See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/333175789

Fârâbî ve Okulu

Book · September 2019

CITATIONS READS

0 1,454

1 author:

Mehmet Vural
Ankara Yildirim Beyazit University
41 PUBLICATIONS 64 CITATIONS

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Mehmet Vural on 28 September 2019.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

Fârâbî ve
Okulu
Ian Richard Netton

Der. ve Çev. Prof. Dr. Mehmet VURAL

elis
 Elis Yayınları: 31

© Ankara Okulu Basım Yayın San. ve Tic. Ltd. Şti.

Fârâbî ve Okulu/Derleyen ve Çeviren: Prof. Dr. Mehmet Vural

Editör
Dr. Mehtap Doğan

Takdim
Burcu Bayer

Ofset Hazırlık
Zeynep Özger

Dizgi
Ankara Dizgi Evi

Kapak
Elis

Baskı ve Cilt
Vadi Grafik Tasarım Ltd. Şti.
İvedik Org. San. Bölgesi 88 Oto 3. Bölge
2284. Sokak. No: 101 Yenimahalle/ANKARA
Tel: 0312 395 85 71 Sertifika No: 33748

Birinci Baskı
Eylül 2019

ISBN: 978-605-9513-33-3

Elis Yayınları
Şehit Mehmet Baydar Sokak 2/A Maltepe/ANKARA
Tel: (0312) 341 06 90 GSM: 0542 382 74 12
web: www.ankaraokulu.com
e-mail: ankaraokulu@ankaraokulu.com
ankaraokuluyayinlari@gmail.com
Fârâbî ve Okulu

Derleyen ve Çeviren
Prof. Dr. Mehmet VURAL

Elis Yayınları
Ankara 2019
İÇİNDEKİLER

TAKDİM...................................................................................... 7

ÖN SÖZ VE TEŞEKKÜR..............................................................13

1
FÂRÂBÎCİLİK ÇAĞI...................................................................15
Muallim-i Sânî ve Öğrencileri...................................................15
Fârâbî (yakl. 870-950).............................................................19
Yahyâ b. ‘Adî (893/4-974)........................................................25
Ebû Süleymân es-Sicistânî (yakl. 913/4-987/8)......................30
Ebü’l-Hasan Muhammed b. Yûsuf el-Âmirî (öl. 992).................34
Ebû Hayyân et-Tevhîdî (doğ. yakl. 922-32; öl. yakl. 1023)........38
Saray Kültürü, Muhabbet ve Kelâm.........................................42

2
FÂRÂBÎCİLİĞİN EPİSTEMOLOJİK ESASI (i):
MUALLİM-İ SÂNÎ’NİN PARADİGMASI..................................... 59
Bilginin Peşinde.......................................................................59
Fârâbî ve Bilgi.........................................................................63

3
FÂRÂBÎCİLİĞİN EPİSTEMOLOJİK ESASI (ii):
MUALLİMLERİN İZİNDE..........................................................91
Yahyâ b. ‘Adî’nin Epistemolojisinin Unsurları..........................91
Sicistânî ve Bilgi....................................................................104
Âmirî ve Bilgi.........................................................................117
Tevhîdî ve Bilgi......................................................................123

4
SONUÇ..................................................................................... 135

5
BİBLİYOGRAFİK REHBER......................................................143
KAYNAKÇA.............................................................................. 147
DİZİN....................................................................................... 157
TAKDİM

Fârâbî ve Okulu*
Ian Richard Netton’un Al-Fārābī and His School başlığıyla Ro-
utledge tarafından 1992’de yayımlanan kitabı, 2005’te Mehmet
Vural’ın yetkin ve duru tercümesiyle dilimize kazandırılmıştı. Ki-
tabın yeniden yayımlanması vesilesiyle kitabın isminin de işaret
ettiği Fârâbî’nin bir felsefe okulu kurması yahut kurup kurma-
dığı üzerine tezlerin incelenmesi ve tartışılmasının yararlı olacağı
kanaatindeyiz. Bu sebeple bu yazıda Netton’un kitabını ve öne
sürdüğü tezleri ve bu tezlere yapılan itirazları irdelemeye çalışa-
cağız.
Netton bu eserinde “Fârâbîcilik Çağı” diye nitelendirdiği dö-
nemi epistemoloji bağlamında ele alarak dönemin beş büyük
düşünürü olan Fârâbî (ö. 950), Yahyâ b. Adî (ö. 975), Ebû Sü-
leyman es-Sicistânî (ö. 1001), Yûsuf el-Âmirî ve Ebû Hayyân et-
Tevhidî’nin (ö. 1023) görüşlerini, “Ne bilinebilir?” ve “Nasıl bili-
nebilir?” soruları ekseninde açıklamaya çalışıyor. Bahsedilen
bu beş düşünür önce biyografileriyle okuyucuya tanıtılıyor, ar-
dından bilgi hakkındaki görüşlerinin Eflâtuncu, Aristotelesçi ve
Yeni-Eflâtuncu ögeler içermesinin yanı sıra, orijinal bir epistemik
paradigma ortaya koydukları hususu temellendirilmeye çalışılı-
yor.
Netton, Fârâbî ve Okulu’nun ürettiği bu orijinal epistemik pa-
radigmayı, Eflâtuncu, Aristotelesçi ve Yeni-Eflâtuncu ögeleri bir
şekilde sentezlemenin yanı sıra bilgi, ahlâk ve siyaset arasında
bağlantı kurmaları ve temel bir kurtuluş epistemolojisi türetme-
lerine dayandırıyor (s. 119). Netton’un “bir şekilde sentezlemek”
ifadesini özellikle kullanmasının sebebinin, bahsedilen bu beş
düşünürün bu gelenekler arasında sentezler kurarken birbirle-
rinden ayrıldıkları noktalar olduğu itirazının önüne geçmek ol-
duğu söylenebilir. Nitekim birazdan inceleyeceğimiz gibi bu beş

*
İslâm Araştırmaları Dergisi, 29 (2013): 115-158.
8 Fârâbî ve Okulu

düşünürün bu geleneklerden yaptıkları sentezler birbirleriyle

farklılık taşımakta; kiminde Yeni-Eflâtunculuk ağır basarken
kiminde Eflâtunculuğun yahut Aristotelesçiliğin izleri öne çık-
maktadır.
Fârâbî’nin bilgi kuramının “Neyin bilinebilir?” olduğu sorusu-
na verdiği cevap Aristotelesçi bir mantık anlayışına ve bilimlerin
tasnif edilmesine dayanıyordu. Zira Fârâbî, mantığın kesin bil-
giye ulaştırdığı düşüncesinden hareketle mantığa özel bir önem
vermiş ve Aristoteles’in mantık üzerine yazdığı metinleri şerh et-
miştir. Bilimlerin tasnifi ise, yine Aristotelesçi kategorilerden ha-
reketle -ve ona birtakım eklemeler yaparak- İhsâü’l-ulûm’da uzun
uzadıya incelemiştir (s. 62-64). Neyin bilinemez olduğuna verdiği
cevap da Fârâbî epistemolojisinin Yeni-Eflâtuncu veçhesini oluş-
turuyordu. Zira İhsâü’l-ulûm kitabında Fârâbî, bir bilgi dalının
varlığından söz edilmesinin o bilgi dalının gerçekten anlaşılması-
nı gerektirmeyeceğinden bahsetmiştir (s. 66). Yine Fârâbî’nin akıl
nazariyesi, bilinebilen ile bilinemeyen arasındaki ilişkiyi resmet-
mesi bakımından Yeni-Eflâtuncu’dur. İkinci olarak “Nasıl biline-
bilir?” sorusuna cevap aradığı Risâle fi’l-akl’daki sınıflandırmalar
da açık bir şekilde Yeni-Eflâtuncu geleneğin etkisi altındadır. Bu
sebeple, Fârâbî’nin Aristotelesçilik ile Yeni-Eflâtunculuğun bir
sentezini yaptığını söyleyebiliriz.
Yahyâ b. Adî de, hocası Fârâbî gibi mantığa büyük önem vermiş
ve el-Hidâye li-men tâhe ilâ sebîli’n-necât isimli kitabında mantığın
faydasını araştırmıştır. Burada, mantık ilminden doğan yararın
tesadüfî olmadığını söyleyen Yahyâ b. Adî, mantığı “insanın teorik
bilimde hakikati yalandan, pratik bilimde ise iyiyi kötüden ayırdığı
araçsal bir sanat” olarak tanımlar. Ayrıca Yahyâ b. Adî, mantığı;
çıkarım, kıyas ve ispatlama aracılığıyla bir bilgi edinme yolu ola-
rak görür (s. 89). Mantık vurgusundaki Aristotelesçilik, bilinebi-
lir olanın doğasına yönelik şüpheyle birlikte Eflâtuncu bir tavırla
sentezlenmiştir (s. 89-90). Ayrıca sudûr yerine, yoktan var etmeyi
savunmasıyla Yahyâ b. Adî, Yeni-Eflâtuncu hocası Fârâbî’den ay-
rılır. Bu sebeple, Yahyâ b. Adî’nin Eflâtuncu ve Aristotelesçi gele-
nekten etkilendiği söylenebilir.
Sicistânî’de ise, hem Eflâtuncu hem Aristotelesçi hem de Yeni-
Eflâtuncu ögelere rastlanır. Bu ögelerin tamamını Sicistânî’nin
Takdim 9

ruh teorisinde görebiliriz. Eflâtuncu anlamda üç unsurlu (akıl,

öfke, tutku) ruh doktrini Aristotelesçi bitkisel, hayvansal ve ak-
leden ruh doktriniyle birleşir. Bunun yanı sıra insan ruhunun
tam olarak bilinemez olduğu vurgusu da Yeni-Eflâtunculuğun
etkisini taşır (s. 101-102). Yine, Fârâbî’den iktibas ettiği sudûrcu
teoriyle Sicistânî’nin düşüncesindeki Yeni-Eflâtuncu damar be-
lirginlik kazanır.
Âmirî’nin epistemoloji, ahlâk ve ruh hakkındaki görüşlerin-
de ise, üç geleneğin etkileri görülmekle birlikte, özellikle Yeni-
Eflâtunculuk ile Aristotelesçilik daha baskındır. Mantık vurgusu
ve rasyonel ruh aracılığıyla elde edilmiş bilgiden daha değerli ol-
ması Aristotelesçilik ile Yeni-Eflâtunculuğun sentezi olarak gö-
rülebilir (s. 114-115). Netton’un belirttiğine göre, Âmirî’nin ruh
üzerine görüşleri de Aristoteles’in De Anima’sından iktibasla söy-
lenmiştir (s. 118-119).
Tevhîdî ise, kaynaklarda bir filozoftan çok bir “profesyonel
kâtip, özel kalem ve saray adamı” olarak anılır (s. 119). Kitâbu’l-
İmtâ’ ve muânese isimli kitabının yanında Risâle fi’l-ulûm gibi
ansiklopedik kitapları vardır. Netton, Tevhîdî ile İhvân-ı Safâ ara-
sında paralellikler olduğunu iddia eder (s. 120-21). Bunun yanı
sıra Netton, Tevhîdî’nin epistemolojik anlamda daha önce bah-
settiğimiz düşünürlerin bir devamı veya tamamlayıcısı olduğu
görüşündedir. Bu da yine üç Yunan geleneğinin farklı vurgularla
yapılmış sentezleri anlamına gelir. Ancak yeniden vurgularsak,
Tevhîdî bir filozoftan ziyade bir saray adamı görünümü vermek-
tedir.
Buraya kadar çizilen resim Fârâbî ve Okulu’nun özgün bir
okul olmaktan ziyade, Yunan geleneklerinin bir devamı oldu-
ğu yönünde bir izlenim sunuyor. Netton’un teziyle, Fârâbî ve
Okulu’nun özgün yanı, temel bir kurtuluş epistemolojisi ile bilgi-
siyaset-erdem arasında bağlantılar kurmasıdır. “Temel bir kur-
tuluş epistemolojisi” ile kastedilen, bilginin bu dünyada ve öteki
dünyada mutluluk getirmesi, bireysel kurtuluşun bilgi sayesin-
de olacağı vurgusudur. Burada önemli olan bir diğer veçhe de,
mutluluk ve bireysel kurtuluşun ancak akıl ve mantık sayesinde
olacağıdır. Daha önce bahsettiğimiz gibi mantığa önem verilme-
si, duyu verilerinden şüphe etme, tam bilgiye erişme çabası da
10 Fârâbî ve Okulu

kurtuluşa erişme ile bilgi arasındaki ilişkinin önemini gösterir.

