Pomiary natężenia oświetlenia

awaryjnego

W artykule przedstawiono wymagania

zawarte w aktach prawnych oraz normach
dot. oświetlenia awaryjnego. Poruszono w
nim również aspekty dotyczące wykonywania
pomiarów natężenia oświetlenia awaryjnego
oraz najczęstszych problemów, z jakimi
zmagają się pomiarowcy.
1. Wprowadzenie

W obecnych czasach nie wyobrażamy sobie życia bez oświetlenia

elektrycznego. Światło odgrywa w naszym życiu ogromną rolę.
Pozwala „wydłużyć dzień”, z pozytywnymi i negatywnymi tego
skutkami. Jesteśmy tak przyzwyczajeni do sztucznego oświetlenia, że
nie zdajemy sobie sprawy, jakie zagrożenia niesie za sobą jego brak.
W związku z zawodnością oświetlenia elektrycznego – wynikającą
najczęściej z zaniku napięcia zasilającego należało stworzyć system
chroniący przed skutkami jego braku. Aby zapobiec niespodziewanym
zanikom światła, a tym samym uniknąć efektu paniki w
ogólnodostępnych obiektach, w których może przebywać duża liczba
osób stosuje się oświetlenie awaryjne. Oświetlenie awaryjne, to
dodatkowe źródła energii, zasilające wybrane oprawy oświetlenia
podstawowego lub specjalnie do tego celu przewidziane oprawy.

2. Zakres zastosowania

Instalacje oświetlenia awaryjnego powinny być projektowane we

wszystkich obiektach budowlanych, w których zanik napięcia w
elektrycznej sieci zasilającej może spowodować zagrożenie życia lub
zdrowia ludzi, poważne zagrożenie środowiska, a także znaczne straty
materialne. W prawodawstwie obwiązującym na terytorium państwa
polskiego najważniejszymi dokumentami są ustawy i rozporządzenia,
gdyż one obligują wykonawców do wykonywania prac pomiarowych w
określony sposób. W przypadku obszaru oświetlenia awaryjnego jest to
Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002r. Dz. U.
75 poz. 690 z późniejszymi zmianami - Rozporządzenie Ministra
Infrastruktury z dnia 12 marca 2009r Dz.U. Nr 56 poz. 461 oraz
Rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 10 grudnia 2010r. Dz.U.
Nr 239 poz. 1597). Rozporządzenia odwołują się do normy PN-EN
1838 [1]. W Polsce stosowanie rozporządzenia jest obligatoryjne, zaś
stosowanie normy jest dobrowolne. I tak czas działania oświetlenia
ewakuacyjnego powinien być dostosowany do warunków
występujących w obiekcie budowlanym, lecz nie może być krótszy niż
1 godzina od momentu załączenia wg. normy (PN-EN 1838) i 2 godzin
od momentu zaniku oświetlenia podstawowego wg. rozporządzenia
Ministra Infrastruktury (§ 181 ust. 5). Zatem należy przyjąć czas
świecenia oświetlenia ewakuacyjnego równy nie mniej niż 2 godziny. W
normie PN-EN 1838. Zastosowanie oświetlenia. Oświetlenie awaryjne.
określono minimalne wartości, które powinny spełniać systemy
oświetlenia awaryjnego. Odwołuje się ona do innych norm, np. PN-EN
50172:2005. Systemy awaryjnego oświetlenia ewakuacyjnego [2]
precyzującej instalacje oświetlenia ewakuacyjnego, czy PN-EN 60598-
2-22:2004. Oprawy oświetleniowe. Część 2-22: Wymagania
szczegółowe. Oprawy oświetleniowe do oświetlenia awaryjnego [3].

Z mocy prawa oświetlenie ewakuacyjne należy stosować:

- W pomieszczeniach:

widowni kin, teatrów i filharmonii oraz innych sal

widowiskowych,
audytoriów, sal konferencyjnych, lokali rozrywkowych oraz sal
 sportowych przeznaczonych dla ponad 200 osób,
wystawowych w muzeach,
o powierzchni ponad 1000 m2 w garażach oświetlonych
wyłącznie światłem sztucznym.

