Islam Felsefesi Tarihi Islam Dusuncesini

İslâm Felsefesi
İslâm Felsefes
Tarihi
Tarihi
İslâm Düşüncesinin TarihselTarihsel
İslâm Düşüncesinin Seyri Se
İslâm Felsefesi Tarihi
. Baskı 4
Prof. Dr. Mehmet VURAL

. Baskı
elis
Gazi Üniversitesi İİBF Siyaset Bilimi ve Kamu Yö-
netimi Bölümünden (1987) ve Ankara Üniversitesi
İlâhiyat Fakültesinden mezun oldu (1992). Anka-
ra Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe
ve Din Bilimleri (İslâm Felsefesi) Anabilim Dalında
yüksek lisans (1994), Gazi Üniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstitüsü Felsefe Anabilim Dalında ikinci bir
yüksek lisans (1997) ve Ankara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri (İslâm
Felsefesi) Anabilim Dalında doktora yaptı (1998).
Mezuniyetinden sonra Kırıkkale Üniversitesi Fen
Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümünde araştırma
görevlisi olarak 1994-2004 yılları arasında çalıştı.
2004-2011 yılları arasında MEB ve TBMM’de görev
yaptı. 2011’de Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversite-
sinde yardımcı doçent, 2012’de doçent, 2017’de de
profesör oldu.
Hâlen AYBÜ İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi
Felsefe Bölümünde görev yapmaktadır.
vuralmehmet@hotmail.com; mvural@ybu.edu.tr
Eserleri:
1. İslâm Felsefesi Sözlüğü, Ankara: Elis Yayınları, 3.
Baskı, 2004, 2011, 2016.
2. Vural, Mehmet (ed.), İslâm Felsefesinin Sorunları,
Ankara: Elis Yayınları, 2003.
3. Siyaset Felsefesi Açısından Muhafazakârlık, An-
kara: Elis Yayınları, 4. Baskı, 2003, 2007, 2011,
2017.
4. Gazzâlî Felsefesinde Bilgi ve Yöntem, Ankara: An-
kara Okulu Yayınları, 2. Baskı, 2004, 2011.
5. Vural, Mehmet (ed.), İslâm Felsefesinin Özgünlüğü,
Ankara: Elis Yayınları, 2009.
6. Hilmi Ziya Ülken’in Varlık Felsefesi, Ankara: Beyaz
Kule Yayınları, 2009.
7. Fârâbî ve Okulu, der. ve çev. Mehmet Vural, Anka-
ra: Elis Yayınları, 2019.
8. İslâm Felsefesi Tarihi: İslâm Düşüncesinin Tarihsel
Seyri, Ankara: Elis Yayınları, 4. Baskı, 2016, 2016,
2018, 2019.
9. Tanzimat’tan Günümüze Türkiye’de Felsefe, Anka-
ra: Elis Yayınları, 3. Baskı, 2018, 2018, 2019.
10. Hilmi Ziya Ülken, İstanbul: DİB Yayınları, 2019.
Elis Yayınları: 91
© Ankara Okulu Basım Yayın San. ve Tic. Ltd. Şti.
İslâm Felsefesi Tarihi:
İslâm Düşüncesinin Tarihsel Seyri/Prof. Dr. Mehmet Vural
Editör
Dr. Mehtap Doğan
Ofset Hazırlık
Zeynep Özger
Dizgi
Ankara Dizgi Evi
Kapak
Elis
Baskı ve Cilt
Vadi Grafik Tasarım Ltd. Şti.
İvedik Org. San. Bölgesi 88 Oto 3. Bölge
2284. Sokak. No: 101 Yenimahalle/ANKARA
Tel: 0312 395 85 71 Sertifika No: 33748
Birinci Baskı
Şubat 2016
İkinci Baskı
Ekim 2016
Üçüncü Baskı
Şubat 2018
Dördüncü Baskı
Eylül 2019
ISBN: 978-975-8774-90-6
Elis Yayınları
Şehit Mehmet Baydar Sokak 2/A Maltepe/ANKARA
Tel: (0312) 341 06 90 GSM: 0542 382 74 12
web: www.ankaraokulu.com
e-mail: ankaraokulu@ankaraokulu.com
ankaraokuluyayinlari@gmail.com
İSLÂM FELSEFESİ TARİHİ
İslâm Düşüncesinin Tarihsel Seyri
Elis Yayınları
Ankara 2019
Rahman ve Rahim olan Allah’ın adıyla!
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ.............................................................................................. 15
GİRİŞ ............................................................................................... 23
İSLÂM’IN DOĞUŞU VE HULEFÂ-YI RÂŞİDÎN (632-661)
DÖNEMİNDE İSLÂM DÜŞÜNCESİ .................................................. 23
BİRİNCİ BÖLÜM
EMEVÎLER DÖNEMİNDE İSLÂM DÜŞÜNCESİ (661-750) ............... 27
A. EMEVÎLER DÖNEMİNE GİRİŞ ................................................. 27
B. İSLÂM DÜŞÜNCESİNİN OLUŞUMUNA ETKİ EDEN
YABANCI OKULLAR ................................................................. 29
1. İskenderiye Okulu................................................................ 30
2. Cündişâpûr Okulu ............................................................... 31
3. Harran Okulu ...................................................................... 32
4. Antakya (Antioch) Okulu ...................................................... 33
5. Urfa (Edessa/Ruha) Okulu................................................... 34
6. I. ve II. Nusaybin (Nis/Nisibis) Okulu ................................... 35
7. Kınnesrin (Qinnasrin) Okulu ................................................ 36
C. EMEVÎLER DÖNEMİNDEKİ İLK TERCÜMELER
VE MÜTERCİMLERİ ................................................................ 37
D. İLİMLERİN TASNİF EDİLMESİ (TASNÎF-İ ‘ULÛM) SÜRECİ ......... 40
E. DİL VE EDEBİYAT ÇALIŞMALARI ............................................. 41
F. İLİMLERİN TEDVİN EDİLMESİ DÖNEMİ ................................... 42
1. Fıkıh Usûlü........................................................................... 43
2. Kelâm ................................................................................... 45
3. Tasavvuf ............................................................................... 54
G. EMEVÎLERİN YIKILIŞI (750) ..................................................... 57
İKİNCİ BÖLÜM
ABBÂSÎLER DÖNEMİNDE İSLÂM DÜŞÜNCESİ (750-1258) ............ 59
A. ABBÂSÎLER DÖNEMİNE GİRİŞ................................................. 59
B. BAĞDAT’IN KURULMASI VE ARAPÇANIN BİLİM
VE FELSEFE DİLİ OLMASI ..................................................... 60
C. ABBÂSÎ HALİFELERİNİN ENTELEKTÜEL FAALİYETLERİ ......... 62
1. Mehdî-Billâh Dönemi ve Zındıklarla Mücadele ....................... 62
2. Hârûnürreşîd Dönemi ve Binbir Gece Masalları...................... 65
3. Me’mûn ve Beytülhikme ........................................................ 67
4. Mu’tasım-Billâh ve Sâmerrâ’nın Kuruluşu............................. 83
5. Mütevekkil ve Ehl-i Sünnet İnancının Yükselişi .................... 84
6. Mu’tazıd-Billâh Dönemi ve Karmatîler ................................... 85
7. Sembolik Halifeler Dönemi: Emîrü’l-Ümerâlık Sistemi ........... 85
6 İslâm Felsefesi Tarihi
D. BÜVEYHÎLER DÖNEMİNDE İLMÎ ÇALIŞMALAR ....................... 87

E. ABBÂSÎLER DÖNEMİNDEKİ ÜNLÜ AİLELER ............................ 88
1. Bermekî Ailesi ..................................................................... 88
2. Nevbahtî Ailesi ..................................................................... 89
3. Mûsâoğulları (Benî Mûsâ) Ailesi ........................................... 90
4. Amacur Ailesi ...................................................................... 91
F. BİLİMSEL FAALİYETLERİN YAPILDIĞI MEKÂNLAR .................. 91
1. Saraylar ............................................................................... 92
2. Rasathâneler ....................................................................... 92
3. Kütüphaneler (Hizânetü’l-kütüb) ........................................... 94
G. İSLÂM DÜŞÜNCESİNDE İLK FELSEFÎ OKULLAR .................... 96
1. Dehriyyûn Okulu ve İbnü’r-Râvendî .................................... 96
2. Tabîyyûn Okulu ve Ebû Bekir er-Râzî .................................. 98
3. Meşşâiyyûn Okulu ............................................................. 101
a. Kindî: İlk İslâm Filozofu .................................................. 103
aa. Kindî Okulu............................................................... 106
i. Ebû Ma‘şer el-Belhî ................................................ 106
ii. Serahsî .................................................................. 107
iii. Ebû Zeyd el-Belhî ................................................. 107
b. Fârâbî: Muallim-i Sânî .................................................... 108
bb. Fârâbî ve Okulu ....................................................... 118
i. Yahyâ b. Adî .......................................................... 118
ii. Ebû Süleymân es-Sicistânî ................................... 120
iii. Ebû Hayyân et-Tevhîdî ........................................ 121
iv. İbn Miskeveyh (İbn Maskûyeh) ............................. 122
c. İbn Sînâ .......................................................................... 124
cc. İbn Sînâ Okulu ......................................................... 130
d. Nasîrüddîn et-Tûsî.......................................................... 132
4. Revâkiyyûn (Ustuvâniyyûn) Okulu ..................................... 134
5. İşrâkiyyûn Okulu ............................................................... 135
a. Şehâbeddîn es-Sühreverdî ............................................. 136
b. İbn Kemmûne................................................................ 138
c. Şehrezûrî ....................................................................... 139
6. İsmâilîlik ve Bâtınîlik Okulu ............................................... 140
a. İsmâilîlik ....................................................................... 140
b. İhvân-ı Safâ: İslâm Ansiklopedistleri .............................. 141
c. Nâsır-ı Hüsrev ............................................................... 144
d. İbnü’l-Mutahhar Hillî..................................................... 145
7. Bağdat (Mağrib) Okulu ve Horasan (Meşrik) Okulu ............. 146
8. Bağımsız Düşünürler ......................................................... 147
a. Âmirî ............................................................................. 147
b. Bâkıllânî........................................................................ 149
c. İbn Fûrek ...................................................................... 149
d. İbn Hindû...................................................................... 150
e. Bîrûnî ............................................................................ 150
İçindekiler 7
f. Mâverdî .......................................................................... 152

g. Ebü’l-Berekât el-Bağdâdî ............................................... 153
h. Aynü’l-Kudât el-Hemedânî ............................................ 154
i. İbnü’s-Salâh .................................................................. 154
j. Abdüllatîf el-Bağdâdî ...................................................... 155
9. Doğu İslâm Coğrafyasında Yetişmiş Gayrimüslim Filozoflar ...156
a. İshâk b. Süleymân el-İsrâilî ........................................... 156
b. Feyyûmî ........................................................................ 156
c. İbnü’t-Tayyib el-Bağdâdî (Ebü’l-Ferec) ............................ 157
d. İbnü’l-İbrî ..................................................................... 157
H. ABBÂSÎLER DÖNEMİNDE DİNÎ VE AKLÎ İLİMLER.................. 158
1. Abbâsîler Döneminde Dinî İlimler ....................................... 158
a. Tefsir .............................................................................. 158
b. Hadis.............................................................................. 158
c. Fıkıh ............................................................................... 159
d. Kelâm ............................................................................. 159
e. Tasavvuf ......................................................................... 160
2. Abbâsîler Döneminde Aklî İlimler ....................................... 163
a. Dil ve Gramer Çalışmaları ............................................... 163
b. Mantık............................................................................ 166
c. Edebiyat ve Şiir ............................................................... 169
d. Tarih (İlm-i Târîh) ve Coğrafya (İlm-i Cuğrâfiyâ)................ 171
e. Matematik (İlm-i Riyâzî) .................................................. 175
f. Müzik (İlm-i Mûsîkî) ......................................................... 179
g. Astronomi (İlm-i Hey’e) .................................................... 181
h. Fizik (İlm-i Tabia’) ........................................................... 187
i. Mekanik ve Mühendislik (İlm-i Hiyel) ............................... 188
j. Kimya (İlm-i Kîmiyâ) ve Simya (İlm-i Sîmyâ) ...................... 190
k. Tıp (İlm-i Tıb) .................................................................. 192
l. Zooloji (İlm-i Hayevân) ..................................................... 197
m. Botanik (İlm-i Nebât) ...................................................... 198
I. ABBÂSÎLER DÖNEMİNDE KURULAN BAĞIMSIZ DEVLETLER
VE ABBÂSÎLERİN SONU (1258)............................................... 200
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
FÂTIMÎLER DÖNEMİNDE İSLÂM DÜŞÜNCESİ (969-1181)........... 203
A. ŞİÎ FÂTIMÎLER DÖNEMİNE GİRİŞ .......................................... 203
B. EL-EZHER’İN KURULUŞU ...................................................... 203
C. DÂRÜLHİKME (DÂRÜ’L-İLM) .................................................. 203
D. FÂTIMÎLER DÖNEMİNDEKİ ÖNEMLİ DÜŞÜNÜRLER.............. 205
1. Ebü’l-Hasan İbn Yûnus ...................................................... 205
2. İbnü’l-Heysem.................................................................... 206
3. İbn Rıdvân ......................................................................... 207
4. İbn Fâtik ............................................................................ 207
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE İSLÂM DÜŞÜNCESİ (1040-1308) ....209
A. SELÇUKLULAR DÖNEMİNE GİRİŞ ......................................... 209
B. NİZÂMÜLMÜLK VE NİZÂMİYE MEDRESELERİ....................... 210
C. SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE FİLOZOF-KELÂMCILAR
YA DA KELÂMCI FİLOZOFLAR ............................................... 211
1. Cüveynî ............................................................................. 212
2. Muhammed Pezdevî .......................................................... 212
3. Gazzâlî ............................................................................... 213
4. Fahreddîn er-Râzî .............................................................. 218
5. Şehristânî .......................................................................... 219
6. Âmidî ................................................................................ 220
7. Sirâceddîn el-Urmevî.......................................................... 221
8. Şemseddîn es-Semerkandî ................................................. 222
D. SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE MUTASAVVIF DÜŞÜNÜRLER .. 223
1. Ahmed el-Gazzâlî ............................................................... 223
2. Ahmed Yesevî..................................................................... 224
3. Ahi Evran .......................................................................... 224
4. Mevlânâ ............................................................................. 225
5. Sadreddîn Konevî ............................................................... 227
6. Azîz Nesefî ......................................................................... 228
7. Yunus Emre....................................................................... 228
E. SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE AKLÎ İLİMLER
VE ÖMER HAYYÂM ............................................................... 228
F. SELÇUKLULARIN SONU VE HÂRİZMŞÂHLAR (1097-1231) ..... 230
BEŞİNCİ BÖLÜM
MEMLÜKLER DÖNEMİNDE İSLÂM DÜŞÜNCESİ (1250-1517) ...... 233
A. MEMLÜKLER (KÖLEMENLER) DÖNEMİNE GİRİŞ .................. 233
B. MEMLÜKLER DÖNEMİNDE İLMÎ ÇALIŞMALAR...................... 235
1. İbn Teymiyye ..................................................................... 236
C. MEMLÜKLER DÖNEMİNDE DİNÎ VE AKLÎ İLİMLER ............... 239
1. Memlükler Döneminde Dinî İlimler..................................... 239
a. Tefsir .............................................................................. 239
b. Hadis.............................................................................. 239
c. Kelâm ve Fıkıh ................................................................ 239
d. Tasavvuf ......................................................................... 240
2. Memlükler Döneminde Aklî İlimler.......................................... 241
b. Edebiyat ve Şiir .............................................................. 241
c. Tarih (İlm-i Târîh) ve Coğrafya (İlm-i Cuğrâfiyâ) ................ 242
d. Matematik (İlm-i Riyâzî) .................................................. 242
e. Müzik (İlm-i Mûsîkî) ......................................................... 243
f. Astronomi (İlm-i Hey’e)..................................................... 243
İçindekiler 9
g. Fizik (İlm-i Tabia’)............................................................ 244

h. Mekanik ve Mühendislik (İlm-i Hiyel) .............................. 244
i. Kimya (İlm-i Kîmiyâ) ve Simya (İlm-i Sîmyâ) ...................... 244
j. Tıp (İlm-i Tıb) ................................................................... 245
k. Zooloji (İlm-i Hayevân) .................................................... 246
ALTINCI BÖLÜM
KUZEY AFRİKA (MAĞRİP) VE ENDÜLÜS EMEVÎLERİ
DÖNEMİNDE İSLÂM DÜŞÜNCESİ (756-1492) .............................. 247
A. MAĞRİP VE ENDÜLÜS EMEVÎLERİ DÖNEMİNE GİRİŞ ........... 247
B. ENDÜLÜS’TE ARAPÇA VE ARAPLAŞMA ................................. 251
C. ENDÜLÜS’TE İSLÂM FELSEFESİ OKULLARI .......................... 252
1. Endülüs Bâtınîlik Okulu ve İbn Meserre ............................ 254
2. Zâhirîlik Okulu ve İbn Hazm .............................................. 255
3. Endülüs Meşşâî Okulu ...................................................... 256
a. İbn Bâcce ....................................................................... 256
b. İbn Tufeyl ....................................................................... 258
c. İbn Rüşd......................................................................... 262
4. Endülüs’te Tasavvuf Felsefesi Okulu .................................. 267
a. İbnü’l-Arabî .................................................................... 267
b. İbn Seb‘în ....................................................................... 269
5. İbn Haldûn ve Sosyal Bilimler Felsefe Okulu ...................... 272
D. ENDÜLÜS İSLÂM COĞRAFYASINDA YETİŞMİŞ
YAHUDİ FİLOZOFLAR ............................................................ 274
1. İbn Cebirol (İbn Gabirol)..................................................... 275
2. Judah Halevi ..................................................................... 276
3. İbn Meymûn (Mûsâ b. Meymûn) ......................................... 277
4. Gersonides......................................................................... 278
E. ENDÜLÜS EMEVÎLERİ DÖNEMİNDE DİNÎ VE AKLÎ İLİMLER....279
1. Endülüs Emevîleri Döneminde Dinî İlimler......................... 279
a. Tefsir .............................................................................. 279
b. Hadis.............................................................................. 279
c. Fıkıh ............................................................................... 279
d. Kelâm ............................................................................. 280
e. Tasavvuf ......................................................................... 280
2. Endülüs Emevîleri Döneminde Aklî İlimler ......................... 280
b. Mantık............................................................................ 283
c. Tarih (İlm-i Târîh) ve Coğrafya (İlm-i Cuğrâfiyâ) ................ 283
d. Matematik (İlm-i Riyâzî) .................................................. 285
e. Müzik (İlm-i Mûsîkî) ......................................................... 286
f. Astronomi (İlm-i Hey’e)..................................................... 287
g. Mekanik ve Mühendislik (İlm-i Hiyel) ............................... 288
h. Tıp (İlm-i Tıb) .................................................................. 289
i. Zooloji (İlm-i Hayevân) ..................................................... 292

j. Botanik (İlm-i Nebât) ........................................................ 292
F. ENDÜLÜS İSLÂM DÜŞÜNCESİNDEN ETKİLENEN
BATI OKULLARI ..................................................................... 293
1. Tuleytula Okulu ................................................................. 293
2. Bologna Okulu ................................................................... 295
3. Padua Okulu ..................................................................... 296
G. ENDÜLÜS İSLÂM DÜŞÜNCESİNDEN ETKİLENEN
BATI FELSEFÎ AKIMLARI ....................................................... 297
1. Yahudi İbn Rüşdcülüğü ..................................................... 297
2. Latin İbn Rüşdcülüğü ........................................................ 298
YEDİNCİ BÖLÜM
İRAN COĞRAFYASINDA İSLÂM DÜŞÜNCESİ ............................... 301
A. İRAN COĞRAFYASINDA İSLÂM DÜŞÜNCESİNE GİRİŞ ........... 301
B. İRAN COĞRAFYASINDA FELSEFÎ OKULLAR .......................... 302
1. Timurlular Dönemi (1370-1507) ve Semerkant Okulu ........ 302
a. Uluğ Bey......................................................................... 303
b. Kâdızâde-i Rûmî ............................................................. 304
c. İbn Türke el-İsfahânî ...................................................... 305
d. Gıyâsüddîn Cemşîd el-Kâşî ............................................. 306
e. Ali Kuşçu ........................................................................ 306
f. Fethullah eş-Şirvânî ........................................................ 308
g. Âmilî ............................................................................... 309
2. İran’da İşrâk Okulu ........................................................... 309
a. Kutbüddîn eş-Şîrâzî ........................................................ 309
b. Celâleddîn Devvânî ......................................................... 310
c. Kâdı Mîr Meybüdî ........................................................... 311
d. Muslihuddîn el-Lârî ........................................................ 311
e. Ebü’l-Hasan Cilve ........................................................... 311
3. İran’da İbn Sînâ Okulu ...................................................... 312
a. Efdalüddîn-i Kâşânî ........................................................ 312
b. Kutbüddîn er-Râzî .......................................................... 312
4. İran’da Kelâm Okulu .......................................................... 313
a. Adudüddîn el-Îcî ............................................................. 313
b. Teftâzânî ........................................................................ 313
c. Cürcânî .......................................................................... 314
5. İran’da Tasavvuf Okulu ...................................................... 315
a. Rüzbihân Baklî Şîrâzî ..................................................... 315
b. Şebüsterî ........................................................................ 316
c. Haydar Âmülî ................................................................. 316
d. Mollâ Câmî ..................................................................... 317
e. Hüseyin Vâiz-i Kâşifî ....................................................... 317
6. İran’da Ansiklopedist Düşünürler ...................................... 318
İçindekiler 11
a. Reşîdüddîn Fazlullah-ı Hemedanî ................................... 318

b. Şemseddîn el-Âmülî ........................................................ 318
7. Şîraz Okulu ...................................................................... 319
a. Deştekî ........................................................................... 319
b. Gıyâsüddîn Mansûr-i Şîrâzî ............................................ 319
8. İsfahân Okulu.................................................................... 320
a. Şeyh Bahâî ..................................................................... 320
b. Mîr Dâmâd ..................................................................... 321
c. Mîr Findiriskî .................................................................. 323
d. Mollâ Sadrâ .................................................................... 323
i. Mollâ Sadrâ’nın Asaletü’l-vücûd Nazariyesi ................ 325
ii. Mollâ Sadrâ’nın Cevher-i Hareket Nazariyesi ............. 326
e. Lâhicî ............................................................................. 327
f. Feyz-i Kâşânî ................................................................... 328
g. Hâdî-i Sebzevârî .............................................................. 328
h. İşkeverî .......................................................................... 329
SEKİZİNCİ BÖLÜM
OSMANLILAR DÖNEMİNDE İSLÂM DÜŞÜNCESİ (1299-1922) .... 331
A. OSMANLI’NIN KURULUŞ DÖNEMİNDE
İSLÂM DÜŞÜNCESİ (1299-1453)............................................ 331
1. Dâvûd-i Kayserî ................................................................. 334
2. Abdülmuhsin Kayserî......................................................... 338
3. Cemâleddîn Aksarayî ......................................................... 339
4. Kâdı Burhaneddîn ............................................................. 339
5. Bedreddîn Simâvî............................................................... 340
6. Hacı Paşa........................................................................... 341
7. Mollâ Fenârî....................................................................... 343
8. Mûsâ İznikî ........................................................................ 343
B. FATİH DÖNEMİNDE İSLÂM DÜŞÜNCESİ (1444-1481) ........... 344
1. Hızır Bey ............................................................................ 348
2. Akşemseddîn ..................................................................... 349
3. Yazıcıoğlu Mehmed ............................................................ 349
4. Yazıcıoğlu Ahmed Bican ..................................................... 350
5. Mollâ Yegân ....................................................................... 350
6. Hayâlî Ahmed Efendi ......................................................... 350
7. Kâfiyecî .............................................................................. 351
8. Mollâ Hüsrev ..................................................................... 351
9. Alâeddîn Ali et-Tûsî............................................................ 352
10. Mollâ Gürânî.................................................................... 353
11. Sinân Paşa....................................................................... 354
12. Hocazâde Muslihuddîn Efendi .......................................... 355
13. Mollâ Lütfi ....................................................................... 356
14. Kestelî Muslihuddîn Mustafa............................................ 357
15. Mollâ Zeyrek .................................................................... 357
C. OSMANLI’NIN YÜKSELİŞ DÖNEMİNDE

İSLÂM DÜŞÜNCESİ (1453-1579)............................................ 358
1. Mîrim Çelebi ...................................................................... 359
2. Müeyyedzâde ..................................................................... 360
3. Kemâlpaşazâde .................................................................. 360
4. Karabâğî ............................................................................ 362
5. Taşköprîzâde ..................................................................... 362
6. Kınalızâde Ali Efendi .......................................................... 363
7. Dâvûd-i Antâkî .................................................................. 364
8. Muhyî-i Gülşenî ................................................................. 364
9. Abdüllatîf Karamânî ........................................................... 365
10. Hasan Kâfî Akhisarî ......................................................... 365
D. OSMANLI’NIN DURAKLAMA DÖNEMİNDE
İSLÂM DÜŞÜNCESİ (1579-1683)............................................ 366
1. Sadreddînzâde Mehmed Emîn Şirvânî ................................ 370
2. İsmâil Rusûhî Ankaravî...................................................... 370
3. Koçi Bey ............................................................................ 371
4. Sarı Abdullah Efendi .......................................................... 371
5. Kâtip Çelebi ....................................................................... 372
6. Üstüvânî Mehmed Efendi ................................................... 375
7. Osmanlı’da Kâdızâdeler ve Sivâsîler Olayı........................... 376
E. LÂLE DEVRİ’NDE İSLÂM DÜŞÜNCESİ (1718-1730)................ 379
1. İsmail Hakkı Bursevî.......................................................... 381
2. Yanyalı Es’ad Efendi .......................................................... 381
3. Saçaklızâde Mehmed Efendi ............................................... 383
4. Mestçizâde Abdullah Efendi ............................................... 383
5. Dâvûd-i Karsî .................................................................... 384
6. Akkirmânî Mehmed Efendi ................................................. 385
F. OSMANLI’NIN GERİLEME DÖNEMİNDE
İSLÂM DÜŞÜNCESİ (1699-1792)............................................ 386
1. İbrâhim Hakkı Erzurûmî .................................................... 388
2. Gelenbevî İsmail Efendi ...................................................... 389
3. İbrahim Kasabbaşızâde ...................................................... 390
4. Gözübüyükzâde İbrahim Efendi ......................................... 390
G. TANZİMAT SONRASI DÖNEMDE
İSLÂM DÜŞÜNCESİ (1839-1923)............................................ 391
1. Çerkeşizâde Mehmed Tevfik Efendi .................................... 394
2. Abdüllatîf Harpûtî .............................................................. 395
3. Bağdatlı İsmâil Paşa........................................................... 395
4. Ali Sedad ........................................................................... 396
5. Şehbenderzâde Ahmet Hilmi .............................................. 396
6. Salih Zeki .......................................................................... 397
7. Bursalı Mehmed Tâhir ....................................................... 398
8. Osmanlı’nın Son Döneminde Yeni İlmi Kelâm Hareketi ....... 398
İçindekiler 13
H. OSMANLILAR DÖNEMİNDE AKLÎ İLİMLER ............................ 400

1. Sabuncuoğlu Şerefeddîn .................................................... 400
2. İdrîs-i Bitlisî ....................................................................... 401
3. Pîrî Reis ............................................................................. 401
4. Seydi Ali Reis ..................................................................... 402
5. Takıyyüddîn er-Râsıd ......................................................... 403
6. Müellîf-i Cedîd ................................................................... 404
7. Hüseyin Rıfkı Tâmânî......................................................... 404
8. Hoca İshâk Efendi .............................................................. 405
9. Hoca Tahsin Efendi ............................................................ 405
DOKUZUNCU BÖLÜM
ÇAĞDAŞ İSLÂM DÜŞÜNCESİ ........................................................ 407
A. ÇAĞDAŞ İSLÂM DÜŞÜNCESİNE GİRİŞ .................................. 407
B. ÇAĞDAŞ İSLÂM DÜŞÜNCESİNİN OLUŞUMU:
HİNT ALT KITASINDA İSLÂM DÜŞÜNCESİ ............................ 410
1. Şeyh Ahmed Sirhindî (İmam Rabbânî) ................................ 411
2. Şâh Veliyullah Dihlevî ........................................................ 412
3. Seyyid Ahmed Han ............................................................. 414
C. ÇAĞDAŞ İSLÂM DÜŞÜNCESİNİN ÖNCÜ İSMİ:
CEMÂLEDDÎN AFGÂNÎ .......................................................... 416
D. PAKİSTAN’DA ÇAĞDAŞ İSLÂM DÜŞÜNCESİ .......................... 419
1. Muhammed İkbâl ............................................................... 420
2. Ebü’l-A’lâ el-Mevdûdî ......................................................... 421
3. Fazlur Rahman .................................................................. 424
E. GÜNEYDOĞU ASYA’DA ÇAĞDAŞ İSLÂM DÜŞÜNCESİ:
NAKÎB EL-ATTAS ................................................................... 428
F. İRAN’DA ÇAĞDAŞ İSLÂM DÜŞÜNCESİ ................................... 429
1. Tabâtabâî .......................................................................... 430
2. Mutahharî ......................................................................... 430
3. Ali Şerîatî .......................................................................... 431
4. Seyyid Hüseyin Nasr .......................................................... 434
G. ARAP DÜNYASINDA ÇAĞDAŞ İSLÂM DÜŞÜNCESİ................. 436
1. Muhammed Abduh ........................................................... 437
2. Ahmed Emîn ...................................................................... 440
3. Seyyid Kutub ..................................................................... 441
4. İsmâil Râcî Fârûkî.............................................................. 442
H. KUZEY AFRİKA’DA (MAĞRİP) ÇAĞDAŞ İSLÂM DÜŞÜNCESİ ... 444
1. Lahbâbî ............................................................................. 444
2. Muhammed Arkûn ............................................................ 445
3. Hasan Hanefî .................................................................... 449
4. Muhammed ‘Âbid el-Câbirî ................................................ 452
5. Nasr Hâmid Ebû Zeyd ........................................................ 458
6. Tâhâ Abdurrahman ........................................................... 460
7. Çağdaş Mağrip İslâm Düşüncesinin Değerlendirilmesi ...... 461
İ. TÜRKİYE’DE ÇAĞDAŞ İSLÂM DÜŞÜNCESİ (1923-…) .............. 463

1. İsmail Fenni Ertuğrul......................................................... 467
2. Ömer Ferîd Kam ................................................................ 468
3. Mehmet Ali Ayni................................................................. 468
4. İsmail Hakkı İzmirli............................................................ 469
5. Babanzâde Ahmed Naim .................................................... 470
6. Mûsâ Cârullah Bigiyev ....................................................... 471
7. Mehmet Şerefeddin Yaltkaya .............................................. 472
8. Mehmet Şemseddin Günaltay ............................................ 473
9. Hilmi Ziya Ülken ................................................................ 474
10. Aydın Sayılı...................................................................... 476
11. Fuat Sezgin ...................................................................... 476
12. Mübahat Türker Küyel ..................................................... 478
SONUÇ YERİNE ............................................................................. 479

1. İslâm Felsefesi Özgün müdür? ........................................... 479
2. İslâm Dünyasında Felsefe Karşıtlığının Nedenleri ............... 494
3. İslâm Düşüncesinde Duraklama ve Gerilemenin Nedenleri ...497
4. Filozofların Duası ............................................................... 502
EK: BAŞLICA İSLÂM FİLOZOFLARI

VE DÜŞÜNÜRLERİ KRONOLOJİSİ ............................................... 503
KAYNAKÇA .................................................................................... 545
DİZİN ............................................................................................. 571

ÖNSÖZ
İnsanın gücü yettiği ölçüde küllî varlıkların hakikatini, mahiye-

tini ve sebeplerini bilmeye çalışması olarak tarif edilen felsefe;
varlık, bilgi ve değer gibi alanlarla ilgili problemleri akılcı ve eleş-
tirel yöntemlerle sistematik olarak inceleyip temellendirmeye ça-
lışması ile diğer disiplinlerden ayrılmaktadır.
Herkesin üzerinde ittifak edebileceği bir felsefe tarifi yapma-

nın imkânsızlığına rağmen, bugüne kadar birçok felsefe tarifi ya-
pılmıştır. Bu bağlamda İslâm filozofları da (hukemâi’l-İslâm) fel-
sefeyi farklı şekillerde tarif etmişlerdir. Şöyle ki: “Felsefe, insanın
gücü nispetinde sahip olduğu, ebedî ve küllî şeylerin hakikatle-
rinin ve sebeplerinin bilgisidir.” (Kindî); “Felsefe, insanın kendisi-
ni bilmesidir.” (Kîndî); “Felsefe, insanın gücü ölçüsünde eşyanın
gerçekliklerini nazarî olarak düşünmesi ve kabul etmesidir.” (İbn
Sînâ); “Felsefe, bizâtihi Vâcibü’l-vücûd olan Hakk’ın vücûdunun
vücûd (varlık) olarak bilinmesidir.” (Fârâbî); “Felsefe, sanat eseri
olarak varlıklar üzerine düşünme ve es-Sânî’yi tanımadır.” (İbn
Rüşd); “Felsefe, hakikati bilmek ve ona göre hareket etmek anla-
mında hikmet sevgisidir.” (İbn Hindû).
Felsefenin tarifinin bu zorluğuna paralel olarak, felsefe tari-

hinin önemli bir kesiti olan İslâm felsefesinin tarifinde de aynı
güçlükle karşılaşmaktayız. Buna göre İslâm felsefesi, Müslüman
toplum içerisinde, bu coğrafyada yetişmiş filozofların insan, eşya
ve âlem hakkında ortaya koydukları tutarlı, nesnel ve sistematik
bilgi ve düşünceleri ifade etmektedir. Bu felsefe, İslâm coğrafya-
sında Müslümanlar ve gayrimüslimlerin birlikte ürettikleri İslâm
kültürü ağırlıklı bir felsefe türü olmuştur. İbn Haldûn’un haklı
tespitiyle, insanların bulundukları coğrafya bir bakıma onların
kaderleri olmuştur.
Metafizik temellere dayanan İslâm felsefesi, materyalist ve

mekanist bir felsefe değildir. Daha çok metafizik, ahlâk ve ta-
savvuf ağırlıklı olup metaforik bir anlatımla bu felsefenin teme-

lini iman, çatısını ise akıl teşkil etmektedir. İslâm felsefesi, her
ne kadar altın çağını Abbâsîler döneminde yaşamışsa da sadece
Orta Çağ’a ait bir felsefe olmayıp aynı zamanda süreklilik içeri-
sinde günümüze kadar uzanmıştır. Felsefe tarihinin önemli bir
dönemi ve alanı olan İslâm felsefesi, aynı zamanda yaklaşık bin
iki yüz yıldır içerisinde bulunduğumuz ve katkı sağladığımız İs-
lâm medeniyetinin felsefî mirasının tanınması ve anlaşılması ba-
kımından da önem arz etmektedir.
İslâm felsefesi, kimi oryantalistlerin iddia ettiği gibi asla bir

“Arap felsefesi” değildir. Güneşin gölgesiz, ay ve yıldızların engel-
siz doğduğu, gökyüzünün çadır olarak kullanıldığı bu zorlu çöl
yaşamında doğal çevrenin de etkisiyle eşyaya bütüncül bakmak
yerine, şiir, hikmetli söz ve mesellerle yetinilmiştir. Dolayısıyla
İslâm filozoflarından Kindî (796-866) ve Ebû Muhammed el-He-
medânî (ö. 945) gibi çok az bir kısmı ırk olarak Arap’tır. Bu fel-
sefeye ırk olarak Arap olmayan Türk, Acem, Kıptî, Berberî, Hint
vb. kökenli milletler daha çok katkı sağlamışlardır. Ancak bu fel-
sefenin ortak dili, aynı zamanda İslâm medeniyetinin de dili olan
Arapça olmuştur. Her ne kadar “İslâm felsefesi” terkibinden ilk
bakışta böyle bir anlam çıkıyorsa da İslâm felsefesi, İslâm dininin
felsefesi değil; İslâm kültürü, coğrafyası, medeniyeti içerisinde
üretilen bir felsefedir. Dolayısıyla buradaki “İslâm” lafzı bir coğ-
rafyaya, kültüre, medeniyete ve topluma işaret etmektedir. Bu
yönüyle dinin itikadî konularını ele alan bir ilim olan kelâmdan
ayrılmaktadır.
İslâm filozofları, malzeme ve muhteva yönünden büyük oran-

da Helenistik olan felsefeyi, İslâmî düşünce ile mezcederek, kül-
türlerin kaynaşmasını sağlamışlar ve İslâmî olarak nitelenebile-
cek bir dünya görüşü hâline getirmişlerdir. İslâm düşüncesinin
birçok ögesi, Yunan, Hint, Sâsânî, kadîm Hermes gibi daha ön-
ceki gelenek ve medeniyetlerden tevarüs etmiştir. Bu bağlamda
İslâm medeniyeti, bu geleneklerdeki hakikatlerin inkârcısı değil,
mirasçısı olmuştur.
İslâm felsefesinin ilk kaynakları, ilham aldığı ve ilâhî bir kay-

nağa bağladığı vahiy ve sünnettir. İnsanları düşünmeye, aklet-
Önsöz 17
meye, ibret almaya, tabiatı tanımaya sevk eden, merak duygusu

ve hayret ile bilginin oluşumuna ilk kıvılcımı sağlayan ayet ve
hadisler, Müslümanlara yüzlerce yıl yol göstermiş ve yol göster-
meye devam etmektedir.
İslâm felsefesinin hangi bilimlerle doğrudan ya da dolaylı ola-

rak ilintili olduğu konusu da bir diğer tartışma konusudur. İs-
lâm felsefesi, İslâmî ilimlerin birçoğu ile yakın ilişkisi olmasına
rağmen, özellikle kelâm, tasavvuf ve fıkıh usûlü ile biraz daha
ayrıcalıklı bir yakınlık kazanmıştır. Öyle ki, bu disiplinlerden bi-
rini dışarıda tutarsak İslâm felsefesinin çok önemli bir alanını,
kaynağını ve zengin birikimini yok saymış ya da görmezden gel-
miş oluruz. Böyle bir durum, çağdaş felsefede özellikle mantık-
çı pozitivistlerin metafiziği yok sayarak felsefeyi sadece anlamlı
önermelere indirgemelerine benzeyecek, bu da felsefenin alanı-
nı oldukça sınırlayıp kısırlaştıracaktır. Ayrıca İslâm felsefesinin
kelâm, tasavvuf ve fıkıh usûlü gibi diğer disiplinlerle iç içe oldu-
ğunu, filozofların çalışmalarında açıkça görürüz. Örneğin Kindî
ve İbn Sînâ gibi bazı filozoflar, felsefelerini kelâmdan hareketle
kurarken, Sühreverdî ve Mollâ Sadrâ gibi bazıları da felsefelerini
tasavvuftan hareketle oluşturmuşlardır. O hâlde İslâm felsefesini
bu disiplinlerden ayırmak neredeyse imkânsızdır.
İslâm dünyasında felsefî tartışmalar, Tâbiîyyûn, Dehriyyûn,

Meşşâiyyûn, İşrâkiyyûn, Revâkiyyûn ve İhvân-ı Safâ gibi akım-
lar çerçevesinde yürütülmüştür. İslâm felsefesi, Haçlı Seferleri,
eğitim ve ticarî amaçlı seyahatler, seyyahlar, Endülüs’te birlikte
yaşama tecrübesi gibi değişik vasıtalarla Batı’yı etkilemiş, XVI.
yüzyılda Batı’da başlayan bilim, sanat ve düşünce alanlarındaki
felsefî faaliyetlerin gelişmesine olumlu katkıda bulunmuştur.
Müslüman coğrafyada yapılan felsefî düşünce geleneğine ne

ad verileceği meselesi de uzun yıllar tartışma konusu olmuştur.
XIX. yüzyıldan itibaren bu alanda ilk çalışmaları yapan oryan-
talistler, bu felsefeyi ifade etmek için değişik adlandırmalarda
bulunmuşlardır. Bunlardan öne çıkanlar şunlardır: “İslâm Fel-
sefesi”, “Arap Felsefesi”, “Arapça Felsefe”, “Arap-İslâm Felsefesi”,
“İslâm’da Felsefe”, “Müslüman Felsefesi”, “Müslüman-Arap Fel-
sefesi”, “Müslüman-Fars Felsefesi”, “Müslüman-Türk Felsefesi”,
“Türk-İslâm Düşüncesi”, “İslâm Coğrafyasında Felsefe”, “Nebevî

Felsefe” şeklinde çok sayıda öneri bulunmaktadır. Bunlar içeri-
sinde “İslâm Felsefesi” terkibi ülkemizde ve dünyada daha çok
tercih edilen ve anlam itibarıyla daha kapsayıcı bir adlandırma
olmuştur. Bu terkipteki “İslâm” terimi dini değil, İslâm kültür
ve medeniyeti içerisinde bu coğrafyada felsefe yapan düşünürleri
ifade etmektedir.
Modern dönemde İslâm felsefesi alanında ilk çalışmaları or-

yantalistler yapmıştır. Bu çalışmaların ilki, Fransız oryantalist
Amable Jourdain’in (1788-1818) Paris’te 1819’da yayımlanan
Recherches critiques sur l’âge et l’origine des traductions latines
d’Aristote et sur des commentaires grecs ou arabes employés par
les docteurs scolastiques (Aristoteles’in Latince Tercüme ve Yu-
nan Şerhlerinin Kökeni Hakkında Bir Araştırma: Arap ve Yunanlı
Skolâstik Âlimlerin Şerhleri Üzerine Eleştirel İncelemeler) adlı ça-
lışmadır. Daha sonra bu çalışmayı Ernest Renan’ın (1823-1892)
1852’de yayımladığı Averroés et l’averroïsme (İbn Rüşd ve İbn
Rüşdcülük) adlı ünlü eseri izlemiştir. XIX. yüzyılda İslâm felsefe-
si alanında yazılan bir diğer önemli çalışma, Salomon Munk’un
(1803-1867) Paris’te 1859’da yayımladığı Mélanges de philosop-
hie juive et arabe (Yahudi ve Arap Felsefelerinin Etkileşimi) adlı
eseridir.
XX. yüzyılın başında Hollandalı oryantalist T. J. de Boer’in

Almanca kaleme aldığı Geschichte der Philosophie in Islam (İs-
lâm’da Felsefe Tarihi, Frankfurt, 1903) adlı eser, bu yüzyılın ilk
ve en önemli çalışmasıdır. Onu takiben De Lacy O’Leary’in Arabic
Thought and Its Place in History (Arap Düşüncesi ve Tarihteki
Yeri, Londra, 1922), Max Horten’in Die Philosophie des Islam (İs-
lâm Felsefesi, Muenchen, 1923), Carra de Vaux’un Les Penseurs
de l’Islam (İslâm Düşünürleri, Paris, 1921-1926), M. Cruz Her-
nandez’in Filosophīa hispano-musulmana (Endülüs-Müslüman
Felsefesi, Madrid, 1957), Richard Walzer’in Greek into Arabic: Es-
says on Islamic Philosophy (Yunancadan Arapçaya: İslâm Felse-
fesi Üzerine Makaleler, Oxford, 1962), Montgomery Watt’ın Isla-
mic Philosophy and Theology (İslâm Felsefesi ve Kelâmı, Edinbur-
gh, 1962), Henry Corbin’in Histoire de la philosophie Islamique
Önsöz 19
(İslâm Felsefesi Tarihi, Paris, 1964), Michael Marmura’nın Die

Islamische Philosophie des Mittelalters (Orta Çağ İslâm Felsefesi,
Stuttgard, 1985), Carmela Baffion’un I Grandi pensatori del l’Is-
lam (Büyük İslâm Düşünürleri, Roma, 1996) sayılabilir.
Müslüman coğrafyada yetişmiş âlimlerin kaleme aldığı ilk İs-

lâm felsefesi çalışmalarına ise şu örnekler verilebilir: Muhammed
Lütfi Cum‘a’nın Târîhu felâsifeti’l-İslâm (İslâm Filozofları Tarihi,
Kahire, 1927), İzmirli İsmail Hakkı’nın İslâm’da Felsefe Cereyan-
ları (İstanbul, 1929), G. Quadri’nin La philosophie arabe dans
l’Europe médiévale (Orta Çağ Avrupasında İslâm Felsefesi, Paris,
1947), Ali Mehdî Han’ın The Element of Islamic Philosophy (İslâm
Felsefesinin Temel Unsurları, Lahore, 1962), Hilmi Ziya Ülken’in
Lapensée de l’Islam (İslâm Düşüncesi, İstanbul, 1953) ve İslâm
Felsefesi Tarihi, (İstanbul, 1957), Kemâl el-Yazıcı ve Antun Gat-
tas Kerem’in ‘Âlemu’l-felsefeti’l-‘Arabiyye (Arap Felsefe Dünyası,
Beyrut, 1957), Hanna el-Fahurî ve Halil el-Curr’un Târîhu felse-
feti’l-‘Arabiyye (Arap Felsefesi Tarihi, Tahran, 1958), M. M. Sha-
rif’in A History of Muslim Philosophy (Müslüman Felsefesi Tarihi,
2 Cilt, Wiesbaden, 1963-1966), M. Said Şeyh’in Islamic Philo-
sophy (İslâm Felsefesi, Lahore, 1962), Macid Fahrî’nin A History
of Islamic Philosophy (İslâm Felsefesi Tarihi, New York, 1970),
Tayyip Tizini’nin Meşru‘ ru’ye cedide li’l-fikri’l-garbî fi’l-‘asri’l-vasît
(Orta Çağ Batı Düşüncesini Yeniden Gözden Geçirme Projesi, Da-
maskus, 1971), Ömer Ferruh’un, Târîhu’l-fikri’l-‘Arabî ilâ eyyâmi
İbn Haldûn (İbn Haldûn Dönemine Kadar Arap Düşünce Tarihi,
Beyrut, 1972), Abdurrahman Bedevî’nin Historie de la philosop-
hie en Islam (İslâm Felsefesi Tarihi, Paris, 1972), Muhammed
Ali Ebû Reyyân’ın Târîhu’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm (İslâm’da Felsefî
Düşünce Tarihi, Beyrut, 1976), İbrahim Medkûr’un, Fi’l-felsefe-
ti’l-İslâmiyye (İslâm Felsefesi’nde, Kahire, 1976), Parviz Morewe-
dge’in Islamic Philosophical Theology (İslâm Felsefî Kelâmı, New
York, 1979), Muhammed Abdurrahman Merhabâ’nın Mine’l-fel-
sefeti’l-Yûnâniyye ile’l-felsefeti’l-İslâmiyye (Yunan Felsefesinden
İslâm Felsefesine, Beyrut, 1981), Cemîl Salîbâ’nın Târîhu’l-felse-
feti’l-‘Arabiyye (Arap Felsefesi Tarihi, Beyrut, 1981), Muhammed
Şerif Han ve M. Anver Salim’in ortak kaleme aldıkları Muslim
Philosophy and Philosophers (Müslüman Felsefesi ve Filozofları,

Delhi, 1994) adlı kitapları sayılabilir.
Bir kısım İslâm felsefesi çalışmalarını da Müslüman coğraf-

yasında yetişmiş âlimlerle Batılı oryantalistler ortak kaleme al-
mışlardır. Bunlara örnek olarak Ralph Lerner ve Muhsin Meh-
dî’nin ortak editörlüğünü yaptıkları Medieval Political Philosophy:
A Sourcebook (Orta Çağ Siyaset Felsefesi: Bir Kaynak Kitap, New
York, 1963), Tevfik İbrahim ve Arthur Sagadeev’in Classical Isla-
mic Philosophy (Klasik İslâm Felsefesi, Moskova, 1990) ve Seyyid
Hüseyin Nasr ve Oliver Leaman editörlüğünde History of Islamic
Philosophy (İslâm Felsefesi Tarihi, New York, 1996) adlı çalışma-
ları verilebilir. Bunların yanı sıra günümüze değin çok sayıda
yerli ve yabancı düşünür tarafından değişik isimlerle İslâm felse-
fesi eseri yazılmıştır.
Oryantalistlerin kaleme aldığı İslâm felsefesi tarihlerine bak-

tığımız zaman İslâm felsefesini Grekçeden tercümelerin yapıldığı
Beytülhikme ile başlattıkları ve felsefeyi Yunan tarzında felse-
fe yapan felâsife ile yani Meşşâîlerle sınırladıklarını görüyoruz.
Oysa Meşşâîlik, İslâm felsefesinin en önemli akımlarından ol-
makla birlikte farklı okullarından sadece birini ifade etmektedir.
Corbin gibi İslâm felsefesinde İşrâkî felsefeyi öne çıkaran çalış-
malar da dikkat çekicidir. Ancak o da bu felsefeyi İran coğrafyası
ile sınırlama eğilimindedir. Oysa Meşşâîlilk ve İşrâkîliğin de öte-
sinde, Beytülhikme’den önce tedvin dönemiyle başlayan kelâm,
tasavvuf ve fıkıh usûlü alanındaki çalışmalar, İslâm felsefesinin
ana damarını oluşturmaktadır. Özellikle İbn Sînâ, Gazzâlî ve
Sühreverdî’nin çalışmalarının geri planında olan, İslâm dinine
uygun ve Doğu’ya özgü (Meşrikî) bir felsefenin imkânını araştıran
çalışmalar hep olagelmiştir.
İslâm felsefesini Yunan, Yeni-Eflâtuncu veya Helenistik fel-

sefenin tercüme edilmesinden doğmuş bir felsefe olarak görmek,
Orta Çağ ile Batı felsefesi arasında bir köprü olduğunu iddia edip
onun özgün yönlerini görmezden gelmek, büyük ölçüde oryanta-
listlerin bakış açısıdır. İslâm felsefesi, sadece geleneksel birikimi
aktaran bir felsefe değil, bu felsefeyi yorumlayan, bu düşünce-
lerden hareketle özgün düşünceler ortaya koyan bir felsefedir.
Önsöz 21
Dolayısıyla İslâm felsefesi anlaşılmadan Batı felsefesi ve diğer fel-

sefelerin anlaşılması neredeyse imkânsızdır.
IX. yüzyıl ile XIII. yüzyıl arasında altın çağını yaşayan İslâm
felsefesinin, İbn Rüşd’ün 1198’deki defin töreninin aynı zamanda
İslâm felsefesinin de defin töreni olduğu ve çölün kumları arasın-
da kaybolduğu görüşü, uzunca bir süre özellikle oryantalistlerin
dillendirdiği bir tespit olmuştur.1 Ancak son yapılan araştırma-
lar, bu tespitin yanlışlığını açıkça ortaya koymuştur. Özellikle
Corbin, Izutsu, Nasr gibi Doğulu ve Batılı düşünürler bu teze
karşı çıkarak İslâm felsefesinin günümüze kadar süregeldiğini
ortaya koymaya çalışmışlardır.
İslâm düşünce mirasının en büyük meselesi, tabii ve beşerî

afetler sonucu yazılan kitap, sanat eseri, kültürel ürün vb. tarih-
sel mirasın büyük çoğunluğunun kaybolmasıdır. Beşerî afetlere,
savaşlar ve bağnaz hükümdar veya din adamlarının bu tarihsel
mirası yok etmesi örnek verilebilir. Tarihte çok sayıda felsefe ve
bilim düşmanı hükümdar, yönetici, din adamı vb. görmekteyiz.
Bunlara Moğolların 1258’de Bağdat’ta bulunan 36 büyük kü-
tüphaneyi yaktırıp yok etmesi, sofu Kardinal Ximénes’in (1436-
1517) 1491’de Biberrambla meydanında Endülüs’teki bir milyo-
nu aşkın Arapça el yazmasını ateşe attırması verilebilecek çok
sayıda misalden sadece birkaçıdır. Bu kitapların bir kısmının is-
mine, ya o kitaba yapılan atıflarla ya da kitaptan bir kısmın alın-
tılanmasıyla ulaşmaktayız. Fakat bu şekilde atıf yapılmayan çok
sayıda eser olduğu da tahmin edilmektedir. Örneğin Fârâbî’nin
et-Tâ‘lîmü’s-sânî’si (İkinci Öğretim), Serâhsî’nin müzik ile ilgili
kitapları, İbn Tufeyl’in Hayy b. Yakzân dışındaki kitapları günü-
müze ulaşmamış ya da henüz gün yüzüne çıkarılamamıştır. Bu
hususa misal göstermek gerekirse, Kindî hakkındaki bilgilerimiz,
İstanbul’da 1952’de bir Mecmû‘atü’r-resâil (Toplu Risaleler) için-
de Kindî’ye ait risalelerinin Muhammed Ebû Rîde (1909-1991)
tarafından bulunmasıyla çok yenidir. İyimser bir yaklaşımla gü-
nümüze ulaşan bu eserlerin orijinal eserlerin ancak yüzde biri
olduğunu söyleyebiliriz. Bize ulaşanlar da kötü kopyalar, değişik
1 Corbin, Henry, İslâm Felsefesi Tarihi, çev. A. Arslan, Cilt: II, İletişim Yayınları,
6. Baskı, İstanbul, 2010, s. 23, 61.
ekler ve düzmece neşirler nedeniyle tahrif olmuştur. Aynı kitabın

birbirinin aynı iki nüshasını bulmak neredeyse imkânsızdır. Bu
yüzden günümüze kadar ulaşan bu eserlerin tam bir kataloğunu
oluşturarak tahkikli neşirlerinin yapılması ve monografik çalış-
malara ağırlık verilmesi önem arz etmektedir.
İslâm toplumunda felsefeye ve filozoflara karşı olumsuz tu-

tum, oldukça geç bir dönemde XIII. yüzyıldan itibaren başlamış-
tır. İslâm felsefesi tarihine baktığımız zaman filozofların büyük
çoğunluğunun dinî ilimleri tahsil ettikleri, hatta birçoğunun
Kur’an-ı Kerim’i ezberlediğini ve İslâmî bir hayat sürmeye gayret
gösterdiğini bilmekteyiz. Filozofların çok serbest düşünceli in-
sanlar olduğu, gayriislâmî bir hayat sürdükleri, felsefe yapmanın
ve düşünmenin gereksizliği gibi -bugün bile dillendirilen- argü-
manlar, Müslümanların kaderciliği benimsediği, Batı’nın hege-
monyasına girip, yeni bir şey üretilmediği bir dönemde ortaya
çıkmıştır. Oysa bugün bizim Batı medeniyeti ile boy ölçüşebilme-
miz, yeniden güçlü bir medeniyet oluşturabilmemiz için düşün-
meye, araştırmaya, daha doğrusu felsefeye ihtiyacımız vardır.
Bu çalışmamızda İslâm felsefesi, doğuşundan günümüze ka-

dar olabildiğince kronolojik bir şekilde ana hatlarıyla ele alınmış-
tır. Böylece bir zincir oluşturularak, ileride yapılacak olan çalış-
malarla bu zincirin hiç de göz ardı edilmeyecek göz kamaştırıcı
bir düşünce geleneği olduğunun ortaya konması hedeflenmiştir.
Tek başına İslâm felsefesini bir kitapta tüm yönleriyle ele alma-
nın imkânsızlığını da dikkate alınarak, kabataslak da olsa bir
harita oluşturmaya, temel sima ve konular hakkında okuyucuya
bilgi sunmaya çalıştık. Ayrıca Arapça, Farsça gibi yabancı dil-
lerdeki kitap isimleri ile kimi terim ve kavramların secili ifadeler
olması nedeniyle tam tercümesini yapmanın güçlüğüne rağmen,
okuyucuyu bilgilendirmek için Türkçe karşılıklarını vermeyi ter-
cih ettik. Umarız, İslâm felsefesine küçük bir katkı olan bu eser,
bu alana ilgi duyanlara faydalı olur.
Prof. Dr. Mehmet Vural

Ankara/2019
SONUÇ YERİNE
1. İSLÂM FELSEFESİ ÖZGÜN MÜDÜR?
Özgünlük çok çeşitli şekillerde tanımlanabilirse de onun anlam

alanını en temelde ‘var olmayanı var etmek’ olarak belirlemek
mümkündür. Bu çerçevede felsefî bir ürünün özgünlüğü, felse-
fe geleneğinde var olmayanı var etmek, bir başka ifadeyle felsefî
varlık sahasının mevcut hâline yeni boyutlar ve unsurlar dâhil
etmek demektir. Dolayısıyla özgünlük, bir yandan felsefe gelene-
ğinin sürekliliğini korurken bir yandan da felsefî geleneğin varlık
alanını genişleten, derinleştiren ve değiştiren bir anlama işaret
etmektedir. Bu bağlamda İslâm felsefesinin özgünlüğü konusun-
da genel olarak üç farklı görüş bulunmaktadır. Bunlardan ilki,
oryantalist bakış açısını da içeren İslâm felsefesinin özgün olma-
dığı iddiasıdır. Diğeri, İslâm felsefesinin eklektik olmakla birlikte
bunun yaratıcı bir eklektisizm olduğu, son görüş ise İslâm felse-
fesinin özgün bir felsefe olduğudur.
İslâm felsefesine ve bu felsefesinin özgünlüğü meselesine

