Henryk Heine

O Polsce

Napisane jesienią 1822 r.

przetłumaczone przez Torstena Schwanke

Od kilku miesięcy włóczę się po całej pruskiej części Polski; W części rosyjskiej nie zaszedłem
daleko; zdaniem Austriaka wcale. Poznałem mnóstwo ludzi z całej Polski. Byli to oczywiście
przeważnie sami szlachcice, i to najwybitniejsi. Ale nawet jeśli moje ciało poruszało się tylko w
kręgach wyższych sfer, w zamku polskiej szlachty, myśl moja często błądziła po chatach niższych
ludzi. Tutaj masz punkt widzenia, aby ocenić mój sąd na temat Polski.

Nie mam wiele do powiedzenia na temat wyglądu zewnętrznego kraju. Nie ma tu nigdzie
pikantnych grup skalnych, romantycznych wodospadów, gajów słowików itp.; są tu tylko rozległe
połacie pól uprawnych, w większości dobrych, i gęste, ponure lasy świerkowe. Polska utrzymuje się
wyłącznie z rolnictwa i hodowli zwierząt; Po fabrykach i przemyśle nie ma tu prawie śladu.
Najsmutniejszy widok to polskie wsie: niskie stajnie z gliny, przykryte cienkimi listwami lub
szuwarami. Polski rolnik mieszka w nich ze swoim bydłem i resztą rodziny, cieszy się życiem i
myśli tylko o estetycznych ciastach francuskich. Nie można jednak zaprzeczyć, że w niektórych
krajach polski rolnik ma często więcej zrozumienia i wyczucia niż rolnik niemiecki. Nierzadko u
najskromniejszego Polaka znajdowałem ten oryginalny dowcip (nie emocjonalny, humor), który
przy każdej okazji kipi dziwną grą kolorów, i tę cechę entuzjastyczno-sentymentalną, ten
błyskotliwy przebłysk naturalnego uczucia w stylu Osjana, którego nagłe pojawienie się w
namiętnych okazjach jest tak samo mimowolne, jak krew napływająca do twarzy. Polski rolnik do
dziś nosi swój strój narodowy: marynarkę bez rękawów sięgającą do połowy uda; Powyżej górna
spódnica obszyta jasnymi sznurkami. Ta ostatnia, przeważnie w kolorze jasnoniebieskim lub
zielonym, to szorstki oryginał tych pięknych, polskich spódnic naszych eleganckich. Głowę
nakrywa mały, okrągły kapelusz z białym brzegiem, zwężający się u góry w kształcie stożka i
ozdobiony z przodu kolorowymi kokardkami lub kilkoma pawimi piórami. W tym kostiumie polski
rolnik wędruje w niedzielę do miasta, aby załatwić trzy sprawy: po pierwsze, ogolić się; po drugie,
aby słuchać mszy, i po trzecie, aby się upić. W niedziele mężczyznę, który z pewnością uratował
trzecia transakcja, można zobaczyć leżącego na czworakach w ulicznym rynsztoku, pozbawionego
zmysłów i otoczonego grupą przyjaciół, którzy w melancholijnym gronie zdają się kontemplować
ten fakt że ludzie tutaj tolerują tak mało! Czym jest człowiek, jeśli trzy puszki wódki rzucają go na
ziemię! Ale jeśli chodzi o picie, to Polacy poczynili nadludzki postęp. – Rolnik jest dobrze
zbudowany, mocnej budowy, ma reputację wojskową i zazwyczaj ma blond włosy; większość ludzi
pozwala, aby to samo płynęło przez długi czas. W rezultacie tak wielu rolników cierpi na plica
polonica (warkocz wiśniowy), bardzo wdzięczną chorobę, na którą, miejmy nadzieję, pewnego dnia
zostaniemy pobłogosławieni, gdy choroba długowłosa stanie się bardziej powszechna w
niemieckich regionach. Podporządkowanie się chłopa polskiego szlachcicowi jest oburzające.
Pochyla głowę prawie do stóp swego pana i wypowiada formułę: „Całuję stopy.” Kto pragnie
uosobienia posłuszeństwa, powinien zobaczyć polskiego chłopa stojącego przed swoim
szlachcicem; brakuje tylko machającego psiego ogona. Widząc taki widok, mimowolnie myślę: I
Bóg stworzył człowieka na swój obraz! – i odczuwam nieskończony ból, gdy widzę jedną osobę tak
głęboko upokorzoną przed drugą. Należy jedynie kłaniać się królowi; Z wyjątkiem tego ostatniego
prawa wiary, całkowicie trzymam się Katechizmu północnoamerykańskiego. Nie przeczę, że
bardziej kocham drzewa polne niż drzewa genealogiczne, że bardziej szanuję prawo ludzkie niż
kanoniczne i że przykazania rozumu cenię wyżej niż abstrakcje krótkowzrocznych historyków; Ale
jeśli zapytacie mnie: czy polski rolnik jest naprawdę nieszczęśliwy i czy jego sytuacja poprawi się,
jeśli uciskani poddani staną się teraz wolnymi właścicielami? Skłamałbym, gdybym odpowiedział
na to pytanie twierdząco. Jeśli rozumiesz pojęcie szczęścia w jego względności i zdajesz sobie
sprawę, że nieszczęściem nie jest to, że od najmłodszych lat jesteś przyzwyczajony do pracy całymi
dniami i jesteś pozbawiony wygód życia, o których nawet nie wiesz, to musisz przyznać chodzi o
to, że polski rolnik tak naprawdę nie jest nieszczęśliwy - tym bardziej, że nie ma w ogóle nic i w
związku z tym żyje w wielkiej beztrosce, co przez wielu określane jest mianem najwyższego
szczęścia. Ale nie będzie ironią, gdy powiem, że gdyby polscy chłopi nagle stali się niezależnymi
właścicielami, z pewnością wkrótce znaleźliby się w najbardziej niewygodnej sytuacji na świecie, a
niektórzy z pewnością w rezultacie znaleźliby się w jeszcze większej nędzy. Rolnik swoją
nieostrożnością, która stała się już drugą naturą, źle gospodarowałby swoim majątkiem, a gdyby
spotkało go nieszczęście, byłby całkowicie zagubiony. Jeśli teraz brakuje wzrostu, szlachcic musi
wysłać rolnikowi trochę własnego zboża; Byłaby to także jego strata, gdyby rolnik umarł z głodu
lub nie był w stanie siać. Z tego samego powodu musi mu wysłać nową sztukę bydła, jeśli wół lub
krowa rolnika zdechnie. Zimą daje mu drewno, przysyła mu lekarzy i lekarstwa, gdy on lub ktoś z
rodziny zachoruje; Krótko mówiąc, szlachcic jest jego stałym opiekunem. Przekonałem się, że
większość szlachty sprawuje tę opiekę bardzo sumiennie i z miłością i ogólnie stwierdziłem, że
szlachta traktuje swoich rolników łagodnie i życzliwie; przynajmniej pozostałości dawnej
surowości są rzadkie. Wielu szlachciców pragnie nawet niepodległości chłopów - największa
postać, jaką wydała Polska i której pamięć wciąż żyje w sercach wszystkich, Tadeusz Kościuszko,
był gorliwym propagatorem emancypacji chłopskiej, a zasady faworyta przenikają niepostrzeżenie
do umysłów wszystkich. Co więcej, wpływ nauki francuskiej, która łatwiej niż gdziekolwiek indziej
przedostaje się do Polski, wywiera nieobliczalny wpływ na sytuację chłopów. Widać, że z tymi
ostatnimi nie jest już tak źle i można mieć nadzieję, że stopniowo usamodzielnią się. Wydaje się, że
rząd pruski także stopniowo osiąga to poprzez odpowiednie udogodnienia. Niech rozkwita ta kojąca
stopniowość; jest pewniejsze i bardziej czasowo użyteczne niż niszczycielska nagłość. Ale nawet
nagłe jest czasami dobre, bez względu na to, jak bardzo jesteś o to zazdrosny.