Zira tam bilginin nasıl elde edileceğinin cevabı aynı zamanda bu
dünyada ve öteki dünyada mutluluğa nasıl erişileceğinin de ce-
vabını verecektir.
Bilgi ile erdem, iyi ahlâk ve siyaset arasındaki ilişki ise özne-
nin bilgisini arttırdığı ölçüde sudûrcu şemada dikey bir yükseliş
göstereceği, bu yükseliş sayesinde kötü davranışlardan yahut
siyasî alanda kötü kararlar vermekten münezzeh olacağı şeklin-
de formüle edilmiştir. Bu düsturu Âmirî üzerinden örneklendire-
cek olursak, Âmirî “Üstun bilgi, sâlih amelin hatırı için istenir.”
der. Netton’un yorumuyla bu, “Bilginin ahlâkî davranışın temeli
ve kaynağı olduğunun ve bu ikisinin kaçınılmaz olarak birbirleri-
ne bağlı olduklarının en açık ifadesidir.” (s. 114). Benzer şekilde
Yahyâ b. Adî de ahlâk, siyaset ve akıl arasında bir bağ kurmuş;
burada başat rolü de akla vermiştir (s. 94).
Görüldüğü gibi Netton’un Fârâbî ve Okulu’ndaki temel tezi,
Fârâbîcilik dediği, Yunan geleneğinin basit bir sürdürücüsü ol-
manın ötesinde, ayrı ve özgün bir gelenek kurabilmiş bir akı-
mın olduğu, bunun da Eflâtunculuk, Aristotelesçilik ve Yeni-
Eflâtunculuktan etkilenmekle birlikte özgün bir temel kurtuluş
epistemolojisi ortaya koyduğudur. Ancak bu kitap ve kitabın tezi
bağlamında yapılan tartışmalarda, Netton’un tezine itirazlar da
yükselmiştir. Biz burada Muhsin Mehdî ve Everett K. Rowson’ın
eleştirileri ile Philosophy East and West dergisinin 44. sayısında
isimsiz olarak yapılan bir eleştiriden bahsedeceğiz.
Muhsin Mehdî’nin ilk eleştirisi Fârâbî ve Okulu’ndan ziyade,
“Yahyâ b. Adî ve Okulu” kavramsallaştırılması yapılması gerek-
tiği yönündedir.1 Zira Mehdî, Fârâbî ile ortak hocaları Mattâ’nın
ardından Yahyâ b. Adî’nin Bağdat’ta bir felsefe okulu kurması
ve yine Yahyâ b. Adî hakkında bilgilerimizin daha fazla olması-
nın böyle bir kavramsallaştırmaya gidilmesi yönünde etkili ola-
cağı kanaatindedir. Mehdî’nin ikinci eleştirisi ise, Yahyâ b. Adî
ve çevresinin Fârâbî ile ilişkilendirilmesinin tek sebebinin Fârâbî
ile Yahyâ b. Adî arasındaki ilişkinin hoca-öğrenci ilişkisi şeklinde
görülmesidir. Mehdî, Yahyâ b. Adî ve çevresinin Aristoteles’in fizik

1 Muhsin Mehdî, “Al-Fārābī and His School by Ian Richard Netton”, Isis,
85/2 (1994): 307.
Takdim 11

ve mantık üzerine eserlerine yazdıkları şerhlerin Yeni-Eflâtuncu

ögeler taşıdığı ve bu ögelerin Fârâbî’nin öğretisinden keskin bir
şekilde ayrıldığını iddia etmektedir.2 Hâliyle, Mehdî’nin bu itiraz-
ları, Netton’un kitap boyunca savunduğu tezi çürütmektedir.
Ancak Mehdî’nin itirazına burada bir cevap verebiliriz. Daha
önce de belirttiğimiz gibi, Netton’un tezi Eflâtuncu, Aristoteles-
çi ve Yeni-Eflâtuncu ögelerin -herhangi bir- sentezine ek olarak
ortaya konan temel kurtuluş epistemolojisi üzerine odaklanmış-
tır. Bu “(herhangi bir) sentez”de Yeni-Eflâtuncu ögelerin olma-
sı Netton’un teziyle çelişmez; ancak Mehdî’nin Yahyâ b. Adî ve
çevresi ile Fârâbî arasındaki keskin farklılıkların olduğunu iddia
etmesi, Netton’un tezini bütünsellik anlamında sarsabilir. Fakat
Mehdî’nin bu keskin farklılıkların ne olduğu hakkında malumat
vermesi bizi Netton’un kitabı boyunca kurulan paralellik lehine
düşünme yoluna itmektedir. Ayrıca, Mehdî’nin Yahyâ b. Adî ve
çevresinin Yeni-Eflâtuncu etkilerle eser ürettiklerini iddia etme-
si, onların bilgi ile kurtuluşa erme arasındaki bağı inkâr ettikle-
ri anlamına gelmemektedir. Bu durumda bize düşen hakikaten
Fârâbî ile Okulu arasında keskin farklılıkların olup olmadığını
anlamak için daha derin araştırmalar yapmaktır.
Everett Rowson ise ilk itirazında, Mehdî gibi, “Fârâbî ve Oku-
lu” şeklinde bir kavramsallaştırma yapılmayacağını, zira Yahyâ
b. Adî dışındakilerin Fârâbî ile doğrudan ilişkilendirilmelerinin
söz konusu olmadığını söylemektedir.3 Ancak bu itiraz temelsiz
görünmektedir; çünkü Netton’un tezi, Fârâbî ile Okulu arasında
doğrudan bir hoca-öğrenci ilişkisi olmasını değil, aralarında ortak
bir paradigma olmasını öngörmektedir. Yapılacak bir itiraz an-
cak bu paradigmayı sarstığı ölçüde anlamlı olacaktır. Rowson da,
ikinci itirazında buna değinmektedir: bilginin ahlâkîliği ve mut-
luluğu getirmesinin İslâm coğrafyası ve Orta Çağ Avrupası’nda
sıkça karşılaşılan bir fikir olması sebebiyle bunun “özgün” ta-
rafının ne olduğunun net bir şekilde belirtilmemesinin kitabın
tezini zayıflattığı görüşündedir.4 Biz de bu itirazın haklı bir iti-
raz olduğu kanaatindeyiz. Zira Netton dahi bu kurtuluşa ermeci

2 Mehdî, “Al-Fārābī and His School”, s. 307.

3 Everett K. Rowson, “Al-Fārābī and His School by Ian Richard Netton”,
International Journal of Middle East Studies, 26/2 (1994): 340.
4 Rowson, “Al-Fārābī and His School”, s. 340.
12 Fârâbî ve Okulu

epistemolojinin Yeni-Eflâtunculukta da görüldüğünü söylemek-

tedir (s.118). Dolayısıyla esas sorulması ve üzerinde durulması
gereken nokta, bu “paradigma”nın özgün olup olmadığıdır.
Bahsedeceğimiz son itiraz ise, Rowson’un ikinci itirazıyla aynı
doğrultudadır. Netton, Fârâbî ve Okulu’nda bilginin kurtuluşa
ermeci rolü üzerinden bir ortak epistemoloji kurgulamasına rağ-
men bu epistemolojinin detaylı bir analizini sunmaması kendi
tezini zayıflatmaktadır.5 Benzer şekilde Netton yine sudûrcu şe-
mada “mükemmel varlık”ın bilgisi ile ay altı âlemdekilerin bilgisi
arasındaki ilişki ve geçişliliğin nasıl olduğunu açıklamayarak tezi
üzerinde soru işaretleri uyandırmaktadır (s. 194).
Bu itirazlardaki haklılık payı göz önünde bulundurulduğun-
da, “Fârâbî ve Okulu” kavramsallaştırmasının temellendirilmesi
için Netton’un kurtuluşa ermeci epistemolojinin özgün olduğu-
nu, Yunan geleneklerinden doğrudan çıkarsanmadığını ispatla-
ması gerekmektedir. Bu sorunun kaynağı Netton’un kitabının
dar hacimli olması ve gereğince ayrıntılandırılmamış olması ola-
bilir. Bu durumda yapılması gereken Fârâbî ve X. yüzyıl düşünce
dünyası üzerine bilgilerimizi derinleştirmek ve Netton’un tezinin
haklılığını araştırmak olmalıdır.
Burcu Bayer

5 “Al-Fārābī and His School by Ian Richard Netton”, Philosophy East and
West, 44/1 (1994): 194.
ÖNSÖZ VE TEŞEKKÜR

Başlığının da gösterdiği gibi bu kitap, büyük İslâm filozofu

Fârâbî ile onun felsefî disiplinini izleyenlerin düşüncelerini
incelemektedir. Bununla birlikte, bu düşünürlerin gerçek
anlam ve önemini ortaya koyma teşebbüsü, onların özellikle
‘epistemolojik bakış açısı’ olarak isimlendirilebilecek yönlerini
göstermeyi zorunlu kılmaktadır. Bu yaklaşımın, bu alandaki
düşünceleri aydınlatması -sadece bilgi teorisi alanında de-
ğil- ve gelecekteki araştırmalara yön vermesi umulmaktadır.
Hz. Muhammed çok bilinen bir hadisinde, ümmetine “ilmin
Çin’de bile olsa alınmasını” emretmişti. Bilgi edinme ve öğ-
renmeyi içeren gezi âdeti (rıhle), Orta Çağ İslâmı’nda en iyi
şekilde tesis edildi. Bu kitap, özellikle epistemoloji alanında
yoğunlaşarak, Orta Çağ’ın beş büyük düşünürünün görüş-
lerini açıklamaya çalışacaktır. Bu kadar önem arz etmesine
rağmen bu kitap, İslâm epistemolojisinin derinlemesine bir
çalışması değildir. Tercihen, en temel sorular ve bu alandaki
temel problemler üzerinde yoğunlaşılmıştır.
Hyman ve Walsh’ın editörlüğünde yayınlanan Philosophy
of the Middle Ages (ed. Hyman ve Walsh, Hackett Publishing
Company, Inc., Indianapolis, IN ve Cambridge, MA, 1987) adlı
eseri temin etme imkanını sağlayan Hackett Yayınevine verdi-
ği izinden dolayı şükranlarımı sunarım. Ayrıca, H.A.R. Gibb’in
The Travels of Battuta A. D. 1325-1354 (çev. H.A.R. Gibb, Hak-
luyt Society, Cambridge University Press, 1971) yayın hak-
kına sahip olan Hakluyt Topluluğu’na ve A. J. Arberry’inin
Poems of Al-Mutanabbi (Cambridge University Press, 1967)
isimli eserinin yayın hakkına sahip olan Cambridge Üniversi-
tesi Yayınları’na müteşekkirim. Burada, kendilerini izlediğim
bilginler Franz Rosenthal, Joel L. Kraemer ve Macid Fahrî’yi
şükranla anmanın üzerime bir borç olduğunu düşünüyorum.
14 Fârâbî ve Okulu

