Prawo międzynarodowe publiczne

Remigiusz Bierzanek
Janusz Symonides
Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis™, Warszawa 2005
wydanie VIII zmienione

Rozdział 1. Podstawowe zagadnienia prawa międzynarodowego.

§ 1. Społeczność międzynarodowa a prawo międzynarodowe.
1. Pojęcie i skład społeczności międzynarodowej.
 społeczność międzynarodowa:
o ogół suwerennych państw utrzymujących stosunki wzajemne regulowane przez prawo międzynarodowe
o ogół suwerennych państw, a także niesuwerennych podmiotów, czyli wszystkich uczestników stosunków między-
narodowych wyposażonych w zdolność do działania na płaszczyźnie międzynarodowej, których prawa i obowiąz-
ki są regulowane przez prawo międzynarodowe (znaczenie szersze)
 geneza społeczności międzynarodowej:
o w Europie państwa należały do wspólnego kręgu kulturowego (rodzina „narodów państw chrześcijańskich”),
sprzyjało to rozwojowi stosunków międzynarodowych (od czasów średniowiecza)
o pokój westfalski z 1648 r.- oznaczał kres panowania cesarza i rozpoczął w Europie okres stosunków opartych
na stopie równości
 konferencje dyplomatyczne w Osnabrück i Münster – powstanie „rodziny narodów”
o wiek XIX – powstanie pierwszych organizacji międzynarodowych (unii administracyjnych) w wyniku szybkiego
postępu na płaszczyźnie nauki, wymiany międzypaństwowej itp. (ujednolicenie miar i wag, zagadnienia komuni-
kacji i łączności międzynarodowej itp.)
o wykształcenie się poczucia wzajemnych więzów, czemu towarzyszył rozwój prawa międzynarodowego okre-
ślającego zasady i formy stosunków międzynarodowych
o poszerzanie się społeczności międzynarodowej: Ameryka Łacińska, kraje bałkańskie, Turcja, Japonia, Persja,
Synaj, Chiny
 skład społeczności międzynarodowej:
o ogół państw, które weszły do społeczności nie tyle w wyniku czy poprzez uznanie międzynarodowe, lecz głównie
w konsekwencji swego powstawania i nabycia zdolności w płaszczyźnie zewnętrznej
2. Cechy charakterystyczne społeczności międzynarodowej.
 najczęściej wymienia się:
o mała liczba członków
o zasada równości
o mały stopień zorganizowania wewnętrznego
o brak obowiązkowego sądownictwa
 zasada równości  oparcie wzajemnych stosunków między państwami na zasadzie równości:
o równość wobec prawa:
 jeden głos na konferencjach lub w organizacjach
 precedencja protokolarna ustalana jest na podstawie kryteriów formalnych (czas, kolejność alfabetyczna)
o prawa wszystkich państw są tak samo respektowane, bez względu na to, czy chodzi o państwo wielkie czy ma-
łe, i czy jest ono w stanie wymusić ich przestrzeganie
o w stosunkach zewnętrznych organy państwowe korzystają z takich samych immunitetów i przywilejów
o akty państwa (zasada par in parem non habet imperium) nie podlegają jurysdykcji, zatem nie mogą byś osądza-
nie przez trybunały wewnętrzne drugiego państwa
o nakaz okazywania sobie wzajemnego szacunku ( kurtuazja międzynarodowa ), także w normatywnie regulowa-
nej sferze reprezentacji, stosunków dyplomatycznych, konsularnych czy morskich
o równość wobec prawa nie ma charakteru niezbywalnego – państwo może się jej zrzec (bądź jej części), np.
przez przekazanie części kompetencji do organizacji międzynarodowej
 szczególna pozycja wielkich mocarstw:
o wielkie mocarstw zajmują pozycję „pierwszych wśród równych” (stałe miejsce i prawo weta w Radzie Bezpie-
czeństwa). Różnice w zakresie praw wynikają z:
 zgody innych podmiotów na uprzywilejowaną pozycję mocarstw (uznanie szczególnych obowiązków i roli
w utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa)
 elementy faktyczne (prawo morza ustalane przez tych którzy posiadają dostęp do niego i dysponowały
największymi flotami)
 mały stopień zorganizowania:
o brak władzy ustawodawczej, wykonawczej i obowiązkowego sądownictwa
o ONZ spełnia tylko funkcje koordynujące, państwa nie są jej podporządkowane
 czy istnieje społeczność międzynarodowa?
o tak, gdyż mimo braku aparatu represyjnego prawo międzynarodowe jest uważane przez wszystkich członków za
wiążące społeczność międzynarodową
o mimo wszystkich występujących w obrębie społeczności konfliktów i sprzeczności nie tylko się nie zmniejsza, lecz
wręcz narasta poczucie wzajemnych więzi i współzależności zarówno w sferze międzynarodowych stosunków
 ekonomicznych, wymianie handlowej, problemach demograficznych, żywnościowych, jak też ochronie środowiska
naturalnego
3. Społeczność międzynarodowa a wspólnota. Uniwersalizm a regionalizm.
 wspólnota  grupa państw połączonych ze sobą ściślejszymi więzami politycznymi, gospodarczymi, militarnymi
 wspólnota regionalna  państwa, które łączy sąsiedztwo, historia, język, nawet religia
o np. OPA, UA, LPA, Rada Nordycka
 wspólnota funkcjonalna  państwa należące do organizacji międzynarodowej mającej na celu koordynowanie prowa-
dzonych działań w dziedzinie gospodarki, wojskowości etc.
o NATO, EWWiS, EWG
o cechą charakterystyczną ograniczenie wykonywania kompetencji państw na rzecz organizacji w Regulowanej
przez nią dziedzinie gospodarki
 normy uniwersalne i regionalne
o uniwersalne  odnoszące się do całej społeczności międzynarodowej
o regionalne  normy odrębne dla jakiejś wspólnoty regionalnej lub subregionalnej (mogą być bardziej zaawan-
sowane – osiągnięcie porozumienia w grupie bardziej homogenicznej jest łatwiejsze)

§ 2. Pojęcie i istota prawa międzynarodowego.

1. Definicja.
 PRAWO MIĘDZYNARODOWE – zespół norm regulujących stosunki wzajemne między państwami oraz organiza-
cjami międzynarodowymi i innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych mającymi zdolność do działania
w stosunkach międzynarodowych
 spory dotyczące definicji  rozbieżności dotyczące podmiotowości, źródeł i specyfiki prawa międzynarodowego
2. Nazwa.
 termin „prawo międzynarodowe” pojawił się w literaturze w XVIII w. – autor angielski J. Bentham w 1780 r.; do języka
polskiego wprowadził go F. Kasparka
 prawo narodów – termin używany początkowo wywodzący się z dosłownego tłumaczenia rzymskiego terminu ius gen-
tium (w Rzymie oznaczało ono prawo cywilne regulujące stosunki obywateli rzymskich z cudzoziemcami: przepisy i insty-
tucja wspólne wszystkim narodom)
o „prawo międzynarodowe” w XVI i XVII w. ius inter gentes - F. Suarez
 prawo międzynarodowe – od XVIII w. obie nazwy występują równolegle
o słowo „naród” (nation) w języku angielskim i francuskim jest synonimem państwa; dzisiaj naród ma także prawo
do samostanowienia; naród walczący o niepodległość jest podmiotem prawa międzynarodowego gdy wykształci
organy zdolne go reprezentować na arenie międzynarodowej
3. Systematyka.
 systematyka  ścisły podział na pozostające ze sobą w określonych relacjach podziały – brak powszechnej akceptacji
dla którejkolwiek propozycji usystematyzowania PM, jako konsekwencja ciągłego rozwoju i przystosowywania się do
zmieniającej się rzeczywistości
 od prawa wojny do prawa pokoju:
o Grocjusz w swoim dziele „o prawie wojny i pokoju” określił podział prawa międzynarodowego na dwa działy
o w miarę upływu czasu akcent przesuwał się na normy regulujące pokój
o prawo wojny zostało zredukowane do fragmentu całości prawa międzynarodowego
o polskie propozycje systematyki: 1958 r. L. Ehrlich (prawo międzynarodowe, nauka PM, podmioty PM, mechanizm
stosunków między podmiotami PM); S. E. Nahlik (społeczność międzynarodowa, współdziałanie międzynarodo-
we, konflikty międzynarodowe)
4. Podstawa obowiązywania prawa międzynarodowego.
 doktryny wskazujące odmienne podstawy obowiązywania prawa międzynarodowego: naturalistyczna i pozytywistyczna
o doktryna naturalistyczna (doktryna podstawowych, zasadniczych praw państwa)
 odwołuje się do prawa natury
 zasady PM mogą być wyprowadzone z istoty czy natury państwa; państwo ma przyrodzone, podsta-
wowe prawa, które muszą być respektowane przez inne podmioty (prawo do istnienia, niepodległości,
równości, szacunku i utrzymywania stosunków międzynarodowych)
 współczesne negatywne konsekwencje: nadmierne akcentowanie swobód i praw poszczególnych państw
kwestionuje możliwość istnienia wspólnego interesu i atomizuje społ. międzynarodową
o doktryna pozytywistyczna (woluntarystyczna)
 podstawą obowiązywania PM jest wspólna wola państw, która znajduje swój wyraz w normach zwycza-
jowych (powszechnej praktyce uznanej za prawo) i normach konwencyjnych (umowy)
 zasada dobrej wiary – podstawą stosunków wiążących państwa jest ich wola, która je wiąże (państwo
przyjmuje obowiązki z własnej woli, wywołuje to skutki prawne, stwarza zobowiązania międzynarodowe,
które trwa niezależnie od jego zgody)
 powody przestrzegania norm prawa międzynarodowego:
1. siła gwarantująca wykonanie norm – normy prawa znajdującego się w traktatach pokoju,
2. wzajemność – prawo dyplomatyczne, konsularne i komunikacyjne,
3. wspólny interes – normy o ochronie środowiska naturalnego człowieka, kosmosu oraz dna mórz
i oceanów poza granicami jurysdykcji narodowej
 zasada efektywności:
o istnienie pewnych przewidzianych przez prawo międzynarodowe sytuacji faktycznych bądź wywołuje ipso facto
skutki prawne, bądź też jest warunkiem niezbędnym do ich powstania
  wpływa na przestrzeganie norm prawa międzynarodowego
 prawo międzynarodowe jest bezpośrednim rezultatem woli swych podmiotów i odzwierciedla określoną
rzeczywistość społeczną
 prawo międzynarodowe z reguły dostosowuje się do nowej sytuacji, rzeczywistości społ. w przypadku gdy
normy nie są w stanie kontrolować faktów
5. Sankcje.
 negatorzy prawa międzynarodowego  szkoły odmawiające przyznania normom prawa międzynarodowego charakteru
norm prawnych ze względu na rzekomy brak sankcji rozumianych jako przymus (G.W.F. Hegel, A. Lasson, S. Seydel, J.
Austin, T. Holland)
 przymus w prawie międzynarodowym  system norm PM jako całość jest zaopatrzona w przymus bezpośredni
o specyficzne formy przymusu w PM (w odróżnieniu od prawa wewnętrznego)
o normy są tworzone i wykonywane przez państwa i do nich też należy stosowanie przymusu
o przymus może być stosowany z własnej inicjatywy państw w charakterze odwetowego działania za złamanie
prawa (sankcje indywidualne) lub na podstawie decyzji organu międzynarodowego (sankcje kolektywne)
 sankcje zorganizowane  są wyraźnie przewidziane przez umowy międzynarodowe (określona sytuacja, w jakiej można
ją zastosować, rodzaj: ekonomiczne, wojskowe itp., sposób w jaki mają być podjęte: kolektywnie czy indywidualnie, organ
decydujący o ich zastosowaniu). Skutkami nie wykonania zobowiązań, przewidziane przez umowę są: sankcje organiza-
cyjne, sankcje korygujące i środki przymusu bezpośredniego
o sankcje organizacyjne  odnoszą się do uczestnictwa państwa w dalszej współpracy międzynarodowej:
 środki wstępne: ostrzeżenie lub wezwanie do przestrzegania postanowień umowy
 zawieszenie
 wykluczenie
 ONZ nie wykluczyło jeszcze żadnego spośród swoich członków. Ograniczyła jedynie prawa udziału w
swoich pracach delegację RPA za łamanie postanowień KNZ (1974)
o sankcje korygujące  sankcje, przez zastosowanie których państwa wyrównują (niejako likwidują) skutki naru-
szenia jakiegoś postanowienia umownego lub nielojalnego kontrahenta:
 pozbawienie spodziewanych korzyści naruszającego przez zawieszenie wykonania postanowień stawia-
jących go w korzystnym położeniu
 nałożenie kary, wycofanie pomocy itp.
o środki bezpośredniego przymusu  stosowane przeciwko państwu, które naruszyło normy zakazujące stoso-
wania groźby lub użycia siły, popełniającemu przestępstwa lub zbrodnie międzynarodowe
 zupełnie wyjątkowy charakter (po raz I w pakcie Ligi Narodów)
 system środków przymusu bezpośredniego w Karcie Narodów Zjednoczonych jest podporządkowany
Radzie Bezpieczeństwa (zasada centralizmu)  Irak 1990-1991
 sankcje niezorganizowane  nie są przewidziane w umowie, choć wszyscy sygnatariusze liczą się z ich istnieniem
o reakcja opinii publicznej (sankcje socjologiczne)
 zmniejszenie ruchu turystycznego
 kampania prasowa przeciwko danemu państwu itp.
 do międzynarodowej opinii publicznej odwołują się też w swych rezolucjach organizacje międzynarodowe
o środki odwetowe mają charakter prewencyjny, gdyż państwo spodziewające się jakichś korzyści w wyniku naru-
szenia normy orientuje się, że w przypadku zastosowania odwetu nie uzyska ich
 zawieszenie świadczeń, zastosowanie środków socjalnych, odstąpienie od wykonania pewnych zobowią-
zań itp.

§ 3. Prawo międzynarodowe a prawo wewnętrzne.

1. Jedność czy odrębność. Monizm a dualizm.
 teorie określające wzajemną relację prawa międzynarodowego do wewnętrznego:
o teoria monistyczna – prawo międzynarodowe i prawo wewnętrzne tworzą jeden system prawny, w którym normy
pozostają względem siebie w porządku hierarchicznym.
 monizm z prymatem prawa wewnętrznego  G.W.F. Hegel (A. Lasson, K. Schmitt) traktuje PM jako
zewnętrzne prawo państwowe, podporządkowane państwu i niezdolne do krępowania jego działań
 monizm z prymatem prawa międzynarodowego  prace szkoły wiedeńskiej (H. Kelsen) – wszystkie
istniejące normy prawne stanowią jedność, w obrębie której PM jest wyższym porządkiem prawnym w
stosunku do każdego porządku krajowego (PM ogranicza swobodę działania państwa)
 teza ta jest sprzeczna z praktyka międzynarodową. Można wskazać normy PM i PW, które nie pozostają
ze sobą w żadnym związku a zasady stosunków międzypaństwowych nie muszą mieć bezpośrednich
konsekwencji dla osób fizycznych
o teoria dualistyczna – H. Triepl „Prawo międzynarodowe i wewnątrzpaństwowe” 1899 r.; PM i PW stanowią nie
tylko dwie odrębne gałęzie, lecz dwa całkowicie odrębne systemy różniące się między sobą przedmiotem regu-
lacji i źródłami.
 D. Anzilotti – ani normy PW nie mogą być wyprowadzane z prawa międzynarodowego, ani też odwrotnie
 normy PM mogą uzyskać moc obowiązującą w porządku wewnętrznym w drodze transformacji ( zwy-
kłej – każda ratyfikowana umowa wydawana jest w dzienniku urzędowym lub generalnej – ogólna klau-
zula (z reguły w konstytucji) o włączaniu do prawa wewnętrznego wszystkich norm, które wiążą państwo)
 konstytucja USA – na równej płaszczyźnie PW i umowy międzynarodowe, przy czym w praktyce sądowej
wyraźna jest tendencja do przyznawania normom PM wyższości nad normami wewnętrznymi, innymi niż
konstytucyjne
2. Stosunek prawa międzynarodowego do prawa wewnętrznego w praktyce międzynarodowej.
  stosunek PM do PW nie jest regulowany normą PM dlatego też państwa określają swoje zdanie z tej kwestii w klauzuli
konstytucyjnej
o każde państwo ma swobodę określania relacji PM do PW, nie może jednak przyjąć rozwiązania uznającego wyż-
szość prawa wewnętrznego. Istnieje obowiązek przestrzegania umów międzynarodowych
o państwa mogą przekazywać organizacjom o charakterze integracyjnym uprawnienia do stanowienia prawa, które
stosowane jest bezpośrednio w wewnętrznym porządku prawnym państw członkowskich
3. Stosowanie umów międzynarodowych w porządku prawnym Rzeczypospolitej Polskiej.
 brak wyraźnego postanowienia konstytucyjnego spowodował dyskusję w nauce
 postulat wyraźnego uznania w konstytucji wyższości wiążących norm międzynarodowych nad normami wewnętrznymi zo-
stał uwzględniony w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r.
 17 października 1992 r. – art. 33 ust. 2 „Ratyfikacja i wypowiedzenie umów międzynarodowych dotyczących granic Pań-
stwa, sojuszów obronnych oraz umów pociągających za sobą obciążenia finansowe Państwa lub konieczność zmian w
ustawodawstwie wymaga upoważnienia Państwa wyrażonego w ustawie”

 art. 89 ust. 1 Konstytucji RP stwierdza: „Ratyfikacja przez RP umowy międzynarodowej i jej wypowiedzenie wymaga
uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, jeżeli umowa dotyczy:
1. pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,
2. wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,
3. członkostwa RP w org. międzynarodowej,
4. znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,
5. spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy.”
 art. 91 Konstytucji RP określa relacje między PW a PM – „ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w
Dzienniku Ustaw RP, stanowi integralna część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana”
o ust. 2 – wyższość umownych norm PM nad PW: „Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wy-
rażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową”
o ust. 3 – jeżeli Polska stanie się członkiem organizacji, która ma kompetencje do stanowienia prawa, prawo to bę-
dzie miało pierwszeństwo nad ustawodawstwem polskim – „Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą
Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpo-
średnio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami”
 art. 9 Konstytucji RP – normy zwyczajowe i umowy międzynarodowe niepodlegające ratyfikacji nie mają pierwszeństwa
przed ustawami polskimi „Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego”

Rozdział 2. Zarys historii prawa międzynarodowego.

§ 1. Starożytność.
1. Typy historyczne prawa międzynarodowego.
 typy historyczne PM odpowiadają poszczególnym epokom. Treść i cechy PM pozostają w ścisłej zależności od systemu
politycznego i gospodarczego, jaki wykształcił się w wyniku rozwoju historycznego.
a. „klasyczne prawo międzynarodowe” – typ historyczny, który wykształcił się w Europie w okresie przejścia ze
średniowiecza do nowożytności. Cechował się wielością państw suwerennych o podobnych cechach ustroju eko-
nomicznego i społecznego (kapitalizm przy zachowaniu struktur feudalnych, brak władzy ponadpaństwowej, ry-
walizacja kolonialna, system bezpieczeństwa oparty na sojuszach i wojna jako legalny sposób załatwiania sporów
międzynarodowych, korzystanie na równych prawach z obszarów morskich); stosunki między państwami oparte
na zasadzie równości wobec prawa; typ ten dominował aż do XX w.
b. „współczesne prawo międzynarodowe” („prawo Narodów Zjednoczonych”) – wykształcone po doświadcze-
niach I i II wojny światowej (układ międzynarodowy składający się z państw kapitalistycznych, socjalistycznych i
bardzo dużej liczny państw nowopowstałych głównie w wyniku rozpadu systemu kolonialnego; wojna nie mogła
być już instrumentem polityki narodowej ze względu na wynalazek broni jądrowej i rakiet; rozwój współpracy mię-
dzynarodowej na płaszczyźnie nauki i techniki; nowy typ historyczny PM wiąże się z działalnością ONZ.
 rozwój PM przedstawia się od czasów Hugona Grocjusza („ojca prawa narodów”);starożytne państwa nie znały pojęcia
PM chociażby z powodu, że pozostawały ze sobą w nieustającej wojnie („starożytność nie znała – zdaniem opinii panują-
cej – prawa narodów, ponieważ opinia panująca nie znała prawa narodów starożytności”)
2. Bliski Wschód.
 najstarsze znane dokumenty PM pochodzą z Bliskiego Wschodu, z IV p.n.e. – napis na steli kamiennej; część traktatu
między Lagaszem (władca miasta Mezopotamii) a mieszkańcami miasta Umma (obowiązek respektowania rowu granicz-
nego i kamienia, który to obowiązek został zaprzysiężony przez stronę zwyciężoną)
 działalność dyplomatyczna i prawnomiędzynarodowa państw – gliniane tabliczki w Tell El Amarna i tekst traktatu zawar-
tego pomiędzy królem Hattuszilem IV a faraonem egipskim Ramzesem II ok. roku 1300 p.n.e.
3. Grecja.
a) w państwach miastach związanych wspólnym językiem i historią stosunki międzynarodowe były bardziej intensywne, wy-
nikiem czego była bogatsza treść PM. Umowy zawierane między miastami greckimi dotyczyły różnych dziedzin: przymie-
rza (symmachie) np. zawieszenia broni, traktaty pokojowe „na wieczne czasy”; stosowano represalia (sylia) w celu
wymuszenia respektowania prawa np. androlepsja – schwytanie i więzienie obywatela drugiego państwa do czasu uzy-
skania zadośćuczynienia; azyl (asylia) – nie stosowanie represaliów wobec jednostki; proksenia – opieka nad obywate-
lem obcego państwa przebywającego w kraju, którego nie jest obywatelem przez obywatela państwa przyjmującego
(pierwowzór opieki konsularnej);
 b) arbitraż był stosowany w sporach między miastami greckimi; izopolitije – umowy o przyznaniu obywatelom drugiego
miasta na zasadzie wzajemności praw obywatelskich.
c) amfiktionie – organizacje w starożytnej Grecji (związki państw) o charakterze religijno-polityczne mające na celu ochronę
miejsca kultu religijnego. Np. amfiktionia pylijsko-delficka (jej organem Rada Amfiktionów złożona z 24 członków, po 2 z
każdego plemienia), związek ateńsko-delijski i peloponeski (od początku instrumentem hegemonistycznej polityki najpo-
tężniejszych – Aten i Sparty)
4. Chiny.
 w starożytnych Chinach PM rozwijało się w okresie rozbicia Chin na wiele państw 770-221 r. p.n.e. rozwojowi sprzyjały
wspólny język i historia
 w stosunkach międzychińskich obowiązywała zasada równości prawnej i zasada suwerenności
 zasada nietykalności posłów (ludzie z wyższych szczebli drabiny feudalnej)
 wojna sprawiedliwa  nie były uważane za sprawiedliwe wojny zaczepne i zaborcze
 doskonały system stosunków między państwami polega na utworzeniu związku państw, w którym członkowie byliby re-
prezentowani przez delegatów wybranych spośród obywateli najbardziej zdolnych i cnotliwych
o związek państw troszczyłby się o właściwe wykorzystanie bogactw naturalnych i dobrobyt wszystkich ludzi
5. Rzym.
 celem Rzymu było panowanie nad światem, dlatego też stosunki Rzymu z innymi państwami (wojny zaborcze) nie stwa-
rzały warunków do rozwoju PM
 jednakże Rzymianie zawierali umowy międzynarodowe z innymi państwami: traktaty przyjaźni (amicitia) i traktaty
przymierza (societas, foedus),
 charakterystyczne dla Rzymian było zawieranie nierównoprawnych umów przymierza (foedus iniquum) gdzie Rzym był
silniejszą stroną zapewniającą obronę słabszej stronie w zamian za dostawy pożywienia itp.
 przestrzeganie zasady nietykalności posłów (iure gentium sanci sunt) i zawartych umów
 wojna sprawiedliwa – wypowiedziana według przepisanej procedury sakralnoprawnej,
 w Rzymie wykształciło się pojęcie prawa narodów (ius gentium). Prawo rzymskie było prawem obywateli (ius civile) i nie
przyznawało żadnych uprawnień cudzoziemcom
o gdy Rzym stał się światową metropolią konieczne było rozwiązanie trudności w rozstrzyganiu sporów między cu-
dzoziemcami i Rzymianami. Powołano specjalnego sędziego (praetor peregrinus). Stosował on pewne ogólnie
przyjęte zasady, kierując się zasadą słuszności.
o ius gentium regulowało także w pewnym stopniu stosunki między państwami: „Ius gentium dotyczy zajęcia, za-
budowy i umocnienia miejscowości, wojny, jeńców, niewolnictwa, traktatów pokojowych, zawieszenia brani, świę-
tego obowiązku nieznieważania posłów i zakazu małżeństwa z cudzoziemcami
 poglądy na prawo międzynarodowe  nie rozwinęła się w starożytności nauka PM – brak idei wspólnego dobra różnych
narodów
o przedmiotem rozważań przede wszystkim zjawisko wojny
o u wielu ludów rozpowszechniona legenda o „złotym wieku ludzkości” – bez wojen

§ 2. Średniowiecze.
1. „Rodzina narodów chrześcijańskich”.
 okres średniowiecza nie sprzyjał rozwojowi stosunków międzynarodowych ani prawa regulujących te stosunki
 struktura międzynarodowego układu średniowiecznego składała się z państw o ustroju monarchii stanowej, powstało kilka
państw o podobnych ustroju politycznym, gosp. i społecznym oraz o wspólnej religii i kulturze tzw. rodzina narodów
chrześcijańskich
 cechą tego układu politycznego był dualizm: w stosunkach wewnętrznych (władza podzielona między monarchie i stany) i
zewnętrznych (rywalizacja o supremacje między cesarzem a papieżem)
 prowadzone były liczne wojny zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne; Kościół dążył do humanitaryzacji wojen wprowadza-
jąc pokoje boże zakazujące wojen w pewnych okresach roku bądź przeciwko konkretnej kategorii ludzi np. rolnikom. Mo-
narchowie idąc podobna drogą wprowadzili pokoje cesarskie lub królewskie
 złagodzono los jeńców (nie zabijano, nie czyniono z nich niewolników)  praktyka wykupu
2. Stosunki z państwami muzułmańskimi.
 chrześcijańska Europa pozostawała w okresie średniowiecza w stanie nieustannej wojny z państwami islamu. Prowadzo-
ne były wyprawy krzyżowe mające na celu odzyskanie Ziemi Świętej. Wezwanie papieża do świętej wojny było równo-
znaczne z ogłoszeniem pokoju bożego miedzy państwami europejskimi. Humanitaryzacja wojen dotyczyła tylko wojen
między chrześcijanami; w okresie średniowiecza złagodzono los jeńców (koncepcja rycerza chrześcijańskiego opiewane-
go np. w „Pieśni o Rolandzie”)
 zgodnie z zakazem (wynikającym z prawa islamskiego) nie można było zawierać Muzułmanom pokoju z chrześcijanami,
w stosunkach między państwami europejskimi i islamskimi zawierano 10-letnie rozejmy.
 w roku 1535 król francuski Franciszek I zawarł z sułtanem tureckim Solimanem Wspaniałym umowę międzynarodową
zwaną kapitulacją: określenie praw Francuzów znajdujących się na terenie państwa otomańskiego – ustanowienie
pierwszych konsulów francuskich sprawujących jurysdykcję w stosunku do Francuzów w sprawach cywilnych i karnych
3. Rozwój kontaktów międzynarodowych.
 rozwinięcie szczególnych form kontaktów pomiędzy państwami (synody i sobory kościelne, na których omawiano naj-
ważniejsze zagadnienia polityki międzynarodowej średniowiecza; uważa się je za prototyp konferencji międzynarodo-
wych; oprócz osób duchownych uczestniczyły z nich także władcy świeccy)
 tworzono związki miast z celu ochrony wymiany handlowej i interesów oraz rozstrzygania sporów – ożywienie handlowe i
gospodarcze (Wielka Hanza jednocząca miasta nad Bałtykiem i Morzem Północnym)
  poprawienie sytuacji prawnej cudzoziemców, którzy znaleźli się pod opieka monarsza, płacąc w związku z tym odpowied-
ni podatek
 wykształcenie się wielu zwyczajów regulujących sprawy handlu morskiego i żeglugi (wraz z rozwojem tych dziedzin); spi-
sanie zwyczajowego prawa morskiego średniowiecznego np. Tablice Amalfitańskie, Konsulat Morski)
 odkrycia geograficzne rozpoczęły okres władztwa kolonialnego; w początkowym okresie największymi rywalami były Por-
tugalia i Hiszpania, następnie Holandia, Anglia i Francja
4. Nauka prawa międzynarodowego.
 w centrum rozważań nad stosunkami między państwami i prawem regulującym te stosunki w średniowiecznej nauce stała
wojna
 chrześcijańska koncepcję wojny sprawiedliwej rozwinął św. Augustyn (wojna usprawiedliwiona względami moralnymi);
teologowie średniowieczni rozwijali koncepcje wojny sprawiedliwej np. św. Izydor Sewilski lub św. Tomasz z Akwinu, który
twierdził, iż dla wojny sprawiedliwej niezbędne są trzy elementy: autorytet panującego, sprawiedliwa przyczyna i prawa in-
tencja
 w XVI w. powstała grupa tzw. prekursorów Grocjusza, którzy rozwijali poglądy w zakresie stosunków międzynarodowych i
prawa międzynarodowego. Należeli do niej m.i.: Alberico Gentili, Dominik Soto, Franciszek de Vitoria i Franciszek Suarez.
Zajmowali się moralnymi aspektami wojen prowadzonych przez Hiszpanię z indianami
 projekty utworzenia związku państw europejskich, których autorem był przede wszystkim Piotr Dubois. Organizacja mia-
łaby na celu utrzymanie pokoju w Europie, załatwianie sporów między państwami europejskimi i zjednoczenia w celu od-
zyskania Ziemi Świętej
5. Nauka prawa międzynarodowego w Polsce.
 wieki XV i XVI były okresem bujnego rozwoju myśli politycznej zarówno w sprawach polityki, prawa wewnętrznego jak i
stosunków międzynarodowych; dyplomacja polska w związku z licznymi wojnami prowadzonymi przez państwo polskie
np. wojna z Krzyżakami
 poglądy dotyczyły głównie problemu wojny sprawiedliwej jako, że Polska także należała do chrześcijańskiej rodziny naro-
dów
 polska szkoła prawa wojny – Stanisław ze Skarbimierza i Paweł Włodkowica z Brudzenia; sprawy dyscypliny wojskowej,
dozwolone sposoby walki i brania łupów, dopuszczalność przymierzy z państwami pogańskimi
 Andrzej Frycz Modrzewski – zajmował się zagadnieniami prawnymi wojny, zalecał procedurę rozjemczą w celu uniknięcia
wojny, humanitaryzacja wojny, właściwe traktowanie ludności na terytoriach zajętych
 arianie czyli bracia polscy – poglądy pacyfistyczne – przeciwko karze śmierci i wojnie
 korespondencja dyplomatyczna Zygmunta Augusta zawierała jedno z pierwszych sformułowań zasad wolności mórz
(przeciwko panowaniu Szwecji na Bałtyku)

§ 3. Od średniowiecza do do XVIII wieku.