W Polsce Żydzi stoją pomiędzy chłopem a szlachcicem. Stanowią oni prawie ponad czwartą część
ludności, wszyscy zajmują się handlem i słusznie można ich nazwać trzecim stanem Polski. Nasi
twórcy kompendium statystycznego, którzy do wszystkiego stosują normę niemiecką, a
przynajmniej francuską, piszą błędnie: że Polska nie ma tier état, bo tam ta klasa jest bardziej
gwałtownie oddzielona od pozostałych, bo jej członkowie cieszą się z niezrozumienia Znalezisko
Starego Testamentu - - a ponieważ na zewnątrz są one wciąż bardzo dalekie od ideału wygodnego
życia burżuazyjnego, jak jest przedstawiane w norymberskim portfelu kobiet, pod wizerunkiem
imperialnego filistynizmu, tak uroczego i niedzielnego przystrojenia. Widzicie więc, że Żydzi w
Polsce mają, pod względem liczby i pozycji, większe znaczenie gospodarcze w kraju niż tutaj, w
Niemczech, i że aby powiedzieć o nich coś solidnego, potrzeba czegoś więcej niż tylko lombardowe
spojrzenie wrażliwych powieściopisarzy od północy, prosto w naturalno-filozoficzną głębię
dowcipnych sprzedawców sklepowych na południu. Powiedziano mi, że Żydzi z Wielkiego
Księstwa byli na niższym poziomie człowieczeństwa niż ich bardziej wschodni współwyznawcy;
Dlatego nie chcę się wypowiadać konkretnie o polskich Żydach, odsyłam raczej do książki Davida
Friedländera: »O ulepszeniu Izraelitów (Żydów) w Królestwie Polskim; Berlinie 1819”. Od czasu
wydania tej książki, która poza niesłusznym niezrozumieniem zasług i moralnego znaczenia
rabinów, została napisana z rzadką miłością do prawdy i człowieczeństwa, kondycja polskich
Żydów prawdopodobnie wcale się nie zmieniła. Mówi się, że w Wielkim Księstwie, podobnie jak w
całej Polsce, zajmowali się niegdyś wyłącznie wszelkim handlem; Ale teraz widać wielu
chrześcijańskich rzemieślników imigrujących z Niemiec, a polscy rolnicy też wydają się mieć
większe zamiłowanie do rzemiosła i innych zawodów. Ale dziwne, że zwykły Polak zostaje zwykle
szewcem lub piwowarem i gorzelnikiem brandy. W Walii, na przedmieściach Poznania, zawsze
znajdowałem drugi dom ozdobiony tarczą szewską i przypomniało mi się miasteczko Bradfort z
„Flurschütz von Wakefield” Szekspira. W Polsce pruskiej Żydzi nieochrzczeni nie mogą piastować
urzędów państwowych; W Polsce rosyjskiej Żydzi są również przyjmowani do wszystkich urzędów
państwowych, bo tam uważa się to za wskazane. Swoją drogą arszenik w tamtejszych kopalniach
nie wysublimował się jeszcze w filozofię nazbyt pobożną, a wilki w starych polskich lasach nie są
jeszcze wyszkolone do wycia cytatami historycznymi.

Byłoby pożądane, aby nasz rząd za pomocą odpowiednich środków starał się zaszczepić wśród
Żydów Wielkiego Księstwa większą miłość do rolnictwa; bo podobno jest tu bardzo niewielu
żydowskich rolników. Są powszechne w rosyjskiej Polsce. Mówi się, że niechęć polskich Żydów do
pługa wynikała z tego, że widzieli już wcześniej chłopa pańszczyźnianego w tak bardzo smutnym
stanie zewnętrznym. Jeśli klasa chłopska podniesie się teraz ze swojej degradacji, Żydzi także
wezmą pług. – Z kilkoma wyjątkami wszystkie zajazdy w Polsce są w rękach Żydów, a ich liczne
destylarnie brandy bardzo szkodzą krajowi, zachęcając rolników do obżarstwa. Ale pokazałem już
powyżej, jak picie brandy jest częścią zbawienia rolników. – Każdy szlachcic ma we wsi lub w
mieście Żyda, którego nazywa faktorem i który realizuje wszystkie jego zlecenia, zakupy i
sprzedaż, zapytania itp. Oryginalne wyposażenie świadczące o zamiłowaniu polskiej szlachty do
wygody. Wygląd polskiego Żyda jest okropny. Przechodzą mnie dreszcze, gdy pomyślę, jak po raz
pierwszy za Meseritz zobaczyłam polską wieś, zamieszkaną w większości przez Żydów. W-cksche
Wochenblatt, nawet ugotowany na miazgę, nie mógł mnie tak zniesmaczyć, jak widok tych
obdartych, brudnych postaci; a hojna przemowa Tercjana, zafascynowanego gimnazjum i swoją
ojczyzną, nie mogła męczyć moich uszu tak bardzo, jak żargon polsko-żydowski. Niemniej jednak,
niesmak szybko ustąpił litości, gdy przyjrzałem się bliżej kondycji tych ludzi i zobaczyłem dziury
przypominające chlewy, gdzie mieszkają, rozmawiają, modlą się, targują i - są nieszczęśliwi. Ich
językiem jest niemiecki przeplatany hebrajskim i doprawiony polskim. Do Polski przybyli z
Niemiec bardzo wcześnie z powodu prześladowań religijnych; bo Polaków zawsze wyróżniała
tolerancja w takich sprawach. Kiedy bigoci radzili polskiemu królowi, aby zmusił polskich
protestantów do powrotu na katolicyzm, ten odpowiedział: „Sum rex populorum sed non
conscientiarum!” – Żydzi jako pierwsi sprowadzili do Polski przemysł i handel i otrzymali znaczące
przywileje za Kazimierza Wielkiego. Wydaje się, że byli znacznie bliżej szlachty niż chłopów; gdyż
według starego prawa Żyd eo ipso został wyniesiony do stanu szlacheckiego poprzez przyjęcie
chrześcijaństwa. Nie wiem, czy i dlaczego to prawo upadło i co na pewno straciło na wartości. –
Jednak w tamtych dawnych czasach Żydzi z pewnością znacznie przewyższali szlachcica pod
względem kultury i wykształcenia intelektualnego, który zajmował się jedynie brutalnym
rzemiosłem wojennym i brakowało mu jeszcze francuskiego lakieru. Ale ci drudzy przynajmniej
zawsze zajmowali się hebrajskimi księgami naukowymi i religijnymi, dla których opuścili ojczyznę
i wygodę życia. Ale najwyraźniej nie posunęli się naprzód w kulturze europejskiej, a ich świat
intelektualny został pogrążony w nieprzyjemnym przesądzie, który subtelna scholastyka wciska w
tysiąc różnych dziwnych form. Niemniej jednak, pomimo barbarzyńskiej futrzanej czapki
zakrywającej głowę i jeszcze bardziej barbarzyńskich idei, które ją wypełniają, cenię polskiego
Żyda o wiele bardziej niż wielu niemieckich Żydów, którzy noszą na głowie boliwar i Jean Paul w
głowie. W całkowitej izolacji charakter polskiego Żyda stał się całością; Oddychając tolerancyjnym
powietrzem, postać ta otrzymała pieczęć wolności. Wewnętrzny człowiek nie stał się niczym
quodlibet złożonym z heterogenicznych uczuć i nie zanikł pod wpływem zamknięcia frankfurckich
murów Judengasse, mądrych zarządzeń miejskich i kochających ograniczeń prawnych. Polski Żyd
ze swoją brudną sierścią, z gęstą brodą i zapachem czosnku i paplaniny jest mi wciąż droższy niż
wielu ludzi w całej ich państwowej chwale.

