GELİŞİMİ TEHLİKEDE OLAN

ÇOCUKLAR

• Gelişimi Tehlikede Olan

Çocuklara İlişkin Tanımlama ve
İÇİNDEKİLER

Yaklaşımlar GELİŞİM PSİKOLOJİSİ

• Gelişimi Risk Altında Olan
Çocuklar
• Risk Grubu Çocuklarda Sınıflama Yrd. Doç. Dr. MEHMET KÖK
• Çocuk İhmali ve İstismarı
• Çocuk İhmali ve İstismarının
Sınıflandırılması
• Gelişimi Tehlikede Olan Çocuklar
İçin Tek Çözüm: Erken Çocukluk
Eğitimi

• Bu üniteyi çalıştıktan sonra;

HEDEFLER

• Gelişimi tehlikede olan çocukları

kavrayabilecek,
• Hangi çocukların tehlikede
olduklarını açıklayabilecek,
• Çocuk ihmali ve istismarının
ayrımını öğrenebilecek,
ÜNİTE Ü
• Çocuk ihmali ve istismarının
sınıflandırılmasını

14
yapabileceksiniz.
 Gelişimi Tehlikede Olan Çocuklar

GİRİŞ
Gelişim kavramı, bir organizmanın döllenmesi ile başlayıp yaşam boyu
devam eden hareket ve değişimi anlamında kullanılır. Bu değişim büyüme veya
gerileme şeklinde olabilir. Bu nedenle yaşam boyu değişimle ifade edilen gelişim
süreci hem olumluluk hem de olumsuzluk içerir.
Sağlıklı bir çocuğa sahip olmak her anne babanın arzusudur. Anne babalar,
annenin hamilelik döneminde, çocukları için en güzel özellikleri hayal eder ve
onların toplumun ve kendilerinin değer verdiği, önemli gördüğü tüm özellikleri
taşımasını isterler. Sağlıklı bir bebek isterken farklı özellikleri olan bir çocuğun
Sağlıklı bir bebek dünyaya gelmesi, ebeveynlerde değişik duygular, düşünceler ve durumlar
beklerken farklı yaşanmasına neden olabilir.
özellikleri olan bir Çocuğun gelişiminde anne-babanın takınacağı tutum çok önemlidir. Anne-
çocuğun dünyaya babanın tutarsız tutumları çocuğun gelişimini olumsuz yönde etkiler. Çocuğun
gelmesi, ebeveynlerde
yaptığı her hatalı davranış karşısında anne-baba aynı tepkiyi göstermeli.
değişik duygular,
düşünceler ve durumlar Ebeveynlerin tutumları tutarlı olmalı, aksi durumda çocuk neyin doğru neyin yanlış
yaşanmasına neden olduğunu öğrenemez. Çocuk suçluluk duygusunu, pişmanlık gibi duyguları
olabilir. hissetmeli. Çocuğun yaptığı yanlışların kendisine söylenmesi ona zarar vermez.
Eğer hatalar söylenmezse çocuk yanlış yaptığının farkına varamaz ve kendi
yaptığının doğru olduğunu zanneder, benmerkezli bir kişilik oluşturur.

GELİŞİMİ TEHLİKEDE OLAN ÇOCUKLARA (RİSK) İLİŞKİN

TANIMLAMA VE YAKLAŞIMLAR
Çocuk söz konusu olduğu zaman “Risk” sözcüğü ile çocuğun gelişimine
olumsuz yönde etki eden birtakım zorluklara ilişkin ihtimallerden
bahsedilmektedir. Tüm çocuklar gelişimsel ve davranışsal problemler açısından
risk altındadır. Çocukların genel olarak sağlık, başarı, gelişim yönünden eşit şansa
sahip olduklarını düşünürüz. Ancak çocuklar doğumdan itibaren fizyolojik,
psikolojik ve çevresel anlamda aynı koşullara sahip değillerdir. Bu nedenle
gelişimleri farklılık arz etmektedir. Çocukların hem biyolojik hem de sosyal
çevresel etmenlerden dolayı dezavantajlı olanlarının gelişimleri tehlike altındadır.
Özellikle yoksulluk koşulları, madde bağımlılığı risk faktörlerinden en çarpıcı
örnekler olarak ortaya çıkmaktadır
Tek başına hiçbir risk faktörü etkin değildir. Prematüre doğan bir bebek,
yoksullukla mücadele eden bir ev ortamında büyütüldüğünde riskler artacaktır.
Yani çocuğun büyütüldüğü ortam çocuğun prematürelikten doğan riski kadar
önemlidir. Diğer bir ifade ile bu bebek iki temel risk faktörü ile mücadele
etmektedir.
Pek çok gelişmemiş ya da gelişmekte olan ülkelerde olduğu gibi Türkiye’de
de çocuk ölümleri oldukça yüksektir. Bu nedenle sağlık kuruluşları bu çocukları
yaşatmayı amaç edinmiş ve bu amaca yönelik de çeşitli programlar
geliştirmişlerdir. Günümüzde gelişimin izlenmesi ve desteklenmesi programları