1. Formowanie się nowego układu politycznego i „klasycznego” prawa międzynarodowego.
 zmiany społ.-gosp. i polityczne zapowiadające upadek feudalizmu (poczynając od XV w.); wykształciło się państwo w
swej nowożytnej postaci jako organizacja terytorialna, niepodległa, kierowana przez władze centralną (wzrost znaczenia
klasy mieszczańskiej)
 proces reformacji i rozbicia religijnego obniżyło autorytet papiestwa; okres renesansu rozbił i wyeliminował hierarchiczna
drabinę feudalną wewnątrz państwa oraz utrwalił władzę państwowa jako suwerenną i centralistyczną (monarchia abso-
lutna)
 utrwalenie się zasady równości prawnej (państwa są równe wobec prawa) w stosunkach między suwerennymi pań-
stwami, niepodlegającymi żadnej władzy zewnętrznej: zasada wolności mórz (równe prawo do korzystania z mórz)
 zasada równowagi politycznej, która stała się wytyczną polityki zagranicznej państw europejskich – zmierzała do tego,
aby żadne państwo nie wyrastało nadmiernie potęgą nad inne; zapobieganie hegemoni politycznej danego mocarstwa
(sojusze przeciwko państwu najsilniejszemu – np. przeciwko Ludwikowi XIV oraz Napoleonowi)
 traktat augsburski z 1555 r. potwierdził zasadę cuius regio eius religio – wzmocnienie władzy świeckiej, która decydowała
jaka religia obowiązuje na danym obszarze
 wojna trzydziestoletnia – zakończona podpisaniem traktatów w Munster przez katolików i w Osnabruck przez prote-
stantów w 1648 r.; duże znaczenie dla rozwoju PM i stosunków między państwami: uznanie niepodległości 332 państw i
miast niemieckich, każde mogło decydować o religii
 walka o niepodległość 13 kolonii angielskich, która zakończyła się powstaniem niepodległego państwa zwanego Stanami
Zjednoczonymi Ameryki Północnej; ograniczenie prawa innych państw w zakresie żeglugi i handlu morskiego – powstanie
I Ligi Neutralności Zbrojnej (1780)
 II Liga neutralności Zbrojnej powstała w 1800 r. podczas wojen napoleońskich – rozwój prawa wojny i prawa neutralności
 rozbiory Polski w II poł. XVIII w. – pogwałcenie zasad europejskiego porządku prawnego
 w XVIII w. wysuwane były postulaty dotyczące złagodzenia sposobu prowadzenia wojen (J.J. Rousseau, Portalis) 
państwo prowadzi wojnę przeciwko państwu, zatem prawa obywateli powinny być respektowane
2. Nauka prawa międzynarodowego.
 Grocjusz i szkoła prawa naturalnego – autor dzieła „O prawie wojny i pokoju” (De iure belli ac pacis), które wywarło
ogromny wpływ na rozwój nauki o PM [cóż za odkrycie normalnie… SP]
o „Wolność morza”, „O prawie łupu” – bronił zasady wolności mórz,
o wydzielenie nauki PM z nauk teologicznych i powiązanie mocy obowiązującej prawa narodów z naturą rzeczy i
rozumem ludzkim
o obok prawa naturalnego istnieje prawo pozytywne, ludzkie, które dzieli się na cywilne i prawo narodów (można
udowodnić przez zwyczaj i świadectwo biegłych)
 o teoria umowy społecznej – przejście ze stanu natury do stanu społecznego poprzez umowę społeczna, którą na-
leży przestrzegać zgodnie z zasada pacta sunt servanda
o rozważania na temat prawa wojennego, odpowiedzialności państw, zawierania i wykładni umów międzynarodo-
wych, prawa dyplomatycznego
 szkoła prawa naturalnego – rozwijała poglądy Grocjusza o związku prawa narodów z prawem naturalnym. Nie przykła-
dali wagi do takich źródeł PM jak umowy i zwyczaj. Wyprowadzali w rozważaniach racjonalistycznych przepisy PM z natu-
ry człowieka, z jego przyrodzonych praw. Najbardziej znanymi przedstawicielami tej szkoły byli: Samuel Pufendorf, Jan
Chrystian Wolff i Emeryk de Vattel
 pozytywiści – odmienne stanowisko w przedmiocie istoty i źródeł PM od szkoły prawa naturalnego. Szkoła pozytywi-
styczna uważała przepis prawny za przejaw woli państwa, a w konsekwencji za źródła PM uznawali umowę międzynaro-
dowa i zwyczaj. Przedmiotem zainteresowania nauki PM powinny być umowy międzynarodowe jak wyraz woli państw
tworzących normy prawne. Pozytywiści gromadzili i opracowywali umowy międzynarodowe
o do przedstawicieli szkoły pozytywistycznej należeli: Ryszard Zouche, Korneliusz van Bynkershoek, Jakob
Moser (badanie jakie normy znajdują zastosowanie we wzajemnych stosunkach między państwami, a źródeł PM
należy doszukiwac się w traktatach i innych pismach dyplomatycznych)
o Jerzy Fryderyk Martens - jego dzieło zdobyło uznanie na arenie europejskiej jako wykład PM. Prawem Naro-
dów nazywa on ogół praw i obowiązków przyjętych przez większość lub wszystkie państwa Europy, bądź w dro-
dze umów, bądź przez milczące stosowanie w praktyce; wydawał zbiory traktatów.
 wiek XVII i XVIII – projekty utworzenia związku państw:
o plan księcia Sully – Europa podzielona na 15 państw tworzących federację z wielką rada na czele
o projekt Williama Penna – utworzenie parlamentu europejskiego
o projekt Emeryka Cruce – związek wszystkich państw niezależnie od religii, z radą na czele w Wenecji
o projekt księdza de Saint Pierre – org. związku państw byłby senat złożony z 24 delegatów
3. Nauka prawa międzynarodowego w Polsce.
 wielu zwolenników prawa naturalnego w Polsce – nauczanie prawa natury i prawa narodów na uniwersytetach i szkołach
 Hieronim Stroynowski „Nauka prawa przyrodzonego, politycznego, ekonomiki politycznej i prawa narodów” – zwolennik
prawa naturalnego; Tadeusz Morski „Myśli o potrzebie i sposobach przystąpienia młodzieży do służby dyplomatycznej w
Polszcze” – poglądy zbliżone do pozytywistów
 gromadzenie i publikowanie przez Polaków umów międzynarodowych: Ks. Maciej Dogiel, „Traktaty między mocarstwami
europejskimi od roku 1648 zaszłe”

§ 4. Wiek XIX i początek XX wieku.

1. Oddziaływanie rewolucji francuskiej.
 wpływ na kształtowanie się ustroju politycznego i społ. – gospodarczego państw europejskich oraz na stosunki między
nimi; upadek rządów feudalnych, walka o władze burżuazji; zasada suwerenności zaczęła nabierać nowego znaczenia,
nie dotyczyła teraz suwerennych władców absolutnych a suwerennych narodów, zasada zwierzchnictwa narodów; za-
sada nienaruszalności terytorium oraz nieinterwencji w sprawy wewnętrzne drugiego państwa (zasady te znalazły
pełen wyraz w Deklaracji Prawa Narodów z 1795r.)
2. Kongres wiedeński.
 zebrany po upadku Napoleona w celu ustalenia nowego porządku w Europie; kongres międzynarodowy z udziałem mo-
narchów dokonał dzieła stabilizacji stosunków w Europie na kilkadziesiąt lat;
 ustalenia w stosunku do Niemiec i Polski: utworzono Związek Niemiec – luźne zrzeszenie państw pod władzą Austrii;
usankcjonowanie rozbiorów Polski („czwarty rozbiór Polski”), utworzenie Wolnego Miasta Krakowa i Królestwa Pol-
skiego
 w dziedzinie międzynarodowej postanowiono: uznać neutralność Szwajcarii, regulamin rang dyplomatycznych, zasada
wolnej żeglugi na rzekach wspólnych (szczegółowe rozwiązania dot. Renu, Nekaru, Menu, Skaldy i Mozy), deklaracja dot.
handlu Murzynami z Afryki zakazująca go
 „Święte Przymierze” zawarte we wrześniu 1815 r. miedzy Rosja, Prusami i Austrią – przestrzeganie przykazań Chry-
stusa w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych; w listopadzie przyłączyła się Anglia, a w 1818 r. Francja
o w ten sposób powstał „syndykat monarchów” który miał decydować o sprawach europejskich; tępienie idei wol-
nościowych i utrzymanie zasady legitymizmu; realizując politykę „Świętego Przymierza” państwa należące często
interweniowały w sprawy wewnętrzne innych państw
3. Doktryna Monroego.
 wystąpienie Prezydenta Stanów Zjednoczonych Jamesa Monroe w 1823 r., w którym sformułował zasadę nieinterwen-
cji państw europejskich w sprawy amerykańskie; hegemonia Stanów Zjednoczonych nad kontynentem amerykańskim
(dyplomacja dolarowa, „polityka grubego kija”)
4. Ekspansja społeczności międzynarodowej.
 wiek XIX – rozwój państw kapitalistycznych; rewolucja przemysłowa doprowadziła do nasilenia współpracy międzynaro-
dowej; walki społeczne (solidaryzacja robotników w skali międzynarodowej) spowodowane wyzyskiem kapitalistów; ruchy
narodowowyzwoleńcze w Polsce i na Bałkanach
 poszerzenie się społeczności międzynarodowej o kraje pozaeuropejskie takie jak: USA, Turcja , Chiny, Japonia oraz re-
publiki Ameryki Łacińskiej
5. Ekspansja kolonialna.
 intensywna ekspansja kolonialna; Anglia objęła zwierzchnictwo w Indiach, Birmie, Egipcie; Francja podbiła tereny Pół-
nocnej i Zachodniej Afryki oraz Indochiny; Belgia objęła zwierzchnictwo w Kongo; Włochy objęły władzę w Afryce
Wschodniej (Somalia i Abisynia); Rosja zwierzchnictwo aż po Amur i objęła protektorat nad Chiwą i Bucharą
  Chiny – po wojnie opiumowej stały się przedmiotem ekspansji gosp. i politycznej. Traktat nankiński 1842 r.- Anglia obję-
ła zwierzchnictwo nad wyspą Hongkong (zmuszenie do otwarcia portów, przyjęcie sądownictwa kapitulacyjnego i inne
przywileje); rywalizacja miedzy Anglią, USA, Francją, Rosją i Niemcami o koncesje gosp. i przywileje dla swych obywateli
w Chinach – podzielenie Chin na tereny wpływów;
 konferencja Berlińska z 1885 r.- dokonano na niej podziału wpływów w Afryce
 USA weszły również na drogę polityki imperialistycznej, zajmując – w wyniku wojny z Meksykiem – Teksas, Kalifornię i
Arizonę, a pod koniec stulecia – po wojnie z Hiszpanią – rozciągnęły swe wpływy na Kubę i Filipiny
6. Traktat paryski.
 traktat paryski kończący wojnę krymską (1856) był istotny dla rozwoju polityki międzynarodowej i PM
o w wojnie krymskiej Francja i Anglia stanęły po stronie Turcji w jej konflikcie z Rosją, oznaczało to całkowity roz-
pad „Świętego Przymierza”
 istotne postanowienia traktatu paryskiego: dopuszczenie Turcji do społeczności międzynarodowej, utworzenie Serbii
jako państwa wasalnego Turcji, neutralizacja Morza Czarnego, utworzenie Europejskiej Komisji Dunaju z udziałem
wielkich mocarstw („państwo rzeczne”), demilitaryzacja Wysp Alandzkich, deklaracja dot. prawa wojny morskiej (roz-
szerzyła ochronę własności prywatnej w wojnie morskiej)
 zjednoczenie Włoch, utworzenie Związku Północnoniemieckiego pod hegemonią Prus, wojna prusko-francuska zakoń-
czona odebraniem Francji Alzacji i Lotaryngii; zjednoczenie Niemiec i utworzenie cesarstwa.
 traktat berliński z 1878 – zakończył wojnę rosyjsko-turecką; proklamowano niepodległość Serbii, Czarnogóry i Rumunii,
zapowiedziano utworzenie Bułgarii jako państwa zależnego od Turcji (1908 – niepodległość Bułgarii, 1912 – I wojna bał-
kańska)
 wzrost znaczenia Japonii na arenie międzynarodowej; wygrana wojna z Chinami i uzyskanie Tajwanu (1895); wygrana
wojna z Rosją i uzyskanie Półwyspu Liaotuńskiego i protektoratu na Koreą
7. Rozwój współpracy międzynarodowej i prawa międzynarodowego.
 rozwój współpracy międzynarodowej doprowadził do utworzenia stałych organizacji międzynarodowych działających w
takich dziedzinach jak: telegraf, poczta, ujednolicenie miar i wag, publikacji taryf celnych (związki celowe lub unie admini-
stracyjne); np. Powszechny Związek Pocztowy (1874)
 humanitaryzacja wojny w umowach międzynarodowych:
o Genewa 1864 r.  konwencja w sprawie polepszenia losu rannych wojskowych w armiach w polu będących
o Petersburg 1868 r.  państwa wyrzekły się używania w czasie wojny pocisków wagi mniejszej niż 400 g, wybu-
chających lub zawierających materiały piorunujące lub zapalne
 konwencje o zwalczaniu handlu niewolnikami (Akt Antyniewolniczy 1890 r.), handlu kobietami i dziećmi (1904 i 1910), w
sprawie zakazu pracy nocnej kobiet (1906) oraz zakazu używania białego fosforanu przy produkcji zapałek (1906)
8. Konferencje haskie.
 duże znaczenie dla rozwoju PM:
o I konferencja haska 1899 r. – zwołana z inicjatywy cara Mikołaja II; sprawa kodyfikacji i reformy prawa wojen-
nego oraz prawa dotyczącego pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych; uzgodniono i podpisano trzy
konwencje: o pokojowym załatwianiu sporów międzynarodowych; o prawach i zwyczajach wojny lądowej; o za-
stosowaniu do wojny morskiej przepisów konwencji Czerwonego Krzyża z roku 1864
 rozbrojenie  ogólnikowa rezolucja, w której uznano ograniczenie wydatków na wojsko, ciążących na
budżetach państwowych za „ogromnie pożądane dla podniesienia materialnego i moralnego dobrobytu
ludzkości”
o II konferencja haska 1907 r. – uzupełniono i rozwinięto prawa ustalone na pierwszej konferencji; podpisanie 13
konwencji i 1 deklaracji dotyczące prawa wojny morskiej, państw zachowujących neutralność w czasie wojny
o III konferencja w Londynie 1908/1909 r. w celu skodyfikowania prawa wojny morskiej (stanowisko Anglii, która
przeciwstawiała się ograniczeniu swobody działania floty wojennej, nie pozwoliło jednak na dokonanie kodyfikacji)
9. Nauka prawa międzynarodowego.
 rozwój nauki PM w XIX wieku;
 powstanie w 1873 r. w Belgii dwóch międzynarodowych stowarzyszeń badające PM i popierające rozwój nauki o nim:
Stowarzyszenie Reformy i Kodyfikacji Prawa Międzynarodowego (Stowarzyszenie PM od 1895 r.) oraz Instytut
Prawa Międzynarodowego;
 Immanuel Kant „O wiecznym pokoju”
10. Nauka prawa międzynarodowego w Polsce.
 fakt, iż Polska pozbawiona niepodległości przestała być podmiotem PM wpłynął na zastój w tej dziedzinie prawa;
 F. Słotwiński – profesor prawa natury i prawa narodów UJ; F, Kasparek – historyk prawa międzynarodowego;
 polska doktryna wojny narodowowyzwoleńczej XIX w.

§ 5. Okres współczesny.
1. Pierwsza wojna światowa.
 nowy okres w stosunkach międzynarodowych otwarty przez wojnę 1914-1918 i rewolucje październikową w Rosji w 1917
r.; nowe zasady stosunków międzynarodowych obowiązujących po Wielkiej Wojnie (orędzie Woodrow’a Wilson’a z 22
stycznia 1918 r.; 14 punktów): zasada jawności umów międzynarodowych, zasada wolności żeglugi na morzach,
usuniecie barier hamujących rozwój handlu międzynarodowego, redukcja zbrojeń, wspaniałomyslne załatwianie
spraw kolonialnych, sprawiedliwe uregulowanie spraw terytorialnych w Europie, utworzenie Ligi narodów;
 wojna zakończona została podpisaniem traktatów pokojowych na Konferencji Pokojowej w Paryżu; traktat z Niemcami
– Wersal 28 czerwca 1919 r.; mały traktat wersalski z Polską o poszanowaniu mniejszości; traktaty w Saint-Germain,
Neuilly, Trianon, Sevres.
2. Okres międzywojenny.
 Liga Narodów – antagonistyczne stosunki między kapitalistami a Rosją oraz zwycięzcami a zwyciężonymi po Wielkiej
Wojnie; wielostronne konferencje w Genui 1922 r., w Lozannie w 1923 r. (traktat w Rapallo 1922 r. między Rosją a Niem-
cami o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych i gosp.)
 negatywny stosunek Rosji Radzieckiej do Ligi Narodów nie przeszkodził w uczestniczeniu przez Rosję w wielu konferen-
cjach poświęconych rozbrojeniu itp. Dopiero w sytuacji dojścia Hitlera do władzy w Niemczech, Rosja przystąpiła do or-
ganizacji w 1934 r.
 utrwalanie pokoju i rozwijanie współpracy międzynarodowej i równoczesna rewizja traktatu wersalskiego (Niemcy) – Pakt
Branda-Kellogga z 1922 r. o wyrzeczeniu się wojny i pokojowym rozstrzyganiu sporów międzynarodowych
 umowy lokarneńskie z 1925 r. – układy regionalne w celu zapewnienia sobie bezpieczeństwa;
 Mała Ententa 1933 (Czechosłowacja, Rumunia i Jugosławia), porozumienie bałkańskie 1934 (Grecja, Turcja, Rumunia,
Jugosławia), pakt bałtycki 1934 (Litwa, Łotwa i Estonia);
 brak reakcji ze strony Ligi narodów na łamanie postanowień traktatu wersalskiego przez Niemcy hitlerowskie; Anschluss
Austrii w 1938 przez Niemcy
3. Druga wojna światowa.
 pogwałcenie zobowiązań prawno-międzynarodowych przez Niemcy w momencie napaści na Polskę we wrześniu 1939 r.
o inwazja na państwa neutralne (Belgia, Holandia, Dania, Norwegia)
 druga wojna światowa była wstępem do stworzenia trwałego pokoju międzynarodowego: podpisanie w 1941 r. Karty
Atlantyckiej (1 stycznia 1942 r.) przez Roosvelta i Churchilla
 30 października 1943 r.  deklaracja moskiewska (ZSRR, USA, Wielka Brytania) nt. utworzenia nowej organizacji mię-
dzynarodowej zamiast LN
 konferencje w Teheranie 1943, Jałcie luty 1945 i Poczdamie lipiec-sierpień 1945 – rozwiązywano problemy polityki świa-
towej;
 konferencja w San Francisco kwiecień-czerwiec 1945r.; 26 czerwca 1945 podpisano Kartę Narodów Zjednoczonych,
która powoływała Organizację Narodów Zjednoczonych mająca na celu zachowanie międzynarodowego pokoju i bez-
pieczeństwa, i pokojowe rozwiązywanie sporów międzynarodowych.
4. Rozpad imperiów kolonialnych.
 tradycyjne PM dopuszczało podboje kolonialne; Karta NZ stworzyła system powiernictw uznających prawo narodów kolo-
nialnych do samostanowienia i traktujących zarząd powierniczy jako formę przejściową (system powiernictw objął 11 ob-
szarów: byłe terytorium mandatowe i kolonie odebrane państwom zwyciężonym w II wojnie światowej)
 dekolonizacja Afryki i Azji oraz Oceanii i Karaibów
 deklaracja ONZ o kresie kolonizacji (1960)  zobowiązanie państw kolonialnych do położenia kresu kolonializmowi we
wszystkich jego formacjach i przejawach, uznanie prawa wszystkich narodów do samostanowienia oraz stwierdzenie, że
brak należytego przygotowania politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego nie może stanowić pretekstu do
zwlekania z przyznaniem niepodległości
 w rezultacie w skład społeczności międzynarodowej weszły 3 grupy państw – rozwinięte państwa kapitalistyczne, państwa
typu socjalistycznego i tzw. kraje rozwijające się
5. Okres powojenny.
 zimna wojna między państwami kapitalistycznymi a blokiem państw socjalistycznych, zakończona w Europie w pracach
Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie 1 sierpnia 1975 r.  podpisanie Aktu Końcowego w Helsin-
kach;
 rozrost organizacji międzynarodowych uniwersalnych i regionalnych; rodzina ONZ czyli ONZ plus wszystkie organizacje
wyspecjalizowane; Pakt Północnoatlantycki NATO 1949 r. (charakter polityczno-militarny); w odpowiedzi – 1955 r.
Układ Warszawski; konferencja w Bandungu 1955 r. (polityka „państw niezaangażowanych”)
 integracja państw Europy Zachodniej – Unia Europejska;
 rozwój i kodyfikacja PM:
o konwencje kodyfikujące prawo morza (4 konwencje genewskie 1958 r. i konwencje na Jamajce w 1982 r.)
o prawo dyplomatyczne (konwencje wiedeńskie 1961)
o prawo konsularne (konwencja wiedeńska 1963)
o humanitarne prawo konfliktów (4 konwencje genewskie 1949 i 2 protokoły z 1977)
o prawo traktatów (konwencja wiedeńska 1969)
o ochrona praw człowieka;
 zasady PM skodyfikowane w Deklaracji zasad PM dot. przyjaznych stosunków i współpracy między państwami
uchwalonej przez ZO ONZ 24 października 1970 r.
 nowe działy PM np. prawo kosmiczne, prawo dotyczące korzystania z energii atomowej;
 hierarchia norm PM:
o 1. imperatywne normy PM (ius cogens) – zasady o charakterze konstytucyjnym,
o 2. ogół norm PM umownego i zwyczajowego
o 3. reguły zawarte w uchwałach organizacji międzynarodowych (miękkie PM).
6. Nauka prawa międzynarodowego.
 pozytywiści D. Anzilotti, P. Fauchille, C.C. Hyde; kierunek prawa neonaturalnego podkreślający wartości etyczne wiążą-
ce się z normami PM; kierunek socjologiczny zwany realistycznym – prawo jako zjawisko społeczne; wpływ doktryny fun-
kacjonalistycznej – funkcjonalna interpretacja przepisów PM; socjalistyczna doktryna PM podkreślała znaczenie suweren-
ności państwowej;
 utworzenie Akademii Prawa Międzynarodowego w Hadze 1921r.
7. Nauka prawa międzynarodowego w Polsce.
 rozwój PM związany był z ośrodkami uniwersyteckimi; Polski Instytut Spraw Międzynarodowych i Instytut nauk Prawnych
 Remigiusz Bierzanek, Henryk de Fiumel, Ludwig Gelberg, Wojciech Góralczyk, Stanisław Hubert, Marian Iwanejko
Rozdział 3. Źródła prawa międzynarodowego.
§ 1. Pojęcie źródeł prawa międzynarodowego.
 różne znaczenia terminu „źródła PM” (proces normatywny, sposoby tworzenia prawa, działania ustalające prawo):
o w sensie materialnym (źródła wewnętrzne, realne, głębsze) źródłem prawa jest to co sprawia, że PM kształtuje
się i nabywa moc obowiązującą; przyczyny sprawcze maja charakter pozaprawny – wola państw (kierunki pozy-
tywistyczne), nakazy rozumu (kierunki prawa natury), więź społeczna (kierunki socjologiczne), świadomości i
emocje ludzi (kierunki psychologiczne)
o w znaczeniu formalnym (źródła zewnętrzne, pozytywne) źródłami PM nazywamy zewnętrzny wyraz procesu,
który doprowadził do powstania normy prawnej; należą do sfery prawnej
o są dwa niekwestionowane źródła PM: umowy międzynarodowe (pacta sunt servanda) i zwyczaj międzynaro-
dowy; brak ustaw, gdyż nie istnieje żadna władza ponadpaństwowa zdolna narzucić swą wolę suwerennym pań-
stwom.
 źródła poznawcze – zbiory umów, kompilacje zwyczajów pomocne w wyszukiwaniu przepisów prawnych; nie są to
osobne źródła PM; wydawany przez ONZ „Treaty Series”, w Polsce „Zbiór dokumentów” Polski Instytut Spraw Międzyna-
rodowych;
 podstawa wyrokowania sądów międzynarodowych – państwa, określając kompetencje sądów międzynarodowych,
powołują się na źródła prawa międzynarodowego jako podstawę wyrokowania
o pojęcie źródła prawa międzynarodowego nie pokrywa się całkowicie z pojęciem podstaw wyrokowania  np. w
art. 38 ust. 1 statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości: „Trybunał, którego funkcją jest rozstrzy-
gać zgodnie z prawem międzynarodowym przedłożone mu spory, stosuje:
a. Konwencje międzynarodowe, bądź ogólne, bądź partykularne, ustanawiające normy uznane przez państwa
spór wiodące;
b. Zwyczaj międzynarodowy, jako dowód ogólnej praktyki przyjętej za prawo;
c. Ogólne zasady prawa, uznane przez państwa cywilizowane;
d. Z zastrzeżeniem art. 59, orzeczenia sądowe i poglądy posiadających najwyższe kwalifikacje pisarzy róż-
nych narodów w zakresie prawa międzynarodowego, jako pomocniczy środek ustalania norm prawa”
 za podstawę wyrokowania państwa mogą uznać również zasadę słuszności; możliwość orzekania ex aequo et bono jeżeli
strony się na to zgodzą (art. 38 ust. 2)

