinden gelen her şeyi yaparlar?
7b. Bunun Heinz’in durumuyla nasıl bir ilişkisi var?
Yukarıda verilen öyküde de olduğu gibi, her ikilem öyküsünde ilk soru bireyin çatış- Çocuklara anlatılan kurgusal
mayla ilgili ilk düşüncelerini öğrenmek için sorulur. Sonraki sorular ise, düşüncesini biraz hikayeler ile onların ahlaki akıl
yürütmeleri değerlendirilebilir.
daha ileriye götürebilmek için sorulan sorulardır. Amaç bireyin konuyla ilgili düşüncele- Çocuklar ahlaki muhakame
rini öğrenmek değil, bu düşüncenin arkasındaki akıl yürütmeyi görmektir. Heinz’in ila- sürecinde, belirli eylemler
karşısında doğru ya da yanlış
cı çalması gerektiğine inanan bireylerle çalmaması gerektiğine inananlar Kohlberg’in ilk yargılara varırlar.
dört evresinden her birinde bulunabilir. Yalnızca en yüksek iki evrede ahlaki akıl yürütme
ve içerik tutarlı bir ahlaki sistemde bir araya gelir. Bu sistem içinde, bireyler yalnızca niçin
belirli davranışların haklı görülebilir olduğu üzerinde değil, insanların ahlaki ikilemlerle
karşılaştıklarında ne yapmaları gerektiği üzerinde anlaşırlar. Yasalara uyma ve insan hak-
larını koruma arasında bir seçim şansı olduğunda, en ileri ahlak düzeyine sahip kişiler
insan haklarını savunur. Heinz ikilemi için baktığımızda buradaki ikilem, birinin hayatını
kurtarmak için ilacı çalmaktır. Aşağıdaki resimde de bir çocuğun köpeğin hayatını kur-
tarmak için gösterdiği çabanın doğru olup olmadığı nedenleri ile tartışılabilir (Resim 8.3).
Resim 8.3
Her canlının
yaşamaya hakkı
vardır.
Yukarıdaki ikileme ve benzeri ikilemlere verilen yanıtları inceleyen Kolhberg, ahlaki

akıl yürütmede üç temel düzey olduğunu ve her düzeyin iki evreden oluştuğunu öne sür-
müştür. Bu düzeyler ve her düzey içinde yer alan evreler aşağıda ayrıntılı olarak açıklan-
mış ve Tablo 8.1’de de özetlenmiştir.
I. Gelenek Öncesi Düzey
1. İtaat ve ceza eğilimi evresi
2. Saf çıkarcı eğilim evresi
II. Geleneksel Düzey
3. İyi çocuk eğilimi evresi
4. Kanun ve düzen eğilimi evresi
III. Gelenek Sonrası Düzey
5. Sözleşme ve yasaya uygunluk eğilimi evresi
6. Evrensel ahlaki ilkeler eğilimi evresi
Birinci düzey olan Gelenek Öncesi Düzey yaklaşık olarak dört-dokuz yaş aralığını ifade
eder. Bu düzey Piaget’in ‘dışsal kurallara bağlılık’ evresinin özelliklerini kapsar. Bu düzeyde
bireyin yargıları sadece kendisiyle bağıntılıdır, henüz geleneksel ya da toplumsal kuralları, bek-
lentileri tam olarak kavrayamamıştır. Bu düzeydeki çocuğun yargıları, kendisine yakın olan ve
fiziksel olarak kendisinden üstün olan otoritenin (genellikle anne-babanın) yargılarına bağım-
lıdır. Eylemlerin doğru ya da yanlışlığını belirleyen, sonuçta elde edilecek ödül ya da cezadır.
İlk evre olan, dört-beş yaşlarını kapsayan itaat ve ceza evresinde benmerkezci bir
bakış açıcı hakimdir. Çocuklar başkalarının çıkarlarının kendisininkinden farklı
olduğunu ayırt edemezler. Bu evrede sadece otoriteye uyma ve cezalandırılmaktan
kaçınma vardır. Genel olarak olayların dış görünüşüne ve meydana gelen zararın
büyüklüğüne bakarak karar verilir. Bu evredeki bakış açısına göre, eylemin sonun-
da ceza alınıyorsa o eylem yanlıştır, ceza yoksa, o zaman doğrudur.
Saf çıkarcı eğilimi evresi olan ikinci evre altı-dokuz yaşlarını kapsar. Bu evrede ço-
cuk diğer bireylerin de çıkarlarının farkına varmaya başlar; ancak eylemler hala
karşılıklı iyilik ve kendi gereksinimlerini karşılamak adına gerçekleştirilir. Ne ka-
dar alırlarsa o kadar vermeleri söz konusudur.
Gelenek öncesi düzeydeki bireyler, Heinz’ın ikilemiyle ilgili sorulara aşağıdaki ce-
vapları vermişlerdir:
Cevap 1: Bir dükkandan bir şey çalmak doğru değildir. Yasalara aykırıdır. Birileri
seni görebilir ve polis çağırabilir.
Cevap 2: Heinz karısı için ilacı çalmalı, çünkü karısı ölürse cenaze masrafları çok
tutabilir.
Cevap 3: Heinz karısı için ilacı çalmalı, çünkü hayatta yalnız kalmamak için karı-
sının hayatını kurtarmalıdır.
Cevap 4: Heinz ilacı en yakın arkadaşı için çalmalı, çünkü bir gün gereksinimi
olduğunda arkadaşı da ona yardım eder.
İkinci düzey olan ve yaklaşık olarak on-on sekiz yaşları arasını ifade eden Gelenek-
sel Düzeyde bireyler kendi çıkarlarını düşünmeden toplumsal kurallara uymayı önemli
görmeye devam ederler. Aynı zamanda halihazırdaki toplumsal sistemi etkin bir biçimde
sürdürmenin olumlu insan ilişkilerini ve toplumsal düzeni güvenceye aldığına inanırlar.
Bu düzeyde sosyal düzeni destekleme ve sadakat önemlidir. Kendi ihtiyaçları bazen gru-
bunkilere göre ikinci planda kalır.
Bu düzeyin ilk evresi olan ve yaklaşık on-on beş yaşları arasını kapsayan üçüncü
evre iyi çocuk eğilimi evresidir. Bu evrede eylemler diğerlerini memnun etme, eleş-
tiriyi önleme, diğerlerinin acılarını hafifletme temeline dayanır. Bu evredekilerin
bakış açısına göre, diğerlerini memnun eden davranış iyi davranıştır. Yakınlarının
ondan bekledikleri ya da genel olarak ‘iyi evlat, iyi kardeş, iyi arkadaş vb.’ rolünden
beklenenler doğrultusunda yaşamak gerekir. Benmerkezciliğin azalması ve somut
işlemler evresine girmesiyle çocuk, olaylara başkaları açısından bakabilme özelliği
kazanır. Ahlaki muhakemede başkalarının hissettiklerini de dikkate alır. Bu evrede
birey ideal karşılıklılığı anlar. Artık yargılama için dışarıdan görünen davranış de-
ğil, davranışın altında yatan niyet önem kazanmaya başlar.
Dördüncü evre olan kanun ve düzen eğilimi evresi on altı- on sekiz yaşlarını kapsar.
Bu evrede doğru davranış, otoriteye ve sosyal düzene uygun olarak kişinin görevini
yerine getirmesidir. Toplum kuralları ve kanunlar önemlidir ve soru sorulmaksızın
izlenir. Kanunlara uymayanlar asla onaylanmazlar. Bir önceki evredeki gibi başka-
larını memnun etme güdüsü burada artık kalmamıştır, daha karmaşık düzenleme-
ler söz konusudur ve bu toplumsal düzenlemeler sorgulanmaz.
Geleneksel düzeydeki bireyler, Heinz’ın ikilemiyle ilgili sorulara şu cevapları vermişlerdir:
Cevap 1: İlacı çalarsanız kimse sizin kötü bir kişi olduğunuzu düşünmeyecektir,
fakat eğer çalmazsanız aileniz sizin cani bir eş olduğunuzu düşünecektir.
Eğer eşinizin ölmesine izin verirseniz bir daha kimsenin yüzüne baka-
mayacaksınız.
Cevap 2: Eğer çalarsanız sizin bir suçlu olduğunuzu düşünen yalnızca eczacı
olmayacak, başka herkeste aynı şeyi düşünecektir. Ailenizin ve ken-
dinizin onurunu nasıl iki paralık ettiğinizi düşünerek kendinizi kötü
hissedeceksiniz.
Cevap 3: Bir dükkandan bir şey çalmamalısın, bu yasalarla ilgili bir şey. Herkesi,
herkesin malını korumak bir kuraldır, sadece bir dükkanı değil. Bu top-
lumumuzda olması gereken bir şey. Bu yasalar olmasaydı, insanlar hır-
sızlık yapardı, yaşamak için çalışmak zorunda kalmazlardı, tüm toplum
bozulur, işlemez olurdu.
Üçüncü ve son düzey olan Gelenek Sonrası Düzey ise yaklaşık olarak on dokuz yaş
sonrasında görülür. Bu düzeye ulaşan birey, artık toplumsal kuralları anlayabilir ve iç-
selleştirebilir, çünkü bu kuralların altında yatan bazı genel ilkeleri de benimsemiştir. Bu
ilkeler toplumsal kurallar ile çatışırsa, artık yargıları geleneklere değil ilkelere dayanır. Bu
düzeydeki en önemli değişiklik otoritenin kim olduğudur. İlk düzeyde, otorite tamamen
dışsaldır; ikinci evrede dışsal otoritenin kuralları ve yargıları içselleşmiştir, ancak sorgu-
lanmaz; bu düzeyde ise, yeni bir içsel otorite vardır. Birey kendi seçtiği ilkeler doğrultu-
sunda seçimler yapar ve bireysel yargılara sahiptir.
Yaklaşık olarak on dokuz - yirmi yaşlarını kapsayan beşinci evre, sözleşme ve