Batılıların bakış açısı genelde önyargılı olmuştur. Batı’da XIX.
yüzyılda başlayan İslâm felsefesi tarihi yazımında İslâm felse-
fesinin özgün olmadığı, senkretisizmin tipik bir örneğini teşkil
ettiği ve Yunan düşüncesinin bir devamı olduğu şeklindeki ka-
naat bilinçli bir şekilde propaganda edilmiştir. Batı felsefe ta-
rihleri içerisinde genel olarak İslâm felsefesine küçük bölümler
ayrılması, hatta bazen hiç yer verilmemesi de İslâm felsefesini
özgün bulmama önyargısının bir yansımasıdır. Batı’da bizzat İs-
lâm felsefesi üzerinde çalışanlar arasında Dieterich Tiedemann
(1748-1803), Wilhelm Gottlieb Tennemann (1761-1819), Heinri-
ch Ritter (1791-1869), Johann Gottlieb Buhle (1763-1821), Salo-
mon Munk (1803-1867), Gustave Dugat (1824-1894) gibi bazıları
İslâm felsefesini özgün bulmakla birlikte, başta Johann Jacob
Brucker (1696-1770), August Schmölders (1809-1880), Duncan
B. Macdonald (1863-1943), T. J. de Boer (1866-1944), Max Hor-
ten (1874-1945) ve Roger Arnaldez (1911-2006) başta olmak üze-
re çoğunluğun kanaati, İslâm felsefesinin tarihsel rolünün ancak

Yunan felsefesinin Batı’ya aktarılmasından ibaret olduğu şek-
lindedir. Örneğin Roger Arnaldez’e göre İslâm filozofları, klasik
Yunan düşüncesinin önemini teşkil eden problemler hakkında
yeni hiçbir şey getirmemişler; onlar ne Platon’u ne de Aristote-
les’i devam ettirmişlerdir; çünkü bu filozofların felsefî amaçlarını
görememişlerdir. Felsefe İslâm’da her zaman eğreti bir varlığa sa-
hip olmuş ve filozoflar çok erkenden ya bilime ya da mistisizme
gitmek üzere ondan uzaklaşmışlardır. Ona göre İslâm filozofları,
Aristotelesçilik ve Stoacılık malzemesini kullanarak eklektik bir
felsefe meydana getirmişlerdir.1
Bir diğer ünlü oryantalist De Boer’e göre ise İslâm felsefesi da-
ima Yunancadan tercüme edilen eserlere bağlı bir eklektik felsefe
olagelmiştir. Dolayısıyla gerçek anlamda bir İslâm felsefesinden
bahsedilemez. İslâm felsefesi ancak Eski Yunan ile Orta Çağ ara-
sında sadece bir köprüdür! O, İslâm felsefesini Yunan felsefesi-
nin seçmeci bir asimilasyonunun ürünü olarak görür; ona göre
bu felsefe genel entelektüel gelişime önemli bir katkı sağlama-
mıştır. Yine onun iddiasına göre, buna rağmen bu felsefe bizim
tarihsel ilgimizi hak eder; Yunan perdeleri altında kendi silueti
görülebilir ve belki de genel olarak felsefenin hangi şartlarda or-
taya çıktığına dair bir ipucu da sunabilir. İslâm felsefesini tasvir
ederken De Boer sadece Aristotelesçi etkiye temas etmemekte,
aynı zamanda seleflerinden çok daha fazla Platonik mirasa vurgu
yapmaktadır.2 Onun İslâm felsefesini Yunan felsefesini koruyan
pasif bir araç olarak gören yaklaşımı, bugün artık yanlışlanmak-
ta, İslâm felsefesinin felsefeyi zenginleştiren, Avrupa felsefesini
etkileyip şekillendiren özgün bir felsefe olduğu görüşü Batı’da da
kabul edilmektedir. İslâm felsefesini, Antik Çağ ile Orta Çağ Batı
felsefesi arasında bir köprü olarak gören oryantalistlerin en bü-
yük handikapı, kelâm ve tasavvuf alanındaki önemli düşünürle-
rin eserlerinin ilk dönemde tercüme edilmemesi nedeniyle İslâm
felsefesini sadece Meşşâî düşünürlerden ibaret görmeleridir.
1 Arnaldez, Roger, “İslâm’da Felsefî Düşünce Nasıl Kötürümleşti?”, çev. A. Ars-

lan, AÜ DTCF Dergisi, Cilt: XXVIII, Sayı: 1-2, Ankara, 1970, s. 231-241.
2 De Boer, İslâm’da Felsefe Tarihi, s. 23.
Sonuç Yerine 481
Alman oryantalist Max Horten ise Die Philosophie des Islam

(İslâm Felsefesi, 1923) adlı eserinde, İslâm düşüncesi üzerinde-
ki Hint etkisine ve Fars unsurlarına aşırı vurgu yapmakta, İslâm
felsefesini “semitik dünya görüşü ile güreşen görünüşte sezgisel
Farslı” olarak görmektedir. Ona göre İslâm felsefesi Farslılar tara-
fından tasarlanmıştır. O bize Aryan ırkının Güney güneşinin Doğu
ve Batı’nın çok renkli etkisi altında geliştirebileceği düşüncelerden
bir demet sunmaktadır. Onun bu etnosentrik temelli ‘Aryan ır-
kına’ vurgu yapan düşünme biçimi, Histoire gènèrale et système
comparè des langues semitiques (Semitik Dillerin Tarihi ve Siste-
matik Karşılaştırılması, Paris, 1852) adlı eserinde, İslâm felsefe-
sini Yunan felsefesinin Arap harfleriyle ifadesinden başka bir şey
olmadığını söyleyen, felsefeyi “Yunan Mucizesi” ve Batı Hristiyanlı-
ğının dehası olarak gören Ernest Renan’ı hatırlatmaktadır.
Bertrand Russell’a (1872-1970) göre de “İslâm felsefesi öz-

gün bir düşünce değildir. İbn Sînâ ve İbn Rüşd gibileri aslında
yorumcudurlar. Genel olarak söylendiğinde, daha bilimsel filo-
zofların mantık ve metafizik görüşleri Aristoteles’ten, tıp hakkın-
daki görüşleri Galenos’tan, matematik ve astronomi hakkındaki
görüşleri ise Grek ve Hint kaynaklarından alınmıştır. Mistikler
arasında din felsefesi de eski Pers inançlarının bir karışımıydı.
Arapça yazanlar, matematik ve kimyada bir dereceye kadar öz-
günlük göstermişlerdir.”3
Bir başka oryantalist Simon van den Bergh, İbn Rüşd’ün

Tehâfütü’t-tehâfüt adlı eserini İngilizceye tercüme etmiş, büyük
emek verilen bu tercümede özgünlük açısından ne yazık ki notlar
kısmının başına eklediği iki epigraf dikkat çekicidir. Bunlardan
ilki, Epikür’e atfedilen “Sadece Yunanlılar felsefe yapar!” sözü;
bir diğeri ise İbn Meymûn’un Delâletü’l-hâirîn adlı ünlü eserinden
alınan şu cümledir:
Şu husus bilinmelidir ki, Eş‘arî olsun, Mu‘tezile olsun Müslümanla-
rın kelâmî konularda ileri sürdükleri şey, Yunanlılar ve Süryanîler-
den ödünç alınmıştır.4
3 Russell, Bertrand, Batı Felsefesi Tarihi, çev. M. Sencer, Say Yayınevi, 3. Baskı,
İstanbul, 1983, s. 411.
4 İbn Rüşd (Averroes), Tahafut al-Tahafut: The Incoherence of the Incoherence, çev.
S. van den Bergh, Cilt: II, Luzac and Company Limited, London, 1978, s. 1.
İslâm felsefesine karşı bu tavrın bir nedeni de Doğu’ya ve İs-

lâm’a duyulan ön yargıdır. Bu bağlamda “Öteki/Başkası felsefe-
si” filozofu olarak tanınmasına rağmen çağdaş düşünür Emma-
nuel Levinas’ın (1906-1995) yapmış olduğu şu genelleme dikkat
çekicidir: “İnsanlık, Kitab-ı Mukaddes’ten ve Yunanlılardan mü-
teşekkildir. Egzotik olan geri kalanlar ise danstır.”5
Geçen yüzyılın başında söylenen bu sözlerin yanlılığı ve yan-

lışlığı ortaya konmuş ve artık geçerliliğini yitirmiştir. İslâm felse-
fesi üzerine çalışmalar yapan diğer oryantalistlerin bakış açıları
bu örneklerden farklı değildir. Bütün bunlarda Batıcılık fanatiz-
mi olduğu aşikârdır. Bununla birlikte, Doğu dünyasında İslâm
felsefesine olan ilginin artması ve bir metodoloji ortaya koymala-
rı bakımından iyi niyetli ve özverili oryantalistlerin de olduğunu
söylemek gerekir.
İslâm filozoflarının bize kadar ulaşan kitapları ve şerhlerini,

Latin dünyasına yapılan tercümelerini ve Latin-Hristiyan dünya-
sında yaptığı etkileri derinleştirecek olursak, bu felsefeye karşı
verilen kararların ne kadar önyargılı olduğu ortaya çıkacaktır.
Kısacası, İslâm felsefesini basit bir derleme veya Yunan felse-
fesinin eksik veya tahrif edilmiş bir tekrarı olarak görmek son
derecede hatalıdır.6 İslâm filozofları, başta Yunan olmak üzere
diğer unsurlardan aldıkları felsefî mirası hem kurtarmışlar hem
de dönüştürerek kendilerine uyumlu hâle getirmeyi başarmışlar,
bu zengin birikimden hareketle yeni araştırmalar, yeni yorumlar,
özgün eserler ve orijinal buluşlar yapmışlardır.
Oryantalistlerin İslâm felsefesinin özgün olmadığı hatta daha

da ileri giderek İslâm’ın doğası itibarıyla bilim ve felsefeye kapalı
bulunduğu, semitik ırkların felsefeye yatkın olmayan bir zihin
yapısına sahip olduğu, bu yüzden terakkiye engel teşkil ettiği ve
İslâm dünyasında felsefe adına kaydedilen başarıların, kökenleri
Hint-Avrupa ırk ailesine mensup Farslılarca ortaya konduğu şek-
lindeki önyargılarının yanlışlığı, son yıllarda yapılan çalışmalarla
ortaya konmuştur. Ayrıca felâsifenin, evrensel felsefenin geliş-
5 Gözel, Özkan, Levinas, Say Yayınları, İstanbul, 2012, s. 457.

6 Ülken, İslâm Düşüncesi, s. 208.
Sonuç Yerine 483
mesinde önemli bir ânı temsil etmediği, onların tüm işinin Antik
felsefenin mirasını Batı’ya aktarmaktan ibaret olduğu; felsefenin
önemli hiçbir alanında veya meselesinde özgün görüşler ortaya
atmadıkları ve özgün buluşlarda bulunmadıkları iddiasının da
doğru olmadığı artık kabul edilmektedir.7 Zaten oryantalistlerin
bu yanlı tutumları son yapılan çalışmalar neticesinde de artık
taraftar bulmamaktadır.
İslâm felsefesinin özgün olduğunu savunanların yanı sıra İs-

lâm felsefesinin eklektik olmakla birlikte bu eklektikliğin yaratıcı
olduğunu savunanlar da bulunmaktadır. İslâm felsefesinde ya-
ratıcı eklektisizm görenlere göre, her şeyden önce sorgulanması
gereken şey, mutlak anlamda özgün bir düşüncenin mümkün
olup olmadığıdır. Bunun ışığında yürüyerek neredeyse mucizevî
bir özgünlük abidesi olarak tasavvur edilen Yunan düşüncesinin
de gerçekten özgün olup olmadığı meselesi derinlemesine sorgu-
lanabilir. Nitekim Yunan düşüncesinin temelinde Hint’ten Feni-
ke’ye, Mısır’dan Babil’e kadar uzanan düşüncelerin bulunduğu-
nu Eflâtun Timaios (22b) adlı diyalogunda “Ey Grekler, siz Mı-
sır’daki gelenek karşısında çocuksunuz!” sözleriyle dile getirmiş-
tir. Bazı rivayetlere göre, Yunan filozoflarından Pisagor (MÖ 570-
495), Anaksagoras (MÖ 500-428), hatta Pyrrhon (MÖ 360-272)
hikmet öğrenmek için Hindistan’a kadar gitmişlerdir. Nitekim
bilindiği gibi Nietzsche’ye göre asıl felsefe, sadece Pre-Sokratik
dönemde olmuş; Whitehead (1861-1947) başta olmak üzere bazı
filozoflara göre bütün Batı felsefesi, Platon’a yapılan bir dipnot
olarak görülmüş; ya da Viyana Çevresi’nin iddia ettiği gibi asıl
felsefe kendilerinin yaptığı analitik felsefe olup önceki çalışmalar
boş ve anlamsız olarak görülmüştür. Bu tür aşırı yorumlar bir
tarafa bırakılırsa, felsefe ve bilimin tarihinde bir tür süreklilik ve
geleneğin olduğu vurgulanabilir. Yine burada XI. yüzyılda yaşa-
mış Yahudi şair ve filozofu Yehuda Halevi’nin özellikle Yahudi ve
Müslüman düşünürler arasında güçlü olan bu endişeye verdiği
cevabı hatırlatabiliriz: “Yunan bilgeliğinin cazibesine kapılmayın,
bu bilgelik meyve vermeksizin yalnızca güzel çiçekler sunar.”
7 Arslan, İslâm Felsefesi Üzerine, s. 36.

Bu çerçevede Yunan filozoflarının Mısır, Babil, Fars ve Hint

başta olmak üzere diğer kültürlerle temasları ve bu kültürlere
olan borcu olduğu dahi söylenebilir. Buna göre son tahlilde bü-
tün büyük düşünce sistemleri de bazı durumlarda özgünlüğün
zıddı gibi kavranan eklektisizmin gerek yöntem, gerekse doktrin
planındaki anlamlı ifadeleridir. İslâm felsefesindeki eklektisizm
ise doktriner eklektisizmden ziyade yaratıcı eklektisizmdir ve bu
bağlamda İslâm filozoflarındaki eklektik tutum insanlığın dü-
şünsel birikimine özgün katkı sağlamak anlamında yaratıcı bir
nitelik taşımaktadır. Bu yaratıcılığın kökeninde ise düşünürlerin
vahiyle olan ruhsal ve zihinsel ilişkileri yatmaktadır.
İslâm felsefesinde yaratıcı eklektisizm gören anlayışa göre, ek-

lektisizmi saygıya layık olmayan yamalı bohça (patcwork), başarı
şansı olmayan bir çaba, ölümden bir önceki aşama ve kategorik
olarak kötü ve olumsuz bir şey olarak görmek yanlıştır. Önemli
olan bu eklektisizmin basit bir devşirmecilik mi, yoksa yaratıcı
bir eklektisizm mi olduğudur. Buna göre yaratıcı eklektisizm öz-
gün, yaratıcı, eleştirel, çözümleyici, sorun çözücü, geniş perspek-
tifliliğe imkân tanıyabilir. Dolayısıyla İslâm felsefesinin eklektik
bir yapıya sahip olduğunu söylemek onun özgün olmadığı anla-
mına gelmemektedir. Bu filozoflar, genel eklektisizm içinde özel
bazı noktalarda son derece özgün buluşlar ve düşünceler ortaya
atabilmişlerdir.8
İslâm felsefesinin özgün olduğu görüşünde olanlar, İslâm

felsefesinin özgünlüğünün hem bizzat varoluşunda hem de ma-
hiyetinde aranması gerektiği üzerinde durmaktadır. Buna göre
İslâm felsefesinin etkileyici bir tarihsel gerçeklik olarak var oluşu
kendi başına bir özgünlük değeri taşımaktadır. İslâm medeniyeti
bir felsefe geleneğinin var olmasını mümkün kılmıştır ve cinsinin
“felsefe” olmadığı yönündeki her türlü itirazı geçersiz kılan tarih-
sel varlığıyla İslâm felsefesi, insanlığın düşünce ve bilim serüveni
açısından özgün bir başarıyı simgelemektedir.
Mahiyeti bakımından sahip olduğu özgünlük ise onu diğer fel-

sefe geleneklerinden ayıran “fasıl”la ilgilidir ve bu fasıl İslâm me-
8 Age., s. 82.
Sonuç Yerine 485
deniyetini öteki medeniyetlerden ayıran ayrım noktasıyla aynıdır.

Dolayısıyla İslâm felsefesinin cinsi bakımından felsefe olduğu,
faslı bakımından İslâm medeniyetine özgü bulunduğu teslim
edilmelidir. İslâm filozoflarının ulaşmak istedikleri ve nispeten
başardıkları “bir felsefe geleneği inşa etmek” gayesi de İslâm me-
deniyetinin tarihsel iç dinamikleri açısından bakıldığında bizatihi
özgün bir değeri ifade etmektedir.9
Özgünlük, filozofun çağındaki problemleri ortaya koyma ve

onları çözme yeteneği ya da daha önce ortaya konan problemleri
açıklığa kavuşturma, onun o zamana kadar fark edilmemiş olan
yeni boyutlarını göstermede kendini gösterir. Burada ayrıntısına
girmeden ana hatlarıyla İslâm felsefesinin özgünlüğü hakkında
birkaç örnek vermemiz gerekirse:
Öncelikle İslâm felsefesi, tasavvuf ve kelâm ile birlikte yep-

yeni meseleler ortaya koyan, Yunan felsefesinden faydalanarak
yeni çözümler sunan özgün bir felsefedir. Özellikle, Gazzâlîcilik,
İşrâkîlik, Doğu felsefesi (Hikmet-i Meşrîkiyyîn), okazyonalizm,
metodik şüphecilik, yoktan yaratma nazariyesi, nübüvvet, felsefe
ve din ilişkisi, eski filozofları tenkit gibi konularda özgün görüş-
ler ve akımlar ortaya konmuştur. İslâm filozofları o güne kadar
var olagelen insana, eşyaya ve âleme bakış açısını değiştirmişler,
böylece yeni bir problemler grubu ve alanı oluşmuşlardır. Bu da
özgünlükle doğrudan ilişkilidir. Örneğin ilgisi tabiata dönük olan
felsefe geleneğinin insan ve toplum merkezli problemler alanına
yönelmesi elbette özgünlükle ilintilidir. Öncelikle İslâm filozofları
Yunan düşüncesinden çok farklı bir modelde âlemi kavramaya
çalışmışlar, böylece yeni bir felsefî model öne sürmüşlerdir.10
İslâm filozoflarının çoğunun Aşkın Varlık ile bağlarının sü-

rekli olduğunu eserlerinde açık bir şekilde görmekteyiz. Hemen
hemen bütün eserler besmele, hamdele ve salvele ile başlamakta,
eserin tamamlanmasına imkân verdiği için Allah’a şükür ile bit-
mekte, eserdeki hataların kendilerine ait olduğunu, asıl hakikat
9 Kutluer, İlhan, “İslâm Felsefesi Hangi Anlamda Özgündür?”, İslâm Felsefesinin

Özgünlüğü, ed. M. Vural, Elis Yayınları, Ankara, 2009, s. 29-46.
10 Arslan, Ahmet, “İslâm Felsefesinin Özgünlüğü Sorunu”, Felsefe Tartışmaları,
Sayı: 14, Temmuz, 1993, s. 61-102.
ve başarının sadece Allah’a ait olduğu vurgulanmaktadır. Dola-

yısıyla İslâm felsefesi vahiy esprisi taşımaktadır. Ortaya koymuş
olduğu metafizik, ahlâk ve siyaset başta olmak üzere genel ola-
rak Kur’an kaynaklıdır. Ayrıca İslâm felsefesini diğer felsefeler-
den ayıran ve en özgün yönü olarak da görülebilecek olan özelliği,
“peygamberlik” (nübüvvet) felsefesidir. Hatta Corbin’e göre İslâm
felsefesinin en önemli problemi, nübüvvet (peygamberlik) felsefe-
si olmuştur.
İslâm filozofları sadece geçmiş filozofları değil, aynı zamanda

Müslüman filozofları da eleştirerek, tenkit ve karşı tenkit gelene-
ği şeklinde yeni bir yöntem ve gelenek geliştirmişlerdir. Ancak bu
tenkitleri yaparken, adaletli olmayı, hakkaniyetten uzak ve keyfî
eleştiri yapmamayı ilke hâline getirmişlerdir. Örnek olarak, Gaz-
zâlî’nin Tehâfüt’le Fârâbî ve İbn Sînâ başta olmak üzere Meşşâî
filozofları eleştirmesi, daha sonra İbn Rüşd’ün buna cevabı, aka-
binde de çoğu zaman Gazzâlîci çizgide ve şerh şeklinde de olsa
bu Tehâfüt geleneğinin Osmanlı’da ve başka ülkelerde yüzyıllar-
ca devam etmesi ve ortaya oldukça özgün düşüncelerin çıkması
verilebilir.
Bu bağlamda İslâm felsefesindeki şerh geleneği de onun öz-

gün yönlerindendir. Her ne kadar İslâm felsefesinin telifçi ve
şerhçi geleneği onun özgünlüğünden kuşku duyanlara destek
veriyor gibi görünse de aslında şerh geleneği bir tür tekrarcılık
değil, keşfedici, yaratıcı, canlı bir düşünce kaynağıdır. Zira şârih,
metne kendi kültürü, duyuş ve görüşü ile yaklaşmakta, metni
bir bakıma yeniden üretmektedir. İslâm düşüncesinde birçok
kısa özlü esere bile özgün ve derin yorumlar içeren şerhler yapıl-
mıştır. Bu bağlamda İslâm düşünürlerinin, ele aldıkları metinleri
yazarın niyetinden, tarihsel ve kültürel ortamından bağımsız bir
şekilde, öncelikle metin merkezli okuma ve anlamayı tercih ettik-
lerini söyleyebiliriz.
İslâm felsefesi alanında tarih boyunca telif, tercüme, şerh, ha-

şiye, telhis, muhtasar, cem’, tanzim, mûcez, teşçir, nazm, tertip,
tasnif vb. şekilde çok sayıda eser kaleme alınmıştır. İslâm felsefe-
sinin birçok eseri henüz gün yüzüne çıkarılmadığı için bu alanda
çalışmalara ihtiyaç vardır. Bu açıdan İslâm felsefesi ile ilgili temel
Sonuç Yerine 487
eserlerin tahkik ve tenkitli neşrinin yapılması büyük önem arz

etmektedir. Son iki yüz yılda bu alanda çok önemli çalışmalar
yapan Doğulu ve Batılı düşünürler olmuştur. Bu tarz çalışma
yapanların başında Abdurrahman Bedevî, Muhammed Ebû Rîde,
İbrahim Medkûr, Muhsin Mehdî, Osman Emîn, Hudeyrî, Ferîd
Cebr, Ehvânî, Fevzî en-Neşşâr, Kürdî gibi İslâm coğrafyasında
yaşayan düşünürlerin yanı sıra Johann Georg Wenrich (1787-
1847), Gustav Flügel (1802-1870), Salomon Munk (1803-1867),
William Cureton (1808-1864), Ferdinand Wüstenfeld (1808-
1899), Marcus Joseph Müller (1809-1874), August Schmölders
(1809-1880), Franz Delitzsch (1813-1890), Moritz Steinschnei-
der (1816-1907), Friedrich Dieterici (1821-1903), Léon Gauthier
(1862-1949) gibi oryantalistler gelmektedir.
İslâm filozoflarının ortaya koymuş oldukları Tanrı’nın varlı-

ğını ispatlama delilleri de (isbât-ı vâcib) onu diğer felsefelerden
ayıran özelliklerdendir. Örneğin İbn Sînâ’nın Allah’ın varlığını is-
patlamak üzere sırf Allah kavramının analizine dayanan ve ilerde
St. Anselmus, Descartes ve Spinoza tarafından tekrarlanacak ve
“ontolojik delil” diye adlandırılacak olan ünlü kanıtı bunlardan
sadece biridir.
Ayrıca İslâm filozofları ortaya koymuş oldukları problemler ve

bu problemleri açıklamak için kullandıkları metaforlarla da dik-
kat çekmişlerdir. Örneğin, ilk kez Fârâbî tarafından ortaya atı-
lan ve daha sonra İbn Sînâ tarafından geliştirilen “öz” ve “varlık”
ayrımı özgün problemlerdendir. Fârâbî’nin kullandığı metafora
örnek olarak, Faâl Akıl’dan (Vâhibu’s-suver) suretleri alma ye-
teneği olan ilk maddenin (heyûlâ) çıkarak Ay-altı âlemin teme-
lini oluşturması ile yine akıllar hiyerarşinde Faâl Akıl sayesinde
akıllarda potansiyel olarak bulunan akıl ve makûlün eylemsel
sahaya çıkması verilebilir. Buna göre, nasıl ki karanlıkta iken
hiçbir şeyi görmeyip kuvve halinde kalan görme hisleri, güneşin
doğmasıyla fiil hâline geçiyorsa, akıl güçleri de Faâl Akıl saye-
sinde eylem haline geçer. Yine İbn Sînâ’nın, ruhun maddeden
bağımsız, kendi kendisiyle kaim bir töz olduğu görüşünü ispat-
lamak üzere kullandığı ve ilerde Descartes’in kelimesi kelimesine
(l’homme volant) tekrarlayarak aynı amaç için kullandığı “Uçan
İnsan İstiaresi” (İnsân-ı tâir) diye adlandırılan ünlü metafor bir

diğer örnek olarak verilebilir.11
İslâm filozofları sadece geçmiş filozofları değil, aynı zamanda

Müslüman filozofları da eleştirerek yeni bir yöntem ve gelenek
geliştirmişlerdir. İslâm filozoflarının özellikle tercüme faaliyetle-
rinin sona erdiği X. yüzyıldan itibaren geçmiş filozofların düşün-
celerindeki çelişkileri, tutarsızlıkları ve açmazları ortaya koyduk-
ları eserler yazmaya başladığını görmekteyiz. Şükûk (Şüpheler)
geleneği olarak adlandırılabilecek bu çalışmalar içerisinde ilk
akla gelenlere Ebû Bekir er-Râzî’nin Kitâbu’ş-Şükûk ‘alâ Câlînûs
(Galenos Hakkında Şüpheler), İbn Sînâ’nın el-Hikmetü’l-meşrî-
kiyye adlı eserinin önsözünde dile getirdiği Aristoteles hakkın-
daki şüpheleri, Câbir b. Eflâh’ın Kitâbu’l-Hey’e fî ıslâhi’l-Mecistî
(Ptolemaios’un Mecistî Adlı Eserinin Düzeltilmesi Üzerine Astro-
nomi Kitabı) adlı kitabı, Ömer Hayyâm’ın eş-Şükûk ‘alâ Batlam-
yus (Ptolemaios Hakkında Şüpheler) ve İbnü’l-Heysem’in Makâle
fi’ş-şükûk ‘alâ Batlamyus (Ptolemaios Hakkında Şüpheler) ve İbn
Meymûn’un Fusûlü’l-Kurtubî’de Galen’in tıp anlayışına yönetlti-
ği eleştirileri örnek olarak verebiliriz. Müslüman filozofların bir-
birlerini tenkit etmesine örnek olarak ise Gazzâlî’nin Tehâfüt’le
Fârâbî ve İbn Sînâ başta olmak üzere Meşşâî filozoflarını eleştir-
mesi, daha sonra İbn Rüşd’ün buna cevabı, akabinde de çoğu za-
man şerh şeklinde de olsa bu Tehâfüt geleneğinin Osmanlı’da ve
başka ülkelerde yüzyıllarca devam etmesi ve ortaya oldukça öz-
gün düşüncelerin çıkması verilebilir. Buna başka örnek olarak,
Sühreverdî’nin İbn Sînâ’yı, İbn Rüşd’ün İbn Sînâ’yı, İbn Hazm ve
İbn Haldûn’un Kindî’yi eleştirmesi verilebilir.
Tenkit geleneğinde Müslümanlar taraf olmayıp, hakikatin ya-

nında olmayı hedeflemişler, eleştirilerinde haddi aşmamaya, mü-
ellifi rencide etmemeye özen gösterip ilmî, insaflı ve hakkaniyetli
davranmaya özen göstermişlerdir. Örneğin Benî Mûsâ’nın Pergeli
Apollinios’un konik alanındaki ünlü eserine yazmış oldukları şerh
ve tashihleri Ebû Nasr b. Irâk incelemiş, Benî Mûsâ’nın bazı hata-
larını ortaya çıkararak Apollinius’u savunmuştur. Böylece haksız
eleştirileri cevaplama geleneği de oluşmuştur. Müslüman filozof ve
11 Agm., s. 101-102.
Sonuç Yerine 489
âlimler, geniş ilmî sentezlerle oluşturdukları birikimle statikleşmiş

Aristoteles fiziği, Öklid geometrisi, Batlamyus astronomisi, Hipok-
rat ve Galen tıbbını eleştirip aşmayı ve tevhit temelli bir anlayışla
yeni bir paradigma oluşturmayı amaçlamışlardır.
İslâm düşüncesinde bir kısım filozoflar birbirlerine sorular

sorup bu sorulara cevaplar vererek ilmî ve özgün bir metodoloji
geliştirmişlerdir. Daha çok mektuplaşma şeklinde cereyan eden
böyle tartışmalardaki sorulara “hevâmil”; cevaplara ise “şevâmil”
adı verilmiştir. İslâm düşüncesinde bu konudaki en önemli ör-
nekler, Ebü’l-Hüzeyl el-Allâf ile Nazzâm, İbn Sînâ ile Bîrûnî; yine
Bîrûnî ile Ebü’l-Vefâ’ el-Bûzcânî; İbn Miskeveyh ile Ebû Hayyân
et-Tevhîdî ve İbn Bâcce ile İbn Hasdây (1175-1240) arasında ge-
çen ilmî tartışmalardır. Bu konuda yazılan eserlere de genellikle
Kitâbu’l-Hevâmil ve’ş-şevâmil ismi verilmiştir. İslâm felsefesine
özgü bir metodoloji olan hevâmil ve şevâmil geleneği, Batı dünya-
sında ancak XVII. yüzyıldan itibaren Müslümanlardan etkilene-
rek başlamıştır. Bunun ilk örnekleri de Newton (1643-1727) ile
Leibniz (1646-1716) arasında geçen ilmî ve felsefî yazışmalardır.
İslâm filozoflarının kendi hayat hikâyelerini, özellikle felsefî

ve teolojik serüvenlerini otobiyografik tarzda kaleme almaları da
İslâm felsefesinde özgün çalışmalara örnek olarak gösterilebilir.
Bu çalışmalara örnek olarak, Haris el-Muhâsibî’nin en-Nesâ-
yıh (el-Vesayâ)’sı (Nasihatler/Vasiyetler), Ebû Bekir er-Râzî’nin
es-Sîretü’l-felsefiyye’si (Filozofça Yaşam),12 İbn Sînâ’nın es-Sîre-
tü’ş-Şeyhü’r-reîs’i (Büyük Üstadın Hayatı),13 Gazzâlî’nin el-Mün-
kız mine’d-dalâl’i (Dalâletten Hidâyete), Rüzbihân Baklî’nin
12 Bk. Ebû Bekir er-Râzî, “es-Sîretü’l-felsefiyye: Ebû Bekir Râzî: Filozofça Yaşa-
ma”, s. 73-82.
13 Bk. İbn Sînâ’nın talebesi Cûzcânî’ye dikte ettirdiği otobiyografisinin İngilizce
çevirisi ile birlikte yayınlanan tahkikli metni için bk. İbn Sînâ (Avicenna), The
Life of Ibn Sina, çev. W. E. Gohlman, SUNY Press, New York, 1974; diğer bir
İngilizce çeviri için bk. Gutas, Avicenna and the Aristotelian Tradition: Introdu-
ction to Reading Avicenna’s Philosophical Works, s. 22-30. Gutas, İbn Sînâ’nın
içki ve şehvete düşkünlüğü hakkındaki iddiaların Beyhakî tarafından metne
yapılan ifadelerle sokulduğunu ve dikkate alınmaması gerektiğini söylemek-
tedir. Gutas, Dimitri, “İbn Sînâ’nın Hayatı”, İbn Sînâ’nın Mirası, Der. C. Kaya,
Klasik, İstanbul, 2010, s. 1-10; ayrıca bk. Gutas, Dimitri, “İbn Sînâ’nın Mezhe-
bi ve Doğum Yeri Meselesi”, İbn Sînâ’nın Mirası, Der. C. Kaya, Klasik, İstanbul,
2010, s. 13-29; İbn Sînâ, “eş-Şeyh er-Reîs’in (İbn Sînâ) Hayatı (Otobiyografi)”,
Risâleler, s. 11-30.
Keşfü’l-esrâr’ı (Sırların Kaldırılması),14 Nasîrüddîn et-Tûsî’nin

Seyru Süluk’u (Manevi Yolculuk),15 İbn Haldûn’un et-Ta‘rîf bi İbn
Haldûn’u,16 Mollâ Câmî’nin Reşhü’l-bâl fî şerhi’l-hâl (Hâlin İza-
hında Hatırdan Sızanlar), -Dihlevî’nin el-Cüz’ü’l-latîf fî terceme-
ti’l-‘abdi’z-za’îf’i17 (Âciz Bir Kulun Tercümesinde Hoş Bir Bölüm)
ve Mollâ Sadrâ’nın Esfârü’l-erba‘a’sının (Dört Sefer) önsözündeki
otobiyografik bilgiler verilebilir.18
Benzer şekilde felsefenin karmaşık meselelerini uygun edebî

sanatlar ve sembolik hikâyelerle anlatma geleneği İslâm felsefe-
sinde dikkat çeken ve Batı felsefesinin örnek aldığı bir yöntemdir.
Buna örnek olarak da Sühreverdî’nin Kıssatü’l-gurbeti’l-garbiy-
ye (Batıya Yolculuğun Hikâyesi) ve Risâletü’t-Tayr (Kuş Risale-
si), İbn Sînâ ve İbn Tufeyl’in aynı adlı Hayy b. Yakzân’ı, birçok
Salâmân ve Absâl hikâyesi, İbn Hazm’ın Tavku’l-hamâme (Gü-
vercin Gerdanlığı) adlı romantik ve sembolik hikâyeleri verilebilir.
İslâm filozoflarının eserlerini okurken, onların hakikat peşindeki
serüvenlerinde hissettikleri heyecan ve sevinçleri satır aralarında
görebiliriz.
Müslümanlar, diğer milletlerin bilimsel ve kültürel mirasın-

dan istifade etmekten çekinmemiş, özellikle XI. ve XII. yüzyıl-
larda âlimler, başka yerlerde elde edilen sonuçları, kapsamını
genişletip, köken itibarıyla alanlarına yabancı olan kuramsal
yapılarla bütünleştirerek tartışmayı devam ettirmişlerdir. Ayrı-
ca İslâm coğrafyasının genişlemesiyle farklı kültürel ve bilimsel
birikime sahip gelenekler, bilimsel dili Arapça olan medeniyetin
unsurları olmuş ve bu yeni metotlar bazen öngörülmeyen -cebir
gibi- yeni disiplinlerin doğmasını sağlamışlardır.19
14 Bk. Rüzbihân Baklî, bir dostunun isteği üzerine elli beş yaşında iken gençliğin-
den bu yana gördüğü rüyaları da içeren otobiyografik tarzdaki eseri Keşfü’l-es-
râr’ı kaleme almıştır. Bu eser, tasavvuf literatürünün istisnai örneklerindendir.
15 Bk. Nasîrüddîn et-Tûsî, “Seyru Süluk: Yolculuk ve İntisap”, s. 125-139.
16 İbn Haldûn’un otobiyografisi Kitâbu’l-İber’in son cildine (7. Cilt) eklenmiştir.
17 Bk. Dihlevî, Şâh Veliyullah, “Zor Zamanda Âlim Olmak: Şâh Veliyullah Dih-
levî’nin Kendi Kaleminden Hayatı”, Dîvân, çev. Ö. Kavak, Yıl: 9, Sayı: 17, İstan-
bul, 2004/2, s. 117-145.
18 Bk. Molla Sadra, “An Annotated Bibliography of the Works of Molla Sadra with
a Brief Account of his Life”, Esfârü’l-erba‘a (Önsöz), Islamic Studies, çev. İ.
Kalın, Sayı: 42, 2003, 21-62.
19 Raşid, Rüşdi (ed.), İslâm Bilim Tarihi, Litera Yayıncılık, İstanbul, 2006, s. 11.
Sonuç Yerine 491
Ebû Bekir er-Râzî, Bîrûnî, İbn Heysem ve Kemâleddîn el-Fâ-

risî gibi düşünür ve bilim insanları deney ve gözleme önem ve-
rerek tümevarımdan hareketle bir ilmî metodoloji geliştirmişler,
yeni bir paradigma oluşturmaya imkân tanıyan bu bilimsel zih-
niyet İslâm dünyasında uzunca bir süre hâkim olmuştur. Böy-
lece özellikle müspet bilimlerde teorinin yanı sıra tecrübeye da-
yanan deneysel, tıp, kimya, biyoloji gibi ilimler büyük gelişme
göstermiştir.
Müslüman düşünürlerin metodoloji alanına bir başka katkı-

ları da alıntı yaptıkları metinleri kimden aldıklarını belirtmeleri,
yani ilk defa atıf (referans) ve dipnot yöntemini kullanmalarıdır.
Çeviri ve telif eserlerde sıkça gördüğümüz gibi atıf yapılan filozof
ya da bilim insanının ismi çoğu zaman övgü ve saygıyla anılmış-
tır. Örneğin Aristoteles’ten bahsedilirken “Büyük Üstat”, “Şeyh”,
“Muallim-i Evvel” gibi sıfatlar kullanılmıştır. İslâm bilim tarihi
alanında çalışmalarıyla tanınan Fuat Sezgin’in yıllardır süren
çalışmalarında ortaya koyduğu gibi, Batılılar bu konuda kayıt-
sız ve lakayt bir tutumla Müslümanların bilgilerini isim verme-
den yağmalarcasına alırken; Müslümanlar ilim ahlâkı ile hareket
ederek, aldıkları metinlerin sahiplerini ve eserlerin künyelerini
belirtmeyi ihmal etmemişlerdir. Dolayısıyla hadis metodolojisin-
de çok önemli olan rivayetin alındığı bütün isimlerin belirtilmesi
şeklindeki atıf geleneği, diğer bilimlerde kaynak belirtmek şeklin-
de uygulanmıştır.
İslâm filozofları felsefeyi düşünsel, bilimsel ve sanatsal etkin-

liğin teorik temellerini atan bütüncül bir ilimler sistemi olarak
görmüşlerdir. Bu bağlamda İslâm düşüncesinde özgünlüğün
aranacağı başka bir alan da bilimsel ve sanatsal etkinliklerdir.
Şüphesiz bu alanlardaki İslâm filozoflarının ve bilim adamlarının
özgün başarıları göz ardı edilemez. Örneğin Bîrûnî gibi evren-
sel çaptaki Müslüman bilimcilerin tümevarıma dayalı bilimsel
yöntemi geliştirmeleri ve bilim alanındaki katkıları dikkate alın-
madan yapılan bilim tarihi eksik olacaktır. Bu durumun farkın-
da olan ve İslâm bilim tarihine büyük katkılar sağlayan George
Sarton, Müslümanların bilime katkılarını objektif olarak ortaya
koymaya çalışmış, Müslümanların ilmî başarılarının önem ve yü-
celiğini göstermek için yedi bilimsel yüzyılı Müslüman âlimlerin

ismiyle adlandırmıştır:
1. Câbir b. Hayyân Çağı: (752/134-800/184)
2. Hârizmî Çağı (801/185-850/236)
3. Ebû Bekir er-Râzî Çağı: (851/237-900/288)
4. Mes’udî Çağı: (901/289-950/339)
5. Ebü’l-Vefâ’ el-Bûzcânî Çağı: (951/340-1000/391)
6. Bîrûnî Çağı: (1001/392-1050/442)
7. Ömer Hayyâm Çağı: (1051/443-1100/494).
İslâm düşüncesinde birçok bilim insanının özgün düşüncele-

ri vardır ve ayrıca hâlâ ismi bilinmeyen birçoğu da keşfedilmeyi
beklemektedir. Bu yüzden bu düşünürlerin ve eserlerin gün yü-
züne çıkarılması büyük önem arz etmektedir. Zira hâlâ kapsam-
lı bir bibliyografyası dahi olmayan İslâm felsefesinin son derece
geniş modern yorumları sadece tamamlanmamış bir resim su-
nabilir.
Sonuçta, Orta Çağ’da Batı dünyası karanlık bir çağ yaşar-

ken; İslâm dünyasında, yüksek düzeyde gerçekçi bir “felsefe”
hareketi olmuştur. “Müslümanların Mucizesi” denilebilecek bu
felsefe hareketi, gerek İslâm medeniyetinin ayrılmaz bir parçası
olması gerekse Batı felsefesinin gelişmesinde önemli bir basama-
ğı oluşturması bakımından evrensel kültür içinde önemli bir yer
tutar.20 İslâm filozoflarının ortaya koyduğu özgün görüşler, Orta
Çağ Hristiyan felsefesi ve Yeni Çağ felsefesi başta olmak üzere
birçok felsefeyi derinden etkilemiştir.
Çağdaş İslâm felsefecilerinden Dimitri Gutas’ın haklı tespi-

tiyle, İslâm kültürünü biçimlendirmede on asırdan fazla kritik
bir rol oynamış olan bu felsefî gelenek, son derece zengin, bir
o kadar da ileri düzeyde etkin ve büyük ölçüde özerk bir ente-
lektüel harekettir. Ne yazık ki bu gelenek Doğu’da da Batı’da da
yeteri kadar bilinmemektedir. Doğuşundan itibaren geliştiği me-
20 Arslan, İslâm Felsefesi Üzerine, s. 45.

Sonuç Yerine 493
deniyette de zaman zaman meşruiyet problemiyle karşılaşan bu

düşünce, söz konusu medeniyetin en çok ihmal edilen ve olum-
suz yargılarla değerlendirilen düşünce dinamiklerinden biri ol-
muştur ve olmaya da devam etmektedir. Bu durumun en önemli
sebeplerinden biri İslâm felsefesi üzerinde çalışan oryantalistler
tarafından oluşturulan yargılar ise de bunun hâlâ devam etti-
rilmesi, son dönemlerdeki onun değerini ortaya koyan bilimsel
çalışmalara rağmen, hakkındaki çalışmaların belli bir düzeye
ulaşmamış olmasıdır.
Etienne Gilson’un deyimiyle, İslâm felsefesi bilinmeyince Orta

Çağ felsefesi, Orta Çağ felsefesi bilinmeyince de felsefe bilinemez.
Orta Çağ’da yaşamış İngiliz filozofu Roger Bacon’a göre de “Fel-
sefe, Arap düşünürlerden öğrenilmelidir ve Doğu dillerini öğren-
mek zahmetine katlanmayan bir kimse bu hikmet ve felsefeleri
kavramaya kalkışmamalıdır.” (Metalogicus, IV, 6). Bu düşüncede
olan sadece Roger Bacon (1214-1294) değildi; örneğin yine bir
İngiliz filozofu olan Salisburyli John (1115-1180), okuyucuları-
na sık sık İslâm filozoflarına olan şükranlarını hatırlatır. Çoğu
oryantalist bu durumun fakındadır. İsviçreli Orta Çağ felsefesi
uzmanı Ruedi Imbach’ın (doğ. 1946) dediği gibi, “Orta Çağ Batı
metafiziği, farklı türlerin evliliğinden doğan, hayat dolu ve vahşi;
ama gayrimeşru bir çocuktur.” Hayatını bilim tarihi çalışmaları-
na adayan Fuat Sezgin’in ulaştığı sonuçta bu bağlamda anlamlı-
dır: “Batı medeniyeti, İslâm medeniyetinin çocuğudur!”
Bu bağlamda çağdaş felsefe içerisinde de İslâm felsefesinin

önemi gittikçe artmaktadır. Batı’da İslâm felsefesiyle meşgul ol-
mak sadece XVIII. ve XIX. yüzyıllardaki Alman romantiklerine
özgü bir olgu ve XX. yüzyılın başlarına kadar kısmen oryantalist-
leri harekete geçiren güç olan ‘Doğu bilgeliğine’ duyulan roman-
tik heves olarak görme yanlışı sona ermiştir. Geçmişte olduğu
gibi günümüz sorunları için de İslâm felsefesinin vereceği çok ce-
vap vardır. Bu yüzden İslâm felsefesi göz ardı edilerek yapılacak
çalışmalar eksik olmaya mahkûm olacaktır.21
21 Bk. Vural, Mehmet (ed.), İslâm Felsefesinin Özgünlüğü, Elis Yayınları, Ankara,
2009.
2. İSLÂM DÜNYASINDA
FELSEFE KARŞITLIĞININ NEDENLERİ
İslâmiyetin erken döneminden itibaren vahyin de teşvik ve yön-

lendirmesiyle Müslümanlar bilgiye, araştırma ve öğrenmeye karşı
büyük bir açlıkla tutkulu olmuşlardır. Kazanılan maddî ve manevî
zaferlerle kendilerine güvenleri gelen Müslümanlar, diğer kültür-
lerin birikimini almakta bir beis görmemişlerdir. Bunda Emevî ve
Abbâsî hanedanları ile bilimlerin hâmiliğini yapan devlet adamla-
rının da desteği olmuştur. Müslümanların diğer kültürlerle barış
içerinde yaşamayı becerebilmiş olmaları, onlarla ortak bilimsel ça-
lışma imkânı yapmayı sağlamış, böylece İslâm medeniyeti birçok
alanda üstünlük göstermiştir. Örgün eğitim kurumlarının kuru-
larak eğitime önem verilmesi ve yüksek seviyede ilmî çalışmaların
yapılması bilimin ve felsefenin güçlenmesini sağlamıştır.
Batı’da olduğu gibi bilim, din adamlarının tekelinde olmamış,

her meslek grubundan bilim insanı bilime katkı sağlamıştır. O
yüzden biyografilerinde asıl mesleği tüccar, esnaf, hekim vb.
yazan birçok Müslüman âlim bulunmaktadır. Hatta bazı âlim-
ler meslekleriyle anılmıştır: Baytar (veteriner), Bennâ (duvarcı),
Haddâd (demirci), Hallâc (hallaç), Kavarirî (camcı), Külâl (çöm-
lekçi), Nessâc (dokumacı), Sakatî (hurdacı), Verrâk (kitapçı), Zec-
câc (züccaciyeci) gibi. Bu şekilde bağımsız ve özgür düşünme ile
bilim insanları görüşlerini rahatlıkla ortaya koyabilmişlerdir. Ca-
miler, sadece ibadet yapılan merkezler değil, aynı zamanda eği-
tim ve yüksek düzeyde ilmî faaliyetlerin yapıldığı yerler olmuştur.
İlim sadece kitaplardan öğrenilmemiş, etkili ve verimli bir öğ-

retmen-öğrenci ilişkisi kurularak interaktif bir şekilde eğitim ya-
pılmıştır. Dersin alındığı hocanın ön planda olduğu bu sistemde,
Batı’daki kurumun ön planda olduğu diploma sistemi değil; hoca-
ların isminin öne çıktığı icazet verme ve cübbe giyme merasimi ile
ilmî yetkinlik tescillenmiştir. Yine ilim öğrenmedeki temel amaç
sadece faydacılık olmamış; ilme susamışlık, öğrenme tutkusu, ilim
aşkı, merak ve hakikat peşinde koşmak gibi saiklerle ilim tahsil
edilmeye çalışılmıştır. Örneğin Bîrûnî, Hindistan hakkındaki ince-
lemelerinde -birçok konuda farklı düşünmesine rağmen- objektif
olmaya gayret edinip hakikatin ortaya konmasını amaçlamıştır.
Sonuç Yerine 495
Franz Rosenthal’in haklı tespitiyle, İslâm dünyasında bilime bilim

olarak yaklaşılmış, bilim teşvik edilmiş ve bilim yapılmıştır.
Arapçanın İslâm medeniyetinin dili hâlini alması, çeviriye ih-

tiyaç duymadan İslâm coğrafyasında bilginin hızla yayılmasını
sağlamıştır. Yine erken dönemde Çin’den alınan kâğıt ve mürek-
kep teknolojisinin üretimi için imalathâneler kurulması bilginin
yaygınlaşmasında çok etkili olmuştur.22 Bu ve benzeri nedenler-
le başlangıçtan XIII. yüzyıla kadar Müslümanlar, bilim, kültür,
felsefe ve sanat gibi alanlarda Altın Çağı’nı yaşayarak güçlü bir
medeniyet oluşturmayı başarmışlardır.23 Ancak XIII. yüzyıldan
sonra bu alanlarda gerileme başlamış, başta felsefe olmak üzere
müspet bilimlere karşı mesafeli durulmaya başlanmıştır.
İslâm dünyasında felsefe ve müspet bilimlere karşı olumsuz

tavır takınılmasının birçok sebebi bulunmaktadır. Bunlardan
başlıcaları şunlardır:
1. Her şeyden önce, felsefenin politeist Yunan toplumunda

ortaya çıkmış olması ve bu toplumun dünya görüşünü ve
değerler sistemini yansıtıyor olması.
2. Yedinci yüzyıldan itibaren Grekçe ve Yunancadan Arapça-

ya yapılan tercümelerde görev alan mütercimlerin bir kıs-
mının Sâbiî, Hristiyan vb. gayrimüslimlerden oluşması.
3. İslâm toplumunda felsefî spekülasyonların başladığı tarih-

ten itibaren Bâtınîlerin ve İsmaîlilerin Sünnî İslâm’a kar-
şı felsefeyi bir silah olarak kullanmaları; İhvân-ı Safâ gibi
akımların din ile felsefeyi uzlaştırarak eklektik felsefî bir
din ortaya koyma çabaları.
4. İslâm dünyasında tıp, astronomi, matematik ve tabiat ilim-

leri alanında araştırma yapan ve tabiîyyün (natüralist) diye
adlandırılan felsefe akımına mensup filozofların bir kısmı-
nın deist veya ateist olmaları.
22 Kur’an-ı Kerim’de mürekkep (midâd) (Kehf, 18/109) ve kalemin geçmesi (Alak,

96/4; Kalem, 68/1, Lokmân, 31/27) ve Hz. Peygamber’in de mürekkebi şehit
kanıyla eşit görmesi nedeniyle İslâm toplumunda kalem ve mürekkep gibi nes-
neler önemli görülmüş ve kutsal sayılmıştır.
23 Sezgin, İslâm’da Bilim ve Teknik, Cilt: I, s. 169-170.
5. Semavî dinlerde “Âlem, Allah’ın özgür ve mutlak iradesi so-

nucu yaratılmıştır.” şeklindeki inanca karşı, onu sudûr na-
zariyesi ile açıklayan Meşşâîler gibi filozofların ilâhî iradeyi
devre dışı bıraktığı düşünülen ve böylece pasif bir Tanrı
anlayışına yol açan görüşleri.
6. Âlemin ezelîliği, haşrin ruhanîliği ve Allah’ın sadece küllîle-

ri bilebileceği gibi konuları savunan bazı Meşşâî filozofların
bu görüşlerinin dinî nasslarla çelişir olması.
7. Genellikle tıp, astronomi, matematik vb. ilim dallarında bi-

rer otorite sayılan İslâm filozoflarının, felsefî nazariyeleri de
ilmî birer hakikatmiş gibi savunmaları.
8. İslâm ilim, kültür ve medeniyetinin gelişip kurumsallaşma-

sı aşamasında gereğinden fazla yabancı kültürlere açılma-
sının bir kültür krizine yol açacağı endişesi.
9. Hanbelî, Zâhirî, Mâlikî, Şâfiî ve Selefî ekollerine mensup

bazı âlimlerin felsefeyi reddeden görüş ve tutumları. Onlara
göre din, hiçbir şeyi eksik bırakılmayacak şekilde Hz. Pey-
gamber zamanında tamamlanmıştır. Naklî ilimler bizim ih-
tiyaçlarımız için yeterli olduğundan, felsefe, mantık, hatta
aklî ilimlere bile gerek yoktur. Özellikle fakihlerin felsefeye
karşı olumsuz tavırları olmuşsa da; İbn Rüşd, Mîr Dâmâd
ve Şâh Veliyullah gibi birçok ünlü filozof aynı zamanda fı-
kıh alanında otorite olmuş; hatta bazıları kadılık yapmış-
lardır.
10. Genellikle filozofların özel hayatlarında dinî emir ve ya-

saklara karşı duyarlı davranmamaları gibi nedenlerdir.24
Bununla birlikte İbn Sînâ, Sühreverdî ve İbn Türke el-İs-
fahânî, Mollâ Sadrâ gibi filozofların Kur’an’ı ezberledikleri,
Kur’an’ın bir kısmını ya da bazı sureleri tefsir ettikleri de
bir gerçektir. İbn Sînâ bazı nedenlerden dolayı dinsizlik ile
itham edildiğinde bu ithama karşı şu dörtlükle cevap ver-
miştir:
24 Kaya, Mahmut, “Felsefe”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XII, TDV Yayınları,
İstanbul, 1995, s. 311-319.
Sonuç Yerine 497
Bana kâfir demeyi o kadar kolay sanma/Acep benden imanı güçlü

biri var mı ola?/Asırlar boyunca benim gibi biri yetişsin ve o da
kâfir olsun!/Bu demektir ki dünyada şimdiye kadar Müslüman
yaşamamıştır.
11. Gözü kör dinî konformizm: Halk nazarında soru sorma-

nın, sorgulamanın inanç zayıflığına sebep olacağı, bunun
da Allah’ın varlığını reddetme sonucuna varacağı kaygısı.
12. Filozofların, dinî kavramlar olan cennet, cehennem, Ceb-

rail vb. kavram ve inançları sembolik olarak yorumlama-
ları, felsefenin hakikati, dinin de avamın felsefesi oldu-
ğunu açık ya da zımni olarak söylemeleri halk tarafından
haklı olarak sert muhalefetle karşılanmıştır.
3. İSLÂM DÜŞÜNCESİNDE DURAKLAMA

VE GERİLEMENİN NEDENLERİ
İslâm düşüncesinin XIII. yüzyıldan sonra duraklama ve gerileme-

sinin sosyal, siyasal, dinî vb. birçok nedeni bulunmaktadır. Bun-
ların en başında bu yüzyıldan itibaren âlimleri, filozofları, şair,
edip ve sanatçıları himaye edenlerin azalması sayılabilir. Bilin-
diği gibi, IX. ile XIII. yüzyıllar arasında Fârâbî, İbn Sînâ, Bîrûnî,
Nasîrüddîn et-Tûsî gibi pek çok âlim, halifeler, vezirler ya da zen-
ginler tarafından himaye edilerek çalışmaları desteklenmiştir.
Müslüman kültüründe ilmî çalışmalar sadaka-yı câriye olarak
görüldüğünden, bu alanda çalışmayanlar bile bağış, himaye vb.
yöntemlerle imkânları ölçüsünde bilimi desteklemişlerdir. Sel-
çuklular zamanında da devam eden bu uygulamada, eğer hima-
ye edilen âlim Müslüman ise Alâüddîn, Reşîdüddîn gibi lakaplar;
eğer gayrimüslim ise Alâüddevle, Reşîdüddevle gibi lakaplar ve-
rilmiştir. XIII. yüzyıldan itibaren felsefe ve bilimle uğraşan kimse-
lere rağbet edilmediği gibi onlardan yüz çevrilmeye başlanmıştır.
İslâm dünyasını duraklama ve gerilemeye götüren en temel

neden, Haçlı Seferleri, Moğol İstilası ve Endülüs’teki Müslüman-
lara Latinlerin saldırılarıdır. Bu hücumlarla İslâm dünyasında
filozoflar, âlimler, sanatçılar canlarını kaybetmiş, çoğu tek nüs-
ha olan nadide eserler yok edilmiş, kütüphane ve medreseler
yıkılmış, dolayısıyla derin travmaların yaşandığı ve yüzyıllardır

oluşan hafızanın yok edildiği bir dönem olmuştur. Haçlılarla ve
diğer milletlerle yapılan savaşlar, ilmî araştırma ve çalışmalara
imkân vermemesi nedeniyle İslâm düşüncesinin gerilemesinin
bir nedeni olmuştur. Bu savaşlardan müspet şekilde faydalanan
ise Haçlılar olmuştur. Zira İslâm medeniyetinin altın çağını biz-
zat görerek, buradaki birikimin Batı’ya aktarılması onlar için bir
kazanç olmuştur. Ayrıca Haçlı Seferleri ve Moğol İstilası ile İslâm
dünyasındaki sosyal, siyasal ve ekonomik hayattaki dengeler,
Batılıların lehine bozulmuş ve bir daha da ideal düzen kurula-
mamıştır. Dolayısıyla Batı, -Braudel’in (1902-1985) Akdeniz (La
Méditerranée) adlı eserinde de ortaya koyduğu gibi- ekonomik
hayatta olduğu gibi entelektüel ve ilmî sahalarda da Müslüman-
lara çok şey borçludur.
Orta Asya’dan gelen Moğollar ise bütün İslâm ilim ve kültür

merkezlerini yağmalayıp yok etmişlerdir. Bu akınlara karşı koy-
mak isteyen Harzemşâh Sultanı Celâleddîn’in (1220-1231) çaba-
ları yetersiz kalmış; önce Semerkant, Buhara ve Nîşâbur ve en
son olarak da Bağdat (10 Şubat 1258) Moğolların eline geçmiştir.
Moğolların daha sonra Müslümanlığı kabul etmeleriyle kurulan
İlhanlılar zamanında ise düşünce hayatı durarak Bâtınîliğin ka-
palı ve irfan temelli zihniyeti hâkim olmuştur. Yâkût ve Nasîrüd-
dîn et-Tûsî gibi birkaç düşünürün hâmiliğini yapan İlhanlıların
(Moğollar), genel olarak İslâm düşüncesinin gelişmesine engel
olduğu iddia edilmiştir.
Moğol saldırılarına benzer acıları o tarihlerde Endülüs Müs-

lümanları yaşamıştır. Bu sefer Müslümanları ve onların eserle-
rini yok edenler Moğollar değil, Latinler olmuştur. Baskılardan
kaçanların yanı sıra orada kalmak zorunda olanlar, kimliklerini
gizlemek zorunda kalmışlar ve orada Hristiyanlar gibi yaşamaya
zorlanmıştır. Oran (Vehran) Müftüsü Mağravî’nin 1504’te ya hic-
ret etmeleri ya da takiyye yapmaları fetvasını verdiği “Moriskos”
denilen bu insanlar, evde Müslüman, dışarı da Hristiyan gibi ya-
şamaya başlamış, zamanla bunlar da tamamen Hristiyanlaştı-
rılmıştır.
Sonuç Yerine 499
Haçlı Seferlerinden ve Moğol saldırılarından sonra başlayan

İslâm dünyasındaki siyasal birliğin bozuluşu ve içe kapanma
hareketi bilhassa Osmanlılar ve Safevîler zamanında büsbütün
yerleşmiştir. İktisadî kapalılık düşünce araştırmalarını imkân-
sız hâle getirmiştir. Düşünce hayatı artık tasnif ve tedvin edil-
miş olan eskinin tekrarından ibaret olmuştur.25 Bu şekilde İslâm
dünyasında şerh ve haşiyecilik dönemi başlamış, eskiyi tekrar
etme geleneği uzunca bir süre devam etmiştir.
İslâm dünyasında inkıta, inhıtat, duraklama ve gerilemenin

baş nedeni olarak İslâm âlimi Gazzâlî gösterilmektedir. Özellikle
-Sachau ve Mehren gibi- oryantalistlerin sıkça dile getirdikleri bu
iddia, son yıllarda kısmen geçerliliğini kaybetmiştir. Gazzâlî’nin
İslâm dünyasında Yunan tarzında felsefe yapanlar olan felâsi-
feye karşı yönelttiği eleştiriler, sanki bütün felsefeye karşıymış
gibi anlaşılmıştır. Gazzâlî’nin bu şekilde yanlış anlaşılması, onun
eserlerinin parçacı bir şekilde okunmasından kaynaklanmakta-
dır. Gazzâlî’nin yanlış yorumlanmasından hareketle İslâm dün-
yasında felsefe karşıtı bir hareket oluşmuş, felsefe dinsizlikle
bir tutulmaya başlanmıştır. Bazı -İbnü’r-Râvendî ve Ebû Bekir
er-Râzî gibi- aşırı serbest fikirli filozofların görüşleri örnek gös-
terilerek bütün felsefecileri kapsayacak şekilde genellemeler ya-
pılmıştır.
XIII. yüzyıldan sonra mezhepler arasında çekişmelerin, Sünnî

ve Şiî ayrışmasının had safhaya çıktığı, mezhep kavgalarına ne-
den olacak çatışma ve kargaşaların ortaya çıktığını görmekteyiz.
İslâm’ın akılcı yorumu olarak kabul edilen Mu‘tezile gibi akımlar
tarih sahnesinden silinmiş, Gazzâlî’nin ve tasavvufun da etki-
siyle kaderci akımlar ve özellikle Eş‘arîlik baskın mezhep hâline
gelmiştir. İslâm akidesinin bozulmasına neden olarak görülen
Bâtınîlik, İsmâîlilik ve İhvân-ı Safâ gibi akımlarla mücadele ile İs-
lâm dünyası iki kutba bölünmüştür. Hasan Hanefî’nin iddiasına
göre İslâm dünyası, XIV. yüzyılda tarihsel bir dönem yaşamıştır.
Bu dönem, rasyonel bilimlerin (felsefe, fıkıh usûlü) sonuna ve
irrasyonel bilimlerin (fıkıh vb.) üstünlüğüne damga vurmuştur.
Teolojide Mu‘tezile sona ermiş ve Eş‘arîlik üstünlük sağlamıştır.
25 Ülken, İslâm Düşüncesi, s. 18.