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

 Gelişimi Tehlikede Olan Çocuklar

gelişimin çok eksenli kuramına dayanmaktadır. Bu kurama göre çocuk yakın

çevresi olan ailesi ve uzak çevresi olan toplum ile etkileşim içindedir. Çocuk
gelişiminin bütün olarak kavranması gelişimi etkileyecek programların
planlanmasını ve uygulanmasını sağlayacaktır.
Bebeklerin büyüme ve gelişimlerini etkileyen biyolojik, bakım ve sosyal-
çevresel faktörlerde dezavantajlı olmalarında etkilidir. Bu dezavantajlarla doğan
bebekler ve çocuklar “Risk Grubu” olarak takip edilir ve gelişimin tüm alanlarında
desteklenmeye ihtiyaç duyarlar. Söz konusu bu çocuklar, yaşıtlarından belirli
düzeyde geri kalabilmekte ya da gelişimleri gecikebilmektedir.
Bu çocukların herhangi bir probleme yol açma olasılığı bulunan genetik,
doğum öncesi, doğum anı, doğum sonrası ve çevresel koşullar nedeniyle
gelişimlerinde farklılık, bir diğer ifade biçimi ile “anormallik” riski yüksek
olmaktadır.
Gelişimi tehlike altında olan çocukların; yaşam nitelikleri değiştirilip,
geliştirilmez ise uzun vadede tehlike oluşturacak potansiyele sahip olup toplumsal
Gelişim ve büyüme
soruna ve huzursuzluğa neden olabilir. Toplumsal soruna neden olabilecek riskler;
açısından risk taşıyan
bebek ve çocuklar için çeşitli engeller, gelişimsel gerilik, öğrenmeye ilişkin problemler ve suç işleme
”erken tanı, erken oranlarının artması gibi sıralanabilir.
müdahale ve destek” Sağlıklı bir bebek beklerken engelli bir bebeğin dünyaya gelmesi, anne ve
imkânları sağlandığı babanın bazı problemler yaşamasına neden olur. Engelli bir bebeğin doğması veya
zaman söz konusu bu engelin doğumdan bir süre sonra fark edilmesi tüm olumlu beklenti ve hayallerin
riskler azalır. yıkılması ile birlikte yoğun duygu ve kaygıları beraberinde getirir. Engelli çocuğun
doğmasıyla aile içi roller değişebilir, sorumluluklar artabilir, evlilik ilişkileri
değişebilir, eşler birbirlerini suçlayabilir. Karşılıklı suçlamalar aile içi ilişkilerde
gerginlik yaratır. Bunun yanı sıra engelli çocuğun getirdiği ek yük günlük yaşamın
olağan sayılabilecek güçlüklerini, aile içindeki mevcut problemleri daha da
arttırabilir. Ailelerin evliliği ne kadar iyi durumda ise engelli çocuğa uyum
sağlamaları onu kabul etmeleri o kadar çabuk olabilir.
Gelişim ve büyüme açısından risk taşıyan bebek ve çocuklar için “Erken Tanı,
Erken Müdahale ve Destek “ imkânları sağlandığı takdirde söz konusu bu riskler
azalır. Doğum öncesi dönemde bile tanılanan (teşhisi konulan) durumlarda aileler
çocuklarını özel eğitime başlamada ne yazık ki gecikiyorlar. Oysa 0-2,5 yaş dilimi,
gelişim açısından oldukça önemli, kritik bir dönemdir. Bu dönemde, özel
gereksinimli çocuklara verilen “özel eğitim” ve “fizik tedavi” gibi uygulamalarla
yetersizliğin gelişim üzerindeki olumsuz etkileri en aza indirgenebilir.
Gelişimi farklı olan bireyler için günümüzde; “özürlü”, “engelli”, “özel
gereksinimi olanlar”, “gelişim farklılığı olanlar”, “farklı gelişim gösterenler”,
“öğrenme farklılığı olanlar”, “özel eğitim gerektiren bireyler” ve benzeri tanımlar
kullanılmaktadır.
Özel durumu olan ve farklı gelişim gösteren çocukların eğitimleri için normal
eğitimden farklı olarak özel yetiştirilmiş personel, özel geliştirilmiş programlar,
özel araç-gereçler ve özel düzenlenmiş çevre gerekmektedir. Bu eğitim şekli “Özel
Eğitim”, “Özel Gereksinimi Olan Çocukların Eğitimi” olarak adlandırılmaktadır.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