yasaya uygunluk eğilimi evresidir. Kanunların kullanımı ve bireysel haklar eleşti-
rici bir şekilde incelenir. Toplumun kanunları ve değerlerinin göreli ve topluma
özgü olduğu kabul edilir. Bu evredeki birey zaman zaman bu kanunların göz
ardı edilebileceğini ya da değiştirilebileceğini fark etmeye başlar. Yine de ‘yaşam’
ve ‘özgürlük’ gibi göreceli olmayan bazı kurallara ise, çoğunluğun düşüncesi ne
olursa olsun her toplumda uyulmalıdır.
Kohlberg’e göre ahlak gelişiminin son evresi, yaklaşık yirmi bir yaşlarında başlayan
evrensel ahlaki ilkeler eğilimi evresidir. Bu evredeki birey artık kendi seçtiği ahlak
ilkelerini izler. Yasalar ya da kurallar bu ilkelerle çatıştığında, birey ilkeler doğrul-
tusunda davranır. Bu ilkeler evrensel adalet ilkeleridir, yargılar ve eylemler adalet,
eşitlik, insan hakları ve insan onuruna saygı gibi etik ilkelere uygun olma temelle-
rine dayanır.
Gelenek sonrası düzeye düzeye erişen bireyler, Heinz’ın ikilemiyle ilgili sorulara şu
cevapları vermişlerdir:
Cevap 1: Hırsızlığa karşı bir yasanın olmasına karşın, yasa bir kişinin yaşam hak-
kının çiğnenmesi anlamına gelmemektedir. Yasa, insanların yaşama
haklarına öncelik vererek Heinz’in neden hırsızlık yaptığını göz önüne
alacak şekilde yorumlanmalıdır.
Cevap 2: Mala, yaşamın kendisinden daha büyük saygı göstermek anlamsızdır.
İnsanlar özel mülkiyet olmaksızın da yaşayabilirler. İnsan yaşamına ve
kişiliğine saygı kesindir ve buna uygun olarak, insanların birbirlerini
ölümden kurtarmak için karşılıklı görevleri vardır.
Birinci ve ikinci evreler çocukluktan ergenliğe doğru azalırken, üçüncü evre art-
maktadır. Eğitimli genç yetişkinler arasında dördüncü evre en yaygın tepkidir; çok az
insan onun ötesine geçebilmektedir. Gelenek sonrası düzey yetişkinler arasında bile gö-
rece daha enderdir. Kohlberg’e, Resim 8.4 de örnek olarak gösterilen Rahibe Teresa gibi
nadir kişilerin ahlaki olgunluk düzeyinin gelenek sonrası düzeye ulaşabildiğini görüşü-
nü savunmaktadır (Altınoğlu Dikmeer, 2007; Bee ve Boyd, 2009; Berk, 2013).
Resim 8.4
Rahibe Teresa
karşılıksız sevgiyle;
kimseyi ırkından,
cinsiyetinden ya da
inancından dolayı
ayırmadan, tüm
insanlara yardım
edilmesi gerektiğini
savunuyordu.
Ayağı kırık olduğu için koltuk değnekleri ile okula gelen arkadaşının çantasını taşıyan ve
3 içten içe bir iyilik bekleyen çocuğun içerisinde bulunduğu ahlak gelişim düzeyini hem Kohl-
berg hem de Piaget’in kuramlarını düşünerek açıklayınız.
Düzey ve Evreler Yaşlar Yönelim Toplumsal Bakış Açısı Tablo 8.1

Kohlberg’in ahlak
I. Düzey: 4-5 İtaat ve ceza Benmerkezci bakış açısı. gelişim düzey ve evreleri
Gelenek
Yargılar, cezayı Başkalarının çıkarlarını gözetmez,
Öncesi Kaynak: Altınoğlu
önleme veya ödül onların kendi çıkarlarından
Dikmeer, 2007
1. Evre: İtaat ve alma temeline farklı olduğunu ayırt edemez.
ceza eğilimi dayanarak verilir Eylemler başkalarının psikolojik
çıkarları üzerine değil, tamamen
fizikseldir. Otoritenin bakış açısını
kendisininkiyle karıştırır.
2. Evre: Saf 6-9 Göreceli araçsal Somut bireyselci bakış açısı.
çıkarcı
Yargılar; karşılıklı Herkesin peşinden koştuğu
eğilim
iyilik ya da kendi çıkarlarının olabileceğinin ve
gereksinimlerini bu çıkarların çatışabileceğinin,
karşılama temeline doğrunun göreceli (somut bireyselci
dayanarak verilir. anlamda) olduğunun farkına varır
II. Düzey: 10-15 İyi oğlan / iyi kız Başka bireylerle ilişki içinde olan
Geleneksel bireyin bakış açısı.
Yargılar; diğerlerini
3. Evre: İyi çocuk memnun etme, Paylaşılmış duyguların, anlaşmaların
eğilimi eleştiriyi önleme, ve beklentilerin, kişisel çıkarların
diğerlerinin acılarını önünde olduğunun farkına varır.
hafifletme temeline Kendini başkasının yerine koyabilir.
dayanarak verilir.
4. Evre: Kanun ve 16-18 Yasa ve düzen Toplumun bakış açısını kişilerarası
düzen eğilimi anlaşma ya da güdülerden ayırma.
Yargılar; otoriteye
saygıyı sürdürme ve Rolleri ve kuralları tanımlayan
yasalara sadece yasa sistemin bakış açısını benimser;
oldukları için uyma bireysel ilişkileri sistemdeki yeri
temeline dayanarak açısından ele alır.
verilir.
III. Düzey: 19-20 Toplumsal sözleşme Toplumun öncelikli olduğu bakış

Gelenek açısı.
Yargılar; insan
Sonrası
haklarına ve tüm Bakış açılarını anlaşma, sözleşme,
5. Evre: Sözleşme toplum tarafından tarafsızlık ve gereklilik süreçlerinin
ve yasaya anlaşılmış standartlar resmi mekanizmaları ile birleştirir.
uygunluk temeline dayanarak Ahlaki ve yasal bakış açılarını dikkate
eğilimi verilir. alır, bunların bazen çatışabileceğini
fark eder ve bütünleştirmeyi güç
bulur.
6. Evre: Evrensel 21 ve İnsan yaşamının Toplumsal düzenlemelerin türetildiği
ahlaki ilkeler sonrası değeri bir bakış açısı.
eğilimi
Yargılar; adalet, Bu, ahlakın doğasını ya da bireylerin
eşitlik, insan hakları kendi içlerinde tek olduklarını ve bu
ve insan onuruna şekilde davranılmaları gerektiğini
saygı gibi etik ilkelere bilen her akılcı bireyin bakış açısıdır.
uygun olma temeline
dayanarak verilir.
Tablo 8.1’de Kolhberg’in ahlaki gelişim düzey ve evreleri özetlenerek sunulmuştur.

Kohlberg ahlak gelişim evrelerini değişmez ve evrensel olarak görür ve değişmez bir sı-
rada insanların içinden geçtikleri bir evreler sırası olduğunu ifade eder. Her yeni evrenin
bir önceki evrenin akıl yürütmesi üzerine yapılandırıldığına, bunun da mantıksal olarak
daha tutarlı ve ahlaki olarak daha yeterli bir adalet kavramıyla sonuçlandığına inanır.
Kohlberg’e göre birey evre atlayamaz, sırayla ilerlemek zorundadır; ancak bir evrede takı-
lıp kalabilir, mutlaka altı evreyi tamamlaması beklenmez.
Son zamanlarda karşılaştığınız bir ahlaki ikilemi düşünün ve bu ikilemde hangi ahlaki geli-
4 şim evresinde davranış sergilediğinizi nedenleri ile açıklayınız.
Ahlak Gelişimine Yönelik Diğer Kuramlar

Ahlak gelişimi alanında literatürde yer alan bilgiler çoğunlukla bilişsel gelişim kuramcı-
larından Piaget ve Kohlberg’in kuramlarına dayanır. Ancak ahlak gelişimini farklı bakış
açıları ile değerlendiren kuramcılar da bulunmaktadır. Bu bölümde Gilligan ve Turiel’in
ahlak gelişim kuramları ele alınarak incelenecektir. Gilligan, Kohlberg’in erkeklerle çalış-
masına bir tepki olarak yeni bir yaklaşımla ahlak gelişimini ele alarak incelemiştir. Turiel
de ahlak gelişimine farklı bir bakış açısından yaklaşmış ve daha çok sosyal yaşamla ahlaki
düşünce arasındaki ilişkilere odaklanmıştır.
Gilligan’nın Ahlak Gelişim Kuramı