Çalışmamda kullandığım diğer çalışmalar, dipnotta ve kita-

bın sonundaki Bibliyografik Rehber’de belirtilmiştir.
Teşekkürlerime, Grekçe teknik terminolojiyi anlamamda
yardımlarını esirgemeyen Exeter Üniversitesi Klasik Diller
Bölümü kıdemli öğretim üyesi Dr. Christopher Gill’e teşek-
kür ederek devam ediyorum. Ayrıca, bu kitabın müsvedde-
lerini âdeti olduğu üzere sabırla, liyakatle ve güzel seciyeleri
ile daktilo eden, Exeter Üniversitesi Arapça ve İslâm Çalış-
maları Bölümü Sekreteri Bayan Sheila Westcort’a; Exeter
Üniversitesi’nin ödünç kitap verme bölümü yöneticisi Bayan
Heather Eva’ya; oldukça zor daktilo edilmiş metinleri pro-
fesyonelce yayına hazırlayan yayın editörü Sandra Jones ve
Routledge Yayınevinden editör arkadaşım Jill Rawnsley’e en
derin şükranlarımı belirtmek istiyorum.
Her zamanki gibi son teşekkür ve sevgilerimi, aynı zaman-
da üç kitabı tamamlamaya çalışırken kaprislerime sabırla
katlanan eşime ve aileme sunuyorum. Bütün bunları bir de-
fada söyleyebildiğim için de mutluyum.
Ekim 1991
Ian Richard NETTON
Exeter Üniversitesi
İslâm Medeniyeti ve Düşüncesi
Öğretim Üyesi
5
BİBLİYOGRAFİK REHBER

Bu kitapta işlenmiş olan düşünürler üzerine derinlemesine

çalışma yapmadan önce bir yanda İslâm felsefesinin genel sa-
hasına, diğer yanda ise epistemoloji konusuna giriş niteliğinde
birtakım okumalar yapılması şarttır. İslâm felsefesi sahasına
giriş niteliği arz eden çeşitli kitaplar mevcuttur ki şüphesiz ge-
nel okur için en kolayı ve en kolay ulaşılabilir olanı Watt’ın
Islamic Philosophy and Theology’sidir. Daha derin ve daha et-
raflı bir inceleme için Fahrî’nin A History of Islamic Philosophy
adlı eseri paha biçilmezdir. Leaman’ın Introduction to Medieval
Islamic Philosophy’si bu alanda ortaya çıkmış olan (yaratılış,
nedensellik ve vahye karşı akıl gibi) sorunlara fevkalâde bir
vukûf sağlamaktadır. Netton’un Allah Transcendent İslâm Orta
Çağı’nın önde gelen filozoflarının bazısının düşüncelerine yö-
nelik hem derin bir araştırma sunmakta hem de bu düşünceyi
modern edebiyat kuramı ışığı altında göstergebilimsel, yapısal-
cı ve post-yapısalcı elekten geçirme girişimidir.
Epistemolojinin genel sahasıyla ilgili çok sayıda kitap mev-
cuttur. Okur, O’Connor ve Carr’ın Introduction to the Theory
of Knowledge’i gibi kusursuz eserlerle konuyu daha derin-
lemesine ele almadan önce, Pears’in kısa, ancak düşündü-
rücü What is Knowledge? adlı kitabıyla işe başlayabilir. Söz
konusu sahanın değişik dallarıyla ilgili başka incelemeler
Parkinson’un editörlüğündeki, çokça methedilen Encyclopae-
dia of Philosophy’sinde bulunabilir; fakat özel olarak modern
epistemoloji için okurun Dancy’nin Introduction to Contem-
porary Epistemology’sine bakması gerekir. Yunan arka planı
Everson’un Epistemology’sinde çok iyi verilmiştir ki bu, Antik
Çağlardaki epistemolojiyi inceleyip değerlendiren bir dizi kri-
tik makaleyi de içerir.
144 Fârâbî ve Okulu

Giriş niteliği arz eden bu kitapların ardından okur, İslâm

felsefesi ile epistemolojisi alanlarını daha yakına getirmek is-
teyebilir ve bu da Franz Rosenthal’in Knowledge Triumphant:
The Concept of Knowledge in Medieval Islam başlıklı titiz ve
geniş çaplı incelemeyle yapılabilir ki bu eser bizim o iki alanı-
mızla şık bir bağ oluşturur. Elinizdeki bu kitapta ele alınmış
olan düşünürlerin kültürel ve siyasî arka planları için kendi
çalışmamı yazarken Joel L. Kraemer’in fevkalâde iki kitabı
büyük bir rol oynamıştır. Bu kitapta son notlarda bu kitap-
lara olan borcumu çeşitli yerlerde ifade ettim. Bu kitapların
ilki, Humanism in the Renaissance of Islam: The Cultural Re-
vival During the Buyid Age’dir ki bu sadece geniş bir sahne
sağlamakla kalmaz ama aynı zamanda bilgin ve düşünürlerin
çoğunu, ait oldukları “Okul, Çevre ve Topluluklar”la birlikte
irdeler. Kraemer’in ikinci kitabı, Philosophy in the Renaissan-
ce of Islam: Abu Sulayman Al-Sijistani and His Circle ismen
yalnızca bir düşünüre, Sicistânî’ye adanmışken, onun felsefî
ve siyasî arkadaşları hakkında gereğinden fazla bilgi içermek-
tedir. Dolayısıyla okur, Kraemer’in bu iki kitabının da bu ça-
lışmada işlenen düşünürleri kendilerine uygun düşen kültü-
rel, dinî, felsefî ve siyasî bağlam ve çevrelere yerleştirmek için
gerekli olduğunu görecektir.
Şimdi de beş düşünürümüz olan Fârâbî, Yahyâ b. ‘Adî,
Ebû Süleymân es-Sicistânî, Âmirî ve Tevhîdî’nin eserlerine
dönelim. Ne yazık ki, Fârâbî’nin ana eserleri hariç, yukarı-
daki düşünürlerin çoğunun külliyatı hâlâ tercüme edilme-
miştir. Arapça-İngilizce çift dilli baskıların sayısı azdır. Yine
de, Arapça bilmeyen İngilizce okurunun bunlardan tat alması
mümkündür. Walzer’in Al-Fārābī on the Perfect State başlığı-
nı atarak sunduğu, Fârâbî’ye ait Erdemli Şehir çalışmasının
edisyonu faydalı bir başlangıç olma niteliğindedir. Bu edisyon
metinle ilgili tam bir giriş, çeviri ve yorum içermektedir ki,
bunlar da Walzer’in çalışmasının esas meziyetleridir (Arap-
çası kötü yazılmış ve bazen de bulanık olan Arapça metni
daha ziyade can sıkıcı bulabilir ve bir başka Arapça edisyo-
nu kullanmak isteyebilir). Epistemolojideki çalışmalar Arthur
Bibliyografik Rehber 145

Hyman’ın Alfarabi: The Letter Concerning the Intellect adını

taşıyan, Fârâbî’nin akıl yürütmeyle ilgili karmaşık çalışması-
nın İngilizce çevirisi okunarak takip edilebilir. İngilizce çeviri
Arapça metnin zorluğunu yansıtmaktadır.
Arapça bilmeyen kişiler, Ebû Süleymân es-Sicistânî konu-
sunda, Kraemer’in yukarıya iktibas olunan temel metinleri
gibi ulaşılabilir metinlere bağımlıdır. Ancak Périer, Yahyâ b.
‘Adî’nin bazı risâlelerini Fransızcaya çevirmiş (Petits Traités
Apologétiques de Yahyâ Ben ‘Adî); Rescher ile Shehadi onun
mantık çalışmasını “Yahyâ ibn ‘Adî’s Treatise On the Four
Scientific Questions Regarding the Art of Logic” başlıklı
bir makaleyle İngilizceye aktarmış ve Tikritî’nin Yahyâ bin
‘Adî’nin Tehzîbü’l-ahlâk’ının Eleştirel Bir Baskısı ve İncelenme-
si adlı çalışması, Arapça metin Ahlâkın Güzelleştirilmesi’ne
(Tehzîbü’l-ahlâk) ilaveten bu metinle ilgili İngilizce bir özet
içermektedir.
Âmirî’nin en azından bir çalışması konusunda daha iyi
verilere sahibiz: Rowson onun Kitâbü’l-Emed ale’l-ebed’ine
ilişkin olarak A Muslim Philosopher on the Soul and its Fate
başlığı altında mükemmel bir Arapça-İngilizce çift dilli baskı
hazırlamıştır. Bu baskı, esaslı bir giriş ve yorumlarla birlik-
te yan sayfasında İngilizce çevirisiyle Arapça metnin tama-
mını içermektedir. Tevhîdî’nin, Zevk ve Muhabbet Kitabı gibi
gerçekten önemli metinlerine bildiğim kadarıyla hiçbir çevir-
menin aynı itinalı ilgiyi göstermemiş olması büyük bir üzün-
tü kaynağıdır. Fakat İngilizce okur Kopf’un, “The Zoological
Chapter of the Kitâbü’l-İmtâ vel-mu’ânasa of Ebû Hayyân
et-Tevhîdî (10th century)” başlıklı makalesindeki bir bölümle
ilgili çevirisine göz atarak Tevhîdî’nin başyapıtının biraz lez-
zetine varabilir. Bu çeviri, sadece Ebû Hayyân’ın katıldığı özel
toplantılara değil, fakat aynı zamanda o çağın Orta Çağ zoo-
lojisine de fevkalâde bir vukûf sağlamaktadır. Ebû Hayyân’ın
bu metnindeki verileri, İhvân-ı Safâ’nın Resâil’inde görülen
bambaşka bir zooloji metniyle kıyaslamak okuyucuya ilginç
gelebilir. Bu sonuncusundan çoğunlukla ‘Hayvanların Müna-
kaşası’ diye söz edilir ve L. E. Goodman tarafından da, The
146 Fârâbî ve Okulu