 Gelişimi Tehlikede Olan Çocuklar

GELİŞİMİ RİSK ALTINDA OLAN ÇOCUKLAR

Çocuğun gelişiminin tehlike altına girmesi ihtimali anne karnında
başlamaktadır. Ebeveynin bulunmuş olduğu sosyo-ekonomik çevrenin yapısı
ayrıca kendi sağlık durumları çocuğun gelişimi için risk oluşturabilir.
Doğum öncesi dönemde, annenin sağlık durumu çocuğun gelişimini
büyük ölçüde etkiler. Özellikle çocuğun gelişimsel açıdan bulunduğu kritik
dönem çok önemlidir. Bu dönemde annenin kullandığı ilaç, alkol, sigara vb.
maddelerden dolayı çocukta telafisi olmayan sorunlara neden olabilir.
Genetik faktörler de çocukların gelişimlerini tehdit edebilir. Çünkü engel
durumunun belli başlı nedenlerinden olduğu bilinmektedir. Yüzden fazla genetik
hastalık zihinsel engelliliğe ve gelişimsel geriliklere neden olup, gelişmekte olan
çocukları tehdit etmektedir.

•Annenin hamilelik döneminde içki içmesinden dolayı doğumdan önce ve

Örnek

sonra bebekte büyüme yetersizlikleri, yüzde düzensizlikler, küçük başlar,

kalp, eklem, kol ve bacak kusurları ile zihinsel yetersizlikler ortaya
çıkmıştır.

Türkiye’de evliliklerin %20’sini oluşturan akraba evlilikleri de özürlü çocuk

doğurma riskini artırmaktadır. Türiyede her beş evlilikten biri akraba evliliğidir.
Bunun için akraba evliliği yapacak olan çiftlerin evlilik öncesi veya gebelik
Çocuğu, doğduktan öncesinde genetik danışma almalıdırlar.
sonra bekleyen Kan uyuşmazlığı da çocukların gelişimlerini tehlikeye sokar. Günümüzde bu
çevresel faktörler de hastalık önemini yitirmiştir. Artık müdahale edilebilmektedir. Genelde annenin
gelişimin risk
kanı ile çocuğun kanının uyuşmaması durumudur. En çok da annenin kanının “Rh-
olasılığını belirler.
” babanın “Rh +” olması durumlarında ortaya çıkar.
Çocuk doğduktan sonra oluşan olumsuz çevresel faktörler de gelişimin risk
olasılığını belirler. Çocuğun yoksul bir çevrede dünyaya gelip o toplumda
büyümesi gelişimi adına risk olasılığını arttırır. Ailesinin diğer bireyleri gibi
yaşamdan doyum sağlayamayacak gerekli olan ihtiyaçlarının
karşılanmamasından dolayı hem maddi hem de manevi olarak etkilenecektir.
Ayrıca büyümüş olduğu çevrenin de fiziki yapısı çocuklar için önemlidir. Sağlık
açısından yetersiz bir çevrede yetişen çocuğun gelişimi risk altında olacaktır.
Günümüzde haberleşme araçlarının gelişimine bağlı olarak 7’den 70’e herkesin
kullandığı cep telefonları, internet vs. gibi radyasyon yayıcı araçlar da uzun vadede
risk oluşturmaktadır.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

 Gelişimi Tehlikede Olan Çocuklar

•Haberlerde veya filmlerde, özellikle temas edilen kimyasal madde

Örnek
artıklarının arıtma tesislerinden geçirilmeden tahliye edilmesi, o
çevredeki çocuklarda kalıtsal ve ciddi manada tehlike oluşturacak
hastalıklar meydana getirebilmektedir.

Çocuğun geçirmiş olduğu hastalıklarda çocuk gelişimini önemli ölçüde tehdit

etmektedir.
Örnek

•Kızıl hastalığının %5-10 oranında otizm nedeni olduğu ifade edilmiştir.

Ayrıca havale, epilepsi ve beyinde herpes virüsü tahribatının otizme
neden olduğu Gilberg tarafından açıklanmıştır.

Bu saydıklarımızın dışında annenin beslenmesi son derece önemlidir. Yeterli

ve dengeli beslenmeyen annelerin çocuklarında çeşitli hastalıklara daha çok
rastlanmaktadır.
Örnek

•Fetüs evresindeki kötü beslenme, büyümeyi yavaşlatmaktadır.

Annenin hamilelikte radyasyona maruz kalması, psikolojik sorunları ve

geçirdiği kazalar ile travmalar çocuğun gelişimini tehdit eden doğum öncesi risk
faktörleridir.
Annenin hamilelik Doğum sonrasında ise çocuğun beslenmesi geçirdiği kaza-travmalar ve
döneminde radyasyona
çocuk istismarı da son derece önemli tehdit nedenleri arasındadır. Ayrıca anne
maruz kalması,
psikolojik sorunları, babanın kişiliği, çocuğa uygulanan şiddet ve kötü yaşam koşulları ciddi sorunlar
geçirdiği kazalar ve yaşatabilmektedir. İstismar edilen, şiddet uygulanan çocukların %20’sinde
travmalar çocuğun engellilik söz konusudur.
gelişimini tehdit eden
doğum öncesi risk Risk Grubu Çocuklarda Sınıflama
faktörleridir.
Risk faktörlerine göre çocukları üç grupta toplamak mümkündür. Bunlar:

Oluşmuş Risk Faktörü: Söz konusu bu çocuklarda hiçbir problem yokmuş gibi
görünür ancak çocuğun doğum öncesi, doğum sırası ve doğum sonrası ile ilgili
olarak öykü alındığında bazı risk faktörleri nedeni ile gelişimde farklılıklar,

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

 Gelişimi Tehlikede Olan Çocuklar

yetersizlikler olabileceğine ilişkin veriler görülebilir. Genetik problemler oluşmuş

risk grubuna giren çocuklar olarak tanımlanabilir.