Gilligan Kohlberg’in kuramının kadınlardaki ahlak gelişimini temsil etmediğini savunur.
Kolhberg’in ahlaki muhakemeyi tanımlayan öğeler olarak adalet ve hak kavramlarını ön
plana çıkarmasını eleştirir. Başkalarına haksızlık yapmamak (adalet yönelimi) ve muh-
taç birine sırt çevirmemek (şefkat yönelimi) olmak üzere en az iki ayrı ahlaki yönelim
olduğunu ve bunların kendilerine özgü kurallar içerdiğini söyler. Hem kız hem de erkek
çocuklar bu iki ahlaki ikilemdeki kuralları öğrenir, ancak Gilligan’a göre kızlarda şefkat ya
da bağ yönelimi daha fazlayken, erkekler daha çok adalet ya da hak yönelimi doğrultu-
sunda hareket eder. Gilligan söz konusu bu farklılığı iki farklı model formüle ederek belir-
tir. Birinci model; insanların ihtiyaçlarıyla uyumlu olarak; koruma, sorumluluk ve bakım
üzerine odaklanan bakım ahlakı, ikinci model ise adalet, eşitlik ve bireysel haklar gibi etik
ilkeler temelinde düşünmeyi vurgulayan adalet ahlakıdır (Gilligan, 1995).
Gilligan Kohlberg’in ahlaki muhakemeyi ölçmek için sunduğu ikilemlerin, bakım ah-
lakını içermekten çok doğruluk ve adalete ilişkin ahlakı içermesi nedeniyle yetersiz ola-
rak görür. Kohlberg’in ahlaki ikilem ölçeğinde yüksek puan almak için problem çözmeye
erkek merkezli yaklaşım gerektiğini yani adalet yönelimi ile yaklaşmak gerektiğin ileri
sürmüştür. Erkek çocukların ahlaki ikilem hikayelerinde daha kesin ve değiştirilemez çö-
zümler sunduklarını not etmiştir. Erkekler ahlaki konularda kurallara bağlıdırlar ve kesin
tavır alırlar. Kadınlar ise bu tür hikayelere kesin çözümler sunmakta daha tereddütlü yak-
laşırlar. Kadınlar genellikle doğruluk ve yanlışlığı yargılamayı reddederler, ancak herkes
için daha yararlı olan ya da yaratıcı, alternatif çözüm ararlar (Ören, 2014).
Örneğin; Kolhberg’in hasta eş hikayesine bir kadın kocanın bankaya kredi çekmek
için gitmesinin uygun olacağını önermiştir. Kadın bu çözümü hikayedeki herkese, ilacı
satan dükkan sahibine bile yardımcı olacağını düşündüğü için önermiştir. Bir başka ka-
dın, adamın ilacı çalmasının hem doğru hem de yanlış olacağını iddia etmiştir. Karısına
yardım etmesi doğru olacaktır, ancak aynı zamanda yanlış olacaktır, çünkü eğer adam
hapse girerse karısına artık bakamayacaktır. Geleneksel araştırma yöntemlerini kullana-
rak bu bireylerin belki de ahlaki inançlara sahip olmadıkları düşünülebilir. Bunun ter-
sine, ahlaki bir duruş sergilemede tereddüt gösterilmesi, diğer insanların iyiliğine karşı
büyük bir ilgi duyulduğunun ve bir yargıya varmadan önce durumun tüm boyutlarını
dikkate alma ihtiyacını gösterebilir.
Gilligan, bakım ve adalet ahlakının kökenlerinin; çocukluk dönemlerindeki bağlanma
figürüyle ve ilişkilerdeki deneyimlerden etkilendiğini ifade eder. Kız ve erkek çocuklara
yönelik farklı eğitim ve uygulamalarla şekillendiğini belirtir. Ona göre birçok toplumda
kız çocuklarının yetiştirilirken bakım verenlerine yani bağlanma figürlerine -genelde an-
nelerine- yakınlıkları ve bağlılıkları desteklenir. Erkek çocuklarının ise kızlardan farklı
olarak annelerinden ayrı ve bağımsız olarak büyümeleri sağlanır. Söz konusu farklı tu-
tumlar, kızların; başkalarının duygularını önemseyen ve ilişkileri korumaya özen gösteren
bireyler olarak yetişmesini beraberinde getirir.
Gilligan, Kohlberg’in sınıflamasına göre kadınların ahlaki olgunluğun üçüncü evresi
olan geleneksel düzeydeki iyi çocuk olma evresinden sonra ileri bir ahlaki düzeye geç-
mede erkeklerden daha geri olma eğiliminde olduklarını dile getirir. Yani kadınlar; ilişki
temelli, başkalarına iyilik etmenin ve sosyal kabulün önemli olduğu üçüncü evreden son-
raki evrelere geçmekte erkekler kadar başarılı olamayacaklardır. Bu evreden sonra toplu-
mun beklentilerine ilişkin cinsiyet farklılıklarının açık hale gelir ve onay görme çabasında
olan kadınlar Kohlberg’in ahlak gelişimi sınıflamasındaki üçüncü evreyi geçemezler. Bu
nedenle de Gilligan Kohlberg’in evre anlayışının evrensel olmadığını belirtmiş ve bu ku-
rama çok önemli bir eleştiri getirmiştir.
Kadınların bağımlı yetiştirildikleri için daha çok şefkate yöneldiği görüşü ile ilgili düşünce-
lerinizi nedenleri ile birlikte açıklayınız. 5
Turiel’in Ahlak Gelişim Kuramı (Toplumsal Alan Kuramı)

Turiel’in öncüsü olduğu Toplumsal Alan Kuramı, çocukların ahlaki kuralları ayırt etme Birimler arasında birlikte işlerliği,
ve eşgüdümleme yetenekleri üzerine odaklanır. Çocuklar günlük yaşamda sürekli top- uyumu ve düzeni sağlamak,
koordine etmek eşgüdümleme
lumsal etkileşime girer ve bu sayede toplumsal bilgileri öğrenirler. Alan kuramcılarına olarak tanımlanabilir.
göre, çocuklar toplumsal bilgileri ahlak alanı, toplumsal gelenekler ve kişisel alan olarak
adlandırılan üç tür sistemle yapılandırırlar.
Ahlak alanında çocukların etkileşime girdikleri insanların hakları ve mutlulukları ile
sonuçlanan eylemlere dayalı olarak ahlaka ilişkin düşünceleri gelişir. Turiel’e göre çocuk-
lar kendi deneyimleri ve anne-babalarının duruma ilişkin değerlendirmeleri ile adil-adil
olmayan ve doğru-yanlış hakkında özet kanılar oluşturur. Buna bağlı olarak ahlaki sorun-
lara ilişkin bir anlayış geliştirirler. Çocukların geliştirdikleri bu ahlaki anlayış, başkalarına
karşı nasıl davranması gerektiği konusunda var olan ahlaki yargıları temellendirir.
Toplumsal gelenekler, farklı sosyal ortamlarda sosyal etkileşimleri düzenleyen ve üze-
rinde ortak kanıya varılmış düzenlemeler şeklinde tanımlanır. Örneğin, yemek masası
görenekleri ve iletişim kuralları (‘afiyet olsun’, ‘merhaba’, ‘teşekkür ederim’) bunlardan ba-
zılarıdır. Çocuklar, toplumsal geleneklerin yetişkinler için önemli olduğunu bilir ve bu
nedenle bu geleneklere uymaya çalışırlar.
Kişisel alan, kendini anlama, kimlik, kendisinin ya da başka bir kişinin davranışının
nedenlerini anlama gibi durumları içerir. Bireyin özel alanıdır ve arkadaş, saç şekli, boş
zaman etkinlikleri, bedeninin üzerinde bir kontrolün sağlanması gibi hakları çiğnemeyen
bireye kalmış konulardır.
Toplumsal alan kuramına göre ahlak gelişimi sosyal deneyimlerin çeşitliliği ile ilgili-
dir. Çünkü duygu, düşünce ve eylemler karşılıklı etkileşim vasıtasıyla gelişir. Çocukların
maruz kaldıkları ahlaki ya da ahlaki olmayan durumlar ile olumsuz sonuçlara yol açan
eylemler sonucu ahlak alanına ait düşünceleri gelişir. Çocuklar farklı toplumsal ortamlar-
da bulunmaları ile farklı geleneklerin olduğunu anlarlar. Erken çocukluk döneminde ço-
cukların ahlaki açıdan kendi doğru ve yanlışlarına ilişkin yargılarına aykırı olan kuralları
ve otoritenin emirlerini kabul etmediklerini gösteren çalışmalar vardır. Ayrıca çocukların
ahlak alanına ait kurallar (ahlak kuralları) ile toplumsal gelenek alanına ait kurallar
(geleneksel kurallar) arasındaki farkı Kohlberg’in gelenek öncesi düzeyinde varsayılan-
dan daha erken yaşta anladıkları görülmüştür. Ahlaki kurallara ve toplumsal gelenekle-
re ilişkin kavranışları güçlendikçe, bazı seçimlerin bireyin isteğine kalmış olduğuna olan
Geleneksel kurallar belirli bir inançları da güçlenir. Çocukların ahlaki anlayışları giderek artan sayıda değişkeni göz önüne
kültüre, alt kültüre ya da gruba alır ve bu nedenle zamanla karmaşıklaşır. Zaman içinde dikkate alınan değişkenler arasında
özgü kurallardır. Başkalarının
haklarını garanti altına alan kuralın amacı, insanların niyetleri, davranışlarının bağlamı, bilgileri ve inançları sayılabilir.
evrensel ve bağlayıcı kurallar ise Toplumsal alan kuramı, çocuklarda ahlaki muhakeme ve değerlerin gelişiminde sosyal
ahlak kuralları olarak ifade edilir.
etkileşimlerin önemine dikkat çekmesi bakımından ele alındığında bilişsel bir yaklaşım
taşımasının yanında, öğrenme sürecini de içerir. Bu nedenle toplumsal alan kuramının
sosyal-bilişsel ağırlıklı bir kuram olduğu söylenebilir (Berk, 2013; Çam vd., 2012).
AHLAK GELİŞİMİNİN DESTEKLENMESİ