Case of the Animals versus Man Before the King of the Jinn
adlı muhteşem kitabında, bütün bir giriş ve notlarıyla, bu-
yurgan bir tavırla tercüme edilmiştir. Tevhîdî’ye ait çok fark-
lı bir metin ise Franz Rosenthal tarafından çevrilmiştir: Bu,
Tevhîdî’nin yazarlık hakkındaki küçük risâlesidir ve İngilizce-
ye de Rosenthal’in “Abu Hayyan at-Tawhidi on Penmanship”
başlığı altındaki Four Essays on Art and Literature in Islam
adlı çalışmasıyla tercüme edilmiş görünmektedir.
Yukarıda sözü edilip incelenmiş olan başlıklar, sadece
okura bu kitapta ele alınan beş düşünürün arka planı ve dü-
şüncesini tanıtmak amacıyla tasarlanmıştır. Bu yüzden, özel
olmak gibi bir amaçları bulunmamaktadır. Aktarılmış olan
başlıkların bazısının bibliyografileri ilgili okuru konuyla mü-
nasebeti olan diğer bazı başlıklara yönlendirme konusunda
yararlı olacaktır, tıpkı 147-156. sayfalardaki kaynakça gibi.
KAYNAKÇA

Arapça Kaynaklar
‘Amiri, Abu’l-Hasan (1957). Kitab Al-Sa’ada wa’l-Is’ad, ed. M. Minovi,
Tehran: University of Tehran Publications.
‘Amiri, Abu’l-Hasan (1967). Kitab Al-I’lam bi-Manaqib Al-Islam, ed. A.
Ghurab, Kahire: Dar Al-Katib Al-Arabi li’l-Tiba’a wa’l-Nashr.
Arberry, A. J. (1967). Poems of Al-Mutanabbi (Arapça ve İngilizce
Metin), Cambridge: Cambridge University Press.
Badawi, ‘Abd Al-Rahman (ed.) (1952). Mantıq Aristu, pt. 3, Dirasat
Islamiyya, Kahire: Maktabat Al-Nahda Al-Mısriyya/Matba’a
Dar Al-Kutub Al-Misriyya.
Bayhaqi (1946). Tarikh Hukama Al-Islam, ed. Muhammed Kurd ‘Ali,
Damascus: Al-Majma’ Al-’Ilmi Al-’Arabi.
Bergé, Marc (1963). “Epitre sur les Sciences (Risala fi’l-Ulum) d’Abû
Hayyän at-Tawhidi (310/922?-414/1023): Introduction,
Traduction, Glossaire Technique, Manuscrit et Edition
Critique”, Bulletin d’Études Orientales, Institut Français de
Damas, Sayı: 27, s. 241-300.
Bergé, Marc (1968). “Epitre sur les Sciences (Risala fi’l-Ulum) d’Abû
Hayyan Al-Tawhidi (310/22?-4141023): Glossaire et Index
Analytique”, Bulletin d’Études Orientales, Sayı: 21, s. 313-
346.
Bosworth, C. E. (1989). The History of Al-Tabari, Volume 30, The
‘Abbasid Caliphate in Equilibrium, çev. C. E. Bosworth,
Albany: State University of New York Press.
Dunlop, D. M. (1956). “Al-Farabi’s Introductory Risalah in Logic”,
Islamic Quarterly, Sayı: 3, s. 224-235.
Farabi (1927). Kitab Al-Tanbih ‘ala Sabil Al-Sa’ada, Hyderabad:
Da’irat Al-Ma’arif Al-‘Uthmaniyya.
Farabi (1938). Risala fi’l-Aql, texte Arabe intégral en partie inédit établi
par Maurice Bouyges, Bibliotheca Arabica Scholasticorum,
sér. Arabe, tome 8, fasc. I, Beyrut: Imprimerie Catholique.
Farabi (1953). Ihsa Al-Ulum (Catálogo de las Ciencias), (2. Baskı),
Arapça metin ed. ve İspanyolcaya çev. Angel Gonzales
Palencia (Gundissalinus’un Orta Çağ Latince çevirisi ile
birlikte), Imprenta y Editorial Maestre.
Farabi (1961). Fusûl Al-Madani: Aphorisms of the Statesman, ed. D.
M. Dunlop, University of Cambridge Oriental Publications 5,
Cambridge: Cambridge University Press.
Farabi (1964). Kitab Al-Siyasa Al-Madaniyya, ed. Fauzi M. Najjar,
Beyrut: Imprimerie Catholique.
148 Fârâbî ve Okulu

Farabi (1967). Kitab Al-Musiqa Al-Kabir, ed. Ghattas ‘Abd Al-Malik

Khashaba ve Mahmud Ahmad Al-Hafni, Turathuna, Kahire:
Dar Al-Katib Al-Arabi li’l-Tiba’a wa’l-Nashr.
Farabi (1969). Kitab Al-Hurûf, Giriş, notlar ile Arapça metin ed.
Muhsin Mahdi, Rech. de l’Institut de Lettres Orientales de
Beyrouth, Sér. 1, tome 46, Beyrut: Dar Al-Mashriq.
Gibb, H.A.R. (çev.) (1971). The Travels of Ibn Battuta A. D. 1325-
1354, (3 Cilt), Cambridge: Cambridge University Press.
Gohlman, William E. (1974). The Life of Ibn Sina: A Critical Edition
and Annotated Translation, Studies in Islamic Philosophy
and Sciences, Albany ve New York: State University of New
York Press.
Goodman, Lenn Evan (1978). The Case of the Animal versus Man
Before the King of the Jinn: A Tenth-Century Ecological Fable
of the Pure Brethren of Basra, Library of Classical Arabic
Literature 3, Boston: Twayne Publishers.
Hyman, Arthur (çev.) (1987). “Alfarabi: The Letter Concerning the
Intellect”, ed. Hyman ve Walsh, Philosophy in the Middle
Ages, Indianapolis: Hackett Publishing Co.
Ibn ‘Abi Usaybi’a (1965). Kitab Uyun Al-Anba fi Tabaqat Al-Atıbba,
Beyrut: Dar Maktabat Al-Hayat.
Ibn Al-Qifti (1903). Tarikh Al-Hukema, ed. J. Lippert, Leipzig:
Dieterich’sche Verlagsbuchhandlung (Theodor Weicher).
Ibn Battuta (1964). Rihla, Beyrut: Dar Sadir.
Ibn Khallikan (1968, 1972). Wafayat Al-A’yan, (8 Cilt), ed. İhsan
Abbas, Beyrut: Dar Al-Thaqafa.
Ibn Sa’id (Sa’id b. Ahmar b. Sa’id Al-Andalusi) (1967). Tabaqat Al-
Umum, Necef: Al-Maktaba Al-Haydariyya.
Ikhwan Al-Safa (1957). Rasa’il, (4 Cilt), Beyrut: Dar Sadir.
Kopf, L. (1956). “The Zoological Chapter of the Kitab Al-Imta wa’l-
Mu’anasa of Abu Hayyan Al-Tawhidi (10th Century)”, Osiris,
Sayı: 12, s. 390-466.
Lunde, Paul ve Stone, Caroline (çev. ve ed.) (1989). The Meadows of
Gold: The Abbasids, (Mas’udi), London ve New York: Kegan
Paul International.
Mardrus, J. C. ve Mathers, Powys (çev.) (1958, 1973). The Book of
the Thousand Night and One Night, (4 Cilt), London: Folio
Society.
Mas’udi (1938). Kitab Al-Tanbih wa’l-Ishraf, Kahire: Dar Al-Sawi.
Mas’udi (1966). Muruj Al-Dhahah, (4 Cilt), Beyrut: Dar Al-Andalus.
Miskawayh (1914-1915). Kitab Tajarib Al-Umam, (2 Cilt), ed. H. F.
Amedroz, Bağdat: Al-Muthanna.
Mutanabbi (1964). Diwan Al-Mutanabbi, Beyrut: Dar Sadir.
Kaynakça 149

Périer, Augustin (1920-1921). “Un traité de Yahya ben ‘Adi: Défense

du dogme de la Trinite Contre les Objections d’Al-Kindi”,
Revue de l’Orient Chrétien, No: 1, 3ª Sét, t. 2, (= t. 22), s.
3-21.
Périer, Augustin (ed.) (1920). Petits Traités Apologétiques de Yahya
Ben ‘Adi (Arapça-Fransızca), Paris: J. Gabalda ve Paul
Geuthner.
Rescher, Nicholas ve Shahadi, Fadlon (çev.) (1964). “Yahya ibn ‘Adi’s
Treatise ‘On the Four Scientific Questions Regarding the Art
of Logic’”, Journal of the History of Ideas, Cilt: 25, Ekim-
Aralık, s. 572-578 (İngilizce çeviri, s. 573-578).
Rosenthal, Franz (1971). “Abu Hayyan at-Tawhidi on Penmanship”,
Four Essays on Art and Literature in Islam, The L. A. Mayer
Memorial Studies in Islamic Art and Archaeology 2, E. J.
Brill, s. 20-49.
Rowson, Everett Keith (1982). “Al-’Amiri on the Afterlife: A
Translations with Commentary of his Al-Amad ‘ala’l-Abad”,
(Doktora Tezi), University of Yale.
Rowson, Everett Keith (1988). A Muslim Philosopher on the Soul and
its Fate: Al-’Amiri’s Kitab Al-Amad ‘ala’l-Abad, New Haven:
American Oriental Society.
Shiloah, Amnon (1978). The Epistle on Music of the Ikhwan Al-
Safa (Baghdat, 10th Century), Documentation and Studies:
Publications of the Department of Musicology and the
School of Jewish Studies 3, Tel Aviv: Tel Aviv University.
Sijistani, Abu Suleyman (1986). “On the Specific Perfection of the
Human Species”, Philosophy in the Renaissance of Islam:
Abu Suleyman Al-Sijistani and his Circle, çev. Kraemer,
Leiden: E. J. Brill.
Sijistani, Abu Suleyman (1974). Muntakhab Siwan Al-Hikma wa
Thalath, ed. A. Badawi, Tehran: Intisarat-i Bunyad-i
Farhang-i Iran.
Sijistani, Abu Suleyman (1979). The Muntakhab Siwan Al-Hikmah of
Abu Suleiman as-Sijistani, Arapça metin, ed. D. M. Dunlop,
Near and Middle East Monographs, IV, Mouton, Paris ve
New York: The Hague.
Tabari (1966). Tarikh Al-Rusul wa’l-Muluk, (8 Cilt), ed. Muhammad
Abu’l-Fadl Ibrahim, Dhakha’ir Al-Arab 30, Kahire: Dar Al-
Ma’arif.
Takriti, Naji (1978). Yahya ibn ‘Adi: A Critical Edition and Study of his
Tahdhib Al-Akhlaq, Beyrut ve Paris: Editions Oueidat.
Tawhidi, Abu Hayyan (1951). Thalath Rasa’il li Abi Hayyan Al-
Tawhidi, ed. İbrahim Al-Kaylani, Damascus: Al-Ma’had Al-
Faransi bi-Dimashq li’l-Dirasat Al-Arabiyya.
150 Fârâbî ve Okulu

Tawhidi, Abu Hayyan (1953). Kitab Al-Imta wa’l-Mu’anasa, 3 pts,

ed. Ahmad Amin ve Ahmad Al-Zayn, Beyrut: Al-Maktaba Al-
Asriyya.
Tawhidi, Abu Hayyan (1964). Al-Basa’ir wa’l-Dhakha’ir, (4 Cilt), ed.
İbrahim Keilani (Al-Kaylani), Maktabat Atlas, Damascus:
Matba’at Al-Insha.
Tawhidi, Abu Hayyan (1965). Akhlaq Al-Wazirayn, ed. M. Al-Tanji,
Damascus: Al-Majma’ Al-’Ilmi Al-’Arabi.
Türker, Mübahat (ed.) (1956). “Yahya ibn ‘Adi ve Neşredilmemiş Bir
Risâlesi”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi
Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 1-2, Ankara, s. 87-102.
Walzer, Richard (1985). Al-Farabi on the Perfect State: Abu Nasr
Al-Farabi’s Mabadi’ Ara’ Ahl Al-Madina Al-Fadila, Oxford:
Claredon Press.
Yahya b. ‘Adi (1980). Maqala fi’l-Tawhid li-Shaykh Yahya b. ‘Adi
893-9743/Le Traité De l’Unité de Yahya Ibn ‘Adi (893-974).
ed. Khalil Samir, Patrimoine Arabe Chrétine No: 2, Instituto
Orientale, Jounieh, Roma: Librairie Sainth-Paul.
Yaqut (1929). Kitab Irshād Al-Arib Ila Ma’rifat Al-Ma’ruf bi-Mu’jam Al-
Udaba, (5 Cilt), (2. Baskı), ed. D. S. Margoliouth, London:
Luzac.
Zimmermann, F. W. (1981). Al-Farabi’s Commentary and Short
Treatise on Aristotle’s De Interpretatione, Classical And
Medieval Logic Texts 3, Oxford: Oxford University Press.