Jak już wspomniałem powyżej, nie należy się spodziewać w tym liście żadnych opisów urokliwych
scenerii przyrodniczych, wspaniałych dzieł sztuki itp.; Tylko ludzie, a zwłaszcza najszlachetniejsi,
szlachta, zasługują na uwagę podróżnika tutaj, w Polsce. I doprawdy, pomyślałbym, że gdyby ktoś
zobaczył silnego, prawdziwego polskiego szlachcica, albo piękną, szlachetną Polkę w całej
okazałości, to mogłoby to zachwycić duszę tak samo, jak widok romantycznego skalnego zamku
czy marmurowego medyka. Chętnie przedstawię Państwu charakterystykę charakteru polskiej
szlachty i będzie to bardzo cenna mozaika przymiotników: gościnni, dumni, odważni, gibcy,
fałszywi (tego żółtego kamienia nie powinno zabraknąć), drażliwi, entuzjastyczni , uzależniony od
hazardu, kochający zabawę, szlachetny i zarozumiały. Ale ja sam zbyt często złościłem się na
naszych broszurowników, którzy widząc skaczącego paryskiego mistrza tańca, od razu zapisują
cechy charakterystyczne ludu - i którzy, widząc ziewającego grubego handlarza bawełną z
Liverpoolu, od razu oceniliby tego człowieka - Te ogólne cechy są źródłem wszelkiego zła.
Zrozumienie charakteru pojedynczego człowieka wymaga więcej niż jednego pokolenia, a naród
składa się z milionów pojedynczych ludzi. Dopiero patrząc na historię człowieka, historię jego
wychowania i życia, jesteśmy w stanie zrozumieć poszczególne główne cechy jego charakteru. –
Wśród klas ludzi, których poszczególni członkowie zdobywają ten sam kierunek przez edukację i
życie, muszą być zauważalne pewne wybitne cechy charakteru; Tak jest w przypadku szlachty
polskiej i tylko z tego punktu widzenia można określić coś ogólnego na temat jej charakteru. Sama
edukacja jest wszędzie i zawsze zdeterminowana przez to, co lokalne i doczesne, przez glebę i
historię polityczną. W Polsce to pierwsze zjawisko występuje znacznie częściej niż gdziekolwiek
indziej. Polska leży między Rosją a Francją. Nie chcę liczyć Niemiec, które jeszcze wyprzedzają
Francję, bo duża część Polaków niesłusznie postrzegała je jako szerokie bagno, które trzeba było
szybko przeskoczyć, aby dostać się do błogosławionej krainy, gdzie obowiązywały zwyczaje i
pomady są produkowane najdelikatniej. W rezultacie Polska była wystawiona na najbardziej
różnorodne wpływy. Natarcie barbarzyństwa ze wschodu poprzez wrogie kontakty z Rosją;
przenikanie nadkultury Zachodu, poprzez przyjazne kontakty z Francją: stąd te dziwne mieszaniny
kultury i barbarzyństwa w charakterze i życiu domowym Polaków. Nie twierdzę, że całe
barbarzyństwo przyszło ze Wschodu, bardzo duża część mogła być obecna w samym kraju; ale w
czasach nowożytnych wtargnięcie to było bardzo widoczne. Życie na wsi ma ogromny wpływ na
charakter polskiej szlachty. Tylko nieliczni z nich kształcą się w miastach; Większość chłopców
pozostaje w majątkach krewnych do czasu, aż podrosną i dzięki niezbyt dużym wysiłkom
nauczyciela, niezbyt długiemu okresowi nauki w szkole lub dzięki zwykłym rządom natury są w
stanie podjąć służbę wojskową, wstąpić na uniwersytet lub otrzymać konsekrację najwyższego
wykształcenia od liżącej niedźwiedzie Lutetii. Ponieważ nie wszyscy mają do tego takie same
środki, oczywiste jest, że należy dokonać rozróżnienia między biedną szlachtą, bogatą szlachtą i
magnatami. Ci pierwsi często prowadzą niezwykle nędzne życie, prawie jak rolnicy, i nie mają
specjalnych wymagań wobec kultury. Między bogatą szlachtą i magnatami różnica nie jest wyraźna,
właściwie dla obcego jest bardzo mało zauważalna. Sama w sobie godność szlachcica polskiego
(civis polonus) ma tę samą wielkość i tę samą wartość wewnętrzną zarówno u najbiedniejszych, jak
i u najbogatszych. Jednak idea wyższej godności została przypisana do imion niektórych rodzin,
które zawsze wyróżniają się dużymi majątkami i zasługami dla państwa, i powszechnie określa się
je mianem magnackich. Czartoryskich, Radziwiłłów, Zamoyskich, Sapiehów, Poniatowskich,
Potockich itd. można z równą łatwością uważać za zwykłą polską szlachtę, jak wielu biednych
szlachciców, którzy może idą za pługiem; niemniej jednak de facto, nawet jeśli nie de nominalnie,
są wyższą szlachtą. Jej reputacja jest jeszcze bardziej ugruntowana niż reputacja naszej wysokiej
szlachty, ponieważ zapewniła sobie własną godność i ponieważ nie tylko wiele zasznurowanych
staruszków, ale cały naród ma w głowach jej drzewo genealogiczne. Nazwisko starosty jest obecnie
rzadko spotykane i stało się jedynie tytułem. Imię hrabiego jest także wśród Polaków zwykłym
tytułem i tylko w Prusach i Austrii niektóre z nich są rozpowszechniane. Polacy nic nie wiedzą o
arystokratycznej dumie wobec pospólstwa i może ona rozwijać się tylko w krajach, w których
powstaje potężna klasa średnia z roszczeniami. Dopiero gdy polski chłop kupi towar, a polski Żyd
przestanie okazywać szlachetność uprzejmości szlachcicowi, pojawi się duma szlachecki, co będzie
świadczyło o postępie kraju. Ponieważ tutaj Żydzi zajmują wyższą pozycję niż rolnicy, muszą
najpierw zderzyć się z tą arystokratyczną dumą; ale wtedy sprawa z pewnością nabierze bardziej
religijnego charakteru.
Ta natura polskiej szlachty, o której tu tylko pokrótce napomkniemy, jak można sobie wyobrazić, w
największym stopniu przyczyniła się do niezwykle dziwnego ukształtowania się historii politycznej
Polski i jej wpływu na wykształcenie Polaków, a co za tym idzie, na ich narodowy charakter, było
niemal ważniejsze niż wspomniane powyżej wpływy glebowe. Przez ideę równości rozwinęła się w
polskiej szlachcie duma narodowa, która często tak bardzo nas zaskakuje swoją wspaniałością,
która często też tak bardzo irytuje swoją pogardą dla Niemca i tak bardzo kontrastuje ze szczyptą
skromności. Przez tę samą równość rozwinęła się dobrze znana wielka ambicja, która ożywiała
zarówno najniższych, jak i najwyższych i która często dążyła do szczytu władzy: Polska była
bowiem w większości imperium elektoratu. „Orzeczenie” to nazwa słodkiego owocu, za którym
tęsknił każdy Polak. Polak nie chciał ich pojmać bronią duchową, te jedynie powoli osiągały swój
cel; Śmiały cios miecza odciąłby słodki owoc i pozwolił mu szybko się nim delektować. Stąd
upodobanie Polaków do klasy wojskowej, do której przyciągał ich gwałtowny i wojowniczy
charakter; Dlatego wśród Polaków jest dobrych żołnierzy i generałów, ale bardzo niewielu
błyskotliwych mężów stanu, a jeszcze mniej uczonych, którzy osiągnęli rozgłos. Dla Polaków
miłość do ojczyzny jest wielkim uczuciem, w którym wszystkie inne uczucia płyną razem jak prąd
w oceanie; a jednak ta ojczyzna nie ma szczególnie atrakcyjnego wyglądu. Francuz, który nie
rozumiał tej miłości, spojrzał na smutne polskie bagna, odepchnął się trochę od ziemi i powiedział
mądrze i kręcąc głową: „I tak się chłopaki nazywają ojczyzną!” Ale nie z samej ziemi, tylko z walki
Miłość Polaków do ojczyzny zrodziła się z niepodległości, ze wspomnień historycznych i z
nieszczęść. Nadal pali się tak samo gorąco, jak za czasów Kościuszki, a może nawet goręcej.
Niemal do granic śmieszności, Polacy honorują teraz wszystko, co jest patriotyczne. Podobnie jak
umierający człowiek, który w konwulsyjnym strachu opiera się śmierci, jego umysły buntują się i
opierają idei unicestwienia swojej narodowości. Ten śmiertelny ból narodu polskiego to straszny
widok! Ale wszystkie narody Europy i całej ziemi będą musiały przetrwać tę agonię, aby ze śmierci
wyłoniło się życie, a wspólnota chrześcijańska wyłoniła się z narodowości pogańskiej. Nie mam tu
na myśli całego porzucenia pięknych osobliwości, w których najlepiej odzwierciedla się miłość, ale
raczej ogólne ludzkie braterstwo, do którego my, Niemcy, dążymy najbardziej i które najpiękniej
wyrazili mówcy naszego najszlachetniejszego ludu, Lessing, Herder, Schiller itp. ., wczesne
chrześcijaństwo. Polska szlachta, podobnie jak my, jest jeszcze od tego bardzo daleka. Duża część
nadal żyje w formach katolicyzmu, niestety nie mając pojęcia o wielkim duchu tych form i ich
obecnym przejściu do historii świata; większa część jest oddana filozofii francuskiej. Z pewnością
nie chcę ich tutaj oczerniać: są chwile, kiedy ich uwielbiam, i to bardzo; Sam jestem w pewnym
sensie jego dzieckiem. Ale myślę, że brakuje jej najważniejszej rzeczy – miłości. Tam, gdzie ta
gwiazda nie świeci, tam jest noc, mimo że wszystkie światła encyklopedii tryskają wokół swoim
olśniewającym ogniem. – Jeśli ojczyzna jest pierwszym słowem Polaka, to wolność jest drugim.
Piękne słowo! Obok miłości jest z pewnością najpiękniejsza. Ale obok miłości jest to słowo
najczęściej źle rozumiane i należy go używać do opisania rzeczy całkowicie przeciwnych. Tak
właśnie jest w tym przypadku. Wolność większości Polaków nie jest boska, waszyngtońska; Tylko
niewielka liczba, tylko ludzie tacy jak Kościuszko, rozumiała to drugie i próbowała je szerzyć.
Chociaż wielu z nich entuzjastycznie wypowiada się na temat tej wolności, nie podejmują oni
żadnych działań w celu emancypacji swoich rolników. Słowo wolność, które tak pięknie i donośnie
wybrzmiewa w historii Polski, było jedynie mottem szlachty, która starała się wyrwać królowi jak
najwięcej praw, aby zwiększyć swoją władzę i w ten sposób wywołać anarchię. C'était tout comme
chez nous, gdzie niegdyś niemiecka wolność nie oznaczała nic innego jak uczynienie cesarza
żebrakiem, aby szlachta mogła tym obficiej ucztować i tym bardziej arbitralnie rządzić; i imperium
musiało upaść, którego gubernator był przywiązany do krzesła i ostatecznie trzymał w dłoni tylko
drewniany miecz. Tak naprawdę historia Polski jest miniaturową historią Niemiec; tyle tylko, że w
Polsce wielcy nie oderwali się całkowicie od głowy Rzeszy i nie usamodzielnili się, jak to miało
miejsce tutaj, i że dzięki niemieckiej myśli zawsze w anarchii wprowadzano jakiś porządek. Gdyby
Luter, mąż Boży i Katarzyna, stanął przed sejmem w Krakowie, z pewnością nie pozwolono by mu
przemawiać tak spokojnie, jak w Augsburgu. Ta zasada wolności burzliwej, która może być lepsza
niż spokojna niewola, mimo swej świetności pogrążyła jednak Polaków w ruinie. Ale zdumiewające
jest także to, jaką siłę ma w ich umysłach samo słowo wolność; jarzą się i płoną, gdy słyszą, że ktoś
walczy o wolność; jej oczy patrzą jasno w stronę Grecji i Ameryki Południowej. W samej jednak
Polsce, jak już wspomniałem powyżej, tłumienie wolności rozumie się po prostu jako ograniczenie
praw szlachty, a nawet stopniowe wyrównywanie klas. Wiemy lepiej; wolności muszą zginąć tam,
gdzie ma rozkwitnąć ogólna wolność prawna.