Böylece İslâmî kültür monolitik hâle gelmiştir.26 Bununla birlikte

göz ardı edilmemesi gereken bir husus da Gazzâlî’den sonra bir-
çok önemli filozofun İslâm dünyasından çıktığı gerçeğidir.
İslâm düşüncesinin duraklama ve gerilemesine bir neden de

Selefîlik gösterilmektedir. Aslında bu akım, bütün dinlerde ve
düşüncelerde olan, özellikle kriz ve çalkantılı dönemlerde canla-
nıp, daha sonra etkisini kaybeden bir oluşumdur. Bilindiği gibi
Selefîlik, dinî metinlerin zâhirî ile yetinip, akla ve yeni olan şey-
lere karşı ölçülü davranan ve altın çağı geçmişte görüp, geçmişi
kutsayan bir yaklaşımdır. Tarihi paranteze alan, soyut bir üm-
met düşüncesine vurgu yapan Selefilik, doğası gereği vandalist
bir şekilde kültürden arındırma eylemi yaparken, kültürsüzlüğü
ve düşünce karşıtlığını beraber getirmektedir. Bu yüzden felsefe,
tasavvuf, hatta modern bilimlere bile karşı duruş sergileyen -Os-
manlı’da Kâdızâdeler olayında olduğu gibi- Selefîlik, İslâm dün-
yasında gerilemenin bir nedeni sayılmıştır. Bu bağlamda, baş-
langıçta yakalanan medrese ve tekke sentezi/uyumunun daha
sonra kaybolarak medrese ve tekke gerginliği/çatışmasına dö-
nüştüğünü söyleyebiliriz.
Bunların dışında, sayıları çoğalmakla birlikte medreselerde

müspet bilimlerin ihmal edilmesi ve bu alanlardaki gerilemeler,
Osmanlı örneğinde olduğu gibi (1595’teki fetva) İslâm dünyasın-
daki eğitim kurumlarında felsefe eğitiminin yasaklanması, prog-
ramlardan aklî ilimlerin kaldırılması ya da en aza indirilmesi,
naklî ilimlere özellikle kariyer ve iş imkânı fazla olan fıkıh ilmine
ağırlık verilmesi, kitaplara ve kütüphanelere verilen önemin azal-
ması gibi nedenler duraklamanın eğitim alanındaki yansımala-
rıdır.
İslâm dünyasında felsefeye bugün dâhi olumsuz bakılmak-

la birlikte, Gazzâlî’nin etkisiyle dinî ilimler, tasavvuf ve mantık
oldukça güçlenmiştir. Ancak iki değerli klasik (Aristoteles) man-
tığın aşılmak istenmemesi ya da aşılamayacağı düşüncesi -İbn
Teymiyye’nin de belirttiği gibi- İslâm dünyasında skolastik dü-
şünceyi pekiştirmiştir.
26 Hanefi, Hasan, “Modern Muhafazakârlığın ve İslâm Fundamentalizminin Kö-

keni”, Tezkire, çev. Ş. Esendemir, Yıl: 9, Sayı: 17, Ekim-Kasım, 2000, s. 128.
Sonuç Yerine 501
Yine XIII. yüzyıldan sonra Batıyla İslâm dünyası arasındaki

bilim, teknoloji, sanat vb. alanlardaki uçurum hızla açılmış, bu
açık İslâm dünyasının geçmişteki başarıları nedeniyle önce çok
önemsenmemiş ya da geç fark edilmiştir. Bu yüzden, yeni ilmî ve
teknolojik keşiflerle hızlı bir değişim ve dönüşüm geçiren Batı’da-
ki gelişmeler çok sıkı bir şekilde takip edilememiştir. Batı dün-
yasında Kopernik, Newton ve Einstein gibi bilim insanları yeni
evren tasavvurları ortaya koyup bunlar üzerine yeni bir fizik an-
layışı ve paradigma inşa ederken, İslâm dünyasının Orta Çağ’ın
Batlamyusçu ve Aristotelesçi evren tasavvurunda ısrar edip yeni
ilmî gelişmelerden habersiz olması aradaki açığa daha da büyüt-
müştür.
Coğrafî keşiflerle Hint ve Mısır başta olmak üzere Müslüman-

ların yaşadığı coğrafyaların sömürge hâline gelmesi de İslâm dün-
yasında gerilemenin bir nedenidir. XVII. yüzyıldan itibaren yara-
tıcılık ve yenilikçilik ruhunu kaybeden İslâm dünyası, tembellik,
cehalet ve aşağılık kopleksiyle yüzleşmek durumunda kalmıştır.
Bu amaçla ortaya çıkan oryantalist çalışmalarla Doğu’nun daha
iyi nasıl sömürüleceği araştırılmaya başlanmış, Batı geliştirdiği
teknoloji ile İslâm dünyasının üzerine gelerek onu birçok alanda
zayıflatmıştır.
Bununla birlikte tek çözümün taklitçilikte/Batılılaşmada

aranması da ayrı bir sorun teşkil etmiştir. Batılılaşma ile kültürel
başkalaşım süreci yaşayan ve kendi öz dinamiklerini kaybeden
İslâm medeniyeti donuklaşmaya başlamıştır. Bütün bunların
yanı sıra içtihat kapısının kapandığı iddia edilerek, dinin gelişen
şartlara ve yeni ihtiyaçlara göre yorumlanmaması, genel olarak
akılcılığa karşı bir tavır alınması, sürekli savunmaya geçerek, de-
ğerler sisteminin canlı ve dinamik tutulmaması da geri kalma ve
duraklamaya bir neden olarak görülebilir.
4. FİLOZOFLARIN DUASI
Çalışmamızı, Fârâbî’nin “Büyük Duası” (Duâu’n-azîmun) ve Mollâ

Câmî’nin “Arifin Duası” ile noktalayalım:
Filozofun Büyük Duası
Ey Zorunlu Varlık! Ey sebeplerin sebebi, ezelî ve ebedî olan Allah’ım!
Bana güzellik elbiseleri giydir, iyilik ve güzellikler ver. Peygamberlerin
üstünlüklerini, zenginlerin saadetini, bilgelerin ilimlerini, muttakile-
rin mutluluklarını ver!
Ey ululuk ve iyilik sahibi Allah’ım! Bana Faâl Akıl’dan bir feyiz bah-
set! Ruhumu hikmet nuruyla süsle! Bana hakkı hak olarak göster ve
ona uymanın yolunu ilham et! Bana batılı batıl olarak göster, beni
batıla inanmaktan ve onu dinlemekten koru! Nefsimi ilk maddenin
yapısından temizle! Şüphesiz ki sen, ilk nedensin!
Ey bütün varlıkların sebebi olan Hak! Bütün varlıkların feyzinden
fışkırdığı kaynak. Kat kat göklerin Rabbi, onların ortasına kara ve
denizleri yerleştiren Rab! Bir günahkâr olarak sana sığınarak sana
yalvarıyorum! Bu günahkâr ve ihmalkârın suçunu bağışla!
Ey âlemlerin Rabbi! Yüce katından bir feyiz ile nefsimi, maddî ve ma-
nevî kirlerden temizle! Beni dört unsurun esaretinden kurtar ve beni
geniş katına ve yüce huzuruna al!
Allah’ım! Nefsimi ismetle yücelt! Sana yaraşan biçimde ona şefkat
et! Senden gelen ve sana lâyık olan bir asaletle onu esirge! Gökteki
yerine ulaştıracak bir tövbeyi ona lütfet! Kutsal makamına geri dö-
nüşünü çabuklaştır! Nefsimin karanlıkları üzerine Faâl Akıl güneşi-
ni doğdur! Cehalet ve sapkınlıkların karanlıklarını ondan uzaklaştır.
Ruhumuzda bulunan güzellikleri görünür kıl!27
Arifin Duası
Ey Allah’ım! Bizi boş işlerle uğraşmaktan sakındır ve bize eşyayı oldu-
ğu gibi göster. Gözlerimizdeki cehalet perdesini kaldır ve bize eşyayı
olduğu gibi göster. Bize olmayanı varmış gibi gösterme ve varlığın gü-
zelliğini yokluk perdesiyle gizleme. Şu görünen âlemi, senin güzelliği-
ni yansıtan bir ayna kıl; bizi Sen’den alıp götüren bir örtüye çevirme.
Şu âlemin gerçek olmayan görüntüsünü, bizim için cehalet ve körlük
değil, bir bilgi ve feraset kaynağı kıl. Senin cemaline olan uzaklığımız,
kendi nefslerimizden kaynaklanır. Senin marifetine ulaştırarak, bizi
bizden kurtar Allah’ım!28 (Âmin)
27 Fârâbî, “Ebû Nasr el-Fârâbî’nin Büyük Duası”, çev. İ. H. Aydın, Atatürk Üniver-
sitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 22, Erzurum, 2004, s. 291-296.
28 Mollâ Câmî, Levâihü’l-hâk ve levâmiü’l-aşk, el-Meclisü’l-alâ li’s-sekâfe, Kahire,
2003, s. 2.
EK: BAŞLICA İSLÂM FİLOZOFLARI VE DÜŞÜNÜRLERİ
KRONOLOJİSİ
Aşağıdaki liste, İslâm coğrafyası içerisinde yetişmiş başlıca filozof

ve düşünürlerin kronolojisini içermektedir. Şüphesiz bu isimler,
sadece öne çıkan düşünürler olup; daha isimleri belli olmayan,
kayıtlara geçmeyen çok sayıda düşünür bulunmaktadır. Zaman-
la bu isimlerin de ortaya çıkmasıyla, dünya tarihine altın bir çağ
yaşatan İslâm medeniyetinin parıltılı kolyesi tamamlanmış ola-
caktır.
VIII. YÜZYIL
Bilinen Meşhur Adı: Tam Adı/Künyesi: Doğum/Vefat Yeri ve Yılı:
Ebü’l-Esved ed-Düelî Ebü’l-Esved Zâlim b. (Mekke, 603-Basra, 688)

Amr b. Süfyân b. Cendel
ed-Düelî
Mâserceveyh/Mâsercis Mâserceveyh/Mâsercis (Basra, VII. yüzyıl)
Ma‘bed el-Cühenî Ma‘bed b. Abdillâh b. (Medine, 641-Basra, 702)

Ukeym el-Cühenî
Hâlid b. Yezîd Ebû Hâşim Hâlid b. Yezîd (Dımaşk, 661-Humus,
b. Muâviye b. Ebî Süfyân 720)
el-Ümevî
Hasan-ı Basrî Ebû Saîd el-Hasan b. (Medine, 642-Basra, 728)
Yesâr el-Basrî
İbn Ebû İshâk Abdullâh b. Ebî İshâk (Basra, 650-Basra, 735)
Zeyd b. Hâris ez-Ziyadî
el-Hadramî
Yuhannâ ed-Dımaşkî/ Yuhannâ b. Sercûn b. (Dımaşk, 675-Dımaşk,
Saint John Damascus Mansûr b. Sercûn 749)
Gaylân ed-Dımaşkî Ebû Mervân Gaylân b. (Medine, …-Medine, 738)
Müslim ed-Dımaşkî
en-Nabatî el-Kıbtî
Ca‘d b. Dirhem/İbn Ca‘d b. Dirhem (Harran, …-Kûfe, 742)
Dirhem
Vâsıl b. Atâ Ebû Huzeyfe Vâsıl b. Atâ (Medine, 699-Basra, 748)

el-Gazzâl el-Basrî
İbnü’l-Mukaffa‘ Ebû Muhammed (Cûr-Firuzabad,
Abdullah Rûzbih b. 720-Basra, 759
el-Mukaffa‘ Dâdeveyh -öldürüldü-)
Amr b. Ubeyd Ebû Osmân Amr Ubeyd (Basra, 680-Merrân, 761)
b. Bâb el-Basrî
Ca‘fer es-Sâdık/Ca‘fer-i Ebû Abdillâh Ca‘fer b. (Medine, 702-Medine,
Sâdık Muhammed el-Bâkır b. 765)
Alî Zeynil’âbidîn
Ebû Hanîfe Ebû Hanîfe Nu‘mân b. (Kûfe, 699-Bağdat, 767)
Sâbit Zûtâ b. Mâh
İbrâhim b. Edhem Ebû İshâk İbrâhîm b. (Belh, 730-Bağdat, 778)
Edhem b. Mansûr
Halîl b. Ahmed Ebû Abdirrahmân (Umman, 718-Basra,
el-Halîl b. Ahmed b. Amr 791)
b. Temîm el-Ferâhidî
Mufaddal/Mufaddal Ebü’l-Abbâs Mufaddal b. (Kûfe, …-Bağdat, 794)
ed-Dabbî Muhammed b. Ya‘lâ
ed Dabbî el-Kûfî
Mâlik b. Enes Ebû Abdillâh Mâlik b. (Medine, 712-, Medine,
Enes b. Mâlik b. Ebî 795)
Âmir el-Asbahî el-Yemenî
Hişâm b. Hakem Ebû Muhammed Hişâm (Vâsıt, …-Bağdat, 795)
b. el-Hakem el-Vâsıtî
Sîbeveyhi Ebû Bişr Sîbeveyhi Amr (Ahvaz-Huzi, 757-Şîrâz,
b. Osmân b. Kanber 796)
el-Hârisî
Ya‘kûb b. Târık Ya‘kûb b. Târık (Bağdat, …-Bağdat, 796)
el-Bağdâdî el-Fârisî
Abdullah b. Mübârek Ebû Abdirrahmân (Merv, 736-Musul, 797)
Abdullah b. Mübârek b.
Vâzıh el-Hanzalî
el-Mervezî
Yûnus b. Habîb Ebû Abdirrahmân Yûnus (Vâsıt-Cebbül,
b. Habîb ed-Dabbî 713-Basra, 798)
el-Basrî en-Nahvî
Abdülhamîd İbn Türk Ebü’l-Fazl Abdülhamîd (VIII. yüzyıl)
b. Vâsi‘ b. Türk el-Huttelî
el-Hâsib
Ek: Başlıca İslâm Filozofları ve Düşünürleri Kronolojisi 505
IX. YÜZYIL
Râbia el-Adeviyye Râbiatü’l-Adeviyye (Basra, 718-Basra, 801)

Ümmü’l-hayr
Fezârî Ebû Abdillâh Muhammed (Kûfe, …-Bağdat, 806)

b. İbrâhîm b. Habîb b.
Semüre b. Cündeb
el-Fezârî el-Kûfî
Şakîk-i Belhî Ebû Alî Şakîk b. (Belh, …-Kûlân, 810)
İbrâhîm el-Ezdî el-Belhî
Câbir b. Hayyân Ebû Mûsâ Câbir b. (Tûs, 721-Bağdat, 815)

Hayyân b. Abdillâh
el-Kûfî
Dırâr b. Amr Ebû Amr Dırâr b. Amr (Kûfe, …-…, 815)
el-Gatafânî el-Kûfî
Mâşâallah Mâşâallah b. Eserî (Basra, 730-Bağdat, 815)

el-Basrî
Taberî Ebû Hafs Ömer b. (Taberistan, …-Bağdat,

el-Ferruhân et-Taberî 815)
Yuhannâ b. Bıtrîk Ebû Zekeriyyâ Yûhannâ (…, 770-Bağdat, 815)

(Yahyâ) b. el-Bıtrîk
Şâfiî Ebû Abdillâh Muhammed (Gazze, 767-Kahire, 820)

b. İdrîs b. Abbâs eş-Şâfiî
Bişr b. Mu‘temir Ebû Sehl Bişr b. (Bağdat, …-Bağdat, 825)

el-Mu‘temir el-Hilâlî
el-Bağdâdî
Kutrub Ebû Alî Kutrub (Basra, …-Bağdat, 825)
Muhammed b.
el-Müstenîr b. Ahmed
Ebû Amr eş-Şeybânî Ebû Amr İshâk b. Mirâr (Kûfe, 720-Bağdat, 828)
eş-Şeybânî
Muammer b. Abbâd Ebû Amr Muammer b. (Basra, …-Bağdat, 830)

Abbâd es-Sülemî
Ahfeş el-Evsat Ebü’l-Hasan Saîd b. (Belh, …-Basra, 830)

Mes‘ade el-Mücâşiî
el-Belhî el-Ahfeş el-Evsat
Dârânî Ebû Süleymân (Dımaşk, …-Dımaşk,
Abdurrahmân b. Ahmed 830)
b. Atıyye ed-Dârânî
Ebû Sehl b. Nevbaht Hurşîdmâh Taymâzâ (…, …-Bağdat, 835)
Mâbâdâr Husrevâ
Behşâd
Ebü’l-Hüzeyl el-Allâf Ebü’l-Hüzeyl Muhammed (Basra, 752-Samerra,

b. el-Hüzeyl b. Abdillâh 849)
el-Allâf el-Abdî el-Basrî
İbn Nâima el-Himsî Abdü’l-Mesih b. Abdullah (Hims, …-Bağdat, 845)
b. Nâima el-Himsî
Nazzâm Ebû İshâk İbrâhîm b. (Basra, 760-Bağdat, 845)

Seyyâr b. Hâni’
en-Nazzâm
Hârizmî Ebû Ca‘fer Muhammed (Hârizm, 780-Bağdat,
b. Mûsâ el-Hârizmî 847)
Bâyezîd-i Bistâmî Ebû Yezîd Tayfûr b. Îsâ (Horasan-Bestâm, …,

b. Sürûşân Bestâm, 848)
İbn Küllâb Ebû Muhammed (Basra, …-Basra, 854)

Abdullâh b. Saîd b.
Küllâb el-Kattân el-Basrî
Ahmed b. Hanbel Ebû Abdillâh Ahmed b. (Bağdat, 780-Bağdat,
Muhammed b. Hanbel 855)
eş-Şeybânî el-Mervezî
Muhâsibî Ebû Abdillâh Hâris b. (Basra, 781-Bağdat, 857)
Esed el-Muhâsibî
el-Anezî
Yuhannâ b. Mâseveyh Ebû Zekeriyyâ Yûhannâ (Dımaşk, …-Sâmerrâ,
(Yahyâ) b. Mâseveyh 857)
Fergânî Ebü’l-Abbâs Ahmed b. (Türkistan-Fergana,

Muhammed b. Kesîr …-Bağdat, 861)
el-Fergânî
Zünnûn el-Mısrî Zünnûn Ebü’l-Feyz (Mısır-Ahmîn, 772-Gîze,
Sevbân b. İbrâhîm 860)
el-Mısrî el-İhmîmî
Abbâd b. Süleyman Ebû Sehl Abbâd b. (Basra, …-Basra, 864)
Süleymân es-Saymerî
Kindî Ebû Yûsuf Ya‘kûb b. (Kûfe, 796-Bağdat, 866)

İshâk b. es-Sabbâh
el-Kindî
Câhız Ebû Osmân Amr b. Bahr (Basra, 777-Basra, 869)
b. Mahbûb el-Câhiz
el-Kinânî
Muhammed b. Kerrâm Ebû Abdillâh Muhammed (Sicistan-Zerenc,
b. Kerrâm b. Arrâk b. 806-Kudüs, 869)
Huzâbe b. el-Berr
es-Siczî
Huneyn b. İshâk Ebû Zeyd Huneyn b. (Kûfe, 810-Hîre, 873)
İshâk el-İbâdî
Habeş el-Hâsib Ahmed b. Abdillâh (Merv, 774-Bağdat, 874)

el-Mervezî
Mâhânî Ebû Abdillâh Muhammed (Kirman-Mâhân,

b. Îsâ b. Ahmed 820-Bağdat, 880)
el-Mâhânî
Hamdûn el-Kassâr Ebû Sâlih Hamdûn (Horasan, …-Nîşâbur,
b. Ahmed b. Umâre 884)
en-Nîsâbûrî
Hayyât Ebû Alî Yahyâ b. Gâlib (Merv-Sağan, …-Bağdat,
el-Hayyât 885)
Ebû Ma‘şer el-Belhî Ebû Ma‘şer Ca‘fer b. (Belh, 10 Ağustos

Muhammed b. Ömer 785-Vâsıt, 8 Mart 886)
el-Belhî
İbn Firnâs Ebü’l-Kâsım Abbâs b. (Ronda, 810-Kurtuba,
Firnâs b. Verdûs 888)
İbn Kuteybe Ebû Muhammed (Bağdat, 829-Bağdat,

Abdullâh b. Müslim b. 889)
Kuteybe ed-Dîneverî
Dîneverî Ebû Hanîfe Ahmed b. (Irak-Dînever,
Dâvûd b. Venend 810-Dînever, 23 Temmuz
ed-Dîneverî 895)
Sehl et-Tüsterî Ebû Muhammed Sehl b. (Huzistan-Tüster,
Abdillâh b. Yûnus b. Îsâ 818-Basra, 896)
b. Abdillâh b. Refî‘
et-Tüsterî
İbnü’t-Tayyib es-Serahsî Ebü’l-Abbâs Ahmed b. (Serahs, 833-Bağdat,
et-Tayyib b. Mervân 899-öldürüldü-)
es-Serahsî
İbnü’l-Cezzâr Ebû Ca‘fer Ahmed b. (Kayrevan,
İbrâhîm b. Ebî Hâlid 898-Kayrevan, 979)
el-Cezzâr el-Kayrevânî
Ebû Saîd Harrâz Ebû Saîd Ahmed b. Îsâ (Bağdat, …-Basra, 899)
el-Harrâz
Benî Mûsâ/Musâoğulları Mûsâ b. Şâkir (Bağdat, IX. yüzyıl)
X. YÜZYIL
Sâbit b. Kurre Ebü’l-Hasan Sâbit b. (Harran, 836-Bağdat, 19

Kurre b. Zehrûn es-Sâbî Şubat 901)
el-Harrânî
İshâk b. İmrân İshâk b. İmrân (Bağdat, …-Kayrevan,
903)
Ebü’l-Hüseyin en-Nûrî Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. (Bağdat, …-Bağdat, 908)

Muhammed el-Bağdâdî
en-Nûrî
İshâk b. Huneyn Ebû Ya‘kûb b. Huneyn b. (Bağdat, 830-Bağdat,
İshâk el-İbâdî 910)
Cüneyd-i Bağdâdî Ebü’l-Kâsım Cüneyd b. (Bağdat, …-Bağdat, 910)

Muhammed el-Hazzâz
el-Kavârîrî
Ebû Osman el-Hîrî Ebû Osmân Saîd b. (Rey, 844-Nîşâbur, 910)
İsmâîl el-Hîrî
Kusta b. Luka Kustâ b. Lûkâ (Ba’albek/Heliopolis,

el-Ba‘lebekkî 820-Erivan, 912)
İbn Hurdâzbih Ebü’l-Kâsım Ubeydullâh (Horasan, 820-Horasan,

b. Abdillâh b. Hurdâzbih 912)
Ebû Osman ed-Dımaşkî Ebû Osman ed-Dımaşkî (Dımaşk, …-Bağdat, 914)
İbnü’r-Râvendî Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. (Merverrûz-Rîvend,

Yahyâ b. Muhammed b. 834-Bağdat, 914)
İshâk er-Râvendî
Ebû Ali el-Cübbâî Ebû Alî Muhammed b. (Cübbâî,
Abdilvehhâb b. Sellâm 850-Askerimükrem, 916)
el-Cübbâî
Neyrîzî Ebü’l-Abbâs el-Fazl b. (Şîrâz-Neyrîz,
Hâtim en-Neyrîzî 865-Bağdat, 922)
Hallâc-ı Mansûr Ebü’l-Mugîs el-Hüseyn b. (Tûr, 858-Bağdat, 26

Mansûr el-Beyzâvî Mart 922)
Nevbahtî Ailesi Beni Nevbaht (Bağdat, 835-923 arası)
Zeccâc Ebû İshâk İbrâhîm b. (Bağdat, 855-Bağdat,

es-Serî b. Sehl ez-Zeccâc 923)
el-Bağdâdî
Ebû Bekir er-Râzî Ebû Bekr Muhammed b. (Rey, 26 Ağustos 865-
Zekeriyyâ er-Râzî Rey, 27 Ekim 925)
Şehid-i Belhî Ebü’l-Hasan Şehîd b. (Belh, …-…, 927)

Hüseyn Cehûzânekî-yi
Belhî
Bettânî Ebû Abdillâh Muhammed (Harran, 858-Kasrü’l-Cis,
b. Câbir b. Sinân 929)
er-Rakkî el-Harrânî
İbnü’s-Serrâc Ebû Bekr Muhammed b. (Bağdat, 878-Bağdat,
es-Serî b. Sehl 929)
el-Bağdâdî
İbn Meserre Ebû Abdillâh Muhammed (Kurtuba, 19 Nisan

b. Abdillâh b. Meserre b. 883-Kurtuba, 21 Ekim
Nüceyh el-Cebelî 931)
Hakîm et-Tirmizî Ebû Abdillâh Muhammed (Tirmiz, 825-Tirmiz, 932)
b. Alî b. Hasan et-Tirmizî
Amacur Ailesi Benî Amacur (885-933 arası)
Ebû Hâtim er-Râzî/ Ebû Hâtim Ahmed b. (Rey, 854-Azerbeycan,

Ahmed b. Hamdân Hamdân b. Ahmed 934)
er-Râzî el-Versinânî
Ebû Zeyd el-Belhî Ebû Zeyd Ahmed b. Sehl (Belh, 850-Samistiyan,
el-Belhî 934)
Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî Ebü’l-Hasan Alî b. İsmâîl (Basra, 873-Bağdat, 936)

b. Ebî Bişr İshâk b.
Sâlim el-Eş‘arî el-Basrî
İbnü’l-Enbârî Ebû Bekr Muhammed b. (Bağdat-Enbâr,
el-Kâsım b. Muhammed 885-Bağdat, 940)
el-Enbârî
Mattâ b. Yûnus Ebû Bişr Mattâ b. Yûnus (Bağdat, 870-Bağdat, 20
el-Kunnâî Haziran 940)
Feyyûmî/Saadia Gaon Saîd b. Yûsuf el-Feyyûmî (Mısır-Feyyûm,

el-Feyyûmî 882-Feyyûm, 942)
Sinân b. Sâbit Ebû Saîd Sinân b. Sâbit (Harran, 895-Bağdat,

b. Kurre 942)
Mâtürîdî Ebû Mansûr Muhammed (Semerkant,

b. Muhammed b. 862-Semerkant, 944)
Mahmûd el-Mâtürîdî
es-Semerkandî
Kudâme b. Ca‘fer Ebü’l-Ferec Kudâme (Bağdat, 874-Bağdat,
b. Ca‘fer b. Kudâme b. 948)
Ziyâd el-Kâtib el-Bağdâdî
Fârâbî Ebû Nasr Muhammed b. (Vesiç, 871-Dımaşk, 950)
Muhammed b. Tarhan b.
Uzluğ el-Fârâbî et-Türkî
İbnü’d-Dâye, Ahmed b. Ebû Ca‘fer Ahmed b. (Kahire, 840-Kahire, 951)
Yûsuf Yûsuf b. İbrâhîm el-Mısrî
İshâk b. Süleymân Ebû Ya‘kûb İshâk b. (Mısır, 850-Mısır, 953)

el-İsrâilî/Isaac Israeli Süleymân el-İsrâilî
Ebû Kâmil Şücâ‘ Ebû Kâmil Şücâ‘ b. (Mısır, 850-Mısır, 970)

Eslem b. Muhammed b.
Şücâ‘ el-Hâsib el-Mısrî
Hâzin, Ebû Ca‘fer Ebû Ca‘fer Muhammed (Merv, …-Rey, 971)

b. el-Hüseyn el-Hâzin
el-Horasânî es-Sâgânî
İbn Ebü’l-Eş‘as Ebû Ca‘fer Ahmed b. (…, …-Musul, 971)
Muhammed b. Ebi’l-Eş‘as
Muhammed
Yahyâ b. Adî Ebû Zekeriyyâ Yahyâ (Bağdat-Tikrit,
b. Adî b. Hamîd b. 893-Bağdat, 1 Ağustos
Zekeriyyâ 974)
Ebû Abdullah el-Basrî Ebû Abdillâh el-Hüseyn (Basra, 902-Bağdat, 978)
b. Alî b. İbrâhîm el-Basrî
el-Kâğadî
Ebû Saîd es-Sîrâfî Ebû Saîd el-Hasan b. (Basra-Sîrâf, 894-Basra,
Abdillâh b. Merzübân 3 Şubat 979)
es-Sîrâfî
Öklîdisî Ebü’l-Hasan Ahmed b. (Dımaşk, 920-Dımaşk,
İbrâhîm el-Öklîdisî 980)
İbn Havkal Ebü’l-Kâsım Muhammed (Nusaybin, 916, Bağdat,

b. Alî en-Nasîbî 981)
el-Bağdâdî
Abdurrahman es-Sûfî Ebü’l-Hüseyn (Rey, 7 Aralık
Abdurrahmân b. Ömer 903-Bağdat, 25 Mayıs
b. Muhammed b. Sehl 986)
es-Sûfî
Ebû Ali el-Fârîsî Ebû Alî Hasan b. Ahmed (Şîrâz, 901-Bağdat, 987)
b. Abdilgaffâr el-Fârisî
Serrâc Ebû Nasr Abdullah b. Alî (Tûs, …-Tûs, 988)

b. Muhammed es-Serrâc
et-Tûsî
Kabîsî Ebü’s-Sakr Abdülazîz b. (Musul-Kabîsiye,
Osmân b. Alî el-Hâşimî …-Halep, 990)
el-Kabîsî
Âmirî Ebü’l-Hasan Muhammed (Nişâbur, 901-Nişâbur, 6
b. Yûsuf el-Âmirî Ocak 992)
İbn Cülcül Ebû Dâvûd Süleymân b. (Kurtuba, 944-Kurtuba,

Hassân b. Cülcül 994)
el-Endelüsî
Rummânî Ebü’l-Hasan Alî b. Îsâ b. (Bağdat, 908-Bağdat,
Alî er-Rummânî 994)
el-Bağdâdî
Ali b. Abbâs el-Mecûsî Ali b. Abbâs el-Mecûsî (Ahvâz, …-…, 995)
İbnü’n-Nedîm Ebü’l-Ferec Muhammed (Bağdat, 932-Bağdat,

b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. 995)
Muhammed b. İshâk
en-Nedîm
Hârizmî, Muhammed b. Ebû Abdillâh Muhammed (Hârizm, 935, Nîşâbur,
Ahmed b. Ahmed b. Yûsuf 997)
el-Kâtib el-Hârizmî
Ebü’l-Vefâ’ el-Bûzcânî Ebü’l-Vefâ’ Muhammed (Horasan-Bûzcân, 10
b. Muhammed b. Yahyâ Haziran 940-Bağdat, 1
el-Bûzcânî Temmuz 998)
Kelâbâzî Ebû Bekr Tâcülislâm (Buhara-Gülâbâdî,
Muhammed b. Ebû İshâk …-Buhara, 990)
İbrâhîm b. Ya‘kûb
el-Buhârî el-Kelâbâzî
Ebû Tâlib el-Mekkî Ebû Tâlib Muhammed (Cebel, …-Bağdat, 996)
b. Alî b. Atıyye el-Mekkî
el-Acemî
Ehaveyn-i Buhârî Ebû Bekr Rebî‘ b. (Buhara, X. yüzyıl)
Ahmed-i Ehaveynî-i
Buhârî
İhvân-ı Safâ İhvânü’s-Safâ ve (Basra, X. yüzyıl)
Hullânü’l-Vefâ ve Ehlü’l-
Adl ve Ebnâü’l-Hamd
Nuşencânî, Ebü’l-Feth Ebü’l-Feth Nuşencânî (Türkistan-Nuşencân, X.
yüzyıl)
İbn Vahşiyye Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. (Bağdat, X. yüzyıl)

Kays b. el-Muhtâr
el-Keldânî (Kesdânî)
XI. YÜZYIL
Hucendî Ebû Mahmûd Hâmid b. (Hucend, …-Rey, 1000)

el-Hıdr el-Hucendî
Kûhî Ebû Sehl Veycen b. (Mâzenderan-Kûh,
Rüstem el-Kûhî …-...1000)
Mukaddesî/el-Makdisî/ Ebû Abdillâh Şemsüddîn (Kudüs, 945-Kudüs,
el-Beşşarî Muhammed b. Ahmed b. 1000)
Ebî Bekr el-Bennâ
el-Makdisî eş-Şâmî
el-Beşşârî
Sicistânî Ebû Süleymân (Sicistân, 928-Bağdat,
Muhammed b. Tâhir b. 1001)
Behrâm es-Sicistânî
el-Mantıkî
İbn Cinnî Ebü’l-Feth Osmân b. Cinî (Musul, 933-Bağdat,

el-Mevsılî el-Bağdâdî 1002)
İbn Fâris Ebü’l-Hüseyn Ahmed (Kazvin, 919-Rey, 1004)
b. Fâris b. Zekeriyyâ b.
Muhammed er-Râzî
el-Kazvînî el-Hemedânî
Ebû Hilâl Askerî Ebû Hilâl el-Hasan b. (Askerimükrem, …-…,
Abdillâh b. Sehl el-Askerî 1005)
Mecrîtî Ebü’l-Kâsım Mesleme b. (Mecrît, 950-Kurtuba,
Ahmed el-Farazî 1007)
el-Mecrîtî
İbn Zür‘a Ebû Alî Îsâ b. İshâk b. (Bağdat, 943-Bağdat,
Zür‘a 1008)
İbn Yûnus Ebü’l-Hasan Alî b. (Fustat, 950-Fustat, 31
Abdirrahmân b. Ahmed Mayıs 1009)
b. Yûnus es-Sadefî
Mesîhî, Ebû Sehl Ebû Sehl Îsâ b. Yahyâ (Cürcân, …-Mazenderân,
el-Mesîhî el-Cürcânî 1010)
Ammâr b. Ali/Ebü’l- Ebü’l-Kâsım Ammâr b. (Musul, …- Kahire-1010)
Kâsım el-Mevsılî Ali el-Mevsılî
Bâkıllânî Ebû Bekr Muhammed (Basra, 942-Bağdat, 5
b. Tayyib b. Muhammed Haziran 1013)
el-Basrî el-Bâkıllânî
Zehrâvî Ebü’l-Kâsım Halef b. (Kurtuba, 930-Kurtuba,
Abbâs ez-Zehrâvî 1013)
İbn Fûrek Ebû Bekr Muhammed b. (İsfahân, 941-Gazne,
el-Hasan b. Fûrek 1015)
el-İsfahânî en-Nîsâbûrî
İbnü’l-Hammâr Ebü’l-Hayr el-Hasan b. (Bağdat, 942-Bağdat,
Süvâr b. Bâbâ b. Behrâm 1019)
Kerecî/Kerhî/el-Hâsib Ebû Bekr Muhammed b. (Kerec, 953-Bağdat,
el-Hasan el-Kerecî 1019)
Sülemî Ebû Abdirrahmân (Nîşâbur, 937-Nîşâbur,
Muhammed b. el-Hüseyn 1021)
b. Muhammed es-Sülemî
Tevhîdî Ebû Hayyân Alî b. (Nişâbur, 930-Şîrâz,
Muhammed b. Abbâs 1023)
et-Tevhîdî
Siczî Ebû Saîd Ahmed b. (Sicistân,
Muhammed b. Abdilcelîl …-Sicistân-1024)
es-Siczî
Kâdî Abdülcebbâr Ebü’l-Hasan Kâdı’l-kudât (Esterâbâd, 932-Rey,
Abdülcebbâr b. Ahmed b. 1025)
Abdilcebbâr el-Hemedânî
Ebû İshâk el-İsferâyînî Ebû İshâk Rüknüddîn (İsferâyîn, …-Nîşâbur,

İbrâhîm b. Muhammed 1027)
b. İbrâhîm el-İsferâyînî
el-Masûmî Ebû Abdullah el-Masûmî (…, …-…, 1029)
İbn Miskeveyh Ebû Alî Ahmed b. (Rey, 932-İsfahân, 16

Muhammed b. Ya‘kûb b. Şubat 1030)
Miskeveyh el-Hâzin
İbn Hindû Ebü’l-Ferec Alî b. (Kum, 947-Esterâbâd,
el-Hüseyn b. el-Hasan 1032)
b. Ahmed b. el-Hasan b.
el-Hasan b. Hindû
İbn Irâk Ebû Nasr Mansûr b. Alî (Gîlân, 960-Gazne, 1036)
b. Irâk
Abdülkâhir el-Bağdâdî Ebû Mansûr Abdülkâhir (Bağdat, …-İsferâyîn,
b. Tâhir b. Muhammed 1037)
et-Temîmî el-Bağdâdî
Ebû Zeyd ed-Debûsî Ebû Zeyd Abdullah b. (Semerkant-Debûsiye-…-
Muhammed b. Ömer Bağdat, 1037)
b. Îsâ
İbn Sînâ Ebû Alî el-Hüseyn b. (Buhara-Afşana,
Abdillâh b. Alî b. Sînâ 980-Hemedân, 1037)
Râgıb el-İsfahânî Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. (İsfahân, 954-İsfahân,
Muhammed b. 1038)
el-Mufaddal er-Râgıb
el-İsfahânî
Ali b. Îsâ el-Kehhâl Ali b. Îsâ el-Kehhâl (Bağdat, …-Bağdat,
1039)
İbnü’l-Heysem Ebû Alî Muhammed b. (Basra, 965-Kahire,
el-Hasan b. el-Hasan b. 1040)
el-Heysem el-Basrî
el-Mısrî
İbnü’t-Tayyib Ebü’l-Ferec Abdullâh b. (Bağdat, 980-Bağdat,
el-Bağdâdî/Ebü’l-Ferec et-Tayyib el-Bağdâdî 1044)
Ebü’l-Hüseyin el-Basrî Ebü’l-Hüseyn (Basra, …-Bağdat, 1044)
Muhammed b. Alî b.
Tayyib el-Basrî
Cûzcânî Ebû Ubeyd Abdülvâhid b. (Türkistan-Cürcân,
Muhammed el-Cûzcânî 990-Bağdat, 1047)
İbn Zeyle Ebû Mansûr el-Hüseyn (İsfahân, …-İsfahân,
b. Muhammed b. Ömer 1048)
b. Zeyle
İbnü’l-Begûniş Ebû Osman Saîd b. (Toledo, 977-Toledo,
Muhammed b. 1052)
el-Begûniş
Ebü’l-Alâ el-Maarrî Ebü’l-Alâ’ Ahmed b. (Halep, 25 Aralık

Abdillâh b. Süleymân 973-Halep, 1057)
el-Maarrî
İbn Cebirol/İbn Gabirol/ Ebû Eyyûb Süleymân b. (Malaga, 1020-Valencia,
Solomon ben Judah Yahyâ 1058)
Mâverdî Ebü’l-Hasan Alî b. (Basra, 974-Bağdat, 27
Muhammed b. Habîb Mayıs 1058)
el-Basrî el-Mâverdî
Bîrûnî Ebü’r-Reyhân (Hârizm-Kâs, 973-Gazne,
Muhammed b. Ahmed 1061)
el-Bîrûnî
İbn Hazm Ebû Muhammed Alî b. (Kurtuba, 7 Kasım
Ahmed b. Saîd b. Hazm 994-Leble, 1 Ağustos
el-Endelüsî el-Kurtubî 1064)
Behmenyâr b. Ebü’l-Hasan Behmenyâr (Azerbeycan…-
Merzübân/Kiya Reis b. Merzübân el-Acemî Azerbeycan, 1066)
el-Âzerbaycânî
Ali b. Rıdvân/İbn Rıdvân Ebü’l-Hasan Alî b. (Kahire, 987-Kahire,
Rıdvân b. Alî b. Ca‘fer 1068)
el-Mısrî
Hücvîrî Ebü’l-Hasan Alî b. (Gazne, 1000-Lahor,
Osmân b. Ebî Alî 1072)
el-Cüllâbî el-Hücvîrî
Kuşeyrî Ebü’l-Kâsım Zeynülislâm (Horasan-Üstüvâ,
Abdülkerîm b. Hevâzin b. 986-Nîşâbur, 1072)
Abdilmelik el-Kuşeyrî
Nâsır-ı Hüsrev Ebû Muîn Nâsır b. (Horasan-Kubâdiyan,
Hüsrev b. Hâris 1004-Afganistan-
el-Kubâdiyânî el-Mervezî Yumgan, 1073)
İbn Sinân el-Hafâcî Ebû Muhammed (Halep, 1031-Halep,
Abdullâh b. Muhammed 1073)
b. Saîd el-Hafâcî
el-Halebî
Yûsuf Has Hacib/ Uluğ Has Hâcib (Balasagun,
Balasagunlu Yûsuf 1017-Kaşgâr, 1077)
Abdülkâhir el-Cürcânî Ebû Bekr Abdülkâhir (Cürcân, …-Cürcân,
b. Abdirrahmân b. 1078)
Muhammed el-Cürcânî
Cüveynî İmâmü’l-Haremeyn (Nişâbur, 9 Şubat
Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn 1028-Nişâbur, 20
Abdülmelik b. Abdillâh b. Ağustos 1085)
Yûsuf el-Cüveynî et-Tâî
en-Nîsâbûrî
Afrikalı Konstantin Constantinus Africanus (Tunus-Kartaca,
1015-Monta Cassino,
1087)
İbn Fâtik/Mübeşşir b. Ebü’l-Vefâ Mahmûdü’d- (Mısır, 1009-Bağdat,

Fâtik devle el-Emîr Mübeşşir b. 1087)
Fâtik el-Âmirî
Herevî Ebû İsmâîl Abdullah b. (Herat, 1006-Herat,
Muhammed b. Alî 1089)
el-Ensârî el-Herevî
Kaşgârlı Mahmud Kaşgârlı Mahmud (Barsgan, 993-Kaşgâr,
1090)
Nizâmülmülk Ebû Alî Kıvâmüddîn (Tûs, 10 Nisan
Hasan b. Alî b. İshâk 1018-İsfahân, 14 Ekim
et-Tûsî 1092 -suikast sonucu
öldürüldü-)
Pezdevî, Muhammed Sadrü’l-İslâm Ebü’l- (Buhara, 1030-Buhara,
Yüsr Muhammed b. 1100)
Muhammed b. el-Hüseyn
b. Abdilkerîm el-Pezdevî
İbn Bassâl Ebû Abdillâh Muhammed (XI. yüzyıl)
b. İbrâhîm b. Bassâl
et-Tuleytılî el-Endelüsî
XII. YÜZYIL
İbnü’z-Zerkâle Ebû İshâk İbrâhîm b. (Tuleytula,

Yahyâ en-Nakkâş 1042-Kurtuba, 14 Ekim
et-Tuleytûlî el-Kurtubî 1100)
Ebü’l-Abbâs Lukerî/ Ebü’l-Abbâs el-Fazl b. (Levker, …-…-1109)
Levkerî Uhammed el-Lukerî
Gazzâlî Hüccetü’l-İslâm Ebû (Tûs, 1058-Tûs, 18 Aralık

Hâmid Muhammed 1111)
b. Muhammed b.
Muhammed b. Ahmed
el-Gazzâlî et-Tûsî
Ebü’l-Muîn en-Nesefî Ebü’l-Muîn Meymûn (Nesef, 1047-Buhara,
b. Muhammed b. 1115)
Muhammed b. Mu‘temid
en-Nesefî
Ebü’l-Kâsım el-Ensârî/ Ebü’l-Kâsım Selmân (Nişâbur, …-Nişâbur,
Nîsâbûrî b. Nâsır b. İmrân b. 1118)
Muhammed el-Ensârî
en-Nîsâbûrî
Tuğrâî Ebû İsmâîl Müeyyidü’d- (İsfahân, 1061-Musul,
dîn el-Hüseyn b. Alî b. 1121)
Muhammed b. Abdi’s-
Samed el-İsfahânî
el-Münşî el-Vezîr
İsfizârî, Ebû Hâtim Ebû Hâtim Muzaffer b. (İsfizâr, …- Merv, 1121)

İsmâîl İsfizârî
Ahmed el-Gazzâlî Mecdüddîn Ebü’l-Fütûh (Tûs, 1061-Kazvin, 1126)

Ahmed b. Muhammed
el-Gazzâlî
Batalyevsî/Seyyid Ebû Muhammed (Batalyevs Badajoz,
Batalyevsî/İbn Sîd Abdullâh b. Muhammed 1052-Valencia, 1127).
b. Sîd el-Batalyevsî
Nisevî Ebü’l-Hasan en-Nisevî (Horasan-Nise, …-Nise,
1030)
Aynü’l-Kudât Hakîm Ebü’l-Meâlî (Hemedan,

el-Hemedânî Abdullâh b. Ebî Bekr 1098-Hemedan, 7 Mayıs
Muhammed b. Alî 1131 -öldürüldü-)
el-Miyânecî el-Hemedânî
Ömer Hayyâm Ebü’l-Feth Gıyâsüddîn (Nişâbur, 18 Haziran
Ömer b. İbrâhîm 1048-Nişâbur, 4 Aralık
el-Hayyâm 1131)
Ebü’s-Salt ed-Dânî Ebü’s-Salt Ümeyye b. (İşbîliye/Sevilla,
Abdilazîz b. Ebi’s-Salt 1068-Mısır, Mehdîyye, 22
ed-Dânî el-İşbîlî Ekim 1134)
el-Endelüsî
Selâme b. Rahmûn Ebü’l-Hayr Selâme b. (Mısır, …-Mısır, 1135)
Mübarek b. Rahmûn b.
Mûsâ
Cürcânî, İsmâil b. Hasan Ebû İbrâhîm Zeynüddîn (Cürcân, …-Merv, 1137)
İsmâîl b. Hasan
el-Hüseynî el-Cürcânî
İbn Bâcce Ebû Bekr Muhammed b. (Saragossa, 1077-Fez,
Yahyâ b. es-Sâiğ b. Bâcce 1139)
et-Tücîbî el-Endelüsî
es-Sarakustî
Yûsuf el-Hemedânî Ebû Ya‘kûb Yûsuf b. (Hemedan, 1048-Merv,
Eyyûb el-Hemedânî 1140)
Ali b. Ebü’r-Ricâl Ebü’l-Hasan Alî b. Ebi’r- (Kayrevân, …-Kayrevân,

Ricâl el-Kâtib eş-Şeybânî 1040)
el-Mağribî el-Kayrevânî
Bedî‘ el-Usturlâbî Ebü’l-Kâsım (İsfahân, …-Bağdat,
Bedîüzzamân Hibetullâh 1040)
b. el-Hüseyn b. Ahmed
el-Usturlâbî
Judah Halevi/Yehudah Yehudah Ben Samuel (Tudela, 1075-Mısır,
el-Levî ha-Levi 1141)
İbnü’l-Melâhimî Rüknüddîn Mahmûd b. (Hârizm, …-Hârizm, 20

Muhammed el-Melâhimî Ekim 1141)
el-Hârizmî
Zemahşerî Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. (Harezm-Zemahşer,

Ömer b. Muhammed 1074-Cürcâniyye, 1144)
el-Hârizmî ez-Zemahşerî
Kâdı Zeynüddîn es-Sâvî/ Kâdî Zeynüddîn Ömer b. (Sâve, …-Nîşâbur, 1145)
Sâvî Sehlân es-Sâvî
Kasî Ebü’l-Kâsım Ahmed b. (Endülüs-Şilb, …-Şilb,

Hüseyin b. Kasî 1151)
Ebü’l-Berekât el-Bağdâdî Ebü’l-Berekât (Musul-Şehrabâd,

Evhadüzzamân 1068-Bağdat, 2 Ekim
Hibetullâh b. Alî b. Melkâ 1152)
el-Bağdâdî
İbnü’s-Salâh, Ebü’l- Ebü’l-Fütûh Necmüddîn (Hemedan, …-Dımaşk,
Fütûh Ahmed b. Muhammed b. 1153)
es-Serî b. es-Salâh
Aynzerbî Ebû Nasr Adnan b. Nasr (Aynzerb, 1090-Kahire,
el-Aynzerbî 1153)
Şehristânî Ebü’l-Feth Tâcüddîn (Şehristân,

Muhammed b. 1076-Şehristân, 1153)
Abdilkerîm b. Ahmed
eş-Şehristânî
Endelûsî/Hakîm Ebü’l-Hakem Ubeydullâh (Mersiye-Almeria,
el-Mağrîbî b. el-Muzaffer b. Abdillâh 1093-Dımaşk, 12 Ocak
b. Muhammed el-Bâhilî 1155)
el-Endelüsî
Nizami-i Arûzî Ebü’l-Hasan Ahmed b. (Semerkant,
Ömer b. Alî Semerkandî 1106-Nişâbur, 1156)
Harakî Ebû Muhammed (Merv, 4 Ağustos 1084-

Bahâüddîn Abdülcebbâr Merv, 26 Ekim 1158)
b. Abdilcebbâr b.
Muhammed b. Sâbit b.
Ahmed es-Sâbitî
el-Harakî el-Mervezî
Hâzinî, Ebü’l-Feth/ Ebü’l-Feth Abdurrahmân (Merv, 1100-Merv, 1160)
Abdurrahman el-Hâzinî Mansûr el-Hâzinî
İdrîsî/Şerîf İdrîsî/Dreses Ebû Abdillâh Muhammed (Septe/Ceuta,

b. Muhammed b. 1100-Palermo, 1165)
Abdillâh b. İdrîs eş-Şerîf
es-Sebtî es-Sıkıllî
Gâfikî Ebû Ca‘fer Ahmed b. (Kurtuba-Gâfık,
Muhammed b. Seyyid 1100-Kurtuba, 1165)
el-Gâfikî
Abdülkâdir-i Geylânî Muhyiddîn Ebû (Gîlan, 1077-Bağdat,

Muhammed Abdülkâdir 1165)
b. Ebî Sâlih Mûsâ
Zengîdost el-Geylânî
Ahmed Yesevî Ahmed Yesevî (Türkistan-Yesi,
1093-Türkistan, 1166)
İbn Azrâ Abraham ben Meir b. (Endülüs, …-Endülüs,
Ezra b. Azrâ 1167)
Ali b. Zeyd el-Beyhakî/ Ebü’l-Hasan Zahîrüddîn (Beyhak, 1100-Beyhak,
İbn Funduk Alî b. Zeyd b. 1169)
Muhammed el-Beyhakî
Yahyâ el-Mağribî/ Ebû Nasr es-Semev’el b. (Mağrib, …-Mağrib, 1175)
Semev’el el-Mağribî Yahyâ b. Abbâs
el-Mağribî
Sirâcüddîn el-Ûşî Ebû Muhammmed b. (Kırgızıstan-Oş, 1096-Oş,
Süleymân et-Teymî 1179)
eş-Şehîdî el-Fergânî el-Ûşî
İbn Dâvûd Yahyâ b. Dâvûd (Endülüs, …-Endülüs,
1180)
Ahmed er-Rifâî Seyyid Ahmed b. Alî (Batâin, 1118-Bağdat,
el-Mekkî b. Yahyâ 1182)
er-Rifâî
İbn Tufeyl Ebû Bekr Muhammed (Gırnata-Vâdi Âş/Cadiz,
b. Abdilmelik b. 1105-Merakeş, 1185)
Muhammed b.
Muhammed b. Tufeyl
el-Kaysî
Ebü’l-Kâsım el-Irâkî Ebü’l-Kâsım Muhammed (Irak, …-Kahire, 1185)
b. Ahmed el-Irâkî
es-Simâvî
Sühreverdî, Şehâbeddîn Ebû Hafs Şihâbüddîn (Azerbaycan-Sühreverd,
Ömer b. Muhammed b. 1155-Halep, 29 Temmuz
Abdillâh b. Ammûye 1191 -idam edildi-)
el-Kureşî el-Bekrî
es-Sühreverdî
İbn Rüşd Ebü’l-Velîd Muhammed (Kurtuba, 1126-Merakeş,
b. Ahmed b. Muhammed 11 Aralık 1198)
el-Kurtubî
Fahreddîn el-Mardinî Fahrüddîn Ebû (Mardin, 1118-Mardin,
Abdillâh Muhammed 24 Ekim 1198)
b. Abdisselâm b.
Abdirrahmân el-Ensârî
İbnü’l-Avvâm Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. (İşbîliye/Sevilla, XII.
Muhammed b. Ahmed yüzyıl)
el-İşbîlî
Edib Ahmed Yüknekî Edib Ahmed Yüknekî (Türkistan-Taşkent, XII.
yüzyıl)
XIII. YÜZYIL
Câbir b. Eflâh Ebû Muhammed Câbir b. (İşbîliye/Sevilla,