Biyolojik Risk Grubu : Prematüre ya da düşük doğum ağırlığı ile doğan

bebekler “Biyolojik Risk Grubu” olarak ele alınmaktadır. Diğer yandan, annenin
hamileliği sırasında geçirdiği kızamıkçık gibi enfeksiyonlar ya da annenin şeker,
kalp hastalığı gibi hastalıklarının olması çocuğun gelişimi üzerinde etkili
olabildiğinden böyle annelerin bebekleri de “Biyolojik Risk Grubu” içinde
değerlendirilmektedir.

Sosyal-Çevresel Risk Grubu: Yaşıtlarının gelişimsel düzeyini yakalayamayan

birçok çocuğun sosyo-ekonomik ve kültürel dezavantajlı çevrede doğdukları
görülmektedir. Her şeyden önce bu çocukların bakımları ve beslenmeleri
yetersizdir. Diğer taraftan anne babanın sosyal-çevresel dezavantajları nedeni ile
çocuklarını ihmal ve istismar ettikleri görülmektedir.
Risk grubunda yer alan çocukların, ileri yıllarda özel eğitime gereksinim
duyup duymaması, diğer bir ifade ile engelli tanısı alıp almama durumu risk
faktörlerinin özelliklerine göre değişkenlik göstermektedir.

HANGİ ÇOCUKLAR TEHLİKE ALTINDA

1- İstismar edilen çocuklar
2-İhmal edilen, sosyal tehlikelere, suça, kötü alışkanlıklara karşı korumasız
bırakılan çocuklar (sokakta yaşayan, fuhuşa teşvik edilen vs.)
3-Bir yetişkinin korumasından ya da yol göstericiliğinden yoksun; anne
babası bulunmayan, terk edilmiş çocuklar
4-Savaş ve silahlı çatışma altında bulunan çocuklar
5-Yaşaması ve gelişmesi için gerekli ihtiyaçların karşılanması imkânlarından
yoksun ortamda bulunan çocuklar
Çocukların büyüme ve 6-Mülteci çocuklar
gelişimlerinin risk altında 7-Yaşadığı ülkede haklarını kullanmasına yasal ya da idari engel bulunan
bulunmasının nedenleri, azınlıklara mensup çocuklar
yalnızca tıbbi temele
dayanmamaktadır. ÇOCUK İHMALİ VE İSTİSMARI
Çocuk ihmali; çocuğun ruhsal ve bedensel ihtiyaçlarının karşılanmamasıdır.
Çocuk istismarı; çocuğun bedensel ve ruhsal olarak gelişimini engelleyecek şekilde
geliştirilen davranışlar bütünüdür.
Çocukların büyüme ve gelişimlerinin risk altında bulunmasının nedenlerinin
yalnızca tıbbi temele dayanmadığı vurgulanmıştı. Pek çok risk ebeveyn-çocuk
ilişkisi içinde ortaya çıkmaktadır.
Çocuk istismarı ya da örselenmesi, ebeveynlerin kasıtlı olarak çocuklarını
yaralamaları, onların yetişkin karşısındaki güçsüzlüklerinin istismar edilmesi ile
ilgilidir.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

 Gelişimi Tehlikede Olan Çocuklar

Uygun olmayan fiziksel bakım koşulları ve çocuğun korunamaması ve uygun

rehberliğin yapılamaması ise çocuk ihmali olarak ele alınmaktadır.

Örnek •Çok soğuk havalarda okula uygun kıyafetlerle gelemeyen bir çocuğa
eğitimciler tarafından dikkat çekilmesi gerekmektedir. Yalnızca eğitimciler
değil, çocukla karşı karşıya gelen doktor, hemşire gibi tüm profesyonellerin
ihmal ve sitismar edilmiş çocuklara ilişkin ipuçlarına duyarlı olup bu
çocukların tanımlanması ve gerekli önlemlerin alınması gerekmektedir.