Emile Durkheim’ın, 1902-1903 yıllarında Sorbonne’da öğretmenlik bölümü öğrencilerine
vermiş olduğu ‘Ahlak Eğitimi’ başlığını taşıyan ders notlarında şunlardan bahsedilir:
‘Eğitimcinin geçmişi koruması yeterli değildir, o geleceği de hazırlamak zorundadır. Zaten ah-
lak eğitimi görevini ancak bu koşulla yerine getirebilir. Eğer çocuklara eskiden kalma, insanlı-
ğın yüzyıllar boyunca oluşturmuş olduğu, ortalama ahlak düşüncesini aktarmakla yetinecek
olursanız sonuçta özel bir bireysel ahlak eğitimini gerçekleştirmiş olursunuz. Ancak bu sahip
olunması gereken ahlak düzeyinin en alt kademesidir ve bir halkın bu düzeyle yetinebilme-
si mümkün değildir. Bizimki (Fransa) gibi büyük bir ulusun sağlıklı bir ahlaki yapıya sahip
olması için üyelerinin büyük çoğunluğunun en bayağı saldırı, cinayet, hırsızlık ve her türlü
sahtekârlıktan uzak durması yeterli değildir. Her türlü değiş tokuşun barışçıl bir ortamda ger-
çekleştirildiği, hiçbir türden çekişmeyle karşılaşılmayan ancak bu kadarıyla yetinen bir toplu-
mun da çok ahlaklı olduğu söylenemez. Bu toplum önüne ulaşacağı bir ideal koymak duru-
mundadır. Bu toplumun yapması gereken bir şeyler, gerçekleştirebileceği iyi şeyler olmalıdır.
İnsanlığın sahip olduğu ahlaki mirasa özgün bir katkıda bulunmalıdır. (…) Bu yüzden öğret-
men kendisine emanet edilmiş çocukları bu yeni keşif alanları için hazırlamak durumundadır.
Onlara yalnızca büyüklerinin uzun süre önce belirlenmiş dine dayalı ahlak anlayışını aktar-
makla yetinemez. Tam tersine onların da bu ahlaka ekleyecek birkaç satırları olması gerektiği
duygu ve düşüncesini uyandırmak ve bu amacı karşılayabilecek kapasiteye sahip olduklarına
inandırmak durumundadır (Durkheim, 2010; s: 9-10).’
John Dewey ise ahlak gelişiminin desteklenmesi hakkındaki fikirlerini şu şekilde belirtmiştir:
‘Çocuk, yalnız oy veren ve yasalara uyan bir kimse olmayacaktır; o aynı zamanda bir aile üyesi
olacaktır, büyük bir ihtimalle geleceğin çocuklarını büyütme ve yetiştirmede, böylece toplumun
sürekliliğini sağlama konusunda sorumluluk alacaktır. O, bir işçi olacaktır, topluma yararlı bir
mesleğe girecektir, bağımsızlığını ve onurunu korumak durumunda kalacaktır. O, belli bir ma-
hallede ve çevrede yaşayan bir topluluğun üyesi olacak, hayatın değerlerine katkıda bulunmak,
nerede olursa olsun uygarlığın incelik ve zarifliğine yeni unsurlar katmak zorunluluğu duya-
caktır. (…) Bir çocuk için bu çeşitli görevler bakımından durumun tam olarak belirlenebilmesi,
onun fen, edebiyat ve tarih alanlarında yetişmesi; temel araştırma metotlarını, insan ilişkileri
ve iletişimiyle ilgili temel araçları kullanmasını bilmesi; eğitilmiş ve sağlam bir vücut, becerikli
göz ve eller; çalışma alışkanlıkları, kararlılık; kısaca işe yararlılık alışkanlıkları demektir. (…)
Çocuğun, önderlik yapmak kadar başkalarına da uymak için eğitilmesi gerekir. O, kendini
yönetme gücü ile birlikte başkalarını yönetme gücünü, yönetim gücünü, sorumluluk isteyen
görevleri kabullenme yeteneğini elde etmelidir. Aksi halde sadece kendini yöneten ve kendine
özen gösteren bir kimse haline gelmektedir. İşte burada da okulun, toplumsal açıdan, ahlaki
sorumluluğun en geniş ve serbest bir anlayış çerçevesinde yorumlanması gerekir; çocuğun, üze-
rine düşen sorumluluğu alacak biçimde yetişmesi de aynı derecede önemlidir; çünkü o, yalnız
sürüp giden değişikliklere uymakla kalmamalı, bu değişikliklere biçim ve yön verme gücünü de
kazanmalıdır (Dewey, 1995; s: 119-120).’
Durkheim ve Dewey’in ahlak gelişiminin desteklenmesi için yaratılması gereken or-
tam hakkındaki fikirlerine benzer fikirler Piaget’de de görülür. Piaget ahlak eğitiminin
amacını saptamak için, geleneklerin ve önceki kuşakların baskılarına boyun eğmiş birey-
ler mi yetiştirilmek isteniyor yoksa özgür vicdanlar ve aynı zamanda başkasının haklarına
ve özgürlüklerine saygılı bireyler mi yetiştirilmek isteniyor sorusuna cevap verilmesi ge-
rektiğini belirtmiştir. Piaget ahlak gelişimi ile zihinsel gelişim arasındaki koşutluğu daima
göz önünde bulundurur. Ona göre ahlak eğitimi sorunu, mantık ya da matematik eğitimi
sorunundan farklı değildir. Bu nedenle, sadece otorite ve tek yanlı saygı üzerine kuru-
lan eğitim, ahlak açısından olduğu gibi zihinsel açıdan da aynı sakıncalıları içerecektir.
Piaget’in açıklamaları, çocuklarla çalışan meslek elemanlarının mutlak otoritesine ve tek
yanlı iletişimine dayanan geleneksel eğitim ve öğretim anlayışının karşısına çıkmaktadır.
Kişiliğin gelişimini amaçlayan bir eğitim, karşılıklı bir iletişime, özgür bir tartışma orta-
mına gereksinim gösterir. Okulun görevi yalnız mevcut kültür verilerini aktarmak değil,
yeni kültür değerlerinin doğmasını sağlayacak ortamı da hazırlamaktır.
Kohlberg’in ahlak eğitimi için önerdiği yöntem de işte böyledir. Kohlberg, çocuklarla
çalışan meslek elemanlarının, tarih, edebiyat ve günlük olaylardan çıkan gerçek ahlaki
ikilemleri içeren tartışmaları yönetmek suretiyle ahlaki düşünmenin gelişimini sağlama-
larını önermiştir. Bu tartışmaların etkili olabilmesi için, ortaya çıkan mesajların çocuğun
ahlak düzeyinin biraz ilerisinde olması gerekir. Eğer ahlaki açıklamalar çocuğun anlayış
düzeyini çok fazla geçerse etkili olamaz. Konuları çok aşağı düzeyde sunmak da hatalıdır.
O halde çocuklarla çalışan kişi, ahlaki gelişim konusunda bilimsel bilgiye sahip olmak
ve çocukların gelişim düzeylerini bu bilginin ışığında saptamak zorundadır. Aynı şekilde
anne-babaların da evde değerler ve ahlaki sorunlar hakkında çocuklarıyla konuşması ço-
cukların ve gençlerin ahlak gelişimlerini destekleyen en önemli katkılardan biridir.
Çocuklarla çalışan meslek elemanlarının, çocukları davranışların ya da tutumların
haklı olup olmadığı ve bunun nedenlerini düşünmeye sevk edecekleri her türlü yol bilişsel
bir yaklaşım olarak kabul edilir. Bu, çocukların davranışlarının yararlılık ya da uygunlu-
ğuna karar vermelerinde ve sonuçlarını anlamalarında yardımcı olmayı içerebilir.
Ahlak gelişimi, inandırıcı disiplin adı verilen bir disiplin türü tarafından desteklenir.
Bu tür disiplinde, bir yetişkin çocuğun yanlış davranışının başkaları üzerindeki etkile-
rine işaret eder ve böylece çocuğun başkalarının duygularını dikkate almasına yardım
eder. Örneğin, bir çocuk oynamak için arkadaşının elindeki bebeği çekip aldığında, ar-
kadaşı bebeği geri istediğini belirterek ağlamaya başlar. Burada anne ‘Bak arkadaşın ağ-
lamak üzere. Sen aldığında o bebeği ile oynuyordu. Hadi bebeğini geri verelim.’ diyebilir.
Eğer, anne-babalar çocuğun söyledikleri dinlerse, istenen davranışı yapmasında kararlı
bir biçimde ısrarcı olursa çocukların anlama düzeyinde açıklamalarda bulunurlarsa iki
yaşında olan çocuklarda bile inandırma etkili olur. Bu yaklaşımı kullanan anne-babaların,
okulöncesi dönemde olan çocukları yanlış davranmaktan çekinmeye, hatalı davranışlarda
bulunduklarında bunu itiraf etmeye, verdikleri zararı tamir etmeye ve olumlu toplumsal
davranışlarda bulunmaya eğilimli olurlar. Tersine, ceza uygulanması, tehdidin bir disiplin
yöntemi olarak kullanılması ya da ebeveynlerin sevgilerini geri çekmesi durumunda ço-
cuklar kendilerini tedirgin hisseder ve ne yapmaları gerektiğini sağlıklı düşünemezler. So-
nuç olarak, böyle uygulamalar çocukların ahlaki standartları içselleştirmelerini sağlamaz.
İstenmeyen bir davranış yaptığında çocuk dayak yerse, yaptığını onarmak ve davranışının
kötü sonuçlarını düzeltmek için çaba göstermez. Dövülmek, çocukta anne-babaya karşı
kızgınlık yaratır. Bu nedenle çocuk kendi yaptığının kötü bir şey olduğunu öğrenip ken-
disini suçlu göreceğine, kendini döveni suçlar. Sonuçta, çocuğa taklit edebilmesi için bir
model oluşturulmuş olur. Kendini döven anne-babasının saldırganlığını çocuk taklit eder
ve kızdığı zaman o da bir başkasını döver. Böylelikle fiziksel ceza çocuğa vicdanlı olmayı
değil, saldırgan olmayı öğretmiş olur (Berk, 2013).
Yapılan araştırmalarda, etkinlikler sırasında küçük çocuklar arasında duyarlılık, işbir-