Eflah el-İşbîlî 1150-İşbîliye/Sevilla,
1200)
İbn Meymûn/Mûsâ b. Ebû İmrân Mûsâ b. (Kurtuba, 30 Mart
Meymûn/Maimonides Ubeydillâh el-Kurtubî 1135-Kahire, 13 Aralık
el-İsrâîlî 1204)
Şerefüddîn el-Mes’ûdî Şerefüddîn Muhammed (Merv, …-Merv, 1204)
b. Mes’ud b. Muhammed
el-Mes’ûdî
Sirâcüddîn Secâvendî Ebû Tâhir Sirâcüddîn (Secâvend, …-Semerkant,
Muhammed b. 1204)
Muhammed b. Abdirreşîd
es-Secâvendî
Cezerî, İsmâil b. Rezzâz Bedîüzzamân Ebü’l-İzz (Cizre, 1136-Cizre, 1206)
İsmâîl b. er-Rezzâz
el-Cezerî
Rüzbihân Baklî Ebû Muhammed (Şîrâz-Fesâ, 1128-Şîrâz,
Sadrüddîn Rûzbihân b. 1209)
Ebî Nasr el-Baklî
Fahreddîn er-Râzî Ebu Abdillâh Fahrüddîn (Rey, 6 Şubat
Muhammed b. Ömer b. 1149-Herat, 29 Mart
Hüseyn er-Râzî 1210)
et-Taberistânî
Şerefüddîn et-Tûsî Şerefüddîn Muzaffer b. (Tûs, …-Tûs, 1213)
Muhammed b. Muzaffer
et-Tûsî
Bitrûcî Ebû İshâk Nûrüddîn (Bitrûc/Pedroche,
el-Bitrûcî el-İşbîlî …-İşbîliye/Sevilla, 1217)
Amidî, Rükneddîn Ebû Hâmid Rüknüddîn (Semerkant, …-Buhara,
Muhammed b. 2 Eylül 1218)
Muhammed el-Amîdî
es-Semerkandî
Çağmînî Mahmûd b. Muhammed (Hârizm-Çağmîn,
b. Ömer el-Çağmînî …-Çağmîn, 1221)
el-Hârizmî
el-Kutbü’l-Mısrî Kutbüddîn Ebû İshak (Mısır, …-Nîşâbur, 1221)
İbrâhim b. Ali b.
Muhammed es-Sülemî
Necmeddîn-i Kübrâ Ebü’l-Cennâb (Hârizm, 1145-Hârizm,
Necmüddîn-i Kübrâ 1221)
Ahmed b. Ömer el-Hîvekî
el-Hârizmî
Ferîdüddîn Attâr Ebû Hâmid Ferîdüddîn (Nişâbur, 1142-Nîşâbur,
Muhammed b. Ebî Bekr 1221)
İbrâhîm-i Nîsâbûrî
İbn Tumlûs Ebü’l-Haccâc b. Tumlûs (Endülüs-Valencia,

Yûsuf b. Ahmed 1164-Endülüs-Valencia,
Muhammed b. Tumlûs 1223)
Yâkût er-Rûmî/Yâkût Ebû Abdillâh Şihâbüddîn (Bizans, 1179-Dımaşk,
el-Hamevî Yâkût b. Abdillâh 12 Ağustos, 1229)
el-Hamevî el-Bağdâdî
er-Rûmî
Sekkâkî Ebû Ya‘kûb Sirâcüddîn (Harizm, 1160-Gürgenç,
Yûsuf b. Ebî Bekr b. 1229)
Muhammed b. Alî
el-Hârizmî es-Sekkâkî
Dahvâr Ebû Muhammed (Dımaşk, 1170-Dımaşk,
Mühezzebüddîn 23 Aralık 1230)
Abdürrahîm b. Alî b.
Hâmid ed-Dımaşkî
Abdüllatîf el-Bağdâdî Muvaffakuddîn Abdüllatîf (Bağdat, 1162-Bağdat, 9
b. Yûsuf b. Muhammed Kasım 1231)
el-Bağdâdî
Mardinî, İsmâil b. Ebü’t-Tâhir Şemsüddîn (Mardin, 1149-Mardin,
İbrâhim/İbn Fellûs İsmâîl b. İbrâhîm b. Gâzî 1232)
en-Nümeyrî el-Mârdînî
Amidî, Seyfüddîn Ebü’l-Hasan Seyfüddîn (Diyarbakır,
Alî b. Muhammed b. 1156-Dımaşk, 9 Kasım
Sâlim es-Sa‘lebî 1233)
İbnü’l-Fârız/Sultanü’l- Ebû Hafs Şerefüddîn (Kahire, 11 Mart
Âşıkîn Ömer b. Alî b. Mürşid 1182-Kahire, 23 Ocak
es-Sa‘dî el-Hamevî 1235)
el-Mısrî
Evhadüddîn-i Kirmânî Hâmid b. Ebi’l-Fahr (Kirman, 1164-Bağdat,
el-Kirmânî 1238)
Muhyiddîn İbnü’l-Arabî Muhyiddîn Muhammed (Mürsiye, 28 Temmuz
b. Alî b. Muhammed 1165-Dımaşk, 10 Kasım
el-Arabî et-Tâî el-Hâtimî 1240)
İbnü’s-Sûrî Ebû Mansûr Reşîdüddîn (Sûr, 1177-Dımaşk, 5
b. Ebi’l-Fazl b. Alî es-Sûrî Ocak 1242)
Kemâleddîn b. Yûnus Ebü’l-Feth Kemâlüddîn (Musul, 30 Mart
Mûsâ b. Yûnus b. 1156-Musul, 17 Şubat
Muhammed el-Mevsılî 1242)
el-Ukaylî
Refiuddîn el-Cîlî Refiuddîn Abdülazîz b. (Kîlan, …-Baalbek, 1244)
Abdülvâhid b. İsmâil b.
Abdülhâdî el-Cîlî
İbn Sevdekîn Ebü’t-Tâhir Şemsüddîn (Kahire, 1183-Kahire,
İsmâîl b. Sevdekîn b. 1248)
Abdillâh en-Nûrî
Efdalüddîn-i Hûnecî Ebû Abdillâh Efdalüddîn (Azerbeycan-Hûnec,
Muhammed b. Nâmâver 1194-Kahire, 22 Aralık
b. Abdilmelik el-Hûnecî 1248)
İbnü’l-Baytar Ebû Muhammed (Endülüs-Maleka,

Ziyâüddîn Abdullah b. 1189-Dımaşk, 1248)
Ahmed el-Aşşâb
el-Mâlekî
İbnü’l-Hâcib Ebû Amr Cemâlüddîn (Mısır-İsnâ,
Osmân b. Ömer b. Ebî 1175-İskenderiye, 1249)
Bekr b. Yûnus
Necmeddîn en-Nahcuvânî Necmeddîn Ahmed b. Ebî (Nahcıvan, 1190-Halep,
Bekr Mahmûd 1250)
en-Nahcuvânî
Şemsüddîn el-Hüsrevşâhî Şemsüddîn Abdülhamid (Tebriz-Hüsrevşâh,
b. Îsâ b. Emiveyh 1184-Dımaşk, 1254)
b. Yûnus b. Halil b.
Abdullah b. Yûnus
et-Tebrizî
Ebü’l-Hasan eş-Şâzelî Ebü’l-Hasan Nûruddîn (Sebte, 1197-Kahire,
Alî b. Abdillâh b. 1258)
Abdilcebbâr eş-Şâzelî
Ahî Evran/Ahî Evren Şeyh Nasîrüddin (Azerbeycan-Hoy,
Mahmûd Ahî Evran b. 1171-Kırşehir, 1 Nisan
Abbâs 1261 -öldürüldü-)
Esîrüddîn el-Ebherî Esîrüddîn el-Mufaddal (Musul, 1200-Şebüster,
b. Ömer es-Semerkandî 1265)
el-Ebherî
Müeyyeddîn el-Urdî Müeyyeddîn b. Barîk (Urd, 1200-Merâga,
el-Urdî el-Âmirî 1266)
ed-Dımaşkî
Efdalüddîn-i Kâşânî/ Efdalüddîn Muhammed (Kâşân-Merâk,
Baba Efdal b. Hasan b. Muhammed 1186-Merâk, 1268)
Meraki-i Kâşânî
İbn Ebû Usaybia Ebü’l-Abbâs (Dımaşk, 1204-Dımaşk,
Muvaffakuddîn Ahmed 1269)
b. el-Kâsım b. Halîfe b.
Yûnus es-Sa‘dî el-Hazrecî
İbn Seb‘în Ebû Muhammed (Mürsiye-Rakûta,
Kutbüddîn Abdülhak b. 1217-Mekke, 19 Mayıs
İbrâhîm b. Muhammed 1270 -intihar etti-)
b. Nasr b. Muhammed
el-Akkî el-Gâfikî el-Mürsî
er-Rakûtî
İbnü’l-Lebbûdî Necmüddîn Yahyâ b. (Halep, 1210-Dımaşk,
Muhammed b. Abdân b. 1271)
Abdilvâhid el-Halebî
ed-Dımaşkî et-Tabîb
Hacı Bektaş Veli Hacı Bektaş Veli (Nişâbur,
1209-Sulucakarahöyük,
1271)
Mevlânâ Mevlânâ Celâleddîn-i (Belh, 30 Eylül

Rûmî 1207-Konya, 17 Aralık
1273)
Nasîrüddîn et-Tûsî Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn (Tûs, 18 Şubat
Muhammed b. 1201-Bağdat, 26 Haziran
Muhammed b. el-Hasan 1274)
et-Tûsî
Sadreddîn Konevî Ebü’l-Meâlî Sadrüddîn (Malatya, 1210-Konya,
Muhammed b. İshâk b. 1274)
Muhammed b. Yûsuf
Konevî
İbn Mâlik et-Tâî Ebû Abdillâh (Kurtuba, 1204-Dımaşk,
Cemâlüddîn Muhammed 1274)
b. Abdillâh b. Mâlik
et-Tâî el-Endelüsî
el-Ceyyânî
Ebû Hüleyka, Reşîdüddîn Reşîdüddîn Ebü’l-Vahş (Urfa, 1220-Kahire, 1277)
b. el-Fâris Ebü’l-Hayr b.
Ebî Süleymân Dâvûd b.
Ebü’l-Münâ
Muvaffaküddîn es-Samirî Ebû Yûsuf (Dımaşk, 1204-Dımaşk,
Muvaffaküddîn b. 1282)
Ganâyim es-Samirî
İbn Ebü’ş-Şükr/Hakîm Ebü’l-Feth Muhyiddîn (Kurtuba, ...-Kurtuba,
el-Mağribî Yahyâ b. Muhammed 1283)
b. Ebi’ş-Şükr el-Mağribî
el-Kurtubî
Kazvînî, Zekeriyyâ Ebû Yahyâ Cemâlüddîn (Kazvin, 1203-Hille,
Zekeriyyâ b. Muhammed 1283)
b. Mahmûd el-Kazvînî
Sirâceddîn el-Urmevî Ebü’s-Senâ Sirâcüddîn (Azerbaycan-Urûmiye,
Mahmûd b. Ebî Bekr b. 1198-Konya, 1283)
Ahmed b. Hâmid
el-Urmevî
İbn Kemmûne İzzüddevle Sa‘d b. (Bağdat, 1215-Bağdat,
Mansûr b. Sa‘d el-İsrâîlî 1284)
el-Bağdâdî
Karâfî, Şehâbeddîn Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn (Mısır-Benhesâ-Bûş,
Ahmed b. İdrîs b. 1229-Kahire, 1285)
Abdirrahmân el-Mısrî
el-Karâfî
İbnü’l-İbrî/Ebü’l-Ferec/ Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn (Malatya, 1225-Musul,
Bar-Ebroyu Yuhannâ Mâr Grigorius 30 Temmuz 1286)
b. Tâciddîn Ehrûn
el-Malatî
Kâdî Beyzâvî Nâsırüddîn Ebû Saîd (Şîraz-Beyzâ,
Abdullah b. Ömer b. 1189-Tebriz, 1286)
Muhammed el-Beyzâvî
İbnü’n-Nefîs Ebü’l-Hasan Alâüddîn (Dımaşk, 1208-Kahire,

Alî b. Ebi’l-Hazm İbnü’n- 17 Aralık 1288)
Nefîs el-Kareşî
ed-Dımaşkî
Şehrezûrî Şemsüddîn Muhammed (Şehrezûr, …-Şehrezûr,
b. Mahmûd eş-Şehrezûrî 1288)
Burhâneddîn en-Nesefî Ebü’l-Fazl Burhânüddîn (Nesef, 1204-Bağdat,
Muhammed b. 1289)
Muhammed b.
Muhammed en-Nesefî
el-Hanefî
Şemsüddîn el-İsfehânî Ebû Abdullah Şemsüddîn (İsfehân, 1219-Kahire,
Muhammed b. Mahmûd 1289)
b. Muhammed b. İyâd
es-Silmânî el-İsfehânî
Fahreddîn-i Irâkî İbrâhîm b. Büzürcmihr (Hemedân, 1213-Dımaşk,
b. Abdilgaffâr-ı Hemedânî 23 Kasım 1289)
Afifüddîn et-Tilimsânî Ebü’r-Rebî‘ Afîfüddîn (Cezayir-Tilimsân,
Süleymân b. Şemsiddîn 1213-Dımaşk, 1291)
Alî b. Abdillâh el-Kûmî
et-Tilimsânî
Müeyyidüddîn el-Cendî Ebû Abdillâh (Türkistan-Cend,
Müeyyidüddîn b. …-Bağdat, 1292)
Mahmûd b. Sâid el-Cendî
Sa‘dî Şîrâzî Ebû Muhammed Sa‘dî (Şîrâz, 1218-Şîrâz, 1292)
Müşerrifüddîn Muslih
b. Abdillâh b. Müşerrif
Şîrâzî
Kâtibî/Necmeddîn el- Ebü’l-Hasan Necmüddîn (Kazvin, 1204-Merâga,
Kâtibî/Kazvînî Debîrân Alî b. Ömer b. 1277)
Alî el-Kâtibî
İbnü’n-Nahhâs Bahâüddîn Ebû Abdullah (Halep, 1240-Kahire,
Muhammed b. İbrâhim 1299)
el-Halebî
XIV. YÜZYIL
Azîz Nesefî Azîz b. Muhammed (Nesef, …-…, 1300)

en-Nesefî
Saîdüddîn Fergânî Ebû Osmân Saîdüddîn (Fergana-Kâşân,
Muhammed b. Ahmed 1223-Dımaşk, 1301)
el-Kâsânî el-Fergânî
Ekmeleddîn Ekmelüddîn Müeyyed (Nahcıvan, …-Konya,
en-Nahcuvânî b. Ebî Bekr b. İbrâhîm 1302)
el-Konevî en-Nahcuvânî
et-Tabîb
Şemseddîn Şemsüddîn Muhammed (Semerkant, …-Bağdat, 9

es-Semerkandî b. Eşref el-Hüseynî Haziran 1303)
es-Semerkandî
İbn Atâullah el-İskenderî Ebü’l-Abbâs Tâcüddîn (İskenderiye,
Ahmed b. Muhammed 1260-Kahire, 1309)
b. Abdilkerîm b. Atâillâh
eş-Şâzelî el-İskenderî
Ebü’l-Berekât en-Nesefî Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn (Nesef, 1223-Îzec, 1310)
Abdullah b. Ahmed b.
Mahmûd en-Nesefî
Kutbüddîn eş-Şîrâzî Kutbüddîn Mahmûd b. (Şîrâz, 1236-Tebriz, 7
Mes‘ûd b. Muslih Şubat 1311)
el-Fârisî eş-Şîrâzî eş-Şâfiî
İbn Dânyâl Ebû Abdillah el-Hakîm (Musul, 1248-Kahire,
Şemsüddîn Muhammed 1311)
b. Dânyâl b. Yûsuf
el-Huzâî el-Mevsılî
Sultan Veled Bahâeddin Muhammed (Karaman, 1226-Konya,
Veled 1312)
Ali el-Bâcî Ebü’l-Hasan Alaüddîn (Mağrip, 1234-Kahire,
Alî b. Muhammed b. 1314)
Abdurrahman b. Hattab
el-Bâcî el-Mağribî
İbnü’r-Rakkâm Ebû Abdillâh Muhammed (Mürsiye, …-Mürsiye,
b. İbrâhîm b. Muhammed 1315)
b. Alî el-Evsî el-Mürsî
Safiyyüddîn el-Urmevî/ Ebû Abdillâh (Delhi, 1246-Dımaşk,
Hindî Safiyyüddîn Muhammed 1315)
b. Abdirrahîm b.
Muhammed el-Hindî
el-Urmevî
Reşîdüddîn Fazlullah/ Hâce Reşîdüddîn (Hemedan, 1247-Tebriz,
Reşîdî Fazlullah b. İmâdiddevle 1318 -yakılarak idam
Ebi’l-Hayr b. edildi-)
Muvaffakiddevle Âlî
et-Tabîb el-Hemedânî
Kemâleddîn el-Fârisî Kemâlüddîn el-Hasan b. (…, 1267-Tebriz, 12 Ocak
Alî b. el-Hasan el-Fârisî 1319)
Şebüsterî/Şebisterî Şeyh Sa‘düddîn Mahmûd (Tebriz-Şebüster,
b. Emîniddîn Abdilkerîm 1288-Şebüster, 1320)
b. Yahyâ Şebüsterî
Tebrîzî
İbnü’l-Bennâ Ebü’l-Abbâs Ahmed b. (Merakeş, 28 Aralık
el-Merrâküşî Muhammed b. Osmân 1256-Merakeş, 31
el-Merrâküşî el-Ezdî Temmuz 1321)
el-Adedî
Yunus Emre Yunus Emre (Sivrihisar,
1240-Sivrihisar, 1321)
Muhammed b. Eşref Şemsüddîn Muhammed (Semerkant,

Semerkandî b. Eşref el-Hüseynî …-Semerkant, 1322)
es-Semerkandî
İbnü’l-Havvâm Ebû Alî İmâdüddîn (Bağdat, 1245-Bağdat,
Abdullâh b. Muhammed 1324)
el-Havvâm b. Abdirrezzâk
el-Harbüvî el-Bağdâdî
Hillî, İbnü’l-Mutahhar/ Cemâlüddîn el-Hasan (Hille, 25 Aralık
Allâme Hillî b. Yûsuf b. Alî İbnü’l- 1250-Hille, 28 Aralık
Mutahhar el-Hillî 1325)
İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn (Harran, 22 Ocak
Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. 1263-Dımaşk, 26 Eylül
Mecdiddîn Abdisselâm 1328)
el-Harrânî
İbn Sertâk Çobanoğlu Muhammed b. (Niksar, …-Niksar, 1328)
Sertâk
Nizâmüddîn en-Nîşâbûrî Nizâmüddîn Hasan b. (Nîşâbur, …-Kum, 1330)
Muhammed b. Hüseyn
el-A‘rec en-Nîsâbûrî
Âşık Paşa Alî b. Muhlis b. İlyâs b. (Kırşehir, 1272-Kırşehir,
Alî Horasanî 1332)
Abdürrezzak el-Kâşânî Kemâlüddîn Abdürrezzâk (Kâşân, …-Kâşân, 1335)
b. Ebi’l-Ganâim
Muhammed el-Kâşânî
Hatîb el-Kazvînî Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn (Musul, 1248-Dımaşk,
el-Hatîb Muhammed b. 1338)
Abdirrahmân b. Ömer b.
Ahmed el-Kazvînî eş-Şâfiî
Gersonides/Levi ben Rabbi Levi ben Gershom (G. Fransa, Bagnols-sur-
Gershom Ralbag Céze, 1288-Bagnols-sur-
Céze, 20 Nisan 1344)
Şemsüddîn el-Halhalî Şemsüddîn Muhammed (Halhal, …-…, 1344)
b. Mazharüddîn
el-Halhalî et-Tayyibî
Sadrüşşerîa es-Sânî Sadrüşşerîa es-Sânî (Buhara, …-Buhara,
Ubeydullah b. Mes‘ûd 1346)
b. Tâcişşerîa Ömer b.
Sadrişşerîa el-Evvel
Ubeydillah b. Mahmûd
el-Mahbûbî el-Buhârî
İbnü’l-Ekfânî/İbn Sâid Ebû Abdillâh Şemsüddîn (Musul-Sincâr, …-Kahire,
es-Sincârî Muhammed b. İbrâhîm b. 1348)
Sâid el-Ensârî es-Sincârî
Zehebî Ebû Abdillâh Şemsüddîn (Meyyâfârikîn,
Muhammed b. Ahmed b. 1274-Dımaşk, 4 Şubat
Osmân ez-Zehebî 1348)
et-Türkmânî el-Fârikî
ed-Dımaşkî
Ebüssenâ Şemsüddîn Ebüssenâ Şemsüddîn (İsfahân, 5 Şubat

el-İsfahânî Mahmûd b. Abdirrahmân 1276-Kahire, 1 Şubat
b. Ahmed el-İsfahânî 1349)
Mizzî Ebû Abdillâh Şemsüddîn (Kahire, 1291-Dımaşk,
Muhammed b. Ahmed b. 1349)
Abdirrahîm el-Mizzî
Dâvûd-i Kayserî Şerefüddîn Dâvûd b. (Kayseri, 1260-İznik,
Mahmûd b. Muhammed 1350)
Dâvûd-i Kayserî
İbn Kayyım el-Cevziyye Ebû Abdillâh Şemsüddîn (Dımaşk, 1292-Dımaşk,
Muhammed b. Ebî Bekr 1350)
b. Eyyûb ez-Züraî
ed-Dımaşkî el-Hanbelî
Âmülî, Şemseddîn Şemsüddîn Muhammed (Âmül, …-…, 1352)
b. Mahmûd el-Âmülî
el-Îcî, Adudüddîn Ebü’l-Fazl Adudüddîn (Şîrâz-İc, 1281-Şîrâz,
Abdurrahmân b. Ahmed 1355)
b. Abdilgaffâr el-Îcî
Cildekî/Aytemür Cildekî İzzüddîn Alî b. Aydemir (Meşhed-Cildek,
b. Âli el-Cildekî …-Kahire, 1361)
Kutbüddîn er-Râzî/ Ebû Abdillâh Muhammed (Rey, 1293-Dımaşk,
et-Tahtânî b. Muhammed er-Râzî 1365)
et-Tahtânî
Muhsin-i Kayserî Muhyiddîn Abdülmuhsin (Kayseri, …-Kayseri,
el-Kayserî 1373)
İbnü’ş-Şâtır Ebü’l-Hasan Alâüddîn Alî (Dımaşk, 1306-Dımaşk,
b. İbrâhîm b. Muhammed 1375)
eş-Şâtır ed-Dımaşkî
İbn Battûta Ebû Abdillâh Şemsüddîn (Fas-Tanca, 24 Şubat
Muhammed b. Abdillâh 1304-Fas-Tâmesna, 1377)
b. Muhammed b. İbrâhîm
el-Levâtî et-Tancî
Bâbertî Ekmelüddîn Muhammed (Bayburt, 1310-Kahire,
b. Mahmûd b. Ahmed 1384)
el-Bâbertî er-Rûmî
el-Mısrî
Haydar Âmülî/Seyyid Seyyid Bahâüddîn (Âmül, 1319-Âmül, 1385)
Haydar Âmülî Haydar b. Alî b. Haydar
el-Âmülî el-Ubeydî
Şâtıbî Ebû İshâk İbrâhîm b. (Gırnata, 1320-Gırnata,
Mûsâ b. Muhammed 1388)
el-Lahmî eş-Şâtıbî
el-Gırnâtî
Cemâleddîn Aksarayî Cemâleddîn b. (Aksaray, 1314-Aksaray,
Muhammed Aksarayî 1388)
Bahâeddîn Nakşibend Hâce Muhammed b. (Buhara, 1318-Buhara,
Muhammed el-Buhârî 1389)
Teftâzânî, Saduddîn Sa‘düddîn Mes‘ûd b. (Teftazân,

Fahriddîn Ömer b. 1322-Semerkart, 1390)
Burhâniddîn Abdillâh el-
Herevî el-Horâsânî
et-Teftâzânî
Hafız-ı Şîrâzî Hâce Şemseddin (Şîrâz, 1325-Şîrâz, 1390)
Muhammed
Ömer el-Halvetî Ebû Abdillâh Sirâcüddîn (Lâhican, …-Tebriz,
Ömer b. Şeyh 1397)
Ekmelüddîn el-Gîlânî
el-Halvetî
Kâdı Burhaneddîn Burhâneddîn Ahmed b. (Kayseri, 1345-Sivas,
Şemseddîn Muhammed 1398)
XV. YÜZYIL
Demîrî Ebül-Bekâ Kemâlüddîn (Kahire-Semennud,

Muhammed b. Mûsâ b. Îsâ 1341-Kahire, 24 Ekim
el-Kâhirî eş-Şâfiî 1405)
İbn Haldûn Ebû Zeyd Veliyyüddîn (Tunus, 27 Mayıs
Abdurrahmân b. 1332-Kahire, 17 Mart
Muhammed b. Muhammed 1406)
b. Muhammed b. Hasan
el-Hadramî el-Mağribî
et-Tûnisî
Cemâleddîn el-Mardinî/ Ebû Muhammed (Mardin, 1319-Mardin,
İbnü’t-Türkmân Cemâlüddîn Abdullah b. 1406)
Halîl b. Yûsuf el-Mârdînî
Hasdai Crescas Rabbi Hasdai Crescas (Endülüs, 1340-Endülüs,
1410)
Şair Ahmedî Tâceddîn İbrâhîm b. Hızır (Amasya, 1334-Amasya,

1412)
Cürcânî/Seyyid Şerif Ebü’l-Hasan Alî b. (Cürcân-Takü, 24 Şubat

Cürcânî Muhammed b. Alî 1340-Şîrâz, 6 Temmuz
es-Seyyid eş-Şerîf 1413)
el-Cürcânî el-Hanefî
İbn Cemâa Muhammed b. Ebû Bekir (Yenbû, 1349-Kahire,
b. Abdülazîz b. Muhammed 1416)
b. Sâdullah b. Cemâa
Nesîmî Seyyid Alî İmadeddîn (Bağdat-Nesîm,
Nesîmî 1369-Halep, 1417)
Bedreddîn Simâvî/Şeyh Simavna Kadısıoğlu Şeyh (Simavna, 1359-Serez,

Bedreddîn Bedreddin Mahmûd 1420 -idam edildi-)
Hacı Paşa Celâleddîn Hızır b. Alî b. (Konya, 1339-Aydın-

Hattâb Birgi, 1424)
Abdülkerîm el-Cîlî Kutbüddîn Abdülkerîm (Bağdat, 1365-Bağdat,

b. İbrâhîm b. Abdilkerîm 1428)
el-Cîlî
Emîr Sultan Seyyid Şemseddîn (Buhara, 1368-Bursa,
Muhammed b. Alî 1429)
el-Hüseynî el-Buharî
Hacı Bayrâm-ı Velî Nu‘mân b. Ahmed b. (Ankara, 1339-Ankara,
Mahmûd 1430)
Mollâ Fenârî Şemseddîn Muhammed b. (İnegöl-Fenâr, 1 Nisan

Hamza 1350-Bursa, 15 Mart
1431)
İbn Türke el-İsfahânî/ Ebû Muhammed (İsfahân, 1369-Herat,
Sâinüddîn Sâinüddîn Alî b. 1432)
Muhammed el-Hücendî
el-İsfahânî eş-Şâfiî
Mûsâ İznikî Ebü’l-Fazl Mûsâ b. Hacı (İznik, …-İznik, 1434)
Hüseyin eb. Îsâ el-İznikî
Gıyâsüddîn Cemşîd Gıyâsüddîn Cemşîd b. (Kâşân, 1380-Semerkant,

el-Kâşî/Kâşânî Mes‘ûd el-Kâşî 1436)
el-Besâtî Ebû Yûsuf Şemsüddîn (Mısır-Besât,

Muhammed b. Ahmed 1359-Kahire, 1439)
b. Osman b. Naîm b.
Mukaddem el-Besâtî
Kâdızâde-i Rûmî/Mûsâ Selâhaddîn Mûsâ Paşa (Bursa,
Çelebi b. Muhammed b. Kâdî 1365-Semerkant-1440)
Mahmûd Efendi
Uluğ Bey Muhammed Turagay Uluğ (Özbekistan-Sultaniye,
Bey b. Şahrûh b. Emîr 22 Mart 1393-Dımaşk, 4
Timur Şubat 1449 -idam edildi-)
Yazıcıoğlu Mehmed Muhammed b. Sâlihüddîn (Malkara-Kadıköy,
b. Süleymân …-Gelibolu, 1451)
Abdurrahman Bistâmî Abdurrahmân b. (Antakya, …-Bursa,

Muhammed b. Alî b. 1454)
Ahmed el-Bistâmî el-Hurûfî
İbnü’l-Hümâm Kemâlüddîn Muhammed b. (İskenderiye, 1388-Mısır,
Abdilvâhid b. Abdilhamîd 30 Temmuz 1457)
es-Sivâsî el-İskenderî
Hızır Bey Hızır Çelebi b. Celâleddîn (Sivrihisar,
1407-İstanbul, 1459)
Akşemseddîn Şemseddin Muhammed b. (Dımaşk, 1390-Göynük,

Hamza 1459)
Mollâ Yegân Muhammed b. Armağan (Aydın, …-Bursa, 1461)

b. Halîl
Yazıcıoğlu Ahmed Bican Ahmed b. Sâlihüddîn b. (Gelibolu, …-Gelibolu,

Süleymân 1465)
Eşrefoğlu Rûmî/İznikî Abdullah Rûmî b. Seyyid (İznik, 1377-İznik, 1469)

Ahmed Eşref b. Seyyid
Muhammed Süyûfî
Hayâlî Ahmed Efendi Şemseddîn Ahmed b. Hoca (İznik, 1437-İznik, 1470)
Mûsâ Efendi
Musannifek Alâüddîn Alî b. Muhammed (Horasan-Bistâm,

b. Mes‘ûd el-Bistâmî 1400-İstanbul, 1470)
eş-Şahrûdî
Sabuncuoğlu Şerefeddîn Şerefeddîn b. Alî b. İlyas (Amasya, 1386-Amasya,
Çelebi 1470)
Ali Kuşçu Alâeddîn Alî b. Muhammed (Semerkant,

1403-İstanbul, 15 Aralık
1474)
Kâfiyecî/Muhyiddîn Ebû Abdullah Muhammed (Bergama, 1386-Kahire,
el-Kâfiyecî Muhyiddîn b. Süleymân 16 Eylül 1474)
el-Bergamevî el-Kâfiyecî
Mollâ Hüsrev Mollâ Hüsrev Muhammed (Yozgat-Yerköy,
b. Ferâmurz b. Alî …-İstanbul, 1480)
Âşık Paşazâde Derviş Ahmed (Amasya,1400-İstanbul,

23 Mart 1481)
Alâeddîn Ali et-Tûsî/ Alâüddîn Alî b. Muhammed (Tus, 1414-Semerkant,

Mevlâ Arrân el-Betârekânî et-Tûsî 1482)
el-Kalesâdî Ebü’l-Hasan Alî b. (Endülüs-Besta,

Muhammed el-Karaşî 1412-Tunus-Basıta, 12
el-Kalesâdî el-Endelûsî Aralık 1486)
Fethullah eş-Şirvânî Fethullâh b. Ebî Yezîd b. (Şirvân, 1417-Şirvân,
Abdi’l-azîz b. İbrâhîm 1486)
eş-Şâberânî eş-Şirvânî
eş-Şemâhî
Sinân Paşa/Sinânüddîn Yûsuf b. Hızır b. Celâleddîn (İstanbul, 1437-İstanbul,
Yûsuf/Hoca Paşa 2 Mart 1486)
Fenârî Hasan Çelebi Bedreddîn Hasan b. (Bursa, 1436-Bursa,

Muhammed Şâh 1486)
Hocazâde, Muslihuddîn Hocazâde Muslihuddîn (Bursa-Kestel,

Efendi Mustafa b. Yûsuf 1434-Bursa, 25 Şubat
1488)
Mollâ Gürânî Şemseddîn Ahmed b. (Şahrizur-Gürân,
İsmâîl 1416-İstanbul, 1488)
Mollâ Câmî/ Nûrüddîn Abdurrahmân (Herat-Harcirt, 7 Kasım

Abdurrahmân-ı Câmî b. Nizâmiddîn Ahmed b. 1414-Herat, 9 Kasım
Muhammed el-Câmî 1492)
Kestelli Muslihuddîn Muslihuddîn Mustafa b. (Nazilli-Kestel,
Mustafa/Kestelî Muhammed Kestelî …-İstanbul, 1495)
Mollâ Lütfi Lütfullâh b. Hasan (Tokat, 1446-İstanbul, 20

et-Tokâdî Ocak 1495 -idam edildi-)
Niksârî, Muhyiddîn Muhyiddîn Muhammed b. (Tokat-Niksar,

İbrâhîm Niksârî …-İstanbul, 1495)
Hatibzâde Muhyiddîn Muhyiddîn Muhammed (Kastamonu, …-İstanbul,

Efendi b. Hatibzâde Tâceddîn 1496)
İbrâhîm
Mollâ Zeyrek Mollâ Zeyrek Muhammed (…-…-Bursa, 1497)
Alâeddîn Ali Fenârî Alâeddîn Alî b. Yûsuf (Bursa, …-İstanbul,

Bâlî b. Mollâ Şemsüddîn 1497)
Muhammed Fenârî
Kara Sinan/Sinânüddîn Sinânüddîn Yûsuf b. (Akhisar, …-İstanbul,
Yûsuf Abdülmelik b. Bahşâyiş 1480)
Deştekî/Sadrüddîn Ebü’l-Meâlî Mîr Sadrüddîn (Şîrâz, 1425-Şîrâz, 1498

Deştekî Muhammed b. Gıyâsiddîn -öldürüldü-)
Mansûr ed-Deştekî
eş-Şîrâzî
XVI. YÜZYIL
İbn Atiyye el-Avfî Ebü’l-Feth Şemsüddîn (İskenderiye,

Muhammed b. 1415-İskenderiye, 1501)
Muhammed b. Alî el-Avfî
el-İskenderî el-Mizzî
Sıbtü’l-Mardinî/ Bedrüddîn Muhammed (Kahire, 19 Ekim 1423,
Bedreddîn el-Mardinî b. Muhammed b. Ahmed …-Kahire, 1501)
el-Mârdînî
Devvânî, Celâleddîn Ebû Abdillâh Celâlüddîn (Kâzerûn-Devvân,
Muhammed b. Es‘ad b. 1427-Devvân, 1502)
Muhammed ed-Devvânî
es-Sıddîkî
Kâdı Mîr Meybüdî Kâdı Mîr Hüseyin b. (Yezd-Meybüd, …-Tebriz,
Mu’ineddîn el-Meybüdî 1503 -öldürüldü-)
Muhyiddîn Mehî Muhyiddîn Mehî (Kocaeli, …-İstanbul,

1504)
Hüseyin Vâiz-i Kâşifî Mevlânâ Kemâlüddîn (Sebzevar,

Hüseyn b. Alî-i Beyhakî- 1427-Sebzevar, 1505)
yi Sebzevârî
Kemâleddîn İsmâil Kara Kemâl Mevlâ (Karaman, …-Karaman,
Karamânî Kemâleddîn İsmâîl 1514)
Karamânî
Muzaffereddîn eş-Şîrâzî Muzaffereddîn eş-Şîrâzî (Şirâz, …-Bursa, 1516)
Müeyyedzâde Müeyyedzâde (Amasya, 1456-Edirne,

Abdurrahman Efendi Abdurrahman b. 1516)
Alâeddîn Alî b.
Şemseddîn Müeyyed
Çelebi
İdrîs-i Bitlisî İdrîs b. Şeyh (Bitlis, 1455-İstanbul,
Hüsâmeddîn Alî el-Bitlisî 1520)
Samsunîzâde Muhyiddîn Samsunîzâde Muhyiddîn (Samsun, …-Samsun,

Mehmed Mehmed b. Hasan 1522)
Hakîm Şâh el-Kazvînî Hakîm Şâh Muhammed (Kazvin, …-İstanbul,

b. Mübârek el-Kazvînî 1523)
Hacı Atmaca Muhyiddîn Muhammed (…, …-İstanbul, 1523)

b. Hacı Atmaca el-Kâtib
Ahi Ahmed Çelebi Muhammed b. Kemâl (Kastamonu,

1432-Kahire, 1524)
Muhammed Konevî Muhammed b. Kâtib (Konya, …-İstanbul,

Sinân el-Konevî 1525)
Şemseddîn el-Hafrî Şemseddin Muhammed (Şîrâz-Hafr, …-Şîrâz,

b. Ahmed el-Hafrî el-Kâşî 1525)
Mîrim Çelebi Mahmûd b. Muhammed (İstanbul, 1451-Edirne,

b. Şemseddîn b. 1525)
Kâdızâde-i Rûmî
Abdülalî el-Bircendî Nizâmüddîn Abdülalî b. (Bircend, …-İstanbul,
Muhammed Hüseyn 1528)
el-Bircendî el-Hanefî
Kemâlpaşazâde/İbn Şemseddîn Ahmed (Tokat, 17 Mayıs
Kemâl b. Süleymân b. 1468-İstanbul, 16 Nisan
Kemalpaşazâde 1533)
Muhammed Muhyiddîn Muhammed Muhyiddîn (Muğla-…-İstanbul,
Vefâî el-Muğlavî el-Vefâî 1533)
Karabâğî/Muhammed Muhyiddîn Muhammed (Azerbeycan-Karabağ,

Karabâğî b. Alî el-Karabâğî …-İznik, 1535)
er-Rûmî el-Hanefî
İsâmüddîn İsferâyînî Ebû İshâk İsâmüddîn (Nîsâbur,

İbrâhîm b. Muhammed 1468-Semerkant, 1538)
b. Arabşâh el-İsferâyînî
Muhammed b. Ebü’l-Feth Ebû Abdillâh Şemsüddîn (Kahire, 1446-Kahire,
Muhammed b. Ebi’l-Feth 1543)
Muhammed b. Îsâ
es-Sûfî el-Kâhirî
el-Kütübî eş-Şâfiî
Mollâ Hâfız/Hâfız-ı Acem Hâfızüddîn Muhammed (Gence-Berda,
b. Ahmed b. Âdil Paşa …-İstanbul, 31 Ocak
1551)
Pîrî Reis Pîrî Muhyiddîn b. Hacı (Gelibolu, 1465-Mısır,
Mehmed 1553 -idam edildi-)
Sofyalı Bâlî Efendi Seyyid Mustafa Çelebi (Usturumca, …-Sofya-

Bâlî Efendi Sâlihiye, 1553)
Fuzûlî Mehmed b. Süleymân (Hilla, 1495-Kerbelâ,

1556)
Taşköprîzâde/ Ahmed b. Muslihiddîn (Bursa, 2 Aralık

Taşköprîzâde Ahmed Mustafa b. Hayreddîn 1495-İstanbul, 16 Nisan
Efendi Taşköprîzâde 1561)
Seydi Ali Reis/Kâtib-i Seyyîd-i Alî b. Hüseyin (İstanbul, 1498-İstanbul,
Rûmî Reis 28 Aralık 1562)
Garsüddîn/İbnü’n-Nakib Garsüddîn Halîl b. (Halep, 1494-İstanbul,

el-Halebî İbrâhîm b. Şihâbiddîn 1563)
el-Hımsî el-Halebî
el-Kostantînî
İbn el-Hanbelî Muhammed b. İbrâhîm (Halep, …-Halep, 1563)
b. el-Hanbelî el-Halebî
Matrakçı Nasuh Nasûh b. Karagöz b. (Bosna, …-İstanbul, 28

Abdullah el-Bosnevî Nisan 1564)
Şa’rânî Ebü’l-Mevâhib (Kahire-Kalkaşende,

Abdülvehhâb b. Ahmed 1493-Kahire, 1565)
b. Alî eş-Şa‘rânî el-Mısrî
Hayâlî-i Gülşenî Ebü’s-Safâ Ahmed (Tebriz, 1485-Kahire, 14
Şemseddîn b. İbrâhîm Ocak 1570)
Gülşenî
Mustafa b. Ali Muslihuddîn Mustafa b. (İstanbul, …-İstanbul,
el-Muvakkit Alî er-Rûmî el-Muvakkit 1571)
Kınalızâde Ali Efendi Alâüddîn Ali b. Emrullah (Isparta, 1510-İstanbul,

b. Abdülkâdir-i Hâmidî 22 Ocak 1572)
Muslihuddîn el-Lârî Mollâ Muslihuddîn (Lârî, 1510-Diyarbakır,

Muhammed b. Salâh b. 1572)
Celâliddîn Mültevî el-Lârî
Birgivî Mehmed Efendi Takıyyüddîn Muhammed (Balıkesir-Birgi,

b. Alî 1523-Birgi, 1573)
Ebüssuûd Efendi Mehmed Ebüssuûd (İstanbul,1490-İstanbul,

el-İmâdî b. Muhyiddîn 23 Ağustos 1574)
Mehmed
Garsüddînzâde Garsüddînzâde Mehmed (İstanbul, …-İstanbul,
Muhyiddîn Muhyiddîn b. Halîl 1575)
Takıyyüddîn er-Râsıd/ Ebû Bekir Takıyyüddîn (Dımaşk, 14 Haziran

İbn Ma‘ruf Muhammed b. 1526-İstanbul, 22 Ocak
Zeynüddîn Ma‘rûf b. 1585)
Ahmed er-Râsıd
ed-Dımaşkî
Dâvûd-i Antâkî Dâvûd b. Ömer el-Ekmeh (Antakya, 1511-Mekke,
ed-Darîr el-Antâkî 1599)
Nev’î Efendi Nev’î Yahyâ Efendî b. Alî (Malkara, 1533-İstanbul,

Ma’alkaravî 1599)
Gelibolulu Mustafa Âlî/ Gelibolulu Mustafa Âlî b. (Gelibolu, 1541-Cidde,

Âlî Mustafa Efendi Ahmed. Abdullah 1600)
Süleymân el-Mehrî Süleymân b. Ahmed b. (XVI. yüzyıl)

Süleyman el-Mehrî
Abdüllatîf Karamânî Kara Siyahser Fakih (XVI. yüzyıl)

Abdüllatîf b. Durmuş
Karamânî
XVII. YÜZYIL
Hüseyin el-Halhalî Hüseyin b. Hasan (Gîlân, …-Diyarbakır,

el-Hüseynî el-Halhâlî 1604)
Muhyî-i Gülşenî Muhyiddîn Muhammed (Edirne, 1529-İstanbul,
b. Fethullah b. Ebî Tâlib 1608)
İznikli Ali Bey/Müellîf-i Şeyh Alî Çelebi b. Hüsrev (İznik, …-İstanbul, 1608)
Cedîd İznikî
Hasan Kâfî Akhisarî Hasan Kâfî b. Turhan b. (Bosna-Akhisar, 1 Aralık
Dâvûd b. Ya’kub ez-Zîbî 1544-Akhisar, 9 Ekim
el-Akhisarî el-Bosnavî 1615)
Âmilî, Bahâüddîn Bahâüddîn Muhammed (Baalbek, 1547-İsfahân,
b. Hüseyn b. Abdissamed 1622)
el-Âmilî
Sirhindî, Şeyh Ahmed Ebü’l-Berekât Ahmed b. (Hindistan-Sirhind,
Faruk/İmam Rabbanî Abdilehad b. Zeynilâbidîn 1563-Sirhind, 1624)
el-Fârûkî es-Sirhindî
Sadreddînzâde Mehmed Mehmed Emîn b. Mollâ (Azerbeycan-Şirvân,

Emîn Şirvânî Sadreddîn Şirvânî …-İstanbul, 15 Ağustos
1627)
Aziz Mahmud Hüdâyî Azîz Mahmûd Hüdâyî (Koçhisar, 1541-İstanbul,
1628)
Ankaravî, İsmâil Rusûhî İsmâîl b. Ahmed (Ankara, …-İstanbul,
1631)
Mîr Dâmâd, Muhammed Mîr Muhammed Bâkır (Esterâbad, 1561-Necef,
Bâkır Esterâbâdî 1631)
Ahmed-i Rûmî Akhisârî Ahmed b. Muhammed (Kıbrıs, …-Akhisar, 1632)
er-Rûmî el-Akhisari
Allâmek Muhammed Muhammed b. Mûsâ (Saraybosna,
Efendi el-Bosnevî 1595-İstanbul, 1637)
Emîr Çelebi Seyyid Emîr Mehmed (Mihalıççık, …-İstanbul,
Çelebi 1638)
Koçi Bey/Göriceli Mustafa Göriceli Mustafa (Bosna, …-Görice, 1640)
Mîr Findiriskî Mîr Ebü’l-Kâsım b. (Findirisk, 1560-İsfahân,

Mîrzâ Findiriskî Hüseynî 1640)
Esterâbâdî
Mollâ Sadrâ Mollâ Sadrüddîn (Şîrâz, 1571-Basra, 1640)
Muhammed b. İbrâhîm
b. Yahyâ Kavâmî Şîrâzî
Kanpûrî, Mollâ Mahmûd Mollâ Mahmûd b. (Hindistan, Cunpur,
Muhammed b. Şâh 1603-Cunpur, 1652)
Muhammed el-Kanpûrî
Abdullah Bosnevî Abdullah b. Muhammed (Bosna, 1584-Konya,
Bosnevî 1644)
Mollâ Çelebi el-Âmidî Muhammed b. Alî (Diyarbakır, …-Dımaşk,
el-Âmidî 1656)
Siyâlkûtî, Mollâ Abdülhakîm b. (Hindistan-Siyâlkût,
Abdülhakîm Şemsiddîn Muhammed 1580-Siyâlkût, 4 Ocak
es-Siyâlkûtî 1657)
Kâtip Çelebi/Hacı Halife Mustafa b. Abdullah (İstanbul, 1609-İstanbul,
1657)
Dârâ Şükûh Muhammed Dârâ b. Şâh (Ecmir, 20 Mart
Cihân 1615-Delhi, 30 Ağustos
1659-idam edildi)
Sarı Abdullah Efendi Abdullah b. Seyyid (İstanbul, 1584-İstanbul,
Muhammed 1 Mart 1660)
Lâhicî Abdürrezzâk b. Alî b. (Lâhicân, …-Kum, 1661)
el-Hüseyn el-Lâhîcî
el-Gîlânî
Üstüvânî Mehmed Efendi Üstüvânî Mehmed Efendi (Dımaşk, 3 Mayıs
1608-Dımaşk, 11 Eylül
1661)
Müneccimek Mehmed Müneccimek Mehmed b. (İstanbul, …-İstanbul,

Çelebi/Şekibî Ahmed 1667)
İbn Sellûm Sâlih b. Nasrillah b. (Halep, …-İstanbul,
Sellûm el-Halebî 1670)
Abdülkâdir Mîmî Abdülkâdir b. Ahmed b. (Musul, …-Basra, 1674)
Mîmî
Ali Ufkî Bey/Albert Ali Ufkî Bey (Polonya-Leopold,
Bobowsky 1610-İstanbul, 1675)
eş-Şabramallisî Muhammed b. Alî (Kahire, …-Kahire, 1676)
eş-Şabramallisî el-Ezherî
Feyz-i Kâşânî/Mollâ Mollâ Muhsin (Kâşân, 1599-Kâşân,
Muhsin Kâşânî Muhammed b. Şâh 1679)
Murtazâ b. Şâh
Mahmûd-ı Kâşânî
Evliya Çelebi Evliya Çelebi b. Derviş (İstanbul, 1611-İstanbul,
Mehmed Zıllî Efendi 1682)
İşkeverî/Eşkiverî/Şerîf-i Kutbüddîn Muhammed (Lâhicân-İşkever,
Lâhîcî b. Şeyh Alî b. …-Lâhicân, 1684)
Abdilvehhâb b. Pîle Fakîh
Şerîf-i İşkeverî-i Lâhîcî-yi
Deylemî
el-Herevî, Muhammed Muhammed Mîr Zâhid (Hindistan-Herev,
Mîr Zâhid b. Muhammed Selîm …-Herev, 1689)
el-Herevî
İbrâhim el-Kûrânî İbrâhîm b. Hasan (Gûrân, 1616-Medine,
el-Kûrânî 1690)
Atpazarî Osman Fazlı Osman Fazlı b. Fethullah (Şumnu, 1632-Magosa,
1691)
Hayâtîzâde Mustafa Feyzî Hayâtîzâde Mustafa Feyzî (İstanbul, …- İstanbul,
b. Ahmed b. Mehmed 1692)
Feyzî
Niyâzî-i Mısrî Mehmed b. Ali Çelebi (Malatya, 1618-Limnî,
Soğancızâde 1694)
Tezkireci Köse İbrâhim Tezkireci Köse İbrâhîm (Zigetvâr, …-İstanbul,
Efendi ez-Zigetvârî ez-Zigetvârî XVII. yy.)
XVIII. YÜZYIL
Müneccimbaşı Ahmed Ahmed b. Lütfullah (Selanik, 1641-Kahire,

Dede 1702)
Şâbân-ı Şifâî Şa‘bân b. Ahmed Şifâî (Ankara-Ayaş, …-Ankara,
1705)
Câbizâde Halil Fâiz Câbizâde Halil Fâiz (İstanbul, 1670-İstanbul,
1712 -intihar etti-)
Hüseyin el-Hattarî Hüseyin el-Hattarî (Medine, …-Medine,

1718)
Mûsâ el-Pehlivânî Mûsâ el-Pehlivânî (Tokat, …-Tokat, 1721)
et-Tokâdî
Dimitri Cantemir/ Timircan Dimitrie (Romanya-Yaş, 26 Ekim
Kantemiroğlu Cantemir 1673-Petersburg, 21
Ağustos 1723)
İsmail Hakkı Bursevî İsmâîl Hakkı b. Mustafa (Bulgaristan-Aydos, 1
el-Celvetî el-Bursevî Ekim 1653-Bursa, 20
Eylül 1725)
Yanyalı Es’ad Efendi/ Muhammed Es’ad b. Alî (Yanya, …-İstanbul,
Es’ad Yanyavî b. Osman Yanyavî 1731)
Abdülganî en-Nablûsî Abdülganî b. İsmâîl b. (Dımaşk, 1641-Dımaşk,
Abdilganî b. İsmâîl 1731)
en-Nâblusî
Yirmisekiz Mehmed Mehmed Fâiz b. (İstanbul, 1668-Lefkoşe,
Çelebi/Mehmed Fâiz Süleyman 1732)
Saçaklızâde Mehmed Muhammed b. Ebûbekir (Maraş, 1660-Antep,
Efendi Mar’âşî 1732)
Yanyalı Bedreddîn Bedreddîn Mehmed b. (Yanya, …-İstanbul,
Mehmed Esâd Yanyavî 1733)
Mehmed Emîn Üsküdârî Mehmed Emîn b. (İstanbul, …-İstanbul,
Abdulhayy el-Üsküdârî 1736)
el-Kostantinî er-Rûmî
el-Hanefî
Mestçizâde Mestçizâde Abdullah b. (İstanbul, …-İstanbul,
Ömer b. Osman b. Mûsâ 1737)
er-Rûmî el-Hanefî
Mehmed Emîn Dârendevî Mehmed Emîn Dârendevî (Dârende, …-İstanbul,
1739)
İbrahim Müteferrika İbrahim Müteferrika (Macaristan-Kaloşvar,
1674-İstanbul, 1745)
Seftî/Ramazan el-Hânkî Ramazân b. Sâlih b. (Kahire-Hânke,
es-Seftî Ömer es-Seftî el-Hânkî …-Kahire, 12 Haziran
1745)
Pîrîzâde Mehmed Sâhib Mehmed Sâhib b. (İstanbul, 1674-İstanbul,
Efendi İbrâhîm İsmet Efendi 1749)
Dâvûd-i Karsî Dâvûd b. Muhammed (Kars, …-Birgi, 1756)
el-Karsî el-Hanefî
Akkirmânî Mehmed Mehmed b. Kefevî Hacı (Odesa-Akkirmân,
Efendi Hamîd Mustafa …-Mekke, 1760)
Abbâs Vesim Efendi/ Abbâs Vesim b. Ömer (İstanbul, 1688-İstanbul,
Kambur Abbâs Şifâî 1761)
Şâh Veliyullah Dihlevî/ Ebû Abdilazîz Kutbüddîn (Delhi, 21 Şubat

Dehlevî Şâh Veliyyullah Ahmed 1702-Delhi, 19 Ağustos
b. Abdirrahîm b. 1762)
Vecîhiddîn ed-Dihlevî
el-Fârûkî
Ebû Saîd el-Hâdimî Mehmed b. Fahrürrûm (Hâdim, 1701-Hâdim,
Mustafa Hâdimî 1762)
Mustafa Sıdkı Mustafa Sıdkı b. Sâlih (İstanbul, …-İstanbul,
Üsküdârî 1760)
Tavuskârî Mehmed b. Mustafa (İstanbul, …-İstanbul,
et-Tavuskârî 1766)
Hasan el-Cabartî Hasan el-Cabartî (Kahire, 1698-Kahire,
1774)
İbrâhim el-Halebî/Râgıp İbrâhîm b. Mustafa b. (Halep, …-İstanbul, 1776)
Paşa Hocası İbrâhîm el-Halebî
el-Medârî
Demenhûrî Ebü’l-Abbâs Ahmed b. (Mısır-Demenhûr,
Abdilmün‘im b. Yûsuf 1690-Kahire, 1778)
ed-Demenhûrî
el-Mezâhibî
Ahmed es-Sücâî Şihâbüddîn Ahmed b. (Mısır-Sucâiyye,
Ahmed b. Muhammed …-Kahire, 21 Ocak 1783)
es-Sücâî eş-Şâfiî
el-Ezherî
Erzurumlu İbrâhim İbrâhîm Hakkı b. Derviş (Hasankale, 18 Mayıs
Hakkı Osman Erzurûmî 1703-Tillo, 22 Haziran
1786)
Halîfezâde Çınarî İsmail Halîfezâde Çınarî İsmail (İstanbul, …-İstanbul,
Efendi Efendi b. Mustafa Efendi 1790)
Gelenbevî/İsmâil İsmâîl b. Mustafa b. (Manisa-Kırkağaç,
Gelenbevî Mahmûd Gelenbevî 1730-Mora-Yenişehir,
1791)
XIX. YÜZYIL
Hüseyin Rıfkı Tâmânî Hüseyin Rıfkı b. Mehmed (Kırım, Tâmân,

b. Kırım Gâzî 1750-Medine, 1817)
İbrâhim Kasabbaşızâde İbrâhîm b. Alî (İstanbul, …-İstanbul, 26
Kasabbaşızâde Kasım 1820)
Hâlid el-Bağdâdî Ebü’l-Behâ Ziyâüddîn (Süleymaniye,
Hâlid b. Ahmed b. 1779-Dımaşk, 1827)
Hüseyn eş-Şehrezûrî
Hoca İshâk Efendi İshâk b. Abdullah (Yanya, Narda,
Yanyâvî 1774-İskenderiye, 1
Şubat 1836)
Gözübüyükzâde İbrahim İbrâhîm b. Muîd (Kayseri, 1747-Kayseri,

Efendi Efendizâde Mehmed 15 Ocak 1838)
Behcet Kayserî
Kuşadalı İbrahim Halvetî İbrâhîmb. Mustafa (Kuşadası, 1774-Medine,
eş-Şa’bânî el-Halvetî 1848)
Hayâtîzâde Seyyid Şeref Seyyid Şeref Halil b. (Elbistan, …-Bağdat,
Halil Hayâtî Ahmed Efendi 1851)
Hâdî-i Sebzevârî Hâc Mollâ Hâdî b. Mehdî (Horasan-Sebzevâr,
b. Hâc Mirzâ Hâdî-i 1797-Sebzevâr, 1872)
Sebzevârî
Rifâa et-Tahtâvî Rifâa Râfi‘ b. Bedevî b. (Mısır-Saîd, 15 Ekim
Alî b. Muhammed 1801-Kahire, 27 Mayıs
et-Tahtâvî el-Hüseynî 1873)
el-Hâşimî
Hoca Abdülkerim Efendi Abdülkerim b. Hüseyin (Amasya-Karakise Köyü,
b. Alî 1803-İstanbul, 20 Ocak
1886)
Kilisli Hocazâde Abdullah Hocazâde Abdurrahman (Kilis, 1825-Kilis, 1887)
b. Abdullah Enverî
Hoca Tahsin Efendi/ Hasan Tahsin b. Osman (Yanya-Ninat,
Hasan Tahsin Yanyâvî 1811-İstanbul, 1881)
Şehâbeddîn Mercânî Ebü’l-Hasan Şihâbüddîn (Kazan, 1818-Kazan,
Hârûn b. Bahâiddîn b. 1889)
Sübhân el-Kazanî
el-Mercânî
Abdünnâfi İffet Efendi Abdünnâfi İffet b. (Adana, 1823-Tâif, 1890)
Muhammed Saîd b. Hacı
İshâk Efendi
Tunuslu Hayreddin Paşa Hayreddin b. Hasan (Kafkasya,
Kûbanî 1823-İstanbul, 29 Ocak
1890)
Sırrı Giridî Paşa Selim Sırrı b. Helvacızâde (Girit-Kandiye,
Tosun Giridî 1844-İstanbul, 12 Aralık
1895)
Ahmed Cevdet Paşa Ahmed b. İsmail b. Alî (Lofça, 1823-İstanbul,
Lofçavî 1895)
Afgânî, Cemâleddîn Seyyid Cemâlüddîn (Esedâbâd,
Muhammed b. Safder 1838-İstanbul, 9 Kasım
el-Efgânî el-Hüseynî 1897)
Ebü’l-Hasan Cilve Ebü’l-Hasan b. Mîrzâ (Ahmedâbâd,
Muhammed et-Tabâtabâî 1823-Tahran, 1897)
el-İsfahânî
Seyyid Ahmed Han Seyyid Ahmed Han b. (Delhi, 17 Ekim
Muhammed Müttakî Han 1817-Aligarh, 27 Mart
Dihlevî 1898)
XX. YÜZYIL
Çerkeşizâde Mehmed Tevfik Efendi (Ankara, 1 Şubat 1826-İstanbul, 1901)
Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa (Vidin, 1832-İstanbul, 1901)
Manastırlı İsmail Hakkı (Manastır, 1846-İstanbul, 1912)
Şiblî Nu‘mânî (Hindistan-Bindül, 1857- A‘zamgarh,

1914)
Bağdatlı İsmâil Paşa/Babanzâde (Bağdat, 1839-İstanbul, 1920)
Harpûtî, Abdüllatîf (Harput, 1842-İstanbul, 1916)
Abduh, Muhammed (Aşağı Mısır, 1849-Kahire, 11 Temmuz