Çocuk ihmali ve istismarının sonuçları çok ciddidir. İstismar ve ihmale

maruz kalan çocukların dil gelişimlerinde gerilik, zihinsel fonksiyonlarda yetersizlik,
duygusal ve sosyal alanlarda problem davranışlar gözlenir.
İhmal ve istismara uğrayan çocukların problemleri genel olarak
aşağıdaki gibi gruplandırılabilir:
-Okul Başarısızlığı (öğrenme güçlüğü, uyumsuzluk)
-İntihar
-Suça yönelme
-Madde bağımlılığı
-Sokak yaşamı ve uygun olmayan işlerde çalışma
-Duygusal-Davranışsal problemler
Günümüzde pek çok çocuk hâlen kötü muamele ve ihmal koşulları
ile yaşamlarını sürdürmeye çalışmaktadırlar. Kimi çocuklar ihtiyaçlarına uygun
eğitim alamazken, anne-baba ya da çeşitli toplumsal kurumlar ya da yabancı
şahıslar tarafından kötü muameleye maruz kalmaktadırlar. Bazı çocuklar cinsel
istismara uğrarken, bazıları suça itilmekte ya da uygun olmayan işlerde
çalıştırılmaktadır.
Çocuğa karşı fiziksel, duygusal ve cinsel zararlarla sonuçlanan ve tekrarlanan
kötü davranışlar ve çocuğun ebeveyni ya da çocuğun bakımını sağlayan kişi
tarafından ihmal edilmesi olarak ele alınırken, diğer taraftan çocuğun bakımını
sağlayan kişi ve çocuk arasında çocuğun fiziksel ve gelişimsel durumuna yansıyan,
ancak bunun bir kaza sonucunda değil, bilerek ortaya çıkan bir olumsuz etkileşim
sonucu olduğu ifade edilebilir.
Çocuk istismarı ve ihmalinin çocuğun üzerinde ve daha geniş anlamda
toplumsal düzeyde yarattığı olumsuz etkilerin önemi anlaşıldıkça ulusal ya da
uluslararası örgütler kurularak çocuk istismarı ve ihmalini önleme ve zarar gören
çocukların da tedavi ve rehabilitasyon çalışmaları yapılmaktadır.

Nedenler:
Sosyal öğrenme Ana-babanın kendi çocukluk dönemlerinde istismar ve ihmale maruz
kuramı model alma ve kalması sonucunda diğer bireylerde sevgi temelinde bir ilişki oluşturabilecek
taklit temeli üzerine yeteneklerden mahrum olurlar. Bunun, “Sosyal Öğrenme” kuramına dikkate
kurulmuştur. alındığında geçerli olduğunu görmek mümkündür. Çünkü sosyal öğrenme kuramı,

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

 Gelişimi Tehlikede Olan Çocuklar

model alma ve taklit temeli üzerine kurulmuştur. Sevgi temeli ile etkileşim içine
giremeyen yetişkin modeli ile büyüyen çocuklar ileri yıllarda kendi çocuklarına
karşı bu modele uygun tutum ve davranışlar geliştirecektir. Diğer bir diğer
anlatımla söz konusu bu ebeveynlerin bildikleri tek davranış modeli kötü
davranma modelidir. Kötü davranma modeli dayak, saldırma ya da çocukları
tamamen kendi hâline bırakmayı ifade etmektedir.
Ana-babanın eğitim düzeyinin düşük olması çocuk yetiştirme konusunda
bilgi eksikliği oluşmaktadır. Yapılan araştırmalara bakıldığında istismar ve ihmal
edilen çocukların ebeveynlerinin eğitim düzeyinin düşük olduğu görülürken, geniş
aile yapısının ve aile içi etkileşiminin güvensiz, kaygı verici temellere dayandığı,
aile içinde ölüm, hastalık, işsizlik, şiddet gibi faktörlerin yer aldığı görülmektedir.
Bazı ana-babalar çocukları ile ilgili gerçek dışı, yani onların becerileri ve
gelişimsel özelliklerine uygun olmayan beklentiler içine girebilirler. Bu beklentiler
sonucunda roller karışır, kendi ebeveynlerinden görmedikleri ilgi ve duygusal
gereksinimlerini kendi çocuklarının karşılamasını isterler. Çocuğuna uyguladığı
şiddet ve öfke aslında kendi anne-babasına yöneliktir. Çocukların gelişimsel
özelliklerinin üzerinde bir beklentiye girmek ve çocuğun bu beklentiye cevap
verememesi, ana-babayı öfkelendirebilmektedir. Bu durum ana-babanın
çocuklarını daha fazla istismar etmesine neden olacaktır.
Bireysel Etkinlik

•Çevrenizde bulunan, çocuk ihmali ve istismarına neden olan, aileler

ile ilgili bir araştırma yapınız.

ÇOCUK İHMALİ VE İSTİSMARININ SINIFLANDIRILMASI

Çocuk ihmali ve istismarı dört başlık altında toplanmaktadır:

1- Fiziksel İstismar
2- Duygusal İhmal ve İstismar
3- Fiziksel İhmal
4- Cinsel İstismar

Fiziksel İstismar

Çocuk örselenmeleri çocukta fiziksel yaralanmalara neden olur. Her

Ebeveyn ya da
yetişkinin, çocuğu toplumda çocuklara şiddet ve fiziksel ceza farklı biçimlerde uygulanmaktadır.
sarsması sonucunda
nörolojik hasarlar
oluşabilir bu da
çocuğu öğrenme
güçlüklerine kadar
götürebilir.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

 Gelişimi Tehlikede Olan Çocuklar

Örnek
•Çocuğa bilinçli olarak hasar vermek, tokatlamak, sarsmak, vurmak
gibi.