liği ve paylaşılan olumlu duygu ve davranışlar varsa, çocukların ahlak gelişiminde daha
ileri oldukları görülmüştür. Bu çocukların kuralları çiğneme ya da yanlış davranışlardan
sonra empati kurdukları, sorumlu davrandıkları, oyunlarda dürüst davranmaya çalıştık-
ları ve başkalarının iyiliğini düşünerek hareket ettikleri gözlenmiştir.
Eğitimcilerin, meslek elemanlarının ve anne babaların çocukların ahlak gelişimleri
üzerinde yaratacağı etki kaçınılmazdır. Bu nedenle çocukların ahlak gelişimlerini erken
yaşlardan itibaren desteklemek önemlidir. Bu bağlamda empati yeteneği yüksek, olaylara
çok yönlü bakabilen, araştıran, sorgulayan ve üretken bireyler olmaları için yönlendir-
mek, cezalar ve yaptırımlar yerine tartışma ortamlarını oluşturmak ve neden-sonuç iliş-
kileri üzerinde durarak gerekli eğitim ve desteğin sağlamak sağlıklı bir ahlak gelişimi için
yapılması gerekenler arasında yer alır. Bunlar ileride birer yetişkin olacak çocukların ruh
sağlığını, dolayısıyla toplumun huzur ve mutluluğunu olumlu yönde etkileyecektir. Çün-
kü huzurlu ve mutlu toplumlar ancak sağlıklı ve mutlu bireylerden meydana gelir.
AHLAK GELİŞİMİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