1905)
Ertuğrul, İsmail Fenni (Tırnova, 1855-İstanbul, 29 Ocak
1946)
Ali Sedad (İstanbul, 1857-İstanbul, 1900)
Rızâeddîn b. Fahreddîn (Tataristan-Bügülme, 12 Ocak 1859-

Ufa, 12 Nisan 1936)
Bursalı Mehmed Tâhir (Bursa, 22 Kasım 1861-İstanbul, 28
Ekim 1925)
Üveys Vefâ Erzincânî/Veysi Günhan (Erzincan, 1861-İstanbul, 14 Ocak
(Hanzâde) 1946)
Fatma Âliye (Topuz) (İstanbul, 9 Ekim 1862-İstanbul, 13
Temmuz 1936)
Cemîl Sıdkı ez-Zehâvî (Süleymaniye, 1863-Bağdat, 1936)
Salih Zeki (İstanbul, 1864-İstanbul, 2 Temmuz

1921)
Kam, Ömer Ferîd (İstanbul, 10 Ocak 1864-Ankara, 22
Mayıs 1944)
Said Halim Paşa (Kahire, 19 Şubat 1863-Roma, 5
Aralık 1921)
Şehbenderzâde Ahmed Hilmi/Filibeli (Filibe, 1865-İstanbul, 17 Ekim 1914)
Ahmed Hilmi
Reşîd Rızâ (Lübnan-Hüssam, 1865-Kahire, 1035)
Ahmed Avni Konuk (İstanbul, 1868-İstanbul, 19 Mart

1938)
Fatih Gökmen (Antalya-Akseki, 1877-İstanbul, 1955)
Ayni, Mehmet Ali (Manastır-Serfiçe, 1869-İstanbul, 30

Kasım 1945)
Emîr Şekîb Arslan (Lübnan-Şuveyfât, 1869-Beyrut, 1946)
İzmirli, İsmail Hakkı (İzmir, 1869-Ankara, 31 Ocak 1946)
Şeyhülislâm Mustafa Sabri Efendi (Turhal, 22 Haziran 1869-Kahire, 12

Mart 1954)
Bölükbaşı, Rıza Tevfik/Feylesof Rıza (Cisr-i Mustafa Paşa, 1869-İstanbul,
30 Aralık 1949)
Babanzâde Ahmed Naim (Bağdat, 1872-İstanbul, 13 Ağustos
1934)
Mûsâ Cârullah Bigiyev (Rostov, 1875-Kahire, 28 Ekim 1949)
Gökalp, Ziya (Diyarbakır, 1876-İstanbul, 1924)
İkbâl, Muhammed (Keşmir-Siyalküt, 8 Kasım

1877-Lahor, 21 Nisan 1938)
Tâhirü’l-Mevlevî/Mehmed Tâhir (İstanbul, 13 Eylül 1877-İstanbul, 21
Haziran 1951)
Ferîd Vecdî, Muhammed (İskenderiye, 1878-Kahire, 1954)
Elmalılı M. Hamdi Yazır (Elmalı, 1878-İstanbul, 27 Mayıs

1942)
Sâtı‘ el-Husrî (Yemen-San‘a, 1880-Bağdat, 24 Aralık
1968)
Yaltkaya, Mehmet Şerefeddin (İstanbul, 17 Kasım 1880-Ankara, 23
Nisan 1947)
Mustafa Abdürrâzık (Mısır-Minyâ, 1882-Kahire, 15 Şubat
1947)
Bilmen, Ömer Nasuhi (Erzurum-Salasar, 1883-İstanbul, 12
Ekim 1971)
Çankı, Mustafa Namık (Yanya-Ergiri, 1883-İstanbul, 11 Mart
1965)
Günaltay, Mehmet Şemseddin (Erzincan-Kemaliye, 1883-İstanbul, 20
Ekim 1961)
Muhammed Mustafa Hilmi (Kahire, 14 Ekim 1904-Kahire, 6
Şubat 1969)
Assâr, Seyyid Muhammed Kâzım (Tahran, 1884-Tahran, 1975)
Seyyid Zaferü’l-Hasan (Hindistan-Allahabad, 14 Şubat

1885-Lahor, 19 Haziran 1949)
Guénon, René/Abdülvâhid Yahyâ (Fransa-Blois, 15 Kasım 1886-Kahire,
7 Ocak 1951)
Ahmed Emîn (Kahire, 1886-Kahire, 30 Mayıs 1954)
Yûsuf Kerem (Tanta, 8 Eylül 1886-İskenderiye, 28

Mayıs 1959)
Yörükan, Yusuf Ziya (Selânik, 1887-Ankara, 5 Haziran

1954)
Erişirgil, Mehmet Emin (İstanbul, 1891-Ankara, 1 Ocak 1965)
Mian Muhammed Şerif/M. M. Şerif (Lahor, 28 Şubat 1893-Lahor, 11

Aralık 1965)
Ebü’l-Alâ el-Afîfî (Benderülcîze, 1897-İskenderiye,
1966)
Ehvânî, Ahmed Fuâd (Kahire, 12 Ekim 1908-Cezayir, 13
Mart 1970)
Tûkân, Kadrî Hâfız (Filistin, Nablus, 1910-Beyrut, 26
Şubat 1971)
Mahmûd Kâsım (Mısır-Zekazik, 3 Temmuz
1913-Kahire, 29 Temmuz 1973)
Mâlik b. Nebî (Cezayir-Kostantine, 28 Ocak
1905-Cezayir, 31 Ekim 1973)
Ülken, Hilmi Ziya (İstanbul, 3 Ekim 1901-İstanbul, 5
Haziran 1974)
Topçu, Nurettin (İstanbul, 7 Kasım 1909-İstanbul, 10
Temmuz 1975)
Atademir, Hamdi Ragıp (Konya, 17 Nisan 1909-Ankara, 2 Mart
1976)
Salîbâ, Cemîl (Lübnan-Kar’ûn, 7 Şubat
1902-Beyrut, 12 Ekim 1976)
Dilgan, Ahmet Hamit (İstanbul, 18 Mart 1901-İstanbul, 13
Kasım 1976)
Osman Emîn (Mısır-Cîze, 1908-Kahire, 1 Mayıs
1978)
Mutahharî, Şehid Murtazâ (Meşhed-Feriman, 2 Şubat 1920-Kum,
2 Mayıs 1979)
Seyyid Ebü’l-A’lâ el-Mevdûdî (Hindistan-Haydarâbâd, 25 Eylül
1903-ABD-Buffalo, 22 Eylül 1979)
en-Neşşâr, Ali Sâmî (Kahire, 19 Ocak 1917-Fas, 1 Ekim
1980)
Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin (Tebriz, Şâdâbâd, 1904-Kum, 16
Kasım 1981)
Akder, Abdullah Necati (İstanbul, 13 Temmuz 1901-Ankara,
20 Mart 1986)
Fârûkî, İsmâil Râcî (Filistin-Yafa, 21 Ocak
1921-Pennsylvania-Wyncote, 27 Mayıs
1986)
Ömer Ferruh (Beyrut, 8 Mayıs 1904-Beyrut, 8
Kasım 1987)
C. A. Kadir (Pencap-Pasrur, 1909-Pencap, 1987)
Fazlur Rahman (Pakistan-Hezâre, 21 Eylül

1919-Chicago, 26 Temmuz 1988)
Saîdân, Ahmed Selîm (Filistin-Safed, 1912-Amman, 23 Ocak
1991)
Ebû Rîde, Muhammed (Arîş, 23 Kasım 1909-İsviçre, 10
Kasım 1991)
Alevî, Cemâleddîn (Fas, 1945-Fas, 12 Temmuz 1992)
Habâbî/Lahbabî (Fas, 25 Aralık 1922-Fas, 23 Ağustos

1993)
Zekî Necîb Mahmûd (Dimyat-Zerkâ, 1 Şubat 1905-Kahire,
8 Eylül 1993)
Sayılı, Aydın (İstanbul, 2 Mayıs 1913-Ankara, 15
Ekim 1993)
Anawati, Georges Chehata/Corc (İskenderiye, 6 Haziran 1905-Kahire,
Şehâte Kanavâtî 28 Ocak 1994)
Ferdîd, Ahmed (İran-Yezd, 1909-Tahran, 16 Ağustos
1994)
et-Teftazânî, Ebü’l-Vefâ (Kahire, 14 Nisan 1930-Kahire, 29
Haziran 1994)
Medkûr, İbrahim Beyyûmî (Cîzi, 1902-Kahire, 4 Aralık 1995)
Ebû Reyyân, Muhammed Ali (İskenderiye, 6 Mayıs

1929-İskenderiye, 11 Temmuz 1996)
Sagaadeev, Artur Vladimirovich / (Kazan, 24 Şubat 1931-Kazan, 22
Seg’di/Sa’dî Ocak 1997)
Osman Yahyâ (Halep-İdlîb, 1919-Halep, 5 Kasım
1997)
Yezdî, Mehdî Hâirî (Kum, 1923-Tahran, 8 Temmuz 1999)
Sunar, Cavit (Yenice-Vardar, 13 Temmuz

1912-İzmir, 1999)
XXI. YÜZYIL
Garaudy, Roger (Marsilya, 17 Temmuz 1913-Paris, 13

Haziran 2012)
Süveyşî (Tunus-Nâbil, 21 Şubat 1915-Tunus,
24 Ağustos 2007)
Bedevî, Abdurrahman (Mısır-Şarbâs, 4 Şubat 1917-Kahire,
25 Temmuz 2002)
Cebr, Ferîd Rasid (Jabre, Farid) (Lübnan-Amman, 1921-Amman, 1993)
Fahrî, Macid (doğ. Lübnan-Zerarieh, 6 Ocak 1923)

Sabra, Abdülhamîd İbrâhim (Mısır-Tanta, 8 Haziran 1924-Tanta,

2013)
Sezgin, Fuat (Bitlis, 24 Ekim 1924-İstanbul, 30
Haziran 2018)
Tekeli, Sevim (doğ. Trabzon-Sürmene, 22 Aralık
1924)
Hamârneh/Sâmi Halef Hamâmeh (Amman-Me’debâ, 2 Şubat
1925-Washington, 3 Aralık 2010)
Âştiyânî, Seyyid Celâleddîn (Aştiyân, 1925-Meşhed, 2005)
İzzetbegoviç, Aliya (Bosanski, 8 Ağustos

1925-Saraybosna, 19 Ekim 2003)
Keklik, Nihat (Balıkesir-Ayvalık, 1926-İstanbul, 1
Mart 2017)
Öner, Mehmet Necati (Erzurum-Tortum, 1 Temmuz
1927-Ankara, 2 Ocak 2019)
Küyel, Mübahat Türker (doğ. Ankara, 15 Eylül 1927)
Arkûn, Muhammed (Cezayir-Kâbiliyye, 2 Ocak 1928-Paris,

16 Eylül 2010)
Çubukçu, İbrahim Agâh (doğ. Adana-Kadirli, 1928)
Muhakkık, Mehdî (doğ. Meşhed, 1930)
Atay, Hüseyin (doğ. Rize, 1930)
el-Attas, Seyyid Muhammed Nakîb (doğ. Endonezya-Bogor, 5 Eylül 1931)
Rıza Dâverî Erdekânî (doğ. İran-Ardakân, 1933)
Şerîatî, Ali (Horasan-Kahak, 23 Kasım 1933-

Southampton, 19 Haziran 1977)
Nasr, Seyyid Hüseyin (doğ. Tahran, 7 Nisan 1933)
Laroui, Abdullah (doğ. Fas-Azmour, 7 Kasım 1933)
Alalussi, Husam (Irak, 1934-Bağdat, 2013)
İbrahîm Dînânî (doğ. Isfahan, Humeynîşehir, Dînân,

26 Aralık 1934)
Yezdî, Ayetullah Tâkî Misbâh (doğ. İran-Yezd, 31 Ocak 1935)
Şayegân, Daryuş/Dariush Shayegan (Tahran, 2 Şubat 1935-Tahran, 22

Mart 2018)
Hanefî, Hasan (doğ. Kahire, 13 Şubat 1935)
Hişâm Zeyd/Hichem Djaït (doğ. Tunus, 6 Aralık 1935)
Câbirî, Muhammed ‘Âbid (Fas-Figuig, 1936-Fas-Kazablanka, 3

Mayıs 2010)
Olguner, Fahrettin (doğ. Afyon, 1938)
Aydın, Hüseyin (doğ. Antalya-Elmalı, 1938)

el-Messirî, Abdülvahap (Mısır-Damanhour, 8 Ekim

1938-Kahire, 3 Haziran 2008)
Tarabişî, George (doğ. Suriye-Halep, 1939)
Mernissi, Fatima (Fas-Fes, 27 Eylül 1940-Rabad, 30

Kasım 2015)
Kâhya, Esin (doğ. Ankara, 1941)
Altıntaş, Hayrani (doğ. Konya-Akşehir, 28 Ağustos 1942)
Nasr Hâmid Ebû Zeyd (Mısır-Tanta, 10 Temmuz

1943-Kahire, 5 Temmuz 2010)
Aydın, Mehmet (doğ. Elazığ, 20 Mart 1943)
Dağ, Mehmet (doğ. Adıyaman, 1 Kasım 1943)
Arslan, Ahmet (doğ. Şanlıurfa, 2 Şubat 1944)
Surûş, Abdülkerim (doğ. Tahran, 16 Aralık 1945)
Kaya, Mahmut (doğ. Tokat-Artova 12 Mayıs 1945)
Taylan, Necip (doğ. Tekirdağ-Malkara, 4 Ocak 1946)
Karlığa, Hacı Bekir (doğ. Adıyaman-Besni, 1947)
Şahin, Hasan (doğ. Erzincan-Elmaköy, 5 Ocak 1948)
Yakıt, İsmail (doğ. Denizli-Tavas, 1950)
Çağrıcı, Mustafa (doğ. Sivas-Şarkışla, 1950)
Duran, Recep (doğ. Çanakkale, 1951)
Turhan, Kasım (doğ. Afyonkarahisar, 9 Ocak 1952)
Bayraktar, Mehmet (doğ. Konya-Beyşehir, 25 Şubat 1952)
Açıkgenç, Alparslan (doğ. Erzurum-Şenkaya, 24 Kasım

1952)
Kutluer, İlhan (doğ. Çanakkale-Biga, 26 Haziran
1957)
Not: Bu kronolojide, çağdaş İslâm düşünürlerinden kıdemli ve belli bir yaş

üzerindeki isimlere yer verilmiştir.
KAYNAKÇA
Abduh, Muhammed, Hanoto’nun Hücumuna Karşı Şeyh Muhammed Ab-

duh’un İslâm’ı Müdafaası, çev. M. Âkif Ersoy, Tevsi-i Tıbaat Mat-
baası, İstanbul, 1913.
Tevhid Risalesi, çev. S. Hizmetli, Fecr Yayınları, Ankara, 1986.
Abdullah b. Mübârek, Zühd Kitabı, çev. İ. Doğan, Armağan Kitapları,
Konya, 2006.
Abdülkerîm el-Cîlî, el-Kemâlâtu’l-ilâhiyye fî sıfâti’l-Muhammediyye: Hakî-
kat-i Muhammediye, çev. M. Bedirhan, Nefes Yayınları, İstanbul,
2012.
Abdüllatîf Harpûtî, Kelâm Tarihi, sad. M. Esen, Ankara Okulu Yayınları,
Ankara, 2005.
Mev’iza-i Abdüllatîf, çev. A. Aslantürk, Eser Neşriyat, İstanbul,
1981.
Açıkgenç, Alparslan, Being and Existence in Sadra and Heidegger: A Com-
parative Ontology, ISTAC, Kuala Lumpur, 1996.
İslâm Medeniyetinde Bilgi ve Bilim, İSAM Yayınları, 2. Baskı, İs-
tanbul, 2013.
Kavram ve Süreç Olarak Bilginin İslâmîleştirilmesi, Nesil Ba-
sım-Yayın, İstanbul, 1998.
Adamson, Peter; Taylor, Richard C. (ed.), İslâm Felsefesine Giriş, çev. M.
C. Kaya, Küre Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, 2008.
Addas, Claude, İbn Arabi: Kibrit-i Ahmer’in Peşinde, çev. A. Ataman, Ge-
lenek Yayınları, İstanbul, 2003.
Adıvar, Abdülhâk Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, İs-
tanbul, 1970.
Affifi, Ebü’l-Alâ, Muhyiddîn İbnü’l-Arabî’nin Tasavvuf Felsefesi, çev. M.
Dağ, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, Ankara,
1975.
Afgânî, Cemaleddîn, Dehriyyun’a Reddiye: Naturalizm Eleştirisi, çev. V.
İnce, Ekin Yayınları, İstanbul, 1997.
Tabiatçılığı Red, çev. A. Akpınarlı, DİB Yayınları, Ankara, 1956.
Afnan, Soheil, Avicenna: His Life and Works, George Allen & Unwin, Lon-
don, 1958.
Ahî Evran, Metâliü’l-imân: İmanın Boyutları, çev. M. Bayram, Damla Of-
set, Konya, trs.
Ahmed b. Hanbel, er-Redd ‘ale’z-zenâdıka ve’l-cehmiyye, Garas li’n-neşr,
Kuveyt, 1426/2005.
Ahmed Gazzâlî, Sevânihu’l-uşşâk: Âşıkların Halleri, çev. T. Koç, M. Çetin-
kaya, Hece Yayınları, Ankara, 2008.
Akkad, Amir, Ahmed Emîn: Hayatuhu ve edebuhu, Dârü’l-cil, Beyrut,
1982.
Akkirmânî, İklilü’t-terâcîm, Dârü’l-âmire Matbaası, İstanbul, 1319/1900.
Akoğlu, Muharrem, “Ahmed b. Duâd’ın Mu‘tezilî Politikaları Üzerindeki

Etkisi”, Bilimnâme, Cilt: III, Sayı: 7, 2005/1, s. 93-103.
Aksoy, Yavuz (der.) Ünlü Türk Matematikçi Salih Zeki, Yıldız Teknik Üni-
versitesi Yayınları, İstanbul, 2001.
Aksüt, Ali Kemali, Profesör Mehmet Ali Ayni: Hayatı ve Eserleri, Ahmet
Sait Matbaası, İstanbul, 1944.
Akyol, Aygün, Şehrezûrî Metafiziği, Araştırma Yayınları, Ankara, 2011.
Akyüz, Yahya, Türk Eğitim Tarihi, Pegem Akademi, 18. Baskı, Ankara,
2010.
Alâeddîn Ali et-Tûsî, Tehâfütü’l-felâsife: Kitâbu’z-Zuhr, çev. R. Duran,
Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1990.
Alevî, Hâdi, Nazariyyetü’l-hareketi’l-cevheriyye inde’ş-Şîrâzî, Dârü’t-talia,
Beyrut, 1983.
Ali b. Muhammed b. el-Velîd, Dâmiğu’l-bâtıl ve hatfü’l-münâdi’, ed. M.
Galib, 2 Cilt, Müessesetu İzzeddîn, Beyrut, 1403/1982.
Ali Kuşçu, er-Risâletü’l-Fethiyye: Ali Kuşçu’nun Fethiyye Adlı Eserinin Çe-
virisi, çev. Seyyid Ali Paşa, yay. haz. Y. Unat, Kültür Bakanlığı
Yayınları, Ankara, 2001.
Ali Sedad, Mîzânü’l-‘ukûl, yay. haz. İ. Çapak, H. Kuşlu, M. Aydın, Türkiye
Yazma Eserler Kurumu Yayınları, İstanbul, 2015.
Alkam, Hasan Abdurrahman, el-Cevânibu’l-felsefiyye fî kitâbâti İbni’s-Sîd
el-Batalyevsî, Dârü’l-beşîr, Amman, 1978.
Alper, Ö. Mahir, Aklın Hazzı: İbn Kemmûne’de Bilgi Teorisi, Kitabevi, İs-
tanbul, 2004.
Osmanlı Felsefesi: Seçme Metinler, Klasik Yayınları, İstanbul,
2015.
Varlık ve İnsan: Kemâlpaşazâde Bağlamında Bir Tasavvurun Yeni-
den İnşası, Klasik Yayınları, İstanbul, 2010.
Altaş, Eşref, “Şemseddîn eş-Şehrezûrî ve Nüzhetü’l-ervâh ve rav-
dâtü’l-efrâh Adlı Eseri”, Felsefe, Tıp ve Tarih, ed. M. Arıcı, Klasik
Yayınları, İstanbul, 2014, s. 307-342.
Fahreddîn er-Râzî’nin İbn Sînâ Yorumu ve Eleştirisi, İz Yayıncılık,
İstanbul, 2009.
Altıntaş, Hayrani, Erzurumlu İbrâhim Hakkı, MEB Yayınları, Ankara, 1992.
İbn Sînâ Metafiziği, Elis Yayınları, Ankara, 2008.
Alvanî, Tâhâ Câbir, Dünden Bugüne Bilginin İslâmîleştirilmesi, Koba Ya-
yınları, İstanbul, 1995.
Âmirî, el-İ’lâm bi-menâkibi’l-İslâm, thk: A. Abdülhamîd Gurab, Dârü’l-isâ-
le, Riyad, 1988.
Kitâbu’l-Emed ‘ale’l-ebed: Sonsuzluk Peşinde (Metin-Çeviri), çev. Y.
Kara, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, İstanbul, 2013.
Apak, Âdem, Ana Hatlarıyla İslâm Tarihi IV: Abbâsîler Dönemi, Ensar
Neşriyat, 6. Baskı, İstanbul, 2014.
Arıcı, Mustakim, “Evrensel Bir Tıp ve Felsefe Tarihi: ‘Uyûnu’l-enbâ’ fî ta-
bakâti’l-etibbâ’, Felsefe, Tıp ve Tarih, ed. M. Arıcı, Klasik Yayınları,
İstanbul, 2014, s. 273-306.
Kaynakça 547
“VII/XIII. Yüzyıl İslâm Düşüncesinde Fahreddîn Râzî Ekolü”, İs-

lâm Araştırmaları, Sayı: 26, İstanbul, 2011, s. 1-37.
Arkoun, Muhammed, Tarih, Felsefe, Siyaset Üzerine Konuşmalar, çev. Y.
Aktay, C. Erdemci, Vadi Yayınları, Ankara, 2000.
Kur’an Okumaları, çev. A. Z. Ünal, İnsan Yayınları, İstanbul,
1995.
Arnaldez, Roger, “İslâm’da Felsefî Düşünce Nasıl Kötürümleşti?”, çev. A.
Arslan, AÜ DTCF Dergisi, Cilt: XXVIII, Sayı: 1-2, Ankara, 1970, s.
231-241.
Arslan, Ahmet, “İslâm Felsefesinin Özgünlüğü Sorunu”, Felsefe Tartışma-
ları, Sayı: 14, Temmuz, 1993, s. 61-102.
İbn Haldûn’un İlim ve Fikir Dünyası, Kültür ve Turizm Bakanlığı
İslâm Felsefesi Üzerine, Vadi Yayınları, Ankara, 1999.
Arslan, M. Fatih, “Ebû Hayyân et-Tevhîdî ve el-Mukâbesât’ı”, Felsefe, Tıp
ve Tarih, ed. M. Arıcı, Klasik Yayınları, İstanbul, 2014, s. 95-118.
A’sem, Abdülemîr, İbnü’r-Râvendî fi’l-meracii’l-‘Arabiyye, Dârü’l-afâkî’l-ce-
dîde, Beyrut, 1979.
Âşıkpaşazâde, Tevârih-i Âl-i Osman’dan Âşıkpaşazâde Tarihi, Matbaa-i
Âmire, İstanbul, 1332/1916.
Ataullah, Hızır Ahmed, Beytülhikme fî asri’l-Abbâsiyyîn, Dârü’l-fikri’l-‘A-
rabî, Kahire, trs.
Atiyeh, George, Al-Kindi: The Philosopher of the Arab, Islamic Research
Institute, İslâmabad, 1985.
el-Attas, Nakîb, İslâm ve Laisizm, çev. S. Ayaz, Pınar Yayınları, İstanbul,
1994.
İslâmî Eğitim: Araçlar ve Amaçlar, çev. A. Çaksu, Endülüs Yayın-
ları, İstanbul, 1991.
Modern Çağ ve İslâmî Düşünüşün Problemleri, çev. M. E. Kılıç, İn-
san Yayınları, İstanbul, 1989.
Atvan, Hüseyin, ez-Zendeka ve’ş-şuubiyye fi’l-asri’l-Abbâsî, Dârü’l-cil,
Beyrut, 1984.
Aycan, İrfan, Emevîler Dönemi Bilim, Kültür ve Sanat Hayatı, Ankara
Okulu Yayınları, Ankara, 2011.
Aydın, Cengiz, “Ali Kuşçu”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: II, TDV Yayın-
ları, İstanbul, 1989, s. 408-410.
Aydın, Hakkı, Sivaslı İbn-i Hümâm ve Tahrîr’i, Kemâleddîn İbn-i Hümâm
Vakfı Yayınları, Sivas, 1993.
Aydınlı, Yaşar, Fârâbî, İSAM Yayınları, İstanbul, 2008.
İbn Bâcce’nin İnsan Görüşü, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakül-
tesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 1997.
Ayni, Mehmet Ali, İbn Arabî’de Varlık Düşüncesi, yay. haz. M. Kara, İnsan
Yayınları, İstanbul, 1992.
Şeyh-i Ekber’i Niçin Severim?, yay. haz. H. R. Yananlı, Bedir Yayı-
nevi, İstanbul, 1995.
Tasavvuf Tarihi, sad. H. R. Yananlı, Kitabevi, İstanbul, 1992.
Türk Âzizleri: İsmâil Hakkı Bursalı ve Ruhü’l-Beyan Müellifi, Mari-

fet Basımevi, İstanbul, 1944.
Azîz Nesefî, Hakikatlerin Özü: Âlem ve İnsan, yay. haz. M. M. Tamar, İn-
İnsan-ı Kâmil: Tasavvufta İnsan Meselesi, çev. M. Kanar, Dergâh
Babanzâde Ahmed Naim, Felsefe Makaleleri, yay. haz. M. C. Kaya, C.
Şenel, Klasik Yayınları, İstanbul, 2014.
İslâm Ahlâkının Esasları, sad. R. Kılıç, TDV Yayınları, Ankara, 1995.
İslâm’da Kavmiyetçilik Yoktur, Bedir Yayınları, İstanbul, 1991.
Bağdatlı İsmâil Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn esmâi’l-müellifîn ve âsârü’l-mu-
sannifîn (Şöhretler İndeksi), yay. haz. N. Bayraktar, MEB Yayınla-
rı, İstanbul, 1990.
Bakar, Osman, İslâm Düşüncesinde İlimlerin Tasnifi, çev. A. Çapku, İn-
Baljon, J.M.S., Modernist Düşünüşün Şekillenişi, çev. İ. Çalışkan, Ankara
Baloğlu, Adnan Bülent ve Şeker, Mehmet (yay. haz.), İzmirli İsmail Hakkı:
Sempozyum, TDV Yayınları, Ankara, 1996.
Baneth, David H., “Judah Halevi and Al-Ghazali”, Studies in Jewish
Thought: an Autology of German Jewish Scholarship, ed. A. Jospe,
Detroit, 1981, s. 181-199.
Bayrakdar, Mehmet, “Bettânî ve Trigonometriye Katkıları”, I. Uluslararası
Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyu-
mu (28-30 Nisan 2006), ed. A. Bakkal, Cilt: I, Harran Üniversitesi
Yayınları (2 Cilt), Şanlıurfa, 2006, s. 342-343.
“Câhız ve Biyolojik Evrimciliğin Doğuşu”, çev. M. Vural, Evrim ve
Tasarım: Gelen-eksel ve Çağdaş Metinler Seçkisi, derl. R. Alpyağıl,
İz Yayıncılık, İstanbul, 2013, s. 210-217.
“Diyarbakırlı Bir Makine ve Otomat Mühendisi; Ebü’l-İzz el-Ce-
zerî”, Tarih Boyunca Diyarbakır Sempozyumu, Dicle Üniversitesi
Yayınları, Diyarbakır, 2004, s. 1-7.
“Fârâbî ve İbn Sînâ’da Ontolojik Delil Üzerine”, İbn Sînâ’nın Ölü-
münün Bininci Yılı Armağanı, Derl. A. Sayılı, TTK Basımevi, Anka-
ra, 1984, s. 461-470.
“İslâm Düşüncesinin Batı’ya Etkisi”, İslâm Düşünce Tarihi, ed. M.
Bayrakdar, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 2012, s.
251-260.
İslâm Düşünce Tarihi, ed. H. Altıntaş, Anadolu Üniversitesi Yayın-
ları, 10. Baskı, Eskişehir, 2009.
İslâm Felsefesine Giriş, Beyaz Kule Yayınları, Ankara, 2008.
İslâm’da Bilim ve Teknoloji Tarihi, Rehber Yayıncılık, 2. Baskı, An-
kara, 1992.
İslâm’da Evrimci Yaratılış Teorisi, Kitabiyat, Ankara, 2001.
Kayserili Dâvûd: Dâvûdu’l-Kayserî, Kültür ve Turizm Bakanlığı
Kutlu Müderris İdrîs-i Bitlisi, Biyografi Yayınları, İstanbul, 2006.
Kaynakça 549
Bayram, Mikail, Ahî Evran ve Ahî Teşkilatının Kuruluşu, Damla Matbaa-

cılık, Konya, 1991.
Bedevî, Abdurrahman, Müellifâtü’l-Gazzâlî, Vekâletü’l-matbuat, Kuveyt,
1977.
Bekiryazıcı, Eyüp, Devvânî Felsefesinin Ontolojik Temelleri, Araştırma Ya-
yınları, Ankara, 2009.
Berger, Michael S., “Toward a New Understanding o Judah Halevi’s Ku-
zarî”, Journal of Religon, Cilt: LXXII, Sayı: 2, s. 210-228.
Beyrunî’ye Armağan, TTK Yayınları, Ankara, 1974.
Bilen, Osman, “Ebû Bişr Mattâ ile Ebû Saîd es-Sîrâfî Arasında Mantık ve
Gramer Üzerine Bir Tartışma”, İslâmiyat, Cilt: VII, Sayı: 2, 2004,
s. 155-172.
Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılahâtı Fıkhiyye Kâmûsu,
İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1949.
Bingöl, Abdulkuddüs, Gelenbevî İsmâil, Kültür ve Turizm Bakanlığı Ya-
Bîrûnî, el-Asârü’l-bâkiye ani’l-kurûni’l-hâliye: Maziden Kalanlar, çev. A.
Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2011.
Bolay, S. Hayri; Yediyıldız, Bahaeddin; Yazıcıoğlu, M. Sait (yay. haz.), Şey-
hülislâm İbn Kemâl Sempozyumu, TDV Yayınları, Ankara, 1989.
Bora, Fozia, “Did Salâh al-Din Destroy the Fâtimids’ Books? An Histori-
ographical Inquiry”, Journal of the Royal Asiatic Society, vol. XXIV,
London, 2014, s. 1-19.
Bosworth, Clifford Edmund, Baha Al-Din Al-Amili and his Literary Antho-
logies, University of Manchester, Manchester, 1989.
Bozkurt, Nahide, Abbâsîler, İSAM Yayınları, İstanbul, 2014.
Mu‘tezile’nin Altın Çağı: Me’mûn Dönemi, Ankara Okulu Yayınları,
Ankara, 2002.
Brett, Michael, Ibn Khaldun and the Medieval Maghrib, Ashgate Publis-
hing, Aldershot, 1999.
Brice, William C., The Daire-yi Muaddel of Seydi Ali Reis, Manchester
University Press, Manchester, 1976.
Burckhardt, Titus, Astroloji ve Simya, çev. M. Temelli, Verka Yayınları,
İstanbul, 1999.
Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri: 1299-1915, yay. haz. A. F.
Yavuz, İ. Özen, 3 Cilt, Meral Yayınevi, İstanbul, 1972.
Türklerin ‘Ulûm ve Fünûna Hizmetleri, yay. haz. R. Demir, Y. Unat,
TDV Yayınları, Ankara, 1996.
el-Câbirî, Muhammed ‘Âbid, Arap-İslâm Aklının Oluşumu, çev. İ. Akbaba,
Kitabevi, İstanbul, 2000.
Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı, çev. B. Köroğlu vd., Kitabevi,
İstanbul, 2002.
Arap-İslâm Siyasal Aklı, çev. V. Akyüz, Kitabevi, İstanbul, 2001.
Felsefî Mirasımız ve Biz, çev. B. Köroğlu, Kitabevi, İstanbul, 2000.
Câhız, Cimriler Kitabı, çev. S. Hacıoğlu, Bordo-Siyah Yayınları, İstanbul,
2012.
Hilafet Ordusunun Menkıbeleri ve Türklerin Faziletleri, çev. R.

Şeşen, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara,
1988.
Celal, Vahit, İslâm Medeniyetinin Yitik Mirası: Harezm Me’mûn Akademi-
si, Araştırma Yayınları, Ankara, 2018.
Celbanî, Gulam Hüseyin, Şâh Veliyullah Dihlevî, çev. H. Nureddin, Gele-
nek Yayınları, İstanbul, 2002.
Ceyhan, Semih, “Zühd”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XLIV, TDV Yayın-
ları, İstanbul, 2013, s. 530-532.
Cezerî, Kitâbu’l-Câmi‘ beyne’l-‘ilmi ve’l-ameli’n-nâfi’ fî sınâ‘ati’l-hiyel: Ola-
ğanüstü Mekanik Araçların Bilgisi Hakkında Kitap (Tıpkı Basım),
Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1990.
Tercüme-i Hiyel: Mekanik Tercümesi, çev. İ. Fazlıoğlu, M. Koç,
Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, İstanbul, 2014.
Chittick, William, The Sufi Path of Knowledge: Ibn Al-‘Arabi’s Metaphysics
of Imagination, New York State University Press, Albany, 1989.
Chokr, Mehlem, İslâm’ın Hicri İkinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar, çev. A.
Meral, Anka Yayınları, İstanbul, 2002.
Corbin, Henry, İslâm Felsefesi Tarihi, çev. H. Hatemi ve A. Arslan, İletişim
Yayınları, 6. Baskı, 2 Cilt, İstanbul, 2010.
Cürcânî, Seyyid Şerif, et-Ta‘rîfât: Tasavvuf Istılahları, çev. A. Acar, M.
Tolun, Litera Yayıncılık, İstanbul, 2014.
Cüveynî, İnanç Esasları Kılavuzu: Kitâbu’l-İrşâd, çev. A. B. Baloğlu vd.,
TDV Yayınları, Ankara, 2010.
Çağrıcı, Mustafa, “Büddü’l-ârif”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: VI, TDV
“Tehzîbü’l-ahlâk”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XL, TDV Yayınla-
rı, İstanbul, 2011, s. 328-330.
Çapku, Ahmet, “Şehristânî’nin el-Milel ve’n-nihal’inde Felsefe ve Filozof-
lar”, Felsefe, Tıp ve Tarih, ed. M. Arıcı, Klasik Yayınları, İstanbul,
2014, s. 149-169.
Çelebi, Ahmed, İslâm’da Eğitim Öğretim Tarihi, çev. A. Yardım, Damla
Çelebi, İlyas, “Mu‘tezile”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XXXI, TDV Yayın-
ları, İstanbul, 2006, s. 391-401.
Çetintaş, İbrahim, Saçaklızâde ve İlimleri Sınıflandırması, Ankara Üni-
versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi, Ankara, 2006.
Çıkar, Mehmet Şirin, Nahivciler ile Mantıkçılar Arasındaki Tartışmalar,
İSAM Yayınları, İstanbul, 2009.
Çiftçi, Adil, Fazlur Rahman ile İslâm’ı Yeniden Düşünmek, Ankara Okulu
Daftary, Farhad, İsmâilîler, çev. E. Özkaya, Rastlantı Yayınları, Ankara,
2001.
Davarî, Mahmood T., The Political Thought to Ayetullah Murtaza Mutahha-
ri, Routledge, New York, 2005.
Kaynakça 551
Dâvûd-i Kayserî, “Birliğin ve Çokluğun Mâhiyeti Hakkında”, Osmanlı Fel-

sefesi: Seçme Metinler, çev. Ö. M. Alper, Klasik Yayınları, İstanbul,
2015, s. 39-43.
“Zamanın Mâhiyeti ve Hakikati Hakkında”, Osmanlı Felsefesi:
Seçme Metinler, çev. Ö. M. Alper, Klasik Yayınları, İstanbul, 2015,
s. 45-51.
Aşk Şarabı: Kasîde-i Hamriyye Şerhi, çev. T. Koç, M. Çetinkaya,
İnsan Yayınları, İstanbul, 2011.
Fusûsü’l-hikem’e Giriş, çev. T. Koç, M. Çetinkaya, İnsan Yayınları,
İstanbul, 2011.
Ledünni İlim ve Hakiki Sevgi, çev. M. Bayrakdar, Kurtuba Kitap,
İstanbul, 2009.
Şerhu taiyyeti İbni’l-Fârız el-kübrâ, Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, Bey-
rut, 2004.
Tasavvuf İlmine Giriş, çev. M. Bedirhan, Nefes Yayınları, İstanbul,
2013.
Vahdet-i Vücûd Felsefesi: Felsefî ve Tasavvufî Risâleler, çev. M.
Bayrakdar, MÜİFV Yayınları, İstanbul, 2012.
De Boer, T. J., İslâm’da Felsefe Tarihi, çev. Y. Kutluay, Ankara Üniversi-
tesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1960.
Demir, Ömer ve Acar, Mustafa, Sosyal Bilimler Sözlüğü, Adres Yayınları,
6. Baskı, Ankara, 2005.
Demirci, Mustafa, Beytülhikme: Kuruluşu, İşleyişi ve Etkileri, İnsan Ya-
yınları, 3. Baskı, İstanbul, 2019.
Demirkol, Murat, Tûsî’nin İbn Sînâ Savunması: Nasîreddîn Tûsî’nin İbn
Sînâcılığı, Fecr Yayınları, Ankara, 2010.
Demirli, Ekrem, Sadreddîn Konevî, İSAM Yayınları, İstanbul, 2008.
Sadreddîn Konevî’de Bilgi ve Varlık, İz Yayıncılık, İstanbul, 2005.
Deniz, Gürbüz, Kelâm-Felsefe Tartışmaları: Tehâfütler Örneği, Fecr Ya-
Dihlevî, Şâh Veliyullah, “Zor Zamanda Âlim Olmak: Şâh Veliyullah Dih-
levî’nin Kendi Kaleminden Hayatı”, Dîvân, çev. Ö. Kavak, Yıl: 9,
Sayı: 17, İstanbul, 2004/2, s. 117-145.
el-Hayrü’l-Kesîr (Hizâne), Karachi, trs.
Hüccetüllâhi’l-bâliğâ, thk: Seyyid Sâbık, Dârü’l-kütübi’l-hadise,
Kahire, 1990.
Dîneverî, el-Ahbârü’t-tıvâl: İslâm Tarihi, çev. N. Bolelli, İ. Tüfekçi, Hîvda
İletişim, İstanbul, 2007.
Dizer, Muammer, Ali Kuşçu, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, An-
kara, 1988.
Uluğ Bey, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1989.
Doru, M. Nesim, “Mîr Dâmâd’ın Düşünce Sistemi”, Doğu’dan Batı’ya Dü-
şüncenin Serüveni, ed. B. A. Çetinkaya, Cilt: VII, İnsan Yayınları,
İstanbul, 2015, s. 1109-1127.
Dosay, Melek, Kerecî’nin “İle’l-hesab el-cebr ve’l-mukâbele” Adlı Eseri,
Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 1991.
Dunn, Ross, E., İbn Battûta’nın Dünyası, çev. Y. Sezdirmez, Klasik Yayın-
Duran, Recep, “Nefsü’l-emr Risaleleri”, Araştırma, Cilt: XIV, Ankara,
1992, s. 97-106.
Durusoy, Ali, “İbn Sînâ”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XX, TDV Yayınla-
rı, İstanbul, 1999, s. 322-331.
Ebherî, İsâgücî: Mantığa Giriş, çev. H. Sarıoğlu, İz Yayıncılık, İstanbul,
1998.
Ebû Bekir er-Râzî, “Ahlâku’t-tabîb: Ünlü Hekim-Filozof Ebû Bekir er-Râzî
ve Hekimlik Ahlâkı ile İlgili Bir Risalesi”, çev. M. Kaya, Felsefe
Arkivi, Sayı: 26, İstanbul, 1987, s. 227-246.
“Ebû Bekir er-Râzî ile Ebû Hâtim er-Râzî Arasında Geçen Tartış-
ma”, İslâm Filozoflarından Felsefe Metinleri, çev. M. Kaya, Klasik
“es-Sîretü’l-felsefiyye: Ebû Bekir Râzî: Filozofça Yaşama”, İslâm
Filozoflarından Felsefe Metinleri, çev. M. Kaya, Klasik Yayınları,
İstanbul, 2003, s. 73-82.
et-Tıbbu’r-rûhânî: Ruh Sağlığı, çev. H. Karaman, İz Yayıncılık, İs-
tanbul, 2004.
Ebû Hayyân et-Tevhîdî, el-Mukâbesât, neşr. Ali b. Muhammed b. Abbâs,
thk: M. Tevfik Hüseyin, Dârü’l-âdâb, Beyrut, 1989.
Ebû Zehrâ, Muhammed, İbn Hazm, çev. E. Gündüz, O. Keskioğlu, Buruc
İmam Ca‘fer Sadık, çev. İ. Tüfekçi, Şafak Yayınları, İstanbul, 1992.
Şeyhülislâm Ahmed İbn Teymiyye, çev. O. Keskioğlu, Hilal Yayın-
Ebû Zeyd el-Belhî, Mesâlihu’l-ebdân ve’l-enfûs: Beden ve Ruh Sağlığı, çev.
N. Okuyucu, Z. Tiryaki, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları,
İstanbul, 2012.
Ebû Zeyd, Nasr Hâmid, İlâhî Hitabın Tabiatı: Metin Anlayışımız ve Kur’an
İlimleri Üzerine, çev. M. E. Maşalı, Kitabiyat, Ankara, 2001.
Ebü’l-İzz el-Cezerî: Sibernetik Bilimin Öncüsü, Erciyes Üniversitesi Gevher
Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü Yayınları, Kayseri, 1986.
Emîn, Ahmed, Duhâ’l-İslâm, Beyrut, trs.
İslâm’ın Bugünü, çev. A. Öztürk, İslâm Kitabevi, Gaziantep, 1977.
İslâm’ın Doğuşu, çev. A. Serdaroğlu, Kılıç Kitabevi, Ankara, 1976.
Endress, Gerhard, The Works of Yahya Ibn Adi, Ludwig Reichart Verlag,
Wiesbaden, 1977.
Erdoğan, İsmail, Batalyevsî: Hayatı, Görüşleri, Etkileri, Massmedia Ya-
yıncılık, Elazığ, 2006.
Kasabbaşızâde İbrahim Efendi, Sage Yayıncılık, Ankara, 2012.
Erkol, Ahmet; Adak, Abdurrahman; Bor, İbrahim (ed.), Uluslararası Sey-
fuddîn Âmidî Sempozyumu Bildirileri, Ensar Yayınları, İstanbul,
2009.
Ernst, Carl W., Ruzbihan Baqli: Mysticism and the Rhetoric of Sainthood
in Persian Sufism, Curzon Press, Richmond, 1996.
Kaynakça 553
Ersoy, Mehmet Âkif, Safahat, Hece Yayınları, Ankara, 2008.

Ertuğrul, İsmail Fenni, Lûgatçe-i Felsefe: Felsefe Terimleri Sözlüğü, yay.
haz. R. Alpyağıl, Çizgi Kitabevi, Konya, 2015.
Materyalizmin İflası ve İslâm, sad. A. Kılıçsoy, Sebil Yayınevi, 2
Cilt, İstanbul, 1996.
Vahdet-i Vücûd ve İbn Arabî, yay. haz. M. Kara, İnsan Yayınları,
İstanbul, 2008.
Erzurumlu İbrahim Hakkı, Ma‘rifetnâme, sad. F. Meyan, Bedir Yayınları,
İstanbul, 1980.
Fahreddîn er-Râzî, Kelâm’a Giriş (el-Muhassal), çev. H. Atay, Ankara Üni-
versitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1978.
Fahrî, Macit, İslâm Felsefesi Tarihi, çev. K. Turhan, İklim Yayınları, 2.
Baskı, İstanbul, 1992.
Fakhry, Majid, Averroes (IbnRushd): His Life, Works and Influence,
Oneworld Publications, Oxford, 2002.
Fârâbî, “Ebû Nasr el-Fârâbî’nin Büyük Duası”, çev. İ. H. Aydın, Atatürk
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 22, Erzurum, 2004,
s. 291-296.
“el-Cem’ beyne re’yeyi’l-hakîmeyn: Eflâtun ile Arsitoteles’in Gö-
rüşlerinin Uzlaştırılması”, İslâm Filozoflarından Felsefe Metinleri,
çev. M. Kaya, Klasik Yayınları, İstanbul, 2003, s. 151-181.
“Fârâbî’nin Kitâbu’l-Mille Adlı Eserinin Takdim ve Çevirisi”, çev. F.
Toktaş, Dîvan, Yıl: 7, Sayı: 12, İstanbul, 2002, s. 247-273.
“‘Uyûnü’l-mesâil: Felsefenin Temel Meseleleri”, İslâm Filozofların-
dan Felsefe Metinleri, çev. M. Kaya, Klasik Yayınları, İstanbul,
2003, s. 117-126.
el-Medînetü’l-fâzıla (İdeal Devlet), çev. A. Arslan, Vadi Yayınları,
Ankara, 1997.
Fusulü’l-medenî: Siyaset Felsefesine Dair Görüşler, çev. H. Özcan,
DEÜİF Yayınları, İzmir, 1987.
İhsâü’l-‘ulûm: İlimlerin Sayımı, çev. A. Ateş, MEB Yayınları, İstan-
bul, 1990.
İlimlerin Sayımı, çev. A. Arslan, Vadi Yayınları, Ankara, 1999.
Kitâbu’l-Mille: Din Üstüne, çev. Y. Aydınlı, Arasta Yayıncılık, Bur-
sa, 2002.
Risâle fi’l-halâ: Ebû Nasr il-Fârâbî’nin Halâ Üzerine Makalesi, çev.
N. Lugal, A. Sayılı, TTK Yayınları, Ankara, 1985.
Tahsîlü’s-saâde: Mutluluğun Kazanılması, çev. A. Arslan, Vadi Ya-
Fârûkî, İsmâil Râcî, Islamization of Knowledge: General Principles and
Work Plan, ed. Abdülhamîd Ebû Süleyman, International Islamic
Publishing House, Riyad, 1989.
Fazlıoğlu, İhsan, “Osmanlılar”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XXXIII, TDV
“Osmanlı Felsefe-Biliminin Arkaplanı: Semerkand Matema-
tik-Astronomi Okulu”, Dîvân, Sayı: 14, İstanbul, 2003/1, s. 1-66.
Fazlur Rahman, İslâm, çev. M. Dağ, M. Aydın, Ankara Okulu Yayınları,

Ankara, 2014.
İslâmî Yenilenme -MakalelerII-, çev. A. Çiftçi, Ankara Okulu Ya-
The Philosophy of Mulla Sadrâ, State University of New York, Al-
bany, 1975.
Fergânî, Cevâmi‘u ‘ilmu’n-nücûm ve usûlü’l-harekâti’s-semâviyye: Astro-
nominin Özeti ve Göğün Hareketlerinin Esasları, çev. Y. Unat, Kül-
tür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2012.
Freudenthal, Gad (ed.), Studies on Gersonides: A Fourteenth-Century
Jewish Philosopher-Scientist, E. J. Brill, Leiden, 1992.
Galyonci, Paul, Abdüllatîf el-Bağdâdî, el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-
kitâb, Kahire, 1985.
Gardet, Louis & Anavati, Georges, İslâm Teolojsine Giriş, çev. A. Arslan,
Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2015.
Gazzâlî, Delâletten Hidâyete, çev. A. S. Furat, Şamil Yayınları, İstanbul,
1972.
Filozofların Tutarsızlığı: Tehâfütü’l-felâsife, çev. M. Kaya, H. Sa-
rıoğlu, Klasik Yayınları, İstanbul, 2005.
İhyâ’ü ‘ulûmi’d-dîn, çev. A. Serdaroğlu, Bedir Yayınları, İstanbul,
1975.
Kıstâsü’l-müstakîm, thk: V. Şelhet, Dâru’l-maşrık, Beyrut, 1983.
Makâsıdü’l-felâsife, neşr. Süleyman Dünya, Dârü’l-maârif, Kahi-
re, 1961.
Mîzânü’l-‘amel, neşr. M. Sabri el-Kürdî, Matbaatü’l-Arâbiyye, Ka-
hire, 1926.
Ghaffar Khan, Hafız A., Shah WaliAllah, An Analysis of his Metaphysical
Thought, Temple University Press, Philadelphia, 1986.
Goldziher, Ignaz, Zâhirîler, çev. C. Tunç, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fa-
kültesi Yayınları, Ankara, 1982.
Goodman, Lenn Evan, Ibn Tufayl’s Hayy ibn Yaqzan: A Philosophical
Tale, Chicago University Press, Chicago, 2009.
Göker, Lütfi, Hârezmî, MEB Yayınları, Ankara, 1995.
Uluğ Bey Rasathânesi ve Medresesi, MEB Yayınları, Ankara,
1995.
Gökyay, Orhan Şaik, Mollâ Lütfi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları,
Ankara, 1987.
Görmez, Mehmet, Musa Cârullah Bigiyef, TDV Yayınları, Ankara, 1994.
Gözel, Özkan, Levinas, Say Yayınları, İstanbul, 2012.
Gözübüyükzâde İbrahim Efendi, Risâletün fî hakki’l-besmele (Besmele
Risalesi), önsöz: H. Z. Ülken, çev. O. Keskioğlu, Sevinç Matbaası,
Ankara, 1977.
Gutas, Dimitri, Avicenna and the Aristotelian Tradition: Introduction to
Reading Avicenna’s Philosophical Works, E. J. Brill, Leiden, 1988.
İbn Sînâ’nın Mirası, çev. M. C. Kaya, Klasik Yayınları, İstanbul,
2004.
Kaynakça 555
Yunanca Düşünce Arapça Kültür: Bağdat’ta Yunanca-Arapça Çevi-

ri Hareketi ve Erken Abbâsî Toplumu, çev. L. Şimşek, Kitap Yayı-
nevi, İstanbul, 2003.
Guttmann, Julius, Philosophies of Judaism, Routledge & Kegan, London,
1964.
Gündüz, Şinasi, Anadolu’da Paganizm: Antik Dönem’de Harran ve Urfa,
Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2005.
Güzel, Abdurrahim, Karabâğî ve Tehâfüt’ü, Kültür Bakanlığı Yayınları,
Ankara, 1991.
Hacı Paşa, Müntehab-ı Şifâ’ I: Giriş, Metin, neşr. Z. Önler, TDK Yayınları,
Ankara, 1990.
Müntehab-ı Şifâ’ II: Sözlük, neşr. Z. Önler, Simurg Yayınları, İs-
tanbul, 1999.
Halîfât, Sehbân, İbn Hindû: Sîretühu, ârâuhu’l-felsefiyye, el-Câmia-
tü’l-Ürdüniyye, Amman, 1996.
Resâ’ilü Ebi’l-Hasan el-Âmirî ve şeceratuhü’l-felsefiyye, el-Câmia-
tü’l-Ürdüniyye, Amman, 1988.
Hamidullah, Muhammed, “Dîneverî ve Eseri”, çev. N. Keklik, Türk Biyoloji
Dergisi, Cilt: XIII, Sayı: 4, İstanbul, 1963, s. 113-124.
Hanefi, Hasan, “İslâmcılık ve Laiklik”, çev. R. Yıldırım, Kelâm Araştırma-
ları, Cilt: II, Sayı: 1, 2004, s. 108-128.
“Kelâm İlminin Tarihselliği”, çev. İ. Aslan, Kelâm Araştırmaları,
Cilt: I, Sayı: 2, 2003, s. 155-174.
“Modern Muhafazakârlığın ve İslâm Fundamentalizminin Kö-
keni”, Tezkire, çev. Ş. Esendemir, Yıl: 9, Sayı: 17, Ekim-Kasım,
2000, s. 121-130.
“Teoloji mi Antropoloji mi?”, çev. M. S. Yazıcıoğlu, Ankara Üniversi-
tesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XXIII, Ankara, 1979, s. 505-531.
Harvey, Leonard Patrick, Ibn Battuta, I. B. Tauris, London, 2007.
Hasan İbrahim Hasan, İslâm Tarihi, çev. A. T. Aslan, H. Aktaş, İ. Yiğit, S.
Gümüş, Y. Çiçek, Kayıhan Yayınevi, İstanbul, 1985.
Hasan, Hâdi, Falaki-i Shirwani: His Times, Life and Works, The Royal
Asiatic Society, London, 1929.
Hasanî Nedvi, Ebü’l-Hasan Ali, İslâm Önderleri Tarihi: Şâh Veliyyullah
Dihlevî, çev. Y. Karaca, Kayıhan Yayınları, İstanbul, 1992.
Heschel, Abraham Joshua, The Quest for Certainty in Saadiah Philosop-
hy, Philipp Feldheim, New York, 1944.
Hitti, Philip, Siyasal ve Kültürel İslâm Tarihi, çev. S. Tuğ, 4 Cilt, Boğaziçi
Hizmetli, Sabri, İsmail Hakkı İzmirli, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara,
1996.
Hoca Tahsin, Târîh-i Tekvîn yahud Hilkat, sad. R. Demir, B. Yurtoğlu, A.
Utku, Çizgi Kitabevi, Konya, 2011.
Izutsu, Toshihiko, TheFundamental Structure of Sabzawari’s Metaphysi-
cs: Bünyadu hikmet-i Sebzevârî, çev. S. C. Müctebevî, Danişgâh-ı
Tehran, Tahran, 1990.
İbn Bâcce, “İbn Bâcce’nin Fi’l-Müteharrik İsimli Risalesi”, çev. Y. Aydın-

lı, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XI, Sayı: 1,
Bursa, 2002, s. 17-28.
“Veda Risalesi”, İslâm Filozoflarından Felsefe Metinleri, çev. M.
Kaya, Klasik Yayınları, İstanbul, 2003, s. 423-432.
“Yalnız İnsanın Kendini Yönetmesi”, İslâm Filozoflarından Felsefe
Metinleri, çev. M. Kaya, Klasik Yayınları, İstanbul, 2003, s. 417-
422.
İbn Battûtâ, İbn Battûta Seyahatnâmesi, çev. A. Sait Aykut, Yapı Kredi
İbn Ebû Usaybia, ‘Uyûnu’l-enbâ’ fî tabakâti’l-etibbâ’, thk: Âmir en-Nec-
câr, el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-âmme li’l-kitâb, Kahire, 2010.
İbn Fâtik, Muhtârü’l-hikem ve mehâsinü’l-kelîm: Hikmetli Sözler, çev. O.
Güman, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, İstanbul, 2013.
İbn Fûrek, el-İbâne ‘an turûki’l-kâsıdîn: Tasavvuf Istılahları, çev. A. Yıldı-
rım, A. Aslan, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, İstanbul,
2014.
İbn Haldûn, Mukaddime, çev. S. Uludağ, 2 Cilt, Dergâh Yayınları, İstan-
bul, 1983.
Mukaddime, çev. Z. K. Ugan, 3 Cilt, MEB Yayınları, Ankara, 1986.
Mukaddime: Osmanlı Tercümesi, çev. Pirizâde Mehmet Sahib, 3
Cilt, yay. haz. Y. Yıldırım, S. Erdem, H. Özkan, M. C. Kaya, Klasik
İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâ’u ebnâi’z-zamân, thk: İhsan Ab-
bâs, Dâru Sadır, Beyrut, 1968.
İbn Hazm, Güvercin Gerdanlığı: Sevgiye ve Sevenlere Dair, çev. M. Kanık,
İnsan Yayınları, İstanbul, 1997.
İbn Hindû, “Miftâhü’t-tıbb ve minhâcü’t-tullâb: Tabipler İçin Felsefe: İbn
Hindû’nun Felsefe Tasavvuru ve Sözlüğü”, Felsefe Arkivi, çev. M.
C. Kaya, Sayı: 34, İstanbul, 2011, s. 21-79.
The Key to Medicine and a Guide for Students, İngilizceye çev. Aida
Tibi, Garnet Publishing Limited, Reading, 2011.
İbn Kayyim el-Cevziyye, Cehmiyye’ye Reddiye, çev. H. Maden, Tevhid Ya-
İbn Meymûn, Delâletü’l-hâ’irîn, thk: Hüseyin Atay, Ankara Üniversitesi
İlâhiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1974.
İbn Miskeveyh, Ahlâkı Olgunlaştırma, çev. A. Şener, İ. Kayaoğlu, C. Tunç,
Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1983.
İbn Rüşd (Averroes), Tahafut al-Tahafut: The Incoherence of the Incohe-
rence, çev. Simon van den Bergh, 2 Cilt, Luzac and Company Li-
mited, London, 1978.
“Felsefe-Din İlişkisi Hakkında Son Söz”, İslâm Filozoflarından Fel-
sefe Metinleri, çev. M. Kaya, Klasik Yayınları, İstanbul, 2003, s.
467-474.
Faslü’l-makâl: Felsefe-Din İlişkisi, çev. B. Karlığa, İşaret Yayınları,
İstanbul, 1992.
Kaynakça 557
Felsefe-Din İlişkileri, çev. S. Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul,

1985.
Tutarsızlığın Tutarsızlığı, çev. K. Işık, M. Dağ, Ondokuz Mayıs Üni-
versitesi Yayınları, Samsun, 1986.
İbn Seb‘în, Büddü’l-ârif, thk: Corc Ketture, Dârü’l-Endelüs, Beyrut, 1978.
Sicilya Mektupları, çev. Ş. M. Yaltkaya, yay. haz. İ. Dervişoğlu,
Büyüyen Ay Yayınları, İstanbul, 2013.
İbn Sînâ (Avicenna), The Life of Ibn Sina, çev. W. E. Gohlman, SUNY
Press, New York, 1974.
İbn Sînâ ve İbn Tufeyl, Hayy bin Yakzân, çev. Babanzâde Reşid, M. Ş.
Yaltkaya, Yapı ve Kredi Yayınları, İstanbul, 1996.
İbn Sînâ, “eş-Şeyh er-Reîs’in (İbn Sînâ) Hayatı (Otobiyografi)”, Risaleler, çev.
A. Açıkgenç, M. H. Kırbaşoğlu, Kitâbiyât, Ankara, 2004, s. 11-30.
Dânişnâme-i ‘Alâî: Alâî Hikmet Kitabı, çev. M. Demirkol, Türkiye
Yazma Eserler Kurumu Yayınları, İstanbul, 2013.
el-Kanûn fi’t-tıbb, çev. E. Kâhya, Atatürk Kültür Merkezi Yayınla-
rı, Ankara, 1995.
eş-Şifâ, et-Tabi‘iyyât 2, en-Nefs, neşr. G. C. Anawati, Said Zâyid,
Kahire, 1975.
İşârât ve’t-tenbîhât: İşaretler ve Tembihler, çev. A. Durusoy, M.
Macit, E. Demirli, Litera Yayıncılık, İstanbul, 2005.
İbn Tayfûr, Kitâbu Bağdâd, Mektebu Neşri’s-sekâfeti’l-İslâmiyye, Kahire,
1949.
İbn Tufeyl, “Hayy b. Yakzân”, İslâm Filozoflarından Felsefe Metinleri, çev.
M. Kaya, Klasik Yayınları, İstanbul, 2003, s. 435-459.
İbnü’l-Arabî, Fusûsü’l-hikem, çev. M. N. Gençosman, MEB Yayınları, İs-
tanbul, 1990.
Fütûhât-ı Mekkiyye, çev. E. Demirli, 18 Cilt, Litera Yayıncılık, İs-
tanbul, 2006-2012.
İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-târîh, Dâru Sadır, Beyrut, 1386/1966.
İbnü’l-Kelbî, Putlar Kitabı (Kitâbu’l-Esnâm), çev. B. Düşüngen, Ankara
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1969.
İbnü’l-Kıftî, İhbârü’l-ulemâ bi-ahbâri’l-hukemâ’ (Târîhü’l-hukemâ’), Mek-
tebetü’l-mütenebbî, Kahire, 1908.
İbnü’l-Mukaffa‘, Kelîle ve Dimne, çev. U. M. Kılavuz, İz Yayıncılık, İstan-
bul, 2003.
İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, zabt, şerh ve talik: Yûsuf Ali Tavil, Dârü’l-kütü-
bi’l-ilmiyye, 2. Baskı, Beyrut, 2002/1422h.
“el-Fihrist: Yedinci Makale Birinci Bölüm Çevirisi”, Felsefe, Tıp ve
Tarih, çev. İ. H. Üçer, Klasik Yayınları, İstanbul, 2014, s. 79-93.
İhsanoğlu, Ekmeleddin, “Ottoman Science in the Classical Period and
Early Contacts with European Science and Technology”, Transfer
of Modern Science and Technology to the Muslim World, İRCİCA
Başhoca İshâk Efendi: Türkiye’de Modern Bilimin Öncüsü, Kültür
Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1989.
Osmanlı Bilim Mirası, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2017.