- Na drogach ewakuacyjnych:

z pomieszczeń wymienionych w powyższym punkcie,

oświetlonych wyłącznie światłem sztucznym,
w szpitalach i innych budynkach przeznaczonych przede
wszystkim do pobytu ludzi
o ograniczonej zdolności poruszania się,
w wysokich i wysokościowych budynkach użyteczności
publicznej i zamieszkania zbiorowego.

- W budynkach tymczasowych, jeżeli są przeznaczone na cele

widowiskowe lub inne zgromadzenia ludzi.

3. Rodzaje i cele oświetlenia awaryjnego

Oświetlenie awaryjne, którego ogólnym celem jest zapewnienie

bezpiecznego wyjścia z miejsca pobytu, podczas zaniku normalnego
zasilania, powinno być zasilane z niezależnego źródła zasilania.
Według normy PN-EN 1838 oświetlenie awaryjne obejmuje: awaryjne
oświetlenie ewakuacyjne i oświetlenie zapasowe, (rys.1)
 Rys. 1. Rodzaje oświetlenia awaryjnego, wg normy PN-EN1838:2013

3.1. Awaryjne oświetlenie ewakuacyjne można podzielić na:

3.1.1. Oświetlenie dróg ewakuacyjnych.

Jego celem jest zapewnienie bezpiecznego opuszczenia miejsca

pobytu, a także zapewnienie widoczności oraz łatwe zlokalizowanie i
zastosowanie sprzętu pożarowego
i sprzętu bezpieczeństwa. Oświetlenie dróg ewakuacyjnych powinno
być tak zaprojektowane, aby uszkodzenie nawet jednej oprawy
świetlnej nie spowodowało iż droga stanie się ciemna.

Wymagania:

W przypadku dróg ewakuacyjnych o szerokości do 2 m, natężenie

oświetlenia na podłodze względem środkowej linii drogi ewakuacyjnej
(osi) nie powinno być mniejsze niż 1 lx, a na centralnym pasie drogi -
obszar obejmujący nie mniej niż połowę szerokości drogi - natężenie
oświetlenia powinno stanowić, co najmniej 50% podanej wartości, (rys.
2). Również istotne jest zachowanie równomierności oświetlenia i
wymagane jest, aby stosunek maksymalnego do minimalnego
natężenia oświetlenia wzdłuż środkowej linii drogi ewakuacyjnej nie
powinien być większy niż 40:1.

Ud=Emin/Emax (1)

Jeśli punkty pierwszej pomocy oraz urządzenia przeciwpożarowe i

przyciski alarmowe nie znajdują się na drodze ewakuacyjnej ani w
strefie otwartej, to powinny one być tak oświetlone, aby natężenie
oświetlenia na podłodze w ich pobliżu wynosiło co najmniej 5 lx.
Minimalna wartość wskaźnika oddawania barw (Ra) zastosowanych
źródeł światła powinna wynosić nie mniej niż 40.

Rys. 2. Wyznaczenie środka drogi oraz pasa środkowego

Czas:

Minimalny czas stosowania oświetlenia na drodze ewakuacyjnej

według PN-EN 1838 w celach ewakuacji powinien wynosić 1 godzinę,
przy czym 50% wymaganego natężenia oświetlenia powinno być
wytworzone w ciągu 5 s, a pełny poziom – w ciągu 60 s.
3.1.2. Oświetlenie strefy otwartej, (np. sala gimnastyczna, hol,
aula)

Celem oświetlenia strefy otwartej jest ograniczenie

prawdopodobieństwa paniki, ułatwienie rozpoznania kierunków
ewakuacji i umożliwienie bezpiecznego ruchu osób w kierunku dróg
ewakuacyjnych. Oświetlenie to jest stosowane w strefach o
nieokreślonych drogach ewakuacyjnych w halach lub w obiektach o
powierzchni podłogi większej niż 60 m2 lub w mniejszych, jeżeli
istnieje dodatkowe zagrożenie wywołane obecnością dużej liczby
osób.

Wymagania:

Wartość natężenia oświetlenia awaryjnego strefy otwartej nie powinna

być mniejsza niż 0,5 lx na poziomie podłogi używanej podczas
normalnej aktywności z wyjątkiem wyodrębnionego pasa obwodowego
o szerokości 0,5 m, przy zachowaniu równomierności nie mniejszej niż
1:40, (1). Zaleca się, aby przeszkody występujące na wysokości do 2
m (mierzonej od podłogi) były również oświetlone. A także minimalna
wartość wskaźnika oddawania barw (Ra) zastosowanych źródeł światła
powinna wynosić nie mniej niż 40.