Diğer Kaynaklar
Allan, D. J. (1970). The Philosophy of Aristotle, (2. Baskı), Opus 37,
London ve New York: Oxford University Press.
Allard, Michel (1975). “Un Philosophe Théologien: Muhammad b.
Yusuf Al-‘Amiri”, Revue de l’Historie des Religion, Sayı: 187,
s. 57-69.
Anawati, G. ve C. Gardet, Louis (1976). Mysitique Musulmane, (3.
Baskı), Études Musulmanes 8, Paris: Librairie Philosophique.
Arberry, A. J. (1955). “An Arabic Treatise on Politics”, Islamic
Quarterly, Sayı: 2, No: 1, Nisan, s. 9-22.
Aristotle (1971). Metaphysics Book Gamma, 1003ª-211003ª33, çev.
Christopher Kirwan, Aristotle’s Metaphiysics Books I, and E,
Clarendon Aristotle Series, Oxford: Charendan Press.
Aristotle (1988). Politics, ed. Stephen Everson, Cambridge Texts in
the History of Political Thought, Cambridge: Cambridge
University Press.
Arkoun, Mohammed (1972). “Logocentrisme et Vérité Religieuse
dans la Pensée Islamique d’aprés Al-I’lam bi-Manaqib Al-
Islam d’Al-‘Amiri”, Studia Islamica, Sayı: 35, s. 5-51.
Kaynakça 151

Arnaldez, Roger (1977). “Pensée et Langage dans la Philosophie de

Farabi (A Propos du Kitab Al-Huruf)”, Studia Islamica, Sayı:
45, s. 57-65.
Ayer, A. J. (1936). Language, Truth and Logic, London: Gollancz.
Badawi, Abd Al-Rahman (1972). Historie de la Philosophie en Islam,
(2 Cilt), Études de Philosophie Médiévale, 60, Paris: Libraire
Philosophique J. Vrin.
Barnes, Jonathan (1982). Aristotle, Past Masters, Oxford ve New
York: Oxford University Press.
Barthold, W. ve Sourdel D. (1933-1936). “Al-Baramika”, EI², Cilt: 1,
Leiden: E. J. Brill, s. 1033-1036.
Bergé, Marc (1979). Pour un Humanisme Vécu: Abu Hayyan Al-
Tawhidi, Damascus: Institut Français de Damas.
Bosworth, C. E. (1967). The Islamic Dynasties, Islamic Surveys 5,
Edinburg: Edinburg University Press.
Bosworth, C. E. (1968). Sistan under the Arabs, From the Islamic
Conquest to the Rise of the Saffarids (30-250-651-864),
ISMEO Centro Studi e Scavi Archeologici in Asia Reports
ahd Memoirs, Cilt: 11, Roma: ISMEO.
Canard, M., “Hamdanids”, EI², Cilt: 3, Leiden: E. J. Brill, s. 126-131.
Dancy, Jonathan (1985). An Introduction to Contemporary
Epistemology, Oxford: Basil Blackwell.
Daud, Wan Mohd Nor Wan (1989). The Concept of Knowledge in Islam
and its Implications for Education in a Developing Country,
London: Mausell.
Davidson, Herbet A. (1972). “Alfarabi and Avicenna on the Active
Intellect”, Viator, Sayı: 3, s. 109-178.
De Boer, T. J. (1903, 1970). The History of Philosophy in Islam,
London: Luzac.
Dunlop, D. M. (1956). “Al-Farabi’s Introductory Risalah in Logic”,
Islamic Quarterly, Sayı: 3.
Dunlop, D. M. (1971). Arab Civilization to A. D. 1500, Arab Background
Series, Librairie du Liban, London ve Liban: E. J. Brill.
Dunlop, D. M., “Al-Balkhi”, EI², Cilt: 1, Leiden: E. J. Brill, s. 1003.
Encylopedia of Islam (1969). New Edition, ed. H.A.R. Gibb vd., (7
Cilt), Leiden ve London: E. J. Brill, Luzac.
Endress, Gerhand (1977). The Works of Yahya ibn ‘Adi: An Analytical
Inventory, Weisbaden: Reichert.
Everson, Stephen (ed.) (1990). Epistemology, Companions to Ancient
Thought I, Cambridge: Cambridge University Press.
Fakhry, Majid (1983). A History of Islamic Philosophy, London: Pan
Books and Macmillan.
Flew, Antony (ed.) (1979). A Dictionary of Philosophy, London: Pan
Books and Macmillan.
152 Fârâbî ve Okulu

Gerhardt, Mia I. (1963). The Art of Story-Telling: A Literary Study of

The Thousand and One Right, Leiden: E. J. Brill.
Goodman, Lenn Evan ve Goodman, Madeleine J. (1983). “Creation
and Evolution: Another Round in an Ancient Struggle”,
Zygon, Sayı: 18, No: 1, s. 3-43.
Guillaume, Alfred (1966, 1924). The Traditions of Islam: An
Introduction to the Study of the Hadith Literature, Khayats
Oriental Reprint 13, Beyrut: Khyats.
Gutas, Dimitri (1975). Greek Wisdom Literature in Arabic Tradition:
A History of the Graeco-Arabic Gnomonologie, American
Oriental Serias 60, Connecticut ve New Haven: American
Oriental Society.
Gutas, Dimitri (1988). Avicenna and the Aristotelian Tradition:
Introduction to Reading Avicenna’s Philosophical Works,
Islamic Philosophy and Theology Texts and Studies, IV,
København, Köln ve New York: E. J. Brill.
Hamdani, Abbas (1978). “Abu Hayyan Al-Tawhidi and the Brethren
of Purity”, International Journal of Middle East Studies, Sayı:
9, s. 345-353.
Hamdani, Abbas (1984). “The Arrangement of the Rasa’il Ikwan
Al-Safa the Problem of Interpolations”, Journal of Semitic
Studies, Sayı: 29, No: 1, İlkbahar, s. 97-110.
Hare, R. M. (1982). Plato, Past Masters, Oxford ve New York: Oxford
University Press.
Holy Bible, çev. R. Knox, London: Burns&Oates.
Horovitz, J., “Abbase”, EI², Cilt: 1, Leiden: E. J. Brill, s. 14.
Hourani, George F. (1971). Islamic Rationalism: The Ethics of Abd Al-
Jabbar, Oxford: Clarendon Press.
Hyman, Arthur ve Walsh, James J. (ed.) (1987). Philosophy in the
Middle Ages, (2. Baskı), Indianapolis: Hackett Publishing
Company.
Jadaane, Fehmi (1971). “La Philosophie de Sijistani”, Studia Islamica,
Sayı: 33, s. 67-95.
Jolivet, Jean (1977). “L’Intellect selon Al-Farabi: Quelques
Remarques”, Bulletin d’Études Orientales, Sayı: 29, s. 251-
259.
Joynboll, G.H.A. (1983). Muslim Tradition: Studies in Chronology
Provenance and Authorship of Early Hadith, Cambridge
Studies in Islamic Civilization, Cambridge: Cambridge
University Press.
Kennedy, Hugh (1986). The Prophet and the Age of the Caliphates:
The Islamic Near East from the Sixth to the Eleventh Century,
A History of the Near East, London ve New York: Longman.
Kaynakça 153

Kraemer, Joel L. (1967). “Abu Suleyman as-Sijistani: A Muslim

Philosopher of the Tenth Century”, (Doktora Tezi), Yale:
University of Yale.
Kraemer, Joel L. (1986). Humanisme in the Renaissance of Islam: The
Cultural Revival during the Buyid Age, Tel Aviv Studies in
Islamic Culture and History Series 7, Leiden: E. J. Brill,
Kraemer, Joel L. (1986). Philosophy in the Renaissance of Islam: Abu
Suleyman as-Sijistani and his Circle, Tel Aviv Studies in
Islamic Culture and History Series 8, Leiden: E. J. Brill.
Leaman, Oliver (1985). An Introduction to Medieval Islamic Philosophy,
Cambridge: Cambridge University Press.
Leavis, F. R. (1948). The Great Tradition, London: Chatto&Windus,
Lewis, Bernard (1968). The Arabs in History, (4. Baskı), Hutchinson
ve London: Hutchinson University Library.
Liddell, H. G. ve Scort, R. (1968). An Intermediate Greek-English
Lexicon, Founded upon the Seventh Edition of Liddell and
Scott’s Greek-English Lexicon, Oxford: Clarendon Press.
Madkour, İbrahim (1934). La Place d’Al-Farabi dans l’École
Philosophique Musulmane, Librairie d’Amerique et d’Orient,
Paris: Adrien-Maisonneuve.
Madkour, İbrahim, “Al-Farabi”, A History of Muslim Philosophy, Cilt:
1, s. 450-468.
Mahjoub, Zadi (1964). “Abu Hayyan at-Tawhidi; Un Rationaliste
Original”, Revue de l’Institut des Belles Lettres Arabes, Sayı:
27, Tunus, s. 317-344.
Marenbon, John (1983). Early Medieval Philosophy (480-1150): An
Introduction, London: Routledge&Kegan Paul.
Marquet, Yves (1973). La Philosophie des Ihwan Al-Safa, Algiers :
Société Nationale d’Edution et de Diffusion.
Meisami, Julie Scott (1989). “Mas’udi on Love and the Fall of the
Barmakith”, Journal of the Royal Asiatic Society, No: 2, s.
252-277.
Najjar, Fauzi M. (1961). “Farabi’s Political Philosophy and Shi’ism”,
Studia Islamica, Sayı: 14, s. 57-72.
Netton, Ian Richard (1984). “Myth, Miracle and Magic in the Rihla
of Ibn Battuta”, Journal of Semitic Studies, Cilt: 29, No: 1,
İlkbahar, s. 131-140.
Netton, Ian Richard (1989). Allah Transcendent: Studies in the
Structure and Semiotics of Islamic Philosophy, Theology
and Cosmology, Exeter Arabic and Islamic Series, London:
Routledge.
Netton, Ian Richard (1991). “Basic Structures and Signs of Alienation
in the Rihla of Ibn Jubayr”, Journal of Arabic Literature, Cilt:
22, Sayı: 1, Mart, s. 21-37.
154 Fârâbî ve Okulu