§ 2. Umowa międzynarodowa.
1. Pojęcie i rodzaje umów międzynarodowych.
 definicje i nazwy umów międzynarodowych:
o konwencja wiedeńska z 1969 r. o prawie traktatów mówi, iż traktat międzynarodowy (treaty) to „międzynarodo-
we porozumienie między państwami, zawarte w formie pisemnej i regulowane przez PM, niezależnie od tego,
czy jest ujęte w jednym dokumencie, czy w dwóch lub więcej, i bez względu na jego szczególna nazwę” (art. 2) –
definicja ta odnosi się tylko do umów zawartych między państwami, nie dotyczy umów zawartych między innymi
podmiotami PM a państwami lub między tymi innymi podmiotami PM
o stronami umów międzynarodowych mogą być także inne podmioty PM, z tym, że przepisy Konwencji wiedeńskiej
nie mają zastosowania do tych umów.
 umowami regulowanymi prawem międzynarodowym nie są umowy między państwami a spółkami i korpo-
racjami zagranicznymi
 nie wszystkie umowy międzynarodowe są źródłami PM:
o umowy prawotwórcze  umowy ustalające reguły postępowania, przez co stają się źródłem PM
o umowy-kontrakty  akty stwarzające lub zmieniające stosunek prawny; nie są źródłami PM
 jednakże jedna umowa może zawierać zarówno postanowienia prawotwórcze jak i postanowienia dotyczące konkretnych
stosunków prawnych np. traktaty pokoju
 różne nazwy umów międzynarodowych; jednak nazwa, jaką nosi umowa, nie ma znaczenia prawnego, co podkreślono
definicji wiedeńskiej
 rodzaje umów międzynarodowych:
o ze względu na ilość stron umowy
 umowy bilateralne  dwustronne
 umowy multilateralne  wielostronne
o ze względu na sposób przystąpienia do umowy państw trzecich:
 wielostronne otwarte  zawierają klauzule dopuszczającą inne państwa bez zgody dotychczasowych
kontrahentów
 wielostronne zamknięte  wymagana zgoda kontrahentów
 półotwarte  otwarte tylko dla określonej grupy państw np. umowy regionalne lub państwa, które spełnią
podane warunki (Karta NZ)
o ze względu na organ występujący jako strona:
 umowy państwowe  głowa państwa; w szczególności traktaty pokoju, układy o przyjaźni, współpracy i
wzajemnej pomocy
 umowy rządowe  zatwierdzenie przez Radę Ministrów (premiera)
 umowy resortowe  przedmiot właściwy dla jednego ministra, nie są ani państwowe, ani resortowe
o ze względu na treść umów:
 umowy polityczne
 umowy gospodarcze i administracyjne
  umowy dotyczące współpracy gospodarczej
 dotyczące współpracy w dziedzinie nauki i kultury
 dotyczące współpracy w dziedzinie prawa
 statuty organizacji międzynarodowych
 na przestrzeni wieków wykształciły się określone typy umów:
o traktaty pokoju  regulują stosunki między państwami, które przechodzą ze stanu wojny w stan pokoju
o traktaty przymierza  (sojusznicze) państwa zobowiązują się do udzielania sobie pomocy w określonych w trak-
tacie przypadkach, włączając w to użycie sił zbrojnych (casus foederis)
 obecnie tylko przymierza obronne, wcześniej zaczepne i obronne
 noszą nazwy umów wzajemnej pomocy lub umów gwarancyjnych
o traktaty przyjaźni  dążenie do rozwoju przyjaznych stosunków wzajemnych, nie zawierają konkretnych zobo-
wiązań (dlatego łączy się je zazwyczaj z zawarciem innych umów)
o umowy handlowe, konsularne, nawigacyjne, lotnicze, kolejowe, pocztowe, telekomunikacyjne, finansowe, doty-
czące współpracy naukowo-technicznej, kulturalnej, pomocy prawnej
2. Forma umów międzynarodowych.
 rozwój historyczny - w epoce feudalizmu umowy międzynarodowe zawierane były głównie przez monarchów, musiały
one spełniać ogólne wymogi formalne; obecnie forma jest bardziej uproszczona, mimo to zachowane są dla umów o
większym znaczeniu formy bardziej uroczyste:
 zgodnie z dawnymi wymaganiami formalnymi umowy powinny obejmować:
1. tytuł umowy (np. traktat przymierza)
2. inwokacja, czyli wezwanie do Boga
3. intytulacja – wyszczególnienie monarchów zawierających umowę wraz z ich tytułami
4. arenga – przyczyny, które skłoniły do zawarcia umowy
5. narracja – opis czynności i wydarzeń, które spowodowały wszczęcie rokowań, wyznaczenie pełnomocników,
zbadanie pełnomocnictw, wyrażenie zgody
6. dyspozycja – właściwa treść umowy podzielona na art. i rozdziały; klauzule odnośnie ratyfikacji, wejścia w
życie, czasu trwania itp. lub milczącego przedłużenia mocy obowiązującej umowy
7. korroboracja – wzmocnienie umowy
8. data i miejsce zawarcia umowy
9. podpisy i pieczęcie
 obecnie forma uproszczona; umowy o większej wadze politycznej poprzedzone zazwyczaj są wstępem (preambułą)
 umowę dwustronną sporządza się w dwóch egzemplarzach – reguła alternatu  wymienienie w egzemplarzu przezna-
czonym dla danego państwa w pierwszej kolejności jego nazwy (zasada równości i kurtuazja międzynarodowa); w umo-
wach wielostronnych państwa zawierające umowę wymieniane są w porządku alfabetycznym
o w umowach wielostronnych podpisy w porządku alfabetycznym państw albo wg reguły pêle-mêle – w dowolnym
miejscu pod tekstem
 język, w jakim sporządza się umowy – w okresie feudalizmu językiem umów międzynarodowych była łacina; w XVII w. – j.
francuski; od I wojny światowej j. angielski wypiera powoli j. francuski
o obecnie umowy bilateralne sporządza się w dwóch językach (językach stron), czasami spisuje się także w trze-
cim języku, kopia ta jest rozstrzygająca w przypadku sporu
o dokonywanie interpretacji w przypadku trudności z przekładem tekstu umowy
 „porozumienie dżentelmeńskie” – umowy ustne zakładające znaczny stopień wzajemnego zaufania
o konwencja wiedeńska w art. 3 stwierdza, że jej postanowienia nie znajdują zastosowania do „porozumień mię-
dzynarodowych zawieranych w innej formie niż pisemna”, co jednak nie wpływa na moc prawną takich porozu-
mień

§ 3. Procedura zawierania umów międzynarodowych.

1. Ustalenie tekstu i podpisanie umowy.
 przygotowanie tekstu umowy – opracowania i uzgadniania tekstu umów dwustronnych dokonuje się w drodze wymiany
not lub w toku rokowań między zainteresowanymi państwami
o dla zawarcia umowy wielostronnej zwoływane są konferencje z udziałem pełnomocników. Uzgadnianie tekstu
umowy następuje w drodze głosowania (Konwencja wiedeńska 1969 art. 9), wymagana większość 2/3 głosów
obecnych
o projekty umów wielostronnych są często przygotowywane przez org. międzynarodowe np. przez ONZ – Komisja
Prawa międzynarodowego przygotowuje projekty konwencji kodyfikujące działy PM
 parafowanie i podpisanie umowy – uzgodniony tekst jest przedłożony do podpisania, niekiedy dokonuje się parafowania
umowy czyli złożenia parafy przez pełnomocników pod umową (potwierdzenie ukończenia uzgadniania tekstu umowy,
poświadczenie jego autentyczności, niemożliwość dokonywania w nim zmian)
o podpisanie umowy nadaje moc wiążącą tylko umowom nie wymagającym ratyfikacji lub zatwierdzenia (o mniej-
szym znaczeniu politycznym czy gosp.)
 pełnomocnictwa – osoba, która przedstawi odpowiednie pełnomocnictwo jest uważana za przedstawiciela państwa (mo-
że przyjąć lub ustalić autentyczność tekstu umowy lub wyrazić zgodę państwa na przyjęcie umowy) lub też pełnomocnic-
two wynika z praktyki państw. Bez pełnomocnictw za przedstawicieli państw uważa się:
o szefów państw, rządów i ministrów spraw zagranicznych – dla wszystkich czynności związanych z zawar-
ciem umowy;
o szefów misji dyplomatycznych – dla przyjęcia tekstu umowy z państwem przyjmującym;
 o przedstawicieli akredytowanych przez państwa bądź na konferencjach międzynarodowych, bądź przy or-
ganizacji międzynarodowej bądź przy jednym i drugim – dla przyjęcia tekstu umowy na danej konferencji itd.
 czynności związane z zawarciem umowy dokonane przez osoby nieupoważnione do reprezentowania państwa mogą być
uznane za prawnie skuteczne, jeśli zostaną później przez dane państwo zatwierdzone
 art. 2 Konwencji wiedeńskiej 1969 – „pełnomocnictwo oznacza dokument wystawiony przez kompetentną władzę pań-
stwową, wyznaczający pewną osobę lub osoby do reprezentowania państwa w negocjowaniu, przyjęciu lub ustaleniu au-
tentyczności tekstu traktatu, w wyrażeniu zgody państwa na związanie się traktatem lub dokonaniu jakiejkolwiek czynno-
ści związanej z traktatem”
 w Polsce pełnomocnictwa do prowadzenia rokowań i parafowania podpisuje bądź minister spraw zagranicznych bądź od-
powiedni minister (umowy resortowe)
o pełnomocnictwa do podpisania umowy – Prezydent RP (umowy państwowe), premier (umowy rządowe), właści-
wy minister (umowy resortowe)
2. Ratyfikacja i wejście w życie.
 ratyfikacja jako sposób zabezpieczenia się monarchów w okresie feudalnym przez zaciąganiem zobowiązań przez
swych pełnomocników (klauzula zastrzegająca, iż umowa będzie obowiązywała dopiero po ratyfikacji); w państwach kon-
stytucyjnych ratyfikacja stała się instrumentem wpływania parlamentu na politykę zagraniczną prowadzona przez rządy
(zgoda parlamentu na ratyfikację umowy przed jej podpisaniem przez głowę państwa)
 ratyfikacja według prawa polskiego – art. 133 Konstytucji RP z 1997 r. stanowi: „Prezydent RP jako reprezentant pań-
stwa w stosunkach zewnętrznych ratyfikuje i wypowiada umowy m., o czym zawiadamia Sejm i Senat [...]. Prezydent RP
przed ratyfikowaniem umowy m. może zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem w sprawie jej zgodności z
Konstytucją [....”.
o Ustawa z 14 kwietnia 2000 r. o umowach m. określa zasady oraz tryb zawierania, ratyfikacji, zatwierdzania, ogła-
szania, wykonywania, wypowiadania i zmian zakresu obowiązywania umów międzyn.
 umowy niepodlegające ratyfikacji – stosowanie uproszczonej procedury ratyfikacyjnej – ratyfikacja lub zatwierdzenie
umowy przez szefa rządu lub ministra bez udziału parlamentu; występuje tendencja do rozszerzania pojęcia „umów resor-
towych” w celu wzmocnienia władzy wykonawczej
o przyjęło się, że ratyfikacji nie podlegają: deklaracje o treści politycznej zawierane przez mężów stanu, umowy re-
sortowe lub administracyjne, umowy zawierane w czasie wojny przez dowódców wojskowych
o w Polsce umowy państwowe podlegają ratyfikacji przez Prezydenta RP, przy czym w odniesieniu do określonych
kategorii umów wymagana jest uprzednia zgoda Sejmu; umowy rządowe – zatwierdza Rada Ministrów; umowy
resortowe – Prezes Rady Ministrów lub Rada Ministrów
 klauzule ratyfikacyjne – w treści umowy zaznacza się , że dana umowa podlega ratyfikacji. Umowy, w których brak
klauzuli, dochodzą do skutku po podpisaniu lub zatwierdzeniu
o art. 11 Konwencji wiedeńskiej: „Zgoda państwa na związanie się traktatem może być wyrażona przez podpisanie,
wymianę dokumentów stanowiących traktat, ratyfikację, przyjęcie, zatwierdzenie lub przystąpienie albo w jakikol-
wiek inny uzgodniony sposób”
o art. 14 Konwencji wiedeńskiej – zgoda państwa na związanie się umową następuje w drodze ratyfikacji, jeśli:
 umowa to przewiduje
 w inny sposób można ustalić, że państwa zgodziły się, aby umowa podlegała ratyfikacji
 przedstawiciel państwa podpisał umowę z zastrzeżeniem ratyfikacji
 zamiar podpisania umowy z zastrzeżeniem ratyfikacji wynika z pełnomocnictw przedstawiciela lub zamiar
ten został wyrażony w czasie negocjacji
 skutki prawne braku ratyfikacji – odmowa ratyfikacji z punktu widzenia prawnego jest dozwolona – odmowa ratyfikacji
traktatu wersalskiego z 1919 r. przez Stany Zjednoczone wynikała ze zmiany partii rządzącej
o art. 18 Konwencji wiedeńskiej: „państwo jest obowiązane powstrzymać się od działań, które udaremniałyby
przedmiot i cel umowy, jeżeli podpisało umowę lub dokonało wymiany dokumentów stanowiących umowę z za-
strzeżeniem ratyfikacji, przyjęcia lub zatwierdzenia, dopóki wyraźnie nie ujawni, że nie zamierza stać się stroną
tej umowy”
 wymiana dokumentów ratyfikacyjnych – o ratyfikacji (aby wywołała skutki prawne) muszą zostać powiadomione pań-
stwa umawiające się – wymiana dokumentów ratyfikacyjnych przy umowach bilateralnych
o dokumenty ratyfikacyjne dot. umów wielostronnych składane są u depozytariusza (z reguły państwo, na teryto-
rium którego podpisano umowę; jeśli umowa podpisana na konferencji zwołanej przez ONZ lub inną org. międz. –
depozytariuszem Sekretariat ONZ lub innej organizacji)
 Konwencja wiedeńska określa funkcje depozytariusza w art. 76  m.in. troska o przechowanie oryginal-
nego tekstu umowy, sporządzenie wierzytelnych odpisów, przyjmowanie podpisów pod umową oraz in-
nych dokumentów dotyczących umowy, informowanie stron oraz państw upoważnionych do stania się
stronami umowy a także o aktach prawnych dotyczących umowy
 w sytuacji gdy Polska jest depozytariuszem jego funkcje w stosunku do umów państwowych i rządowych
pełni Minister Spraw Zagranicznych, a do umów resortowych – odpowiedni minister
 wejście w życie umowy międzynarodowej – umowa określa datę wejścia jej w życie; wejście w życie jeszcze przed ra-
tyfikacją w chwili podpisania; tymczasowe stosowanie przed wejściem w życie; wejście w życie z chwilą wymiany doku-
mentów ratyfikacyjnych.
3. Przystąpienie do umowy.
 na skutek przystąpienia (akcesja) do umowy państwo , które nie brało udziału w procedurze zawierania umowy staje się
stroną umowy; możliwość przystąpienia przed wejściem umowy w życie
o adhezja – przystąpienie do części umowy
  art. 15 Konwencji wiedeńskiej „Zgoda państwa na wiązanie się traktatem jest wyrażona przez przystąpienie, gdy 1. traktat
postanawia, że zgoda taka może być wyrażona przez to państwo w drodze przystąpienia; 2. w inny sposób ustalono, że
państwa negocjujące uzgodniły, iż zgoda taka może być wyrażona przez to państwo w drodze przystąpienia, lub 3.
wszystkie strony później zgodziły się, że taka zgoda może być przez to państwo wyrażona w drodze przystąpienia”
4. Rejestracja i publikacja umów.
 zasada jawności stosunków międzynarodowych i zaniechanie „tajnej dyplomacji”, która stała się przyczyną wojen świato-
wych – art. 102 Karty NZ nakłada na państwa członkowskie obowiązek rejestracji umów jednak bez sankcji nieważności
w przypadku nie zarejestrowania
 publikacja umów przez Sekretariat ONZ w zbiorze traktatów „Treaty Series”
5. Typowe klauzule występujące w umowach międzynarodowych.
 klauzula wzajemności – traktowanie obywateli (osób prawnych, statków, towarów) układającej się drugiej strony w taki
sam sposób, w jaki jej obywatele (osoby prawne itd.) są traktowani przez to państwo
o często klauzula ta ogranicza zakres zastosowania umowy lub innych klauzul w niej występujących
 klauzula narodowa – traktowanie obywateli itd. drugiej strony tak, jak traktuje własnych obywateli itd. (nie obejmuje nigdy
praw politycznych)
 klauzula największego uprzywilejowania – przyznanie drugiej stronie praw i przywilejów, które zostały lub zostaną
przyznane w przyszłości jakiemukolwiek państwu trzeciemu (stosowana w umowach handlowych, nawigacyjnych i konsu-
larnych)
 klauzula arbitrażowa (koncyliacyjna) – zobowiązanie do przekazywania jakichkolwiek sporów wynikłych na tle stoso-
wania umowy do sądu rozjemczego (komisji koncyliacyjnej)
 klauzule o ratyfikacji lub zatwierdzeniu – jeśli umowa podlega w jednym państwie ratyfikacji, a w innym zatwierdzeniu,
to wówczas zamieszcza się klauzulę o przyjęciu zgodnie z prawem każdej umawiającej się strony

§ 4. Zakres mocy obowiązującej umów międzynarodowych.

1. Obowiązywanie umów w czasie i przestrzeni.
 prawo nie działa wstecz (lex retro non agit) – art. 28 Konwencji wiedeńskiej
 umowa zawarta później uchyla moc obowiązującą umowy zawartej wcześniej, dotyczącej tego samego przedmiotu (lex
posterior derogat legi priori); art. 30 Konwencji wiedeńskiej:
o ust. 2: „Jeżeli traktat precyzuje, że jest podporządkowany traktatowi wcześniejszemu lub późniejszemu, bądź nie
należy uważać go za niezgodny z takimi traktatami, postanowienia tego traktatu maja przewagę.”
o ust. 3. „Jeżeli wszystkie strony traktatu wcześniejszego są zarazem stronami traktatu późniejszego, lecz traktat
wcześniejszy nie wygasł ani stosowanie jego nie zostało zawieszone zgodnie z art. 59, traktat wcześniejszy ma
zastosowanie tylko w tym zakresie, w jakim jego postanowienia można pogodzić z postanowieniami traktatu póź-
niejszego.”
o ust. 4. „Jeżeli strony traktatu późniejszego nie obejmują wszystkich stron traktatu wcześniejszego :
a) w stosunkach między państwami będącymi stronami obu traktatów ma zastosowanie ta sama reguła,
co w ust. 3;
b) w stosunkach między państwami będącymi stronami obu traktatów a państwem będącym stroną jedy-
nie jednego traktatu ich wzajemne prawa i obowiązki reguluje traktat, którego stronami są oba pań-
stwa.”
 powyższe zasady nie znajdują zastosowania w przypadkach, w których strony same zgodziły się na podporządkowanie
jednych umów innym  art. 103 Karty NZ mówi, iż w razie sprzeczności zobowiązań członków ONZ, wynikającymi z Kar-
ty, a ich zobowiązaniami z jakiejkolwiek innej umowy międzynarodowej, zobowiązania wynikające z Karty mają pierw-
szeństwo
 umowa wiąże każde państwo w odniesieniu do całego terytorium, chyba, że umowa postanawia inaczej (art.29)
2. Zastrzeżenia.
 praktyka, że państwa przy podpisywaniu ratyfikacji lub przystąpienia do umowy zgłaszają zastrzeżenia (rezerwacje);
uznanie przez MTS w 1951 r., iż „zastrzeżenia są dopuszczalne pod warunkiem, zgodności zastrzeżenia z przedmiotem i
celem konwencji”;
 art. 19 konwencji wiedeńskiej  „Przy podpisywaniu, ratyfikacji, przyjęciu lub zatwierdzeniu traktatu oraz przy przystą-
pieniu do niego państwo może zgłosić zastrzeżenie, chyba że: a) zastrzeżenie to jest zakazane przez traktat; b) traktat
postanawia, że mogą być składane tylko określone zastrzeżenia, a dane zastrzeżenie do nich nie należy, lub c) chodzi o
przypadki nie objęte literami a) i b), a zastrzeżenie jest niezgodne z przedmiotem i celem traktatu”
 zastrzeżenia, na które umowa zezwala, nie wymagają przyjęcia przez pozostałe strony; gdy umowa jest aktem konstytu-
cyjnym organizacji międzyn., zastrzeżenie wymaga przyjęcia przez właściwy organ tej org.
 przyjęcie zastrzeżeń może być wyraźne lub milczące (brak sprzeciwu w ciągu 12 miesięcy od notyfikowania mu zastrze-
żenia lub w dniu wyrażenia zgody na związanie się umową). Zgłoszenie sprzeciwu wobec zastrzeżeń przed jedno pań-
stwo nie stanowi przeszkody dla wejścia w życie umowy międzynarodowej między państwem sprzeciwiającym się a pań-
stwem zgłaszającym zastrzeżenia (niestosowanie postanowień, co do których zostały zgłoszone zastrzeżenia)
3. Zakres mocy obowiązującej umów wobec państw trzecich.
 zasada, że umowa międzynarodowa wiąże strony tej umowy (ius facit inter partes) i nie wpływa na sytuacje prawną
państw trzecich (pacta tertiis nec prosunt nec nocent); postanowienia umów, które formułują przepisy prawa zwycza-
jowego, są obowiązujące dla państw trzecich, gdyż czerpią one moc obowiązującą ze zwyczaju
 zawierane są umowy wywierające skutek prawny w państwach trzecich: umowy ustanawiające prawa dla państw trzecich
i umowy ustanawiające obowiązki dla państw trzecich (nie bez zgody państwa trzeciego)

§ 5. Nieważność, wygaśnięcie i zawieszenie stosowania umów.

1. Nieważność umów.
 przyczyny nieważności:
o niedopełnienie warunków co do podmiotu, jak i przedmiotu umowy powoduje, iż jest ona nieważna
o błąd (error) – powoduje nieważność gdy dotyczy faktu lub sytuacji, która istniała w czasie zawierania umowy i
stanowiła podstawę wyrażenia zgody państwa na związanie się ta umową
 jeśli państwo zawarło umowę na skutek podstępu, czyli umyślnego wprowadzenia w błąd (dolus) ze stro-
ny innego państwa negocjującego, może powoływać się na podstęp dla unieważnienia swej zgody na
związanie się umową
o zastosowanie przymusu – groźba użycia siły wobec przedstawiciela państwa w celu podpisania przez niego
umowy pozbawia wszelkich skutków prawnych tą zgodę; stosowanie przymusu w stosunku do państwa w celu
wyrażenia zgody na zawarcie umowy – unieważnienie traktatu
o podstęp
o wykorzystanie przymusowej sytuacji
o pogwałcenie przy zawieraniu umowy zasadniczych przepisów prawa wewnętrznego
o państwo nie może w celu unieważnienia umowy powoływać się na fakty – jeżeli po uzyskaniu wiadomości o tych
faktach bądź to zgodziło się wyraźnie , aby umowę uważać za ważną, zachowującą moc obowiązującą lub nadal
podlegającą zastosowaniu, bądź też należy uważać – ze względu na zachowanie się państwa – że pogodziło się
ono z ważnością umowy, utrzymaniem jej mocy obowiązującej lub dalszym jej stosowaniem (art. 45 Konwencji
wiedeńskiej)
o Konwencja wiedeńska zawiera sposoby postępowania, jakie należy stosować w związku z nieważnością umowy,
jej wygaśnięciem, wycofaniem się z niej lub zawieszeniem stosowania. Strona powołująca się na jakąkolwiek
przyczynę nieważności powinna poinformować o tym pozostałym stronom umowy oraz podać uzasadnienie
2. Ius cogens.
 w stosunkach międzynarodowych obowiązują pewne normy prawne o nadrzędnym znaczeniu (ze względu na istotne
znaczenie dla społ. międzynarodowej), które nie mogą być uchylone żadna umowa międzynarodową np. zakaz użycia si-
ły, zakaz interwencji w wewnętrzne sprawy państw, zasada wolności morza otwartego, przepisy o treści moralnej i huma-
nitarnej
 stanowią one w pewnej mierze odpowiednik zasady porządku publicznego w prawie wewnętrznym, zabezpieczając inte-
res społeczności międzynarodowej jako całości
 Konwencja wiedeńska – określa imperatywne normy powszechnego PM jako przyjęta i uznaną „przez międzynarodową
społeczność państw jako całość za normę, od której żadne odstępstwo nie jest dozwolone i która może być zmieniona je-
dynie przez późniejszą normę postępowania PM o tym samym charakterze”; wszystkie umowy muszą być zgodne z ius
cogens pod sankcją nieważności (art. 53 & 64)
3. Wygaśnięcie umowy.
 przyczyny wygaśnięcia (utrata mocy obowiązującej) umowy:
o przyczyny przewidziane w umowie: upływ czasu, na jaki umowa została zawarta (actus contrarius); spełnienie
warunku rozwiązującego; wypowiedzenie umowy
o inne przyczyny: zgoda stron na uznanie umowy za wygasłą; całkowite wykonanie umowy; trwała niemożność
wykonania umowy (imposibilium nemo tenetur); niezgodność z nowo powstałą imperatywną normą powszechne-
go prawa międzynarodowego (ius cogens); pogwałcenie umowy przez jedna z umawiających się stron
 zasadnicza zmiana okoliczności (dawniej nazywana klauzulą „rebus sic stantibus”) – wg Konwencji
wiedeńskiej (art.62) „na podstawową zmianę okoliczności, jaka zaszła od momentu zawarcia umowy i nie
była przewidziana przez strony, jako na przyczynę wygaśnięcia umowy lub wycofania się z niej, wolno
powoływać się tylko wówczas, gdy istnienie tych okoliczności stanowiło istotną podstawę zgody stron na
związanie się umową, a skutkiem zaszłej zmiany jest radykalne przekształcenie zakresu obowiązków, ja-
kie na podstawie umowy pozostają jeszcze do wypełnienia”
 zasadnicza zmiana okoliczności nie może stanowić przyczyny wygaśnięcia umowy, gdy:
 chodzi o umowę ustanawiającą granicę
 zasadnicza zmiana jest wynikiem pogwałcenia przez stronę, która na nią się powołuje, bądź to
obowiązku wypływającego z umowy, bądź też jakiegokolwiek innego międzynarodowego obo-
wiązku wobec którejkolwiek z pozostałych stron umowy
 wygaśnięcie różni się od stwierdzenia nieważności tym, że pociąga ono za sobą skutki prawne od chwili wygaśnięcia (ex
nunc), a stwierdzenie nieważności oznacza, że umowa była nieważna od samego początku i nie mogła wywołać żadnych
skutków prawnych (ex tunc)
4. Wypowiedzenie umowy.
 klauzula w tekście umowy dotycząca wypowiedzenie umowy przez strony i określająca tryb tego procesu;
 wg Konwencji wiedeńskiej wypowiedzenie umowy (w wypadku braku klauzuli wypowiedzenia) jest dopuszczalne tylko,
gdy można ustalić, że strony zamierzały dopuścić taka możliwość albo charakter umowy na to pozwala (art. 56)
 pewne kategorie umów , które nie zawierają klauzul wypowiedzenia i swym charakterem nie dozwalają dokonać tego pro-
cesu – traktaty pokoju, umowy kodyfikujące PM itp.
 jeśli umowa nie określa trybu wypowiedzenia, notyfikacja dot. zamiaru wypowiedzenia umowy powinna być złożona co
najmniej na 12 miesięcy naprzód (art.56 Konwencji wiedeńskiej)
5. Zawieszenie stosowania umowy.
 zawieszenie stosowania zwalnia strony umowy z obowiązku wypełniania jej postanowień we wzajemnych stosunkach w
okresie zawieszenia; nie wpływa na stosunki prawne ustanowione przez umowę między stronami
 zawieszenie spowodowane może być przyczynami podobnymi do przyczyn wygaśnięcia oraz naruszeniem umowy przez
kontrahenta, niemożność jej wykonania lub zasadniczą zmianę okoliczności
  zawieszenie powinno być przewidziane w umowę lub przynajmniej nie zabronione
6. Wpływ wybuchu wojny na umowy międzynarodowe.
 umowy wielostronne nie tracą mocy obowiązującej w następstwie wojny, a tylko ulega ona zawieszeniu w stosunkach
między państwami wojującymi; są przywracane po przywróceniu stanu pokoju
 kategorie umów, które nie tracą mocy obowiązującej podczas wojny: umowy zawierane na czas wojny (prawo wojenne),
umowy zawierające klauzule obowiązywania w czasie także wojny (np. konwencja o latarni morskiej pod Tangerem),
umowy ustalające stan rzeczy (np. o cesji terytorium), umowy powołujące do życia org. m. (Karta NZ);

§ 6. Obowiązek przestrzegania i zasady interpretacji umów międzynarodowych

1. Pacta sunt servanda.
 obowiązek przestrzegania zawartych umów (pacta sunt servanda) – moc obowiązującą tej zasady wywodzi się z prawa
zwyczajowego; znalazła ona potwierdzenie w wielu umowach międzynarodowych: na konferencji londyńskiej 1871, w
Pakcie Ligi Narodów; Karta NZ; Deklaracja przyjaznych stosunków i współpracy z 1970 r.
 wg Konwencji wiedeńskie „każdy traktat będący w mocy wiąże jego strony i powinien być przez nie wykonywany w dobrej
wierze” (art. 26)
2. Środki zabezpieczające wykonanie umów.
 w czasach minionych: przysięga, dawanie zakładników, oddanie w zastaw ruchomości lub nieruchomości
 w czasach nowszych: okupacja pokojowa części terytorium do czasu wykonania zobowiązań, oddanie w zastaw pewnych
źródeł dochodów
 umowy lub deklaracje gwarancyjne
 w celu zabezpieczenia skuteczności umowy może odbywać się kontrola wykonania umowy, przeprowadzana na zasadzie
wzajemności przez same państwa zainteresowane bądź przez organizację międzynarodową
o przewidziana w wielu umowach o charakterze humanitarnym a także np. dotyczących ochrony biologicznej zaso-
bów morskich
 przedmiotem gwarancji może być utrzymanie niepodległości lub integralności terytorialnej jakiegoś państwa
3. Interpretacja umów międzynarodowych.
 interpretacja (wykładnia) umowy polega na wyjaśnieniu treści jej postanowień
 teorie interpretacyjne:
o szkoła subiektywistyczna (L. Ehrlich)– interpretacja powinna zmierzać do ustalenia prawdziwej woli umawiają-
cych się stron; co strony chciały wyrazić w danym postanowieniu
o szkoła obiektywistyczna, tekstualna – nacisk na sam tekst umowy, który jest oświadczeniem woli stron a nie
spekulować rzeczywisty zamiar stron; reguły interpretacyjne Instytutu Prawa Międzynarodowego (1956) i przepisy
Konwencji wiedeńskiej (1969)
o szkoła teleologiczna, funkcjonalna – nacisk na przedmiot i cel umowy; interpretacja w sposób odpowiadający
potrzebom społ. międzynarodowej w czasie jej stosowania
 interpretacja autentyczna – dokonana przez strony zawierające umowę; interpretacja sądowa – dokonana przez sądy
międzynarodowe (zwłaszcza MTS); interpretacja doktrynalna – przeprowadzona przez poszczególnych prawników; in-
terpretacja urzędowa – dokonana przez jedno z umawiających się państw
 interpretacja wg Konwencji wiedeńskiej – traktat należy interpretować „w dobrej wierze, zgadnie ze zwykłym znaczeniem,
jakie należy przypisywać użytym w nim wyrazom w ich kontekście oraz w świetle jego przedmiotu i celu” (art. 31)
o przy interpretacji należy brać pod uwagę kontekst (tekst umowy, wszelkie porozumienia w związku z tą umową
oraz dokumenty dot. tej umowy) oraz: późniejsze porozumienia między stronami dot. interpretacji lub stosowania,
późniejsza praktykę stosowania umowy (jako porozumienie w sprawie interpretacji), wszelkie normy prawa mię-
dzynarodowego obowiązujące w stosunkach między stronami
o do pomocniczych środków interpretacji, łącznie z pracami przygotowawczymi do umowy, oraz okoliczności, w
jakich została ona zawarta, wolno sięgać w celu potwierdzenia znaczenia wynikającego z zastosowania wyżej
wymienionych wskazówek interpretacyjnych albo wówczas, gdy interpretacja oparta na tych wskazówkach pozo-
stawia wątpliwości lub niejasności albo też prowadzi do rezultatu oczywiście absurdalnego lub nierozsądnego
(art. 31-32)