İhvân-ı Safâ, İhvân-ı Safâ Risâleleri, çev. A. Durusoy, A. Kahraman, M.
Demirkol, M. Vural vd., 4 Cilt, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2012-
2016.
İldib, Abdülazîm, Ebü’l-Kâsım ez-Zehrâvî, Dârü’l-ensâr, Kahire, 1979.
İmam Rabbânî, Mektubât-ı Rabbânî, çev. T. H. Alp, Ö. F. Tokat, A. H.
Yıldırım, 3 Cilt, Semerkant Yayınları, İstanbul, 2013.
İsmail Gelenbevî, Fenn-i Mantık: Terceme-i Burhan-ı Gelenbevî, şerh ve
çev. Abdünnafi İffet Efendi, 2 Cilt, Matbaa-i Âmire, İstanbul, 1295.
İslâmî İlimler Geleneğinde Tartışma Usulü, yay. haz. T. Alp, Yasin
Yayınevi, İstanbul, trs.
İsmâil Rusûhî Ankaravî, Mesnevî’nin Sırrı, Dibace ve İlk 18 Beyit Şerhi,
şerh: İsmâil Rusûhî Ankaravî, yay. haz. S. Ceyhan, M. Topatan,
Hayykitap, İstanbul, 2008.
Minhâcü’l-fukarâ: Fakirlerin Yolu, çev. S. Ekici, İnsan Yayınları,
İstanbul, 1996.
Osmanlı Tasavvuf Düşüncesi Makâsıd-ı Aliyye fî Şerhi’t-Taiyye: İb-
nü’l-Fârız’ın Kasîde-i Taiyyesi ve Şerhi, yay. haz. M. Demirci, Vefa
İzmirli, İsmail Hakkı, İslâm Felsefesi Tarihi, sad. R. Ergin, Ötüken Yayın-
İslâm’da Felsefe Akımları, yay. haz. N. A. Özalp, Kitabevi, İstan-
bul, 1995.
Yeni İlmi Kelâm, sad. S. Hizmetli, Ankara Okulu Yayınları, Anka-
ra, 2013.
Kâdı Burhaneddîn, Kâdı Burhaneddîn Divanı, yay. haz. M. Ergin, İstan-
bul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1980.
Kâdî Sâid el-Endelüsî, et-Ta‘rîf bi-tabakâti’l-‘umem, neşr. Hayât Bû Al-
van, Dârü’t-talî’a, Beyrut, 1985.
Kâhya, Esin ve Topdemir, Hüseyin Gazi, “Türklerde İlim”, Türk Düşünce
Tarihi, yay. haz. H. G. Topdemir, Atatürk Kültür Merkezi Yayınla-
rı, Ankara, 2001.
Kâhya, Esin, Câbir b. Hayyân: Modern Kimyanın Kurucusu, TDV Yayın-
ları, Ankara, 1995.
Kalın, İbrahim, Knowledge in Later Islamic Philosophy: Molla Sadra on
Existence, Intellect, and Intuition, Oxford University Press, Oxford,
2010.
Varlık ve İdrak: Mollâ Sadrâ’nın Bilgi Tasavvuru, Klasik Yayınları,
İstanbul, 2015.
Kanlıdere, Ahmet, Kadîmle Cedîd Arasında Musa Cârullah: Hayatı, Eser-
leri, Fikirleri, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2005.
Karabâğî, Muhyiddîn Muhammed, Ta’lîka ‘alâ şerhi tehâfüti’l-felâsife
li-Hocazâde, yay. haz. A. Güzel, Kültür Bakanlığı Yayınları, An-
kara, 1991.
Karadaş, Cağfer (ed.), Çağdaş İslâm Düşünürleri, Arasta Yayınları, Bursa,
2003.
Kaynakça 559
Karaismailoğlu, Adnan, “Şebüsterî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XXX-

VIII, TDV Yayınları, İstanbul, 2010, s. 400-401.
Karlığa, H. Bekir, “İbn Rüşd”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XX, TDV
Karlığa, H. Bekir; Kaçar, Mustafa (ed.), Doğumunun 400. Yıl Dönümünde
Kâtip Çelebi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2009.
Kâtip Çelebi, Bozuklukların Düzeltilmesinde Tutulacak Yollar, yay. haz. A.
Can, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1982.
Cihânnümâ, ed. S. Öztürk, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayın-
Deniz Savaşları Hakkında Büyüklere Armağan, yay. haz. S. Çak-
makcıoğlu, Ç. Şan, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2007.
En Doğruyu Sevmek İçin Hak Terazisi, yay. haz. O. Ş. Gökyay,
MEB Yayınları, Ankara, 1972.
İslâm’da Tenkid ve Tartışma Usulü, sad. S. Uludağ, M. Kara, Ma-
rifet Yayınları, İstanbul, 1990.
Kâtip Çelebi’nin Yunan Roma ve Hristiyan Tarihi Hakkındaki Ri-
salesi, yay. haz. B. Yurtoğlu, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları,
Ankara, 2012.
Keşfu’z-zunûn ani’l-esâmi’l-kutûb ve’l-funûn, 2 Cilt, çev. R. Balcı,
Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2007.
Mîzânü’l-hâk fî ihtiyâri’l-ehak: En Doğruyu Seçmek İçin Hak Tera-
zisi, yay. haz. O. Ş. Gökyay, Tercüman Gazetesi Yayınları, İstan-
bul, 1980.
Târîh-i Kostantiniyye ve Kayâsıra, yay. haz. İ. Solak, Gençlik Kita-
bevi Yayınları, Konya, 2009.
Tuhfetü’l-kibâr fî esfâri’l-bihâr, yay. haz. İ. Bostan, Denizcilik
Müsteşarlığı Yayınları, Ankara, 2008.
Kaya, M. Cüneyt (ed.), İslâm Düşüncesinde Süreklilik ve Değişim: Seyyid
Şerif Cürcânî Örneği, Klasik Yayınları, İstanbul, 2015.
Kaya, M. Cüneyt, “İshâk b. Huneyn ve Târîhu’l-etıbbâ’sı”, Felsefe, Tıp ve
Tarih, ed. M. Arıcı, Klasik Yayınları, İstanbul, 2014, s. 11-35.
“Tabakât Literatürünün Endülüs’teki İlk Örneği: İbn Cülcül ve
Tabakâtu’l-etıbbâ’ve’l-hukemâ’sı”, Felsefe, Tıp ve Tarih, ed. M. Arı-
cı, Klasik Yayınları, İstanbul, 2014, s. 37-56.
Kaya, Mahmut, “Abdüllatîf el-Bağdâdî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: I,
TDV Yayınları, İstanbul, 1988, s. 254-255.
“Âmirî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: III, TDV Yayınları, İstanbul,
1991, s. 68-72.
“Aristo”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: III, TDV Yayınları, İstan-
bul, 1991, s. 375-378.
“Fârâbî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XII, TDV Yayınları, İstan-
bul, 1995, s. 145-162.
“Felsefe”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XII, TDV Yayınları, İstan-
bul, 1995, s. 311-319.
“İşrâkıyye”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XXIII, TDV Yayınları,

İstanbul, 2001, s. 435-438.
“Kindî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XXVI, TDV Yayınları, İstan-
bul, 2002, s. 41-58.
“Meşşâiyye”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XXIX, TDV Yayınları,
İstanbul, 2004, s. 393-396.
“Tasavvuf Nedir, Ne Değildir?”, Kur’an ve Sünnet Sempozyumu
(1-2 Kasım 1997): Bildiriler, ed. A. Ağırakça, İrfan Vakfı Yayınları,
İstanbul, 1999, s. 179-185.
Kayacık, Ahmet, Bağdat Okulu ve İslâm Düşüncesindeki Yeri, Üniversite
Kitabevi, İstanbul, 2004.
Keklik, Nihat, Sadreddîn Konevî’nin Felsefesinde Allah, Kâinat ve İnsan,
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1967.
Kemâleddîn Mehmed Efendi, Mevzuâtü’l-‘ulûm: İlimler TasnifiI-II, çev. M.
Çevik, Üçdal Neşriyat, İstanbul, 1975.
Kemâlpaşazâde, Kemâlpaşazâde Tehâfüt Hâşiyesinin Tahlili, yay. haz. A.
Arslan, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1987.
Kılıç, Mahmut Erol, İbnü’l-Arabî, İSAM, İstanbul, 2015.
Kınalızâde Ali Efendi, Ahlâk-ı ‘Alâî, yay. haz. M. Koç, Türkiye Yazma
Eserler Kurumu Yayınları, İstanbul, 2014.
Kindî, Felsefî Risâleler, çev. M. Kaya, Klasik Yayınları, 3. Baskı, İstanbul,
2014.
Koca, Ferhat, Osmanlı Şeyhülislâmı Mollâ Hüsrev: Hayatı, Eserleri ve Gö-
rüşleri, TDV Yayınları, Ankara, 2008.
Koç, Turan (ed.), Uluslararası XIII. Ve XIV. Yüzyıllarda Anadolu’da İslâm
Düşüncesi ve Dâvûd el-Kayserî Sempozyumu, Kayseri Büyükşehir
Belediyesi Kültür Yayınları, Kayseri, 1998.
Koç, Turan (yay. haz.), İbn Arabî Geleneği ve Dâvûd-i Kayserî, İnsan Ya-
Koçi Bey, Koçi Bey Risalesi, sad. Z. Danışman, Kültür ve Turizm Bakan-
lığı Yayınları, Ankara, 1985.
Korkmaz, Fatma, Bursalı Mehmed Tâhir’in Hayatı ve Eserleri, Uludağ
Üniversitesi Yayınları, Bursa, 2003.
Köker, Ahmet Hulusi (ed.), Abdüllatîf Bağdâdî: 14 Mart 1992 Kongresi, Erci-
yes Üniversitesi Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü, Kayseri, 1993.
Kınalızâde Ali Efendi Kongresi, Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe
Tıp Tarihi Enstitüsü, Kayseri, 1999.
Mollâ Hüsrev Mehmed Efendi, Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe
Tıp Tarihi Enstitüsü, Kayseri, 1992.
Taşköprülüzâde Ahmed Efendi, Erciyes Üniversitesi Gevher Nesi-
be Tıp Tarihi Enstitüsü Yayını, Kayseri, 1992.
Köker, Ahmet Hulusi; Erdoğan, Yusuf (yay. haz.), Şerafeddîn Sabuncuoğ-
lu Kongresi, Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe Tıp Tarihi Ensti-
tüsü, Kayseri, 1985.
Köroğlu, Burhan “Tabiatçılar”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XXXIX, TDV
Kaynakça 561
“İbn Bâcce’nin Ahlâk ve Siyaset Düşüncesi”, Dîvân, Sayı: 1,

1996/1, s. 45-65.
Kraemer, Joel L., Philosophy in the Renaissance of Islam: Abu Suleyman
Al-Sijistani and his Circle, Brill, Leiden, 1986.
Kummî, Ebû Halef, Şiî Fırkalar: Kitâbu’l-Makalât ve’l-fırak, çev. H. Onat,
S. Hizmetli, S. Kutlu, R. Şimşek, Ankara Okulu Yayınları, Ankara,
2004.
Kutbüddîn er-Râzî, Risâle fî tahkîki’l-külliyât: Tümeller Risâlesi ve Şerh-
leri, çev. Ö. Türker, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, İs-
tanbul, 2013.
Kutlu, Sönmez, İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik, Avrasya Yayınevi, Ankara,
2003.
Kutluer, İlhan, “Belhî, Ebû Zeyd”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: V, TDV
“İslâm Felsefesi Hangi Anlamda Özgündür?”, İslâm Felsefesinin
Özgünlüğü, ed. M. Vural, Elis Yayınları, Ankara, 2009 s. 29-46.
Akıl ve İtikad, İz Yayıncılık, İstanbul, 1996.
İbn Sînâ Ontolojisinde Zorunlu Varlık, İz Yayıncılık, İstanbul, 2002.
Kutub, Seyyid, Yoldaki İşaretler, çev. M. Özel, Özgün Yayıncılık, İstanbul,
2004.
Küyel, Mübahat Türker, Aristotales ve Fârâbî’nin Varlık ve Düşünce Öğre-
tileri, Ankara, 1969.
Türkiye’de Cumhuriyet Döneminde Felsefe Eylemi, Ankara Üniver-
sitesi Rektörlüğü Yayınları, Ankara, 1976.
Üç Tehâfüt Bakımından Felsefe ve Din Münasebeti, Ankara Üni-
versitesi DTCF Yayınları, Ankara, 1956.
Lahbâbî, Muhammed Azîz, İslâm Şahsiyetçiliği, çev. İ. H. Akın, Yağmur
Yayınevi, İstanbul, 1972.
Kapalıdan Açığa Millî Kültürler ve İnsanî Medeniyet Üzerine Yirmi
Deneme, çev. B. Yediyıldız, TDV Yayınları, Ankara, 1996.
Leaman, Oliver, Averroes and his Philosophy, Curzon Press, Surrey, 1998.
İslâm Felsefesi: Giriş, çev. Ş. Öçal, M. Özdemir, Hece Yayınları,
Ankara, 2015.
Moses Maimonides, Routledge, London, 1990.
Libera, Alain de, Orta Çağ Felsefesi, çev. A. Meral, Litera Yayıncılık, İs-
tanbul, 2005.
Loewe, Raphael, Ibn Gabirol, Peter Halban, London, 1989.
Madelung, Wilferd, Mâtürîdîliğin Yayılması ve Türkler, çev. A. Gündüz, E.
J. Brill, Leiden, 1971.
Mahmûd, Abdülhalim, Muhâsibî: Hayatı Eserleri ve Fikirleri, çev. M. B.
Eryarsoy, İnsan Yayınları, İstanbul, 2005.
Makdisi, George, Orta Çağ’da Yüksek Öğretim: İslâm Dünyası ve Hristi-
yan Batı, çev. A. H. Çavuşoğlu, T. Başoğlu, Klasik Yayınları, İs-
tanbul, 2012.
Makrîzi, Kitâbu’l-Mevâiz ve’l-i’tibâr fî zikri’l-hıtât ve’l-âsâr (el-Hıtâtü’l-Makrî-
ziyye), thk: E. Fuad Seyyid, Müeessetü’l-furkân li’t-türasi’l-İs-
lâmî, London, 2013.
Mâtürîdî, Kitâbu’t-Tevhîd Tercümesi, çev. B. Topaloğlu, TDV Yayınları,

İstanbul, 2002.
Mâverdî, el-Ahkâmü’s-sultâniyye: İslâm’da Hilafet ve Devlet Hukuku, çev.
A. Şafak, Bedir Yayınevi, İstanbul, 1976.
Mehmet Emîn Üsküdârî, Telhîsü Tehâfüti’l-hukemâ’: Tehâfüt Özeti, çev.
K. Gökdağ, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, İstanbul,
2014.
Melvin-Koushki, Matthew S., The Quest for a Universal Science: The Oc-
cult Philosophy of Sain al-Din Turka Isfahani (1369-1432) and In-
tellectual Millenarianism in Early Timurid Iran, Doktora Tezi, Yale
University, New Haven, 2012.
Mes’ûdî, Mürûcü’z-zeheb, thk: M. Muhyiddîn Abdülhamîd, el-Mektebe-
tü’t-ticâreti’l-kübrâ, Beyrut, 1384/1964.
Mevdûdî, Kâdiyânîlik Nedir?, çev. A. Batur, İhyâ Yayınları, İstanbul, 1975.
Kur’an’a Göre Dört Terim, çev. C. Koytak, Seçkin Yayıncılık, İstan-
bul, 1989.
Mevlânâ, Bugünün Diliyle Mevlânâ, çev. A. Kadir Gölpınarlı, Say Yayınla-
Mesnevî, çev. ve şerh: A. Kadir Gölpınarlı, İnkılap ve Aka Yayınla-
el-Misbâhî, Muhammed, “Habâbî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XIV,
Mollâ Câmî, Levâihü’l-hâk ve levâmiü’l-aşk, el-Meclisü’l-alâ li’s-sekâfe,
Kahire, 2003.
Nefehâtü’l-üns min hazarati’l-kuds: Mukaddes Makamlardan Hu-
zur Nefesleri, sad. A. Akçiçek, Sağlam Kitabevi, İstanbul, 1981.
Mollâ Hüsrev, Gurer ve Dürer Tercümesi, çev. A. Erkan, 4 Cilt, Eser Neş-
riyat, İstanbul, 1979.
Molla Sadra, “An Annotated Bibliography of the Works of Molla Sadra
with a Brief Account of his Life”, Esfârü’l-erba‘a (Önsöz), Islamic
Studies, çev. İ. Kalın, Sayı: 42, 2003, 21-62.
Muhammed Pezdevî, Usûlü’d-dîn: Ehl-i Sünnet Akaidi, çev. Ş. Gölcük, Ka-
yıhan Yayınevi, İstanbul, 1980.
Muhâsibî, er-Ri’âye: Nefis Muhasebesinin Temelleri, çev. Ş. Filiz, H. Kü-
çük, İnsan Yayınları, İstanbul, 1998.
Muhyî-i Gülşenî, Ahlâk-ı Kirâm, çev. A. Tümsek, İnsan Yayınları, İstan-
bul, 2004.
Baleybelen Muhyî-i Gülşeni: İlk Yapma Dil, çev. M. Koç, Klasik
Mûsâ İznikî, Mi’rac, çev. H. Özdemir, Yaylacık Matbaası, İstanbul, 1984.
Uyurları Uyandırıcı, neşr. P. Yavuzarslan, 2 Cilt, TTK Yayınları,
Ankara, 2002.
Muşta, Muammer G., Konya Enerjetizm Okulu, Kültür Bakanlığı Yayın-
ları, Ankara, 1990.
Najjar, Fauzi M., “Al-Farabi on Political Science”, Muslim World, Vol. 48,
Michigan, 1958, s. 94-103.
Kaynakça 563
Namlı, Ali, İsmail Hakkı Bursevi: Hayatı, Eserleri ve Tarikat Anlayışı, İn-
Nâsır-ı Hüsrev, Sa‘âdetnâme, çev. M. Ü. Anbarcıoğlu, MEB Yayınları, İs-
tanbul, 1990.
Nasîrüddîn et-Tûsî, “Seyru Süluk: Yolculuk ve İntisap”, e-Şarkiyat İlmî
Araştırmalar Dergisi, çev. M. Demirkol, Sayı: VI, 2011, s. 125-139.
Ahlâk-ı Nâsırî, Azerbaycan Türkçesinden aktaran: A. V. Taştan,
H. Nazlıgül, R. Sultanov, Fecr Yayınları, Ankara, 2005.
Ahlâk-ı Nâsırî, çev. A. Gafarov, Z. Şükürov, Litera Yayıncılık, İs-
tanbul, 2007.
Felsefe Mektupları: Tûsî ile Bazı Çağdaşları Arasında Felsefî Yazış-
malar, çev. M. Demirkol, Fecr Yayınları, Ankara, 1015.
Nasr, Seyyid Hüseyin ve Leaman, Oliver, İslâm Felsefesi Tarihi, çev. Ş.
Öçal ve H. T. Başoğlu, Açılım Kitap, 2. Baskı, İstanbul, 2011.
Nasr, Seyyid Hüseyin, “İsfahân Okulu”, İslâm Düşüncesi Tarihi, ed. M. M.
Şerif, çev. M. Armağan, Cilt: III, İnsan Yayınları, İstanbul, 1991,
s. 125-151.
“İslâm Felsefesi Geleneğinde Farsça Felsefî Çalışmaların Önemi”,
çev. M. Vural, İslâmî Araştırmalar, Cilt: XXIII, Sayı: 2, Ankara,
2012, s. 73-78.
İslâm ve Modern İnsanın Çıkmazı, çev. A. Ünal, İnsan Yayınları,
İstanbul, 1984.
İslâm’da Bilim ve Medeniyet, çev. N. Avcı, K. Turhan, A. Ünal, İn-
Mollâ Sadrâ ve İlâhî Hikmet, çev. M. Armağan, İnsan Yayınları,
İstanbul, 1990.
Üç Müslüman Bilge, çev. A. Ünal, İnsan Yayınları, İstanbul, 1985.
Netton, Ian Richard, Fârâbî ve Okulu, çev. M. Vural, Elis Yayınları, 2.
Baskı, Ankara, 2013.
Muslim Neplatonists: An Introduction to the Thought of the Brethren
of Purity, Edinburg University Press, Edinburg, 1991.
Nicholson, Reynold Alleyne, Studies in Islamic Mysticism, Cambridge Uni-
versity Press, Cambridge, 1980.
Nizâmülmülk, Siyâsetnâme (Siyeru’l-mülûk), çev. N. Bayburtlugil, Der-
gâh Yayınları, İstanbul, 2003.
Ocak, Ahmet Yaşar, “XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Dinde
Tasfiye (Püritanizm) Teşebbüslerine Bir Bakış: Kâdızâdeliler Hare-
keti”, Türk Kültürü Araştırmaları, Sayı: XVII-XXI/1-2, 1979-1983,
s. 208-226.
Ocak, Ahmet, “Selçuklular”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XXXVI, TDV
Oktay, Ayşe Sıdıka, Kınalızâde Ali Efendi ve Ahlâk-ı ‘Alâî, İz Yayıncılık,
İstanbul, 2005.
Osman Emîn, el-Felsefetü’r-revâkiyye, el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-‘âmme
li’l-kitâb, Kahire, 1971.
Öge, Ali, İbn Fûrek Hayatı ve Kelâmî Görüşleri, Kömen Yayınları, İstanbul,
2011.
Öktem, Ülker, Mestçizâde’nin Hilafiyyât Adlı Eseri, Ankara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi, Ankara, 1993.
Ökten, Sadettin, “Kâşî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XXV, TDV Yayınla-
rı, İstanbul, 2002, s. 15-16.
Ölümünün 50. Yıldönümünde Uluslararası Musa Cârullah Bigiyef Sempoz-
yumu, TDV Yayınları, Ankara, 2002.
Ömer Hayyâm, Rubâ’iyyât: Hayyâm ve Rubaileri, yay. haz. A. Gölpınarlı,
İnkılâp ve Aka Kitabevleri, İstanbul, 1973.
Öz, Mustafa, “Cemâleddîn Aksarâyî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: VII,
“Zındık”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XLIV, TDV Yayınları, İs-
tanbul, 2013, s. 390-391.
Özaydın, Abdülkerim, “Türklerin İslâmiyeti Kabulü”, Türkler, Cilt: IV,
Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s. 239-262.
Özcan, Abdülkadir, “İdrîs-i Bitlisî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XXI,
“Mollâ Yegân”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XXX, TDV Yayınları,
İstanbul, 2005, s. 265-266.
Özervanlı, M. Sait, Kelâmda Yenilik Arayışları, İSAM Yayınları, İstanbul,
2008.
“Yeni İlm-i Kelâm”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XLIII, TDV Ya-
yınları, İstanbul, 2013, s. 427-428.
Özkanlı, Ruhi (ed.), Aksaray ve Cemâleddîn Aksarayî Sempozyumu, Ak-
sarayî Vakfı Yayınları, İstanbul, 1994.
Özturan, Hümeyra, “İslâm Felsefesi Tarihi Araştırmaları için Bir Kaynak:
Vefeyâtü’l-a‘yân”, Felsefe, Tıp ve Tarih, ed. M. Arıcı, Klasik Yayın-
ları, İstanbul, 2014, s. 249-272.
Öztürk, Sait (ed.), Vefatının 350. Yılında Kâtip Çelebi, İstanbul Büyükşe-
hir Belediyesi Kültür A.Ş., İstanbul, 2007.
Palacios, Miguel Asin, The Mystical Philosophy of Ibn Masarrah and his
Followers, çev. E. Douglas, H. W. Yoder, Leiden, 1972.
Pattabanoğlu, F. Zehra, İbn Kemmûne ve Felsefesi, Elis Yayınları, Anka-
ra, 2014.
Pîrî Reis, Kitâb-ı Bahriye, ed. B. Arı, Denizcilik Müsteşarlığı Yayınları An-
kara, 2002.
Platon, Euthyphron, çev. P. N. Boratav, Sosyal Yayınları, İstanbul, 2000.
Plotinus, Enneadlar, çev. Z. Özcan, Asa Kitabevi, Bursa, 1996.
Râgıb el-İsfahânî, ez-Zeri’a ilâ mekârimi’ş-şeri’a: ErdemliYol, çev. M. Tan,
İz Yayıncılık, İstanbul, 2009.
Tafsilü’n-neş’eteyn ve tahsîlü’s-sa‘âdeteyn: Mutluluğun Kazanıl-
ması, çev. L. Doğan, Bahar Yayınevi, İstanbul, 1983.
Rahmena, Ali, Ali Şerîatî: Bir İslâmî Ütopyacının Siyasî Biyografisi, çev. Z.
Savan, Kapı Yayınları, İstanbul, 2006.
Randall, John Herman, The School of Padua and the Emergence of Mo-
dern Science, Editrice Antenore, Padova, 1961.
Kaynakça 565
Rapoport, Yossef ve Ahmed, Shahab (ed.), Ibn Taymiyya and his Times,
Oxford University Press, Karachi ve Oxford, 2010.
Rashed, Roshdi (ed.), Thâbit ibn Qurra: Science and Philosophy in Ninth-Cen-
tury Baghdad, Walter de Gruyter, Berlin ve New York, 2009.
Raşid, Rüşdi (ed.), İslâm Bilim Tarihi, Litera Yayıncılık, İstanbul, 2006.
Rıza Tevfik (Bölükbaşı), Kâmûs-ı Felsefe: Felsefe Sözlüğü, yay. haz. R.
Alpyağıl, Doğu Batı Yayınları, Ankara, 2015.
Rifaî, Abdülcebbâr, İlmü’l-kelâmi’l-cedîd ve felsefetü’d-dîn, Dârü’l-hadi,
Beyrut, 2002.
Rosenthal, Franz, Ahmad b. At-Tayyib as-Sarahsi, American Oriental So-
ciety, New Haven, 1943.
Russell, Bertrand, Batı Felsefesi Tarihi, çev. M. Sencer, Say Yayınevi, 3.
Sahas, Daniel J., John of Damascus on Islam: The Heresy of the Ishmae-
lites, Brill, Leiden, 1972.
Sadreddîn Konevî ve Nasîrüddîn et-Tûsî, Müraselât: Sadreddîn Konevî ve
Nasîreddîn Tûsî Arasında Yazışmalar, çev. E. Demirli, İz Yayıncı-
lık, İstanbul, 2002.
Salih Zeki, Âsâr-ı Bâkiye, yay. haz. R. Demir, Y. Unat, Babil Yayınları, 3
Cilt, Ankara, 2003, 2004.
Sâlim, Muhammed Âziz Nazmi, İbrâhim b. Seyyâr en-Nazzâmî: A’la-
mü’s-sekâfeti’l-İslâmîyye, Müessesetu şebâbi’l-câmia, İskenderi-
ye, 1983.
Samerrai, Amir Reşid ve Aluçi, Abdülhamîd, Âsâru Huneyn b. İshâk,
Mecmaü’l-lugati’s-Süryâniyye, Bağdat, 1974.
Sarıkavak, Kâzım, XVIII. Yüzyılda Bir Osmanlı Düşünürü Yanyalı Es’ad
Efendi: Bir Rönesans Denemesi, Kültür Bakanlığı Yayınları, An-
kara, 1997.
Sarıoğlu, Hüseyin, “Tehâfütü Tehâfüti’l-felâsife”, TDV İslâm Ansiklopedi-
si, Cilt: XL, TDV Yayınları, İstanbul, 2011, s. 314-317.
İbn Rüşd Felsefesi, Klasik Yayınları, İstanbul, 2002.
Saruhan, Müfit S., İbn Miskeveyh Düşüncesinde Tanrı ve İnsan, İlâhiyat
Sayar, Süleyman ve Tarakçı, Muhammed (ed.), İbn Hazm: Uluslararası
Katılımlı İbn Hazm Sempozyumu, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2010.
Sayılı, Aydın, Abdülhamîd İbn Türk’ün Katışık Denklemlerde Mantıkî Zaru-
retler Adlı Yazısı ve Zamanın Cebri, TTK Basımevi, Ankara, 1962.
The Observatory in Islam and its Place in the General History of the
Observatory, TTK Yayınları, Ankara, 1960.
Schimmel, Annemarie, İslâm’ın Mistik Boyutları, çev. E. Kocabıyık, Alfa
Yayıncılık, İstanbul, 2018.
Schmidtke, Sabine, “Studies on Sa’d b. Mansur İbn Kammuna (d.
683/1284) Beginnings, Achievements, and Perspectives”, Persica,
Sayı: 29, 2003, s. 106-123.
The Theology of Al-Allama Al-Hilli, Klaus Schwarz Verlag, Berlin,
1991.
Semerkandî, Şemseddîn, el-Mütekad: İslâm İnanç İlkeleri, çev. İ. Yörük, İ.

Işıl, Araştırma Yayınları, Ankara, 2011.
Kıstâsü’l-efkâr fî tahkîki’l-esrâr, çev. N. Pehlivan, Türkiye Yazma
Seydî Ali Reis, Ülkelerin Aynası, yay. haz. N. Akyıldız, Tercüman Gazetesi
Yayınları, İstanbul, trs.
Sezgin, Fuat, İslâm’da Bilim ve Teknik, çev. A. Aliy, TÜBA & Kültür ve
Turizm Bakanlığı Yayınları, 5 Cilt, Ankara, 2007.
Shahid, Irfan, Omar Khayyam: The Philosopher: Poet of Medieval Islam,
George Town University Press, Washington, 1981.
Sinân Paşa, Maârifnâme: Özlü Sözler ve Öğütler Kitabı, çev. M. Tulum,
Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 2013.
Tezkiretü’l-evliyâ’, çev. E. Gürsoy-Naskali, Kültür ve Turizm Ba-
kanlığı Yayınları, Ankara, 1987.
Yakarışlar Kitabı, çev. M. Tulum, Türkiye Yazma Eserler Kuru-
mu Yayınları, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, İstanbul,
2014.
Sir Syed Ahmad Khan, Letters to and from Sir Syed Ahmed Khan, ed.
Muhammad Smail Panipeti, Board for Advancement of Literature,
Lahore, 1993.
Sîrâfî, Rihletü’s-Sîrâfî, thk: Abdullah Habeşî, el-Mecmaü’s-sekafi, Ebu-
zabi, 1999.
Sirat, Colette, A History of Jewish Philosophy in the Middle Ages, Cambri-
dge University Press, Cambridge, 1985.
Skoss, Solomon, Saadia Gaon, the Earliest Hebrew Grammarian, Dropsie
College, Philadelphia, 1955.
Söylemez, M. Mahfuz (ed.), Mihne Süreci ve İslâmî İlimlere Etkisi, Ankara
Söylemez, M. Mahfuz, Bilimin Yitik Şehri Cündişâpûr, Araştırma Yayınla-
rı, Ankara, 2003.
es-Sübkî, Tâcüddîn, Tabakâtu’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ, thk. Mahmûd M. Ta-
nahî, Abdülfettâh M. el-Hulv, Dârü’l-ma‘rife, Beyrut, 1992.
Sühreverdî, Nur Heykelleri, çev. S. Yetkin, MEB Yayınları, İstanbul, 1995.
Şihâbeddîn Sühreverdî ve Nur Heykelleri, çev. Y. Z. Yörükan, sad.
A. K. Cihan, İnsan Yayınları, İstanbul, 1998.
Şebüsterî, Gülşen-i Râz, çev. A. Gölpınarlı, Maârif Vekâleti Yayınları, An-
kara, 1944.
Gülşen-i Râz, çev. ve şerh. A. A. Konuk, İlk Harf Yayınevi, İstan-
bul, 2011.
Şehrezûrî, Şemsüddîn, Nüzhetü’l-Ervâh: Bilgelerin Tarihi ve Özdeyişleri,
çev. E. Altaş, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, İstanbul,
2015.
Resâ’ilü’ş-şeceretü’l-ilâhiyye fî ‘ulûmi’l-hakâiki’r-rabbâniyye, edisyon kri-
tik: M. N. Görgün, Elif Yayınları, İstanbul, 2004.
Şehristânî, el-Milel ve’n-nihal: Milel ve Nihal, çev. M. Öz, Litera Yayıncılık,
İstanbul, 2011.
Kaynakça 567
Kitâbu’l-Musâraa: Filozoflarla Mücadele, çev. A. Akyol, A. Özel, Li-

tera Yayıncılık, İstanbul, 2010.
Şenel, Cahid (ed.), Göğe Bakan Adam: 420. Ölüm Yıldönümünde Takiyüd-
dîn Râsıd, Bilim ve Sanat Vakfı Yayınları, İstanbul, 2005.
Şer, Adday, Nusaybin Akademisi, çev. C. Demirci, M. N. Doru, V. İlmen,
Yaba Yayınları, İstanbul, 2000.
Şerif, Mian Muhammed (ed.), İslâm Düşüncesi Tarihi, 4 Cilt, İnsan Yayın-
Şeyban, Lütfi, Reconquista: Endülüs’te Müslüman-Hristiyan İlişikleri, İz
Yayıncılık, İstanbul, 2003.
Şeyh Bedreddîn, Câmîu’l-fusûleyn: Yargılama Usulüne Dair, çev. M. S.
Aslan vd., 2 Cilt, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara,
2012.
et-Teshîl şerhu letâ’ifu’l-işârât: Letâ’ifu’l-işârât Şerhi, çev. M. S.
Aslan vd., 2 Cilt, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara,
2012.
Letâ’ifü’l-işârât fî beyâni’l-mesâili’l-hilâfiyyât: Fıkıh Ekolleri Ara-
sındaki Tartışmalı Konuların İncelikleri, çev. H. Y. Apaydın vd.,
Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2012.
Vâridât, çev. C. Ketene, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1990.
Şeyhülislâm Musa Kâzım Efendi, Külliyât, yay. haz. F. Koca, Ankara
Şirinov, Agil, “Tûsî, Nasîrüddîn”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XLI, TDV
Şuaybî, Ali Şuvah İshâk, el-Bettânî er-Rakkî, Dârü’s-selâm, Kahire, 1985.
Şulul, Kâsım, Kâfiyecî’de Tarih Usulü, İnsan Yayınları, İstanbul, 2003.
Taberî, Târîhü’t-Tâberî: Târîhu’l-‘umem ve’l-mulûk, Dârül-kutubi’l-İslâ-
miyye, 4 Cilt, Beyrut, 1997.
Takiyüddîn Râsıd, On Altıncı Yüzyılda Osmanlılarda Saat ve Takiyüd-
dîn’in “Mekanik Saat Konstrüksüyonuna Dair En Parlak Yıldızlar”
Adlı Eseri, yay. haz. S. Tekeli, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara,
2002.
Takiyüddîn’in Optik Kitabı: Kitâbu Nûr-ı hadâkati’l-ebsâr ve nûr-i
hadikati’l-enzâr (Işığın Niteliği ve Görmenin Oluşumu), yay. haz. H.
G. Topdemir, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1999.
Talas, M. Asad, Nizamiye Medresesi ve İslâm’da Eğitim-Öğretim, çev. S.
Cihan, Etüt Yayınları, Samsun, 2000.
Tancî, Muhammed, “Beyrûnî’nin İbn Sînâ’ya Yönelttiği Bazı Sorular, İbn
Sînâ’nın Cevapları ve Bu Cevaplara Beyrûnî’nin İtirazları”, Bey-
rûnî’ye Armağan, TTK Yayınları, Ankara, 1974, s. 231-301.
Taş, İsmail, Ebû Süleymân es-Sicistânî ve Felsefesi, Kömen Yayınları,
Konya, 2006.
Taylan, Necip, Gazzâlî’nin Düşünce Sisteminin Temelleri, Marmara Üni-
versitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 1994.
Teftâzânî, Ebü’l-Vefa, Ibn Sab’in and his Philosophical Sufism, Dâ-
rü’l-kitâb el-Lübnânî el-tu’aymî, Beyrut, 1973.
Teftâzânî, Kelâm İlmi ve İslâm Akaidi, yay. haz. S. Uludağ, Dergâh Yayın-
Tekeli, Sevim, “İslâm Dünyasında Delos Problemi Üzerindeki Çalışma-
lar”, Araştırma, Cilt: IV, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Felsefe
Araştırmaları Enstitüsü, Ankara, 1968, s. 87-105.
İlk Japon Haritasını Çizen Türk Kaşgârlı Mahmûd ve Kristof Ko-
lomb’un Haritasına Dayanarak En Eski Amerika Haritasını Çizen
Türk Amirali Pîrî Reis, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara,
1997.
Tekeli, Sevim; Kâhya, Esin vd., Bilim Tarihine Giriş, Nobel Yayınları, 8.
Basım, Ankara, 2012.
Topdemir, Hüseyin Gazi, Modern Optiğin Kurucusu: İbnü’l-Heysem Haya-
tı, Eserleri ve Teorileri, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara,
2002.
“İbnü’l-Heysem”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XXI, TDV Yayınla-
rı, İstanbul, 2007, s. 82-87.
Tosun, Ali Rıza, Hüseyin Rıfkı Tâmânî ve Elementler Çevirisi, Atatürk Kül-
tür Merkezi Yayınları, Ankara, 2010.
Trol, Christian W., Sayyid Ahmad Khan: A Reinterpretation of Muslim
Theology, Vikas Publishing House, New Delhi, 1978.
Tunaya, Tarık Zafer, İslâmcılık Cereyanı, Baha Matbaası, İstanbul, 1962.
Turabi, Ahmet Hakkı, “el-Mûsîka’l-kebîr”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt:
XXXI, TDV Yayınları, İstanbul, 2006, s. 256-257.
Turan, Sefer (yay. haz.), Bilimler Tarihçisi Fuat Sezgin, Timaş Yayınları,
İstanbul, 2010.
Turhan, Kâsım, Âmirî ve Felsefesi, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakül-
tesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 1992.
Uludağ, Süleyman ve Bayburtlugil, Nurettin, “Aynü’l-Kudât el-Heme-
dânî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: IV, TDV Yayınları, İstanbul,
1991, s. 280-282.
Uludağ, Süleyman, Fahreddîn er-Râzî: Hayatı, Fikirleri, Eserleri, Kültür
Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1991.
Uludağ, Zekeriyya, Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi ve Spiritüalizm,
Akçağ Yayınları, Ankara, 1996.
Uluğ Bey, Uluğ Bey’in Astronomi Cetvelleri, çev. M. Kaçar, A. Bir, Kültür
ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2012.
Unat, Yavuz, Ali Kuşçu: Çağını Aşan Bilim İnsanı, Kaynak Yayınları, İs-
tanbul, 2009.
“Asâr-ı Bâkiye”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, Cilt: VII, Sayı: 1, İs-
tanbul, 2005, s. 23-31.
“Zîc”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XLIV, TDV Yayınları, İstan-
bul, 2013, s. 397-338.
Unat, Yavuz ve Demir, Remzi, Doğumunun 140. Yıldönümünde Salih Zeki
Bey, Nobel Yayınevi, Ankara, 2004.
Uyanık, Mevlüt, Bilginin İslâmîleştirilmesi ve Çağdaş İslâm Düşüncesi,
Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 1999.
Kaynakça 569
Uysal, Enver, İhvân-ı Safâ Felsefesinde Tanrı ve Âlem, Marmara Üniversi-

tesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 1998.
Uzel, İlter, Amasyalı Hekim ve Cerrâh Sabuncuoğlu Şerefeddîn, Amasya
Valiliği Kültür Yayınları, Amasya, 2004.
Üçer, İbrahim Halil, “el-Fihrist’te Felsefe Tarihi: Kadîm’in Muhdes’e Yol-
culuğu”, Felsefe, Tıp ve Tarih, ed. M. Arıcı, Klasik Yayınları, İstan-
bul, 2014, s. 57-93.
Ülken, Hilmi Ziya, “Anadolu Örf ve Âdetlerinde Eski Kültürlerin İzleri”,
Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XVII, Ankara,
1969, s. 1-28.
“Kâtip Çelebi ve Fikir Hayatımız”, Kâtip Çelebi Hayatı ve Eserle-
ri Hakkında İncelemeler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara,
1957, s. 177-193.
Aşk Ahlâkı, Türkiye İş Bankası Yayınları, 8. Baskı, İstanbul,
2012.
İslâm Düşüncesi, Doğu Batı Yayınları, Ankara, 2015.
İslâm Felsefesi, Doğu Batı Yayınları, 6. Baskı, Ankara, 2015.
Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Türkiye İş Bankası Yayınları,
İstanbul, 2013.
Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü, İş Bankası Yayınları, 4.
Ünver, Ahmet Süheyl, İstanbul Rasathânesi, TTK Yayınları, Ankara,
1969.
Velfenson, İsrail, Mûsâ b. Meymûn: Hayâtuhu ve musannefâtuhu, et-Tek-
vîn, Beyrut, 2006.
Vural, Mehmet, “Fârâbî’nin Siyaset Felsefesinde Demokrasi”, Kutadgubi-
lig, Sayı: 20, İstanbul, Ekim 2011, s. 355-369.
Gazzâlî Felsefesinde Bilgi ve Yöntem, Ankara Okulu Yayınları, 2.
Baskı, Ankara, 2011.
Hilmi Ziya Ülken, DİB Yayınları, Ankara, 2019.
Hilmi Ziya Ülken’in Varlık Felsefesi, Beyaz Kule Yayınları, Ankara,
2009.
İslâm Felsefesi Sözlüğü, Elis Yayınları, 3. Baskı, Ankara, 2016.
Watt, William Montgomery, Müslüman Aydın: Gazâlî Hakkında BirAraş-
tırma, çev. H. Özcan, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, İzmir,
1989.
Wolfson, Harry Austryn, “Maimonides and Halevi”, Studies in the His-
tory of Philosophy and Religion, ed. I. Twersky ve G. H. Williams,
Cambridge, 1973, s. 234-249.
Yahyâ b. Adî, “Makâle fi’l-mevcûdât: Yahyâ b. Adî’nin Varlıklar Hakkın-
daki Makalesi”, neşr. ve çev. M. Türker Küyel, DTCF Dergisi, Sayı:
18, Ankara, 1959, s. 145-157.
Tehzîbü’l-ahlâk: Ahlâk Eğitimi, çev. H. Kuşlu, Türkiye Yazma
Yaltkaya, M. Şerefeddin, “İbn Bâcce: Avempace”, Felsefe Arkivi, Cilt: I,
No: 1, İstanbul, 1945, s. 75-98.
“İçtimâ-i İlm-i Kelâm: Cenâb-ı Hak Bilinmez Sezilir”, İslâm Mec-

muası, Cilt: II, Sayı: 15, İstanbul, 1333/1917.
“İçtimâ-i İlm-i Kelâm: Rasul-i Zişan Efendimizin Tanıttığı Ulûhi-
yet”, İslâm Mecmuası, Cilt: II, Sayı: 25, İstanbul, 1333/1917.
Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddîn, Kitabevi, İstanbul, 1994.
Yavuz, Yusuf Şevki, “Fahreddîn er-Râzî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt:
XXXIV, TDV Yayınları, İstanbul, 2007, s. 89-95.
“Taşköprîzâde Ahmed Efendi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XL,
Yazıcıoğlu, M. Said, Hızır Bey, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, An-
kara, 1987.
Yazıcızâde Ahmed Bican, Dürr-i Meknûn, çev. ve neşr. A. Demirtaş, Aka-
demik Kitaplar, İstanbul, 2009.
el-Münteha: Fusûsü’l-hikem Üzerine Bir Çalışma, yay. haz. A. Be-
yazıt, İnsan Yayınları, İstanbul, 2011.
Envârü’l-âşıkîn: Hak Âşıklarının Nurları, yay. haz. A. Tekin, M. Te-
kin, Bedir Yayınevi, İstanbul, 1983.
Yetik, Erhan, İsmâil-i Ankaravî Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri,
İşaret Yayınları, İstanbul, 1992.
Yıldız, Hakkı Dursun, “Emîru’l-ümerâ”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XI,
Yılmaz, İrfan, Yitik Hazinenin Kâşifi Fuat Sezgin, Yitik Hazine Yayınları,
İstanbul, 2009.
Yiğit, İsmail, “Memlükler”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XXIX, TDV Ya-
yınları, İstanbul, 2004, s. 90-97.
Yûsuf el-Işş, ed-Devletü’l-Ümeviyye, byb., Dımaşk, 1985.
Yücedoğru, Tevfik (ed.), Uluslararası Mollâ Fenârî Sempozyumu, Bursa
Büyükşehir Belediyesi, Bursa, 2010.
Uluslararası Hocazâde Sempozyumu Bildiriler, Bursa Büyükşehir
Belediyesi Yayınları, Bursa, 2011.
Yücel, Yaşar, Kâdı Burhaneddîn, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları,
Ankara, 1987.
Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynaklar, TTK Yayınları, Ankara, 1988
Zakheri, Ali, İbn Miskeveyh’in Ahlâk Felsefesi, Yeni Zamanlar Yayınları,
İstanbul, 1997.
Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-nübelâ, neşr. Şuayb el-Arnaut, Müessesetü’r-risâ-
le, Beyrut, 1988.
DİZİN
A Abdurrahman el-Kirmânî (ö. 1066)

Abaka Han (1234-1282) 186, 318. 144, 285.
Abbâd b. Süleyman (ö. 864) 57. Abdurrahman es-Sûfî (903-986)
Abbâs b. Abdülmuttalib (568-653) 87, 183, 510.
57. Abdurrahman-ı Câmî (1414-1492)
Abbâs Mahmûd Akkâd (1889- 241, 317, 345.
1964) 441. Abdülalî el-Bircendî (ö. 1528) 531.
Abbâs Vesim Efendi (1688-1761) Abdülganî en-Nablûsî (1641-1731)
382. 536.
Abbâsî Halifesi ~ el-Mustazhir Abdülhamîd İbn Türk (VIII. yüzyıl)
47. ~ el-Mûtasım 132. ~ 176.
Mansûr 42, 60, 61, 76, Abdülkadir Hamidî Efendi 363.
182. ~ Mu’tasım-Billâh 83. Abdülkâdir Mîmî (ö. 1674) 535.
~ Müstekfî 86. ~ Mütevek- Abdülkâdir-i Geylânî (1077-1165)
kil 34. 518.
Abbâsîler 16, 23, 38, 41, 42, 44, Abdülkâhir el-Bağdâdî (ö. 1037)
45, 49, 58-62, 65, 67, 70, 513.
74, 76, 82, 85, 88, 90, 93, Abdülkâhir el-Cürcânî (ö. 1078)
94, 96, 101, 158-160, 163, 514.
165, 166, 169, 171, 173, Abdülkerîm el-Cîlî (1365-1428) 528.
180, 183, 193, 194, 200, Abdülkerîm Kuşeyrî (986-1072)
201, 209, 230, 234, 235, 150.
439. Abdülkerim Surûş (doğ. 1945)
Abduh, Muhammed (1849-1905) 430, 544.
399, 418, 419, 436, 437- Abdüllatîf el-Bağdâdî (1162-1231)
441, 471, 472, 539. 155, 233, 520.
Abdullah b. Amacur 91. Abdüllatîf Harpûtî (1842-1916)
Abdullah b. Mes’ud (ö. 650) 23. 395, 399.
Abdullah b. Mübârek (736-797) Abdüllatîf Karamânî (XVI. yüzyıl)
54. 365, 533.
Abdullah b. Tâhir (798-844) 74. Abdülmelik b. Ebcer el-Kinânî 37
Abdullah Bosnevî (1584-1644) Abdünnâfi İffet Efendi (1823-1890)
135, 336. 394.
Abdurrahman b. Muâviye (731- Abdürrezzak el-Kâşânî (ö. 1335)
788) 201, 248. 241.
Abdurrahman Bistâmî (ö. 1454) Abdürrezzak et-Türkî 130
528. Abyurî 40
Abdurrahman el-Hâzinî (1100- Adudüddevle (936-983) 87, 120,
1160) 186, 517. 149.
Afgânî, Cemâleddîn (1838-1897) Akkirmânî Mehmed Efendi (ö.

399, 405, 416-419, 433, 1760) 135, 385, 536.
437, 438, 439, 465, 472, Akşemseddîn (1390-1459) 349, 529.
538. Alâeddîn Ali et-Tûsî (1414-1482)
Afifüddîn et-Tilimsânî (1213-1291) 352, 529.
233, 269, 523. Alâeddîn Ali Fenârî (ö. 1497) 530.
Afrika 27, 30, 174, 247, 284, 428. Alâeddîn Keykûbât (1188-1237)
Afrikalı Konstantin (1015-1087) 135.
290. Alamut Kalesi 47, 132, 141.
Agathedemon 135. Alâüddevle 497.
Ağaoğlu, Ahmet (1869-1939) 471. Albert le Grand (1193-1280) 278.
Ahfeş el-Evsat (ö. 830) 505. Albertus Magnus (1200-1280) 130,
Ahi Ahmed Çelebi (1432-1524) 531. 185, 288, 296, 299.
Ahî Evran (1171-1261) 224, 521. Âlemin ezelîliği 97, 496.
Ahîlik 224, 332. Âlemin hudûsu 122.
Ahlâk 106, 123, 124, 134, 365. Âlemin kıdemi 98, 114, 237, 346,
Ahmed Âsım el-Antakî (ö. 853) 362.
162. Alevî, Cemâleddîn (1945-1992)
Ahmed Avni Konuk (1868-1938) 542.
539. Ali b. Abbâs el-Mecûsî (ö. 995)
Ahmed b. Hanbel (780-855) 50, 53, 195, 510.
70, 84, 159, 162, 237. Ali b. Amacur (ö. 933) 91, 183.
Ahmed b. Mûsâ (803-878) 90. Ali b. Ebî Tâlib (Hz. Ali) (600-661)
Ahmed Bican 349, 350. 23, 41, 46, 60, 70, 71, 160,
Ahmed Cevdet Paşa (1823-1895) 369, 433.
359, 392. Ali b. Ebü’r-Ricâl (ö. 1040) 516.
Ahmed el-Eflâkî (ö. 1360) 333. Ali b. el-Esvârî (ö. 854) 68.
Ahmed el-Gazzâlî (1061-1126) Ali b. Îsâ el-Kehhâl (ö. 1039) 513.
223, 516. Ali b. Rabben et-Taberî (ö. 861) 84,
Ahmed Emîn (1886-1954) 440, 194.
441, 540. Ali b. Rıdvân (987-1068) 205, 207,
Ahmed er-Rifâî (1118-1182) 518. 514.
Ahmed es-Sücâî (ö. 1783) 537. Ali Kuşçu (1403-1474) 303, 304,
Ahmed Ferdîd (1909-1994) 429. 306, 307, 309, 317, 333,
Ahmed Fuâd Ehvânî (1908-1970) 344, 356, 359, 529.
436. Âl-i Mervân’ın Filozofu 24.
Ahmed Yesevî (1093-1166) 56, Ali Sedad (1857-1900) 396, 539.
224, 518. Ali Şâh el-Buhârî (1226-1301) 411.
Ahmed-i Rûmî Akhisârî (ö. 1632) Ali Şîr Nevâî (1441-1501) 302, 317.
377. Ali Ufkî Bey (Albert Bobowsky)
el-Ahrâm 437. (1610-1675) 535.
Akdeniz Medeniyeti 30. Aligarh Okulu 416.
Akder, Abdullah Necati (1901- Allâme Hillî (1250-1325) 132, 145,
1986) 478, 541. 312, 525.
Dizin 573
Allâmek Muhammed Efendi (1595- Âramice 32.