Netton, Ian Richard (1991). Muslim Neoplatonists: An Introduction

to the Thought of the Brethren of Purity (Ikhwan Al-Safa),
London: Allen&Unwin.
Netton, Ian Richard (ed.) (1986). Arabia and Gulf: From Traditional
Society to Muslim States, London: Croom Helm.
Nicholson, R. A. (1969). A Literary History of the Arabs, Cambridge:
Cambridge University Press.
O’Conner, D. J. ve Carr, B. (1982). Introduction to the Theory of
Knowledge, Brighton: Harvester Press.
O’Leary, De Lacy (1922, 1968). Arabic Thought and its Place in History,
Trubner’s Oriental Series, London: Routledge&Kegan Paul.
Omar, F., “Harun Al-Rashid”, EI², Cilt: 3, Leiden: E. J. Brill, s. 232-
234.
Parkinson, G.H.R. (ed.). An Encyclopedia of Philosophy, London:
Routledge.
Pears, David (1972). What is Knowledge?, Essays in Philosophy,
London: Allen&Unwin.
Peters, J.R.T.M. (1976). God’s Created Speech: A Study in the
Speculative Theology of the Mu’tazili Qadi l’Qudat Abu
l’Hasan ‘Abd Al-Jabbar ibn Ahmad Al-Hamadani, Leiden: E.
J. Brill.
Plato (1971). The Last Days of Socrates (Euthyphro, The Apology,
Crito ve Phaedo ile birlikte), çev. Hugh Tredennick,
Harmondworth: Penguen.
Plato (1972). The Republic, çev. H.D.P. Lee, Harmondworth: Penguen.
Plato (1972). The Symposium, çev. Walter Hamilton, Harmondworth:
Penguen.
Plotinus (1966, 1968). Enneads, (7 Cilt), çev. A. H. Armstrong, The
Loeb Classical Library, Cambridge ve London: Heiremann.
Proclus (1933). The Elements of Theology, ed. E. R. Dodds, Oxford:
Clarendon Press.
Qadi, Wadad (1981). “Kitab Siwan Al-Hikma: Structure, Composition,
Authorship and Sources”, Der Islam, Sayı: 58, s. 87-124.
Rabe, Ahmad Abdulla (1984). “Muslim Philosophers: Classifications
of the Sciences: Al-Kindi, Al-Farabi, Al-Ghazali, Ibn Haldun”,
(Basılmamış Doktora Tezi), Harvard: University of Harvard.
Rescher ve Shehadi (1964). “Yahya ibn ‘Adi’s Treatise ‘On the Four
Scientific Questions Regarding the Art of Logic’” Journal of
the History of Ideas, Sayı: 25, Ekim-Aralık.
Rescher, Nicholas (1962). Al-Farabi: An Annotated Bibliography,
Pirtsburg: University of Pirtsburg Press.
Robson, J., “Al-Bukhari”, EI², Cilt: 1, Leiden: E. J. Brill, s. 1296-
1297.
Kaynakça 155

Rosenthal, F. (1956). “State and Religion According to Abu’l-Hasan

Al-‘Amiri”, Islamic Quarterly, Sayı: 3, No: 1, Nisan, s. 42-53.
Rosenthal, F. (1971). Four Essays on Art and Literature in Islam, The
L. A. Mayer Memorial Studies in Islamic Art and Archaelogy
2, Leiden: E. J. Brill.
Rosenthal, F. (1975). The Classical Heritage in Islam, Almancadan
çev. Emile ve Jenny Marmonstein, London: Routledge and
Kegan Paul.
Rowson, Everett Keith (1980). “Al-Amiri”, EI², Cilt: 1, Leiden: E. J.
Brill, s. 72-73.
Samir, Khalil (1974). “Le Tahdib Al-Ahlaq de Yahya b. ‘Adi attribute
a Ganiz et a Ibn Al-‘Arabi“, Arabica, Sayı: 21, s. 111-138.
Schacht, Joseph ve Bosworth, C. E. (ed.) (1974). The Legacy of Islam,
(2. Baskı), Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
Schacht, Joseph, “Hiyal”, EI², Cilt: 3, Leiden: E. J. Brill, s. 510-513.
Shaban, M. A. (1976). Islamic History: A New Interpretation, 2: A. D.
750-1055 (A. H. 132-448), Cambridge: Cambridge University
Press.
Sharif, M. M. (ed.) (1963). A History of Muslim Philosophy, (2 Cilt),
Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
Sorell, T. (1988). “The Analysis of Knowledge”, ed. Parkinson, An
Encylopedia of Philosophy, London: Routledge, s. 127-139.
Stern, S. M., “Abu Hayyan Al-Tawhidi”, EI², Cilt: 1, s. 126-127.
Stern, S. M., “Abu Suleyman Muhammad b. Tahir b. Bahram Al-
Sidjistani”, EI², Cilt: 1, s. 151-152.
Staniland, Hilary (1972). Universals, London: Doubleday.
Vadet, Jean-Claude (1964). “Le Souvenir de l’Ancienne Perse chez le
Philosophe Abu’l-Hasan Al-Amiri (m. 381 H.)”, Arabica, Sayı:
11, s. 257-271.
Vadet, Jean-Claude (1983). Une Défense Philosophique de la Sunna:
Les Manaqib Al-Islam d’Al-Amiri, Reihors Série 11, Paris:
Librairie Orientaliste Paul Geuthner.
Van Ess, Joseph (1988). “Review of Kraemer’s Philosophy in the
Renaissance of Islam”, Journal of Royal Asiatic Society, Sayı:
1, s. 174-175.
Walzer, Richard (1962). “Al-Farabi’s Theory of Prophecy and
Divination“, ed. Walzer, Greek into Arabic Essays on Islamic
Philosophy, Oxford: Bruno Cassirer, s. 206-219.
Walzer, Richard (1962). Greek into Arabic: Essays on Islamic
Philosophy, Oriental Studies 1, Oxford: Bruno Cassirer.
Walzer, Richard ve Gibb, H.A.R., “Akhlak”, EI², Cilt: 1, Leiden: E. J.
Brill, s. 325-329.
Walzer, Richard, “Al-Farabi”, EI², Cilt: 2, Leiden: E. J. Brill, s. 778-
781.
156 Fârâbî ve Okulu

Walzer, Richard, “Some Aspect of Miskawaih’s Tahdhib Al-Akhlaq”

ed. Walzer, Greek into Arabic: Essays on Islamic Philosophy,
Oriental Studies 1, Oxford: Bruno Cassirer, s. 220-235.
Watt, W. Montgomery (1985). Islamic Philosophy and Theology: An
Extended Survey, (2. Baskı), Edinburg: Edinburg University
Press.
Wehr, Hans (1966). A Dictionary of Modern Written Arabic, (2. Baskı),
ed. J. Milton Cowan, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
Wright, Owen (1974). “Music”, The Legacy of Islam, ed. Schacht ve
Bosworth, (2. Baskı), Oxfford: Clarendon Press.
DİZİN
A Aristotelesçi Epistemoloji 65,
Abbâsî Çağı 43
Adudüddevle (Büveyhî Emîri)
31, 34, 55, 110
Ahlâkî Boyut 136
Ahmed b. Hanbel 42
Akılların Birliği 108
Aklî Tasarımlar (el-Mutasavve-
rü’l-Aklî) 118
Âlim-Çingene Paradigması 21
Âmirî 7, 9, 10, 15, 19, 34, 35,
36, 37, 38, 40, 56, 57,
105, 116, 117, 118, 119,
120, 121, 122, 123, 132,
137
Anawati, Georges 41
Ansiklopedicilik 123, 126
Antakya 45
Antik Çağ 64, 143
Antik Yunan Düşüncesi 15
Arap Düşüncesi 129
Arap Edebiyatı 132
Arberry, Arthur John 13, 36
Areopagita 103
Aristokrat Aileler 59
Aristoteles 8, 9, 10, 15, 28, 36,
51, 56, 57, 61, 65, 72,
75, 76, 77, 78, 81, 82,
83, 84, 86, 87, 90, 100,
102, 103, 104, 105, 106,
116, 117, 122, 123, 124,
125, 128, 135, 136, 137,
138
Aristotelesçi Dört Neden Dokt-
rini 70
75, 114, 137
Aristotelesçi Etki 95, 100
Aristotelesçi Gelenek 125
Aristotelesçi Mantık 104
Aristotelesçi Model 140
Aristotelesçi Paradigma 78, 90
Aristotelesçi Pozitivizm 73
Aristotelesçi Vurgu 70
Aristotelesçilik 7, 8, 9, 10, 11,
26, 36, 37, 65, 70, 71,
72, 73, 75, 76, 77, 78,
79, 80, 87, 89, 90, 95,
100, 101, 103, 104, 106,
107, 108, 113, 114, 117,
122, 123, 125, 126, 137,
140, 141
Aristotelesçi-Yeni-Platoncu Pa-
radigma 100, 101, 104
Aritmetik 66, 70, 120
Arkûn, Muhammed 120, 121,
123
Arzulayıcı Ruh 112
Askalân 20
Astroloji 120, 129
Astronomi 66, 70, 120, 129
Atina Okulu 74
Ay-Altı Âlem 110
Aydınlanma 59
Aydınlanma Çağı 59
Ayer, Alfred Jules 63, 139
Ay-Üstü Âlem 111
158 Fârâbî ve Okulu

B C
Bağdat 10, 17, 21, 27, 28, 30, Ca’fer b. Yahyâ el-Bermekî 49
31, 35, 38, 39, 55, 56 Câhız 133
Bağdat Felsefe Okulu 31 Carr, Brian 64, 66
Bağdatlı Filozoflar 38, 40 Cemil b. Abdullah b. Ma’mer
Bağdatlı Sûfîler 51 el-Uzrî 51
Bağdatlı Şairler 49 Chomsky Tarzı 92
Barnes, Jonathan 137 Coğrafya 35
Basra 56, 124
Bâtınî (Gnostik) Bilgi 62 D
Batlamyus 105 Dalkavuk Paradigması 44, 46,
Bedevî, Abdurrahman 21, 80, 47
84, 85, 89, 105, 108 De Anima 9, 71, 72, 75, 76, 82,
Bergé, Marc 126, 129, 132 83, 84, 86, 87, 106, 122
Bermekî Ailesi 48 De Boer, Tjitze Jacobs 140,
Bermekî Vezirler 48 141
Bermekîler 49, 50 Delhi 47
Bermekîlerin Saltanatı 52 Delhi Sarayı 47
Beyhakî 20, 22 Delhi Sultanı 47
Bilinemezcilik 113 Deneysel (Tecrübî) Bilgi 60
Binbir Gece Masalları 44, 132 Descartes 112, 138
Birinci Akıl (el-Aklü’l-Evvel) 87, Devlet 99, 100, 136
89 Dinî Bilgi 62, 119, 120
Birinci Etken 109, 110
Divân 49
Birinci İlke 86
Divânü’ş-Şiir 49
Birinci Neden 102, 109
Diyalektik Felsefe 102
Bitkisel (en-Nebâtiyye) Ruh
Doğrulama İlkesi 63, 139
106
Dunlop, Douglas Morton 105
Bizans 54
Duyusal (Hissiyye) Ruh 122
Bosworth, Clifford Edmund 49
Botanik 71
E
Budist 112
Ebedî Sudûr 114
Buhara 35, 57
Ebû Bekir b. es-Serrâc 21
Buhârî 60
Ebû Bişr Mettâ b. Yûnus 21,
Büveyhî 31, 35, 52, 53, 55, 56,
27, 28
110
Ebû Cafer Ahmed b. Muham-
Büveyhîler 17, 34, 42, 50, 55
med b. Halef b. el-Leys
Büyük İskender 34, 118
56, 57
Dizin 159