§ 7. Zwyczaj międzynarodowy.
 przez długi okres PM było głównie prawem zwyczajowym, obecnie zostaje ono wypierane w związku z dużą ilością umów
wielostronnych;
 zwyczaj międzynarodowy, zgodnie z art. 38 statutu MTS, jest dowodem ogólnej praktyki uznanej za prawo;
 dla wykształcenia się przepisu prawa zwyczajowego konieczne są dwa elementy: praktyka (usus) i przekonanie o
zgodności praktyki z prawem (opinio iuris vel necessitatis)
 statut MTS – zwyczaj jest „ dowodem istnienia powszechnej praktyki przyjętej za prawo” (art. 38)
 praktyka – istotne znaczenie ma działalność państwa (szef państwa, minister spraw zagranicznych, przedstawiciele dy-
plomatyczni) oraz innych organów (sady, parlament)
o również działalność organizacji międzynarodowych
 nie może być jednostronna i dotyczyć tylko jednego państwa, przepis prawny obowiązuje w kręgu społeczności między-
narodowej;
 reguła powinna znaleźć zastosowanie w pewnej liczbie przypadków;
 praktyka powinna być długotrwała (dawny pogląd); obecnie przepis prawa zwyczajowego może wykształcić się w krótkim
okresie czasu ze względu na dynamikę stosunków międzynarodowych;
 praktyce musi towarzyszyć przekonanie, że dana reguła jest norma PM (element psychologiczny); brak działań ze strony
państwa jak również działanie państwa, może wyrazić jego zgodę na wykształcenie się normy PZ;
  wg sędziego Negulesco praktyka powinna „polegać jednocześnie na nieprzerwanym potwierdzeniu faktów dokonywanych
w dziedzinie stosunków międzynarodowych i na świadomości prawnej wspólnej dla państw, które w niej uczestniczą,
opartej na przekonaniu, że powtarzanie faktów jest przejawem obowiązującej reguły”;
 możliwość istnienia zwyczajów obowiązujących państwa danego regionu
 moc obowiązująca – norma PZ traci ją na skutek:
o wykształcenia się nowej, kolidującej z nią normy PZ
o odstąpienia państw od jej praktykowania – odwyknięcie (desuetudo)
o w skutek wykształcenia się przeciwnego zwyczaju może też utracić moc obowiązującą norma prawa umownego
 uzasadnienie mocy obowiązującej prawa zwyczajowego – podstawą mocy obowiązującej jest zgoda państwa; zwy-
czaj często jest określany jako „milcząca zgoda” (tacitus consensus)
 polskie orzecznictwo sądowe potwierdza moc obowiązującą zasad prawa zwyczajowego i poszczególne ustawy odsyłają
do zwyczajów międzynarodowych
 kurtuazja międzynarodowa (comitas gentium) – grzeczność przestrzegana w stosunkach międzynarodowych; należy
odróżnić ja od zwyczaju międzynarodowego gdyż reguły kurtuazji mimo, że oparte są na zasadzie wzajemności nie mają
charakteru prawnego. Postępowanie wbrew tym regułom nie narusza PM ale może zostać źle odebrane. Najwięcej zasad
kurtuazji wykształciło się w dziedzinie stosunków dyplomatycznych (ceremoniał dyplomatyczny) i konsularnych oraz w ob-
rocie morskim

§ 8. Ogólne zasady prawa.

 art. 38 statutu MTS „ogólne zasady prawa uznane przez państwa cywilizowane”; ogólne zasady prawa nie są ani zasa-
dami prawa wewnętrznego ani zasadami PM; są ogólnymi zasadami prawa w ogóle

§ 9. Inne źródła prawa międzynarodowego.

1. Orzecznictwo sądów międzynarodowych.
 sądy międzynarodowe, zajmując stanowisko w jakiejś kwestii prawnej, nie tworzą nowych przepisów prawa, gdyż opierają
zawsze swe orzeczenia na przepisach prawa umownego lub zwyczajowego
 sąd międzynarodowy nie może oprzeć orzeczenia wyłącznie na poprzednich wyrokach, może je tylko wykorzystać w celu
ustalenia treści nie dość jasnej normy prawa umownego lub zwyczajowego
 sądy oddziałują w pewnej mierze na rozwój prawa, precyzując i wyjaśniając treść przepisów prawnych
2. Doktryna.
 poglądy nauki prawa – doktryna wyjaśnia i precyzuje przepisy prawa, kształtuje poczucie prawne społeczeństwa, poddaje
krytyce przepisy prawa obowiązującego i przedstawia propozycje nowych przepisów bez mocy obowiązującej
 tylko w epoce rozwoju prawa rzymskiego doktryna była źródłem prawa, kiedy sądy musiały wyrokować zgodnie z jedno-
myślną opinią grona prawników (przyznano im ius publice respondendi)
 wg art. 38 statutu MTS orzecznictwo i doktryna pełnią rolę „środka pomocniczego do stwierdzenia przepisów prawnych”
 pośrednie oddziaływanie doktryny i orzecznictwa na proces tworzenia prawa  zajęcie stanowiska w kwestiach prawa
międzynarodowego przez poszczególne państwa jest z reguły poprzedzone analizą doktryny i orzecznictwa w departa-
mentach prawnych MSW; MTS i STSM często odwoływały się do orzeczeń, natomiast unikały odwoływania się do doktry-
ny
3. Ustawodawstwo państw.
 akty ustawodawcze poszczególnych państw dot. stosunków międzynarodowych nie są źródłem PM, gdyż nie mogą one
nakładać obowiązków na inne państwa; wyrażają jedynie stanowisko tego państwa w danej sprawie co może w konse-
kwencji stanowić część procesu tworzenia się nowej normy prawa zwyczajowego lub umownego (np. ustawa o szelfie
kontynentalnym)
4. Akty jednostronne.
 akty jednostronne - wydawane przez państwa w celu wywołania określonych skutków prawnych
o notyfikacja – oficjalne, pisemne powiadomienie drugiego podmiotu PM o pewnym wydarzeniu, z którym prawo
łączy skutki prawne. Często notyfikacja jest niezbędna celem wywołania skutku prawnego
 notyfikacja fakultatywna – wyjaśnienie stosunku prawnego, który inaczej budziłby wątpliwości (np. noty-
fikacje dotyczące utworzenia nowego państwa lub zmiany rządu)
o uznanie – potwierdzenie przez państwo, że przedmiot uznania istnieje powinien być traktowany w płaszczyźnie
PM; np.:
 uznanie nowego państwa jako podmiotu PM
 uznanie rządu jako reprezentanta państwa (w przypadkach utworzenia rządu w drodze niekonstytucyjnej)
 uznanie ruchu narodowowyzwoleńczego
 uznanie za powstańców lub za stronę wojującą (w wojnie domowej)
 uznanie praw państwa do określonego terytorium
o protest – stwierdzenie przez państwo, że określona czynność lub stan rzeczy są niezgodne z PM; zawsze cha-
rakter fakultatywny; może być wyrażony pisemnie (wysłanie noty) i ustnie
o zrzeczenie się (renonciation) – akt rezygnacji państwa z pewnych praw; w sposób wyraźny, nie domniemany
5. Uchwały organizacji międzynarodowych.
 uchwały organów organizacji międzynarodowych – można w pewne mierze dopatrywać się źródeł PM w uchwałach
organizacji międzynarodowych, zwłaszcza Zgromadzenia Ogólnego ONZ; charakter prawotwórczy i moc obowiązującą
przypisuje się przede wszystkim prawu wewnętrznemu organizacji międzynarodowych
 miękkie PM – soft law w przeciwieństwie to prawa twardego (hard law);„słabe prawo”, „zobowiązania paraprawne”, po-
przedzające prawo, prawo niedoskonałe itp.
  akty normatywne należące do „miękkiego” PM – uchwały organów organizacji międzynarodowych skierowane do
państw członkowskich; porozumienie międzypaństwowe (wielostronne, dwustronne), którym z różnych względów nie na-
dano charakteru prawa „twardego” (charakteru umów); umowy, które nie zostały jeszcze ratyfikowane lub zatwierdzone
przez odpowiedni organ
 przykładem porozumienia międzynarodowego, któremu świadomie nie nadano charakteru umowy jest Akt końcowy Kon-
ferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie z 1975 r.

§ 10. Kodyfikacja prawa międzynarodowego.

1. Rozwój historyczny.
 projekty skodyfikowania PM w celu zastąpienia mało precyzyjnego prawa zwyczajowego;
 zawarcie 13 konwencji haskich w 1907 r. i podpisanie deklaracji londyńskiej w 1909 r. – kodyfikacja prawa wojennego i
dot. pokojowego rozwiązywania sporów międzynarodowych
2. Kodyfikacja prawa międzynarodowego po drugiej wojnie światowej.
 Zgromadzenie Ogólne ONZ powołało Komisje Prawa Międzynarodowego 1949 r. w celu „stopniowego rozwoju PM i jego
kodyfikacji”; przyjęte kodyfikacje:
o cztery Konwencje dotyczące prawa morza (1958)
o Konwencja dotycząca statusu bezpaństwowców (1954)
o Konwencja o stosunkach dyplomatycznych (1961)
o Konwencja o stosunkach konsularnych (1963)
o Konwencja o prawie traktatów (1969)
o Konwencja o misjach specjalnych (1969)
o Konwencja o reprezentacji państw w ich stosunkach z organizacjami międzynarodowymi (1975)
o Konwencja o sukcesji państw w zakresie umów międzynarodowych (1978)
o Konwencja o sukcesji państw w zakresie mienia, archiwów i długów (1983)
 prace nad kodyfikacja PM prowadzone są także poza KPM w ramach ONZ np. Komitet Specjalny Zgromadzenia Ogólne-
go (Deklaracja zasad PM), Komisja Praw Człowieka (opracowała Pakty Praw Człowieka; poza ONZ: Międzynarodowy
Komitet Czerwonego Krzyża (Konwencje dot. ochrony ofiar wojny)
3. Następstwa kodyfikacji.
 proces kodyfikacji PM jest zjawiskiem pozytywnym głównie ze względu na to, iż prowadzi on do wyjaśniania i usystematy-
zowania przepisów obowiązującego prawa.
 negatywnym następstwem kodyfikacji PM jest dwoistość stanu prawnego, w którym jedne państwa związane są tylko
przepisami prawa zwyczajowego, a inne – przepisami konwencji, która rozwija i precyzuje przepisy prawa zwyczajowego
(niektóre państwa nie przystępują do nowych konwencji, jednakże nadal obowiązują je przepisy prawa zwyczajowego,
które maja charakter powszechny)

Rozdział 4. Podmioty prawa międzynarodowego.

§ 1. Pojęcie podmiotowości w prawie międzynarodowym.
 pojęcie podmiotowości – podmiot prawa musi legitymować się zdolnością prawną, czyli zdolnością do posiadania
praw i obowiązków oraz zdolnością do czynności prawnych – możliwość bezpośredniego zaciągania praw i obowiąz-
ków, co jest związane ze zdolnością do występowanie w stosunkach międzynarodowych;
 podmiotami PM są tylko państwa, które posiadają międzynarodową zdolność do czynności prawnych, czyli: utrzymania
stosunków dyplomatycznych i konsularnych, uczestniczenia w organizacjach międzynarodowych, zawierania umów, po-
noszenia odpowiedzialności międzynarodowej, posiadania własnego obywatelstwa itp.
 podmiotowość a suwerenność – podmiotami PM są obecnie nie tylko suwerenne państwa ale także niesuwerenni
uczestnicy stosunków międzynarodowych: organizacje międzynarodowe i Stolica Apostolska; podmiotowość ich jest
rezultatem nadania lub uznania, nie mają charakteru pierwotnego jak suwerenne podmioty PM
 podmiotowość pierwotna i wtórna:

PIERWOTNA
podmiotowość państwa powstaje w
konsekwencji jego utworzenia, jest
następstwem suwerenności, nieza-
leżnie od czyjejś woli
WTÓRNA
stworzona przez państwa, które
przyznały jej zdolność prawną i zdol-
ność do czynności; podmiotowość
wtórna jest zależna od stopnia zdol-
ności do czynności prawnych

 Konwencja wiedeńska potwierdza istnienie podmiotów PM innych niż państwa w art. 3  „Fakt, że niniejszej konwencji
nie stosuje się ani do porozumień międzynarodowych, zawartych między państwami a innymi podmiotami prawa między-
narodowego lub między takimi innymi podmiotami prawa międzynarodowego, ani do porozumień międzynarodowych za-
wieranych w formie innej niż pisemna, nie wpływa na: a) moc prawną takich porozumień; b) zastosowanie d nich której-
kolwiek z norm sformułowanych w niniejszej konwencji, którym podlegałyby one na podstawie prawa międzynarodowego
niezależnie od tej konwencji; c) zastosowanie konwencji do wzajemnych stosunków między państwami, opartych na po-
rozumieniach międzynarodowych, których stronami są również inne podmioty prawa międzynarodowego”
 nie wszyscy uczestnicy stosunków międzynarodowy (np. międzynarodowe korporacje, kościoły, osoby fizyczne) są pod-
miotami PM, gdyż nie posiadają oni zdolności do czynności prawnych w stos. m., czyli PM nie reguluje ich stosunków z
innymi krajami, umowy zawierane przez nich nie są umowami międzynarodowymi, nie podlegają prawu traktatów itp.
  podmiotowość a zdolność prawna – sama zdolność prawna (posiadanie praw i obowiązków bezpośrednio wynikają-
cych z PM, np. obowiązek nie popełniania przestępstw i zbrodni międzynarodowych przez osoby fizyczne) nie wystarcza
do nabycia podmiotowości; osoba fizyczna nie jest zdolna do czynności prawnych w stosunkach międzynarodowych co
oznacza, że nie jest podmiotem PM
o PM zna sytuacje, gdy państwo pozbawione możliwości występowania w płaszczyźnie zewnętrznej zachowywało
swą podmiotowość, ja w wypadku III Rzeszy po II wojnie światowej, jednakże sytuacja taka ma wyjątkowy i przej-
ściowy charakter uzasadniony w tym przykładzie odpowiedzialnością za agresję

§ 2. Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego.

1. Elementy składowe i istota państwa.
 trzy elementy niezbędne do powstania i istnienia państwa: ludność, terytorium i władza najwyższa
 konwencja z 1933 r. (Montevideo) o prawach i obowiązkach państwa – czwartym elementem jest zdolność do utrzy-
mywania stosunków z innymi państwami
 wymóg posiadania efektywnego rządu, jako najważniejszego elementu warunkującego istnienie państwa – np. Polska
jako państwo przestała istnieć po rozbiorach mimo istnienia ludności polskiej i terytorium, przyczyną był brak władzy naj-
wyższej
o Stuyt  efektywne funkcjonowanie organizacji politycznej jest najważniejszą okolicznością dla powstania i istnie-
nia państwa
 suwerenność – niezbędnym warunkiem istnienia państwa jako podmiotu PM jest niezależność i samodzielność wystę-
powania w stosunkach międzynarodowych – tylko gdy państwo jest suwerenne. Istnienie suwerenności jest formalnym
kryterium podmiotowości prawno-międzynarodowej. Obecnie suwerenność oznacza przede wszystkim niezależność
konstytucyjną (wewnętrzną i zewnętrzną). Do utraty suwerenności dochodzi w przypadku zniknięcia państwa, połącze-
nia kilku państw w federację, bądź rozpadu federacji na samodzielne państwa
 znaczenie ludności – naród jest nosicielem suwerenności (przejaw zwierzchnictwa narodu); państwo jest wyrazem jego
woli i interesów (rezultat samostanowienia)
2. Powstawanie i upadek państw. Zagadnienie sukcesji.
 PM a powstanie państwa – PM nie ma bezpośredniego wpływu na powstawanie lub upadek państw, jest tylko świad-
kiem jego narodzin bez wpływu na przyczyny i skutki. Pośrednio determinuje powstawanie państw zakazem kolonializmu.
PM ustala jednakże warunki, które państwo musi spełnić aby stać się pełnoprawnym uczestnikiem stosunków międzyna-
rodowych
 sposoby powstania nowych państw – oderwanie się czy wyodrębnienie z istniejących podmiotów, ich połączenie lub
powstają na terytorium res nullius
o prawo narodów do samostanowienia – prawo narodów do tworzenia własnej organizacji państwowej (konse-
kwencja rozwijania się świadomości narodowej i kulturowej)
o dekolonizacja – proces wyzwalania się kolonii zapoczątkowany oderwaniem się USA od Anglii a osiągnął swój
szczyt w latach 60. i 70. XX w.
o system mandatowy – procedura prowadząca do usamodzielnienia się niektórych obszarów zależnych – Pakt Li-
gi Narodów (art. 22 „[…] Niektóre wspólnoty, należące poprzednio do Cesarstwa Otomańskiego, osiągnęły taki
stopień rozwoju, że ich istnienie jako narodów niepodległych może być tymczasowo uznane, pod warunkiem że
rady i pomoc mandatariusza kierować będą ich administracją aż do chwili, kiedy się staną zdolne do samodziel-
nych rządów […]”; Irak, Palestyna, Transjordania (mandaty brytyjskie), Syria i Liban (mandaty francuskie)
o system powierniczy – ustanowiony w Karcie NZ; celem doprowadzenia obszarów powierniczych do samodziel-
nego bytu państwowego; wszystkie tereny powiernicze osiągnęły już niepodległość poprzez utworzenie nowego
państwa, bądź samorządność poprzez stowarzyszenie się z sąsiednim państwem
 ocena legalności – klasyczne PM nie zakładało oceny legalności powstania czy zniknięcia państwa, jednakże obecnie,
ze względu na zakaz wojny i kolonializmu, praktyka ONZ dowodzi, iż taki proces jest możliwy np. uznanie za nielegalną i
sprzeczną z zasadą samostanowienia deklarację niepodległości Rodezji (Zimbabwe) przez rasistowski rząd białej mniej-
szości
 sukcesja – przejęcie praw i obowiązków w odniesieniu do określonego terytorium przy powstaniu lub zniknięciu państwa
o sukcesja to rezultat zmiany zwierzchnictwa terytorialnego nad częścią lub całością określonego terytorium pań-
stwowego
 przedmiotem sukcesji mogą być: umowy międzynarodowe, zobowiązania i prawo pozatraktatowe, członkostwo w
organizacjach międzynarodowych
 problemem sukcesji zajęła się Komisja Prawa Międzynarodowego  wynikiem jej prac są dwie Konwencje: Konwencja
wiedeńska o sukcesji państwa w odniesieniu do traktatów z 1978 r. i Konwencja wiedeńska w odniesieniu do suk-
cesji długów i własności państwowej z 1983 r.
 sukcesja w odniesieniu do traktatów – w odniesieniu do umów wielostronnych - tzw. teoria tabula rasa – nowe państwo
uznaje, że nie jest związane żadnymi dawniejszymi umowami wielostronnymi; teoria prawa wyboru – wybór umów jakie
chce utrzymać w mocy. W odniesieniu do umów bilateralnych – umowa jest obowiązująca gdy obie strony się na to zga-
dzają („prawo do namysłu”). Swoboda wyboru umów ograniczona jest zasadą trwałości granic
 sukcesja długów państwowych – zasada dobrej wiary; większą swobodę w tym względzie mają państwa powstałe w
wyniku dekolonizacji

§ 3. Rodzaje państw z uwagi na ich strukturę.

1. Państwa jednolite.
 występuje na zewnątrz jako jeden podmiot
 istnieje zcentralizowana władza, nie ma podziału suwerenności między całość i części składowe
  jednostki administracyjne nie mają żadnej zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych w stosunkach międzyna-
rodowych
 stosunki zagraniczne należą wyłącznie do kompetencji władz centralnych
2. Państwa złożone.
 istotą państwa złożonego jest podział suwerenności między całość i części składowe
 w przeszłości państwami złożonymi były unie realne i personalne
 państwa związkowe – całość jest podmiotem PM a części składowe mogą mieć jedynie ograniczoną zdolność do utrzy-
mywania stos. międzynarodowych (federacje). Federacja występuje jako jeden podmiot w stosunkach międzynarodo-
wych
 związki państw – podmiotami PM są części składowe, a całość albo w ogóle nie ma, albo ma ograniczoną zdolność do
czynności (konfederacje). Konfederacja jest luźnym związkiem państw opartym na umowie międzynarodowej dla prowa-
dzenia wspólnej polityki zagranicznej i obronnej. Państwa związkowe pozostają suwerenne i stanowią odrębne podmioty
PM
o konfederacja współcześnie nie występuje, jej historycznymi przykładami są konfederacja USA 1776-1787, konfe-
deracja szwajcarska 1648-1848 i Związek Niemiecki 1815-1866  wszystkie przekształciły się z czasem w fede-
racji.
3. Związek Radziecki.
 związkowe państwo wielonarodowe składające się z 15 republik
 specyfiką federalizmu radzieckiego miała być zdolność do działań w stosunkach międzynarodowych (podmiotowość) re-
publik związkowych
 konstytucja z 1977 r.  republiki związkowe poza sprawami należącymi do kompetencji ZSRR miały samodzielnie spra-
wować władzę państwową na swoim terytorium oraz uczestniczyć w rozwiązywaniu problemów należących do kompeten-
cji ZSRR.
4. Wspólnota Niepodległych Państw.
 utworzona w grudniu 1991 r. po rozpadzie ZSRR (częściowy sukcesor ZSRR). Skład: Rosja, Białoruś, Ukraina, Armenia,
Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Tadżykistan, Turkmenia, Uzbekistan i Gruzja
 założenia – członkami są państwa niepodległe, suwerenne, prowadzące własną politykę zagraniczną, należące do ONZ;
współpraca gospodarcza, wprowadzenie ekonomii wolnorynkowej itp.
 wyraźne rozdźwięki w momencie określania celów i zasad Wspólnoty (Rosja, Białoruś, Kazachstan - ekonomiczna i poli-
tyczna integracja między członkami, Ukraina i Gruzja – organizacja państw całkowicie niezależnych)
5. Wspólnota Narodów (brytyjska).
 szczególna forma prawno-międzynarodowych stosunków i więzi jakie łączą państwa wchodzące w skład imperium brytyj-
skiego (uprzednio jako kolonie lub dominia)
 proklamowanie w 1926 r. brytyjskiej Wspólnoty Narodów, po drugiej wojnie światowej – Wspólnota Narodów
 w skład wchodzą dominia, republiki i samodzielne monarchie, które łączy uznanie monarchy brytyjskiego za głowę pań-
stwa (dominia – na zasadzie unii personalnej) lub za głowę Wspólnoty (republiki i samodzielne monarchie)
o całkowita równość w stosunkach, nieograniczone zdolności do czynności prawnych (mogą zawierać umowy mię-
dzynarodowe, korzystają z czynnego i biernego prawa legacji); w stosunkach wzajemnych między członkami
Wspólnoty przedstawiciele dyplomatyczni noszą nazwę Wysokich Komisarzy
 więzy o charakterze ekonomicznym, stosowanie wzajemnych preferencji gospodarczych, strefa funta szterlinga; wspól-
nym fundamentem prawnym jest prawo angielskie; kooperacja w dziedzinach kultury, oświaty, polityki i gospodarki
 elementem organizacji międzynarodowej jest doroczna konferencja premierów państw członkowskich, a także spotkania
ministrów finansów i handlu oraz oświaty; od 1967 r. działa w Londynie Sekretariat (rozsyłanie informacji do wszystkich
państw członkowskich w sprawach interesujących całą Wspólnotę, popieranie i rozwijanie więzów łączących Wspólnotę
we wszystkich dziedzinach, przygotowywanie konferencji premierów)

§ 4. Rodzaje państw ze względu na ograniczenie zdolności do czynności prawnych w stosunkach

międzynarodowych.
1. Państwa zależne.
 państwa zależne – w rozumieniu PM zależne jest państwo, którego zdolność do utrzymywania stosunków międzynaro-
dowych i prowadzenia polityki zagranicznej jest ograniczona na rzecz innego podmiotu (występowanie w imieniu jednego
państwa przez inne państwo). Upośledzenie podmiotowości międzynarodowej poprzez odebranie zdolności do czynności
prawnych
o protektoraty:
 międzynarodowe (państwa) – umowa między 2 suwerennymi państwami, w której jedno państwo (zwane
protegowanym) zrzeka się w całości lub części swej zdolności do działania w płaszczyźnie zewnętrznej i
przekazuje je państwu protektorowi  przykładem Bhutan (Indie)
 kolonialne (terytoria i obszary nie mające takiego statusu)
o państwa wasalne – istnienie państwa wasalnego (lennego) i państwa suwerennego; zobowiązania charaktery-
styczne dla stosunków feudalnych w postaci daniny – do niedawna przykładem była Andora (symboliczna danina
dla Francji w wysokości 960 franków i Hiszpanii 460 peset); po 1993 konstytucja wprowadziła zmiany w systemie
feudalnym
2. Minipaństwa.
 minipaństwa – Liechtenstein, Monako i San Marino można uznać za protektoraty międzynarodowe ze względu na ma-
leńkie terytorium i niewielką liczbę mieszkańców. Liechtenstein jest reprezentowany przez Szwajcarię, Monako – Francja
(prawo reprezentowania i zawierania umów międzynarodowych), Republika San Marino – Włochy
  ograniczona podmiotowość minipaństw nie jest kwestionowana  uczestniczą one w licznych konferencjach międzynaro-
dowych, m.in. KBWE oraz podpisują umowy międzynarodowe
 w latach 1990-1993 przystąpiły do ONZ
3. Państwa trwale neutralne.
 państwa trwale neutralne – przyjęcie trwałej neutralności powoduje pewne ograniczenia zdolności do czynności praw-
nych w płaszczyźnie międzynarodowej. Państwo takie w zamian za uzyskaną gwarancję niepodległości i integralności te-
rytorialnej zobowiązuje się nie używać siły zbrojnej przeciwko innemu państwu (wyjątek samoobrona)
 wyłączenie z możliwości przystąpienia do sojuszy i org. wojskowych, uczestniczenia w systemie bezpieczeństwa zbioro-
wego itp.
 status trwałej neutralności musi być zaakceptowany przez inne państwa; nie wystarczy sama tylko jednostronna decyzja,
jak w przypadku deklaracji Islandii z roku 1918 czy Laosu z roku 1962
 stałą neutralność należy odróżniać od neutralności części terytorium, neutralności wojennej oraz polityki neutralności
 Szwajcaria od 1648 r. (przystąpiła do ONZ dopiero w 2002 r.), Austria 1955 r.

§ 5. Inne podmioty prawa międzynarodowego.