1637) 534. Arap ~ edebiyatı 256, 317, 473. ~
Allân eş-Şu‘ûbî 73. felsefesi 16. ~ nahdası 436.
Allaturca 358. ~ Yarımadası 283. ~ -ça Fel-
Alpetrangius 288. sefe 17. ~ -İslâm Felsefesi
Altı İmamcılar 47. 61.
Altın Çağ 420, 495. Arberry, Arthur John (1905-1969)
Amacur Ailesi (885-933 arası) 91, 428.
183, 509. Aristoteles 18, 29, 31, 34, 36, 37,
Amasyalı Müeyyedzâde (1456- 40, 42, 63, 66, 68, 70, 73,
1516) 346. 75-80, 82, 100-105, 107,
Amerikan pragmatizmi 427. 110, 114, 116-118, 123-
Âmidî, Seyfüddîn (1156-1233) 159, 125, 130, 133, 134, 137,
197, 220, 221, 519, 520. 146, 148, 149, 155, 157,
Âmilî, Bahâüddîn (1547-1622) 164, 187, 214, 215, 237,
533. 238, 246, 254, 257-259,
Âmirî, Ebü’l-Hasan (901-992) 40, 262, 263, 265, 266, 270,
146, 147, 148, 150. 271, 277, 278, 281, 282,
Ammâr b. Ali (Ebü’l-Kâsım el-Mev- 288, 294-296, 299, 322,
sılî) (ö. 1010) 512. 335, 361, 382-384, 413,
Ammonius Saccas (175-242) 30. 453, 478, 480, 481, 488,
Amr b. Âs (585-664) 31, 46. 500. ~ mantığı 42, 68, 110,
Amr b. Osman el-Mekkî (ö. 903) 149, 214, 215, 237, 238,
55. 271, 282, 413, 453. ~ ras-
Amr b. Ubeyd (680-761) 48. yonalizmi 277. ~ şârihleri
Âmülî, Şemseddîn (ö. 1352) 318, 134. ~ -çilik 42, 103, 119,
526. 393, 480.
Anadolu 27, 66, 135, 136, 167, Arkûn, Muhammed (1928-2010)
169, 174, 202, 211, 224, 444, 445-448, 462, 543.
225, 228, 267, 284, 293, Armen Firman (İbn Firnâs) (810-
308-310, 313, 314, 317, 888) 289.
331, 333, 335, 339, 342, Arnaldez, Roger (1911-2006) 480.
360, 361, 370, 400. Aryan ırkı 481.
Anaksagoras (MÖ 500-428) 483. Arznâme 312.
Analitikler 34, 76 Asaletü’l-vücûd 321, 325.
Anawati, Georges Chehata (1905- Ashâb-ı Kehf 142, 449.
1994) 542. Asklepios 135.
Ankaravî, İsmâil Rusûhî (ö. 1631) Asr-ı Saâdet 27, 435, 466.
534. Assâr, Seyyid Muhammed Kâzım
Anselmus (1033-1109) 487. (1884-1975) 540.
Anuşirvan (501-579) 124. Astronomi 33, 81, 89, 178, 181-
Aphtnoius 36. 186, 188, 199, 205, 206,
Aquinolu Thomas (1225-1274) 230, 243, 287, 288, 303,
117, 278, 299. 304, 307, 403, 488.
Âşık Paşa (1272-1332) 331, 334. Bacon, Henri of Gand (1217-1293)

Âşık Paşazâde (1400-1481) 332. 130.
Aşk 154, 306, 475. Bacon, Roger (1214-1294) 106,
Âştiyânî, Seyyid Celâleddîn (1925- 191, 206, 252, 288, 493.
2005) 336, 429, 543. Baffion, Carmela (doğ. 1951) 19.
Atademir, Hamdi Ragıp (1909- Bağdat 21, 27, 34, 42, 48, 51, 59,
1976) 167, 541. 60, 65, 66, 68, 70-74, 78-
Athanase of Balad (634-687) 36. 83, 86-96, 99, 104, 106-
Âtif Berekât (ö. 1924) 440. 108, 115, 118, 119-121,
Atpazarî Osman Fazlı (1632-1691) 144-154, 157, 162, 164-
135, 381, 535. 167, 170, 171, 174-184,
Attas, Seyyid Muhammed Nakîb 193-198, 200-203, 206,
(doğ. 1931) 428, 543. 209-213, 219, 220, 222-
Aurillaclı Gerbert (938-1003) 252. 244, 248-252, 256, 267,
Avicenna (İbn Sînâ) (980-1037) 274, 282, 288, 290, 291,
124, 424, 489. 294, 301, 316, 332, 353,
Avrupa 65, 183, 190, 196, 251, 390, 410, 453, 466, 498,
252, 284, 290, 294, 295, 504-513, 517, 520, 522,
296, 299, 380, 387, 391, 524, 525, 539, 540. ~ Oku-
393, 396, 405, 439-441, lu 48, 146, 166. ~ -lı İsmâil
448, 463, 464.
Paşa (1839-1920) 395, 539.
Ay-altı âlem 107, 111-113.
~ -lı Rüveym 55. ~ Okulu
Aydınoğulları 331, 342
48, 146, 166.
Ayetullah Mirza Ali Ağa Şîrâzî (ö.
Bahâeddîn Nakşibend (1318-1389)
1936) 431.
223, 527.
Ayni, Mehmet Ali (1869-1945) 540.
Bâkıllânî (942-1013) 52, 87, 149,
Aynü’l-Kudât el-Hemedânî (1098-
512.
1131) 154, 516.
Bâlibilen 365.
Aytemür el-Cildekî (ö. 1361) 192,
Bar İbrâyâ 157.
244, 404, 526.
Basra 24, 28, 29, 38, 41, 42, 48,
Ay-üstü âlem 107, 111.
59, 68, 76, 85, 94, 95, 104,
Aziz Mahmud Hüdâyî (1541-1628)
141, 149, 152, 163, 164,
368, 534.
197-199, 211, 503, 505,
Azîz Nesefî (ö. 1300) 228, 523.
506, 512-514. ~ Camii 28. ~
Âziz-Billâh (955-996) 95, 203.
Azîzlik 39. Dil Okulu 41, 42, 163, 164.
Batalyevsî (1052-1127) 247, 250,
B 280, 281, 282, 454, 516.
Baalbek (Heliopolis) 37, 134. Bâtınî 85, 211, 217. ~ -lik 96, 140,
Baba Efdal (1186-1268) 312, 521. 213, 254, 499. ~ -lik Okul-
Babanzâde Ahmed Naim (1872- ları 96. ~ -ler 144.
1934) 470, 540. Batlamyus 31, 33, 66, 155, 164,
Babek (785-838) 67. 174, 177, 182, 184, 185,
Babillîler 74 206, 243, 287, 288, 303,
Bacon, Francis (1561-1626) 262. 347.
Dizin 575
Batlamyus (Ptolemaios) (85-186) Bettânî (858-929) 33, 93, 177,

31, 66, 73, 155, 164, 174, 185, 508.
177, 182, 184, 185, 206, Betti, Emilio (1890-1968) 428.
243, 287, 288, 303, 347, Beyânî epistemoloji 453, 455.
488, 501. Beyaz Atom 336.
Battânî 93, 177, 184, 185, 508. Beyhakî (994-1066) 109, 489.
Bâyezîd-i Bistâmî (ö. 848) 55, 56, Beytülhikme 20, 24, 25, 66-68, 70,
84, 136, 160, 506. 71-76, 78, 88-90, 94, 103,
Bedevî, Abdurrahman (1917-2002) 104, 160, 174, 176, 202-
19, 487, 542. 204, 211, 231, 251, 294,
Bedî‘ el-Usturlâbî (ö. 1040) 516. 466.
Bedreddîn el-Mardinî (1423-1501) Beyzâvî (1189-1286) 52, 314, 522.
242, 530. Bidpai 77.
Bedreddîn Simâvî (1359-1420) Bigiyev, Mûsâ Cârullah (1875-
236, 304, 340, 528. 1949) 471, 472, 540.
Bedriye Medresesi 167 Bilâd-ı Selâse 352.
Behmenyâr b. Merzübân (ö. 1066) Bilginin İslâmîleştirilmesi 409,
125, 130, 131, 514. 428, 442, 443.
Bekrî (ö. 1094) 283. Bilmen, Ömer Nasuhi (1883-1971)
Belâzurî (ö. 892) 84, 85. 399, 449, 540.
Belçikalı Siger of Brabant (1240- Bîmâristân-ı Adudî 87, 157.
1284) 299. Binbir Gece Masalları 65, 121.
Belh 49, 59, 107, 108, 144, 146, Birgivî Mehmed Efendi (1523-
147, 173, 209, 211, 229, 1573) 376-378, 384, 533.
507-509, 522. I. Hişâm 280.
Belh Coğrafya Okulu 173. I. Hüsrev 31.
Belhî 100, 108. I. Şâpur b. Erdeşîr (241-273) 31.
Bellini, Gentile (1429-1507) 348. Birlik Yılı (Âmü’l-cemaa’) 27.
Beni Ahmer Emirliği (1230-1492) Bîrûnî (973-1061) 59, 83, 100,
250, 286. 123, 125, 131, 150-152,
Benî Mûsâ Kardeşler (IX. yüzyıl) 79, 155, 178, 182, 183, 196,
81, 88, 90, 93, 188, 507. 491, 497, 514.
Benî Zühr 291. Bîrûnî Asrı 151.
Berberî 16, 180, 247, 282, 284, Bişr b. Mu‘temir (ö. 825) 48, 160,
445, 452. 505.
Berberîler 28, 248, 274. Bitrûcî (ö. 1217) 288, 519.
Bergson, Henry (1851-1941) 153, Bizans İmparatoru Justinus (450-
420. 527) 36.
Bergsonculuk 393. Blunt, W. S. (1840-1922) 439.
Bermekî 65, 88, 94, 194. Boethius (480-525) 167.
Bermekîler 74, 88 Bologna Okulu 296.
Berque, Jacques (1910-1995) 431. Bonnycastle, John (1751-1821)
Beşşâr b. Bürd (ö. 784) 63, 64, 96, 404.
163. Botanik 75, 198, 199, 291-293.
Bölükbaşı, Rıza Tevfik (1869-1949) Câbir b. Hayyân (721-815) 27, 40,

540. 61, 99, 190-192, 244, 404,
Börekçi, Rıfat (1860-1941) 473. 505.
Brucker, Johann Jacob (1696- Câbirî, Muhammed ‘Âbid (1936-
1770) 479. 2010) 197, 437, 444, 453-
Buhara 59, 68, 92, 95, 108, 125, 458, 462, 543.
146, 147, 151, 183, 201, Câbizâde Halil Fâiz (1670-1712)
209, 303, 411, 471, 498, 536.
515, 519. Câhız (777-869) 48, 68, 84, 108,
Buhârî (ö. 869) 159. 121, 134, 160, 171, 197,
Buhle, Johann Gottlieb (1763- 198, 246, 292, 506.
1821) 479. Câhiliye 41, 57, 325, 441.
Buhtîşû 72, 74, 84, 88, 193. Câlînûs 78, 79, 195, 207, 488.
Buhtîşû’ b. Cibrâîl (ö. 870) 84. Câmasb 135.
Buhtürî (821-897) 84. Camus, Albert (1913-1960) 431.
Burckhardt, Titus (1908-1984) 434. Cardano Hieronimus (1501-1576)
Burhâneddîn en-Nesefî (1204- 105.
1289) 523. Carra de Vaux (1867-1953) 18.
Burhan-ı Vâhid 355, 358. Catlar 412.
Burhânî epistemoloji 453. Cebir 81, 148, 176-178, 200, 229,
Burhanüddîn Hamedanî 132.
308.
Bursa Sultan Medresesi 350, 357.
Cebrail 137, 247, 450, 459, 497.
Bursalı İsmail Hakkı (1653-1725)
Cebriyye 46, 48, 50, 68.
349.
Cedel 266.
Bursalı Mehmed Tâhir (1861-
Cedîdcilik 472.
1925) 398, 539.
Cehalet 502.
Bûzcânî (940-998) 151.
Cehm b. Safvân (ö. 745) 48, 50.
Büchner, Ludwig (1824-1899) 468.
Cehşiyârî (ö. 942) 65, 171.
Büveyhî 86, 87, 95, 120, 122, 125,
Celâlî takvimi 186, 229.
149, 152, 178, 184.
Celvetî 372.
Büveyhîler 83, 86, 87, 120, 122.
Cemâat-i İslâmî Hindistan 422.
Büyük İskender (MÖ 356-323) 29,
Cemâat-i İslâmî Pakistan 422.
30, 32, 35.
Cemâat-i İslâmî Teşkilatı 422.
Büzürgmîhr 135.
Cemâleddîn Aksarayî 314, 339,
343, 527.
C
C. A. Kadir (1909-1987) 420. Cemâleddîn Aksarayî (1314-1388)
Ca‘d b. Dirhem (ö. 742) 48, 50, 63, 314, 339, 343, 527.
503. Cemâleddîn el-Mardinî (İb-
Ca‘fer es-Sâdık (702-765) 24, 28, nü’t-Türkmân) (1319-1406)
39, 47, 140, 190, 191, 192, 527.
504. Cemâleddîn el-Vatvât (1235-1318)
Câbir b. Eflâh (1150-1200) 287, 236.
488, 519. Cemel 46.
Dizin 577
Cemîl Sıdkı ez-Zehâvî (1863-1936) Ç

539. Çağatay Türkleri 302.
Cengiz Yasaları 237. Çağmînî (ö. 1221) 186, 304, 315,
Cerîrî (ö. 923) 55. 519.
Cevâlikî (1073-1145) 163. Çankı, Mustafa Namık (1883-1965)
Cevberî (XIII. yüzyıl) 244. 540.
Cevher 106, 254. Çerkeşizâde Mehmed Tevfik Efendi
Cevherî (ö. 1010) 163, 187. (1826-1901) 394, 539.
Cevher-i hareket 326, 327. Çınar Vakası 375, 378.
Ceylanpınar 36. Çifte Hakikat Nazariyesi 298, 299.
Cezerî, İsmâil b. Rezzâz (1136- Çin 27, 65, 89, 173, 190, 284, 303,
1206) 519. 471.
Chartres Okulu 293.
Chrisppe 134. D
Dahvâr (1170-1230) 520.
Cibrâîl b. Buhtîşû (ö. 828) 78, 193.
Daîler 47, 141, 416.
Cilve (1823-1897) 311, 312, 538.
Damat İbrahim Paşa (ö. 1601) 366,
Cirmiyyûn 134.
379, 382
Coğrafya 171, 173-175, 242, 283,
Dârâ Şükûh (1615-1659) 534.
347, 373, 474.
Dârânî (ö. 830) 505.
Corbin, Henry (1903-1978) 21.
Darülfünun 396, 405, 468, 470,
Cum’a, Muhammed Lütfî (1886-
473.
1952) 19.
Dârülfünun-i Osmânî 396, 397,
Cunpûrî 411, 534.
469, 473.
Cûr 76.
Dârülfünun-i Şâhâne 395.
Curciş b. Buhtîşû 193.
Darüşşifa Medresesi 314.
Cureton, William (1808-1864) 487.
Darvinizm 393.
Cûzcânî (990-1047) 125, 131, 489,
Darwin, Charles (1809-1882) 143.
513.
Dâvûd b. Huneyn 79.
Cübbâî 51, 89.
Dâvûd ez-Zâhirî (815-884) 280.
Cündişâpûr 30, 31, 38, 67, 72, Dâvûd-i Antâkî (1511-1599) 364,
193. 533.
Cündişâpûr Okulu 31, 38, 67. Dâvûd-i Karsî (ö. 1756) 381, 384,
Cüneyd-i Bağdâdî (ö. 910) 55, 56, 385, 536.
160. Dâvûd-i Kayserî (1260-1350) 236,
Cürcân 92, 125, 131, 151, 195, 241, 269, 316, 332, 334,
213, 512. 335-337, 429, 526.
Cürcânî (1340-1413) 313-315, Daye Kalesi 132.
345, 527. Daysanilik 64.
Cürcânî, İsmâil b. Hasan (ö. 1137) De Boer, T. J. (1866-1944) 18,
516. 479, 480.
Cüveynî (1028-1085) 52, 168, 209, De Foe, Daniel (1660-1731) 262.
212, 213, 271, 514. Dehrîlik 96.
Dehriyyûn 17, 96, 399.
Delitzs, Franz (1813-1890) 487. Dîvânü’z-zenâdıka 63.

Delos Problemi 356 Diyojen 124.
Demenhûrî (1690-1778) 537. Diyûbend Dâru’l-‘ulûm 424.
Demîrî (1341-1405) 246, 527. Dokuzluklar (Enneadlar) 103.
Deoband Düşünce Okulu 414 Dreses (el-İdrîsî) (1100-1165) 284,
Descartes, René (1596-1650) 128, 518.
487. Dugat, Gustave (1824-1894) 479.
Descartescilik 393 Duyûn-u Umûmiye 396.
Deştekî (1425-1498) 319, 320,
530. E
Deşt-i Kıpçak 234. East Indian Company 410.
Devvânî Okulu 310. Ebân b. Abdülhamîd Lâhıkî (ö.
Devvânî, Celâleddîn (1427-1502) 816) 64.
136, 154, 268, 302, 310, Ebherî, Esîrüddîn (1200-1265)
311, 319, 320, 333, 347, 521.
360, 364, 530. Ebû Abdullah el-Basrî (902-978)
Dewey, John (1859-1952) 427. 510.
Deyr-i Murrân Manastırı 93 Ebû Abdullah el-Masûmî (ö. 1029)
Dımaşk (Şam) 27, 29, 39, 60, 93, 125, 130.
109, 155, 175, 197, 206, Ebû Ahmed el-Mihricânî (X. yüzyıl)
213, 220, 233, 235-237, 142.
239, 242, 243, 245, 249, Ebû Ali el-Cübbâî (850-916) 48,
251, 288, 291, 305, 316, 68.
338, 340, 349, 353, 360, Ebû Ali el-Fârîsî (901-987) 510.
364, 375, 381, 383, 390, Ebû Ali İbnü’s-Semh (943-1027)
403, 423, 452. 120.
Dımaşk Âziziye Medresesi 155. Ebû Amr eş-Şeybânî (720-828)
Dırâr b. Amr (ö. 815) 505. 505.
Diadikus 103. Ebû Bekir er-Râzî (865-925) 98-
Dieterici, Friedrich (1821-1903) 101, 108, 123, 138, 147,
487. 191, 192, 194, 195, 207,
Dihlevî, Şâh Veliyullah (1702- 257, 276, 488-490, 492,
1762) 412-414, 490, 537. 499, 508.
Dilgan, Ahmet Hamit (1901-1976) Ebû Bişr Mattâ (870-940) 108,
541. 118.
Dimitri Cantemir (1673-1723) 382, Ebû Ca‘fer el-Hâzin (ö. 971) 33,
387. 183, 186.
Dînânî, İbrâhim (doğ. 1934) 430. Ebû Ca‘fer el-Mansûr (708-775)
Dîneverî (810-895) 93, 171, 199, 59, 66.
292, 293, 507. Ebû Ca‘fer Muhammed 117.
Diogenes, Laertius (180-240) 478. Ebû Dâvûd (ö. 888) 159.
Ebû Firâs el-Hamdânî (932-968)
Dîvân 145, 228, 340, 490.
163.
Dîvân-ı Hümâyûn 405.
Ebû Hafs (ö. 870) 55.
Dizin 579
Ebû Hanîfe (699-767) 28, 44, 45, Ebû Saîd es-Siczî (ö. 1024) 185,
50, 52, 53, 92, 159, 171, 513.
352, 353, 504, 507. Ebû Saîd Harrâz (ö. 899) 507.
Ebû Hâşim el-Cübbâî (ö. 933) 48. Ebû Sehl b. Nevbaht (ö. 835) 182,
Ebû Hâtim er-Râzî (854-934) 101, 505.
141, 509. Ebû Süleymân el-Büsrî el-Makdisî
Ebû Hayyân el-Endelüsî (1256- (X. yüzyıl) 142.
1344) 42, 241. Ebû Süleymân es-Sicistânî (928-
Ebû Hayyân et-Tevhîdî (930-1023) 1001) 87, 118-122, 140,
118, 121, 454, 489, 512. 141, 146, 173, 511.
Ebû Hilâl Askerî (ö. 1005) 512. Ebû Şâkir 64.
Ebû Hüleyka, Reşîdüddîn (1220- Ebû Tâlib 161, 279.
1277) 522. Ebû Tâlib el-Mekkî (ö. 996) 161.
Ebû İsâ el-Verrâk (ö. 861) 96. Ebû Temâm en-Nisâbûrî 108
Ebû İshâk el-İsferâyînî (ö. 1027) Ebû Ubâde el-Buhtûrî (819-897)
513. 163.
Ebû İshâk el-Kuveyrî (855-915) Ebû Ubeyd el-Cûzcânî (XI. yüzyıl)
80. 125, 130.
Ebû Kâmil Şücâ‘ (850-970) 177, Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Selâm (ö.
178, 509. 838) 164.
Ebû Katäde 33. Ebû Ubeyde (ö. 825) 65.
Ebû Ma‘şer el-Belhî (785-886) 106, Ebû Velîd Abdullah İbnü’l-Farazî
107, 507. (962-1013) 172.
Ebû Mansûr b. Zeyle (ö. 1048) 130. Ebû Ya’kûb en-Nehrecûrî (ö. 941)
Ebû Muhammed el-Hemedânî (ö. 254.
945) 16. Ebû Yahyâ el-Mervezî (817-906) 80.
Ebû Muhammed Hasan b. Mûsâ Ebû Yûsuf (ö. 798) 44, 159.
Nevbahtî (ö. 922) 89. Ebû Zer el-Gıfârî (ö. 653) 70, 433.
Ebû Muhammed Şîrâzî 130. Ebû Zeyd ed-Debûsî (ö. 1037) 513.
Ebû Nasr el-Fârâbî 118, 502. Ebû Zeyd el-Belhî (850-934) 106,
Ebû Osman ed-Dımaşkî (ö. 914) 107, 147, 174, 509.
78, 82, 508. Ebü’l- Ca‘fer Gâfikî (1100-1165)
Ebû Osman el-Hîrî (844-910) 508. 291, 293, 517.
Ebû Osman el-Mâzinî (791-863) Ebü’l-Abbâs Lukerî (Levkerî) (ö.
84. 1109) 130.
Ebû Reyyân, Muhammed Ali Ebü’l-Alâ el-Afîfî (1897-1966) 541.
(1929-1996) 542. Ebü’l-Alâ el-Maarrî (973-1057)
Ebû Rîde, Muhammed (1909- 163, 169, 282, 514.
1991) 21, 104, 487, 542. Ebü’l-Atâhiyye (ö. 825) 65, 163.
Ebû Saîd Ebü’l-Hayr (967-1049) Ebü’l-Berekât el-Bağdâdî (1068-
55, 56, 161. 1152) 130, 138, 153, 154,
Ebû Saîd el-Hâdimî (1701-1762) 265, 335, 517.
385, 391, 537. Ebü’l-Berekât en-Nesefî (1223-
Ebû Saîd el-Urmevî (ö. 979) 150. 1310) 524.
Ebü’l-Esved ed-Düelî (603-688) Ebü’l-Kâsım el-Mecrîtî (950-1007)

41, 503. 144, 285, 512.
Ebü’l-Ferec el-İsfahânî (897-967) Ebü’l-Maâlî 130.
14, 170. Ebü’l-Mu’in Nesefî (1047-1115) 515.
Ebü’l-Ferec İbnü’t-Tayyib (980- Ebü’l-Vefâ’ el-Bûzcânî (940-998)
1044) 87,196, 207, 507. 121, 123, 151, 178, 183,
Ebü’l-Fütûh İbnü’s-Salâh (ö. 1153) 489, 492, 511.
291, 517. Ebü’s-Salt ed-Dânî (1068-1134)
Ebü’l-Hakem ed-Dımaşkî 37. 283, 287, 516.
Ebü’l-Hasan Ali b. Hârûn ez-Zen- Ebü’t-Tayyib el-Mütenebbî (ö. 965)
cânî (X. yüzyıl) 142. 163, 169.
Ebü’l-Hasan Ali el-Beyhâkî (1100- Ebüssuûd Efendi (1290-1574)
1169) 172. 311, 360.
Ebü’l-Hasan Cilve (1823-1897) Edessa 31, 34.
311, 312, 538. Edib Ahmed Yüknekî (XII. yüzyıl)
Ebü’l-Hasan el-Âmirî (901-992) 518.
40, 146-148, 150. Efdalüddîn-i Hûnecî (1194-1248)
Ebü’l-Hasan el-Bûşencî (ö. 959) 55. 168, 233, 520.
Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî (873-936) Efdalüddîn-i Kâşânî (1186-1268)
82, 149, 160, 212, 219, 62, 312, 521.
220, 237, 271, 310, 363, Eflâtun (MÖ 427-347) 66, 73, 76,
367, 449, 481, 499, 509. 101, 102, 104, 114, 117,
Ebü’l-Hasan el-Mâverdî (974- 136, 137, 170, 277, 328,
1058) 86, 152, 153, 514. 369, 483.
Ebü’l-Hasan eş-Şâzelî (1197-1258) Ehaveyn-i Buhârî (X. yüzyıl) 195,
241, 521. 511.
Ebü’l-Hasan Kazvînî 429. Ehl-i Beyt 369.
Ebü’l-Hasan-ı Kiya 130. Ehl-i Sünnet 53, 69, 84, 162, 211,
Ebü’l-Hüseyin el-Basrî (ö. 1044) 385, 412.
513. Ehl-i Sünnet âlimleri 69.
Ebü’l-Hüseyin en-Nûrî (ö. 908) 508. Ehl-i Sünnet inancı 162, 412.
Ebü’l-Hüzeyl el-Allâf (752-849) 49, Ehlü’l-mantık 42.
68, 160, 489, 506. Ehran 38.
Ebü’l-İzz el-Cezerî (1136-1206) Ehvânî, Ahmed Fuâd (1908-1970)
172, 189, 190, 233, 241, 436, 487, 541.
519. Ekberî Okul 269.
Ebü’l-Kâsım Abdurrahmân en-Ni- Ekberiyye 317.
saburî 515. Ekmelüddîn-i Bâbertî (1310-1384)
Ebü’l-Kâsım b. Başkuvâl (1101- 235, 239, 341, 343, 367,
1183) 172. 526.
Ebü’l-Kâsım el-Antakî 147. Ekmeleddîn en-Nahcuvânî (ö.
Ebü’l-Kâsım el-Ensârî/Nîsâbûrî (ö. 1302) 523.
1118) 515. Elmalılı M. Hamdi Yazır (1878-
Ebü’l-Kâsım el-Irâkî (ö. 1185) 518. 1942) 540.
Dizin 581
Elzarkol 287. Eş‘arî (873-936) 46, 49, 51-53, 68,

Emevîler 27-29, 37-39, 41, 42, 44, 82, 149, 160, 212, 219,
48, 50, 58, 59, 71, 74, 94, 220, 237, 271, 310, 363,
158, 159, 163, 180, 201. 367, 449, 481, 499, 509.
Emîr Çelebi (ö. 1638) 534. Eş‘arîlik 46, 49, 51-53, 449, 499.
Emîr Hüsameddîn Timurtaş (1122- Eş‘ariyye 219, 270, 363.
1154) 154. Eşrefoğlu Rûmî (1377-1469) 353,
Emîr Mehmed Eylâkî 130. 529.
Emîr Sultan (1368-1429) 343, 528. Eucleides (MÖ 435-365) 66, 82,
Emîr Şekîb Arslan (1869-1946) 540. 177, 304, 404.
Emîrü’l-Ümerâlık Sistemi 85, 86. Euripides (MÖ 480-406) 31.
Empedokles (MÖ 495-444) 135, 254. Evhadüddîn-i Kirmânî (1164-
Emr-i Bâri 145. 1238) 221, 224, 520.
Endelûsî (Hakîm el-Mağrîbî) (1093- Evliya Çelebi (1611-1682) 535.
1155) 291, 517. Evrimcilik 393, 417.
Endülüs 17, 21, 92, 95, 117, 144, Evzailik 280.
172, 201, 235, 247-258, Eyyâmü’l-Arab 29.
262, 267, 269, 272, 274, Eyyübîler 221, 233-235.
275, 279-293, 297, 300, el-Ezher 203, 209, 211, 246, 272,
316, 333, 402, 439, 457, 375, 418, 437, 440, 471.
458, 462, 497, 498, 529.
~ Acemiyyesi 252. ~ Emevî F
Devleti 201, 248-251. ~ Faâl Akıl 112-114, 257, 258, 265,
Emevîleri 92, 95, 201, 248, 325, 487, 502.
252, 279, 280, 291. Fahreddîn el-Kâşî 138.
Enerjetizm 336. Fahreddîn el-Mardinî (1118-1198)
Enneades 103. 155, 518.
Enuşirvan 77. Fahreddîn el-Merâgî (ö. 1269) 410.
Epiktetos (50-135) 134. Fahreddîn er-Râzî (1149-1210) 52,
Epikür (MÖ 341-270) 481. 130, 132, 147, 154, 158,
Episkopos Barsavmo 35. 168, 209, 218, 219, 221,
Episkopos Mor Yakup 35. 224, 236, 312, 314, 339,
Erdekânî, Rıza Dâverî (doğ. 1933) 350, 361, 363, 519.
429, 543. Fahreddîn-i Irâkî (1213-1289) 227.
Erişirgil, Mehmet Emin (1891- Fahrî, Macid (doğ. 1923) 19, 119.
1965) 541. Fanon, Frantz (1925-1961) 434.
Ersoy, Mehmet Âkif (1873-1936) Fârâbî (871-950) 15, 21, 34, 40,
438. 80, 83, 103, 106, 108-128,
Ertuğrul, İsmail Fenni (1855- 146, 147, 150, 155, 166,
1946) 539. 167, 178, 181, 187, 208,
Erzurumlu İbrâhim Hakkı (1703- 236, 257, 259, 265, 277,
1786) 388, 537. 294, 321, 326, 382, 407,
Es’ad Yanyavî (ö. 1731) 381, 536. 437, 478, 486, 487, 488,
Eschilos 31. 497, 502, 509.
Fârâbîcilik 120. Filistin 277.

Fârûkî, İsmâil Râcî (1921-1986) Firdevsî (940-1020) 62.
425, 442, 443, 541. Flügel, Gustav (1802-1870) 487.
Fâtımîler 33, 47, 86, 92, 95, 141, Fransız Devrimi 392, 393.
156, 201, 203-208, 234. Fuad Zekeriyyâ 443.
Fâtımî halifeliği 86. Fustat 29, 187, 194, 205, 277,
Fâtımî sarayı 92. 512.
Fatih Gökmen (1877-1955) 539. Fuzûlî (1495-1556) 532.
Fatih Medresesi 395.
Fatih Sultan Mehmed (1432-1481) G
308, 317, 344, 348-358, Gadamer (1900-2002) 428.
360, 367, 379, 400. Gâfikî (1100-1165) 291, 293.
Fatma Âliye Hanım (1862-1936) Galenos (130-210) 66, 70, 73, 77,
539. 78, 82, 99, 194, 245, 342,
Fazl b. Ebû Sehl b. Nevbahtî (ö.
481, 488.
835) 89.
Galilei, Galileo (1564-1642) 111,
Fazl b. Nevbahtî 89, 93.
185, 296, 404.
Fazlur Rahman (1919-1988) 413,
Gallupi 394.
420, 424, 425, 426, 427,
Garsüddîn (İbnü’n-Nakib el-Hale-
466.
bî) (1494-1563) 532.
Felsefî Antropoloji 393.
Garsüddînzâde Muhyiddîn (ö.
Fenârî Hasan Çelebi (1436-1486)
1575) 533.
529.
Gauthier, Léon (1862-1949) 487.
Ferdîd, Ahmed (1909-1994) 542.
Fergânî (ö. 861) 70, 84, 182, 506. Gaylân ed-Dımaşkî (ö. 738) 48.
Ferîd Vecdî (1878-1954) 540. Gâzân Han (1271-1304) 318.
Ferîdüddîn Attâr (1142-1221) 56, Gazneli Mahmûd (971-1030) 92,
316. 144, 149, 151, 178, 410.
Ferşâvüşter 135 Gazneli Sultanı Mes’ud (998-1041)
Fethullah eş-Şirvânî (1417-1486) 126.
304, 308, 314, 333, 334, Gazneliler 410.
336, 529. Gazzâlî (1058-1111) 20, 25, 47,
Feyyûmî (882-942) 156, 509. 52, 62, 83, 98, 114, 129,
Feyz 327, 328. 133, 135, 136, 147, 149,
Feyz-i Kâşânî (1599-1679) 320, 154, 158, 161, 162, 204,
321, 328, 535. 209-220, 223, 229, 236-
Fezârî (ö. 806) 181, 505. 238, 253, 258, 264, 265,
Fıkıh 43, 120, 159, 239, 256, 279, 271, 276, 277, 294, 313,
341, 461. 316, 328, 345, 346, 361,
Fıkıh usûlü 461. 362, 367, 383, 384, 393,
Fıtrat 439. 414, 428, 454, 486, 488-
Filibeli Ahmed Hilmi (1865-1914) 500.
399. Gazzâlîcilik 485.
Filibeli Halil Fevzi Efendi (1805- Gelenbevî İsmâil (1730-1791) 347,
1884) 417. 388-390, 394, 537.
Dizin 583
Gelenekçi Okul 434. Gûrîler 410.

Gelibolulu Mustafa Âlî (1541- Gurwitch, Georges (1894-1965)
1600) 533. 431.
Gerarde de Cremano (1550-1631) Gutas, Dimitri (doğ. 1945) 489.
106. Guy of Chauliac (1300-1368) 290.
Germiyanoğulları 331. Gülşehrî (ö. 1350) 333, 334.
Gerson ben Salomon 297. Günaltay, Mehmet Şemseddin
Gersonides (1288-1344) 278, 279, (1883-1961) 540.
300, 525. Güney Fransa 24, 275, 278
Gırnata 250, 259, 267, 275, 282, Gürgenç 125, 151.
286, 402.
Gırnatalı Muhammed b. Atiyye H
(1088-1147) 279. Habâbî, Muhammed Azîz (Lahbabî)
Gıyaseddîn Keyhüsrev (ö. 1246) (1922-1993) 444, 542.
331. Habeş el-Hâsib (774-874) 70, 176,
Gıyâsuddîn Mânsûr-i Şîrâzî (ö. 507.
1542) 136. Haccâc b. Yûsuf el-Matar (ö. 827)
Gıyâsüddîn Cemşîd el-Kâşânî 66.
(1380-1436) 303, 304, 306, Hacı Atmaca (ö. 1523) 531.
528. Hacı Bayrâm-ı Velî (1339-1430)
Gilson, Etienne (1884-1978) 430, 349.
493. Hacı Bektaş Veli (1209-1271) 223,
Gnostisizm 64, 140, 254, 275, 521.
430, 454, 455, 462. Hacı Halife (1609-1657) 372, 534.
Goldziher, Ignac (1850-1921) 427. Hacı Paşa (1339-1424) 236, 312,
Gök Medrese 310. 341, 342, 528.
Gökalp, Ziya (1876-1924) 540. Haçlı Seferleri 17, 95, 235, 408,
Göriceli Mustafa (ö. 1640) 371, 457, 497, 498.
534. Hâdî-i Sebzevârî (1797-1872) 328,
Gözübüyükzâde İbrahim Efendi 538.
(1747-1838) 390, 538. Hafız-ı Şîrâzî (1325-1390) 313,
Gözübüyükzâde Medresesi 390. 527.
Gracián, Baltasar (1601-1568) Hairî 95.
262. Hakikat-ı Muhammediye 161.
Gramer 163, 241, 280. Hakîm el-Mağrîbî (ö. 1283) 288,
Grek 30, 78, 81, 83, 110, 123, 148, 291, 517.
295, 481. Hakîm et-Tirmizî (825-932) 56,
Grek şiiri 83 160.
Guénon, René (Abdülvâhid Yahyâ) Hakîm Şâh el-Kazvînî (ö. 1523)
(1886-1951) 540. 531.
Guillaume of Auvergne (ö. 1121) Halacîler 410.
130. Hâlid b. Bermek (710-781) 88.
Gundissalinus, Dominic (1115- Hâlid b. Yezîd (661-720) 38, 94,
1190) 294. 191, 503.
Hâlid el-Bağdâdî (1779-1827) 537. Harakî (1084-1158) 186, 517.

Halife ~ Hâkim 207. ~ Hârûnürreşîd Hâricîler 46, 162.
(763-809) 89. ~ Kâim-Biem- Hâris el-Muhâsibî (781-857) 55,
rillâh (1001-1075) 86, 152. 160.
~ Mansûr (714-775) 72, Hârizmî (780-847) 40, 70, 91, 93,
76, 88, 181, 182, 193. 174, 176-178, 181, 182,
~ Me’mûn (783-833) 48, 188, 231, 236, 294, 491,
60, 63, 67-78, 84, 88, 92, 506.
93, 104, 160, 176, 181, Harpûtî, Abdüllatîf (1842-1916)
182, 211, 231, 249, 466. ~ 539.
Mu’tasım-Billâh (796-842) Harpûtizâde (1867-1920) 468.
68. ~ Mu’tazıd-Billâh (856- Harran 30, 32-34, 37, 66, 72, 81,
902) 81, 85. ~ Muktedir-Bil- 146, 184, 236, 237, 507-
lâh (895-932) 82. ~ Mus- 509, 525.
ta’in (831-866) 80. ~ Mus-
Hârûnürreşîd (763-809) 60, 65,
tencid-Billâh (1124-1170)
66, 88, 180, 187, 193.
144. ~ Mütevekkil (822-862)
Harvard Üniversitesi 434, 442, 476.
84, 194. ~ Nâsır-Lidinillâh
Harvey, William (1578-1657) 290.
(1180-1225) 161. ~ Râzî
Harzemşâh Sultanı Celâleddîn
(909-940) 86.
(1220-1231) 498.
Halîfezâde Çınarî İsmail Efendi (ö.
Has Oda 375.
1790) 537.
Hasan b. Mûsâ 90.
Halîl b. Ahmed (718-791) 42, 163,
Hasan b. Sehl 124.
164, 504.
Hallâc-ı Mansûr (858-922) 56, 89, Hasan el-Cabartî (1698-1774) 537.
136, 154, 160, 162, 508. Hz. Hasan 27.
Hamdân b. Karmat (ö. 906) 85. Hasan Kâfî Akhisarî (1544-1615)
Hamdânî sarayı 92. 365, 533.
Hamdânîler 33. Hasan Sabbâh (1035-1124) 47,
Hamdûn el-Kassâr (ö. 884) 507. 132, 141.
Hamidoğulları 331. Hasan Tahsin (1811-1881) 405,
Hamidullah, Muhammed (1908- 538.
2002) 199. Hasan-ı Basrî (642-728) 24, 48,
Hamîdüddîn el-Kirmânî (933-1021) 54, 162.
141. Hasanzâde Âmulî (doğ. 1928) 429.
Hammad Acrad (ö. 778) 64. Hasdai Crescas (1340-1410) 527.
Hammad er-Raviye (694-777) 64. Hatîb el-Bağdâdî (1002-1071) 171.
Hamza Fansurî (ö. 1600) 428. Hatîb el-Kazvînî (1248-1338) 366.
Hanbelî 237, 239, 375, 496. Hatibzâde Muhyiddîn Efendi (ö.
Hanefî, Hasan (doğ. 1935) 419, 1496) 350, 353, 357, 360,
444, 449, 458, 473, 499. 530.
Hanefîlik 53, 375. Hâtim el-Esâm (ö. 851) 84.
Hangâh 55, 160, 240, 376. Havza-i İlmiyye 431.
Hanotaux, Gabriel (1853-1944) Hayâlî Ahmed Efendi (1437-1470)
438, 439. 348, 350, 351, 357, 529.
Dizin 585
Hayâlî-i Gülşenî (1485-1570) 532. Hilafiyyât 346, 384.

Hayâtîzâde Mustafa Feyzî (ö. 1692) Hillî, İbnü’l-Mutahhar (1250-1325)
535. 525.
Hayâtîzâde Seyyid Şeref Halil (ö. Hindistan 65, 151, 173, 201, 202,
1851) 538. 269, 290, 311, 323, 402,
Haydar Amülî (1319-1385) 316, 403, 410-412, 414, 416,
336, 526. 417, 419, 422, 471, 472,
Hayrullah Efendi (1817-1866) 359. 483, 534.
Hayyât, Yahyâ b. Gâlib (ö. 885) Hinduizm 323.
507. Hipokrat 66, 73, 79, 99, 192, 194,
Hâzin, Ebû Ca‘fer (ö. 971) 510. 207, 245.
Hâzinî, Ebü’l-Feth (1100-1160) 517. Hîre 29, 63, 78.
Hecer 85. Hişâm b. Hakem (ö. 795) 134.
Hekim Afırhat (337-346) 36. Hoca Abdülkerim Efendi (1803-
Hekim Berzuye 77. 1886) 538.
Helenistik 16, 20, 29, 30, 36, 39, Hoca İshâk Efendi (1774-1836)
47, 70, 100, 114, 141, 195. 405, 537.
Helenistik dönem 30, 114. Hoca Paşa (1437-1486) 354, 529.
Hemedan 31, 59, 91, 125, 146, Hoca Tahsin Efendi (1801-1881)
154, 165, 168, 195, 516, 405, 538.
517, 524. Hocazâde (1434-1488) 345-348,
Henri of Gand Bacon (1217-1293) 350, 353-358, 361, 362,
130. 530.
Heraklius (ö. 641) 39. Hommel, Fritz (1854-1936) 420.
Herat 50, 218, 302, 305, 314, 317, Horasan Okulu 146, 147.
411. Horten, Max (1874-1945) 18, 324,
Herevî (1006-1089) 370, 535. 479, 481.
Hermannus Alemannus (ö. 1272) Hoşang (Üşenc) 124.
295. Hristiyan Felsefesi 35, 72, 274,
Hermes 16, 37, 70, 124, 135, 192. 491.
Hermetik 33, 139. Hubeyş b. Hasan el-A’sem (IX. yüz-
Heron 80. yıl) 79.
Heterodoks Aristotelesçilik 298. Hucendî (ö. 1000) 87, 178, 511.
el-Hevâmil ve’ş-şevâmil 489. Hudavend Alaüddîn 132.
Heyûlâ 100, 487. Hulefâ-yı Râşidîn 27.
Hezarfen Hüseyin Efendi (ö. 1691) Hume, David (1711-1776) 261.
359. Humus 37.
Hıristiyan felsefesi 72, 492. Huneyn b. İshâk (810-873) 72, 78,
Hızır Bey (1407-1459) 348-350, 79, 81, 84, 90, 207, 506.
354, 355, 357, 529. Hurdâzbih 173, 508.
Hicaz 29, 201, 212, 254, 305, 316, Hücvîrî (1000-1072) 161.
471. Hürremiye 67.
Hikemiyât 37, 41, 139, 158, 332, Hüseyin b. Zeyle el-İsfahânî 130.
334, 358. Hüseyin el-Cisr (1845-1909) 399.
Hüseyin el-Hattarî (ö. 1718) 536. İbn Dâvûd (ö. 1180) 518.
Hz. Hüseyin 27, 433. İbn Ebû İshâk (650-735) 42, 163,
Hüseyin Kâzım Kadri (1870-1934) 503.
399. İbn Ebû Usaybia (1204-1269) 72,
Hüseyin Rıfkı Tâmânî (1750-1817) 118, 169, 172, 197, 233,
404, 405, 537. 521.
Hüseyin Vâiz-i Kâşifî (1427-1505) İbn Ebü’d-Dünyâ (ö. 889) 85.
302, 317, 364, 531. İbn Ebü’l-Eş‘as (ö. 971) 510.
Hüseyniye-yi İrşâd 431. İbn Ebü’ş-Şükr (ö. 1283) 288, 411,
Hüsrev Medresesi 352. 522.
İbn el-Hanbelî (ö. 1563) 532.
I İbn Fadlân (ö. 1199) 153, 220.
Irak Coğrafya Okulu 173. İbn Fâris (919-1004) 165, 512.
Isaac Israeli (845-940) 106, 156, İbn Fâtık (1009-1087) 207, 208,
275, 509. 515.
Islahat Fermanı 464. İbn Fazlullah el-Ömerî (1301-
ISTAC 428. 1349) 236.
Izutsu, Toshihiko (1914-1993) 21. İbn Fellûs (1149-1232) 179, 520.
İbn Firnâs (810-888) 288, 507.
İ İbn Funduk (Ali b. Zeyd el-Bey-
İbn Abdülber (ö. 1071) 279. hakî) (1100-1069) 518.
İbn Asal (ö. 666) 37, 38. İbn Fûrek (941-1015) 52, 149,
İbn Atâullah el-İskenderî (1260- 512.
1309) 241, 524. İbn Futays (ö. 1012) 95.
İbn Atiyye el-Avfî (1415-1501) 236, İbn Gabirol (1020-1058) 275, 514.
246, 530. İbn Habîb es-Sülemî (790-853)
İbn Azrâ (ö. 1167) 518. 283.
İbn Bâcce (1077-1139) 103, 118, İbn Haldûn (1332-1406) 15, 19,
250, 256-259, 262, 270, 59, 169, 236, 242, 272-
277, 282, 462, 516. 274, 359, 407, 447, 452,
İbn Bassâl (XI. yüzyıl) 292, 515. 462, 488-490, 527.
İbn Battûta (1304-1377) 284, 285, İbn Haldûnculuk 359.
526. İbn Halef el-Murâdî (XI. yüzyıl)
İbn Bedr (960-1020) 283. 188, 288.
İbn Berrecân (ö. 1142) 255, 280. İbn Hallikân (ö. 1282) 90, 109,
İbn Butlân (ö. 1066) 146, 207. 153, 167, 172, 242.
İbn Cebirol (1020-1058) 156, 254, İbn Hamdûn 95.
275, 276, 514. İbn Hasdây (1175-1240) 489.
İbn Cinnî (933-1002) 42. İbn Havkal (916-981) 108, 173,
İbn Cübeyr (ö. 1217) 284. 174, 510.
İbn Cülcül (944-994) 72, 172, 289, İbn Hazm (994-1064) 40, 253, 255,
510. 256, 280, 462, 490, 514.
İbn Cüzey el-Kelbî 285. İbn Hemdân 33.
İbn Dânyâl (1248-1311) 524. İbn Hibbân el-Büstî (890-965) 95.
Dizin 587
İbn Hindû (947-1032) 15, 40, 87, İbn Sâid es-Sincârî (ö. 1348) 245,
147, 150, 513. 525.
İbn Hurdâzbih (820-912) 173, 508. İbn Savvâr 95.
İbn Hümâm 53 İbn Seb‘în (1217-1270) 130, 266-
İbn Irâk (960-1036) 151, 178, 513. 271, 280, 283, 521.
İbn Irâkî 151. İbn Sellûm (ö. 1670) 535.
İbn Karnib 99. İbn Sertâk (ö. 1328) 335, 525.
İbn Kasî (ö. 1151) 255, 280. İbn Sevdekîn (1183-1248) 268,
İbn Kayyim el-Cevziyye (1292- 520.
1350) 50, 239. İbn Sînâ (980-1037) 15, 17, 20, 40,
İbn Kemâl (1468-1533) 345, 360, 56, 61, 62, 83, 87, 91, 95,
531. 103, 106, 118, 120, 123-
İbn Kemmûne (1215-1284) 136, 132, 135, 136, 144, 146,
138, 522. 147, 151-155, 167, 168,
İbn Kuteybe (820-889) 84, 85, 163, 186, 188, 191, 194, 195,
164, 171, 281, 507. 196, 217, 218, 220, 221,
İbn Küllâb (ö. 854) 70. 227, 229, 230, 236, 245,
İbn Mâlik et-Tâî (1204-1274) 522. 246, 259, 265, 277, 294,
İbn Mendeveyh (ö. 1019) 87. 299, 310, 312, 314, 319,
İbn Meserre (883-931) 91, 253, 321, 323, 326, 328, 334,
254, 255, 270, 275, 280, 336, 342, 347, 357, 358,
509. 361, 369, 407, 424, 437,
İbn Meserre Okulu 255. 454, 481, 486-490, 496,
İbn Meymûn (1135-1204) 117, 497, 513. ~ Okulu 130,
155, 233, 275, 277, 278, 132, 229, 312, 314.
281, 297, 481, 519. İbn Sinân el-Hafâcî (1031-1073)
İbn Miskeveyh (932-1030) 87, 92, 514.
95, 103, 118, 121-124, İbn Sîrîn (ö. 728) 42.
147, 170, 445, 513. İbn Tâlût 64, 96.
İbn Muhacir Medresesi 155. İbn Teymiyye (1263-1328) 33, 50,
İbn Nâima el-Hımsî (ö. 845) 78, 130, 154, 208, 217, 233,
103, 506. 235-239, 242, 266, 268,
İbn Rıdvân (987-1068) 207, 514. 270, 282, 375, 377, 500,
İbn Rüşd (1126-1198) 15, 18, 21, 525.
78, 83, 103, 111, 114, 130, İbn Tibbon (1165-1232) 281.
214, 217, 238, 250, 254, İbn Tufeyl (1105-1185) 21, 245,
259, 262-267, 270, 275, 250, 258-262, 267, 270,
277, 280, 281, 283, 295- 288, 463, 490, 518.
300, 324, 346, 361, 393, İbn Tumlûs (1164-1223) 266, 283,
407, 447, 462, 463, 481, 520.
486, 488, 496, 518. İbn Türk 176, 305, 306, 320, 496,
İbn Rüşdcülük 18, 295, 297, 299, 504, 528.
300. İbn Türke el-İsfahânî (Sâinüddîn)
İbn Sa’d (777-845) 171. (1369-1432) 320.
İbn Vahşiyye (X. yüzyıl) 33, 198, İbnü’l-Heysem (965-1040) 83, 87,
199, 292, 511. 118, 155, 186, 203, 205,
İbn Yûnus (950-1009) 132, 205, 206, 207, 244, 304, 488,
206, 233, 512, 520. 513.
İbn Zaddik (1075-1149) 156. İbnü’l-Hümâm (1388-1457) 53,
İbn Zeyle (ö. 1048) 125, 129, 131, 236, 239, 528.
513. İbnü’l-İbrî (1225-1286) 157, 158,
İbn Zühr 267, 291. 245, 522.
İbn Zür‘a (943-1008) 78, 120, 146, İbnü’l-Kelbî (ö. 821) 171.
512. İbnü’l-Kıftî (1173-1248) 72, 172.
İbnü’d-Dâye (840-951) 509. İbnü’l-Küteybe (ö. 977) 283.
İbnü’l-Arabî (1165-1240) 161, 175, İbnü’l-Kütiyye (ö. 977) 279.
227, 233, 237, 255, 266, İbnü’l-Lebbûdî (1210-1271) 521.
267-269, 280, 281, 305, İbnü’l-Melâhimî (ö. 1141) 129.
310, 316, 328, 334-337, İbnü’l-Mukaffa‘ (720-759) 59, 63,
350, 360, 370, 381, 394, 64, 76, 77, 124, 133, 159,
398, 411, 429. 164, 167, 197, 504.
İbnü’l-Arîf (1088-1141) 253, 255, İbnü’l-Mutahhar el-Hillî (1250-
280. 1325) 145, 168, 525.
İbnü’l-Avvâm (XII. yüzyıl) 292, 518. İbnü’n-Nakkâş 153.
İbnü’l-Baytar (1189-1248) 233, İbnü’n-Nedîm (932-995) 38, 40,
293, 521. 72, 94, 104, 106, 172, 173,
İbnü’l-Begûniş (977-1052) 283, 184, 511.
513. İbnü’n-Nefîs (1208-1288) 193,
İbnü’l-Bennâ el-Merrâküşî (1256- 233, 245, 523.
1321) 286, 524. İbnü’r-Rakkâm (ö. 1315) 288, 524.
İbnü’l-Cezerî (1350-1429) 172, İbnü’r-Râvendî (834-914) 63, 68,
241. 96, 98, 499, 508.
İbnü’l-Cezzâr (898-979) 289. İbnü’r-Rûmî (ö. 896) 85, 163, 169.
İbnü’l-Ekfânî (ö. 1348) 525. İbnü’r-Rûmiyye (ö. 1239) 293.
İbnü’l-Enbârî (885-940) 509. İbnü’s-Saffâr (971-1035) 285.
İbnü’l-Eş’as 77. İbnü’s-Sâiğ (1077-1139) 256.
İbnü’l-Fakîh el-Hemedânî 85, 173. İbnü’s-Salâh, Ebü’l-Fütûh (ö. 1153)
İbnü’l-Fârız (1182-1235) 233, 240, 154, 291, 517.
241, 337, 370, 520. İbnü’s-Semh (943-1027) 120, 146.
İbnü’l-Fuvatî (1244-1323) 138. İbnü’s-Serrâc (878-929) 108, 163,
İbnü’l-Hâcib (1175-1249) 233, 508.
351, 521. İbnü’s-Sûrî (1172-1242) 293, 520.
İbnü’l-Hammâr (Hasan b. Suvâr) İbnü’ş-Şâtır (1306-1375) 526.
(942-1019) 78, 87, 122, İbnü’t-Tayyib el-Bağdâdî (980-1044)
150, 157, 173, 196, 231, 157.
512. İbnü’t-Tayyib es-Serahsî (833-899)
İbnü’l-Havvâm (1245-1324) 179, 507.
244, 525. İbnü’z-Zerkâle (1042-1100) 515.
Dizin 589
İbrâhim b. Dâvûd 275. İmâmîlik 47.

İbrâhim b. Edhem (730-778) 54. İmamiyye 329.
İbrâhim b. Sinân (908-946) 33. İnsân-ı Tâir (Uçan İnsan) 487.
İbrâhim el-Fezârî 181, 505. İran Okulu 34.
İbrâhim el-Halebî (ö. 1776) 346. İrfânî epistemoloji 453.
İbrâhim el-Kûrânî (ö. 1690) 535. İrnerius (1050-1125) 295.
İbrâhim el-Mavsilî (ö. 840) 286. İsâ b. Ali (940-1001) 120, 146.
İbrâhim el-Mervezî 34. İsâ b. Yahyâ 79.
Hz. İbrahim 32, 247. İsâmüddîn İsferâyînî (1468-1538)
İbrahim Kasabbaşızâde (ö. 1820) 532.
135, 390, 537. İsbât-ı Vâcib 487.
İbrahim Müteferrika (1674-1745) İsfahân 59, 79, 92, 125, 131, 136,
536. 146, 149, 195, 199, 211,
İbrânîce 81, 152, 157, 274, 275, 229, 305, 309, 312, 316,
278, 287, 290, 293. 319, 320, 323, 327, 328,
Îcî, Adudüddîn (1281-1355) 312, 512, 513, 515, 528.
313, 315, 386, 526. İsfahân b. Bâsil 79.
İdrîsî (1100-1165) 284, 517. İsfahân Okulu 305, 312, 319, 320,
İdrîs-i Bitlisî (1455-1520) 401, 531. 328.
İdrîsîler 201, 283. İsfizârî (ö. 1121) 516.
İhşidîler 201. İshâk b. Hilâl (925-994) 33.
İhvân-ı Safâ 17, 85, 91, 109, 118, İshâk b. Huneyn (830-910) 78, 79,
124, 141-144, 170, 180, 80.
236, 281, 285, 389, 495, İshâk b. İmrân (ö. 903) 507.
499, 511. İshâk b. Süleymân el-İsrâilî (850-
İhvân-ı Safâ Risâleleri 109, 142, 953) 156, 509.
236. İskender Afrodisî 134.
İkbâl, Muhammed (1877-1938) İskenderiye 30-39, 59, 72, 115,
247, 420, 421, 433, 540. 134, 146, 178, 191, 205,
II. Hakem (915-976) 95, 248, 249. 240, 242, 243, 246, 249,
İkinci İbn Sînâ 245, 342, 355. 287, 291, 293, 356, 440,
II. İznik Konsili 39. 528, 530, 540.
İkinci Musa 277. İskenderiye Okulu 30-32.
İlhanlı Hükümdarı Olcaytu 145. İskenderiye Patriği Benjamin 39.
İmam Humeynî (1902-1989) 302, İskenderiyeli Stephanos 31.
336, 430. İskendernâme 334.
İmam Mâlik (712-795) 44, 53, 159, İslâm Ansiklopedistleri 141, 143.
279, 280. İslâmî Modernizm 425, 427.
İmam Muhammed (749-805) 44. İslâmofobi 409.
İmam Rabbânî (1563-1624) 411, İsmâil b. Ali Nevbahtî (849-923) 89.
413, 534. İsmâil b. Rezzâz el-Cezerî (1136-
İmam Şâfiî 44, 53, 159, 162, 447, 1206) 188, 189.
460. İsmâil er-Ruaynî (1308-1378) 280.
İmamı Âzam Ebû Hanîfe 49. İsmâil ez-Zâhid 124.
İsmail Hakkı Bursevî (1653-1725) K

135, 336, 381, 536. Kâbe 27, 85, 97, 170.
İsmâilî fakihleri 144. Kabîsî (ö. 990) 185, 510.
İsmâilîler 47, 141, 144. Kâbus b. Veşmgir (ö. 1082) 92, 151.
İsmâilîlik 47, 140. Kaçar Dönemi 328.
İsnaaşeriyye 47. Kaderiyye 46, 48.
İsrâil el-Askaf 34. Kâdı Ahmed b. Ebî Duâd (776-854)
İstahrî (ö. 957) 108, 173, 174. 69, 74, 84.
İstefân b. Bâsil (Stephanos Basi- Kâdı b. Sâid 172.
los) 79. Kâdı Beydavî (1189-1286) 386.
İşkeverî (Şerîf-i Lâhîcî) (ö. 1684) Kâdı Burhaneddîn (1345-1398)
329, 535. 236, 339, 340, 527.
İşrâk Okulu 309. Kâdı Ebû Bekir Bâkıllânî (942-
İşrâkîlik (İşrâkiyyûn) 17, 20, 96, 1013) 52, 87, 149, 512.
133, 135-140, 147, 155, Kâdı Ebû Nasır Muhammmed
217, 230, 301, 319, 320, en-Nesevî 130.
325, 328, 329, 358, 384, Kâdı Mîr Meybüdî (ö. 1504) 311,
385, 430, 431, 485. 386, 531.
İttihad-ı İslâm 417, 419, 464. Kâdı Zeynüddîn es-Sâvî (Sâvî) (ö.
İyâz b. Ganm (582-641) 32. 1145) 517.
İzmirli İsmail Hakkı (1869-1946) Kâdızâde Mehmed Efendi (1582-
19, 399, 472. 1635) 304, 368, 375-378.
İzmirli Theon (MÖ 127-132) 356. Kâdızâde-i Rûmî (1365-1440) 186,
İznik 35, 39, 222, 335, 340, 343, 303, 304, 306, 308, 314,
350, 362, 528, 529, 532. 317, 343, 359, 528.
İznik Orhaniyesi 335. Kâdızâdeliler 375, 376.
İznikli Ali Bey (ö. 1608) 404, 533. Kâdî Abdülcebbâr (932-1025) 512.
İzzeddîn b. Abdüsselâm (1181- Kâdî Sâid el-Endelüsî (1029-1070)
1262) 221, 239. 147, 200.
Kâdiyânî 423.
J Kâfiyecî (1386-1474) 236, 343,
Jabre, Farid (Ferîd Cebr) (1921- 351, 529.
1993) 542. Kafkasya 234, 316.
Jacques of Édesse (633-708) 36. Kahire 19, 47, 68, 94, 95, 141,
Jannitus (İshâk b. Huneyn) (830- 169, 197, 201-207, 221,
910) 79. 233, 235-237, 240, 242-
Jean bar Aphthonius 36. 246, 249, 251, 269, 282,
Jean Duns Scotus (1266-1308) 130. 287, 291, 305, 308, 340,
Johannitus (Huneyn b. İshâk) 351, 353, 364, 365, 375,
(810-873) 78. 394, 441, 449, 458, 502,
Joseph ben Judah (1160-1226) 297. 514, 520, 525, 526, 530,
Jourdain, Amable (1788-1818) 18. 540.
Judah Halevi (1075-1141) 275, Kaironlu İsraeli (855-955) 157.
276. Kâkeveyh Emîri Alaüddevle 125.
Dizin 591
Kaldeliler 115. Kelâmcılar 122, 384.