Ale teraz klękajcie, a przynajmniej zdejmijcie kapelusz – mówię o Polakach. Moje myśli wędrują
wzdłuż brzegów Gangesu, szukając najdelikatniejszych i najpiękniejszych kwiatów, z którymi
można je porównać. Ale jakie są uroki Mallika, Kuwalaya, Oschadhi, Nagakesar, święte kwiaty
lotosu i jakkolwiek się one nazywają – Kamalata, Pedma, Kamala, Tarnala, Sirisha itd.!! Gdybym
miał pędzel Rafaela, melodie Mozarta i język Calderona, być może udałoby mi się wyczarować w
Twojej piersi uczucie, jakie czułbyś, gdyby przed Twoimi wielce przebaczonymi oczami pojawiła
się w ciele prawdziwa Polka, nadwiślańska Afrodyta. Ale czym są plamy koloru Rafaela w
porównaniu z tymi pięknymi ołtarzami, które żywy Bóg radośnie rysował w swoich najweselszych
godzinach! Czymże są brzdąkanie Mozarta w porównaniu ze słowami, słodyczami wypełnionymi
dla duszy, które płyną z różowych ust tej słodyczy! Czym są wszystkie kalderońskie gwiazdy ziemi
i kwiaty nieba w porównaniu z tymi wróżkami, które też nazywam po dobrym kalderońskim
aniołami ziemi, bo samych aniołów nazywam Polakami nieba! Tak, kochanie, kto spojrzy w jej
oczy gazeli, wierzy w niebo, choćby był najgorętszym zwolennikiem barona Holbacha; – Jeśli już
mam mówić o charakterze Polek, to tylko zaznaczę: to są kobiety. Kto odważyłby się narysować
postać tego ostatniego?

Bardzo wartościowy światowy mędrzec, który napisał dziesięć oktawowych tomów „Postaci
kobiecych”, w końcu znalazł swoją żonę w wojskowych objęciach. Nie chcę powiedzieć, że kobiety
w ogóle nie mają charakteru. Absolutnie nie! Raczej każdego dnia mają inny. Nie chcę też
krytykować tej ciągłej zmiany charakteru. To nawet przywilej. Postać tworzona jest poprzez system
stereotypowych zasad. Jeśli te ostatnie są błędne, całe życie osoby, która je systematycznie układa
w swoim umyśle, będzie jednym wielkim, długim błędem. Chwalimy to i nazywamy „posiadaniem
charakteru”, gdy ktoś postępuje według ustalonych zasad i nie uważamy, że w takim człowieku
zniknęła wolność woli, że jego duch nie rozwija się i że on sam jest ślepym sługą jego przestarzałe
przemyślenia. Nazywamy to również konsekwencją, gdy ktoś trzyma się raz na zawsze tego, co
ustalił i wyraził w sobie, a często jesteśmy na tyle tolerancyjni, aby podziwiać głupców i
usprawiedliwiać złoczyńców, jeśli tylko można o nich powiedzieć: że postępowali konsekwentnie.
To moralne samounicestwienie występuje niemal wyłącznie wśród mężczyzn; Element wolności
zawsze pozostaje żywy i żywy w ruchu w duchu kobiet. Każdego dnia zmieniają swój
światopogląd, przeważnie nieświadomie. Wstają rano jak niewinne dzieci, w południe budują
system idei, który wieczorem jak domek z kart znów się wali. Jeśli dzisiaj mają złe zasady, założę
się, że jutro będą mieli najlepsze. Zmieniają swoje opinie równie często, jak zmieniają ubranie.
Kiedy w twoim umyśle nie ma dominującej myśli, pojawia się najprzyjemniejsza rzecz ze
wszystkich, czyli bezkrólewie umysłu. I to jest najczystsze i najsilniejsze u kobiet i prowadzi je
bezpieczniej niż latarnie intelektualno-abstrakcyjne, które tak często zwodzą nas, mężczyzn. Czy
nie sądzicie, że chcę tu zabawić się w adwokata diabła i na dodatek chwalić kobiety za ten brak
charakteru, na który tak narzekają nasze żółto - i szarodzioby - jedne maltretowane przez Kupidyna,
inne przez błonę dziewiczą? wiele westchnień. Trzeba też zauważyć, że w tym ogólnym
stwierdzeniu o kobietach mamy na myśli głównie Polki, a Niemki są w połowie wykluczone. Cały
naród niemiecki poprzez swoją głębię ma bardzo szczególną predyspozycję do solidnego
charakteru, a kobiety także mają w sobie tę nutę, która z czasem staje się coraz bardziej
skoncentrowana, tak że u starszych Niemek, nawet u kobiet z średniowiecza, tj. H. u kobiet po
czterdziestce stwierdza się dość gruby, łuszczący się odcisk. Polki nieskończenie różnią się od
Niemek. Być może przyczyniła się do tego słowiańska natura w ogóle, a polski zwyczaj w
szczególności. Jeśli chodzi o życzliwość, nie chcę wywyższać Polki ponad Niemkę: nie można ich
porównywać. Kto chce umieścić Wenus Tycjana nad Marią Correggio? W słonecznej dolinie
kwiatów wybrałbym na towarzyszkę Polkę; w oświetlonym księżycem lipowym ogrodzie wybrałem
Niemca. Chciałem, żeby w podróży po Hiszpanii, Francji i Włoszech towarzyszyła mi Polka;
Chciałem Niemkę na podróż przez życie. Wzorów domu, wychowywania dzieci, pobożnej pokory i
wszystkich tych cichych cnót Niemek nie znajdziemy wśród Polek nielicznych. Ale te cnoty
domowe można znaleźć przeważnie tylko w klasie burżuazyjnej i u części szlachty, która w swoich
zwyczajach i żądaniach naśladuje klasę burżuazyjną. U reszty szlachty niemieckiej tych cnót
domowych brakuje często w większym stopniu i w sposób o wiele bardziej wrażliwy niż wśród
kobiet szlachty polskiej. Tak, w ich przypadku nigdy nie jest tak, że tę wadę w ogóle docenia się lub
ma o niej jakiekolwiek pojęcie; jak to się dzieje z wieloma niemieckimi szlachciankami, które nie
mają wystarczającej siły finansowej lub psychicznej, aby wznieść się ponad klasę średnią, a które
przynajmniej starają się wyróżniać pogardą dla cnót burżuazyjnych i zachowywaniem
bezkosztowych słabości starej szlachty. Polki też nie są dumne ze swoich przodków i żadnej Polce
nie przyszłoby do głowy, że kilkaset lat temu jej przodek, z którym żyła w separacji, baron
rozbójnik, uniknął kary, na jaką zasłużył. – Poczucie religijne jest głębsze wśród Niemek niż wśród
Polek. Żyją bardziej zewnętrznie niż wewnętrznie; To wesołe dzieci, które żegnają się przed
wizerunkami świętych, idą przez życie jak przez piękną salę redutową, śmieją się, tańczą i są
sympatyczne. Na pewno nie chcę nazywać frywolnością, ani nawet frywolnością, tego lekkiego
zmysłu Polek, któremu tak bardzo sprzyjają lekkie polskie obyczaje w ogóle, lekki francuski ton,
który się z nimi miesza, lekki francuski język mówi się w Polsce z sentymentem, niemal jak w
ojczystym języku, i przy lekkiej literaturze francuskiej, której deser, czyli powieści, pożerają Polki;
a jeśli chodzi o czystość moralną, jestem przekonany, że Polki nie muszą być pod tym względem
gorsze od Niemek. Rozpusta żon niektórych polskich potentatów ze względu na swą wspaniałość
przyciągała w różnych okresach wiele oczu, a nasza motłoch, jak już wspomniałem powyżej, ocenia
cały naród po kilku obrzydliwych okazach, jakie go widział. Poza tym trzeba pamiętać, że Polki są
piękne i że piękne kobiety z wiadomych powodów są najbardziej narażone na złą reputację i nigdy
jej nie unikną, jeśli niczym Polki żyją szczęśliwie w lekkiej, pełnej wdzięku niewinności. Uwierz
mi, ludzie w Warszawie są nie mniej cnotliwi niż w Berlinie, z tym wyjątkiem, że fale Wisły szumią
nieco bardziej dziko niż spokojne wody płytkiej Szprewy.