1. Podmiotowość narodu.
 podmiotowość narodu – prawo narodów do samostanowienia tylko ogólnikowo wymienione w Karcie NZ; deklaracja
ONZ z 14 grudnia 1960 r. w sprawie przyznania niepodległości krajom i narodom kolonialnym  „Wszystkie narody mają
prawo do samostanowienia; na mocy tego prawa określają wg własnej woli swój status polityczny i swobodnie rozwijają
swe życie gospodarcze, społeczne i kulturalne”
o uściślenie zasady (deklaracja z 1970 r.), aby uniemożliwić powoływanie się na nią w celu naruszania integracji te-
rytorialnej i politycznej państw niepodległych (ruchy separatystyczne)  „Nic, co zostało powiedziane […] nie bę-
dzie rozumiane jako upoważnienie lub zachęta do podjęcia jakiegokolwiek działania, które prowadziłoby do rozbi-
cia lub naruszenia, całkowicie lub częściowo, integracji terytorialnej lub jedności politycznej suwerennych i nie-
podległych państw, które postępują zgodnie z zasadą równouprawnienia i samostanowienia narodów […] i które
posiadają tym samym rząd reprezentujący całą ludność należącą do danego terytorium, bez względu na rasę,
wyznanie lub kolor”
 wyrażenie woli narodu (wybór własnego statusu wewnętrznego i zewnętrznego) może dokonać się w drodze pokojowej
lub w drodze walki narodowowyzwoleńczej; naród swobodnie wyraża swoja wolę wytworzenia własnej państwowości lub
przyłączenia się do istniejącego podmiotu
 naród, który w trakcie walki narodowowyzwoleńczej tworzy zręby swej państwowości, wykształca organy cywilne lub woj-
skowe zdolne do reprezentowania w stos. międzynarodowych, staje się podmiotem PM (państwo in statu nascendi)
2. Podmiotowość organizacji międzynarodowych.
 po II wojnie światowej  organizacja międzynarodowe są z reguły uznawane za podmiot prawa międzyn.
 podmiotowość organizacji międzynarodowych – zdolność działania w płaszczyźnie międzynarodowej, do nabywania
praw i zaciągania obowiązków międzynarodowych: zawieranie umów międzynarodowych z państwami i innymi organiza-
cjami, korzystanie z biernego prawa legacji, ponoszenie odpowiedzialności i sprawowanie opieki nad funkcjonariuszami,
korzystanie z przywilejów i immunitetów, działalność jest określona przez PM (na przykładzie ONZ)
 organizacja ma w stosunku do państwa charakter pochodny, korzysta z podmiotowości w zakresie ustalonym przez two-
rzące organizację państwa w umowie konstytucyjnej, jest powoływana i rozwiązywana w zależności od woli państw człon-
kowskich; podmiotem PM jest tylko ta organizacja, która ma niezbędną sumę kompetencji międzynarodowych
3. Podmiotowość Stolicy Apostolskiej.
 podmiotowość Stolicy Apostolskiej - głowa Kościoła katolickiego (zgodnie z prawem kanonicznym) – papież wraz z
podległym mu zespołem urzędów kurialnych; zdolność papieża do występowania w stos. międzynarodowych była uzna-
wana już w średniowieczu
o traktat laterański – 11 luty 1929 r. podpisanie traktatu laterańskiego między Stolicą Apostolską a Włochami
(utworzenie państwa-miasta Watykanu); traktat ten wyposażył Stolice Apostolską w atrybuty państwowości umoż-
liwiając występowanie także jako Państwo-Miasto Watykan (dwoistość podmiotu); jednakże to Stolica Apostolska
częściej występuje w stosunkach międzynarodowych, podpisuje konkordaty, korzysta z prawa biernej i czynnej
legacji
4. Podmiotowość osób fizycznych i prawnych.
 podmiotowość osób fizycznych i prawnych - istnienie norm PM bezpośrednio skierowanych do osób fizycznych, dają-
cych im określone prawa i nakładających na nie obowiązki i odpowiedzialność – normy adresowane do jednostek – zakaz
piractwa, pojęcie zbrodni międzynarodowych (zbrodnie wojenne, przeciwko pokojowi i przeciwko ludzkości, ludobójstwo,
apartheid) pociągają za sobą odpowiedzialność karną osób fizycznych (wynikająca z naruszenia norm PM)
 zdolność działań w płaszczyźnie międzynarodowej  istnienie norm adresowanych do osób fizycznych oraz posiada-
nie praw i obowiązków niezależnie od ich sporadyczności nie wystarcza do uzyskania podmiotowości, gdyż nie zostały
one uzyskane czy zaciągnięte poprzez własne działania ale poprzez wolę państwa i za jego zgodą (np. prawa człowieka
czy mniejszości narodowych)
 prawo petycji  możliwość składania petycji jest uwzględniona w niektórych umowach o ochronie praw człowieka (Euro-
pejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Międzynarodowa Konwencja w Sprawie Likwi-
dacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej oraz protokół dodatkowy do MPPOiP)
 sytuacja prawna osób fizycznych i prawnych jest regulowana przez prawo wewnętrzne

§ 6. Uznanie międzynarodowe.
1. Pojęcie i formy uznania.
 uznanie międzynarodowe to akt prawny, w którym podmiot PM (państwo lub organizacja międzynarodowa) stwierdza
istnienie pewnych faktów oraz przyznaje im określone skutki prawne. Przedmiotem uznania może być państwo, rząd, po-
wstańcy, strona wojująca, naród; szersze rozumienie  uznanie może odnosić się do każdej w zasadzie sytuacji prawnej
 uznanie może być udzielane indywidualnie przez poszczególne pomioty PM lub kolektywnie przez grupę państw lub or-
ganizację międzynarodową (w tym przypadku uznaniem podmiotowości państwa jest przyjęcie go w poczet członków)
o uznanie wyraźne (notyfikowanie tego zainteresowanemu podmiotowi w sposób jednoznaczny i nie budzący wąt-
pliwości) i dorozumiane (wynika ono z faktów konkludentnych  uznanie państwa lub rządu wynika z nawiązania
stosunków dyplomatycznych lub podpisania umowy bilateralnej z państwem lub rządem uznanym)
 uznanie de facto i de iure – uznanie de facto traktowane jest jako niepełne i ograniczone, a więc warunkowe i odwoły-
walne (uznanie jeśli zostanie wypełniony sformułowany przezeń warunek); uznanie de iure jest bezwarunkowe i nieod-
wracalne
 obowiązek uznania – uznanie, zgodnie z PM, jest faktem pozostającym w sferze swobodnej decyzji poszczególnych
podmiotów PM; obowiązek nieuznawania w przypadku gdy mamy do czynienia z nieuznawaniem fundamentalnych zasad
PM (np. nielegalna okupacja jakiegoś terytorium)
 w szczególnych sytuacjach, jak miało to miejsce w przypadku Rodezji (przed powstaniem Zimbabwe), obok obowiązku
nieuznawania, na członków Narodów Zjednoczonych może być nałożony obowiązek zastosowania sankcji
2. Uznanie państwa.
 istnienie pewnych kryteriów pozwalających na rozstrzygnięcie wątpliwości czy należy udzielić już uznania nowopowstałe-
mu państwu  jednym z nich jest efektywność – stabilność i skuteczność władzy najwyższej nowopowstałego państwa,
jej zdolność do utrzymywania stosunków międzynarodowych; uzyskuje wtedy zdolność do czynności prawnych w rozu-
mieniu PM (staje się suwerennym podmiotem PM)
o inne kryteria można podzielić na polityczne i prawne (subiektywne i obiektywne), przy czym pierwsze odnoszą się
do opinii, drugie zaś do faktów
 przedwczesne uznanie – uznanie udzielone, mimo iż istnieją poważne wątpliwości co do stabilności i trwałości nowej or-
ganizacji terytorialnej, uznanie za państwo jeszcze w trakcie walki
o przedwczesne uznanie stanowi naruszenie PM, gdyż jest ono udzielane bezpodstawnie (uznawana społeczność
nie tworzy jeszcze państwa w świetle faktów) oraz jest ono w pewnym sensie interwencja w sprawy wewnętrzne
jakiegoś państwa
 warunki uznania w praktyce międzynarodowej – praktyka potwierdza tezę, że warunkiem i podstawą uznania państwa
jest istnienie określonych elementów faktycznych, składających się na efektywność nowego porządku prawnego
o współcześnie nowymi kryteriami stają się przestrzeganie prawa do samostanowienia i praw człowieka
 konsekwencje uznania państwa:
o teoria konstytutywna – skutki prawne powstają dopiero z momentem uznania stanu faktycznego, nabycie pod-
miotowości zależy od uznania; teoria ta wynika z teorii pozytywistycznej i mówi, iż skoro źródłem praw i obowiąz-
ków jest zgoda państw, wyrażona lub dorozumiana, to ona tez jest źródłem podmiotowości; nowe państwo staje
się podmiotem PM tylko w drodze uznania przez inne podmioty PM
o teoria deklaratoryjna – skutki prawne maja miejsce z chwilą, gdy sytuacja faktyczna spełnia stawiane przez PM
warunki; nabycie podmiotowości będzie wynikiem nie uznania przez inne podmioty PM ale przez uzyskanie efek-
tywności przez nowy porządek prawny, co jest tylko odnotowywane przez uznanie
 znaczenie uznania – polityczne  jest warunkiem zapewnienie międzynarodowego pokoju i współpracy oraz tworzy
trwałą i normalną podstawę prawną stosunków między państwami; prawne skutki uznania  zarejestrowanie i akcepto-
wanie nowego państwa, nawiązanie stosunków dyplomatycznych, stwierdzenie kompetencji jego organów i przedstawi-
cieli oraz przyznanie im stosownych przywilejów i immunitetów, możliwość występowania przed sądami wewnętrznymi,
korzystania z immunitetu sądowego oraz stwierdzenia obowiązywania aktów wewnętrznych uznawanego państwa
3. Uznanie rządu.
 gdy rząd dochodzi do władzy w drodze pozakonstytucyjnej czyli w drodze puczu, zamachu stanu, przewrotu czy rewolucji
 kryteria uznania rządu  kryteria prawne (obiektywne) – efektywność grupy pretendującej do władzy (zasadą prze-
ciwstawną w przedmiocie uznania efektywności jest legitymizm, postulujący nieuznawanie rządów, które nie mogą się
powołać na odpowiednią legitymację prawną, czyli zgodność z określonym wewnętrznym porządkiem prawnym); rzeczy-
wiste sprawowanie władzy państwowej nad określoną grupą ludzi, na określonym terytorium (milczące lub wyraźne po-
parcie ludności i zdolność do wykonywania zobowiązań międzynarodowych) i kryteria polityczne (subiektywne)
o doktryna Tobara  MSZ Ekwadoru, który postulował, by państwa amerykańskie działające wspólnie odmawiały
uznania wszystkich rządów ustanowionych w drodze rewolucyjnej, sprzecznie z porządkiem konstytucyjnym
o doktryna Estrady  1930, Meksyk będzie utrzymywał bądź wycofywał swych przedstawicieli dyplomatycznych
bez wypowiadania się przedwstępnego czy następnego co do prawa innych narodów do zachowania czy zmiany
ich rządów lub władz; specjalny akt uznania nowych władz jest zbędny
 zagadnienie uznania rządów na emigracji powstało w okresie pierwszej wojny światowej
o podstawa uznania – rząd na emigracji ma kompetencje pod warunkiem efektywnych działań tak długo, jak istnie-
je okupacja; prowadzenie działalności mającej na celu odzyskanie niepodległości (walka z okupantem, posiada-
nie własnych sił zbrojnych lub kierowanie ruchem oporu na okupowanym terenie)
o jeśli okupacja się kończy, a rząd emigracyjny nie odzyskał rzeczywistej władzy nad okupowanym terytorium, traci
on swą kompetencję i nie może być dłużej uważany za rząd tego państwa  gdy na terytorium okupowanego kra-
ju zostaje utworzony rząd sprawujący efektywną władzę przy poparciu ludności
4. Uznanie za stronę wojującą i za powstańców.
 ruch niepodległościowy, wojna domowa lub powstanie przekształciły się z konfliktu wewnętrznego w konflikt o charakterze
międzynarodowym
  dwa zespoły kryteriów: obiektywne (własny rząd i organizacja wojskowa powstańców, kontrola rządu nad częścią teryto-
rium będącego w stanie wojny domowej, powstanie ma przybrać formę działań wojennych) i subiektywne (prawdopodo-
bieństwo sukcesu powstańców, jak też istnienie bezpośredniego własnego interesu)
 poprzez nabycie uznania powstańcy uzyskują prawa i obowiązki państwa prowadzącego wojnę
o następuje zmiana w odpowiedzialności międzynarodowej  rząd konstytucyjny zostaje zwolniony z odpowie-
dzialności za wydarzenia, jakie mają miejsce na terytorium niepodlegającym jego władzy, a na jego miejsce
wchodzi, z racji sprawowania rzeczywistej władzy, rząd strony wojującej
 różnica między uznaniem za stronę wojującą i za powstańców  grupa powstańcza nie jest upoważniona do uzyska-
nia statusu strony wojującej, jeżeli: walczy dopiero o stworzenie warunków do powołania własnych organów rządowych,
nie ma pod swą rzeczywistą władzą części terytorium, siły jej nie działają pod jednolitym dowództwem bądź nie prze-
strzegają obowiązujących sposobów prowadzenia wojny
 konsekwencje prawne: powstańcy nie są przez uznające państwo traktowani jako przestępcy czy piraci; państwa trzecie
nie mają obowiązku do zachowania neutralności w stosunku do państwa wojującego.
5. Uznanie za naród.
 miało miejsce w stosunku do Czechów i Polaków walczących w I wojnie światowej po stronie Ententy; stworzenie naro-
dowych komitetów uznanych przez mocarstwa pozwoliło im na korzystanie z pewnych kompetencji rządowych (prawo po-
siadania armii, trybunałów wojskowych, używanie flagi narodowej)  nie było równoznaczne z automatycznym uznaniem
przyszłej państwowości
 obecnie instytucja ta nie jest stosowana

§ 7. Odpowiedzialność międzynarodowa państwa.

 koncepcje odpowiedzialności:
o konserwatywna – odpowiedzialność państwa za szkody poniesione na jego terytorium przez cudzoziemca
(szkody finansowe); obowiązek naprawienia szkody (reparacja i satysfakcja)
o postępowa – centralnym zadaniem PM jest zachowanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, dlatego
tez odpowiedzialność za naruszenie zakazu uciekania się do wojny, za zbrodnie międzynarodowe wysunęła się
na pierwsze miejsce; poza naprawieniem szkody również sankcje
1. Źródła odpowiedzialności.
 naruszenie norm PM – odpowiedzialność międzynarodowa państw powstaje tylko w konsekwencji naruszenia zobowią-
zania międzynarodowego (naruszenie wynikające z działania bądź z zaniechania działania)
 rodzaje naruszeń – przynoszące szkodę jakiemuś państwu oraz wyrządzające istotną szkodę całej społeczności mię-
dzynarodowej, godząc w fundament prawa i stosunków międzynarodowych
 zbrodnie międzynarodowe – zbrodnie to bezprawne działania, które powodują naruszenie zobowiązania międzynaro-
dowego istotnego dla ochrony fundamentalnych interesów całej społeczności międzynarodowej (naruszenie międzynaro-
dowego pokoju i bezpieczeństwa)
 delikty międzynarodowe – inne formy bezprawnej działalności
 przypisanie odpowiedzialności – sposób przypisania odpowiedzialności: naruszenie jakiejś normy PM oraz zachowanie
danego podmiotu zezwalające na przypisanie mu odpowiedzialności
 podstawy odpowiedzialności:
o odpowiedzialność międzynarodowa powstaje tylko w wyniku jego winy (Grocjusz)
o skutek jako podstawa odpowiedzialności międzynarodowej (H. Triepel i D. Anzzilotti)
o koncepcja odpowiedzialności obiektywnej – odpowiedzialność ponosi państwo, któremu można przypisać na-
ruszenie normy, bez potrzeby ustalania czy jakiś organ ponosi winę za to naruszenie, czy nie; podstawą odpo-
wiedzialności jest tu skutek, jaki miało naruszenie normy
2. Odpowiedzialność bezpośrednia i pośrednia.
 odpowiedzialność bezpośrednia (pierwotna) jest ponoszona przez państwo za swe własne działania, tj. swoich organów
 odpowiedzialność pośrednia (pochodna)  odpowiedzialność ponoszona za akty poszczególnych osób prywatnych
 państwo odpowiada nie tylko za swoje działania ale także za działania swoich obywateli a nawet cudzoziemców przeby-
wających na jego terytorium; różne konsekwencje wynikające z odpowiedzialności bezpośredniej (zobowiązanie odszko-
dowania) i pośredniej (ukaranie winnych)
 odpowiedzialność za działania organów wykonawczych – państwo odpowiada za działania swoich organów wyko-
nawczych sprzeczne z ich kompetencjami, podobnie jest z przedstawicielami dyplomatycznymi; w przypadku członków sił
zbrojnych należy rozróżnić okres pokoju i wojny (w czasie wojny strona wojująca jest odpowiedzialna za każdy czyn osób
wchodzących w skład jej sił zbrojnych)
 odpowiedzialność za działania władzy ustawodawczej – państwo może odpowiadać za samo uchwalenie ustawy
sprzecznej z jego zobowiązaniami międzynarodowymi
 odpowiedzialność za działania organów sądowych – jeśli akty sądów są sprzeczne z PM powstaje odpowiedzialność
międzynarodowa (niezależnie czy były one wynikiem omyłki, czy świadomego działania)
 odpowiedzialność za działania osób prywatnych – państwo odpowiada za działanie bezprawne osób prywatnych wy-
mierzone przeciw innemu państwu bądź cudzoziemcom, jeżeli szkoda wynikła wskutek zachęcania czy tolerowania tych
działań, niezastosowania przez państwo środków prewencyjnych bądź nie ukarania sprawców bezprawnych działań
3. Formy odpowiedzialności.
 reparacja (naprawienie szkód) – w formie restytucji (przywróceniu poprzedniego stanu rzeczy, jaki istniał przed popeł-
nieniem deliktu np. wykonanie zobowiązań, odwołanie bezprawnego działania itp.); w pewnych sytuacjach, gdy doszło do
zniszczenia obiektu podlegającego zwrotowi, występuje tzw. restytucja zastępcza; lub odszkodowania (zapłacenie pew-
nej sumy, bądź danie ekwiwalentu w celu wyrównania szkód materialnych będących wynikiem deliktu); PM nie dopuszcza
kar pieniężnych jako formy zadośćuczynienia
  satysfakcja – forma wynagrodzenia niematerialnych szkód poniesionych przez państwo, polega na wyrażeniu dezapro-
baty wobec aktów jednego państwa skierowanych przeciwko czci i honorowi innego państwa; przeprosiny i wyrazy ubo-
lewania, zobowiązanie ukarania winnych itp.
 sankcje – zbrodnie międzynarodowe – sankcje ekonomiczne i wojskowe (np. embargo)  art. 41 i 42 Karty NZ; sankcje
mogą być stosowane także przez inne organizacje międzynarodowe (1991 – EWG nałożyła embargo na Serbię i Czarno-
górę, OPA w 1992 r. na Haiti)

Rozdział 5. Organy państwa w stosunkach międzynarodowych.

§ 1. Organy wewnętrzne.
 PM nie określa, na jakich zasadach na być oparty proces podejmowania przez państwo decyzji w stosunkach międzyna-
rodowych
 przedmiotem prawnomiędzynarodowego uregulowania jest natomiast sfera reprezentacji państwa (kto i na jakich zasa-
dach może wyrażać wolę państwa w stosunkach zewnętrznych); art. 7 pkt. 2 Konwencji wiedeńskiej o prawie tratatów z
1969 r.: „ze względu na ich funkcje i bez potrzeby przedkładania pełnomocnictw, następujące osoby uważa się za repre-
zentujące swoje państwo:
o głowy państw, szefów rządów i ministrów spraw zagranicznych – dla dokonania wszelkich czynności związanych
z zawarciem traktatu
o szefów misji dyplomatycznych dla przyjęcia tekstu traktatu między państwem wysyłającym a państwem przyjmu-
jącym
o przedstawicieli skredytowanych przez państwa bądź na konferencji międzynarodowej, bądź przy org. m. lub przy
jednym z jej organów – dla przyjęcia tekstu traktatu na tej konferencji, w tej organizacji lub w tym organie.”
 innym zagadnieniem, którym zajmuje się PM w związku z reprezentacja są przywileje i immunitety, jakie przysługują oso-
bom występującym w charakterze organów państwowych poza granicami jego terytorium
 organy państwowe występujące w stosunkach międzynarodowych dzieli się na:

ORGANY WEWNĘTRZNE ORGANY ZEWNĘTRZNE

siedziba na terytorium państwa; gło-
wa państwa, parlament, rząd, szef
rządu, minister spraw zagranicznych,
minister współpracy gospodarczej z
zagranicą (organy konstytucyjne);
obok nich mogą występować także
organy wewnętrzne powołane do
życia w rezultacie umów międzyna-
rodowych i ustaw, nazywane wów-
czas odpowiednio organami kon-
wencyjnymi specjalnymi
siedziba poza granicami państwa;
przedstawicielstwa dyplomatyczne
stałe i doraźne, przedstawicielstwa
handlowe, przedstawicielstwa przy
organizacjach międzynarodowych,
misje wojskowe oraz urzędy konsu-
larne

1. Głowa państwa.
 konstytucyjna pozycja głowy państwa; wg norm prawa zwyczajowego jego pozycja określana jest jako tzw. ius repraesen-
tationis omnimodae, czyli nieograniczonego, pełnego prawa reprezentowania państwa w stosunkach międzynarodowych
zewnętrznych oraz zespołu przywilejów i immunitetów („immunitet suwerena”)
 uprawnienia głowy państwa – reprezentowanie państwa i wyrażanie jego woli na zewnątrz; wysyłanie i przyjmowanie
przedstawicieli dyplomatycznych; zawieranie umów międzynarodowych bez pełnomocnictw; ogłaszanie stanu wojny i po-
koju; podpisywanie dokumentów (listy uwierzytelniające i odwołujące, pełnomocnictw do zawarcia umowy, dokumentów
ratyfikacyjnych itp.)
o w Polsce art. 133 i 126 Konstytucji z 1997 roku
 przywileje i immunitety głowy państwa – przysługują urzędowi a nie osobie; na terytorium obcym nie podlega on jurys-
dykcji karnej, administracyjnej i jurysdykcji miejscowej cywilnej; bezwzględna nietykalność osoby głowy państwa; ochrona
przed zniesławieniem (PM zakazuje uprawiania tzw. propagandy dyfamacyjnej wymierzonej przeciw szefom państw);
przywilej nietykalności rozciąga się na rezydencję, pojazdy, środki lokomocji i korespondencję
 odpowiedzialność głowy państwa – zasada odpowiedzialności szefów państw za zbrodnie i przestępstwa międzynaro-
dowe
2. Parlament.
 udział w kształtowaniu i kontroli polityki zagranicznej jest istotnym czynnikiem w stanowieniu polityki zagranicznej i
określaniu jej kierunków – parlamenty są najwyższymi organami władzy państwowej, podejmuje uchwały określające
podstawowe kierunki działalności państwa oraz sprawuje kontrolę nad działalnością innych organów władzy i administracji
państwowej
 ogłaszanie stanu wojny – sejm decyduje o stanie wojny (tylko w przypadku napaści zbrojnej na terytorium RP lub gdy
wynika to z zawartych umów) i pokoju
 udział parlamentu w realizacji polityki zagranicznej – wzajemne kontakty między parlamentami, wymiana wizyt, pro-
wadzenie oficjalnych rokowań; komisje spraw zagranicznych przesłuchują kandydatów na ambasadorów
 Unia Międzyparlamentarna od 1889 r.  służy popieraniu kontaktów osobistych między członkami wszystkich parlamen-
tów, zorganizowanych w grupy narodowe
3. Rząd i szef rządu (premier).
  kompetencje rządu – organ faktycznie określający kształt stosunków zewnętrznych; zawiera umowy wymagające ratyfi-
kacji oraz zatwierdzenia i wypowiada inne umowy międzynarodowe; znaczenie w sferze reprezentacji i wyrażania na ze-
wnątrz woli państwa; umowy międzyrządowe
 zatwierdzanie umów międzynarodowych – umowy takie nie zawierają klauzuli ratyfikacyjnej lecz wymagają zatwier-
dzenia przez rząd (pominięcie parlamentu); procedura zatwierdzania określana jest przepisami wewnętrznymi
 uprawnienia szefa rządu – prawo zawierania umów międzynarodowych, prowadzenia rokowań oraz oświadczenia woli
państwa bez pełnomocnictw; jego oświadczenia wiążą państwo; przyjmowanie obcych przedstawicieli dyplomatycznych,
wystawianie pełnomocnictw zazwyczaj z kontrasygnatą MSZ przedstawicielom państwa w organach i organizacjach mię-
dzynarodowych oraz delegatom na konferencje międzynarodowe
 spotkanie na szczycie – spotkanie szefów państw i rządów oraz przywódców największych partii dla załatwienia naj-
ważniejszych problemów; szef rządu przebywający za granicą korzysta z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych 
jest on traktowany jak głowa państwa (występujące różnice nie tyle dotyczą jego sytuacji prawnej, co raczej protokolarnej)
4. Minister i ministerstwo spraw zagranicznych.
 kompetencje ministra spraw zagranicznych: reprezentuje państwo, może prowadzić rokowania dwu- i wielostronne
oraz podpisywać umowy bez pełnomocnictw; jego oświadczenie pisemne i ustne są wiążące dla państwa
o utrzymywanie stałego kontaktu z obcymi przedstawicielami dyplomatycznymi, bierze udział w składaniu listów
uwierzytelniających, uczestniczy w przyjmowaniu delegacji państwowych i rządowych, powoływanie własnych i
przyjmowanie obcych charges d’affaires, kontrasygnuje listy uwierzytelniające dyplomatom itd.
o może wystawiać listy komisyjne własnym i udzielać exequatur obcym konsulom
o udziela zezwolenia na opublikowanie umów w kwestiach prawnomiędzynarodowych dotyczących m.in. obowią-
zywania umów, immunitetów i przywilejów obcych przedstawicieli, wzajemności, uznawania bądź nieuznawania
praw i tytułów państw obcych
 minister spraw zagranicznych korzysta z takich samych przywilejów jak przedstawiciele dyplomatyczni
 ministerstwo spraw zagranicznych – prowadzi całość polityki zagranicznej państwa, utrzymuje kontakt z obcymi pla-
cówkami dyplomatycznymi i konsularnymi, kieruje pracą własnych placówek
o spoczywa na nim obowiązek ochrony interesów własnego państwa i jego obywateli; również koordynacja działal-
ności zagranicznej innych centralnych urzędów
 struktura MSZ  trzy rodzaje departamentów:
o terytorialne (prowadzą i koordynują bieżącą politykę zagraniczną wobec określonych grup krajów)
o funkcjonalne (wydzielone zagadnienia: sprawy konsularne, prawne, traktatowe, kulturalne itp.)
o administracyjne (charakter pomocniczy – gabinet ministra, kadry, łączność itp.)
 minister właściwy do spraw zagranicznych kieruje działalnością MSZ przy pomocy sekretarza stanu, podsekretarzy stanu
oraz gabinetu politycznego ministra  w czasie nieobecności ministra jego obowiązki pełni sekretarz stanu, który w tym
czasie używa tytułu: kierownik MSZ
5. Minister właściwy do spraw gospodarki.
 obrót towarami i usługami z zagranicą regulowany jest w przepisach prawa i umowach międzynarodowych
 uprawnienia ministra właściwego ds. gospodarki – koordynacja działań w zakresie współpracy gospodarczej z zagra-
nicą, kontrola obrotu z zagranicą towarami i technologiami w związku z porozumieniami i zobowiązaniami międzynarodo-
wymi; podejmowanie i rozwijanie działań na rzecz dostępu do rynków zagranicznych polskich towarów, usług i kapitału,
promocja polskiej gospodarki za granicą, współpraca z właściwymi organizacjami, tworzenie i utrzymywanie placówek
ekonomiczno-handlowych za granicą