Czas:

Minimalny czas stosowania oświetlenia w celu ewakuacji powinien

wynosić 1 godzinę, przy czym w strefie otwartej 50% wymaganego
oświetlenia powinno być wytworzone w ciągu 5 s, a pełny poziom – w
ciągu 60 s.

3.1.3. Oświetlenie strefy wysokiego ryzyka, (miejsca pracy o

szczególnym zagrożeniu)

Jego celem jest zwiększenie bezpieczeństwa osób biorących udział w

potencjalnie niebezpiecznym procesie lub znajdujących się w
potencjalnie niebezpiecznej sytuacji, a także umożliwienie właściwego
zakończenia działań i przemieszczenia się osób w kierunku drogi
ewakuacyjnej. Do miejsc pracy o szczególnym zagrożeniu można by
zaliczyć roboty budowlane, prace na wysokości, a także prace z
użyciem materiałów niebezpiecznych.

Wymagania:

W strefach wysokiego ryzyka natężenie oświetlenia awaryjnego na

płaszczyźnie odniesienia nie powinno być mniejsze niż 10%
eksploatacyjnego natężenia oświetlenia wymaganego dla danych
czynności, jednakże nie powinno być mniejsze niż 15 lx. Należy
wyeliminować efekt stroboskopowy. Równomierność natężenia
oświetlenia w strefie wysokiego ryzyka nie powinna być większa niż
10:1.

Ud=Emin/Eśr (2)

Projektując takie oświetlenie należy brać pod uwagę system

konserwacji, ponieważ wymagane jest eksploatacyjne natężenie
oświetlenia, czyli takie, poniżej którego nie dopuszcza się spadku
natężenia oświetlenia.

Czas:

Minimalny czas pracy oświetlenia strefy wysokiego ryzyka jest czasem,

w którym przy danym procesie występuje zagrożenie dla ludzi.
Ustalany jest indywidualne przez pracodawcę. Oświetlenie to powinno
zapewniać 100% wymaganego natężenia oświetlenia po 0,5 s od
uruchomienia.

3.2. Oświetlenie zapasowe

Oświetlenie zapasowe, czyli część oświetlenia awaryjnego,

umożliwiające kontynuację normalnych czynności. Może być
stosowane jako oświetlenie ewakuacyjne, jednak musi spełniać
wszystkie wymogi jak dla oświetlenia ewakuacyjnego zgodne z PN-EN
1838. Jeżeli przy oświetleniu zapasowym natężenie oświetlenia jest
mniejsze od minimalnego poziomu przy oświetleniu podstawowym,
wówczas to oświetlenie można wykorzystać tylko do zakończenia
czynności lub przerwania prac.

3.3. Do podstawowych definicji związanych z oświetleniem

awaryjnym zaliczyć należy:

- Wyjście awaryjne: wyjście przewidziane do użytku podczas awarii.

- Znaki bezpieczeństwa: znak przekazujący ogólną informację
dotyczącą bezpieczeństwa, uzyskaną przez kombinację barwy i
kształtu oraz szczegółową informację dotyczącą bezpieczeństwa przez
dodanie symbolu graficznego lub tekstu. Rozróżniane są znaki:

Znak bezpieczeństwa oświetlony zewnętrznie: znak oświetlony,

(gdy jest to wymagane) przez zewnętrzne źródło światła, (rys.
3).
 Rys. 3. Znak bezpieczeństwa oświetlony zewnętrznie

Znak bezpieczeństwa oświetlony wewnętrznie: znak oświetlony,

(gdy jest to wymagane) przez wewnętrzne źródło światła, (rys.
4).

Rys. 4. Znak bezpieczeństwa oświetlony wewnętrznie

Wymagania:

Luminancja każdej części barwnej znaku powinna wynosić co najmniej

2 cd/m2 we wszystkich kierunkach widzenia mających znaczenie dla
bezpieczeństwa. Stosunek maksymalnej do minimalnej luminancji
zarówno białych, jak i barwnych części znaków bezpieczeństwa nie
powinien być większy niż 10:1. Natomiast stosunek luminancji części
białej znaku do luminancji części barwnej znaku nie powinien być
mniejszy niż 5:1 i większy niż 15:1.