Fiziksel cezanın yararına inanan ebeveynler, gerçekte çocuklarının

davranışlarını kontrol etmeyi ve bunu bir disiplin yolu olarak kullanmayı
benimsemektedir. Fiziksel istismar en kolay tanımlanan istismar türüdür.
Çürükler, yanıklar, kırıklar, ürkek ve güvensiz görünen çocuklar genellikle
örselenen çocuklardır. Ebeveyn ya da yetişkinin çocuğu sarsması sonucunda
nörolojik hasarlar oluşabilir bu da çocuğu öğrenme güçlüklerine kadar götürebilir.

Fiziksel İhmal

Çocuğun yaşamı için, sağlıklı büyüme ve gelişimi için gerekli olan temel
ihtiyaçlardan yoksun bırakılması, fiziksel ihmal olarak tanımlanmaktadır. Yeterli
beslenememe, tıbbi bakım, giyim, barınma, korunma gibi temel yaşam
gereksinimlerinin karşılanamaması durumudur.

Duygusal İhmal ve İstismar

Her çocuk fiziksel anlamda istismar edilemez. Çocuğuna sürekli bağıran ve

azarlayan bir ebeveyn çocuğunu duygusal anlamda örselemektedir. Duygusal
ihmal ve istismar, çocuğa yeterli sevgi gösterememe, tehdit edici şekilde
davranma, çocuğu reddetme, çocuğa sürekli sözel saldırıda bulunma ya da çocuğu
kilit altında tutma gibi davranışlarla tanımlanabilir.
Fiziksel ihmal ve istismardaki gibi gözle görülebilen tanılara rastlanamaz.
Ancak çocuğun gelişimi ve özellikle davranışları olumsuz yönde etkilenir. Benlik
saygısı, özgüveni dikkat çekecek kadar zayıflar ve başarısızlıklar gözlenebilir.

“Erken Fark Etme”, Cinsel İstismar

“Erken Tanı” ve “Erken
Müdahale” gibi gerekli Bir çocuğun cinsel sömürüye maruz kalması ve onun cinsel yönden
tedbirler, tıbbi ve zedelenmesidir. Çocuk ve yetişkin arasındaki her türlü cinsel etkileşim cinsel
çevresel faktörlerle istismar olarak ele alınmaktadır. Çocuk pornografisi ya da tecavüz sık rastlanan bir
alınırsa, engelin ortaya durumdur.
çıkaracağı problemlerin
Uzun süreli sonuçlara bakıldığı zaman depresyon, tecrit edilme duygusu, öz
düzeyi değişebilir.
güven eksikliği, kendini yok etme ya da zarar vermeye yönelik davranışlar, diğer
insanlara karşı güvensizlik, kaygı, cinsel problemler gibi toplumsal yaşam içinde
meydana gelen durumlar, çok ciddi zorluklara neden olan problemleri ortaya
çıkabilir.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

Gelişimi Tehlikede Olan Çocuklar

•Çocuk ihmali ve istismarı, çocuk gelişimi açısından niçin önemlidir?

Tartışma
•Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “tartışma
forumu” bölümünde paylaşabilirsiniz.

GELİŞİMİ TEHLİKEDE OLAN ÇOCUKLAR İÇİN TEK

ÇÖZÜM: ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİ
Gelişimi tehlikede olan çocuklar, gerekli önlemler alınmadığında herhangi
bir derecede engelle karşılaşacak ve kendileri kadar aileleri de eğitim ve
rehabilitasyon hizmetlerine ihtiyaç duyacaktır.
“Erken Fark Etme”, “Erken Tanı” ve “Erken Müdahale” gibi gerekli tedbirler,
tıbbi ve çevresel faktörlerle ele alınırsa, engelin ortaya çıkaracağı problemlerin
düzeyi değişebilecektir.
Çocuklarda problemler gözlemlendiğinde ya da problemlerin ortaya
çıkmasına neden olabilecek risk faktörleri belirlendiğinde, derhal müdahale
edilmelidir. Çünkü çocuklar büyüme ve gelişim hızı devam eden bir süreç
içindedirler. Bu nedenle “Erken Müdahale Programları” geliştirilmeli ve
yaygınlaştırılmalıdır.
Çocuğun gelişiminin izlenmesi ve desteklenmesi amacıyla;
 Ana-babalığa hazırlık programlarının geliştirilmesi ve aile planlaması ile
entegre edilmesi,
 Doğacak bebeğin sağlık gelişimini risk altına alacak etmenlerin önceden
belirlenerek önlenmesi için tedbirlerin alınması,
 Risklere ilişkin sağlık personelinde duyarlılığın arttırılması ve personele
eğitim verilmesi,
 Doğum öncesi bakımın nitelikli yapılmasının sağlanması,
 Hamilelerin sistematik tıbbi takiplerinin yapılması,
 Anne-baba adaylarına genetik danışmanlık verilmesi,
 Aşılama konusuna gereken önemin verilmesi,
 Erken eğitim programlarının yaygınlaştırılması,
 Ekonomik şartları, olmayan ailelere gerekli yardımların yapılması,
 Çocuğunun engelli olduğunu öğrenen ailelere, ücretsiz psikolojik destek
sağlanması,
 Çocuk ihmali ve istismarı ile ilgili olarak toplumun daha çok
bilinçlendirilmesi gerekmektedir.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