Od kobiet przejdę do stanu politycznego Polaków i muszę wyznać, że przy tym wzniosłym narodzie
zawsze zauważałem, jak boleśnie porusza pierś polskiego szlachcica, gdy przygląda się
wydarzeniom ostatnich czasów. Nawet pierś nie-Polaka przeszywa współczucie, gdy wylicza się
cierpienia polityczne, które dotknęły Polaków w ciągu niewielkiej liczby lat. Wielu naszych
dziennikarzy łatwo pozbywa się tego uczucia, mówiąc beztrosko: Polacy przez swój brak jedności
sprowadzili na siebie swój los i dlatego nie należy ich żałować. To głupie uspokojenie. Żaden
naród, rozpatrywany jako całość, nie jest nic winien; jego działania wynikają z wewnętrznej
konieczności i jego losy są zawsze jej skutkiem. Badaczowi odsłania się bardziej wzniosła idea: że
historia (natura, Bóg, opatrzność itp.), podobnie jak w przypadku poszczególnych ludzi, również
ma swoje wielkie cele wobec całych narodów i że niektóre narody muszą cierpieć, aby całość
zachowane i rozwija się pomyślniej. Polacy, słowiański naród pograniczny u bram świata
germańskiego, wydają się być szczególnie przez swoją sytuacją przeznaczeni do pełnienia
określonych celów w wydarzeniach światowych. Ich moralna walka z upadkiem narodowości
rodziła zawsze zjawiska, które narzucały inny charakter całemu narodowi, a także wpływały na
charakter narodów sąsiednich. – Charakter Polaków był dotychczas militarny, jak już wspomniałem
powyżej; każdy polski szlachcic był żołnierzem, a Polska była wielką szkołą wojskową. Ale teraz
tak już nie jest, bardzo niewiele osób ubiega się o służbę wojskową. Jednak młodzież w Polsce
domaga się pracy i większość wybrała inny niż służba wojskowa kierunek, czyli nauki ścisłe. Ślady
tego nowego nurtu intelektualnego widać wszędzie; Pod wieloma względami uprzywilejowany
przez czas i miejsce, za kilka dekad, jak już wskazano, nada całemu narodowemu charakterowi
nowy kształt. Nie tak dawno widzieliście w Berlinie to radosne stowarzyszenie młodych Polaków,
którzy ze szlachetną ciekawością i wzorową pracowitością penetrowali wszystkie dziedziny nauki,
a zwłaszcza filozofię u źródeł, w sali wykładowej Hegla, a teraz, niestety, spowodowane pewnymi
niefortunnymi zdarzeniami, wyprowadził się z Berlina. Cieszy to, że Polacy stopniowo porzucają
ślepą preferencję dla literatury francuskiej, uczą się doceniać dawno pomijaną głębszą literaturę
niemiecką i, jak wspomniano powyżej, zasmakowują w najgłębszych filozofach niemieckich. To
ostatnie pokazuje, że uchwycili ducha naszych czasów, którego piętnem i tendencją jest nauka.
Wielu Polaków uczy się obecnie języka niemieckiego, a wiele dobrych niemieckich książek jest
tłumaczonych na język polski. Patriotyzm także ma swój udział w tych zjawiskach. Polacy boją się
całkowitego zniszczenia swojej narodowości; Teraz zdają sobie sprawę, jak wiele się robi, aby
zachować ją poprzez literaturę narodową, i (choć to brzmi zabawnie, to co wielu Polaków szczerze
mi mówiło, jest prawdą) w Warszawie pracują nad - polską literaturą. Jest to oczywiście wielkim
nieporozumieniem, jeśli wierzyć, że jest to literatura, które muszą powstać organicznie od całego
narodu, mogłyby zostać napisane wspólnie przez uczone towarzystwo w literackiej cieplarni
stolicy; Ale dzięki tej dobrej woli został już zrobiony początek i w literaturze, jeśli jest ona
postrzegana jako sprawa ojczyzny, muszą zakwitnąć rzeczy cudowne. Ten zmysł patriotyczny musi
oczywiście prowadzić do własnych błędów, głównie w poezji i historii. Poezja będzie miała
podnoszący na duchu koloryt, ale, miejmy nadzieję, straci francuski charakter i zbliży się do ducha
niemieckiego romantyzmu. – Powiedziała mi kochana polska przyjaciółka, żeby mnie szczególnie
drażnić: mamy tylu poetów romantycznych co ty, a oni wciąż są w naszym domu wariatów! – W
historii ból polityczny nie zawsze może prowadzić Polaków do bezstronności, a historia Polski
będzie wyróżniać się na tle historii powszechnej zbyt jednostronnie i zbyt nieproporcjonalnie; Ale
im bardziej będziemy dbać o zachowanie wszystkiego, co ważne dla historii Polski, a to będzie tym
bardziej niepokojące, że martwi nas katastrofalny sposób, w jaki obchodzono się z książkami w
warszawskiej bibliotece podczas ostatniej wojny, to jest to, że wszystkie polskie pomniki narodowe
i dokumenty chcą zniknąć; Dlatego zdaje się, że Samoyski założył niedawno w odległym
Edynburgu bibliotekę historii Polski. Pragnę zwrócić Państwa uwagę na wiele nowych dzieł, które
wkrótce opuszczą wydawnictwa warszawskie, a jeśli chodzi o istniejącą literaturę polską, odsyłam
zatem do niezwykle pomysłowego dzieła Kaulfusa. – Mam największe oczekiwania wobec tej
duchowej rewolucji w Polsce, a cały naród wydaje mi się starym żołnierzem, który na laurach
zawiesił wypróbowany miecz i zwraca się ku łagodniejszym sztukom pokoju, opowieściom o
zastanawia się nad przeszłością, bada siły natury i mierzy gwiazdy, a nawet krótkość i długość
sylab, jak widzimy u Carnota. Polak będzie dzierżył zarówno pióro, jak i lancę, a na polu wiedzy
okaże się równie odważny, jak na znanych polach bitew. Właśnie dlatego, że duchy leżały odłogiem
przez tak długi czas, zawarte w nich nasiona wydadzą tym bardziej różnorodne i bujne owoce.
Duch wielu narodów w Europie stał się już całkiem przytępiony, właśnie z powodu licznych tarć, a
przez triumf swoich wysiłków, przez swoją samowiedzę, musieli nawet tu i ówdzie zniszczyć
siebie. Ponadto Polacy otrzymają czyste rezultaty wielowiekowych wysiłków intelektualnych reszty
Europy i podczas gdy te narody, które do tej pory trudziły się przy budowie babilońskiej wieży
kultury europejskiej, są wyczerpane, nasi przybysze ze swoimi słowiańskimi zwinność i wciąż
niesłabnąca siła, będą jeszcze bardziej sprzyjać pracy. Ponadto bardzo niewielu z tych nowych
pracowników pracuje za dzienną stawkę, jak ma to miejsce w Niemczech, gdzie nauka to handel i
cech, a nawet muzą jest mleczna krowa, którą doi się za opłatą, dopóki nie odda czysta woda.
Polacy, którzy obecnie poświęcają się nauce i sztuce, są szlachtą i zwykle mają na tyle prywatny
majątek, że nie są uzależnieni od dochodów ze swojej wiedzy i osiągnięć naukowych. Ta przewaga
jest nieprzewidywalna. Głód spowodował cudowne rzeczy, ale miłość stworzyła jeszcze
wspanialsze rzeczy. Restauracja promuje także rozwój intelektualny Polaków, czyli wychowanie na
wsi. Życie na polskiej wsi nie jest tak bezgłośne i samotne jak nasze, gdyż polska szlachta odwiedza
się nawzajem na dziesięć godzin, często całymi tygodniami przebywając z całą rodziną i podróżując
nomadycznie z dobrze zapakowanymi łóżkami; tak że wydawało mi się, że całe Wielkie Księstwo
Poznańskie było wielkim miastem, gdzie tylko domy były od siebie oddalone o kilka mil, a pod
pewnymi względami nawet małym miasteczkiem, bo wszyscy Polacy się znali, każdy ze sobą
sytuacja i sprawy rodzinne są dokładnie znane, a to często, w małomiasteczkowy sposób, stać się
obiektami rozrywki. Niemniej jednak ten hałaśliwy zgiełk, który od czasu do czasu panuje na
polskich majątkach wiejskich, nie jest tak szkodliwy dla wychowania młodzieży, jak hałas miast,
który co chwila zmienia swój ton, odwraca umysły młodych ludzi od spojrzenie na naturę poprzez
różnorodność fragmentaryczne i przytępione przez nadmierną stymulację. Tak, to sporadyczne
zakłócanie wiejskiej martwej natury jest nawet korzystne dla młodych ludzi, bo pobudza i pobudza,
gdy duch chce ugrzęznąć w ciągłym spokoju zewnętrznym, lub, jak to się nazywa, zgorzkniały:
niebezpieczeństwo, które tak często jest z nami obecny. Świeże, wolne życie wiejskie w ich
młodości z pewnością najbardziej przyczyniło się do nadania Polakom wielkiego, silnego
charakteru, który okazują na wojnie i w nieszczęściach. To daje zdrowy umysł w zdrowym ciele;
Uczony potrzebuje tego tak samo jak żołnierz. Historia pokazuje nam, jak większość ludzi, którzy
dokonali czegoś wielkiego, spędziła młodość w martwych naturach. – Ostatnio słyszałem wiele
pochwał dla edukacji mnichów w średniowieczu; Chwalono metodę stosowaną w szkołach
klasztornych i powoływano wielkich ludzi, którzy z niej wyszli, których duch liczył się nawet w
naszych dziwnie pomysłowych czasach; ale ludzie zapomnieli, że to nie mnisi, ale odosobnienie
klasztorne, nie metoda szkoły monastycznej, ale sam cichy monastycyzm karmił i wzmacniał te
duchy. Otoczenie murem naszych instytucji edukacyjnych miałoby większy skutek niż wszystkie
nasze systemy edukacyjne, zarówno idealno-humanistyczne, jak i praktyczne. Gdyby to samo stało
się z internatami naszych dziewcząt, które teraz tak pięknie stoją swobodnie między teatrem a salą
taneczną, naprzeciw parady straży, nasze pensjonariusze straciliby kalejdoskopową fantazję i
neodramatyczny sentymentalizm zupy wodnej.