Czas:

Znaki powinny być oświetlone w taki sposób, aby w ciągu 5 s osiągały

luminancję o wartości 50% wymaganej luminancji, a w ciągu 60 s
osiągały luminancję o wartości wymaganej.
Maksymalna odległość widzenia znaków oświetlonych wewnętrznie
należy wyznaczyć z równania:

l=z*h (3)

gdzie:

l – odległość obserwacji,
z - jest zmienną zależną od sposobu oświetlenia znaku i przyjmuje
wartości:

100 – dla znaków oświetlonych zewnętrznie,

200 – dla znaków oświetlonych wewnętrznie,

h – wysokość znaku.

Zaleca się, by znak bezpieczeństwa ze względu na dobrą widzialność

był montowany nie wyżej niż 20° powyżej poziomu wzroku.

Rys. 5. Odległość obserwacji - schemat

4. Wykonywanie badań
Pomiary oświetlenia ewakuacyjnego wykonuje się w miejscach
oznaczonych, jako droga ewakuacyjna. Zgodnie z normą PN-EN
1838 droga ewakuacyjna powinna być na całej jej długości oświetlona
światłem o natężeniu min. 1 lx. Dobierając punkty pomiarowe zaleca
się przyjąć odległości pomiędzy nimi od ok. 1 m do 2 m. A także
zasadę, że im więcej punktów pomiarowych tym wynik pomiarowy
będzie wiarygodniejszy. W przypadku dróg o szerokości do 2 m
natężenie oświetlenia należy badać na podłodze wzdłuż środka drogi
oraz w centralnym pasie, który stanowi co najmniej połowę szerokości
drogi. Natomiast w sytuacji, gdy drogi ewakuacyjne są szersze niż 2 m,
można je podzielić na kilka dróg o szerokości 2 m, drogę ewakuacyjną
poprowadzić środkiem, a obszar nią nie objęty jako strefę otwartą lub
potraktować całą przestrzeń jako strefę otwartą.
W strefach wysokiego ryzyka eksploatacyjne natężenie oświetlenia
badamy na wybranej płaszczyźnie oznaczonej jako strefa
niebezpieczna. Ponadto w strefach wysokiego ryzyka należy sprawdzić
czas zadziałania oświetlenia awaryjnego. Jego pełne wymagane
natężenie oświetlenia powinno być zapewnione w ciągu 0,5 s.

Badanie natężenia oświetlenia awaryjnego wykonuje się na

płaszczyźnie odniesienia (roboczej), - na wysokości podłogi, czy
schodów.

Tab. 1. Wartości eksploatacyjnego natężenia

oświetlenia ewakuacyjnego wg. Normy PN-EN 1838

Miejsce zainstal. urz. Środkowa linia drogi ewakuacyjnej

oświetl. o szerokości do 2 m

Wym. poziom nat. oświetl.

na poziomie podłogi * 1 lx

Emax/Emin 40:1

Uwagi: Czas zał.

5 s→ 50%E
60 s→100%E

Miejsce zainstal. urz. Boki drogi ewakuacyjnej o szerokości

oświetl. do 2 m

Wym. poziom nat. oświetl. 50% E śr. linii drogi ewak.

 na poziomie podłogi * (min. 0,5 lx)

Emax/Emin 40:1

Uwagi: -

Miejsce zainstal. urz. Strefa otwarta

oświetl.
Wym. poziom nat. oświetl. 1 lx
na poziomie podłogi *
Emax/Emin 40:1

Uwagi: Czas zał.

5 s→ 50%E
60 s→100%E

Miejsce zainstal. urz. Strefa wysokiego ryzyka

oświetl.
Wym. poziom nat. oświetl. Min. 10% En≥15 lx
na poziomie podłogi **
Emax/Emin 10:1

Uwagi: Czas zał.

0,5 s→100%E

Miejsce zainstal. urz. Punkty pierwszej pomocy, urządzenia

oświetl. ppoż. I
przyciski alarmowe poza drogą
ewakuacyjną lub strefą otwartą

Wym. poziom nat. oświetl. 5 lx

na poziomie podłogi *
Emax/Emin -

Uwagi: Czas zał.