Ebû Hayyân et-Tevhîdî 7, 15, Fâil Neden (el-İlletü’l-Fa’iliyye)

25, 38, 39, 40, 41, 104, 70
108, 123, 124, 132 Farâb 21
Ebû Süleymân es-Sicistânî 15, Fârâbî Okulu 16, 30, 34, 37,
27, 30, 32, 38, 55, 116, 38, 90, 99, 101, 123,
126 132, 133, 140, 141
Ebû Zeyd el-Belhî 35 Fârâbîci Epistemoloji 63, 72,
Ebü’l-‘Alâ el-Maarrî 45 73, 77, 90, 135, 140
Ebü’l-Fazl b. el-‘Amîd (Büveyhî Fârâbîcilik 7, 10, 15, 16, 17,
Veziri) 35 30, 32, 41, 42, 50, 53,
Ebü’l-Feth Zü’l-Kifayeteyn 35 54, 62, 65, 132, 135,
Edinilmiş Akıl (Aklü’l-Müstefâd) 138
75, 82, 83, 84, 85, 86, Fârâbîcilik Çağı 7, 15, 16, 17,
108 41, 42, 50, 53, 54, 57,
Egzotik Paradigma 43, 44 135, 138
Empirik Okul 138 Fârâbîcilik Doktrini 65
Empiristler 138 Fârâbîcilik Düşüncesi 62
Endress, Gerhand 27, 102, 103 Fâtımîler 17, 54, 124
Epistemolojik Boyut 67, 78, 97 Fazl b. Abdussamed (Bağdatlı
Epistemolojik Paradigma 79, Şair) 49
90, 136 Fazl b. Yahyâ el-Bermekî 49
Ereksel Neden (el-İlletü’l- Feyz 109
Gâiyye) 71 Feyzü’d-Dâ’im 114
Etkin Akıl (el-Aklü’l-Faâl) 74, Feyzü’l-Hâlis 109
75, 76, 77, 82, 84, 85, Fizik 10, 69, 70, 119, 120, 129
86, 89, 107, 108 Formel Neden (el-İlletü’s-
Euclid 105 Sûriye) 70
Eudaimonia 140 Formlar ya da İdealar Doktrini
Euripides 105 137
Everson, Stephen 138
Evrensel Akıl 109, 122 G
Evrensel Ruh 76, 107 Galen 51, 100, 105
Eylemsel Akıl (Akl bi’l-Fiil) 75, Gardet, Louis 41
76, 82, 83, 84, 85, 86 Gazzâlî 69
Eylemsel Sudûr 89 Geometri 66, 70, 120, 129, 139
Gerhardt, Mia 43
F Gettier, Edmund L. 139
Fahrî, Macid 13, 26, 28, 80, Gezi Âdeti (Rıhle) 13
81, 82, 83, 85, 90, 101, Gibb, H.A.R. 13
104, 105 Gill, Christopher 99
160 Fârâbî ve Okulu

Goodman, Lenn Evan 61, 145 Hz. Muhammed 13, 59, 60, 96,
Goodman, Madeleine 61 118
Gramer 21, 38, 67, 92, 129
Gutas, Dimitri 105 I
Işık Analojisi 109
H
Hacc 16, 60 İ
Hacerü’l-Esved 16 İbn ‘Abbâd (Mutezilî Vezir) 39,
Halep 17, 21, 47, 54 56
Hamdânî 19, 21, 22, 45, 46, İbn ‘Amîd (Büveyhî Veziri) 39
53, 54, 124 İbn Arabî 37
Hamdânî Halep 21 İbn Battûta 47, 48, 60
Hamdânî Sarayı 21, 22, 46, 54 İbn Ebî Usaybia 20, 25, 30
Hamdânî, Abbâs 124 İbn Haldûn 69
Hamdânîler 17, 54 İbn Hallikân 19, 20, 21, 22, 24
Hanefî Fıkıh Okulu 30 İbn Miskeveyh 34, 98, 123
Hare, Richard Mervyn 99, 135, İbn Rüşd 31
136 İbn Sâdân (Vezir) 39, 40, 44,
Hâricîlik 56 50, 52, 53
Harran 21 İbn Sînâ 16, 19, 31, 32, 37
Harûn Çevresi 43 İbnü’l-Kıftî 20, 31
Harûn Reşid (Abbâsî Halifesi) İdeal Paradigma 50
43, 44, 48, 49, 50, 52, İdealar Doktrini 135, 137
53 İhtiraslı Ruh 128
Hayvanî (el-Hayvanîyye) Ruh İhvân-ı Safâ 9, 23, 24, 36, 65,
106, 112 96, 123, 124, 125
Hayvansı Ahlâk (Ahlâkü’l- İkinci Akıl 89
Bahâ’im) 96 İlâhî Akıl 86
Himayedârlık Paradigması 44, İlâhî Bilgi 64, 65
47, 52 İlâhî Sudûr 86
Hindistan 47 İlk Akıl 89
Hipokrates 51, 105 İlk Diri 89
Homeros 105 İlk Günah Doktrini 96
Horasan 35, 60 İlk Neden 89
Hourani, George 38 İlk Pisagorcular 98
Hristiyan Filozoflar 116 İlm-i Hiyel 70
Hristiyan İlahiyâtçılar 28, 96 İmamî Şiîlik 53, 54, 55
Hume, David 138 İmamîlik 55
Huneyn b. İshâk 105 İnsan Aklı (el-Aklü’l-İnsanî) 108
Hyman, Arthur 13, 83, İnsanî (en-Nâtıka) Ruh 106
Dizin 161

İnsiyakî Akıl (el-Aklü’l-Garizi) Kral Şehriyâr 44

121
İslâm Felsefecileri 65
İslâm Felsefesi 32
İslâm Filozofları 33, 64
İslâm Rönesansı 54
İslâmî Epistemoloji 70
İslâmî Platonculuk 65
İsmâilî 17, 53, 56, 57, 61
İsmâilî Fâtımîler 17
İsmâilî İslâm 17
İsmâilî Şiîlik 53
İsmâilîlik 16, 17, 55, 57
J Maddî Neden (el-İlletü’l-Heyû-
Jadaane, Fehmi 113, 114
John Philoponus (Yahyâ en-
Nahvî) 105
Jolivet, Jean 74, 75
Jüpiter 89
K Makûl-Mahsûs 114
Kâbe 16
Kâdı Abdulcabbâr 56
Kant, Immanuel 138
Karâmitler 16, 54
Karmatîler Hareketi 16, 124
Kategoriler 8, 60, 78
Kennedy, Hugh N. 54
Kesin Bilgi (İlme’l-Yakîn) 8, 67,
92
Kindî 28, 29, 57, 91, 101, 105,
121
Kirwan, Christopher 78
Kopf, Lothar 145
Kraemer, Joel L. 13, 30, 33,
37, 39, 41, 52, 53, 54,
55, 56, 104, 105, 106,
107, 108, 110, 116, 123,
125, 131,
Kuantum Fiziği 139
Kuramsal Müzikoloji 22
Kurtuluş Epistemolojisi 98, 123
Kutsal Ruh 103
L
Leaman, Oliver, 143
Leavisçi Edebiyat 59
Locke, John 138
M
Maddî Akıl (el-Aklü’l-Heyulânî)
108
lâniyye) 70
Mahcûb 40
Mahsûs 115
Mahsûs-Baht 114
Mahsûs-Makûl 114
Makûl 115
Mantıksal Pozitivizm 63
Mantıksal Teoloji 66
Mantıksal Tümdengelim 65
Mars 89
Matematik 66, 69, 70, 73, 78,
119, 120, 137
Me’mûn (Abbâsî Halifesi) 42
Medenî Bilimler 70
Medkûr, İbrahim 15, 19
Mehdî, Muhsin 10, 11, 67, 77,
78
Mekke 16, 38, 41, 59
Merkür 89
Mes’ûdî 50, 51
Metafizik 26, 27, 32, 62, 67,
69, 71, 72, 73, 75, 76,
78, 87, 89, 102, 119,
120
162
Mettâ b. Yûnus 30
Mısır 17, 21, 46, 53, 54, 60
Mihne 42
Miletli Thales 105
Modern Edebiyat Kuramı 143
Modern Epistemoloji 139, 143
Modern Seküler Epistemoloji
140
Monopsişizm Doktrini 107
Moore, George Edward 139
Muallim-i Evvel 76, 77
Muallim-i Sânî 15, 77, 104
Muhammed b. Tuğluk 47, 48
Muhammed b. Yahyâ el-
Bermekî 49
Muizz, Ebû Tamim (Fâtımî Ha-
lifesi) 17
Mukabesât 108
Musul 17
Mutasavvıf Düşünürler 62
Mutezile İlahiyâtı 42
Mutezile Kelâmı 56
Mutezilîlik 17, 53, 56
Mutlak Nur (Nûr fi’l-Gâya) 109
Münzevî Dindarlık 39
Müslüman Filozoflar 65
Müslüman Mantıkçılar 91
Mütenebbî 45, 46, 47, 54
Müzik 22, 23, 24, 70, 120, 129
N 140
Nesturî Hristiyan 18, 20, 24,
27
Nihaî Tesis 110
Nîşâbur 35, 38
Nominalist (Adcı) Tartışmalar
63
Nous 99, 108
Fârâbî ve Okulu
O
O’Connor, Daniel John 64, 66
Olgusal Bilgi 63
On Akıl 74, 89, 107
On İki İmam Şiîliği 17
Onlu Sudûrcu Hiyerarşi 104
Ontoloji 74, 77
Onuncu Akıl 85, 89, 107
Optik 70
Orta Çağ Suriyesi 45
Orta Çağ Zoolojisi 145
Orta Doğulu Filozoflar 136,
140
Ortodoks Aristotelesçiler 124
Ortodoks Sünnîlik 56
Orwell, George 97
Orwellci Düşünce 97
Oryantalist Paradigma 137
P
Parkinson, G.H.R. 143
Pears, David 63
Périer, Augustin 145
Philo 105
Pisagor 105, 136
Platon 28, 36, 51, 52, 56, 57,
60, 64, 65, 94, 98, 99,
100, 103, 104, 105, 111,
112, 113, 116, 117, 118,
123, 135, 136, 137, 138,
Platoncu Ahlâk 116
Platoncu Epistemoloji 114,
136
Platoncu Felsefî Elitizm 37
Platoncu Miras 136
Platoncu Yorumlar 112
Platoncu-Aristotelesçi Paradig-
ma 100, 104
Dizin
Platonculuk 36, 37, 94, 95,
100, 104, 105, 106, 107,
112, 113, 114, 116, 121,
123, 136
Plotinizm 89
Plotinus 65, 76, 100, 103, 105,
108, 116, 123, 136
Porphyrios 101, 105
Porphyriosçu Terminoloji 101
Post-Ahlâk Epistemoloji 136
Post-Yapısalcılık 143
Potansiyel Akıl (Akl bi’l-Kuvve)
75, 81, 82, 83, 85
Proclus Diadochus 102, 103,
104
Proclusçu Doğa 102
Proclusçu Üçlü Küme 102
Proclusçü Doktrin 102
Pseudo-Dionysius (Sahte-Diony-
sius) 103
Psikoloji 79
Q Seyf b. İbrahim 50
Qadi, Wadad 105
Quadrivium 66, 70
R
Rabe, Ahmad Abdulla 67, 68,
73
Rakâşî, Fazl b. Abdüssamed
(Bağdatlı Şair) 49
Rasyonel Akıl (en-Nefsü’l-Âkile)
111
Rasyonel Bilimler 100, 120
Rasyonel Ruh (en-Nefsü’n-
Nâtıka) 9, 98, 99, 107,
112, 122, 128
Râzî, Zekeriyyâ 95, 100
Rescher, Nicholas 66
163
Retorik 129, 137
Rey 35, 38, 56
Rihle fî Talebi’l-‘İlm 59, 60
Rosenthal, Franz 13, 36, 61,
64, 127, 128
Rowson, Everett Keith 10, 11,
12, 38, 121, 122,
S
Sâbit b. Kurre 57
Saffârî Sarayı 53, 56
Saffârîler 56
Sâhib b. ‘Abbâd (Mutezile Ve-
ziri) 38
Sahîh 60
Sahte-Dionysius 103
Sâmânî 53, 57
Sâmânî Sarayı 53, 57
Samir, Halil 26, 102, 103
Satürn 89
Seküler Epistemoloji 140
Selahaddin Eyyubî 55
Seyfüddevle (Hamdânî Emîri)
19, 21, 22, 24, 25, 45,
46, 47, 54, 55
Sezgisel Bilgi 63
Shehadi, Fadlou Albert 145
Sicistân (Sistân) 30, 31, 56
Sicistânî 7, 8, 9, 30, 31, 32,
33, 34, 55, 56, 104, 105,
106, 107, 108, 109, 110,
111, 112, 113, 114, 115,
116, 123, 125, 141
Sicistânî Düşüncesi 109
Sicistânî Epistemolojisi 113
Sicistânî Felsefesi 115
Sivil Bilimler 70
164 Fârâbî ve Okulu