Kalenderhâne Medresesi 360. Keldânîce 290.
Kalesâdî (1412-1486) 286. Keldânîler 115.
el-Kalkaşendî (1355-1418) 236. Kemâleddîn b. Yûnus (1156-1242)
Kam, Ömer Ferîd (1864-1944) 539. 167, 221.
Kaptan-ı Derya Kılıç Ali Paşa Kemâleddîn el-Bahrânî 138.
(1500-1587) 403. Kemâleddîn el-Fârisî (1267-1319)
Kara Sinan (Sinânüddîn Yûsuf) (ö. 179, 244, 524.
1480) 530. Kemâleddîn İsmâil Karamânî (ö.
Karabâğî (ö. 1535) 346, 362, 532. 1514) 531.
Karaçi Üniversitesi 425. Kemâleddîn Mehmed Efendi
Karâfî, Şehâbeddîn (1229-1285) (1552-1621) 363.
522. Kemâlpaşazâde (1468-1533) 161,
Karataka Damanaka 77. 347, 357, 360, 361, 457,
Kardinal Ximénes (1436-1517) 21. 478, 531.
Karluklar 28. Kemâlûddîn Hâsip 132.
Karmatîler 85. Kepler (1571-1630) 185.
Kasd-ı Evvel 270 Kerbela 317.
Kâsım Emîn (1863-1908) 419, Kerecî (953-1019) 177, 178, 512.
439. Kerem, Yûsuf (1886-1959) 540.
Kasîrîzâde Mehmed Emîn Üskü- Kerhî (953-1019) 88, 178, 512.
dârî (ö. 1736) 346. Kesb Nazariyesi 52.
Kâsiyûn Rasathânesi 93. Kestelli Müslihuddîn Mustafa
Kasrî Meyil Nazariyesi 188. (Kestelî) (ö. 1495) 360, 530.
Kaşgârlı Mahmud (993-1090) 515. Kıbrıslı Zenon (MÖ 334-263) 134.
Kâşî (1380-1436) 528. Kınalızâde Ali Efendi (1510-1572)
Kâşifî 302, 317, 531. 359, 363, 532.
Kâtibî (1204-1277) 167, 168, 386, Kınnesrin 36.
402, 523. Kıptî 16.
Kâtib-i Rûmî (1498-1562) 402, Kısakürek, Necip Fazıl (1904-
532. 1983) 369.
Kâtip Çelebi (1609-1657) 135, 359, Kindî (796-866) 15-17, 21, 24, 59,
367, 372-375, 377, 534. 61, 78, 82, 83, 90, 103,
Kavâ‘id-i Bâlibilen 365. 104-110, 119, 123, 134,
Kayseri (Caesarea) Okulu 35. 147, 407, 488, 506. ~ Oku-
Kazvînî, Zekeriyyâ (1203-1283) lu 106, 147.
522. Kiptice 72, 190.
Kefertûsâ 81. Kitâb-ı Mukaddes 32, 36, 39, 61,
Kelâbâzî (ö. 990) 161. 156, 157.
Kelâm 42, 45, 89, 159, 211, 212, Kiya Reis (ö. 1066) 131, 514.
220-222, 239, 274, 280, Koçi Bey (ö. 1640) 371, 387, 534.
313, 361, 399, 473. ~ Oku- Koçi Bey Layihası 387.
lu 313. Konstantin 72, 290, 514.
Konstantin, Afrikalı (1015-1087) L

514. Lahbâbî (1922-1993) 444, 445.
Kopernik (1473-1543) 205. Lâhicî, Abdurrezzâk b. Alî (ö. 1661)
Kösedağ Savaşı 331. 534.
Kristof Kolomb (1451-1506) 284. Lahor 420, 422, 424, 541.
el-Kudemâü’l-hamse 100. Laiklik 419, 448, 458, 462.
Kudâme b. Ca‘fer (874-948) 509. Lâle Devri (1718-1730) 379, 380,
Kudüs Patriği V. John 39. 383.
Kûfe 29, 42, 58-60, 63, 85, 104, Latin İbn Rüşdcülük 296, 298.
159, 163-165, 190, 192, Latince 18, 61, 156, 182, 195, 208,
197, 199, 282, 504-506. 252, 274, 275, 287, 288,
Kûhî (ö. 1000) 177, 511. 294, 295.
Kum Okulu 302. Lazard, Gilbert (1920-2018) 432.
Kunna Manastırı 67. Le Bone, Gustave (1841-1931)
Kuraşî 172. 439.
Kureyş 46. Leaman, Oliver (doğ. 1950) 20.
Kurtuba 68, 92, 95, 193, 201, 247- Leibniz (1646-1716) 262, 300.
249, 253, 254, 258, 262, Lepanto Deniz Savaşı 386.
267, 277, 280, 284-289, Levh-i Mahfuz 69.
292, 294, 509, 510, 512, Levi ben Gershom (1288-1344)
514, 518, 519. 525.
Kustâ b. Lûkâ (820-912) 78, 80, Levinas, Emmanuel (1906-1995)
81, 90, 508. 482.
Kuşadalı İbrahim Halvetî (1774- Lings, Martin (1909-2005) 434.
1848) 538. Locke, John (1632-1704) 142, 262.
Kuşeyrî (986-1072) 161. Lodîler 410.
Kutbüddîn er-Râzî (1293-1365) Logos 451.
147, 168, 312-314, 319, Lokman 37, 124.
320. Loyalizm 415.
Kutbüddîn eş-Şîrâzî (1236-1311)
132, 136, 168, 244, 309, M
310, 524. Ma‘rûf-i Kerhî (ö. 815) 55, 160.
Kutrub (ö. 825) 42. Ma’bed el-Cühenî (641-702) 48.
Kuveyrî (855-915) 146. Macdonald, Duncan (1863-1943)
Kuzey Afrika 248-250, 280, 283, 479.
284, 293, 402, 420, 444. Mağrîb-i ‘Aksa 201.
Kuzey İtalya 295, 296. Mağrîbiyyûn 146.
Küllî nefis 100. Mağrip 205, 248, 253, 444, 447,
Küllîler 57, 146, 166, 278, 325, 449, 450, 452, 453, 457-
496. 463.
Kütüb-i Sitte 158. Mâhânî (820-880) 93, 177, 507.
Küyel, Mübahat Türker (doğ. 1927) Mahmûd Kâsım (1913-1973) 541.
478, 543. Mahmûd Muhammed Tâhâ (1910-
1985) 461.
Dizin 593
Maimonides (1135-1204) 277, Mecrîtî (950-1007) 144, 285, 512.

295, 300, 519. Mecrîtî Okulu 285.
Makâmât 170. Mecusî 76, 88, 131, 174, 195.
Makâsıd 386. Mecusî ilâhiyatı 76.
Makâsıdü’ş-şerîa 455. Medâinî (752-843) 171.
Makdisî 142, 173, 174. Medine 23, 29, 44, 53, 60, 194,
Malaka Yarımadası 65. 212, 213, 267, 405, 412,
Malezya 428. 504, 537.
Mâlik b. Dînâr (ö. 748) 54. Medine Vesikası 44.
Mâlik b. Enes (712-795) 159. Medînetü’s-selâm 60.
Mâlik b. Nebî (1905-1973) 466. Medkûr, İbrahim Beyyûmî (1902-
Mâlikîlik 195, 243, 252, 253, 280, 1995) 19, 487, 542.
496. Medrese-i Ma’sume 328.
Manastırlı İsmail Hakkı (1846- Medresetü’l-eytam 310.
1912) 539. Mehdî-Billâh (744-785) 62, 63.
Manicilik 64. Mehmed Emîn Dârendevî (ö. 1739)
Mansûriye Medresesi 319, 320. 536.
Mantıkî 311, 341. Mehmed Emîn Üsküdârî (ö. 1736)
Mâr Sâbâs Manastırı 39. 536.
Maratalar 412. Mekke 27, 29, 194, 212, 213, 240,
Marc-Auréle 134. 242, 246, 267, 269, 308,
Markiyonilik 64. 359, 375, 385, 405, 412,
Marmura, Michael E. (doğ. 1929) 536.
19. Mekteb-i Mülkiye 397, 468.
Mâserceveyh (VII. yüzyıl) 37, 88, Mektubât 412.
503. Melâmî 398.
Massignon, Louis (1883-1962) Melik Zâhir (1173-1216) 136.
420, 431, 434. Melikşâh (1055-1092) 170, 186,
Masûmî (ö. 1029) 125, 130, 131, 187, 229.
513. Melikşâh Rasathânesi 186, 229.
Mâşâallah (730-815) 182, 183, 505. Melikü’r-Rahîm (1048-1055) 86.
Materyalizm 393, 396, 400, 417, Melkit 39.
467, 468. Memlükler 201, 234-236, 239,
Matrakçı Nasuh (ö. 1564) 532. 241, 242, 333.
Mattâ b. Yûnus (870-940) 34, 78, Menâr 365, 439, 472. ~ Okulu
80, 118, 146, 165, 453, 439.
509. Merâga 59, 132, 136, 146, 168,
Mâtürîdî (862-944) 50, 52, 160, 186, 218, 288, 309, 332,
239, 240, 343, 367, 385, 333, 411. ~ Rasathânesi
509. 132, 168, 186, 288, 309.
Mâtürîdîlik 46, 53. Merakeş 201, 248, 263, 267, 286,
Maveraünnehir 117. 524.
Mâverdî (974-1058) 86, 152- 514. Merdâvîc b. Ziyâr (ö. 935) 101.
Mazdekizm 85. Mernissi, Fatima (1940-2015) 544.
Merv 37, 59, 70, 108, 146, 186, Meysere 370.

187, 211, 507, 510, 517. Mezdekiyye 64.
Mervân b. el-Hakem (623-685) 38. Mezopotamya 72, 115, 478.
Mervân b. Muhammed (693-750) Mısır 29-31, 47, 58, 60, 72, 89,
58. 141, 144, 155, 156, 169,
Mervezî (817-906) 146, 173. 192, 194, 201-207, 221,
Mes’ûdî (893-956) 171, 173, 492. 234, 236, 243-267, 272,
Mescid-i Aksâ 155. 274, 277, 282, 284, 290,
Mesîhî, Ebû Sehl (ö. 1010) 512. 293, 305, 310, 314, 316,
Mestçizâde (ö. 1737) 346, 381, 332-335, 338-341, 343,
383, 384, 478. 359, 360, 384, 385, 390,
Meşhed 328, 429-432. 396, 409, 416-419, 436,
Meşrîkiyyûn 146. 438, 442, 449, 458, 466,
Meşrutiyet 392, 396, 464, 471. 467, 471, 483, 501, 509,
Meşşâîlik (Meşşâiyyûn) 17, 20, 33, 539. ~ Hidivi 418. ~ kültü-
56, 96, 102-106, 110, 111, rü 30.
119, 126, 129, 135, 147, Mian Muhammed Şerif (M. M. Şe-
153, 155, 157, 167, 214, rif) (1893-1965) 420, 541.
219, 237, 254, 256, 259, Mihne 48, 69, 84.
262, 264-277, 312, 316, Mihyâr ed-Deylemî (971-1037) 62.
Milaslı İsmail Hakkı (1870-1938)
320, 326, 329, 335, 336,
399.
339, 358, 361, 384, 385,
Milliyetçilik 57, 464, 466, 471.
389, 390, 430, 431, 480,
Mîr Dâmâd (1561-1631) 136, 301,
486, 488, 496.
320-324, 328, 496, 534.
Meşşâî ~ filozofları 103, 111, 129,
Mîr Findiriskî (1560-1540) 323,
213, 237, 259, 265, 277,
534.
316, 326, 486, 488, 496. ~
Mirbed 29.
Okulu 101, 104, 126, 133,
Mîrim Çelebi (1451-1525) 359,
254, 256.
531.
Mevdûdî (1903-1979) 420-424,
Mistisizm 57, 143, 179, 411, 445,
466, 541.
454, 480.
Mevlâ Arrân (Ali et-Tûsî) (1414-
Misyonerler Kongresi 440.
1482) 529.
Mişna Torah 278.
Mevlânâ (1207-1273) 180, 209,
Mizzî (1291-1349) 239, 242.
222, 224-228, 301, 310,
Modernizm 414, 425, 428, 448,
334, 338, 356, 360, 370, 457, 458.
420, 421, 424, 522. Modernleşme 464.
Mevlânâ Şehâbeddîn 424. Moğollar 73, 132, 202, 230, 301,
Mevlânâzâde Ahmed b. Mahmûd 331, 410, 416, 498.
el-Herevî 355. Mollâ Câmî (1414-1492) 301, 302,
Mevlevî 179, 370, 372. 317, 344, 502, 530.
Meymene 370. Mollâ Çelebi el-Âmidî (ö. 1656)
Meymûn b. Necib el-Vasitî 130. 534.
Dizin 595
Mollâ Fenârî (1350-1431) 236, Muallimü’s-sâlis 123, 321.

304, 314, 334, 336, 339, Muamelât 45.
343, 350, 351, 354, 528. Muammer b. Abbâd (ö. 830) 48.
Mollâ Gürânî (1416-1488) 353, Muattıla 50, 64.
530. Muâviye b. Ebî Süfyân (602-680)
Mollâ Hâfız (Hâfız-ı Acem) (ö. 1551) 27.
532. Mufaddal ed-Dabbî (ö. 794) 163,
Mollâ Hüsrev (ö. 1480) 351, 352, 504.
354, 358, 529. el-Mufaddaliyyât 163.
Mollâ Lütfi (1446-1495) 307, 356, Mufarakât 131.
357, 360, 530. Muflih b. Yûnus 91, 183.
Mollâ Mahmûd 411, 534. Muhakkık, Mehdi (doğ. 1929) 429,
Mollâ Mahmûd Kanpûrî (1603- 543.
1652) 411, 534. Muhakkik-i Sânî (Mîr Dâmâd)
Mollâ Muhsin Kâşânî (1599-1679) (1561-1631) 321.
328, 535. Muhammed Ali Ebû Reyyân (1920-
Mollâ Recep Ali Tebrîzî (ö. 1669) 1996) 19.
323. Muhammed b. Abdûn (930-995)
Mollâ Sadrâ (1571-1640) 17, 136, 283.
137, 301, 312, 319-328, Muhammed b. Abdülmelik b. Zey-
336, 429-431, 436, 490, yâd 94.
496, 534. ~ Okulu 328. Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî
Mollâ Yegân (ö. 1461) 350, 351, (935-997) 236, 511.
354, 529. Muhammed b. Ali 57.
Mollâ Zeyrek (ö. 1497) 355, 357, Muhammed b. Ebü’l-Feth (1446-
358, 530. 1543) 532.
Mor Aba 35. Muhammed b. Eşref Semerkandî
Mor Efraim (306-373) 35. (ö. 1322) 525.
Moriskos 498. Muhammed b. Kerrâm (806-869)
Moses Maimonides (1135-1204) 506.
277. Muhammed b. Mûsâ (ö. 873) 81,
Mozárab 251. 90.
Mu‘tezile 24, 46, 48, 49, 51, 68-70, Muhammed b. Râik (ö. 942) 85.
84, 96, 98, 129, 149, 160, Muhammed b. Şâkir el-Kurtubî (ö.
162, 170, 200, 271, 421, 1363) 172.
440, 447, 449, 458, 481, Muhammed Bâkır Esterâbâdî
499. (1561-1631) 321.
Mu’tezile 24, 44, 46-49, 52, 68-70, Muhammed en-Nesefî (1068-1142)
81, 84, 96, 98, 104, 129, 141, 212.
149, 156, 160, 162, 170, Hz. Muhammed 23, 26, 43, 44, 46,
197, 200, 204, 254, 271, 57, 60, 69, 166, 193, 237,
421, 437, 440, 447, 481, 241, 271, 361, 366, 427,
499. 447, 459, 461.
Muallim-i Sânî 108. Muhammed Karabâğî 362, 532.
Muhammed Konevî (ö. 1525) 531. Mustafa b. Ali el-Muvakkit (ö.

Muhammed Mîr Zâhid el-Herevî (ö. 1572) 532.
1689) 411, 535. Mustafa Naîma (1655-1716) 359.
Muhammed Muhyiddîn Vefâî (ö. Mustafa Sıdkı (ö. 1760) 537.
1533) 531. Mustansıriye Medresesi 95.
Muhammed Mustafa Hilmi (1904- Mutahharî, Şehid Murtazâ (1920-
1969) 541. 1979) 302, 430-432, 466,
Muhammed Şerif Han 19. 541.
Muhâsibî (781-857) 55, 70, 84, Mutasavvıflar 54, 111, 162, 172,
160-162, 506. 221, 238, 270, 274, 334,
Muhsin-i Kayserî (ö. 1373) 332, 369, 371, 376-378.
338, 526. Muti’ b. İlyâs (ö. 787) 64.
Muhyiddîn el-Kâfiyecî (1386-1474) Mutlak Ben 421.
236, 242, 529. Mutlak İrade 326.
Muhyiddîn el-Mağrîbî (ö. 1283) Mutlak Mekân 100.
410. Mutlak Zaman 100.
Muhyiddîn Mehî (ö. 1504) 531. Muzaffereddîn eş-Şîrâzî (ö. 1516)
Muhyî-i Gülşenî (1529-1608) 364, 531.
533. Mübârek Şâh (ö. 1413) 130, 312,
Mukâbese 122. 314, 315, 340, 341.
Mukaddesî (945-1000) 174, 511.
Müberred (826-900) 163.
Mukaddime 149, 154, 242, 272,
Mübeşşir b. Fâtik (1009-1087)
274.
140, 207, 208, 515.
Mukannâ hareketi 63.
Müceddid 213.
Mukâtil b. Süleymân (699-767)
Müceddidiye 411.
158.
Müddetü’l-vücûd 335.
Munk, Salomon (1803-1867) 479,
Müellîf-i Cedîd (İznikli Ali Bey) (ö.
487.
1608) 404, 533.
Mûsâ b. Meymûn (1135-1204) 185,
Müeyyed fi’d-dîn eş-Şîrâzî (1000-
250, 254, 277, 278, 519.
1078) 141, 205.
Mûsâ b. Şâkir (IX. yüzyıl) 70, 90.
Müeyyeddîn el-Urdî (1200-1266)
Mûsâ Cârullah Bigiyev (1875-
521.
1949) 471, 472, 540.
Müeyyedzâde (1456-1516) 310,
Mûsâ Çelebi 304, 340, 528.
360, 531.
Mûsâ İznikî (ö. 1434) 343, 528.
Müeyyidüddîn el-Cendî (ö. 1292)
Musannifek (1400-1470) 136, 529.
Musâoğulları (IX. yüzyıl) 81, 88, 227, 523.
90, 507. Müflih b. Yûnus 91, 183.
Muslihuddîn el-Lârî (1510-1572) Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn
311, 533. 404.
Muslihuddîn Mustafa Efendi Müller, Marcus Joseph (1809-
(1434-1488) 355, 362, 530. 1874) 487.
Mustafa Abdürrâzık (1882-1947) Mümkün varlık 110, 127, 128,
436, 439, 540. 270, 437.
Dizin 597
Müneccimbaşı Ahmed Dede (1641- Necmeddîn-i Kübrâ (1145-1221)

1702) 135, 313, 535. 230, 519.
Müneccimek Mehmed Çelebi (Şeki- Nefsü’l-emr Risâleleri 347.
bî) (ö. 1667) 535. Nersî (Nursay) (ö. 502) 35.
Mürcie 46, 48, 49, 68. Nesâî (ö. 915) 159.
Mürtekib-i Kebîre 48, 49. Nesîmî (1369-1417) 528.
Müsavât 392, 464. Nestûrî mezhebi 31, 34, 35, 63, 78,
Müslüman Felsefesi 17, 19. 193.
Müslüman-Arap Felsefesi 17. Nestûrî patriği I. Tirnotheos 63.
Müslüman-Fars Felsefesi 17. en-Neşşâr, Ali Sâmî (1917-1980)
Müstahil varlık 437. 541.
Müşir Emin Paşa 404. Nev’î Efendi (1533-1599) 346, 533.
Mütenebbî (ö. 965) 163, 169. Nevbahtî Ailesi (835-923 arası) 68,
74, 88, 89, 182, 508.
N Newton (1643-1727) 306.
en-Nahda 436, 437, 449. Neyçiriye (Natüralizm) 517.
Naklî ilimler 496. Neyrîzî (865-922) 184, 508.
Nakşibendiyye 223, 314, 382, 394, Nietzsche (1844-1900) 483.
411, 412. Niksârî, Muhyiddîn (ö. 1495) 530.
Namık Kemal (1840-1888) 392, 465. Nilometre 182.
Napolyon (1769-1821) 409. Nîşâbur 50, 59, 146, 149, 150,
Nâsır-ı Hüsrev (1004-1073) 62, 183, 201, 209, 211, 213,
141, 144, 145, 205, 514. 219.
Nasihatnâme 354. Nîşâburlu Filozof (Âmirî) (901-992)
Nasîrüddîn et-Tûsî (1201-1274) 147.
62, 103, 130, 132, 133, Niyâzî-i Mısrî (1618-1694) 535.
141, 145, 147, 154, 168, Nizami-i Arûzî (1106-1156) 170,
179, 186, 205, 220, 227, 517.
288, 304, 306, 309, 312, Nizamiye Medreseleri 209-213,
315, 319, 320, 328, 386, 219, 317.
410, 489, 497, 498, 522. Nizâmüddîn en-Nîşâbûrî (ö. 1330)
Nasr Hâmid Ebû Zeyd (1943-2010) 525.
444, 458. Nizâmülmülk (1018-1092) 47,
Nasr, Seyyid Hüseyin (doğ. 1933) 170, 210, 211, 212, 213,
20, 21, 429, 430, 432-436, 515.
543. Nizarîler 47, 141.
Nâtilî (X. yüzyıl) 124. Norman Kralı II. Roger (1130-
Nazzâm (760-845) 48, 49, 68, 134, 1154) 284.
160, 506. Nu’mân b. Ebü’l-Avcâ (ö. 772) 96.
Nebatice 72, 73. Numenius (II. yüzyıl) 114.
Nebevî Felsefe 18. Numeyrîler 33.
Necef 316, 430. Nursay 35.
Necmeddîn el-Kâtibî (1204-1277) Nusaybin Nis/Nisibis Okulu 30,
167, 523. 34-36, 174, 510.
Nuşencânî, Ebü’l-Feth (X. yüzyıl) Patristik Yahudi Felsefesi 72.

511. Patristik Yunan Felsefesi 72.
Nübüvvet 46, 56, 97, 98, 101, 120, Pehlevice 64.
136, 267, 329, 398, 417, Pencap 423, 424.
423, 450, 451, 485, 486. Peripatetik Felsefe 103.
Nüveyrî (1279-1333) 236. Persler 31, 34, 36, 107, 139, 481.
Personalizm 444.
O Peter Abelard (1079-1142) 167.
On İki İmamcılar 47. Petrus Alfonsi (1062-1130) 294.
Ontolojik delil 128. Petrus Pomponatius (1462-1525)
Orhan Bey (1281-1362) 332, 338. 296.
Oryantalizm 408, 448. Pezdevî, Muhammed (1030-1100)
Osman b. Saâdeddîn ed-Dânî 172. 515.
Osman Emîn (1908-1978) 541. Pîrî Reis (1465-1553) 401, 402,
Osman Gazi (1258-1326) 331, 332. 532.
Osman Yahyâ (1919-1997) 542. Pîrîzâde Mehmed Sâhib Efendi
Osmanoğulları 331. (1674-1749) 536.
Ostwald, Wilhelm (1853-1932) Pisagor (MÖ 570-495) 37, 105,
336. 135, 136, 483.
Platon (MÖ 427-347) 79, 105, 114,
Ö 116, 118, 130, 135, 148,
Öklid (MÖ 330-275) 66, 177, 230, 265, 271, 281, 294, 356,
285, 294. 480, 483.
Öklîdisî (920-980) 177, 510. Plotinus (203-270) 31, 76, 103,
Ömer b. Abdülazîz (679-720) 31, 110, 114, 136.
33, 34, 57. Pococke, Jr. Edward (1604-1691)
Ömer el-Halvetî (ö. 1397) 527. 261.
Ömer Ferruh (1904-1987) 19. Porfyrios (232-304) 31, 34.
Ömer Hayyâm (1048-1131) 62, Postmodernizm 409, 448.
130, 154, 177, 185, 228, Pozitivizm 392, 393, 400, 417.
229, 516. Probus (450-500) 34.
Hz. Ömer 23, 415, 426. Proclus (411-485) 31, 76, 103,
Öner, Necati (1927-2019) 543. 294.
Pseudo-Epigraph eserler 75.
P Ptolemaios (Batlamyus) (85-186)
Padua Okulu 296, 299. 73, 206.
Paganizm 32. Pyrrhon (MÖ 360-272) 483.
Pakistan 410, 419, 421, 422, 423,
442, 466, 467. R
Palermo 284. Rabbi Moyses (Maimonides) (1135-
Pançatantra 77. 1204) 277.
Papa II. Silvester (946-1003) 251. Rabbinik 276.
Papa İsrâil 146. Râbia el-Adeviyye (718-801) 55,
Paris Okulu 293. 160, 505.
Dizin 599
Râfizîlik 162. Rüdecî (801-850) 62.

Râgıb el-İsfahânî (954-1038) 170, Rükneddîn Amidî (ö. 1218) 159.
513. Rüzbihân Baklî Şîrâzî (1128-1209)
Raimundus (1126-1151) 251, 294. 315, 519.
Re’sü’l-ʻaynlı Sergius (ö. 536) 36.
Renan, Ernest (1823-1892) 18, S
298, 478, 481. Sa‘dî Şîrâzî (1218-1292) 523.
Reşîd Rızâ (1865-1935) 436, 439. Sa’d Zağlûl (1859-1927) 419.
Reşîdî (1247-1318) 318, 524. Saadia Gaon el-Feyyûmî (882-942)
Reşîdüddevle 497. 157, 509.
Reşîdüddîn Fazlullah-ı Hemedanî Sâbiî 32, 81, 82, 182, 184, 495.
(1247-1318) 318, 524. Sâbiîlik 32, 33, 82, 220.
Revâkiyyûn 17, 134, 147, 339. Sâbit b. Kurre (806-901) 33, 78,
Rey 50, 59, 92, 95, 99, 101, 121, 81, 82, 85, 88-90, 93, 508.
146, 149, 150, 178, 184, Sabuncuoğlu Şerefeddîn (1386-
194, 209, 218, 230, 312, 1470) 290, 400, 529.
508-513, 519, 526. Sâbûnî (ö. 1184) 53.
Rızâeddîn b. Fahreddîn (1859- Saçaklızâde Mehmed Efendi (1660-
1836) 539. 1732) 383, 536.
Ribat 55. Sadreddîn Konevî (1210-1274)
Rifâa et-Tahtâvî (1801-1873) 538. 227, 268, 310, 429, 522.
Rifaiyye 161. Sadreddîn-i Şîrâzî (Mollâ Sadrâ)
Ritter, Heinrich (1791-1869) 479. (1571-1640) 323.
Ritter, Helmut (1892-1971) 476. Sadrüddîn Deştekî (1425-1498)
Roma hukuku 296. 530.
Romantizm 393. Sadrüşşerîa es-Sânî (ö. 1346) 525.
Rousseau (1712-1778) 262. Saduddîn et-Teftâzânî (1322-1390)
Rönesans 76, 200, 288, 295, 296, 313, 386.
299, 300, 345, 381, 391, Safevîler 320, 411, 499.
436, 443. Saffârîler 62, 201.
Ru’yetullah 46, 56. Safiyyüddîn el-Urmevî (Hindî)
Rufasa Sarayı 289. (1246-1315) 222.
Ruha Okulu 34. Sagaadeev, Artur Vladimirovich
Rûhâniyye 64. (1931-1997) 542.
Ruh-Beden düalizmi 260, 341, 421. Sâhib b. Abbâd (938-995) 95.
Ruhun ölümsüzlüğü 279, 294, Sahn-ı Semân 345, 355, 360, 370.
296, 298. es-Sahva (Uyanış) 449.
Rummânî (908-994) 510. Said Halim Paşa (1863-1921) 332,
Russell, Bertrand (1872-1970) 465, 539.
481. Said, Edward (1935-2003) 408.
Rusûhî (İsmâil Ankaravî) (ö. 1631) Saîdân, Ahmed Selîm (1912-1991)
370. 542.
Ruzbih (İbnü’l-Mukaffa‘) (720-759) Saîdüddîn Fergânî (1223-1301)
76. 523.
Saint John Damascus (675-749) Sekülerleşme 399, 409, 435.

39, 504. Selâhaddîn-i Eyyübî (1137-1193)
Salâmân ve Absâl 79, 130, 135, 136, 205, 233, 277.
261, 317, 490. Selefîlik 70, 280, 377, 439, 496,
Salerno Tıp Okulu 291. 500.
Salîbâ, Cemîl (1902-1976) 19, 541. Selm el-Harrânî 72.
Sâlih b. Abdülkuddûs (ö. 783) 63, Semerkant 50, 52, 59, 108, 209,
64. 212, 222, 229, 302-309,
Salih Zeki (1864-1921) 394, 397, 314, 317, 332, 333, 360,
539. 411, 498, 509, 517, 519,
Salisburyli John (1115-1180) 493. 524, 529.
Sâmânîler 95, 201. Semerkant Okulu 302, 309, 333.
Sâmerrâ 68, 83, 84, 94, 201, 506. Senâî (1071-1131) 56.
Samsunîzâde Muhyiddîn Mehmed Seneviyye 64.
(ö. 1522) 531. Serahs 308, 313, 507.
Sanayi Devrimi 391. Serahsî (833-899) 103, 106, 107,
Sanskritçe 72, 73, 77, 152. 134, 173.
Saragossa (Zaragoza) Tartışması Serapion 88.
282. es-Serrâc (ö. 988) 161.
Sarakusta 247, 257, 275. Seydi Ali Reis (1498-1562) 347,
Sarı Abdullah Efendi (1584-1660) 402, 403, 532.
371, 534. Seyfüddevle (916-967) 92, 109,
Sarton, George (1884-1956) 151, 169, 185.
206, 476, 491. Seyyid Ahmed Han (1817-1898)
Sartre, Jean Paul (1905-1980) 414-417, 538.
431, 434. Seyyid Batalyevsî (1052-1127)
Sâsânîler 16, 31, 37, 39, 45, 72, 280, 516.
74, 75, 88, 148. Seyyid Celâleddîn Âştiyânî (1925-
Sâtıʻ el-Husrî (1880-1968) 540. 2005) 429.
Sayılı, Aydın (1913-1993) 476, Seyyid Ebü’l-Hasan Kazvînî 429.
542. Seyyid Haydar Amülî 316, 527.
Schacht, Joseph (1902-1969) 427. Seyyid Kutub (1906-1966) 441,
Schmölders, August (1809-1880) 458, 466.
479, 487. Seyyid Muhammed Huccet 430.
Schuon, Frithjof (1907-1998) 434. Seyyid Muhammed Hüseyin Ta-
Sebîlürreşâd 465, 468. bâtabâî (1904-1981) 429.
Sebk-i Hindî (Hint Tarzı) 411. Seyyid Muhammed Kâzım Assâr
es-Seffâr (Ya‘kûb b. Leys) (867- (1884-1975) 429.
879) 62. Seyyid Sadruddîn Sadr (1882-
Seftî (Ramazan el-Hânkî es-Seftî) 1953) 430.
(1745) 536. Seyyid Şerif Cürcânî (1340-1413)
Sehl b. Harûn (ö. 830) 68. 130, 186, 304, 312-314,
Sehl et-Tüsterî (818-896) 536. 320, 334, 340, 342, 343,
Sekkâkî (1160-1229) 520. 358.
Dizin 601
Seyyid Zaferü’l-Hasan (1885-1949) Siyahser (Abdüllatîf Karamânî)

420, 540. (XVI. yüzyıl) 365.
Sezar (MÖ 100-44) 439. Siyâlkûtî, Mollâ Abdülhakîm
Sezgin, Fuat (1924-2018) 476, (1580-1657) 534.
477, 491, 493, 543. Siyonizm 408.
Sıbtü’l-Mardinî (1423-1501) 242, Skolastisizm 400, 500.
243, 530. Smith, Wilfred Cantwell (1916-
Sıffin Savaşı 46. 2000) 425.
Sırât-ı Müstakîm 465, 468. Sofokles (MÖ 495-406) 31.
Sırrı Giridî Paşa (1844-1895) 538. Sofyalı Bâlî Efendi (ö. 1523) 532.
Sîbeveyhi (757-796) 163-165, 282. Sokollu Mehmed Paşa (1506-1579)
Sicilya 24, 41, 201, 221, 247, 269, 358.
271, 284, 290, 293, 295. Sokrates (MÖ 469-399) 82, 105,
Sicilya İmparatoru II. Friedrich 281.
(1194-1250) 295. Solomon ben Judah (1020-1058)
Sicistânî, Ebû Süleymân (928- 275, 514.
1001) 87, 118-122, 140, Solon (MÖ 640-558) 37.
141, 146, 173, 511. Sömürgecilik 399, 408, 418.
Siddhanta 181. Spencer, Herbert (1820-1903) 439.
Sierra tepesi 91, 254. Spinoza (1632-1677) 262, 275,
Sihler 412. 300, 450, 487.
Simavna Kadısıoğlu (1359-1420) Spiritüalizm 396.
305, 314, 336, 340-342, Staphon 38.
528. Steinschneider, Moritz (1816-
Simplicius (490-560) 114. 1907) 487.
Sinân b. Sâbit (895-942) 33, 82, Stoacılık 30, 107, 134, 480.
509. Sudûr nazariyesi 57, 102, 103,
Sinân Paşa (1437-1486) 307, 354, 110-114, 119, 123, 126,
356, 359, 529. 127, 145, 213, 214, 237,
Sinân Paşa üslubu 354. 264, 265, 276, 322, 347,
Sinânüddîn Yûsuf (1437-1486) 407, 496.
354, 529, 530. Sûfî 137, 327.
Sind b. Ali (ö. 903) 93. Sultan Murad Medresesi 358.
Sipahi Ayaklanması 414. Sultan Olcaytu Hudâbende (ö.
Sirâceddîn el-Urmevî (1198-1283) 1316) 410.
169, 219, 221, 233, 315, Sultan Sencer (1086-1157) 154,
335, 522. 187, 219.
Sirâcüddîn el-Ûşî (1096-1179) 518. Sultan Veled (1226-1312) 524.
Sirâcüddîn es-Secâvendî (ö. 1204) Sultaniye Medresesi 318, 355.
519. Sultâniyye 145.
Sîrâfî (894-979) 121, 147, 163, Sunar, Cavit (1912-1999) 542.
164, 165, 453, 510.
Surûş, Abdülkerim (doğ. 1945)
Sirhindî, Şeyh Ahmed Faruk
430, 544.
(1563-1624) 411, 412, 534.
es-Sübkî, Tâcüddîn (ö. 1370) 172, Şâtibî (1320-1388) 447, 455.

239. Şayegân, Daryuş (1935-2018) 543.
es-Sübkî, Takiyüddîn (1285-1355) Şebüsterî (1288-1320) 301, 316,
239. 524.
Süfyân-ı Sevrî (713-778) 54. Şecerüddürr (ö. 1257) 235.
Sühreverdî, Şehâbeddîn (1155- Şehâbeddîn Mercânî (1818-1889)
1191) 17, 20, 62, 135-140, 538.
154, 155, 161, 220, 230, Şehbenderzâde Ahmet Hilmi
233, 301, 310, 315, 320, (1865-1914) 396, 539.
326, 429, 436, 454, 488, Şehid-i Belhî (ö. 927) 62, 508.
490, 496, 518. Şehrazâd ile Şehriyâr 65.
Sühreverdiyye 161. Şehrezûrî (ö. 1288) 137, 139, 523.
es-Sülemî (937-1021) 172, 223. Şehristânî (1076-1153) 52, 147,
Süleymân el-Mehrî (XVI. yüzyıl) 219, 220, 517.
533. Şelmeganî (ö. 934) 162.
Sümâme b. Eşres (ö. 828) 48. Şelomeh ben Yehudah (1020-
Sünnî ~ âlimler 69. ~ halifeliği 86. 1058) 275.
~ ulema 144. Şemmâsiye Rasathânesi 93.
Sünnîlik 200, 310, 446. Şemseddîn el-Hafrî (ö. 1525) 531.
Sürrealistler 447. Şemseddîn es-Semerkandî (ö.
Süryânî 32, 34, 35, 36, 38, 66, 82, 1303) 222, 304, 524.
120, 157, 195, 206, 263. Şemseddîn eş-Şehrezûrî 136, 147,
Süryânice 32-35, 38, 72, 78-80, 172.
107, 119, 152, 157, 290. Şemseddîn Muhammed Heferî (ö.
1550) 319.
Ş Şems-i Tebrizî (1185-1247) 224,
eş-Şabramallisî (ö. 1676) 535. 225.
Şa’rânî (1493-1565) 532. Şemun Bar Sabohe (328-343) 36.
Şâbân-ı Şifâî (ö. 1705) 535. Şenbigâzân (Şâmıgâzân/Gâzâniy-
Şâfiî (767-820) 45, 121, 152, 172, ye) Külliyesi 318.
205, 211, 221, 253, 496. Şerefüddevle (983-989) 87, 177,
Şâh Abbâs (1588-1629) 301, 309, 183.
320. Şerefüddîn el-Mes’ûdî (ö. 1204)
Şâh Melek Medresesi 352. 519.
Şâh Veliyullah Dihlevî (1702-1762) Şerefüddîn et-Tûsî (ö. 1213) 519.
411, 412, 490, 496, 537. Şerîatî, Ali (1933-1977) 430-434,
eş-Şahsâniyye 444. 466, 543.
Şair Ahmedî (1334-1412) 314, Şeybânî (720-828) 42, 164, 505.
341, 527. Şeyh Ahmed Sirhindî (1563-1624)
Şair Nedim (1681-1730) 380. 411, 412.
Şakîk-i Belhî (ö. 810) 54. Şeyh Ali b. Muhammed Musanni-
Şam (Dımaşk) 27, 59, 60, 94, 180, fek 136.
244, 267, 332, 364, 471. Şeyh Bahâî (1547-1622) 309, 320,
Şâpur b. Erdeşîr (241-273) 31. 324.
Dizin 603
Şeyh Bedreddîn (1359-1420) 305, Taberî (ö. 815) 158, 171, 172, 181,
314, 336, 340-342, 528. 447, 505.
Şeyh Derviş Hıdır 437. Taberistan 92, 144, 505.
Şeyh Hamaveyh 154. Taberistan Emîri Kâbus b. Veşm-
Şeyh Hüseyin Vâhidü’l-‘Ayn 430. gir 92.
Şeyh Mecdüddîn el-Cilî 136. Taberiyye 159.
Şeyh Sâîdüddîn el-Fergânî (ö. Tâbiîyyûn 17, 98, 495.
1300) 227. Taceddîn el-Kürdî 222, 332.
Şeyhü’l-işrâk 136. Tâhâ Abdurrahman (doğ. 1944)
Şeyhü’r-reîs 124, 454, 489. 444, 460, 463.
Şeyhülislâm Ebussuud Efendi Tahirîler 74, 201.
(1490-1574) 311. Tâhirü’l-Mevlevî (1877-1951) 540.
Şeyhülislâm Hasan Fehmi Efendi Tahran 19, 311, 431, 434, 540.
(1795-1881) 417. et-Tahtâvî, Rifâa (1801-1873) 436,
Şeyhülislâm Kâdızâde Ahmed 538.
Şemseddîn Efendi (1512- Takıyyüddîn er-Râsıd (1526-1585)
1580) 403. 403, 533.
Şeyhülislâm Mirza Mustafa Efendi Talas Savaşı 28.
(1630-1722) 383. Tanca 248, 284.
Şeyhülislâm Mustafa Sabri Efendi Tanzimat Fermanı 391-394, 464,
(1869-1954) 472, 540.
474.
Şeyhülislâm Pîrîzâde Muhammed
Tarabişî, George (doğ. 1939) 543.
Sahib Efendi (1674-1749)
Târık b. Ziyad (670-720) 247.
359.
Tasavvuf 54, 56, 160, 226, 240,
Şiblî Nuʻmânî (1857-1914) 55, 399.
267, 280, 315, 343, 344,
Şiîlik 46, 47, 64, 86, 89, 145, 149,
394.
192, 201, 203, 209, 249,
Taşköprîzâde Ahmed Efendi (1495-
301, 311, 316, 320, 328,
1561) 361, 362, 532.
329, 413, 432, 457, 499.
Tatar ve Mardin Fetvaları 237.
Şiî Büveyhîler 86, 201.
et-Tayfûrî Ailesi 88.
Şîrâz 91, 121, 149, 177, 183, 185,
Tebriz 244, 307, 310, 335, 353,
195, 310-315, 319, 320,
401, 430, 531, 532. ~ Oku-
360, 524, 530, 534.
lu 333.
Şîrâz Okulu 319.
Teftazânî, Ebü’l-Vefâ (1930-1994)
Şuşan Episkoposu Milas (318-341)
542.
36.
Şuûbiyye 62. Teftâzânî, Saduddîn (1322-1390)
Şükûk (Şüpheler) geleneği 488. 168, 268, 312-314, 385,
Şüreyh b. Yûnus 162. 386, 527.
Teftazânî Okulu 314.
T Tehâfüt 216, 345, 346, 347, 353,
Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin 361, 362, 384, 393, 407,
(1904-1981) 302, 429-431, 478, 486, 488.
541. Tehâfüt Felsefesi Geleneği 345.
Tennemann, Wilhelm Gottlieb Türk hümanizması 475.

(1761-1819) 479. Tüsterî (818-896) 136.
Teophrastos (MÖ 371-287) 118.
Terakki 473. U
Tevfik Fikret (1867-1915) 397, Uhud 98.
469. Ukberâ 149.
Tevhîdî, Ebû Hayyân (930-1023) Uluğ Bey (1393-1449) 302-309,
87, 108, 118, 120-123, 317, 528.
146, 168, 489, 512. Urfa 30, 31, 34-36, 522. ~ Okulu
Tevrat 157, 276, 278. 34-36.
Teyazuk (ö. 711) 37, 38. Urvetü’l-Vüska 418, 419, 438, 439,
Théodoros 31. 465.
Theodosiopolis 36. Uzrî 283.
Theodosius of Bithynia (MÖ 160- Uzun Hasan (1423-1478) 307.
100) 80.
Thomas More (1478-1535) 262. Ü
Tiedemann, Dieterich (1748-1803) Üç Kardeş Problemi 51.
479. Üç Şerefeli Medrese 353, 363.
Tikrît 158. Ülken, Hilmi Ziya (1901-1974)
Tikritî (Yahyâ b. Adî) (893-974) 474, 475, 541.
118. Ümran 272.
Timur (1336-1405) 235, 272, 302- Üstat Eckhart (1260-1327) 278.
305, 313, 314, 317, 343, Üstüvânî Mehmed Efendi (1608-
411. 1661) 375, 376, 378, 535.
Tirmizî (ö. 892) 159. Üveys Vefâ Erzincânî (1861-1946)
Tolstoy (1828-1910) 439. 539.
Tolunoğulları 201.
Topçu, Nurettin (1909-1975) 541. V
Trabzonlu Georgios Amirutzes (ö. Vâcibü’l-vücûd 15, 102, 110, 126,
1475) 347. 127, 163, 270.
Tuğluklular 410. Vahdet-i Mutlaka 270.
Tuğrâî (1061-1121) 515. Vahdet-i Şuhûd 226, 411, 413.
Tûkân, Kadrî Hâfız (1910-1971) Vahdet-i Vücûd 228, 268, 334.
541. Vâhibu’s-suver 113, 487.
Tuleytula Okulu 293-295. Vak’a-i Hayriyye 391.
Tunus 201, 236, 267, 269, 272, Vakıf Medeniyeti 332.
286, 289, 290, 527. Vâkidî (ö. 822) 65.
Tunuslu Hayreddin Paşa (1823- Van den Bergh, Simon (1882-
1890) 332, 538. 1978) 424, 481.
Turqueiri 358. Vâsık (811-847) 48, 94, 160.
Tus 59, 146, 529. Vâsıl b. Atâ (699-748) 171.
Tümcanlıcılık 336. Vedûd-i Tebrizî (ö. 1524) 136.
Tümeller Meselesi 137, 146, 278, Veki’ b. Cerrâh (ö. 812) 162.
407. Velîd b. Abdülmelik (674-717) 94.
Dizin 605
Velîd b. Yezîd (706-744) 57. Yahyâ el-Mağribî (Semev’el el-Mağ-

Vesim Abbâs (1688-1761) 536. ribî) (ö. 1175) 518.
Veysî (Alaşehirli Uveys b. Mehmed) Yahyâ en-Nahvî (490-570) 31, 134.
(1561-1628) 359. Hz. Yakup 32.
Vidinli Hoca Mustafa Efendi (ö. Yâkût el-Hamevî (1179-1229) 72,
1855) 405. 174, 233, 498, 520.
Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa (1832- Yâkût er-Rûmî (1179-1229) 174,
1901) 397. 520.
Vişnu rahibi 77. Yaltkaya, Mehmet Şerefeddin
Vizigot 294. (1880-1947) 540.
Voltaire (1694-1778) 262. Yanyalı Bedreddîn Mehmed (ö.
Von Aster, Ernest (1880-1948) 1733) 536.
474. Yanyalı Es’ad Efendi (ö. 1731) 381,
Vücûdiyye Hareketi 428. 382, 536.
Yaşayan Sünnet 427.
W Yazıcıoğlu Ahmed Bican (ö. 1465)
Walzer, Richard Rudolf (1900- 529.
1975) 18. Yazıcıoğlu Mehmed (ö. 1451) 349,
Watt, Montgomery (1909-2006) 18. 350.
Wenrich, Johann Georg (1787- Yehuda Halevi (1075-1141) 276,
1847) 487. 483.
Whitehead (1861-1947) 483. Yemen 269, 316.
Witelo (1225-1275) 106. Yeni İlmi Kelâm 398, 399, 473.
Wittgenstein (1889-1951) 351. Yeni Müellif (İznikli Ali Bey) (ö.
Wüstenfeld, Ferdinand (1808- 1608) 404.
1899) 487. Yeni Osmanlılar Cemiyeti 392.
Yeni Pozitivizm 393.
Y Yeni Realizm 393.
Ya‘kûb b. Leys (867-879) 62. Yeni-Eflâtunculuk 20, 33, 36, 101,
Ya‘kûb b. Târık (ö. 796) 504. 102, 110, 114, 120, 139,
Yahudi İbn Rüşdcülüğü 275, 297. 143, 148, 150, 156, 213,
Yahyâ b. Adî (893-974) 74, 78, 254, 275, 276.
80, 82, 117-123, 146, 165, Yeni-Mu‘tezile Akımı 416.
510. Yeni-Platonculuk 32, 72, 140, 143,
Yahyâ b. Ali Nev’î (1533-1599) 346. 305.
Yahyâ b. Bıtrîk (770-815) 505. Yesârü’l-İslâm (İslâmî Sol) 452.
Yahyâ b. Ebû Mansûr el-Münec- Yeseviyye 161, 224.
cim (ö. 832) 90. Yezdî, Mehdî Hâirî (1923-1999)
Yahyâ b. Eksem (782-857) 70, 84. 429, 542.
Yahyâ b. Gâlib Hayyât (ö. 885) 183. Yezdî, Ayetullah Tâkî Misbâh (doğ.
Yahyâ b. Hâlid el-Bermekî (766- 1935) 543.
808) 65, 88.
Yirmisekiz Mehmed Çelebi (1668-
Yahyâ b. Mâseveyh (ö. 857) 506.
1732) 140, 380, 536.
Yahyâ b. Ziyâd 64.
Yörükan, Yusuf Ziya (1887-1954) Zâhiriyye Medresesi 364.

541. Zâviye 55, 91, 160, 161, 240, 254,
Yuhannâ b. Bıtrîk (770-815) 66, 376.
71, 72, 76, 505. Zeccâc (855-923) 42.
Yuhannâ b. Haylân (860-920) 34, Zehebî (1274-1348) 193, 239, 241,
108, 146. 242, 269, 526.
Yuhannâ b. Mâseveyh (ö. 857) 66, Zehrâvî (930-1013) 285, 289, 290,
72, 84, 506. 512.
Yuhannâ ed-Dımaşkî (675-749) Zekeriyyâ er-Râzî 135, 336, 381,
39, 503. 536.
Yuhannâ Filobon (490-570) 31. Zekî Necîb Mahmûd (1905-1993)
Yunan felsefesi 30, 31, 68, 72, 443.
144, 295, 408, 475, 480- Zemahşerî (1074-1144) 42, 129,
482, 485. 158, 163, 170, 339, 517.
Yunan mucizesi 478. Zenâdıka 63.
Yunanca 29, 30, 34, 35, 37, 38, Zenbilli Ali Efendi (ö. 1526) 361.
61, 72, 79, 80, 83, 107, ez-Zencânî (X. yüzyıl) 142.
119, 148, 184, 227, 364. Zenon (MÖ 334-263) 31, 35, 134.
Yûnus b. Habîb (713-798) 42, 504. Zerdüştlük 85, 136, 323.
Yunus Emre (1240-1321) 228, Zeyd b. Rifâa (X. yüzyıl) 142.
525. Zeydîlik 47.
Yûsuf b. Muhammed ed-Derbendî Zeyrek Medresesi 353, 358.
410. Zındık 63.
Yûsuf el-Hemedânî (1048-1140) Zihnî Varlık 319.
223, 516. Ziryâb (ö. 852) 286.
Yûsuf Has Hacib (1017-1077) 514. Ziya Paşa (1829-1880) 392, 465.
Yûsuf Kerem (1886-1959) 540. Zorunlu Varlık 102, 110, 113, 128,
138, 260, 261, 319, 437.
Z Zühd 54.
Zabarella (1533-1589) 296. Zülfikar Ali Butto (1928-1979)
Zâhirîlik 252, 253, 255, 256, 280, 423.
496. Zünnûn-ı Mısrî (772-860) 56, 84,
Zâhiriyye 159, 364. 160.
İslâm Felsefesi Tarihi

İ slâm felsefesini Yunan, Yeni-Eflâtuncu veya He-
lenistik felsefenin tercüme edilmesinden doğmuş
bir felsefe olarak görmek, Orta Çağ ile Batı felsefesi
arasında bir köprü olduğunu iddia edip onun özgün
yönlerini görmezden gelmek, büyük ölçüde oryanta-
listlerin bakış açısıdır. İslâm felsefesi, sadece gele-
neksel birikimi aktaran bir felsefe değil, bu felsefeyi
yorumlayan, bu düşüncelerden hareketle özgün dü-
şünceler ortaya koyan bir felsefedir. Dolayısıyla İs-
lâm felsefesi anlaşılmadan Batı ve diğer felsefelerin
anlaşılması neredeyse imkânsızdır. Orta Çağ’da İs-
lâm dünyasında, yüksek düzeyde bir felsefe hareketi
olmuştur. “Müslümanların Mucizesi” denilebilecek
bu felsefe hareketi, Orta Çağ Hıristiyan felsefesin-
den çağdaş felsefeye kadar birçok düşünce, filozof ve
akımı derinden etkilemiştir.
Bu çalışmamızda İslâm felsefesi, doğuşundan günü-
müze kadar olabildiğinde kronolojik bir şekilde ana
hatlarıyla ele alınmıştır. Böylece bir zincir oluşturula-
rak, ileride yapılacak olan çalışmalarla bu zincirin hiç
de göz ardı edilmeyecek göz kamaştırıcı bir düşünce
geleneği olduğunun ortaya konması hedeflenmiştir.
elis yayınları

Islam Felsefesi Tarihi Islam Dusuncesini

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Islam Felsefesi Tarihi Islam Dusuncesini

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

İslâm Felsefesi

Prof. Dr. Mehmet VURAL

Prof. Dr. Mehmet VURAL

D. BÜVEYHÎLER DÖNEMİNDE İLMÎ ÇALIŞMALAR ....................... 87

f. Mâverdî .......................................................................... 152

g. Fizik (İlm-i Tabia’)............................................................ 244

i. Zooloji (İlm-i Hayevân) ..................................................... 292

a. Reşîdüddîn Fazlullah-ı Hemedanî ................................... 318

C. OSMANLI’NIN YÜKSELİŞ DÖNEMİNDE

H. OSMANLILAR DÖNEMİNDE AKLÎ İLİMLER ............................ 400

İ. TÜRKİYE’DE ÇAĞDAŞ İSLÂM DÜŞÜNCESİ (1923-…) .............. 463

SONUÇ YERİNE ............................................................................. 479

EK: BAŞLICA İSLÂM FİLOZOFLARI

KAYNAKÇA .................................................................................... 545

DİZİN ............................................................................................. 571

İnsanın gücü yettiği ölçüde küllî varlıkların hakikatini, mahiye-

Herkesin üzerinde ittifak edebileceği bir felsefe tarifi yapma-

Felsefenin tarifinin bu zorluğuna paralel olarak, felsefe tari-

Metafizik temellere dayanan İslâm felsefesi, materyalist ve

savvuf ağırlıklı olup metaforik bir anlatımla bu felsefenin teme-

İslâm felsefesi, kimi oryantalistlerin iddia ettiği gibi asla bir

İslâm filozofları, malzeme ve muhteva yönünden büyük oran-

İslâm felsefesinin ilk kaynakları, ilham aldığı ve ilâhî bir kay-

meye, ibret almaya, tabiatı tanımaya sevk eden, merak duygusu

İslâm felsefesinin hangi bilimlerle doğrudan ya da dolaylı ola-

İslâm dünyasında felsefî tartışmalar, Tâbiîyyûn, Dehriyyûn,

Müslüman coğrafyada yapılan felsefî düşünce geleneğine ne

“Türk-İslâm Düşüncesi”, “İslâm Coğrafyasında Felsefe”, “Nebevî

Modern dönemde İslâm felsefesi alanında ilk çalışmaları or-

XX. yüzyılın başında Hollandalı oryantalist T. J. de Boer’in

(İslâm Felsefesi Tarihi, Paris, 1964), Michael Marmura’nın Die

Müslüman coğrafyada yetişmiş âlimlerin kaleme aldığı ilk İs-

Philosophy and Philosophers (Müslüman Felsefesi ve Filozofları,

Bir kısım İslâm felsefesi çalışmalarını da Müslüman coğraf-

Oryantalistlerin kaleme aldığı İslâm felsefesi tarihlerine bak-

İslâm felsefesini Yunan, Yeni-Eflâtuncu veya Helenistik fel-

Dolayısıyla İslâm felsefesi anlaşılmadan Batı felsefesi ve diğer fel-

İslâm düşünce mirasının en büyük meselesi, tabii ve beşerî

ekler ve düzmece neşirler nedeniyle tahrif olmuştur. Aynı kitabın

İslâm toplumunda felsefeye ve filozoflara karşı olumsuz tu-

Bu çalışmamızda İslâm felsefesi, doğuşundan günümüze ka-

Prof. Dr. Mehmet Vural

1. İSLÂM FELSEFESİ ÖZGÜN MÜDÜR?

Özgünlük çok çeşitli şekillerde tanımlanabilirse de onun anlam

İslâm felsefesine ve bu felsefesinin özgünlüğü meselesine

re çoğunluğun kanaati, İslâm felsefesinin tarihsel rolünün ancak

1 Arnaldez, Roger, “İslâm’da Felsefî Düşünce Nasıl Kötürümleşti?”, çev. A. Ars-

Alman oryantalist Max Horten ise Die Philosophie des Islam

Bertrand Russell’a (1872-1970) göre de “İslâm felsefesi öz-

Bir başka oryantalist Simon van den Bergh, İbn Rüşd’ün

İslâm felsefesine karşı bu tavrın bir nedeni de Doğu’ya ve İs-

Geçen yüzyılın başında söylenen bu sözlerin yanlılığı ve yan-

İslâm filozoflarının bize kadar ulaşan kitapları ve şerhlerini,

Oryantalistlerin İslâm felsefesinin özgün olmadığı hatta daha

5 Gözel, Özkan, Levinas, Say Yayınları, İstanbul, 2012, s. 457.

İslâm felsefesinin özgün olduğunu savunanların yanı sıra İs-

7 Arslan, İslâm Felsefesi Üzerine, s. 36.

Bu çerçevede Yunan filozoflarının Mısır, Babil, Fars ve Hint

İslâm felsefesinde yaratıcı eklektisizm gören anlayışa göre, ek-

İslâm felsefesinin özgün olduğu görüşünde olanlar, İslâm

Mahiyeti bakımından sahip olduğu özgünlük ise onu diğer fel-

deniyetini öteki medeniyetlerden ayıran ayrım noktasıyla aynıdır.

Özgünlük, filozofun çağındaki problemleri ortaya koyma ve

Öncelikle İslâm felsefesi, tasavvuf ve kelâm ile birlikte yep-