§ 2. Organy zewnętrzne.
1. Stałe przedstawicielstwa dyplomatyczne.
 główny instrument realizacji stosunków dwustronnych
 stałe misje dyplomatyczne są urzędami jednoosobowymi, akredytowanymi przy głowie państwa pobytu, maja charakter
przedstawicielski, korzystają przywilejów i immunitetów dyplomatycznych, stale przebywają w państwie pobytu
 sposoby ustanowienia i zakończenia misji dyplomatycznej, funkcje, przywileje i obowiązki są regulowane prze prawo dy-
plomatyczne (Konwencja Wiedeńska z 1961 r.)
2. Misje specjalne.
 obok stałych przedstawicielstw dyplomatycznych państwa wysyłają doraźne delegacje w celu załatwienia określonych
spraw – misje specjalne, zwane też misjami ad hoc
 cele misji specjalnych – polityczne (prowadzenie rokowań i załatwianie spraw spornych, negocjowanie i podpisywanie
deklaracji i umów), ceremonialne (udział w koronacjach, pogrzebach, uroczystościach związanych z objęciem stanowi-
ska prezydenta itp.) i techniczne (rozwiązanie lub uzgodnienie problemów specjalistycznych); osobną grupę stanowią
misje specjalne wysyłane na konferencje międzynarodowe
 gdy między państwami nie ma stałych stosunków dyplomatycznych, misje specjalne stanowią jedyną formą bezpośred-
nich kontaktów między tymi państwami
o niekiedy (tzw. ambasadorzy „wędrujący”, ambasador-at-large) jedna osoba jest wysyłana w celu przedstawienia
stanowiska lub zbadania opinii innych rządów do kilku krajów
 wysłanie misji specjalnej występuje w wyniku uzgodnienia między zainteresowanymi państwami; wcześniejsze określenie
celu misji
3. Przedstawicielstwa handlowe.
 monopol handlu zagranicznego – stan, w którym regulowanie i prowadzenie międzynarodowej wymiany handlowej wyko-
nywane jest przez państwo lub z jego upoważnienia
 zadania przedstawicielstw handlowych – reprezentacja interesów państwa w dziedzinie handlu zagranicznego, działa-
nie na rzecz rozwoju stosunków gospodarczych, badania sytuacji ekonomicznej kraju, w którym się znajdują, odnotowa-
 nie ruch cen i zmian kursów, uczestniczą w przygotowywaniu umów ekonomicznych, ocenia i pomoc w działalności
przedsiębiorstw handlu zagranicznego
 polskie przedstawicielstwa – wydziały ekonomiczno-handlowe będące integralna częścią ambasad, sekcje i wydziały
handlowe przy konsulatach (dawniej biura radców handlowych)
4. Przedstawicielstwa przy organizacjach międzynarodowych.
 stałe przedstawicielstwa państw członkowskich przy org. m. wynikają ze wzrostu znaczenia i dynamicznego rozwoju or-
ganizacji międzynarodowych; rozwój stałych przedstawicielstw nastąpił po drugiej wojnie światowej; istnieją nie tylko przy
ONZ ale także przy wielu organizacjach wyspecjalizowanych (UNESCO w Paryżu, FAO w Rzymie itp.) oraz innych orga-
nizacjach tj. Unia Europejska, NATO itd.
 cele stałych przedstawicielstw – utrzymanie stałego kontaktu z sekretarzem organizacji, zapewnia szybkie dostarczenie
dokumentacji i informacji, pozwala utrzymywać stosunki i uzgadniać stanowisko z innymi członkami organizacji także w
okresach między posiedzeniami i sesjami organów
 Konwencja o reprezentacji państw w ich stosunkach z organizacjami międzynarodowymi - 14 marca 1975 r.
uchwalenie Konwencji; reguluje ona status prawny stałych przedstawicielstw i stałych obserwatorów państw nie będących
członkami, sytuacje prawna delegatów do organów i na konferencje międzynarodowe
 zadania przedstawicielstw – (art. 6 powyższej Konwencji) reprezentacja państwa, utrzymanie więzi między państwem a
organizacją, prowadzenie negocjacji, zaznajamianie się z działalnością organizacji, zapewnienie udziału państwa w dzia-
łalności organizacji, ochrona interesów państwa, popieranie realizacji celów organizacji
o konwencja przewiduje przyznanie przez państwo, w którym znajduje się siedziba organizacji regionalnych, uła-
twień przedstawicielstwom umożliwiającym im wykonywanie swych funkcji (zakres przywilejów i immunitetów w
znacznym stopniu wzorowany na odpowiednich postanowieniach Konwencji wiedeńskiej z 1961  różnicą np. to,
iż precedencja między szefami stałych przedstawicielstw, nieróżniących się między sobą rangami, określana jest
wg porządku alfabetycznego nazw ich krajów używanych w organizacji
5. Urzędy konsularne.
 charakter przedstawicielski urzędów konsularnych jest ograniczony w porównaniu do przedstawicielstw dyplomatycznych
 zadania konsulatów – ochrona skonkretyzowanych interesów obywateli i państwa we wszystkich dziedzinach, które wy-
magają od konsula jego działania, opieki i ochrony oraz popieranie przyjaznych stosunków między państwem wysyłają-
cym a przyjmującym
 w praktyce uwidoczniła się tendencja do zrównywania konsulów (pod względem przywilejów i immunitetów) z dyplomata-
mi  konwencje konsularne
6. Misje wojskowe.
 przypadki działania jednostek wojskowych, żołnierzy i oficerów w charakterze organu zewnętrznego państwa (wszelkie
zorganizowane siły zbrojne, jednostki powietrzne, lądowe lub morskie przebywające poza granicami swego kraju)
o okręty wojenne poza swoimi wodami wewnętrznymi i morzem terytorialnym korzystają z pełnego immunitetu, są
wyłączone spod jurysdykcji miejscowej; działają jednocześnie jako organy społeczności międzynarodowej 
zwalczanie niewolnictwa czy piractwa
 rodzaje misji wojskowych – misje doraźne (dla załatwienia określonej sprawy), stałe misje wojskowe w wyniku umów
międzynarodowych i przebywające stale na terytorium innego państwa (te z kolei dzielą się na mające uprawnienia do re-
prezentacji państwa oraz misje wysyłane na podstawie umów o pomocy i współpracy wojskowej)

§ 3. Stosunki dyplomatyczne.
1. Normy regulujące stosunki dyplomatyczne.
 stosunki dyplomatyczne są regulowane przez zespół norm prawa dyplomatycznego, normy kurtuazyjne i normy prawa
wewnętrznego
 Konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych z 18 kwietnia 1961 r. – opracowana przez Komisję Prawa
Międzynarodowego; nie uchyliła prawa zwyczajowego
o Konwencja zakazując dyskryminacji w stosunkach dyplomatycznych, ustala pewne minimum, od którego strony
mogą odchodzić na zasadzie porozumień, przyznając swoim misjom i ich personelowi bardziej uprzywilejowane
traktowanie
 prawo dyplomatyczne daje państwu swobodę w określeniu organów i stopnia reprezentacji w stosunkach dyplomatycz-
nych, organizacji służby dyplomatycznej oraz kształtu protokołu dyplomatycznego
 stosunki dyplomatyczne można rozumieć szeroko, obejmując nimi działalność i pozycję wszystkich organów reprezentu-
jących państwo w stosunkach zewnętrznych, lub wąsko, sprowadzając je do stosunków utrzymywanych za pomocą sta-
łych przedstawicielstw (misji) dyplomatycznych
2. Ustanowienie stosunków dyplomatycznych.
 prawo legacji – prawo wysyłania własnych (czynne prawo legacji) i przyjmowania obcych przedstawicieli dyplomatycz-
nych (bierne prawo legacji); ustanawianie stosunków dyplomatycznych następuje na podstawie wzajemnego porozumie-
nia
 nawiązanie stosunków dyplomatycznych:
o porozumienie o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych
o znalezienie odpowiedniego kandydata na szefa misji (spełniającego warunki państwa wysyłającego i zaakcepto-
wanego przez państwo przyjmujące)
o agrément – zgoda państwa przyjmującego na proponowaną osobę; odmowa nie musi być uzasadniona, nie jest
czymś wyjątkowym w stosunkach dyplomatycznych
o listy uwierzytelniające – po uzyskaniu agrément szef państwa wysyłającego (ambasador lub poseł) i minister
spraw zagranicznych (w odniesieniu do charges d’affaires) wystawiają listy uwierzytelniające i wprowadzające,
 które są składane głowie państwa przyjmującego lub ministrowi spraw zagranicznych (przyjęcie ich jest warun-
kiem niezbędnym)
o po wręczeniu listów uwierzytelniających ambasador jest przyjmowany przez głowę państwa na audiencji prywat-
nej, w której uczestniczy z reguły minister spraw zagranicznych
 akredytacja w kilku krajach – szef misji dyplomatycznej może mieć za zgodą państw przyjmujących akredytację w wię-
cej niż w jednym państwie np. ambasador RP w RPA jest równocześnie akredytowany w Lesotho, Namibii, Mozambiku i
Suazi
o misja dyplomatyczna w państwie, w którym szef misji nie ma stałej siedziby, może być kierowana przez chargé
d’affaires ad interim
 członkowie personelu dyplomatycznego powinni mieć w zasadzie obywatelstwo państwa wysyłającego
3. Funkcje misji dyplomatycznej.
 reprezentowanie państwa wysyłającego w państwie przyjmującym – szef misji dyplomatycznej kontroluje i koordynuje
działalność wszystkich placówek, biur i przedstawicielstw w państwie przyjmującym; oświadczenia szefa misji maja cha-
rakter oficjalny
 ochrona interesów państwa wysyłającego i jego obywateli – misja sprawuje opiekę dyplomatyczną nad obywatelami
będącymi na terytorium państwa pobytu, kontrola nad realizacja umów
 prowadzenie rokowań z państwem pobytu – w celu zapobiegnięcia szkodliwym dla swego kraju zjawiskom i procesom;
wyjaśnianie problemów spornych, prowadzenie rokowań i zawieranie porozumień
 informacje o państwie pobytu – zdobywanie legalnymi sposobami, dozwolonymi przez miejscowe prawo możliwie peł-
nych i rzetelnych danych o państwie pobytu (prognozowanie, wytyczanie kierunków polityki zagranicznej); sprawozdania
na podstawie gazet, statystyk, oficjalnych spotkań itp. o poszczególnych problemach i dziedzinach
 rozwijanie przyjaznych stosunków – rozwijanie stos. poprzez stymulowanie współpracy gospodarczej, naukowej czy
kulturalnej; działania na rzecz promocji swego kraju
 funkcje konsularne – specjalne wydziały konsularne
4. Klasy szefów misji i zagadnienie procedencji.
 szefowie misji dyplomatycznej mogą należeć do jednej z trzech klas:
o ambasadorów i nuncjuszów (przedstawiciel Stolicy Apostolskiej) – akredytowani przy głowie państwa
o posłów nadzwyczajnych i ministrów pełnomocnych oraz internuncjuszów – akredytowani przy głowie pań-
stwa
o chargés d’affaires (en pied) – akredytowani przy ministrze spraw zagranicznych
 chargés d’affaires ad interim – pracownicy dyplomatyczni misji kierujący nią w czasie okresowej nie-
obecności czy choroby szefa
 minister-rezydent – między posłami a chargés d’affaires; byli ustanawiani rzadko, i to przede wszystkim w protektoratach
i państwach zależnych; klasa ta przestała mieć jakiekolwiek znaczenie w praktyce
 precedencja – pierwszeństwo między szefami placówek; regulamin wiedeński ustalił, iż w każdej klasie funkcjonariusze
dyplomatyczni zajmują miedzy sobą miejsce według daty urzędowej notyfikacji ich przybycia
o państwo może ustalać tę kolejność albo od momentu złożenia listów uwierzytelniających, albo od momentu za-
wiadomienia o przybyciu i przedstawieniu MSZ kopii listów uwierzytelniających, jednakże praktyka ta musi być
jednolita i stosowana bez dyskryminacji
5. Personel misji dyplomatycznej.
 personel misji dyplomatycznej dzieli się na:
o personel dyplomatyczny (grono korzystające z przywilejów i immunitetów; radcowie, sekretarze, attaches 
zwykli, będący najniższymi rangą dyplomatami oraz specjalni – wojskowi, morscy czy lotniczy, utrzymujący sto-
sunki z odpowiednimi ministerstwami państwa pobytu i mający specjalne pozycje funkcjonalne i protokolarne w
misji)
o personel administracyjny i techniczny (kierownik i pracownicy kancelarii, maszynistki, lekarze, tłumacze, szy-
franci)
o służba misji (personel obsługi – kierowcy, dozorcy, sprzątaczki zatrudnieni przez państwo wysyłające)
o prywatna służba (domowa służba członków misji, niezatrudnieni przez państwo)

§ 4. Przywileje i immunitety dyplomatyczne.

1. Pojęcie przywilejów i immunitetów.
 wyłączenia, ulgi, prawa i szczególna ochrona, z jakiej korzystają przedstawiciele dyplomatyczni poza granicami swego
kraju
 umowy międzynarodowe traktujące o przywilejach i immunitetach: Karta NZ, Konwencja o przywilejach i immunitetach
Narodów Zjednoczonych z 1946 r., konwencja o przywilejach i immunitetach organizacji wyspecjalizowanych 1947 r.,
Konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych
2. Podstawa przywilejów i immunitetów dyplomatycznych
 teoria eksterytorialności – Grocjusz  założenie, że misja dyplomatyczna powinna być traktowana tak, jak gdyby am-
basada czy poselstwo, znajdujące się poza krajem pobytu, było cząstką państwa wysyłającego; teoria ta jest odrzucana w
nauce jako sprzeczna z rzeczywistością
 teoria reprezentacji – pochodzi z czasów absolutyzmu; założenie, że skoro przedstawiciel dyplomatyczny jest osobistym
reprezentantem – alter ego monarchy-suwerena, który nie podlega żadnej władzy, to i on powinien być traktowany tak
samo i mieć takie same przywileje i immunitety. Przedstawiciel dyplomatyczny reprezentuje naród i państwo, a skoro
wszystkie państwa są sobie równe to organy jednego państwa nie powinny podlegać organom drugiego
 o uzasadnia jednak tylko przywileje organów wewnętrznych i zewnętrznych występujących w stosunkach między-
narodowych, nie uzasadnia natomiast przywilejów innych osób, które nie mają w pełni przedstawicielskiego cha-
rakteru
 teoria funkcjonalna – założenie, że warunkiem wykonania przez personel misji powierzonych mu zadań jest korzystanie
z określonych przywilejów i immunitetów; różnym funkcjom, wykonywanym przez różne kategorie personelu misji, przy-
sługują różne przywileje i immunitety
o zawężające interpretowanie przywilejów
 we współczesnym prawie międzynarodowym przywileje i immunitety oparte są częściowo na teorii funkcjonalnej, a czę-
ściowo na teorii reprezentacji
 przywileje i immunitety można podzielić na rzeczowe (przysługujące placówce dyplomatycznej) oraz osobowe (poszcze-
gólne kategorie pracowników misji)
3. Przywileje i immunitety misji.
 nietykalność – oznacza, że bez zgody szefa misji funkcjonariusze państwa przyjmującego nie mają prawa wstępu na te-
ren misji (aspekt negatywny); obowiązek podjęcia wszystkich stosownych środków w celu ochrony pomieszczeń misji
przed jakimkolwiek natręctwem, szkodą oraz zakłóceniem spokoju i naruszeniem jej powagi (aspekt pozytywny)
o nietykalność obejmuje środki transportu misji, które są wyłączone spod rewizji, rekwizycji, zajęcia itp., a także ar-
chiwa i dokumenty misji
 azyl dyplomatyczny – nie objęty PM, uregulowany na konferencjach w Hawanie i Montevideo; azyl umożliwia obywate-
lowi schronienie na jego własnym terytorium w misji dyplomatycznej innego państwa  azyl może być udzielony tylko
zbiegowi politycznemu, w przypadkach nagłych, na określony czas, przy czym państwo, na terytorium którego udzielono
zbiegowi politycznemu schronienia, może zażądać opuszczenia przez niego swego terytorium pod warunkiem zagwaran-
towania mu bezpieczeństwa
 prawo porozumiewania – porozumienie się z innymi placówkami i konsulatami państwa wysyłającego niezależnie od te-
go, gdzie się one znajdują, za pomocą wszelkich odpowiednich środków (kodem czy szyfrem), włączając w to kurierów
dyplomatycznych, którzy korzystają z nietykalności. Korespondencja urzędowa dotycząca przedstawicielstwa i jego dzia-
łalności jest nietykalna. Zwolnienie z opłat, podatków itp. placówki dyplomatycznej pobieranych w związku z wykonywa-
niem funkcji oficjalnych
4. Przywileje i immunitety osobowe.
 nietykalność przedstawiciela dyplomatycznego – zakaz stosowania jakichkolwiek środków przymusu: zatrzymania czy
aresztowania, nakłada obowiązek traktowania go z należytym szacunkiem oraz obowiązek przedsięwzięcia wszelkich
kroków dla ochrony i zapobieżenia jakiemukolwiek zamachowi na jego osobę, wolność lub godność (rezydencja, akta, ko-
respondencja, mienie)
 immunitet jurysdykcyjny – przedstawiciel dyplomatyczny wyłączony jest spod jurysdykcji karnej państwa przyjmującego
oraz spod jurysdykcji cywilnej i administracyjnej (trzy wyjątki);
o a.) powództwa z zakresu prawa rzeczowego dotyczące prywatnej własności położonej na terytorium państwa
przyjmującego nieruchomości, b.) spraw dotyczących dziedziczenia, w której przedstawiciel dyplomatyczny wy-
stępuje jako wykonawca, administrator, spadkobierca lub zapisobierca w charakterze osoby prywatnej, a nie w in-
teresie państwa wysyłającego, c.) roszczeń z tytułu działalności zawodowej czy handlowej, wykonywanej przez
przedstawiciela dyplomatycznego poza jego czynnościami urzędowymi
o nie ma on obowiązku składania zeznań w charakterze świadka
o immunitet jurysdykcyjny może zostać uchylony przez państwo wysyłające; immunitet sądowy nie zwalnia od od-
powiedzialności przed sadami państwa wysyłającego
 zwolnienie z opłat i podatków – przedstawiciel dyplomatyczny nie podlega przepisom o ubezpieczeniach społecznych,
jest zwolniony z wszelkich opłat i podatków osobistych czy rzeczowych, państwowych, regionalnych czy komunalnych; z
wyjątkiem VAT; bagaż dyplomaty jest zwolniony z kontroli
 kategorie osób korzystających z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych – poza szefem misji i personelem dy-
plomatycznym z przywilejów i immunitetów korzystają członkowie ich rodzin, pozostający z nimi we wspólnocie domowej
 członkowie personelu administracyjnego i kancelaryjnego – immunitet od jurysdykcji cywilnej i administracyjnej
obejmuje tylko czynności o charakterze oficjalnym
 początek i koniec przywilejów i immunitetów – od chwili wjazdu na terytorium państwa przyjmującego, bądź od chwili
notyfikacji jej nominacji MSZ do momentu opuszczenia kraju. W przypadku wojny bądź zerwania stosunków dyploma-
tycznych między państwami, państwo przyjmujące ma obowiązek szanowania i ochrony pomieszczeń misji i jej mienia
 przejazd przez państwo trzecie – korzystanie z uprzywilejowanego traktowania w czasie przejazdu lub przebywania na
terytorium państwa trzeciego pod warunkiem, że znajduje się w drodze do kraju przyjmującego lub w drodze powrotnej (in
transitu)

§ 5. Obowiązki przedstawicieli dyplomatycznych wobec państwa przyjmującego.

 poszanowanie praw i przepisów państwa przyjmującego – przywileje i immunitety nie wyłączają podlegania miejsco-
wemu prawu, lecz wyłączają jedynie właściwość sądów lokalnych i zastosowania sankcji za naruszenie odpowiednich
norm; nie przestrzeganie przepisów może prowadzić do wydania noty protestacyjnej państwa pobytu, uznania za per-
sona non grata, a nawet do wydalenia; ma szanować ustrój, religię, miejscowe tradycje państwa pobytu
 zakaz mieszania się w sprawy wewnętrzne – zakaz mieszania się w sprawy wewnętrzne, krytyki polityki państwa poby-
tu, prowadzenia agitacji przeciwko władzom państwa pobytu
 zakaz wykorzystywania pomieszczeń misji w sposób niezgodny z jej funkcjami – zakaz wykonywania przez przed-
stawicieli dyplomatycznych w państwie przyjmującym żadnej działalności zawodowej w celu uzyskania korzyści osobi-
stych
§ 6. Korpus dyplomatyczny.
 węższe i szersze znaczenie korpusu dyplomatycznego – korpus to: wszyscy szefowie placówek dyplomatycznych
akredytowanych w danej stolicy (węższe znaczenie); wszystkie osoby zaliczane do personelu dyplomatycznego i korzy-
stający z przywilejów dyplomatycznych, którzy są wpisani na specjalną listę prowadzona przez protokół dyplomatyczny
miejscowego MSZ (szersze znaczenie)
 dziekan korpusu dyplomatycznego (doyen) – z reguły najstarszy przedstawiciel dyplomatyczny, a więc ambasador
najdłużej przebywający w danym kraju; w niektórych państwach funkcję tą pełni nuncjusz Stolicy Apostolskiej. Obowiązki
protokolarne i reprezentacyjne. Dziekan (dziekanka w stosunku do pań) pomaga nowo przybyłym dyplomatom, infor-
muje o miejscowych zwyczajach, o kolejności składania wizyt itp., w imieniu korpusu składa życzenia, wygłasza toasty lub
przemówienia z okazji świąt państwowych
 istotą korpusu dyplomatycznego jest fakt, że nie jest to żadna organizacja i nie ma osobowości prawnej, pełni rolę
niemal wyłącznie ceremonialną. Stosunki z korpusem utrzymuje MSZ poprzez departament protokołu dyplomatycz-
nego

§ 7. Koniec misji dyplomatycznej.

 zakończenie misji na skutek notyfikacji – notyfikacja przez państwo wysyłające państwu przyjmującemu o zakończeniu
misji i odwrotnie (art. 43 Konwencji wiedeńskiej); na skutek notyfikacji państwu wysyłającemu przez państwo przyjmujące,
że odmawia uznania przedstawiciela dyplomatycznego za członka misji
 uznanie za persona non grata – po uznaniu przez państwo przyjmujące przedstawiciela dyplomatycznego za persona
non grata, państwo wysyłające powinno odwołać taka osobę
 zakończenie misji dyplomatycznej na skutek wypadków losowych – np. śmierć szefa placówki (placówką kieruje
charges d’affaires ad interium do czasu nominacji nowego szefa), zmiana stanowiska głowy państwa, przy której przed-
stawiciel dyplom. jest akredytowany (potwierdzenie listów akredytacyjnych)
 dymisja (zgubienie szyfru , doznanie ciężkiej obrazy i brak zadośćuczynienia)
 zerwanie stosunków dyplomatycznych – ogłoszenie stanu wojny, rewolucja w państwie wysyłającym lub przyjmującym
lub w przypadku utraty podmiotowości przez któreś z państw
 zakończenie misji dyplomatycznej w skutek podniesienia rangi misji, czyli zmiany poselstwa w ambasadę

§ 8. Stosunki konsularne.
1. Normy regulujące stosunki konsularne.
 stosunki konsularne określane są przez zespół norm prawnych umownych i zwyczajowych składających się na międzyna-
rodowe prawo konsularne oraz przez normy prawa wewnętrznego (wielka rola dwustronnych norm umownych)
o konwencje dwustronne - pierwsze zawarte były już w XII i XIII w.
o konwencje wielostronne - obecnie istnieją trzy konwencje wielostronne: dwie regulują stosunki konsularne
państw amerykańskich – konwencja o funkcjach konsularnych z Caracas z 1911 r. i konwencja hawańska o funk-
cjonariuszach konsularnych z 1928 r. Powszechną umowa jest Konwencja wiedeńska o stosunkach konsularnych
podpisana 24 kwietnia 1963 r. (weszła w życie w 1967 r.)
o zwyczaj międzynarodowy – konwencje dwustronne zawierające identyczne rozwiązania, mogą być traktowane
jako dowód istnienia powszechnej praktyki przyjętej przez prawo
o ustawodawstwo wewnętrzne – w granicach dozwolonych PM; każde państwo samo określa pragmatykę służ-
bowa urzędów konsularnych, określa ich prawa, obowiązki, rangi itp.
2. Ustanowienie stosunków konsularnych. Początek i koniec funkcji konsularnych.
 ustanowienie stosunków konsularnych – na podstawie wzajemnego porozumienia; zgoda na ustanowienie stosunków
dyplomatycznych z reguły oznacza również zgodę na nawiązanie stosunków konsularnych; zerwanie stosunków dyploma-
tycznych nie pociąga za sobą zerwania stosunków konsularnych
 wykonywanie funkcji konsularnych przez misje dyplomatyczne – specjalne wydziały konsularne, Polska posiada 37
wydziałów konsularnych w ambasadach RP. Nie jest wymagana zgoda państwa przyjmującego, lecz jedynie notyfikacja
osób, które wykonują funkcje konsularne przy ambasadach (osoby te korzystają z szerszych przywilejów i immunitetów
dyplomatycznych, a nie konsularnych)
 ustanowienie placówek konsularnych – zgoda na nawiązanie stosunków konsularnych pozwala państwu wysyłające-
mu na ustalenie siedziby urzędu konsularnego, jego klasy i okręgu konsularnego (ustalenie kilku placówek konsularnych
działających w określonych częściach terytorium państwa przyjmującego); propozycje państwa wysyłającego podlegają
aprobacie państwa przyjmującego
 listy komisyjne (patenty) – propozycja co do osoby szefa placówki konsularnej; szefowie placówek konsularnych otrzy-
mują tzw. listy komisyjne wystawione przez głowę państwa, premiera czy ministra SZ (zależnie od przepisów prawa we-
wnętrznego); wymieniają one nazwisko szefa, jego klasę, okręg konsularny i siedzibę placówki. Patent przekazywany jest
rządowi państwa przyjmującego (droga dyplomatyczna). Za zgodną rządu państwa przyjmującego list komisyjny może
być zastępowany notyfikacją. Państwo przyjmujące udziela zgody – udziela exequatur (dopuszczenie szefa placówki do
pełnienia swoich funkcji). Nie ma obowiązku udzielania wyjaśnień w przypadku odmowy exequatur
 zakończenie funkcji konsularnych – zawiadomienie przez państwo wysyłające państwa przyjmującego o zakończeniu
czynności przez funkcjonariusza konsularnego, cofniecie exequatur, notyfikacja przez państwo przyjmujące państwu wy-
syłającemu, że przestało uważać daną osobę za członka personelu konsularnego
o również zdarzenia losowe, zerwanie stosunków konsularnych, wybuch wojny, zmiany w podmiotowości czy rewo-
lucja
3. Funkcje konsularne.
  K. Libera  właściwość rzeczowa konsula obejmuje: kompetencje o charakterze ogólnym, opiekę nad obywatelami pań-
stwa wysyłającego, kompetencje w sferze obrotu gospodarczego, żeglugi morskiej i powietrznej oraz kompetencje o cha-
rakterze prawnym i administracyjnym
 art. 5 Konwencji wiedeńskiej:
a. ochrona interesów państwa wysyłającego i jego obywateli,
b. popieranie rozwoju stosunków handlowych, gospodarczych, kulturalnych i naukowych między państwem wysyła-
jącym i przyjmującym,
c. zapoznawanie się wszelkimi legalnymi sposobami z warunkami i rozwojem życia handlowego, gospodarczego,
kulturalnego i naukowego oraz składanie sprawozdań swemu rządowi,
d. wystawianie paszportów i wiz,
e. udzielanie pomocy własnym obywatelom,
f. pełnienie czynności notariusza i urzędnika stanu cywilnego pod warunkiem zgodności z przepisami miejscowymi,
g. ochrona interesów spadkowych własnych obywateli, ochrona interesów nieletnich osób i osób pozbawionych peł-
nej zdolności do czynności prawnych,
h. reprezentowanie współobywateli przed sądem oraz innymi władzami państwa przyjmującego,
i. wykonywanie nadzoru i kontroli nad statkami i samolotami,
j. udzielanie pomocy statkom i samolotom
 w punkcie m konwencja stwierdza, że konsulowie mogą wykonywać wszelkie czynności, jakie zostały im powierzone
przez państwo wysyłające, a które nie są zakazane przez ustawodawstwo państwa przyjmującego, nie spotykają się z je-
go sprzeciwem lub są przewidziane w umowach międzynarodowych obowiązujących państwo wysyłające i przyjmujące
4. Immunitety i przywileje konsularne.
 węższe od przywilejów i immunitetów dyplomatycznych
 silniej zaakcentowana ich funkcjonalność
5. Immunitety i przywileje placówki.
 prawo używanie flagi i godła oraz nietykalność placówki konsularnej – władze państwa przyjmującego bez zgody
szefa placówki nie maja prawa wkraczania do pomieszczeń konsularnych  domniemanie zgody szefa placówki w przy-
padku pożaru lub innej katastrofy. Pomieszczenia, wyposażenie itp. są wyłączone spod rekwizycji; nietykalność dokumen-
tów; zwolnienie od opodatkowania
 prawo porozumiewania – swoboda porozumiewania się wszelkimi środkami łączności, włączając w to kurierów dyplo-
matycznych i konsularnych
6. Immunitety i przywileje osobowe.
 immunitety i przywileje funkcjonariuszy konsularnych – traktowanie z należytym szacunkiem i względem, ochrona
przed jakimkolwiek zamachem na osobę, wolność lub powagę przedstawiciela konsularnego
o funkcjonariusze konsularni nie podlegają aresztowaniu ani zatrzymaniu (pozbawienie wolności za ciężkie zbrod-
nie tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądowego)
o nie podlegają jurysdykcji władz sądowych lub administracyjnych tylko w odniesieniu do czynności wykonywanych
podczas pełnienia swych funkcji
o zwolnienia podatkowe i celne (węższy niż dyplomaci zakres)
 szerszy zakres przywilejów i immunitetów konsularnych w polskich konwencjach (np. ustanawiana jest nieistniejąca w
prawie powszechnym nietykalność mieszkań funkcjonariuszy konsularnych  wydaje się, iż jest to obecnie przeważający
kierunek ewolucji prawa konsularnego)
7. Klasy szefów placówek konsularnych. Korpus konsularny.
 klasy szefów: konsul generalny, konsul, wicekonsul, agent konsularny
 od konsulów, wicekonsulów i agentów konsularnych, będących szefami placówek konsularnych i działających na podsta-
wie listów komisyjnych, należy odróżnić funkcjonariuszy konsularnych mających zgodnie z wewnętrzną pragmatyką rangę
konsula, wicekonsula czy agenta konsularnego, którzy działają w składzie placówki jako pomocnicy szefa
 w polskiej służbie wyróżnia się stopień służbowy konsul generalny – minister pełnomocny, odpowiadający w służbie dy-
plomatycznej radcy – ministrowi pełnomocnemu
 korpus konsularny – szefowie placówek konsularnych w danym mieście państwa przyjmującego (węższe znaczenie);
wszyscy funkcjonariusze konsularni (szersze znaczenie); na czele stoi najstarszy klasą szef placówki, zwykle konsul ge-
neralny, który najwcześniej otrzymał exequatur; znaczenie podobne do korpusu dyplomatycznego
8. Konsulowie zawodowi i honorowi.
 konsul zawodowy – urzędnik państwa wysyłającego, mianowany spośród jego obywateli (publiczny charakter do pań-
stwa wysyłającego), otrzymuje stałe wynagrodzenie i nie może oddawać się innemu zajęciu zarobkowemu
 konsul honorowy – powoływany na podstawie umowy przez państwo wysyłające spośród mieszkańców (obywateli) pań-
stwa przyjmującego (prywatnoprawny stosunek do państwa wysyłającego), nie otrzymuje stałego uposażenia, prawo re-
kompensaty poniesionych wydatków
 przywileje i immunitety konsula honorowego – zwolniony od wszelkich podatków i opłat od sum otrzymywanych od
państwa wysyłającego z tytułu wykonywanej funkcji; może być aresztowany i uwięziony; nietykalność dokumentów i ar-
chiwów konsula honorowego