O mieszkańcach miast prusko-polskich nie chcę wiele pisać; Jest to mieszanina urzędników
pruskich, Niemców na emigracji, wodniaków, Polaków, Żydów, wojskowych itp. Pruscy urzędnicy
niemieccy nie czują, że są traktowani uprzejmie przez polską szlachtę. Wielu niemieckich
urzędników jest często przenoszonych do Polski bez swojej woli, ale starają się jak najszybciej
wydostać z powrotem; inni są uwięzieni w warunkach domowych w Polsce. Są wśród nich także
tacy, którym podoba się izolacja w Niemczech; którzy starają się jak najszybciej wykorzystać tę
odrobinę wiedzy naukowej, którą urzędnik musiał zdobyć, aby przystąpić do egzaminu; którzy
swoją filozofię życia oparli na dobrym posiłku i nad kuflem kiepskiego piwa ślinią się na polską
szlachtę, która na co dzień pije węgierskie wino i nie musi przekopywać się przez stosy teczek. O
armii pruskiej na tym terenie nie muszę wiele mówić; Ten, jak wszędzie indziej, jest grzeczny,
odważny, uprzejmy, lojalny i uczciwy. Szanuje to Polak, bo sam ma ducha żołnierskiego, a
odważny ceni wszystko, co odważne; ale nadal nie ma mowy o bliższym uczuciu.