Daha önce tanımını yaptığımız gibi ‘Ahlak gelişimi’ alanı oldukça soyut bir gelişim ala-
nıdır. Aynı zamanda toplumun değerlerine tamamen uyma değil, etkin bir uyum sağ-
lama ve değerler sistemi oluşturma sürecidir. Bireyin ahlak gelişimini etkileyen birçok
etmen olduğundan bahsetmiş ve bu etmenlerin en önemlileri arasında kişilik yapısı,
aile yapısı, akran etkileşimi, eğitim ve kültürü saymıştık. Bu etmenlerle birlikte kişisel
yaşam şartları da göz önüne alındığında ahlak gelişimini değerlendirmenin oldukça zor
olduğu söylenebilir. Bu nedenle ahlak gelişimini değerlendirirken bireyin kendisini ve
içinde yaşandığı toplumu da kapsayacak şekilde daha bütüncül bir yaklaşımla gözlemler
yaparak değerlendirmek bizlerin daha doğru bir sonuca varmasına yardımcı olabilir.
Ancak bu alanda çalışan araştırmacıların ahlak gelişiminin değerlendirilmesine yönelik
ölçekler geliştirdikleri ve bu ölçeklerin her geçen gün daha kapsamlı hale getirilmeye
çalışıldığının da altını çizmeliyiz.
Ahlak gelişimi ilgili yapılan çalışmalar incelendiğinde, özellikle Piaget ve Kohlberg’in
ahlak gelişimi kuramlarını ve ölçüm yöntemini temel alan, bireylerin ahlaki ikilem du-
rumlarında yaptıkları ahlaki yargılamaları inceleyerek hangi ahlaki gelişim düzeyinde
olduğunu saptayan ölçeklerin kullanıldığı görürüz. 1974’te Rest ve arkadaşları tarafın-
dan geliştirilen, 1987 yılında Akkoyun tarafından Türkçe’ye uyarlaması yapılan Görüşleri
Belirleme Testi (GBT; Defining Issues Test, DIT) ve 1977 yılında Lind tarafından geliş-
tirilen, 2001 yılında Çiftçi tarafından Türkçe’ye uyarlaması yapılan Ahlaki Yargı Testi de
(Moralischer Urteil Test, MUT) bunlara örnek olarak verilebilir. Şengün ve Kaya’nın 2007
yılında geliştirdiği ahlaki yargılamaları inceleyen araştırmalarda kullanılan Ahlaki Olgun-
luk Ölçeği’ni ise yukarıda bahsettiğimiz diğer iki ölçekten ayıran bazı farklılıklar vardır.
Bu ölçek, diğerlerinden ikilemler içeren hikayeler üzerine kurulmamasıyla ve bireyleri
Kolhberg’in ahlaki evrelerine göre değil; yüksek ahlaki olgunluk düzeyine sahip ya da
düşük ahlaki olgunluk düzeye sahip bireyler olarak sınıflandırmasıyla ayrılmaktadır. Çok
sınırlı sayıda olan ahlak gelişimini belirlemeye yönelik bu çalışmaların ve kullanılan de-
ğerlendirme araçlarının yeterli olmadığı bir gerçektir. Bu nedenle, değerlendirilmesi diğer
gelişim alanlarına göre daha zor olsa da bireylerin ahlak gelişimlerini belirlemeye yönelik
kültürümüze uygun değerlendirme araçlarının geliştirilmesi gerekmektedir.
Özet
Ahlak gelişimi ile ilgili kavramları tanımlamak. cektir. Ancak akran etkileşimi olumsuz sonuçlara da
1
Ahlaki gelişim ilk olarak filozof ve din adamlarınca neden olabilir. Kötü ahlaki özelliklere sahip bir grup
incelenmiştir. Sokrates, Plato ve Aristo ahlak alanında içerisinde olan çocuk yanlış davranışlara yönelebilir.
insanların uyabilecekleri ortak bir davranış örüntüsü Eğitim ile doğru ve yanlış kavramları, bir gruba uyum
üzerine çalışmışlar, ahlak ve ahlak gelişimi ile ilgili sağlama, başka fikirlere saygı duymanın önemi öğre-
tanımlamalar yapmışlardır. Ahlak, genellikle ‘belli bir tilebilir ve kişiler arasındaki ahlaki gelişim farklılık-
toplumun belli bir döneminde geçerli bireysel ve top- ları azaltılabilir. Kişinin içinde bulunduğu toplumun
lumsal davranış kurallarının tümü’ olarak tanımlanır. yaşam biçimi yani kültürü, onun ahlaki düşünce ve
Ahlak gelişimi ise ‘çocukların belirli davranışları doğ- davranışlarını üzerinde etkilidir. Çünkü sosyal çevre
ru ya da yanlış olarak değerlendirmelerine rehberlik birey üzerinde sürekli etkilidir.
eden ve kendi eylemlerini yönetmelerini sağlayan
ilkeler kazanma süreci’ biçiminde ele alınır. Hangi ey- Ahlak gelişimine yönelik kuramları açıklamak.
3
lemin doğru ya da yanlış olduğuna hükmetme, ahlaki Ahlak gelişimi ile ilgili kuramlar psikanaliz, sosyal
yargı, ahlaki duygu, düşünce, yargı, tutum ve davranış öğrenme ve bilişsel gelişim kuramı şeklinde ele alına-
bakımından yetkin olma ve ahlaki niteliklerin topla- rak incelenir. Psikanalitik kurama göre Freud kişilik
mı ise ahlaki olgunluk olarak tanımlanır. ve ahlak gelişiminin altı yaşa kadar tamamlandığı öne
sürer. Ahlak gelişmesini id-ego-süperego ilişkisindeki
Ahlak gelişimine etki eden etmenleri açıklamak. dengeyle açıklayan Freud özellikle süperegoyu kişili-
2
Birçok etmen ahlaki muhakemeye etki eder. Bun- ğin ahlaki yönü olarak ele alır. Freud’a göre özellikle
lar arasında kişilik yapısı altında yer alan empati, üç-beş yaşları arasına rastlayan fallik evre ahlak ge-
hoşgörü ve benlik kavramı gibi özelliklerle ailenin lişimi açısından çok önemlidir. Bu evrede ortaya çı-
özellikleri, akran etkileşimi, eğitim ve kültür gibi bir kan Oedipus kompleksi sonucu ortaya çıkan olumsuz
dizi toplumsal deneyim sayılabilir. Bunlardan empati duygular çocuğun suçluluk duymasına neden olur ve
yeteneği ve hoşgörü, bireyin karşısındakinin duygu- çocuk karşı cinsiyetteki ebeveyni ile özdeşim kura-
larını anlayarak, onları olduğu gibi kabullenmesine, rak ona benzemeye çalışır. Ortaya çıkan bu suçluluk
kendisininkinden farklı düşünce, değer yargıları, tu- duygusu aynı zamanda vicdan gelişiminin temelini
tum ve davranışları kabul etmesine ve daha zengin bir hazırlar. Sosyal öğrenme kuramcılarına göre ahlak-
toplumsal yaşamın oluşmasına olanak sağlar. Empati sal davranışlar da öteki toplumsal davranışlar gibi
ve hoşgörü yeteneğiyle gelişmiş bireyler başkalarının pekiştirme, ceza ve gözleme dayalı öğrenme yolu ile
ahlaki düşünceleriyle daha ilgili olacak ve ahlaki ol- kazanılıp öğrenilir. Bandura çocukların başkalarını
gunluk düzeyi yükselecektir. Ahlaki niteliklere ilişkin gözlemleyerek, model alma ve taklit yoluyla öğren-
bireyin benlik algısı iyi ise tutum ve davranışları da diğini, davranışlarından hangisinin iyi, hangisinin
iyi yönde gerçekleşecektir. Aile, toplumsal kuralların kötü olduğuna ise yetişkinlerin koyduğu ödül ya da
ve ahlaki ilkelerin çocuğa aktarıldığı ilk ve en önemli ceza sonucunda karar verdiğini belirtir. Bilişsel geli-
yapı olması nedeniyle ahlaki muhakemede önemli et- şim kuramcılarından Piaget, ahlak gelişimini dışsal
kileri bulunur. Aile içi ilişkilerin kuvvetli olduğu, ço- kurallara bağlılık ve ahlaki özerklik evresi olarak iki
cuğa söz hakkı veren, desteğini hissettiren, sorunları dönemde inceler. Dışsal kurallara bağlılık evresinde
konuşup danışarak çözümleyen ailelere sahip çocuk- çocuk, yetişkinlerin kurallarına uymayı kaçınılmaz
lar ahlak kurallarını daha kolay içselleştirirler. Akran olarak görür. Ahlaki özerklik evresinde ise çocuklar
ve arkadaşlar çocukların ahlak gelişimlerinde oldukça kuralların insanın gereksinimlerine göre değişebile-
etkili olan etmenlerdir. Farklı görüşlerdeki akranla- ceğine inanırlar. Ahlak gelişimi bilişsel gelişimin pa-
rıyla etkileşimde olan çocuk, farklı bakış açılarının ralelinde gerçekleşmektedir. Kohlberg, ahlak gelişimi
farkına varacak ve ahlaki muhakeme yeteneği gelişe- kuramını Piaget’in çalışmalarından yola çıkarak ge-
liştirmiştir. Ahlaki evrelerin birinden diğerine geçen açıklamak, davranışın başkaları üzerindeki etkisine
ve bir öncekinin yerini alan değişmez diziler şeklinde dikkat çekmek, çocuğun başkalarının duygularını
ortaya çıktığına inanır. Kohlberg, insanların altı ah- anlamasına yardım ederek empati yeteneğini geliştir-
laki muhakeme evresinden geçtiklerini belirtir. Bu mesi için destek olmak, söz hakkı tanımak, tartışma
altı evre Gelenek Öncesi, Geleneksel ve Gelenek Son- ortamları yaratmak, özgür, sorgulayan, araştıran ve
rası olmak üzere üç düzey içinde yer alır. Kohlberg, üreten bireyler olarak yetişmelerini sağlamak, çocuk-
yetişkinlerin birçoğunun geleneksel düzeyin ötesine ların ahlak gelişimlerini en iyi şekilde destekleyebil-
geçemediği savunur. Ahlak gelişimine farklı bakış mek açısından son derece önemlidir.
açılarıyla yaklaşan kuramcılar da vardır. Bunlardan
Gilligan, Kohlberg’in ahlaki gelişim evrelerinin kesin Ahlak gelişiminin değerlendirilmesini açıklamak
5
ve evrensel olmadığını savunur ve Kohlberg’in çalış- Ahlak gelişimi oldukça soyut ve kişiye özgü bir geli-
malarının kadınları kapsamadığı halde, genelleme ya- şim alanıdır. Bireyin ahlak gelişimini etkileyen faktör-
pıldığına dikkat çeker. Ona göre kadınlarda daha çok ler kişiden kişiye değişen son derece bireysel faktör-
başkalarının ihtiyaçlarına uyumlu olarak, koruma ve lerdir. Bu nedenlerden ötürü diğer gelişim alanlarının
bakım üzerine odaklanan Bakım Ahlakı görülürken, aksine ahlak gelişimini ölçmek ve değerlendirmek ol-
erkeklerde adalet ve bireysel haklar gibi etik ilkeleri dukça zordur. Çok sınırlı sayıda olan ahlak gelişimini
vurgulayan Adalet Ahlakı ön plandadır. Toplum- belirlemeye yönelik değerlendirme araçlarının yeterli
sal Alan Kuramcısı olan Turiel ise ahlak gelişiminde olmadığı bir gerçektir. Bu nedenle, değerlendirilmesi
kültürel etkilerin göz ardı edildiğini, ancak çocuğun diğer gelişim alanlarına göre daha zor da olsa birey-
içinde bulunduğu kültürün ve sosyal çevrenin ahlak lerin ahlak gelişimlerini belirlemeye yönelik kültürü-
gelişiminde son derece önemli olduğuna vurgu yapar. müze uygun değerlendirme araçlarının geliştirilmesi
gerekmektedir.
Ahlak gelişiminin desteklenmesine yönelik uygulamala-
4 ra örnek vermek
Ahlak eğitimi üzerine çalışmalar yapan Durkheim
ve Dewey, bireylerin iyi ahlaklı olması için öncelikle
araştıran, öğrenen ve üreten kişiler olmak için yönlen-
dirilmesi gerektiğini savunurlar. Çünkü birey yalnızca
var olana uymakla yetinmemeli, yeni şeyler eklemeli
ve değişikliklere yön vermeyi de bilmelidir. Durkhe-
im ve Dewey gibi Piaget de ahlak eğitiminin amacının
özgür vicdanlar ve haklara saygılı bireyler yetiştirmek
olduğunu savunur. Ona göre ahlak eğitimi mevcut
verileri aktarmakla yetinmemeli, yeni kültür değerle-
rinin oluşmasını sağlayacak ortamlar hazırlamalıdır.
Kohlberg’in önerdiği ahlak eğitimi de bunlara paralel-
lik gösterir. Kolhberg, öğretmenlerin ve ebeveynlerin
çocuklar için özgür tartışma ortamları yaratmalarının
önemini vurgular ve onlara ahlaki ikilimler sunarak
ahlaki düşüncenin gelişmesini sağlamaları gerektiğini
öne sürer. Yapılan araştırmalar çocuklara sert ceza ve
yaptırımlar uygulamanın onları daha iyi davranmaya
sevk etmediğini, aksine taklit edebilmesi için onlara
olumsuz bir model sunduğuna işaret etmektedir. Ço-
cukların yaptıkları davranışın neden yanlış olduğunu
1. Bazen kuralların değiştirilmesinin toplum için daha iyi 5. Sekiz yaşındaki Ahmet, salonda top oynarken topu vazo-
olduğunu söyleyen bir kişinin bulunduğu Kohlberg’in ahlak ya atmış ve vazonun bir parçasının kırılmasına neden olmuş-
gelişimi düzeyi aşağıdakilerden hangisidir? tur. Aynı yaştaki Yağmur ise babasının evlilik yıldönümlerin-
a. Geleneksel düzey de annesine aldığı çiçeği salondaki vazoya koymak isterken
b. Gelenek dışı düzey vazoyu düşürmüş ve paramparça etmiştir.
c. Özerk dışa bağımlı düzeyi Bu iki olay çocuğa anlatıldığında çocuk “Yağmur suçludur”
d. Gelenek sonrası düzey derse Piaget’e göre bu çocuğun ahlak gelişim evresinde bulun-
e. Gelenek öncesi düzey duğu evre aşağıdakilerden hangisidir?
a. İtaat ve ceza eğilimi
2. Çocukların ahlak gelişimini desteklemek için en uygun
b. Dışsal kurallara bağlılık
ifade aşağıdakilerden hangisidir?
c. İyi çocuk eğilimi
a. Çocuklar yanlış davranışlarda bulunurken müdahale
d. Ahlaki özerklik
edilmezse kendi sorunlarını çözmeyi öğrenirler.
e. Kanun ve düzen eğilimi
b. Çocuklar yanlış davranışlarda bulunduklarında ağır
cezalar verilirse doğru davranışları gösterme eğilim- 6. Aşağıdakilerden hangisi ahlak gelişimini etkileyen et-
leri artar. menlerden biri değildir?
c. Çocuklar yanlış davranışlarda bulunduklarında dav- a. Eğitim
ranışın neden yanlış olduğunu açıklamak gerekmez, b. Empati yeteneği
çünkü çocuklar henüz bunu anlayabilecek bilişsel be- c. Kültür
cerilere sahip değildir. d. Akran etkileşimi
d. Çocuklarla ahlaki konuları tartışırken bilişsel kapa- e. Fiziksel özellikler
sitelerinin üzerinde açıklamalar yapmak, doğruyu ve
7. Freud’a göre, çocuğun ahlak kurallarını öğrendiği geli-
yanlışı ayırt etmelerinde gereklidir.
şim dönemi aşağıdakilerden hangisidir?
e. Çocuklara ahlaki ikilemler sunmak ve özgür tartışma
a. Genitel dönem
ortamları yaratmak önemlidir.
b. Anal dönem
3. Gilligan’ın ahlak gelişiminde savunduğu ana fikir aşağı- c. Fallik dönem
dakilerden hangisidir? d. Oral dönem
a. Kadınlar olayların doğru ve yanlışlığına bakarken er- e. Gizil dönem
kekler bakım ve sorumluluklara odaklanırlar.
8. Erikson, Freud’un ahlak gelişimi ile ilgili görüşlerini des-
b. Kadınlar ve erkekler aynı ahlak gelişim evrelerinden
teklemektedir. Ancak Erikson’a göre ahlak gelişimi açısından
geçerler.
etkili olan farklı bir duygu daha vardır. Erikson’un ifade ettiği
c. Kadınlar ahlaki açıdan erkeklerden daha üstündür.
duygu aşağıdakilerden hangisidir?
d. Ahlak gelişiminde cinsiyetler üzerinde kültürün etki-
a. Mutluluk
si göz ardı edilemez.
b. Heyecan
e. Kadınlar ve erkekler doğru ve yanlışı değerlendirir-
c. Korku
ken farklı bakış açılarını kullanırlar.
d. Empati
4. Ahlak gelişimi çalışmalarıyla ilgili aşağıdaki ifadelerden e. Gurur
hangisi doğrudur?
9. Piaget’in sözünü ettiği beklentilerin karşılıklı olması ge-
a. Kohlberg, ahlak gelişimini yalnızca erkeklerle çalış-
rektiğine dayalı bir ahlak anlayışını ifade eden kavram aşağı-
mıştır.
dakilerden hangisidir?
b. Kohlberg, ahlak gelişimini yalnızca kadınlarla çalış-
a. Ahlaki özerklik
mıştır.
b. Karşılıklılık
c. Kohlberg, ahlak gelişimini hem kadınlarla hem de
c. Dışsal kurallara bağlılık
erkeklerle çalışmıştır.
d. Ahlaki ikilem
d. Turiel, ahlak gelişimini yalnızca küçük yaş grubuyla
e. Empati
çalışmıştır.
e. Gilligan, ahlak gelişimini yalnızca kadınlarla çalış- 10. Turiel’in Kuramına göre çocukların toplumsal bilgileri
mıştır. yapılandırdıkları sistemler aşağıdakileren hangisinde birlikte
ve doğru olarak verilmiştir?
a. Eşgüdümleme-yapılandırma-empati
b. İçselleştirme-sorgulama-kavrama
c. Ahlak alanı-toplumsal gelenekler-kişisel alan
d. Kişisel inanç-sorgulama-empati
e. Yargı-Muhakeme-Olgunluk