Gelişimi Tehlikede Olan Çocuklar

•Gelişim kavramı, bir organizmanın döllenmesi ile başlayıp yaşam

boyu devam eden hareket ve değişimi anlamında kullanılır. Bu
değişim büyüme veya gerileme şeklinde olabilir. Bu nedenle yaşam
boyu değişimle ifade edilen gelişim süreci, hem olumluluk hem de
olumsuzluk içerir.
• Çocukların genel olarak sağlık, başarı ve gelişim yönünden eşit
şansa sahip oldukları düşünülür. Ancak çocuklar, doğdukları andan
itibaren fizyolojik, psikolojik ve çevresel anlamda aynı koşullarda
Özet

değildir. Bu yüzden gelişimleri farklılık göstermektedir.

•Bebeklerin büyüme ve gelişimlerini etkileyen biyolojik durumları da
bakım ve sosyal-çevresel faktörlerden etkilenmektedir.
•Bu çocukların herhangi bir probleme yol açma olasılığı bulunan
genetik, doğum öncesi, doğum anı, doğum sonrası ve çevresel
koşullar nedeniyle gelişimlerinde farklılık, bir diğer ifade ile
"anormallik" riski yüksek olmaktadır.
•Gelişim ve büyüme açısından risk taşıyan bebek ve çocuklar için
"Erken Tanı, Erken Müdahale ve Destek" imkânları sağlandığı zaman
söz konusu bu riskler azalır.
•Risk faktörlerine göre çocukları üç grupta toplamak mümkündür.
1-Olumsu Risk Faktörü
2-Biyolojik Risk Faktörü
3-Sosyal Çevresel Risk Faktörü
•Çocuk ihmali, çocuğun ruhsal ve bedensel ihtiyaçlarının
karşılanmamasıdır. Çocuk istismarı, çocuğun bedensel ve ruhsal
olarak gelişimini engelleyecek şekilde geliştirilen davranışlar
bütünüdür.
•Çocuk ihmali ve istismarı dört başlık altında taoplanmaktadır.
1-Fiziksel İstismar
2-Duygusal İhmal ve İstismarı
3-Fiziksel İhmal
4-Cinsel İstismar.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

 Gelişimi Tehlikede Olan Çocuklar

DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?
Değerlendirme
sorularını sistemde ilgili a) Gelişimin izlenmesinde sadece fiziksel gelişim izlenmelidir.
ünite başlığı altında yer b) Gelişimin izlenmesinde sadece duygusal gelişim izlenmelidir.
alan “bölüm sonu testi” c) Gelişimin izlenmesinde sadece sosyal gelişim izlenmelidir.
bölümünde etkileşimli d) Gelişimin izlenmesinde sadece psikolojik gelişim izlenmelidir.
olarak e) Gelişimin izlenmesinde çok eksenli kuram uygulanmalıdır.
cevaplayabilirsiniz.
2. Çocuğun sağlıklı bir şekilde büyümesi için anne-babanın takınacağı tutumlardan
en önemlisi hangisidir?
a) Annenin her zaman tutarlı olması
b) Babanın her zaman tutarlı olması
c) Hem annenin hem babanın tutarlı olması
d) Annenin tutarlı, babanın tutarsız olması
e) Babanın tutarlı, annenin tutarsız olması

3. Özel durumu olan ve farklı gelişim gösteren çocukların eğitimleri için normal
eğitimden farklı olarak özel yetiştirilmiş personel, özel geliştirilmiş programlar,
özel araç gereçler ve özel düzenlenmiş çevrede yapılan eğitime ne ad verilir?
a) Genel eğitim
b) Özel eğitim
c) Yaygın eğitim
d) Anne-Baba eğitimi
e) Toplumsal eğitim

4. Aşağıdakilerden hangisi çocuk ihmalinin nedenidir?

a) Çocuğun aç bırakılması
b) Çocuğun sürekli dayak yemesi
c) Çocuğun fiziksel yaralanması
d) Çocuğun ruhsal ve bedensel ihtiyaçlarının karşılanmaması
e) Cinsel sömürüye maruz kalması