Poznań, stolica Wielkiego Księstwa, ma ponury, nieprzyjemny wygląd. Jedyną atrakcyjną rzeczą
jest to, że ma dużą liczbę kościołów katolickich. Ale ani jedna nie jest piękna. Na próżno co rano
pielgrzymuję od jednego kościoła do drugiego w poszukiwaniu pięknych, starych obrazów. Nie
uważam, że stare obrazy tutaj są piękne, a te, które są w miarę ładne, nie są stare. Polacy mają
zgubny zwyczaj renowacji swoich kościołów. W starożytnej katedrze w Gnieźnie, dawnej stolicy
Polski, znalazłam mnóstwo nowych obrazów i nowych dekoracji. Tam zainteresowały mnie jedynie
figuralne, żeliwne drzwi kościoła, będące niegdyś bramą Kijowa, które zdobył zwycięski Bogusław,
a w których do dziś widać uderzenie jego miecza. Cesarz Napoleon kazał wyciąć fragment tych
drzwi podczas pobytu w Gnieźnie, a dzięki tak dużej uwadze zyskały one jeszcze większą wartość.
W katedrze gnieźnieńskiej po pierwszej mszy usłyszałem także czteroczęściową pieśń, którą
podobno sam skomponował św. Wojciech, który jest tam pochowany i która jest śpiewana w każdą
niedzielę. Katedra w Poznaniu jest nowa, przynajmniej ma nowy wygląd; i dlatego go nie lubiłem.
Obok znajduje się pałac arcybiskupi, który jest jednocześnie arcybiskupem gnieźnieńskim, a więc
także kardynałem rzymskim i dlatego nosi czerwone pończochy. Jest to bardzo wykształcony
mężczyzna pochodzenia francusko-miejskiego, siwowłosy i niski. Wyższe duchowieństwo w Polsce
zawsze należało do najwybitniejszych rodów szlacheckich; Niższe duchowieństwo należy do
plebsu, jest niegrzeczne, ignoranckie i uzależnione od alkoholu. – Skojarzenie idei prowadzi mnie
bezpośrednio do teatru. Miejscowi mieszkańcy dali muzom piękny budynek do zamieszkania; Ale
boskie damy nie wprowadziły się, a jedynie wysłały do Poznania swoje pokojówki, które ozdobiły
garderobę swoich panów i załatwiały swoje sprawy na tablicach pacjentów. Jeden rozprzestrzenia
się jak paw, drugi trzepocze jak bekas, trzeci turla się jak indyk, a czwarty skacze na jednej nodze
jak bocian. Ale zachwycona publiczność otwiera szeroko usta, mężczyzna z epoletem krzyczy: „Na
cześć, Melpomene! Talia! Polihymnia! Terpsichore!” – Jest tu także recenzent teatralny. Jakby
nieszczęsnemu miastu nie było dość samego teatru! Znakomite recenzje tego znakomitego
recenzenta dostępne są obecnie jedynie w poznańskiej gazecie miejskiej, ale już wkrótce ukażą się
w formie zbioru jako kontynuacja dramaturgii Lessinga!! Ale może być tak, że ten prowincjonalny
teatr wydaje mi się taki zły, bo pochodzę z Berlina i ostatnio widziałem Schröcka i Sticha. Nie, nie
chcę potępiać całego poznańskiego teatru; Przyznam nawet, że ma bardzo duży talent, dwa dobre
tematy i kilka całkiem niezłych. Doskonałym talentem, o którym tu mówię, jest Demois. Paien. Jej
zwykłą rolą jest pierwszy kochanek. Nie ma tu łzawego lamentu i delikatnej pogawędki tych
sentymentalnych ludzi, którzy wierzą, że zostali wezwani na scenę, bo być może z pewnym
sukcesem odegrali w życiu rolę sentymentalną lub zalotną, a których chciałoby się właśnie gwizdać
od desek ponieważ widzi się je na scenie, gorąco oklaskuje samotną szafę. Demois. Paien odgrywa
także najbardziej heterogeniczne role z równym szczęściem, „Elisabeth” i „Marii”. Jednak
najbardziej podobała mi się w komediach, w rozmowach, a zwłaszcza w jowialnych,
przekomarzających się rolach. Zachwyciła mnie po królewsku w roli „Pauline” w „Sorgen ohne
Nürnberg i Nürten ohne Sorge”. W Demoisie. W Paien odnalazłem swobodną grę od wewnątrz,
przyjemne bezpieczeństwo, porywającą śmiałość, niemal śmiałość w grze, którą widzimy tylko u
prawdziwego, wielkiego talentu. Podobało mi się też oglądanie jej w niektórych rolach męskich, np.
B. w „Wyznaniu miłości” i „Cezarzu” Wolffa; Jedyne, na co mogę ponarzekać, to nieco kanciasty
ruch ramion, który przypisuję mężczyznom będącym jej modelem. Demois. Paien jest jednocześnie
piosenkarką i tancerką, ma przychylny wygląd i szkoda byłoby, gdyby ta uzdolniona artystycznie
dziewczyna musiała utonąć w bagnach wędrujących wojsk.

Pan Carlsen to temat przydatny na poznańskiej scenie, nie psuje żadnej roli; Madame Paien trzeba
też nazwać dobrą aktorką. Błyszczy w rolach śmiesznych staruszków. Szczególnie przypadła mi do
gustu jako kochanka „Schieberle”. Gra też odważnie i swobodnie, nie popełniając błędu typowego
dla aktorek, które choć z wielkim kunsztem wcielają się w role takich starszych kobiet, to jednak
chciałyby uświadomić nam, że w starym pudełku jest jeszcze kobieta celowa. Pan Oldenburg,
przystojny mężczyzna, w komedii jest nieprzyjemny jako kochanek i jest wzorem sztywności i
niezdarności; jako miłośnik bohaterów tragedii jest całkiem znośny. Nie ma wątpliwości, że ma
skłonność do tragiczności; Muszę jednak odmówić jego długim ramionom, które unoszą się tam i z
powrotem jak pionki na kolanach, jakiegokolwiek talentu aktorskiego. Ale lubiłem go w roli
Richarda w „Rosamunde” i czasami przeoczyłem fałszywy patos, bo tkwi on w samym utworze. W
tej tragedii nawet spodobał mi się pan Munsch jako król, pod koniec drugiego aktu, w niezrównanej
scenie walenia. Pan Munsch zwykle, gdy wpada w pasję, wydaje dźwięki podobne do szczekania.
Demois. Franz, także jego pierwszy kochanek, ze skromności gra słabo; ma coś, co mówi na jej
twarzy, a mianowicie usta. Madame Fabrizius to urocza mała figurka, która z pewnością urzeka
poza teatrem. Jej mąż, pan Fabrizius, tak po mistrzowsku parodiował wielkiego Fritza w komedii
„Rozkaz księcia”, że powinna była w to wkroczyć policja. Madame Carlsen jest żoną pana
Carlsena. Ale pan Vogt jest komikiem: sam to mówi, bo to on trafia na listę komediantów. Jest
ulubieńcem galerii, ma zasadę, że trzeba grać jedną rolę jak drugą i z podziwem widziałem, że
pozostał jej wierny jako „Fels von Felsenburg”, jako głupi „Baron” w „Alpenröschen” , jako „lider
Pysteville” w „Strzelaniu do ptaków” itp. Zawsze był to ten sam pan Ernst Vogt ze swoją komedią o
przetokach. Posen zyskał ostatnio kolejnego komika w osobie pana Ackermanna, którego z
przyjemnością oglądałem Staberle i False Catalani. Madame Leutner jest dyrektorką poznańskiej
sceny i nie widzi nic innego, jak jej się należy. Przed nią w najbardziej opłakanym stanie grała tu
trupa Köhlera, znajdująca się obecnie w Gnieźnie. Widok tych biednych sierot sztuki niemieckiej,
błąkających się po zimnej, obcej Polsce, bez chleba i bez zachęcającej miłości, napełnił moją duszę
melancholią. Widziałem ich bawiących się niedaleko Gniezna, w wolnym miejscu zwanym
Waldkrugiem, romantycznie ogrodzonym wysokimi dębami; Zaprezentowali sztukę pt. „Bianka von
Toredo, czyli szturm na Castellnero”, dużą sztukę rycerską w pięciu aktach Winklera; Było dużo
strzelania, walki i jazdy konnej, a mnie głęboko poruszyły biedne, przestraszone księżniczki,
których prawdziwy smutek wyraźnie błyszczał poprzez smutne deklamacje, których ubóstwo
domowe wyraźnie odcinało się od ich książęcego, złotego świecidełka i których policzki były nie
do końca pokryta nędzą, makijaż był zakryty. – Ostatnio grała tu także polska firma z Krakowa. Za
dwieście talarów w zamian madame Leutner udostępniła jej teatr na czternaście przedstawień.
Polacy wystawiali głównie opery. Nie mogło zabraknąć podobieństw między nimi a oddziałami
niemieckimi. Niemieckojęzyczni mieszkańcy Poznania przyznawali, że polscy aktorzy grali
piękniej od Niemców, że piękniej śpiewali, mieli ładniejszą garderobę itp.; ale zauważyli, że
Polakom brakuje przyzwoitości. I to prawda; Brakowało im tradycyjnej etykiety teatralnej oraz
pompatycznej, cennej i pełnej wdzięku powagi niemieckich komików. Polacy grają w komediach,
sztukach mieszczańskich i operach według lekkich, francuskich wzorów; ale z pierwotną polską
bezstronnością. Niestety nie widziałem po nich żadnej tragedii. Myślę, że ich główną siłą jest
sentymentalizm. Zauważyłem to w prezentacji „miękkiej oprawy” Kotzebue, która została tu
podana pod tytułem: „Jan Grudczyński, starosta von Rawa”, sztuka w trzech aktach, na podstawie
niemieckiego L. A. Dmuszewskiego. Poruszył mnie czarujący, roztapiający lament Madame
Szymkaylowej, grającej Jadwigę, córkę oskarżonego starosty. Ten sam sentymentalny koloryt miał
język pana Włodka, kochanka Jadwigi. W miejsce wąchającej tytoń starszej kobiety zastąpił
wąchający steward Tadeusz Telempski, któremu pan Żebrowski dał raczej niepozorny wygląd.
Polscy śpiewacy wykazali się nieporównywalnym wdziękiem, a skądinąd surowa polszczyzna
brzmiała jak włoska, kiedy słyszałem ich śpiew. Madame Skibińska pobłogosławiła moją duszę
jako księżna Nawarry, jako Zetulba w Kalifie Bagdadu i jako Aline. Nigdy wcześniej nie słyszałem
takiej Aline. W scenie, w której śpiewa swojemu kochankowi do snu i otrzymuje niepokojące
wiadomości, pokazała także występ rzadko spotykany u piosenkarza. Ona i jej wesoła Golconda
będą unosić się przed moimi oczami i jeszcze długo dzwonić w uszach. Madame Zawadzka to
urocza Lorezza, sympatyczna, piękna dziewczyna. Madame Włodkowa też śpiewa znakomicie. Pan
Zawadzki świetnie śpiewa Oliviera, ale słabo go gra. Pan Romanowski to dobry Johann. Pan
Szymkaylo to przepyszny buffo. Ale Polacy nie mają przyzwoitości! Atrakcyjność nowości być
może w dużej mierze przyczyniła się do tego, że tak bardzo spodobały mi się polscy aktorzy. Na
każdym ich występie sala była wypełniona po brzegi. Wszyscy Polacy, którzy są w Poznaniu,
odwiedzili teatr z patriotyzmu. Większość polskiej szlachty, której majątki nie są zbyt daleko stąd,
przyjeżdżała do Poznania, aby zobaczyć polską grę. Pierwszy poziom był zwykle udekorowany
polskimi pięknościami, które siedziały razem spokojnie, kwiat za kwiatkiem, i zapewniały
najwspanialszy widok z parteru.