1. d Yanıtınız yanlış ise “Ahlak Gelişimine Yönelik Ku- dan tamamen boş da değildir. Biyolojik, psikolojik ve sos-
ramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. yal gelişimleri, ahlaklı bir kişilik sahibi olması için zemin
2. e Yanıtınız yanlış ise “Ahlak Gelişiminin Desteklen- teşkil etmektedir. Ancak iyi-kötü, doğru-yanlış gibi ahlaki
mesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. yargılar diğer insanlardan öğrenilir. Eğer ahlaki yargıların
3. e Yanıtınız yanlış ise “Ahlak Gelişimine Yönelik Diğer neler olduğu bilinci kalıtımsal olarak doğuştan getirilmiş
Kuramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. olsaydı çocukların davranışlarına müdahale etme ve onları
4. a Yanıtınız yanlış ise “Ahlak Gelişimine Yönelik Ku- yönlendirme ihtiyacı duyulmazdı. Ayrıca bütün toplumlar
ramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. da ahlak kuralları da farklılık göstermezdi. Bu nedenle tüm
5. b Yanıtınız yanlış ise “Ahlak Gelişimine Yönelik Ku- gelişim alanlarında olduğu gibi ahlak gelişimi üzerinde de
ramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. hem kalıtımın hem de çevrenin etkisi vardır.
6. e Yanıtınız yanlış ise “Ahlak Gelişimini Etkileyen Et-
menler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 3
7. c Yanıtınız yanlış ise “Ahlak Gelişimine Yönelik Ku- Ayağını kırık olduğu için koltuk değnekleri ile okula gelen
ramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. arkadaşının çantasını taşıması karşılığında içten içe bir iyi-
8. e Yanıtınız yanlış ise “Ahlak Gelişimine Yönelik Ku- lik bekleyen çocuk Kolhberg’in gelenek öncesi dönemi, saf
ramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. çıkarcı eğilim evresindedir. Piaget ise bu evreyi özerk ahlak
9. b Yanıtınız yanlış ise “Ahlak Gelişimine Yönelik Ku- evresi olarak tanımlar. Burada Piaget’in bahsettiği karşılık-
ramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. lılık standardını görmek mümkündür. Çocuk yaptığı iyiliğe
10. c Yanıtınız yanlış ise “Ahlak Gelişimine Yönelik Diğer karşılık mutlaka bir iyilik bekler.
Kuramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Sıra Sizde 4
Örneğin, akrabalarınızdan birinin kız çocuğunu okula gön-
dermek istemediğine tanık olduğunuz bir yaşantınızın oldu-
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ğunu düşünelim. Her çocuğun eğitim hakkı olduğuna inan-
Sıra Sizde 1 dığınız için akrabanızı çocuğunun okula gitmesi için ikna
Ahlakın duygusal bileşeni daha önce de bahsettiğimiz gibi, etmeye çalışmanız, çocuğun okula gitmesini desteklemeniz
kendimizi başkalarının yerine koymamıza ya da o sıkıntının gelenek üstü düzeyde bir ahlaki yargı anlayışında olduğunu-
nedeni bizsek kendimizi suçlu hissetmemize yol açan bile- zu gösterir.
şendir. Kendimizi başkalarının yerine koyarak, onun duy-
gularını, içinde bulunduğu durum ya da davranışlarındaki Sıra Sizde 5
motivasyonu anlamak ve içselleştirmek anlamına gelen em- Gilligan’ın tanımlamış olduğu ahlaki yönelimlerin doğru-
pati becerisi ahlakın temel bileşenlerinden biri olan duygusal luğunu ortaya koyacak yeterli sayıda araştırmaya rastlanıl-
bileşeni ile ilişkili olan kişilik yapısıdır. mamaktadır. Literatürde kadın ve erkeklerin etik konularda
birbirinden farklı düşündükleri konusunda kanıtların çok
Sıra Sizde 2 az olduğu bilinmektedir. Diğer kuramcılar tarafından ihmal
Bireyin ahlak gelişimi üzerinde hem kalıtım hem de çev- edilen şefkat kavramına yaptığı vurgu nedeniyle takdir edilen
renin etkisi vardır. Ancak fizyolojik ya da psikolojik bir Gilligan’ın yine de cinsiyet temelli görüşünde vurgulananla-
özelliğin ne derece gelişebileceğini kalıtım belirler. Kalı- rın ötesinde ahlaki yargıları etkileyen birçok etmen olduğu
tım ve çevre bir etkileşim içerisindedir. Gelişim, kalıtım ifade edilir. Örneğin yaş, aile, durum, içinde bulunulan or-
ile çevrenin sürekli etkileşimi sonucu meydana gelir. İnsan tam, kimlik, kültür gibi bir dizi değişken ahlaki gelişimi et-
ahlak sahibi olarak doğmamakla birlikte ahlak bakımın- kileyecektir.
Kaynaklar
Altınoğlu Dikmeer, İ. (2007). Bilişsel gelişim kuramları. Ayla Onur, B. (1979). Ahlak eğitiminin psikolojik temelleri. An-
Soykan Aysev, Yasemen Işık Taner (Ed.), Çocuk ve Ergen kara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 12 (1),
Ruh Sağlığı ve Hastalıkları içinde (s. 95-107). İstanbul: 1-13.
Asimetrik Paralel. Ören, M. (2014). İlkokul yıllarında sosyal ve duygusal geli-
Aral, N., Baran, G., Bulut, Ş. ve Çimen, S. (2000). Çocuk geli- şim. Berrin Akman (Ed.), Erken Çocukluk Döneminde
şimi 2. İstanbul: Ya-Pa. Gelişim içinde (s. 426-462). Ankara: Nobel.
Bee, H. ve Boyd. D. (2009). Çocuk gelişim psikolojisi, Çev. O. Özen, Y. (2011). Etik mi? Ahlak mı? Modernite mi? Medeni-
Gündüz. İstanbul: Kaknüs. yet mi? (Değerler eğitimine sosyal psikolojik bir yakla-
Berk, L.E. (2013). Çocuk gelişimi, Çev. A. Dönmez. Ankara: şım). Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,
İmge. 3(5), 63- 86.
Çam, Z., Çavdar, D., Seydooğulları, S. ve Çok, F. (2012). Ah- Rest, J., Cooper, D., Coder, R., Masanz, J. ve Anderson, D.
lak gelişimine klasik ve yeni kuramsal yaklaşımlar. Ku- (1974). Judging the important issues in moral dilemmas-
ram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri, 12(2), 1211-1225. An objective measure of development. Developmental
Çiftçi, N. (2001). Ahlaki yargı testi mut’un teorisi ve Türkçe Psychology, 10(4), 491-501.
versiyonunun geçerliliği. Kuram ve Uygulamada Eğitim Roeper, A. ve Silverman, L.K. (2009). Giftedness and moral
Bilimleri, 2, 297-320. promise. Don Ambrose, Tracy Cross (Ed.), Morality,
Çiftçi Arıdağ, N. ve Yüksel A. (2010). Üniversite öğrencileri- Ethics, and Gifted Minds içinde, New York: Springer.
nin ahlaki yargı yetenekleri ile empati becerileri arasın- Senemoğlu, N. (2007). Gelişim öğrenme ve öğretim. Kuram-
daki ilişkinin incelenmesi. Kuram ve Uygulamada Eğitim dan Uygulamaya. Ankara: Gönül.
Bilimleri, 10 (2), 684-727. Şengün, M. (2007). Ahlak gelişiminin psiko-sosyal dina-
Dewey, J. (1995). Eğitimde ahlâk ilkeleri, Çev. A. F. Oğuzkan. mikleri. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Ankara: Şafak. Dergisi, 201-221, Erişim: [http://dergi.ilahiyat.omu.edu.
Durkheim, E. (2010). Ahlak eğitimi, (2. Baskı), Çev. O. Ada- tr/DergiTamDetay.aspx?ID=69& Detay =Ozet]. Erişim
nır. İstanbul: Say. Tarihi: 05.09.2015
Fleming, J.S. (2006). Piaget, Kolhberg, Gilligan, and others on Şengün, M. ve Kaya, M. (2007). Ahlaki olgunluk ölçeği: Ge-
moral development. Erişim:[ http://swppr.org/Textbook/ çerlik ve güvenirlik çalışması. Ondokuz Mayıs Üniversite-
Ch%207%20Morality .pdf]. Erişim Tarihi: 28.08.2015 si İlahiyat Fakültesi Dergisi, 24(25), 51-64.
Gander, M.J. ve Gardiner, H.W. (2010). Çocuk ve ergen Turiel, E. (2008). The development of morality. William Da-
gelişimi, (7. Baskı), (Çev. A. Dönmez, H.N. Çelen, B. mon, Richard M. Lerner (Ed.), Child and Adolescent De-
Onur). Ankara: İmge velopment içinde (s. 473-508). United States of America:
Gilligan, C. (1995). Hearing the difference: Theorizing Wiley.
connection. Hypatia, 10(2), 120-127. Ulutaş, İ. (2007). Okul çocuklarında psikososyal gelişim. Ful-
Gilligan, C. ve Attanucci, J. (1988). Two moral orientations: ya Temel ve Ayşe Aksoy (Ed.) Çocuk ve Ergen Gelişimi
Gender differences and similarities. Merrill-Palmer içinde (s. 63- 91). İstanbul: Morpa.
Quarterly, 34(3), 223-237.
Gündüz, T. (2010). Üstün zekalı çocuklarda ahlak gelişimi ve Görsellere İlişkin Web Adresleri
Eğitimi. İ.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(1), 157-177. Resim 8.1. zekiyebasoglu.com/id-ego-ve-superego.html
Güngör Aytar, A. (2013). Ahlaki (törel) gelişim. Ayten Ulu- Resim 8.2. mehmetfatihoktem.com/index.php/oeneriler/
soy (Ed.), Gelişim ve Öğrenme Psikolojisi içinde (s. 70-92). velilere-oeneriler/855-cocuk-ve-siddet
Ankara: Anı. Resim 8.3. sabah.com.tr/galeri/yasamyardimsever-cocuk-
Kochanska, G., Gross, J.N., Lin, M.H. ve Nichols. K.E. (2002). lar/10
Guilt in young children: Development, determinants, Resim 8.4. adaring.com/mother-teresa-second-mother-many-
and relations with a broader system of standards. Child people/
Development, 73, 461 – 486.