5 s→ 50%E
60 s→100%E

*- ze względu na konieczność rozpoznawania barw minimalna

wartość wskaźnika oddawania barw Ra zastosowanych źródeł
światła nie może być mniejsza niż 40, a oprawy oświetleniowe nie
mogą wpływać na zmianę tej wartości

Jak często należy wykonywać pomiar natężenia oświetlenia

awaryjnego?
Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych i
Administracji z dnia 21 kwietnia 2006 r. w sprawie ochrony
przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów
(Dz.U nr 80 z dnia 21 kwietnia 2006 r. poz. 563) oświetlenie awaryjne
należy do urządzeń p.poż (Roz. 1, § 2, ust. 7) i zgodnie z tym wszystkie
urządzenia p.poż powinny być poddawane przeglądom technicznym i
czynnościom konserwacyjnym nie rzadziej niż raz w roku i muszą
spełniać wymagania Polskich Norm.
Ponadto należy pamiętać, iż pomiary oświetlenia awaryjnego należy
wykonywać odpowiedniej klasy luksomierzem, gdyż mamy do
czynienia z bardzo małymi wartościami natężenia oświetlenia. Toteż
użyty miernik musi mieć możliwość mierzenia takich wartości.
Podobnie w strefach wysokiego ryzyka, gdzie konieczne jest
sprawdzenie równomierności natężenia oświetlenia z bardzo dużą
rozdzielczością. Ponadto luksomierz powinien posiadać aktualne
świadectwo wzorcowania, które potwierdzi sprawność urządzenia i
spełnienie przez niego deklarowanych poziomów niepewności
widmowej i podstawowej, gdyż ogniwo fotoelektryczne będące
czujnikiem starzeje się w czasie, dlatego powinno być poddawane
okresowej kontroli metrologicznej. Miernik powinien mieć tolerancje
błędu nieprzekraczającą 10%. Zalecane są tutaj modele LXP-10B oraz
LXP-10A.

4.1. Dokumentacja powykonawcza

Nie ma przepisów regulujących formy dokumentacji powykonawczej z

badania oświetlenia. Należy jednak zachować pewne minimum, jeżeli
chodzi o treść, które pozwoli na jednoznaczną ocenę wykonanych
badań. Wykonawca pomiarów może posłużyć się gotowymi szablonami
lub użyć programów komputerowych do wykonania protokołu z badań.
Jednym z zalecanych programów to program Foton, opracowany przez
firmę DASL Systems przy współpracy z Sonel S.A. Program
przeznaczony jest dla osób wykonujących badania natężenia
oświetlenia, pozwalający na wykonanie protokołów pomiarowych.

5. Podsumowanie

Oświetlenie awaryjne spełnia ważną rolę w zapewnieniu bezpiecznego

użytkowania budynków oraz innych obiektów. Należy ono do urządzeń
przeciwpożarowych. Ponieważ instalacja oświetlenia ewakuacyjnego
jest częścią instalacji oświetlenia awaryjnego, wszystkie urządzenia
przeciwpożarowe powinny być poddawane przeglądom, co najmniej
raz w roku, oraz spełniać wymagania polskich norm.
Awaryjne oświetlenie ewakuacyjne jest bardzo istotne szczególnie w
pomieszczeniach użytkowanych przez dużą liczbę osób, jak sale
kinowe, czy sale teatralne, gdzie przy wyłączonym oświetleniu
podstawowym należy instalować oświetlenie dodatkowe zasilane
dopuszczalnym długotrwale bezpiecznym napięciem. Ma ono na celu
uwidaczniać przeszkody architektoniczne, takie jak schody, wysokie
progi. Zatem awaryjne oświetlenie ma na celu zapobieganie panice i
bezpieczną ewakuację z pomieszczeń lub stref zagrożonych.

6. Literatura
[1] PN-EN 1838. Zastosowanie oświetlenia. Oświetlenie awaryjne
[2] PN-EN 50172:2005. Systemy awaryjnego oświetlenia
ewakuacyjnego
[3] PN-EN 60598-2-22:2004. Oprawy oświetleniowe. Część 2-22:
Wymagania szczegółowe. Oprawy oświetleniowe do oświetlenia
awaryjnego