Nie chcę Wam pisać o zabytkach miasta Poznań i w ogóle Wielkiego Księstwa, gdyż pracuje nad
nimi teraz bardziej doświadczony antykwariusz ode mnie i z pewnością wkrótce opowie
społeczeństwu wiele ciekawych rzeczy na ich temat. ich. To miejscowy profesor Maksymilian
Schottky, który w imieniu naszego rządu spędził sześć lat w Wiedniu, gromadząc tam niemieckie
dokumenty historyczne i językowe. Kierowany młodzieńczym entuzjazmem do tych tematów i
wsparty najgłębszą wiedzą naukową, profesor Schottky przywiózł ze sobą zdobycz literacką, którą
niemiecki antykwariusz może uznać za bezcenną. Musiał pracować w Wiedniu z niezrównaną
pracowitością i niespokojną aktywnością, skoro przywiózł stamtąd nie mniej niż trzydzieści sześć
grubych, bardzo grubych i prawie wszystkie pięknie napisane quarto tomów rękopisów. Oprócz
kompletnych egzemplarzy starych wierszy niemieckich, starannie wyselekcjonowanych i
przeznaczonych dla bibliotek w Berlinie i Wrocławiu, tomy te zawierają także wiele gotowych do
publikacji dużych, w większości historycznych wierszy i poetów z XIII wieku, z których wszystkie
są dokładnie wyjaśnione pod względem faktycznym i językowym oraz porównania przetwarzanych
rękopisów; Następnie w tomach tych znajdują się prozatorskie rozwiązania niektórych wierszy,
które w dużej mierze należą do legend o królu Arturze i mogą zainteresować także szerszy świat
czytelniczy; Ponadto wiele zestawień drukowanych i niedrukowanych pomników,
zaprojektowanych z pomysłowością i rozwagą, których nagłówki służą opisowi najważniejszych i
najważniejszych warunków życia w całym średniowieczu; Tomy te zawierają wówczas dokumenty
czysto historyczne, w tym kompletny egzemplarz ksiąg pamiątkowych cesarza Maksymiliana I z lat
1494-1508, wypełniający trzy mocne tomy quarto, oraz zbiór starych dokumentów z czasów
późniejszych, z których najważniejsze są bowiem życie tak wiernie o wielkim cesarzu i duchu
swoich czasów, a te ostatnie, wiernie odpisane przy użyciu starej ortografii, rzucają światło na wiele
powiązań rodzinnych domu austriackiego i nie są dostępne dla każdego, kto tego nie robi, jak
profesor Schottky, ze szczególnej łaski otwiera się archiwum. Wreszcie w tomach tych znajduje się
ponad półtora tysiąca pieśni ze starych, zaginionych zbiorów, z rzadkich latających liści i spisanych
z ust ludu: materiały dotyczące historii poezji austriackiej, pieśni popularne i większe wiersze,
fragmenty rzadkie dzieła, ciekawe legendy ustne, powiedzenia ludowe, odnalezione pisma książąt
austriackich, wiele procesów czarownic w oryginalnych aktach, wiadomości o życiu dzieci,
zwyczajach, świętach i zwyczajach w Austrii oraz wiele innych bardzo ważnych, a czasem
dziwnych zapisków . Wspomniane pomysłowe zestawienia pod różnymi tytułami świadczą o
głębokiej znajomości średniowiecza i głębokiej znajomości jego ducha; Ale to postępowanie
faktycznie wynika z błędów szkoły wrocławskiej, do której należy profesor Schottky. Moim
zdaniem wiedza o całym życiu duchowym w średniowieczu zanika, jeśli zarejestruje się jego
poszczególne momenty w określonych ramach; - niezależnie od tego, jak miłe i wygodne mogłoby
to być dla szerszej publiczności, jeśli, jak to zwykle bywa w składankach Schottky'ego, np. B. pod
hasłem rycerskość znajdziesz wszystko, co dotyczy edukacji, życia, broni, świąt i innych spraw
rycerskich; kiedy w dziale kobiecym znajdziesz najróżniejsze fragmenty i notatki poetyckie, które
dotyczą życia kobiet w średniowieczu; jeśli tak samo jest z polowaniem, miłością, wiarą itp.
Profesor Schottky (wraz z Marksem we Wrocławiu) wkrótce wyda pracę o wierze w średniowieczu
zatytułowaną: „Bóg, Chrystus i Maryja”. W „Journal for the Past and Present”, który profesor
Schottky opublikuje w przyszłym roku (wraz z Munckiem w Poznaniu), z pewnością otrzymamy od
niego wiele najcenniejszych esejów na temat średniowiecza i wspaniałych wyników jego badań,
choć w czasopiśmie znajduje się także duża część najaktualniejszych. Prezentacja ma na celu
przybliżenie literackiego powiązania Niemiec Wschodnich z Niemcami Południowymi i
Zachodnimi. Niemniej jednak bardzo godne ubolewania jest to, że uczony ten mieszka w miejscu,
w którym brakuje mu środków na opracowanie i publikację swojego bogatego zbioru materiałów.
W Poznaniu nie ma biblioteki; przynajmniej nie taki, który zasługiwałby na to miano. Tu przy alei
buduje się teraz bibliotekę, lipy berlińskie w miniaturze, a kiedy ją ukończą, stopniowo będą do niej
dodawane książki, a byłoby źle, gdyby zbiory Schottky'ego musiały pozostać nieprzetworzone i
niedostępne dla większych publiczne tak długo. Co więcej, w prawdziwych Niemczech trzeba żyć,
jeśli ktoś jest zajęty pracą, która z konieczności wymaga całkowitego zanurzenia się w niemieckim
duchu i niemieckiej istocie. Niemieckie dęby muszą szeleścić wokół niemieckiego antykwariusza.
Należy się obawiać, że żarliwy entuzjazm dla języka niemieckiego ostygnie lub wyparuje w
sarmackim powietrzu. Niech dzielnemu Schottky’emu nigdy nie zabraknie tych zewnętrznych
sugestii, bez których żadne niezwykłe dzieło nie może się rozwijać. Dotyczy to jednej z naszych
najświętszych i najważniejszych spraw, naszej historii. Zainteresowanie nim nie jest obecnie
szczególnie żywe wśród ludzi. Jest nawet tak, że obecnie badania nad starożytną sztuką niemiecką i
zabytkami historycznymi są ogólnie słabo akredytowane; właśnie dlatego, że stało się to modne
kilka lat temu, że szerzył się wraz z nim krawiecki patriotyzm i dlatego, że nieproszeni przyjaciele
wyrządzili mu więcej szkody niż najzacieklejsi wrogowie. Niech wkrótce nadejdzie czas, kiedy
średniowiecze również otrzyma to, co się im należy, kiedy żaden głupi apostoł płytkiego oświecenia
nie będzie sporządzał inwentarza obszarów cieni wielkiego obrazu, aby w ten sposób złożyć
komplement swojej ukochanej epoce światła; gdzie żaden uczony uczeń nie porównuje katedry w
Kolonii do Panteonu, między „Nibelungami” a „Odyseją”, gdzie średniowieczne chwały rozpoznaje
się w ich organicznym kontekście i porównuje je tylko ze sobą, a Nibelungowie są katedrą
wielojęzyczną i nazywają ją Katedra w Kolonii, kamienna Nibelungów.