Çocuk Geli̇şi̇mi̇

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Çocuk Geli̇şi̇mi̇

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 3267

Copyright © 2016 by Anadolu University

Grafik Tasarım Yönetmenleri

Dil ve Yazım Danışmanı

Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

Çocuk Gelişimine Giriş ................................................................. 2 1. ÜNİTE

Fiziksel Gelişim ............................................................................. 26 2. ÜNİTE

Orta Çocukluk Döneminde Fiziksel Gelişim (7-12 yaş) ....................................... 42

3. ÜNİTE Motor Gelişim ............................................................................... 58

4. ÜNİTE Bilişsel Gelişim ve Dil Gelişimi ..................................................... 96

Sosyal ve Duygusal Gelişim ......................................................... 128 5. ÜNİTE

Saldırganlık .................................................................................................................. 135

6. ÜNİTE Kişilik Gelişimi ............................................................................... 158

Cinsel Gelişim................................................................................. 190 7. ÜNİTE

Özet ............................................................................................................................... 210

8. ÜNİTE Ahlak Gelişimi ............................................................................... 218

GELİŞİM İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR

Olgunlaşma ve öğrenme olmadan gelişim sağlanamaz.

Büyüme ile gelişim arasındaki fark nedir?

Kritik Gelişim Dönemi

Kritik gelişim dönemi ne demektir? Örnek veriniz.

GELİŞİMİN TEMEL İLKELERİ

Gelişimin kendine özgü yönelimleri vardır ilkesini açıklayınız.

Doğum Öncesi Dönem

İlk Çocukluk Dönemi

Zihinsel işlemlerin yapıldığı bu dönemde benmerkezci düşünce yapısı ortaya çıkar.

Resim 1.3 Resim 1.4

Orta Çocukluk Dönemi

Ergenlik (Son Çocukluk) Dönemi

Orta çocukluk döneminin temel özellikleri nelerdir?

GELİŞİMİ ETKİLEYEN ETMENLER

Paratroid bezi gelişimi nasıl etkiler?

Doğum Öncesi Etmenler

Doğum Anı Etmenler

Doğum Sonrası Etmenler

Doğum öncesi dönemde çocuğun gelişimini etkileyecek çevresel etmenler nelerdir?

Yetersiz ve dengesiz beslenmenin çocuğun yaşamını tehdit eden etkileri vardır.

Ayrıca ergenlik döneminde arkadaş gruplarının çocuklar üzerinde olumsuz etkileri

Televizyonda şiddet içeren filmleri izleyen çocuklar saldırgan davranışlar gösterir.

Kalıtım ve Çevre Etkileşimi

Yaşamın İçinden Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

TEMEL KAVRAMLAR VE TANIMLAR

Beden oranı niçin fiziksel gelişimle ilgili bir kavramdır?

FİZİKSEL GELİŞİMİ ETKİLEYEN ETMENLER

Doğum Öncesi Etmenler

Doğum Sırası Etmenler

Doğum Sonrası Etmenler

FİZİKSEL GELİŞİM DÖNEMLERİ

Doğum Öncesi Dönemde Fiziksel Gelişim

Yeni Doğan Döneminde Fiziksel Gelişim

Yeni doğanın fiziksel gelişiminde refleksler neden önemlidir?

Bebeklik Döneminde Fiziksel Gelişim (0-2 yaş)

Resim 2.6 Kemik ve Dişler: Doğumdan sonra kemik-

Yeni doğanın görme duyusunun özellikleri nelerdir?

Diş çarpıklıklarının düzeltilmesinde ortodentist kontrolünü unutmayın.

Ergenlik (Son Çocukluk) Döneminde Fiziksel Gelişim

FİZİKSEL GELİŞİMİN DESTEKLENMESİ

Ailece spor yapmak çocuğun fiziksel gelişimini destekler.

Tablo 2.1 Puanlama

Yeni doğanların davranışsal değerlendirmesinde de en çok T. Berry Brazelton tarafın-