Siyaset 7, 9, 10, 33, 36, 52, 54, Şüphecilik 64, 65, 66, 94, 113,
55, 62, 70, 88, 95, 96, 139
97, 98, 100, 104, 127,
129, 131, 137, 138, 140 T
Skolastik İlahiyâtçılar 81 Taakkul 80
Sokrates 52, 57, 65, 105, 135 Taberî 28
Sokratesçe Toplantılar 52 Tasavvuf 20, 37, 40, 60, 61,
Sophocles 105 62, 89, 129
Sorell, Tom 139 Tasavvufî Bilgi 60
St. Thomas 27 Tasavvufî Hayat 20
Stern, Samuel Miklos 31, 40, Teslis 28, 101, 102, 103
41, 105, 109, 124 Teslis-Karşıtı Polemik 28
Stoacılık 95, 100 Tevhîdî Epistemolojisi 131
Sudûr 8, 61, 77, 86, 89, 102, Tevhîdî, Ebû Hayyân 9, 26, 34,
109, 110, 114 35, 38, 39, 41, 44, 51,
Sudûrcu Hiyerarşi 74, 107, 52, 55, 56, 57, 104, 105,
110 107, 108, 123, 124, 125,
Sudûrcu Şema 10, 12, 77 126, 127, 128, 129, 130,
Sudûrcu Teori 9 131, 132, 133,
Sudûrculuk 101 Theognis 111
Sûfi Münzevîliği 20, 25, 37 Thucydides 105
Sûfîlik 20, 41, 51, 62 Tıp 51, 88, 129
Suriye 54 Tikrit 27
Sühreverdî 37 Tikritî 95, 98, 99, 100, 116
Sünnîlik 53, 55, 57 Tümeller Meselesi 63
Türkistan 21
Ş Tyreli Porphyrios 101
Şafiî fıkhı 38
Şam 20, 21 U
Şehrazât 44 Ulumü’l-Akliyye 100
Şemşüddevle (Büveyhî Emîri)
52, 53 Ü
Şiî Düşünce 54 Üç Unsurlu Ruh 106
Şiî Hamdânîler 17
Şiî Hanedanları 54 V
Şiî Teolojisi 54 Vadet, Jean-Claude 34, 35,
Şiîlik 17,54, 55, 61 117
Şiir 31, 42, 54, 46, 47, 48, 49, Van Ess, Josef 104, 105
50, 127, 132 Venüs 89
Şîraz 38, 39, 41 Vesiç 21, 38
Dizin
W Yeni-Platonculuk 31, 32, 34,
Walzer, Richard Rudolf 20, 46,
47, 86, 95, 98, 100
Watt, William Montgomery 143
Wittgenstein, Ludwig 139
Y 123, 125, 126, 141
Yahyâ b. ‘Adî 15, 25, 26, 27,
28, 29, 30, 38, 51, 55,
91, 92, 93, 94, 95, 96,
97, 98, 99, 100, 101,
102, 103, 104, 105, 128
Yahyâ b. Hâlid el-Bermekî
(Bermekî Veziri) 50, 51,
52, 53
Yahyâ en-Nahvî (John Philopo-
nus) 105
Yakûbî Hristiyan 25
Yapısalcılık
Yeni Ahit 97
Yeni-Aristotelesçilik 108, 125
Yeni-Platoncu Akıl 108, 109
Yeni-Platoncu Boyut 72, 109
Yeni-Platoncu Dil 95
Yeni-Platoncu Felsefe 61
Yeni-Platoncu Filozoflar 61
Yeni-Platoncu Negatifizm 73
Yeni-Platoncu Paradigma 90
Yeni-Platoncu Sudûr 77
165
36, 37, 41, 61, 62, 65,
72, 73, 76, 77, 89, 90,
95, 100, 101, 102, 104,
106, 107, 108, 109, 110,
111, 114, 117, 121, 122,
Yuhannâ b. Haylân 21, 24
Yunan Ahlâkı 117
Yunan Düşüncesi 99, 117, 137
Yunan Felsefesi 117
Yunan Geleneği 117
Yunan Mantığı 67
Yunan Mitolojisi 113
Yunan Yeni-Platoncu Okullar
122
Yunanlı Filozoflar 28, 127
Z
Zahir 61
Zencânî, el-Kâdî Ebü’l-Hasan
Ali 124
Zeydî 55
Zeydî Şiîlik 53
Zeydî Teoloji 56
Zeydîlik 17, 56
Zooloji 71, 125, 129
 31

Prof. Dr.
Prof.
Mehmet
Dr. Mehmet
VURAL VURAL

Prof. Dr. Mehmet VURAL

Fârâbî
Fârâbî
ve Okulu
ve Okulu
M M uallim-i Evvel
uallim-i
raki ‘Muallim-i
olarak
Evvel
bilinen
raki ‘Muallim-i
ve onun öğretilerini
olarak
Sânî’ olarak
ve onun öğretilerini
Aristoteles’ten
bilinen Aristoteles’ten
Sânî’bilinen
son-
olarakFârâbî’nin
izleyip geliştirmiş
son-
bilinen Fârâbî’nin
izleyip geliştirmiş
olanlarınolanların
çağı, çağı,
Orta ÇağOrta
İslâmı’nın
Çağ İslâmı’nın
bütün gelişimi
bütün içinde
gelişimientelektü-
içinde entelektü-
el açıdanelenaçıdan
zenginençağdır.
zenginÇalışmamızda
çağdır. Çalışmamızda
bu dönemi bu dönemi
Fârâbîcilik Çağı diyeÇağı
Fârâbîcilik niteleyeceğiz:
diye niteleyeceğiz:
Bu çağ, Fârâbî’nin
Bu çağ, Fârâbî’nin
870’teki 870’teki
doğumundandoğumundan
Ebû HayyânEbû Hayyân
et-Tevhîdî’nin
et-Tevhîdî’nin
yaklaşık yaklaşık
1023’teki1023’teki
ölümüneölümüne
değin sürmektedir.
değin sürmektedir.

. Fârâbî ve Okulu
Tarihî parametreler
Tarihî parametreler
olan 870-1023
olan 870-1023yılları arası,
yılları arası,
Fârâbîcilik
Fârâbîcilik
fenomenininfenomeninin
incelenmesinde,
incelenmesinde,
yapay yapay
da olsa da
derliolsa
toplu
derli
birtoplu
çerçeve
bir yapı
çerçeve sunmaktadır.
yapı sunmaktadır.
Bu çerçeve
Bu yapı
çerçeve
Fârâbî’den
yapı Fârâbî’den
başka, dört başka,düşünürü
dört düşünürü
daha kapsamaktadır
daha kapsamaktadır
ki, bunlar ki,bir
bunlar
şekildebirMuallim-i
şekilde Muallim-i
Sânî’nin Sânî’nin
düşünceleridüşünceleri
ile etkileşime
ile etkileşime
girmiş yagirmiş
da enya da en
azından azından
ondan derinden
ondan derinden
etkilenmişlerdi.
etkilenmişlerdi.
Bu dört Bu dört
düşünürdüşünür
şunlardır: şunlardır:
(1) Yahyâ(1)b.Yahyâ ‘Adî (893/4-974);
b. ‘Adî (893/4-974);
(2) Ebû (2)
Süleymân
Ebû Süleymân
es-Sicistânî
es-Sicistânî
(öl. yakl.(öl. 987/8);
yakl. 987/8);
(3) Ebü’l-Hasan
(3) Ebü’l-Hasan
el-Amirî el-Amirî
(öl. yakl.(öl. 992)yakl.
ve (4)
992)Ebûve (4) Ebû
Hayyân et-Tevhîdî
Hayyân et-Tevhîdî
(öl. yakl. (öl.
1023).
yakl. 1023).
İşte Fârâbî
İşteile
Fârâbî
birlikte,
ile birlikte,
bu dört bu
düşünürün
dört düşünürün
de -bu de -bu
çalışmada çalışmada
genel olarak
genel olarak Fârâbîcilik
Fârâbîcilik diye nitelenen
diye nitelenen
en- en-
telektüel telektüel
bir akım bir
olan-
akım
düşünce
olan- düşünce
ve fikirlerini
ve fikirlerini
tahlil tahlil
etmek burada
etmeksunulanın
burada sunulanın
esas gayesini
esas gayesini
teşkil eder.
teşkil eder.
elis

elis yayınları
elis yayınları

View publication stats