Rozdział 6. Terytorium w prawie międzynarodowym.

 pojęcie terytorium: ogólnie jest to określony obszar geograficzny lub przestrzenna strefa ludzkiej działalności; jednak
najczęściej traktowane jest jako synonim terytorium państwowego. Z dodatkowymi określeniami służy do wskazania, opi-
sania określonego obszaru np. terytorium powiernicze; terytorium zdemilitaryzowane
 rodzaje terytoriów:
 o podlegające suwerenności państwowej;
o nie podlegające suwerenności państwowej:
 res communis – wspólne dziedzictwo ludzkości (morza otwarte, przestrzeń kosmiczna, dno mórz i oce-
anów);
 res nullius – obszary niczyje, podlegające zawłaszczeniu (współcześnie już nie występują);

§ 1. Terytorium państwowe.
1. Znaczenie terytorium państwowego.
 jest ono niezbędne do istnienia państwowości, odgrywa ogromną rolę w stosunkach międzynarodowych
 żadna z norm prawa międzynarodowego nie jest wyraźniejsza niż ta, która zakazuje państwom wykonywania suwerenno-
ści na terytorium innego podmiotu
2. Istota prawna terytorium państwowego.
 wypowiadane w doktrynie poglądy, co do istoty prawnej terytorium państwowego można sprowadzić do czterech zasadni-
czych teorii:
o teoria przedmiotowa – klasyczna i mająca szeroką rzeszę zwolenników w prawie międzynarodowym, teoria
uznająca terytorium za przedmiot władzy państwowej. Władza ta jest przedstawiona w dwojaki sposób, albo jako
własność oparta na zasadach prawa publicznego (jest ona przedmiotem poważnej krytyki), lub jako suwerenność
(znacznie bardziej przekonywująca)
o teoria podmiotowa – występuje w dwóch postaciach: jako część szerszej teorii przestrzennej lub jako koncepcja
samodzielna (prawo do terytorium może być porównane tylko z prawem jakie przysługuje jednostce ludzkiej w
stosunku do samej siebie, a więc z prawem osobistym ze skutkami erga omnes). Teoria ta jest słusznie krytyko-
wana, gdyż wprawdzie terytorium jest warunkiem istnienia państwa, ale nie jest częścią jego osobowości w zna-
czeniu dosłownym
o teoria przestrzenna – pojawiała się w drugiej połowie XIX w. jako reakcja na teorię terytorium jako przedmiotu
własności. Wg tej teorii terytorium nie jest rzeczą, którą włada państwo, lecz przestrzenią w obrębie, której władza
państwowa istnieje i działa. Jest granicą władzy państwowej. Teoria ta prowadzi do twierdzenia, że obszary nie-
zamieszkane nie mogą być uznane za terytorium państwowe, jest to błąd gdyż w prawie międzynarodowym ist-
nieje pojęcie suwerenności w oderwaniu od ludności, w stosunku do terytorium materialnego
o teoria kompetencji – wywodzi się z przesłanki, że państwo jest porządkiem normatywnym. Terytorium przed-
stawione jest jako sfera kompetencji przestrzennej państwa, jako zakres obowiązywania jego porządku prawne-
go. Kompetencja państwa może podlegać trojakim ograniczeniom: ratione loci; ratione personae i ratione mate-
riae. W obrębie własnego terytorium państwo wykonuje kompetencje dyskrecjonalną bez żadnych ograniczeń.
Wbrew tej teorii, obok kompetencji ważna jest także możliwość dysponowania terytorium
 definicja: Terytorium państwowe stanowi tak przedmiot władzy państwowej, jak przestrzeń, w granicach, której państwo
wykonuje władzę w sposób wyłączny i pełny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń. Terytorium jest także podstawą wyko-
nywania kompetencji państwowych (personalnych) poza jego granicami
3. Skład terytorium państwowego.
 rodzaje terytorium  terytorium państwa składa się z przestrzeni lądowej, morskiej i powietrznej. Może być jednolite lub
obejmować wiele fragmentów (enklawy, półenklawy). Ląd stanowi trzon każdego terytorium państwowego, a powierzchnia
lądowa utożsamiana jest z terytorium państwa. W skład terytorium państwowego wchodzi też przestrzeń powietrzna nad
obszarem lądowym i morskim
 granice  terytorium jest trójwymiarowe. Bezsporna jest teza, że władza państwa rozciąga się również na jego obszar
podziemny, a zasięg zwierzchnictwa państwowego determinowany jest możliwością eksploatacji
 teoria przylegania i ciągłości – powoływana przy rozważaniu praw państwa do wnętrza ziemi – może być odniesiona
także do terytorium morskiego i powietrznego, które podobnie jak wnętrze ziemi nie mogą być rozpatrywane w oderwaniu
od terytorium lądowego (w przypadku granicy morskiej może ona sięgać max 12 mil od linii podstawowej; w przypadku
przestrzeni powietrznej zasięg zwierzchnictwa terytorialnego nie jest wyraźnie uregulowany)
4. Ochrona integralności terytorialnej państwa w prawie międzynarodowym.
 geneza pojęcia integralności terytorialnej  zwrot „integralność terytorialna” pojawił się w stosunkach międzynarodo-
wych na Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. kiedy zagwarantowano integralność Szwajcarii i części Sabaudii. Również
późniejsze traktaty gwarantowały integralność innym państwom. Art. 10 Paktu Ligi Narodów również zawierał sformuło-
wania dotyczące integralności – „Członkowie Ligi zobowiązują się szanować i utrzymywać przeciwko wszelkiej napaści
zewnętrznej integralność terytorialną i obecną niezależność polityczną wszystkich członków […]”
 Karta Narodów Zjednoczonych  po drugiej wojnie światowej sprawa poszanowania integralności terytorialnej zajęła
centralne miejsce w stosunkach międzynarodowych. Zasada ta obecna jest w wielu umowach i deklaracjach międzynaro-
dowych, które nawiązują do zasady Karty Narodów Zjednoczonych – w szczególności art. 2 ust. 4 zawiera zakaz groźby i
użycia siły „przeciwko integralności terytorialnej i niepodległości jakiegokolwiek państwa”. Porównując art. 10 Paktu z art.
2 ust. 4 KNZ widoczna jest ewolucja pojęcia integralności
 Deklaracja KBWE  zawiera wszystkie istotne elementy zasady poszanowania integralności. Deklaracja Konferencji
Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie została przyjęta 1 sierpnia 1975 r. Chroni zarówno całość terytorium poprzez
zakaz i nielegalność nabywania go siłą, jak i nietykalność poprzez zakaz okupacji wojskowej, a także zakaz podejmowa-
nia innych, bezpośrednich lub pośrednich aktów przymusu

§ 2. Zwierzchnictwo terytorialne.
1. Pojęcie i istota zwierzchnictwa terytorialnego.
 zwierzchnictwo terytorialne jest formą wykonywania przez państwo suwerenności na swoim terytorium. Jest ce-
chą państwa wynikającą z jego suwerenności. Obejmuję władzę polegającą z jednej strony na sprawowaniu w obrębie te-
 rytorium wszystkich działań i funkcji właściwych państwu, z drugiej zaś – na zapobieganiu wykonywania analogicznych
działań ze strony innych podmiotów
 cechy zwierzchnictwa można sprowadzić do dwóch zasadniczych aspektów:
o zwierzchnictwo terytorialne w aspekcie pozytywnym: podporządkowanie władzy państwowej wszystkiego co
się na terytorium danego państwa znajduje i w jego obrębie zachodzi. A więc nie tylko własnych obywateli, jak i
cudzoziemców, lecz także bogactwo naturalne kraju (Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 12 grudnia 1962
r.podkreśla niezbywalne prawo wszystkich państw do swobodnego dysponowania zasobami i bogactwami natu-
ralnymi, zgodnie z ich własnymi interesami narodowymi)
 zwierzchnictwo personalne  państwo sprawuje również zwierzchnictwo personalne, będące konse-
kwencją obywatelstwa i przynależności państwowej. Państwo określa w swym ustawodawstwie we-
wnętrznym sposoby nabycia i utraty obywatelstwa jak również organizuje całą działalność państwa i jego
służb
o zwierzchnictwo terytorialne w aspekcie negatywnym  państwo może wyłączyć działanie jakiejkolwiek obcej
władzy na swym terytorium. Ekskluzywizm ten widoczny jest zwłaszcza w monopolu przymusu i jurysdykcji lub
monopolu organizacji służb publicznych. Jego konsekwencją jest to, że na określonym terytorium istnieć może
tylko jedno państwo i działać jedna tylko władza najwyższa. Terytorium jest jak to się czasem określa „nieprzeni-
kliwe”
2. Obowiązki wynikające ze zwierzchnictwa terytorialnego.
 zakaz wyrządzania szkód innym państwom  państwo wykonuje swe kompetencje nie tylko w interesie własnym, lecz
także w interesie społeczności międzynarodowej, musi więc brać pod uwagę i chronić prawa tej społeczności i jej człon-
ków. We współczesnym prawie międzynarodowym w związku z zakazem stosowania siły, ale i jej groźby, konsekwencją
zwierzchnictwa jest obowiązek państwa zapobiegania w obrębie swego terytorium przestępstwom przeciwko pokojowi i
propagandzie wojennej
 zasada dobrosąsiedztwa  konsekwencją sprawowania zwierzchnictwa jest zobowiązanie państwa do niedopuszczenia
do prowadzenia na swym terytorium działalności zabronionej przez prawo międzynarodowe, takiej, która mogłaby za-
szkodzić państwom sąsiadującym. Z tej zasady wynika również wiele innych zakazów: zakaz zmiany spływu jakiejś rze-
ki, jeśli płynie ona w innych państwach; zakaz budowania zapór bez zgody sąsiada; zakaz zanieczyszczania środowiska,
jeśli ma to skutki w państwie sąsiednim
 kompetencje państw wynikające ze zwierzchnictwa terytorialnego teoretycznie są całkowite i dyskrecjonalne, w praktyce
jednak zmuszone są one często ograniczyć wykonywanie swoich praw zwierzchnich z uwagi na wymogi stosunków
międzynarodowych. Ograniczenia te mogą być nie tylko ratione personae, lecz także ratione materiae – w obu przypad-
kach jest ograniczone z uwagi na konieczność współpracy i obrotu międzynarodowego oraz względy bezpieczeństwa
zbiorowego

§ 3. Szczególne ograniczenia wykonywania zwierzchnictwa terytorialnego.

1. Demilitaryzacja i neutralizacja terytorium.
 demilitaryzacja  wśród ograniczeń zwierzchnictwa terytorialnego ratione materiae wymienia się przede wszystkim de-
militaryzację i neutralizację (występują one oddzielnie albo łącznie). Demilitaryzacja zgodnie z umową międzynarodo-
wą nakłada na państwo obowiązek zlikwidowania oraz zakaz budowy i utrzymywania w przyszłości urządzeń i obiektów
wojskowych na określonej części terytorium, a także zakaz utrzymywania tam sił zbrojnych (może być częściowa lub cał-
kowita). Np. umowa poczdamska przewidywała zupełne rozbrojenie i demilitaryzację Niemiec
 neutralizacja  umowne wyłączenie możliwości działań wojennych na danym terytorium oraz nakaz powstrzymania się
od wykorzystania go w charakterze bazy do prowadzenia takich działań. Stosowana zwłaszcza w przypadku międzynaro-
dowych dróg wodnych np. w 1881 r. taki status uzyskała Cieśnina Magellana
 często naturalizacja występuje łącznie z demilitaryzacją np. w stosunku do Antarktyki od 1 grudnia 1959r.
2. Bazy wojskowe.
 są one daleko idącym ograniczeniem zwierzchnictwa terytorialnego, rozpowszechnione po II wojnie światowej
 wg Berezowskiego są 3 cechy charakterystyczne dla bazy terytorialnej: władza terytorialna na terenie bazy, prawo
łączności z bazą przez terytorium przylegające oraz pobyt na terenie bazy i wokół niej obcych sił zbrojnych
 na podstawie analizy dwustronnych porozumień o bazach, można stwierdzić, że ustanawiające je państwa, w zamian za
określone korzyści, uzyskują na pewien okres czasu prawo do pewnych obszarów, na których wykonują szerokie prawa i
władzę w celach wojskowych
 na pozytywną ocenę zasługują takie ograniczenia zwierzchnictwa terytorialnego jak: demilitaryzacja, neutralizacja, strefy
bezatomowe, limitowanie zbrojeń, wyeliminowanie pewnych rodzajów broni i zakaz doświadczeń z nimi (bazy wojskowe
nie)
3. Dzierżawa
 polega na udzieleniu czasowej zgody przez suwerena terytorialnego na wykorzystywanie części jego terytorium
przez inne państwo na warunkach określonych w zawartej umowie dwustronnej. Umowa o dzierżawę jest dopusz-
czalna i zgodna z prawem międzynarodowym, jeżeli ma równoprawny charakter, nie prowadzi do wyłączenia zwierzchnic-
twa terytorialnego wydzierżawiającego państwa i nie jest utrzymywana przez dzierżawcę wbrew woli suwerena

§ 4. Nabycie i utrata terytorium państwowego.

 nabycie terytorium – dopuszczalne przez prawo rozciągnięcie zwierzchnictwa terytorialnego, dającym nie tylko
prawo wykonywania kompetencji państwowych, ale również dysponowania nabytym obszarem ze skutkami erga
omnes. Prawo międzynarodowe mówi, w jaki sposób między państwami dochodzi do nabycia terytorium, natomiast pra-
wo wewnętrzne wyjaśnia, jakie organy i poprzez jakie działania mogą dokonać zmian terytorialnych
  sposoby nabycia terytorium  najbardziej rozpowszechniony jest podział na tytuły pierwotne i pochodne. Acquisitio
originaria oznacza rozciągnięcie zwierzchnictwa na terytorium nie będące dotąd częścią innego podmiotu, natomiast
acquisitio derivativa to nabyć terytorium innego państwa
 L. Ehrlich  państwo będące podmiotem prawa międzynarodowego ma nad terytorium podlegającym jego suwerenności
władzę własną, pierwotną i suwerenności nad tym terytorium nie może być nigdy przeniesiona z innego podmiotu prawa
międzynarodowego na drugi
1. Cesja.
 najczęściej w stosunkach międzynarodowych zmiany terytorialne następują w wyniku cesji  na mocy umowy międzyna-
rodowej następuje transfer terytorium, kiedy jedno państwo przestaje a drugie rozpoczyna wykonywań zwierzchnictwo
nad przekazanym obszarem
 podmiotem cesji mogą być tylko państwa; niezależnie od liczby stron umowy o cesji, ma ona charakter dwustronny
 elementy cesji. Do przeprowadzenia cesji niezbędne są dwa elementy:
o prawny – zawarcie umowy zobowiązującej cedenta do opuszczenia terytorium
o faktyczny – realizacja tego zobowiązania i objęcie terytorium przez drugie państwo
 umowa o cesji legalizuje objęcie terytorium w posiadanie
 legalność cesji  nie jest ona uwarunkowana ani koniecznością przeprowadzenia plebiscytu, ani uznaniem cesji przez
państwo trzecie. Uzasadniona jest interwencja państw trzecich tylko, gdy cedowane terytorium ma określony status praw-
ny, zachowaniu, którego są zainteresowane inne podmioty
2. Efektywna okupacja (zawłaszczenie).
 efektywna okupacja uzyskała swe ostateczne znaczenie w XIX w.  ekspansja kolonialna w Afryce
 „efektywna okupacja” obejmuje dwa zakresy pojęciowe: po pierwsze wskazuje, że jest rzeczywista i faktyczna, a po
drugie, że okupacja ta daje tytuł suwerenny i wywołuje określone skutki w prawie międzynarodowym
 warunek efektywności  okupacja daje tytuł tylko wtedy, gdy terytorium podlega wyłącznej, efektywnej władzy państwa
rządzącego. Efektywność zależy od dwóch czynników: charakteru okupowanego terytorium oraz stopnia, w jakim spo-
łeczność międzynarodowa jest nim zainteresowana
 efektywna okupacja straciła na znaczeniu współcześnie, w związku z zakazem i potępieniem kolonializmu
3. Zasiedzenie.
 niezbędne jest ciągłe i pokojowe wykonywanie praw suwerennych na danym terytorium oraz jedynie we własnym imieniu
 jest to nabycie suwerenności poprzez efektywne, trwałe wykonywanie kompetencji państwowych. Jednak działanie zasie-
dzenia jest ograniczone przez prawo międzynarodowe w wielu przypadkach np. okupacji wojskowej lub rezultatów wojny
4. Przyrost.
 terytorium państwa może być powiększone wskutek działalności sił przyrody lub pracy człowieka. Przyrost jest sposobem
nabycia terytorium, niewymagającym od państwa podjęcia żadnych specjalnych aktów
5. Zawojowanie (podbój).
 wymóg ostateczności i nieodwracalności zawojowania  do I wojny światowej, zawojowanie oznaczało legalny spo-
sób nabycia terytorium. Warunkiem legalności była ostateczność (nic nie wróżyło zmiany tego stanu) i nieodwracalność
(ostateczne zakończenie wojny)
 przyjęcie zakazu wojny w prawie międzynarodowym oznaczało koniec instytucji zawojowania
6. Utrata terytorium.
 sposoby utraty terytorium. Prawo międzynarodowe zna tyle samo sposobów nabycia, co utraty terytorium. A więc ce-
sja, zasiedzenie może być sposobem nabycia jak i utraty terytorium. Efektywna okupacja ma odpowiednik porzucenia, a
przyrost – zmniejszenia itp. Zwykle, jeśli jedno państwo nabywa terytorium to inne je traci, zdarza się jednak, że traci się
nie na rzecz innego państwa, lecz np. ono zanika na skutek działania żywiołów itp.
 derelikcja jest przykładem utraty terytorium nie na rzecz innego podmiotu  państwo przestaje wykonywać swe kom-
petencje na danym obszarze i porzuca je, co prowadzi do przekształcenia w ziemie niczyją. Wspólnym mianowni-
kiem wszystkich sposobów utraty terytorium jest brak lub niemożliwość wykonywania kompetencji państwowych, bez
względu na powody z wyjątkiem zawojowania, które jest wyłączone z możliwości

§ 5. Granice
1. Pojęcie i rodzaje granic.
 granicę linearną zawdzięczamy rewolucji francuskiej, gdyż tak rozumiana była w traktatach zwieranych przez Francję w
latach 1797 i 1801. Granica jest to linia, a ściślej płaszczyzna, w obrębie, której zawiera się terytorium państwowe;
oddziela ona je od terytorium innego państwa
 rodzaje granic  naturalne (morza, góry, stepy, pustynie) lub sztuczne. Natomiast ze względu na sposób ich ustalania
dzielą się na orograficzne (uwzględniające ukształtowanie powierzchni) i geometryczne (przebiegające niezależnie od
rzeźby terenu). Szczególnym rodzajem granic są granice astronomiczne biegnące wzdłuż południków i równoleżników
(np. między USA a Kanadą lub między Egiptem a Libią i Sudanem)
 granicę ustala się zwykle za pomocą odpowiednich umów międzynarodowych, rzadziej w wyniku decyzji arbitrażowej lub
sądowej.
o 3 etapy ustalania granicy: decyzja polityczna przyznająca terytorium; delimitacja granicy w umowie międzyna-
rodowej i demarkacja granicy
2. Delimitacja granicy państwowej.
 ustalenie przebiegu granicy państwowej; obejmuje sporządzenie opisu granicy oraz naniesienie jej przebiegu na mapę o
stosunkowo małej skali np. 1:1000 000 – dokumenty te stanowią podstawę do przeprowadzenia demarkacji. Delimitacja
powinna być kompletna, precyzyjna i dokładna.
3. Demarkacja granicy państwowej.
  ma na celu szczegółowe wytyczenie i oznakowanie przebiegu granicy państwowej w terenie. Przeprowadzana jest przez
komisję mieszaną i opiera się na dokumentach z procesu delimitacji. Uwzględnia się zachowanie niezbędnych warunków
dla prowadzenia gospodarki rolnej oraz nie przeprowadzanie granicy przez miasta i wsie. Mapa granicy wykonana jest
zwykle w większej skali niż delimitacja np. 1:2500
 redemarkacja granicy polega na sprawdzeniu istniejącej i wytyczonej już granicy
4. Administracja granicy państwowej.
 przepisy wewnętrzne regulują sprawy ochrony granicy, jej przekraczania czy eksploatacji bogactw naturalnych w jej pobli-
żu np. ustawa z 12 października 1990 r. o ochronie granicy państwowej
 nie wszystkie problemy można rozwiązać jednostronnie, dlatego państwa zawierając ze sobą umowy o współpracy i wza-
jemnej pomocy w sprawach granicznych
5. Nienaruszalność granic.
 deklaracja ONZ z 1970 roku stwierdza, że każde państwo ma obowiązek powstrzymać się od groźby lub użycia siły ce-
lem naruszenia istniejących międzynarodowych granic innego państwa jako środka rozwiązywania sporów międzynaro-
dowych, włączając w to spory terytorialne i problemy dotyczące granic
 deklaracja KBWE  państwa uczestniczące uznały wzajemnie za nienaruszalne wszystkie granice każdego z nich, jak
również granice wszystkich państwa w Europie i zobowiązały się do powstrzymania teraz i w przyszłości od zamachów na
te granice

§ 6. Kształtowanie się granic Polski po drugiej wojnie światowej

1. Granica wschodnia.
 granica polsko-radziecka  ukształtowana w wyniku umowy jałtańskiej z 11 lutego 1945 r. gdzie ustalono, że powinna
przebiegać wzdłuż linii Curzona z odchyleniami od 5-8 km na korzyść Polski (potwierdzono to umową dwustronną z 16
sierpnia 1945 r.) i poczdamskiej, oraz umów dwustronnych zawartych między Polską a ZSSR
 następnie granica została zmieniona 15 lutego 1951r. przez polsko-radziecką umowę o zmianie odcinków terytoriów pań-
2
stwowych (480 km , ludność przesiedlono). W 1957 r. wytyczono fragment granicy polsko-radzieckiej przylegającej do
Morza Bałtyckiego. Podpisana 17 lipca 1985 r. umowa między Polską a ZSSR rozgraniczyła morza terytorialne, strefy
ekonomiczne, strefy rybołówstwa morskiego i szelfu kontynentalnego na Morzu Bałtyckim
 granica wschodnia po roku 1991  w wyniku rozpadu ZSSR wschodnia granica polski stała się granicą polsko- litew-
ską, polsko-białoruską i polsko-ukraińską a nienaruszalność granic i brak roszczeń terytorialnych potwierdzono w podpi-
sanych deklaracjach
2. Granica polsko-niemiecka.
 decyzje konferencji poczdamskiej  w umowie z 2 sierpnia 1945 r. zadecydowane, że niemieckie terytoria na wschód
od linii biegnącej od Morza Bałtyckiego, bezpośrednio na zachód od Świnoujścia i stąd wzdłuż rzeki Odry, do miejsc gdzie
wpada zachodnia Nysa i wzdłuż zachodniej Nysy do granicy czechosłowackiej, łącznie z częścią Prus Wschodnich i
Gdańskiem będą należeć do Polski. Układ zgorzelecki (między Polską a NRD) z 6 lipca 1950 r. potwierdził granicę pol-
sko-niemiecką i przeprowadził ostateczną delimitację zachodniej granicy Polski
 układ z 7 grudnia 1970 r. stwierdzał, że granica polsko-niemiecka została uznana przez RFN i obie strony nie mają żad-
nych roszczeń terytorialnych wobec siebie
 traktaty z 1990 r. – potwierdzają ostateczny charakter granicy niemieckiej, podpisany przez RFN, NRD, Francję, Wielką
Brytanię, ZSSR i Stany Zjednoczone 12 września 1990 r. w Moskwie
o traktat między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o potwierdzeniu granicy podpisano 14 li-
stopada 1990 r. w Warszawie
3. Granica polsko-czeska i polsko-słowacka.
 w 1958 r. zakończono prace zawiązane z demarkacją granicy polsko-czechosłowackiej i 13 czerwca 1958 r. podpisano
stosowną umowę. W latach 1976-1983 przeprowadzono pierwszą wspólną kontrolę przebiegu granicy i w jej wyniku do-
szło do podpisania 10 grudnia 1986 r. umowy międzypaństwowej wprowadzającej wyrównawcze zmiany w granicy
 po rozpadzie Federacji Czechosłowackiej w 1992r. granica polsko-czechosłowacka przekształciła się w polsko-czeską i
polsko-słowacką

§ 7. Rzeki międzynarodowe.
1. Pojęcie rzeki międzynarodowej.
 rzeki międzynarodowe to w szerokim rozumieniu rzeki przepływające przez terytorium co najmniej dwóch państw 
ważne, by była to rzeka żeglowna mająca ujście do morza, na której obowiązywałaby swoboda żeglugi dla statków
wszystkich państw (rzeki wielonarodowe płyną przez kilka państw, ale nie nadają się do żeglugi albo nie mają ujścia do
morza; rzeki graniczne rozdzielają terytoria dwóch państw)
 konwencja barcelońska z 20 kwietnia 1921 r. znacznie rozszerza pojęcie rzeki międzynarodowej, jednak ze względu na
niewielką liczbę ratyfikacji konwencja miała ograniczone znaczenie
 rzeki poza żegluga są również wykorzystywane do celów przemysłowych, energetycznych itp. dlatego każda rzeka jeśli
przecina lub rozgranicza terytoria kilku państw jest przedmiotem stosunków między tymi państwami
 Dunaj:
o płynie przez RFN, Austrię, Słowację, Węgry, Chorwację, Serbię, Rumunię, Bułgarię i Mołdawię. Został najpierw
on umiędzynarodowiony na mocy traktatu paryskiego z 30 marca 1856 r. i później jego status był regulowany wie-
loma innymi traktatami
o konwencja belgradzka z 18 sierpnia 1948 r. obecnie reguluje status prawny Dunaju i mówi, że żegluga na Du-
naju jest wolna i otwarta dla obywateli, statków handlowych i towarów wszystkich państw na zasadzie równości;
nadzór na wykonaniem powierzony Komisji Dunaju, która w przeciwieństwie do poprzednich składa się wyłącznie
z państw nadbrzeżnych
  Ren:
o szczegółowe przepisy dotyczące Renu zostały ustanowione przez konwencję moguncką 31 marca 1831 r. Obec-
ny status Renu jest określony przez konwencję mannheimską z 17 października 1868 r., która przewiduje wol-
ność żeglugi statków wszystkich państw. Do obowiązków państw nadbrzeżnych należy utrzymanie żeglowności
na ich odcinkach Renu. W 1963 r. w Strasburgu konwencja mannheimska została poddana rewizji
 Niger:
o akt generalny konwencji berlińskiej z 1885 r. podpisany przez państwa kolonialne, proklamował wolność żeglugi
na rzece Niger i równe traktowanie wszystkich państw. Po uzyskaniu niepodległości państwa nadbrzeżne przyjęły
w 1963 r. nową konwencję, która utrzymała swobodę żeglugi. Państwa nadbrzeżne zarezerwowały sobie prawo
podejmowania kroków niezbędnych dla utrzymania bezpieczeństwa i porządku publicznego
 Indus:
o traktat regulujący wykorzystanie Indusu został podpisany w 1960 r. i zakończył spory między Indiami i Pakista-
nem. Został podzielony na dwie części i 3 cieki wschodniej części są dla Indii, a 3 cieki zachodniej dla Pakistanu.
Strony zachowują też pewne prawa w części rzeki należącej do drugiej strony
 Amazonka:
o traktat o współpracy dorzecza Amazonki został podpisany w 1978 r. przez Boliwię, Brazylię, Gujanę, Ekwador,
Kolumbię, Peru, Surinam i Wenezuelę. Całkowita swoboda żeglugi handlowej jest zagwarantowana na zasadach
wzajemności. Daje równe prawa wszystkim państwom nadbrzeżnym. Rada Współpracy państw dorzecza Ama-
zonki jest odpowiedzialna za opracowywanie planów rozwoju, które są wykonywane przez stałe komisje narodo-
we