5. Yeterli beslenememe, tıbbi bakım, giyim, barınma, korunma gibi temel yaşam
ihtiyaçlarının karşılanmaması durumu aşağıdakilerden hangisine neden olur?
a) Fiziksel İhmal
b) Cinsel istismar
c) Duygusal ihmal
d) Duygusal istismar
e) Fiziksel istismar

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

Gelişimi Tehlikede Olan Çocuklar

6. Bir çocuğun cinsel sömürüye maruz kalması ve onun cinsel yönden

zedelenmesi, aşağıdaki problemlerden hangisine neden olur?
a) Anne-baba tutarsızlığı
b) Fiziksel İhmal
c) Cinsel istismar
d) Duygusal İhmal
e) Fiziksel İstismar

7. Çocuğun ihmal ve istismar edilmesine aşağıdakilerden hangisi neden olur?

a) Annenin davranışları
b) Babanın davranışları
c) Hem anne hem babanın davranışları
d) Çocuğun bakımını üstlenen diğer kişilerin davranışları
e) Hepsi

8. Prematüre ya da düşük doğum ağırlığı ile doğan bebekler hangi risk grubunda
değerlendirilmektedir?
a) Oluşmuş risk faktörü grubu
b) Sosyal-Çevresel risk grubu
c) İhmal risk grubu
d) Biyolojik risk grubu
e) İstismar risk grubu

9. Akranlarının gelişim düzeyini yakalayamayan birçok çocuğun sosyo-ekonomik

ve kültürel dezavantajlı çevrede olmaları hangi risk grubu içinde olduklarını
gösterir?
a) Sosyo-Çevresel risk grubu
b) Olumsuz risk faktörü
c) Biyolojik risk grubu
d) Duygusal risk grubu
e) İstismar risk grubu

10. Çocuğa yeterli sevgi gösterilmemesi, tehdit edici şekilde davranma, çocuğu
reddedilmesi, çocuğa sürekli sözel saldırıda bulunulması, aşağıdakilerden
hangisine neden olur?
a) Cinsel istismar
b) Duygusal ihmal ve istismar
c) Fiziksel ihmal
d) Fiziksel istismar
e) Biyolojik istismar

Cevap Anahtarı
1.E, 2.C, 3.B, 4.D, 5.A, 6.C, 7.E, 8.D, 9.A, 10.B

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

Gelişimi Tehlikede Olan Çocuklar

YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER

KAYNAKLAR
Aral, N., Gürsoy, F. (2007). Özel Eğitim Gerektiren Çocuklar ve Özel Eğitime Giriş,
İstanbul: Morpa Kültür Yayınları.
Atay, M. (2009). Gelişimi Tehlike Altında Olan Çocuklar. Özel Gereksinimli Çocuklar
ve Özel Eğitime Giriş (Edit: A. Ataman). Ankara: Gündüz Eğitim ve Yayıncılık.
Bilir, Ş.(1975). Ana ve Çocuk Sağlığı, Ankara: Hacettepe Yayınları.
Cüceloğlu, D.(2005). Yetişkin Çocuklar, İstanbul: Remzi Kitapevi.
Dönmez, N.B. (2010). Özel Gereksinimli Çocuklar ve Özel Eğitim. Öğretmenlik
Programları İçin Özel Eğitim (Edit: N.Baykoç), Ankara: Gündüz Eğitim ve
Yayıncılık.
Gözütok, D.F.(1993). Okulda Dayak, Ankara: 72. Ofset.
Güven, Y. (2003). Özel Eğitime Giriş. Farklı Gelişen Çocuklar (Edit: A.
Kulaksızoğlu). 2. Baskı, İstanbul: Epsilon Yayınları.
Kars, Ö. (1996). Çocuk İstismarı: Nedenleri ve Sonuçları, Ankara: Bizim Büro
Basımevi.
Konaç, E. (1991). ‘Türk Hukukunda Çocuk İstismarı ve İhmali’. Çocuk İstismarı
İhmali I. Ulusal Kongresi, Ankara: Gözde Repro Ofset.
Kozcu, Ş. (1994). Aile İçi Şiddet ve Kişilik Gelişimine Etkisi. Aile ve Toplum, Ankara:
Şafak Batbaası.
Oktay, A., Unutkan, Ö.(2005). Okul Öncesi Eğitimde Güncel Konular. İstanbul:
Morpa Yayınları.
Sucuoğlu, B., Küçüker, S.,Kobal, G., Özenmiş, P., Kaygusuz, Y., Bakkaloğlu, H.
(2001). Küçük Adımlar Eğitim Programı. İstanbul: Cümle Yayınları.
Yavuzer, H. (1994). Çocuk ve Suç. 7. Baskı, İstanbul: Remzi Kitapevi.
Yörükoğlu, A. (2001). Çocuk Ruh Sağlığı, İstanbul: Özgür Yayınları.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14