§ 8. Obszary morskie.
 kategorie obszarów morskich  najogólniej: wody terytorialne i morze otwarte. W skład terytorium morskiego pań-
stwa wchodzą dwie kategorie wód: wody wewnętrzne oraz morze terytorialne
o biorąc za punkt wyjścia zakres jurysdykcji państwa, obszary morskie można podzielić na 3 kategorie: na obszary
wchodzące w skład terytorium państwowego, na obszary podlegające w ograniczonym stopniu jurysdykcji lub
prawom suwerennego państwa i na obszary znajdujące się poza granicami jurysdykcji państwowej
 pierwsza i druga konferencja prawa morza. Pierwsza konferencja odbyła się w Genewie i trwała od 24 lutego do 27
kwietnia 1958 r. W wyniku jej prac podpisano 4 konwencje: w sprawie morza terytorialnego i strefy przyległej; w sprawie
morza otwartego; w sprawie rybołówstwa i konserwacji zasobów żywych morza otwartego, oraz w sprawie szelfu konty-
nentalnego
 druga konferencja odbyła się w 1960 r. i miała na celu wyraźnie określić szerokość morza terytorialnego, jednak nie udało
się tego zrobić
 trzecia konferencja prawa morza ONZ  w istocie miała ona za zadanie rewizję całego istniejącego prawa morskiego.
Trwała 10 lat (od 1973 do 1982) i uznawana jest za jedną z największych i najważniejszych konferencji w historii stosun-
ków międzynarodowych. Uczestniczyło w niej 157 państw, a w wyniku jej prac doszło do wypracowania i przyjęcia kon-
wencji o prawie morza, będącej swoistą konstytucją mórz i oceanów. 10 grudnia 1982 w Montego Bay na Jamajce pod-
pisano powyższą
1. Obszary morskie wchodzące w skład terytorium państwowego.
 morskie wody wewnętrzne:
o są to wody znajdujące się między lądem a wewnętrzną granicą morza terytorialnego. Zalicza się do nich zatoki
morskie o określonym rozwarciu, zatoki historyczne oraz wody portów
o istota prawna  wody wewnętrzne podlegają wyłącznej i całkowitej władzy państwa nadbrzeżnego, rozciągają-
cej się również na przestrzeń powietrzną i dno. W wodach wewnętrznych nie obowiązuje prawo nieszkodliwego
przepływu
o wody archipelagowe  ta kategoria wód wewnętrznych pojawiła się w roku 1982 na konwencji o prawie morza.
Obowiązuje na nich prawo nieszkodliwego przepływu, a także niepodlegające zawieszeniu prawo przejścia archi-
pelagowym szlakiem morskim (swoboda żeglugi na wodach archipelagowych)
o zatoki  są również wodami wewnętrznymi, jeśli brzegi należą do jednego państwa, a odległość między punkta-
mi wytyczającymi jej naturalne ujście nie przekracza 24 mil. Również zatoki historyczne, mimo, że szerokość ich
rozwarcia jest większa niż 24 mile, a podstawą do tego jest długotrwałe i efektywne wykonywanie zwierzchnictwa
terytorialnego przez państwo nadbrzeżne. Zatoka Gdańska – część wód zatoki zostało uznanych za wody we-
wnętrzne, jednak Polska nigdy nie wysuwała roszczeń do uznania Zatoki Gdańskiej za zatokę historyczną
o porty morskie  wody portów morskich są uznawane za wody wewnętrzne, a więc miejsca gdzie statki zawijają
w celu załadowania lub wyładowania pasażerów i towarów. Porty wojskowe, rybackie czy obsługujące wyłącznie
żeglugę kabotażową, są portami zamkniętymi. Porty podlegają prawu i władzy państwa nadbrzeżnego
o redy  ą to wejścia do portów, w niektórych państwach traktowane są jako wody wewnętrzne
 morze terytorialne:
o pas wód morskich położonych między wybrzeżem albo wodami wewnętrznymi z jednej strony a morzem otwar-
tym z drugiej. Państwo nadbrzeżne sprawuje nad nim swą suwerenność
o delimitacja morza terytorialnego  w celu przeprowadzenia delimitacji morza terytorialnego państwo nad-
brzeżne musi wyznaczyć linię podstawową, czyli wewnętrzną granicę, oraz ustalić jej szerokość
o szerokość morza terytorialnego  Konwencja genewska o morzu terytorialnym pośrednio potwierdziła dopusz-
czalność ustanowienia 12-milowego morza terytorialnego, uznając możliwość ustanawiania pasa przyległego o
szerokości nie przekraczającej 12 mil, oraz wody zatoki za wody wewnętrzne, gdy wejście do niej nie przekracza
24 mil
o prawo nieszkodliwego przepływu  konwencja genewska wyjaśnia, że przepływ jest nie szkodliwy, gdy nie za-
graża pokojowi, bezpieczeństwu lub porządkowi państwa nadbrzeżnego. Prawo nieszkodliwego przepływu stat-
 ków handlowych nie budzi wątpliwości, jednak okrętom wojennym państwa odmawiają tego prawa uzależniając je
od swojej zgody
o warunki nieszkodliwego przepływu w konwencji z roku 1982  sprecyzowano warunki nieszkodliwego prze-
pływu i uznano, że przepływ będzie zagrażał pokojowi państwa nadbrzeżnego, gdy statek podejmie działania po-
legające na:
a. groźbie lub użyciu siły przeciwko suwerenności państwa nadbrzeżnego, lub pogwałceniu w jakiś sposób
zasad prawa międzynarodowego wymienionych w Karcie NZ;
b. jakimkolwiek ćwiczeniu lub użyciu wszelkiego rodzaju broni;
c. jakimkolwiek czynie mającym na celu zbieranie informacji na szkodę obronności lub bezpieczeństwa
państwa nadbrzeżnego;
d. jakiejkolwiek propagandzie mającej na celu osłabienie obronności lub bezpieczeństwa państwa nad-
brzeżnego;
e. startowaniu, lądowaniu lub braniu na pokład jakiegokolwiek statku powietrznego;
f. startowaniu, lądowaniu lub braniu na pokład jakiegokolwiek urządzenia wojskowego;
g. ładowaniu lub wyładowywaniu jakichkolwiek towarów, walut lub osób z naruszeniem przepisów celnych,
skarbowych lub sanitarnych państwa nadbrzeżnego;
h. jakimkolwiek umyślnym i poważnym zanieczyszczeniu wbrew postanowieniom niniejszej konwencji;
i. uprawianiu rybołówstwa;
j. prowadzeniu jakichkolwiek badań lub inspekcji;
k. jakimkolwiek działaniu mającym na celu zakłócenie systemu łączności oraz innych urządzeń lub instalacji
państwa nadbrzeżnego;
l. wszelkim innym działaniom niezwiązanym bezpośrednio z przepływem;
o jurysdykcja państwa nadbrzeżnego  statki znajdujące się na morzu terytorialnym podlegają nie tylko jurys-
dykcji administracyjnej państwa nadbrzeżnego, ale także karnej i cywilnej. Spod jurysdykcji wyłączone są okręty
wojenne oraz niehandlowe statki państwowe
2. Obszary morskie podlegające ograniczonej jurysdykcji lub suwerenności państwa nadbrzeżnego.
 morski pas przyległy:
o obszar morza o określonej szerokości, przylegający do zewnętrznej granicy morza terytorialnego, na którym pań-
stwo nadbrzeżne sprawuje w odniesieniu do obcych statków kontrolę w specjalnie przewidzianych dziedzinach i
ograniczonym zakresie. Konwencja o prawie morza przewiduje możliwość ustanawiania morskiego pasa przyle-
głego o szerokości nie przekraczającej 24 mil
 morska strefa ekonomiczna i strefa rybołówstwa:
o faktycznymi twórcami tej koncepcji są państwa afrykańskie, a ich stanowisko zostało sformułowane na regional-
nym seminarium prawa morza, jakie odbyło się w Jaunde w czerwcu 1972 r.
o następstwa wprowadzenia stref  oznaczało, że poza granicami morza terytorialnego, na obszarze morza
otwartego, przekreślona została dotychczasowa zasada wolności rybołówstwa. Strefy obejmują także zasoby na-
turalne dna, i to nie tylko szelfu kontynentalnego, gdzie państwa już obecnie mają wyłączne prawa, lecz również
leżących poza krawędzią szelfu w obrębie 200 mil
o w wyłączonej strefie ekonomicznej, której szerokość nie morze przekroczyć 200 mil, państwo nadbrzeżne ma
prawa suwerenne o badania i eksploatacji, ochrony i gospodarowania zasobami naturalnymi. W wyłączonej stre-
fie ekonomicznej wszystkie państwa korzystają z wolności żeglugi i przelotu, układania kabli i rurociągów itp.
o zasady uprawiania rybołówstwa w strefie  zgodnie z konwencją z roku 1982 państwo nadbrzeżne samo
określa wysokość dopuszczalnego połowu żywych zasobów w strefie, przy czym biorąc pod uwagę najlepsze z
dostępnych mu informacji naukowych, powinno chronić żywe zasoby od niebezpieczeństwa przełowienia. Jeśli
państwo nie jest w stanie pozyskać dopuszczalnego odłowu, powinno udostępnić innym państwom możliwość ko-
rzystania z nadwyżki
o strefy rybołówstwa utrzymało do chwili obecnej tylko 25 państw, podczas gdy wyłączną strefę ekonomiczną po-
siada 81 państw, gdyż daje ona znacznie dalej idące uprawnienia
 szelf kontynentalny:
o do powstania tej instytucji doprowadził rozwój nauki i techniki umożliwiający prowadzenie badań oraz eksploatacji
bogactw naturalnych znajdujących się na dnie morskim. Wiele państw wysuwało jednostronne roszczenia do
szelfu, trzeba było więc uregulować ten problem, co nastąpiło w IV konwencji genewskiej
o IV konwencja genewska z 1958 r.  szelf wg niej to dno morskie oraz warstwy ziemi pod dnem morskim przyle-
gające do wybrzeża, lecz znajdujące się poza granicami morza terytorialnego. Zewnętrzna granica szelfu prze-
biega w miejscu gdzie głębokość wody nie przekracza 200 metrów, może ona jednak wykraczać poza nią, jeśli
istnie możliwość eksploatacji zasobów naturalnych
o prawa państwa nadbrzeżnego  państwo wykonuje nad szelfem kontynentalnym prawa suwerenne w celu ba-
dania i eksploatacji jego naturalnych zasobów. Prawa mają charakter ekskluzywny tzn., że nawet, jeśli nie prowa-
dzi badań to żadne inne państwo nie może tego robić. Nie daje mu suwerenności nad szelfem
o zewnętrzna granica szelfu  zgodnie z definicją szelfu kontynentalnego, przyjętą w konwencji o prawie morza,
sięga on do zewnętrznego skraju krawędzi kontynentalnej, która zgodnie z tzw. Formułą irlandzką może być wy-
znaczana albo linią łączącą najbardziej wysunięte punkty zewnętrzne, albo linią wyznaczającą punkty znajdujące
się w odległości nie większej niż 60 mil od podnóża zbocza kontynentalnego
3. Obszary morskie poza granicami jurysdykcji państwowej.
 morze otwarte:
o granica morza otwartego  morze otwarte obejmuje wody morskie znajdujące się poza granicami morza teryto-
rialnego. Konwencja z 1982r. wyłącza z pojęcia morza otwartego wyłączną strefę ekonomiczną
 o zasada wolności morza  wolność mórz jest istota prawną morza otwartego, oznacza ona, że wszystkim przy-
sługuje prawo rozsądnego czerpania pożytków z morza otwartego. Wolność mórz obejmuje wolność żeglugi,
wolność rybołówstwa, wolność zakładania kabli podmorskich i rurociągów, wolność przelotu
 wolność żeglugi  oznacza, że każde państwo, niezależnie czy posiada wybrzeże morskie czy nie, ma
prawo korzystania z morza otwartego dla żeglugi swoich statków handlowych oraz okrętów wojennych.
Istnienie faktycznego związku miedzy statkiem a państwem jest niezbędne w interesie międzynarodowej
żeglugi. Na morzu otwartym statki podlegają prawu i władzy tylko państwa, do którego należą
 prawo wizyty i rewizji  od zasady niepodlegania statków na morzu otwartym władzy innych
państw są trzy wyjątki. Okręt wojenny innego państwa ma prawo dokonania wizyty i rewizji, gdy
istnieje podejrzenie, że obcy statek trudni się piractwem, uprawia handel niewolnikami, mimo że-
glowania pod obcą banderą ma w rzeczywistości tę samą, przynależność, co okręt wojenny
 prawo pościgu  na otwartym morzu istnieje prawo pościgu, czyli prawo państwa nadbrzeżne-
go do ścigania obcego statku, gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, że statek lub jego załoga
dopuścili się naruszenia praw lub przepisów państwa nadbrzeżnego. Pościg może być podjęty
tylko przez okręty wojenne lub samoloty wojskowe. Pościg kończy się w momencie zatrzymania
ściganego statku lub, gdy wpłynie on na morze terytorialne trzeciego państwa
 wolność rybołówstwa  z wolności morza otwartego wynika, prawo wszystkich państw do eksploatacji
zasobów żywych, może ona podlegać uzgodnionym ograniczeniom
 ochrona środowiska morskiego przed zanieczyszczeniem  wynika z postępującego zanie-
czyszczenia, które powoduje niebezpieczeństwo przekroczenia granicy samooczyszczania się
mórz i tym samym zniszczenia ich zasób biologicznych
 wolność zakładania kabli  wykształciła się w związku z postępem technicznym i objęła także rurociągi.
Konwencja paryska z 1884 r. potwierdza prawo każdego państwa do układania kabli i rurociągów, przy
czym – z zastrzeżeniem praw państwa nadbrzeżnego na szelfie – nie może ono przeszkadzać w ich za-
kładaniu czy konserwacji
 wolność przelotu  w przestrzeni powietrznej nad morzem otwartym wszystkie państwa korzystają z
wolności przelotu, czyli swobody uprawiania żeglugi statkami powietrznymi posiadającymi ich przynależ-
ność i podlegającymi ich władzy
o do czterech wolności, wymienionych w konwencji wiedeńskiej o morzu otwartym konwencja o prawie morza z
1982 r. dodała jeszcze dwie:
 wolność budowania sztucznych wysp  konwencja nie zawiera żadnych postanowień odnoszących
się do zasad korzystania z tej wolności, lecz jedynie wymaga uwzględnienia postanowień dotyczących
szelfu kontynentalnego
 wolność badań naukowych  konwencja nie precyzuje szczegółowo warunków prowadzenia badań,
jednak ogólne zasady przewidują prowadzenie badań w celach pokojowych, przy użyciu środków i metod
zgodnych z konwencją
 dno mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej:
o problemy statusu prawnego dna mórz i oceanów  ustalono, że postanowienia dotyczące szelfu kontynental-
nego nie mogą się odnosić do całego dna mórz i oceanów. Na dnie znajdują się nadające się do eksploatacji
przemysłowej tzw. Konkrecje polimetaliczne zawierające m.in. nikiel, miedź, kobalt, mangan
 prace ONZ  17 grudnia 1970 r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło deklarację zasad dotyczących dna
mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej
o deklaracja zasad dotycząca dna mórz i oceanów. Dno mórz i oceanów oraz jego wnętrze, leżące poza grani-
cami jurysdykcji państwowej zostało uznane za wspólne dziedzictwo ludzkości. Obszar jest dostępny do użytko-
wania wyłącznie celach pokojowych, a badania i eksploatacja prowadzone są wyłącznie dla dobra całej ludzkości
o konwencja o prawie morza z 16 listopada 1944 r. Obszar międzynarodowy, znajdujący się po zewnętrznej
stronie szelfu kontynentalnego został uznany za wspólne dziedzictwo ludzkości. Korzyści osiągane z eksploatacji
zasobów obszaru będą dzielone przez Zgromadzenie Organizacji Dna Morskiego na podstawie zasady niedy-
skryminacji
4. Międzynarodowe cieśniny i kanały morskie.
 status prawny międzynarodowych cieśnin:
o cieśniny morskie to naturalne drogi wodne łączące morza i oceany. Cieśninami międzynarodowymi nazywane
są tylko te łączące morza, nad których brzegami są terytoria różnych państw i stanowiące w związku z tym mię-
dzynarodowe szlaki komunikacyjne
o cieśniny terytorialne  trzeba określić im ustrój prawny, gdyż ich sytuacja nie jest identyczna ze statusem mo-
rza terytorialnego. Pierwsza konwencja genewska stwierdza, że nie można zawieszać nieszkodliwego przepływu
obcych statków przez cieśniny, które są używane dla żeglugi międzynarodowej. W konwencji o prawie morza zo-
stała przyjęta koncepcja oparcia statusu prawnego międzynarodowych cieśnin na tzw. Prawie przejścia tranzyto-
wego
o prawo przejścia tranzytowego  konwencja z 1982 r. wyjaśnia, że przejście tranzytowe polega na korzystaniu
z wolności żeglugi i przelotu wyłącznie w celu nieprzerwanego i szybkiego tranzytu przez cieśniny. Przysługuje
wszystkim statkom zarówno wojskowym, jak i cywilnym. Państwa nadbrzeżne dysponują prawem wyznaczania
szlaków morskich nadających się dla tranzytu wszystkich statków oraz ustalania systemu rozgraniczenia ruchu,
jeżeli jest to konieczne dla zapewnienia bezpieczeństwa przepływu statków
 cieśniny bałtyckie:
o traktat kopenhaski z 14 marca 1857 r. ustanawia status prawny cieśnin bałtyckich. Dania rezygnuje z pobiera-
nia opłat od statków i ładunków i zobowiązuje się do nie zatrzymywania statków pod żadnym pozorem
 o przepływ okrętów wojennych  traktat kopenhaski nie reguluje zasad przepływu okrętów wojennych. Obecnie
obowiązujący dekret z 25 sierpnia 1951 r. wprowadził dość daleko idące rygory i wymaga notyfikacji lub zezwole-
nia. Szwecja stoi na stanowisku całkowitej swobody przejścia okrętów wojennych przez Sund
 cieśniny czarnomorskie:
o trzy okresy regulacji statusu cieśnin: pierwszy charakteryzuje się zamknięciem cieśnin, gdy Morze Czarne by-
ło wewnętrznym morzem cesarstwa wschodnio-rzymskiego, a następnie Turcji. Drugi okres rozpoczyna się, gdy
Rosja uzyskuje dostęp do Morza Czarnego i podpisuje traktat w 1774 r. zapewniający swobodę przepływu jej
statkom handlowym. Trzeci okres porozumień wielostronnych otwiera konwencja londyńska z 13 lipca 1841 r.
Utrzymała swobodę przepływu statkom handlowym, ale zamknęła ja dla okrętów wojennych. Traktat paryski z
1856 r. potwierdzał konwencje londyńską, ale dodatkowo zneutralizował Morze Czarne. W 1923 r. konwencja w
Lozannie, która nałożyła wiele ograniczeń na Turcję, otwarła dla okrętów wojennych wszystkich państw
o konwencja z Montreux z 20 lipca 1936 r.  potwierdziła zasadę wolności przepływu i żeglugi w cieśninach, pod
warunkiem, że Turcja pozostaje neutralna, w przypadku wejścia Turcji do wojny prawo przepływu tracą statki nie-
przyjacielskie. Przepływ okrętów wojennych został poddany specjalnym warunkom
 cieśnina Magellana:
o łączy Ocean Atlantycki z Pacyfikiem, ale znaczenie jej zmalało po wybudowaniu Kanału Panamskiego
o umowa z 1881 r. między Argentyną a Chile określa status cieśniny. Pozostaje ona zneutralizowana na wieczne
czasy, swoboda żeglugi dla wszystkich państw. Porozumienie z 1941r. zniosło neutralizację cieśniny i zakazano
żeglugi w nocy, wprowadzono kontrolę wszystkich statków poza sojuszniczymi. Po II wojnie światowej przywró-
cono status quo ante
 pojęcie międzynarodowego kanału morskiego:
o są to sztuczne drogi wodne łączące dwa otwarte dla żeglugi międzynarodowej obszary morskie. Umiędzynaro-
dowienie kanału dotyczy wolności żeglugi, nie wpływa natomiast na położenie prawne tzw. strefy kanału, która
stanowi integralną część terytorium państwowego
 Kanał Sueski:
o łączy on M. Śródziemne z O. Indyjskim i jest jednym z najważniejszych szlaków handlowo-transportowych
o traktat z 1888 r. stwierdza, że Kanał będzie zawsze otwarty i wolny w czasie wojny i pokoju dla wszystkich okrę-
tów wojennych i statków handlowych. Kanał był wielokrotnie zamykany w czasie konfliktów. Współcześnie kana-
łem zarządza egipska administracja, które reguluje przepisy związane z przepływaniem przez kanał
 Kanał Panamski:
o łączy Ocean Atlantycki z Oceanem Spokojnym
o traktaty z lat 1901 i 1903. Status prawny ustalają dwie umowy: brytyjsko-amerykańska z 1901 r. oraz panamsko-
amerykańska z 1903 r. która oddała Stanom Zjednoczonym na wieczne czasy, w celu zbudowania, utrzymania i
ochrony kanału. Stany Zjednoczone zgodziły się, że kanał będzie wolny i otwarty dla statków handlowych i okrę-
tów wojennych wszystkich krajów na zasadzie całkowitej równości. Traktat z 1903 r. potwierdzał zasady neutrali-
zacji, odwołując się do szczegółowych ustaleń z roku 1901. Dał prawo USA użycia siły w celu ochrony kanału,
oraz zbudowania fortyfikacji
o w 1999 r. Stany Zjednoczone zwróciły całkowicie strefę Kanału Panamskiego Panamie
 Kanał Kiloński:
o łączy Morze Bałtyckie z Morzem Północnym. Początkowo miał charakter kanału wewnętrznego, gdyż jego status
określało prawo wewnętrzne. Traktat wersalski z 1919 r. przekształcił go w kanał międzynarodowy i stwierdzał,
że będzie on zawsze wolny i otwarty dla okrętów wojennych i statków handlowych państw będących w pokoju z
Niemcami
o Hitler wypowiedział postanowienia traktatu wersalskiego, jednak po II wojnie światowej przywrócono stan sprzed
wojny. Prawno-międzynarodowy status kanału wynika obecnie także z długotrwałej praktyki uznawanej za prawo,
czyli normy zwyczajowej
 Kanał Koryncki:
o łączy Morze Jońskie z Morzem Egejskim. Reżim prawny określa ustawodawstwo wewnętrzne Grecji. Nie została
zawarta żadna specjalna umowa określająca jego status. Kanał jest otwarty dla żeglugi handlowej i wojskowej

§ 9. Obszary podbiegunowe.
1. Arktyka.
 teoria sektorów  obszar wokół Bieguna Północnego, obejmujący Morze Arktyczne, Ocean Lodowaty Północny oraz
przylegające morza wraz z wyspami nazywany jest Arktyką. Jej sytuacja prawna opiera się na teorii sektorów, w myśl,
której państwa leżące wokół obszaru arktycznego: Kanada, Związek Radziecki, Dania, Norwegia i Stany Zjednoczone
wysunęły roszczenia do obszarów lądowych w wyznaczonych przez nie sektorach
2. Antarktyka.
 roszczenia do Antarktyki  Antarktyka obejmuję obszar wokół Bieguna Południowego, obejmujący Antarktydę, przyle-
gające doń wyspy, a także część oceanu Atlantyckiego, Spokojnego i Indyjskiego. Mimo wielu roszczeń terytorialnych od-
nośnie Antarktyki rozmaitych państw, żadne z nich nie zostało uznane
 układ w sprawie Antarktyki zawarto i podpisano 1 grudnia 1959 r. na konferencji waszyngtońskiej (12 państw). Stwier-
dza on, że Antarktyka będzie wykorzystywana wyłącznie do celów pokojowych. Sygnatariusze zobowiązali się utrzymy-
wać wolność badań naukowych oraz rozwijać międzynarodową współpracę naukową. Układ nie odrzucał, ale też nie
uznawał roszczeń terytorialnych poszczególnych państw, wyraźnie jednak zabronił wysuwania nowych roszczeń lub roz-
strzygania istniejących

§ 10. Przestrzeń powietrzna i kosmiczna.

1. Przestrzeń powietrzna.
 zasada całkowitego i wyłącznego zwierzchnictwa państwowego. Po I wojnie światowej zaakceptowano tezę o podle-
ganiu przestrzeni powietrznej suwerenności państwowej. Konwencja z 13 października 1919r. zawierała zasadę całkowi-
tego wyłącznego zwierzchnictwa państwa nad przestrzenią powietrzną ponad swoim państwem, a swym zasięgiem nie
ograniczała się jedynie do stron konwencji, lecz również do praktyki innych państw
 konwencja paryska z 1919roku została zastąpiona przez konwencję chicagowską z 7 grudnia 1944r., która powtórzyła
zasadę zawarta w konwencji paryskiej
 status prawny przestrzeni powietrznej:
o dwa reżimy prawne  przestrzeń powietrzna, zgodnie z zasada przylegania, ma takie samo położenie prawne
jak terytorium lądowe czy obszar morski, nad którym się znajduje. Istnieją dwa reżimy prawne. Przestrzeń po-
wietrzna nad terytorium lądowym i morskim podlega wyłącznej i pełnej suwerenności, natomiast przestrzeń nad
morzem otwartym i terytorium nie podlegającym czyjemukolwiek zwierzchnictwu jest otwarta dla wspólnego użyt-
kowania przez wszystkie państwa. (np. Ustawa polska z 1962 r.)
o regulowanie dostępu do przestrzeni powietrznej  nad przestrzenią powietrzną rozciąga się działanie zasady
integralności terytorialnej i nienaruszalności granic. Państwo ma prawo regulowania dostępu obcych statków po-
wietrznych do swej przestrzeni powietrznej. Wszystko, co znajdzie się w przestrzeni powietrznej danego państwa
podlega jego prawu i władzy zwierzchniej chyba, że korzysta z immunitetu
o przynależność państwowa statków powietrznych  każdy statek musi posiadać określoną i to jedną przyna-
leżność państwową. Podstawą przynależności jest rejestracja, czyli wpis do rejestru statków powietrznych pań-
stwa – decydującym kryterium jest własność. Każdy statek powietrzny posiada swój znak rozpoznawczy, na który
składa się znak rejestracji i znak przynależności
 międzynarodowa żegluga powietrzna:
o konwencja paryska z 1919 r. Pierwsza wielostronna konwencja dotycząca żeglugi powietrznej, ratyfikowana
przez ponad 30 państw. Przyjmując zasadę suwerenności państwa nad jego przestrzenią powietrzną, ustanawia-
ła ona równocześnie wolność przelotu cywilnych samolotów prywatnych w przestrzeni powietrznej umawiających
się państw bez ich uprzedniej zgody
o konwencja chicagowska z 1944 r. Zastąpiła konwencje paryską, potwierdziła zasadę suwerenności państwa w
przestrzeni powietrznej oraz przyznała prywatnym samolotom umawiających się stron prawo wykonywania niere-
gularnych lotów bez ich uprzedniej zgody. Loty regularne mogą być jedynie za zgodą państwa. Zapewnieniu su-
werenności służy prawo państwa do ograniczenia lub zakazywania lotów nad swoim terytorium. Pozwala na two-
rzenie stref, w których loty są ograniczone lub całkowicie zakazane.
o Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO). Druga część konwencji chicagowskiej jest sta-
tutem ICAO, której celem jest zapewnienie systematycznego rozwoju międzynarodowego lotnictwa cywilnego,
popieranie rozwoju szlaków powietrznych, lotnisk, oraz dbanie o bezpieczeństwo międzynarodowej żeglugi cywil-
nej. ICAO opracowuje też projekty konwencji lotniczych np. konwencja w sprawie przestępstw i niektórych innych
czynów popełnianych na pokładzie statków powietrznych podpisana w Tokio 14 września 1963 r.
o Układ o tranzycie międzynarodowych służb powietrznych zwany też układem o tranzycie lub o dwóch wolno-
ściach. Każde z państwa umawiających się przyzna pozostałym stronom: prawo przelotu nad terytorium bez lą-
dowania; prawo lądowania w celach nie handlowych (nie dotyczy lotnisk wojskowych)
o Układ o międzynarodowym transporcie lotniczym daje obok dwóch wolności technicznych, także trzy wolno-
ści handlowe: prawo przywożenia pasażerów i ładunków z kraju przynależności statku powietrznego; prawo za-
bierania pasażerów i ładunku do kraju przynależności statku powietrznego; prawo zabierania i przywożenia pasa-
żerów i ładunku do trzecich i z krajów trzecich (stąd też zwany jest układem o pięciu wolnościach)
2. Przestrzeń kosmiczna.
 status prawny przestrzeni kosmicznej:
o zasięg suwerenności państwowej w przestrzeni nadziemskiej  w związku z rozwojem technologii kosmicz-
nej, pojawiła się potrzeba określenia zasięgu suwerenności w przestrzeni kosmicznej, jednak żadna z dotychcza-
sowych konwencji nie miała do niej zastosowania
o niepodleganie przestrzeni kosmicznej suwerenności państwowej  decydujące okazało się stanowisko spo-
łeczności międzynarodowej – państwa nie miały nic przeciwko, by nad nimi krążyły satelity i statki załogowe
 13 grudnia 1963 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ na XVIII sesji przyjęło deklarację zasad prawnych regulu-
jących działalność państw w badaniu i wykorzystywaniu przestrzeni kosmicznej
 27 stycznia 1968 r. podpisano układ w 3 stolicach: Waszyngtonie, Moskwie i Londynie, o zasadach dzia-
łalności państw w badaniu i wykorzystywaniu przestrzeni kosmicznej. Stwierdza on, że przestrzeń
kosmiczna jest otwarta dla badania i wykorzystania przez wszystkie państwa, na zasadzie wolności. Za-
sada wykorzystywania w celach pokojowych oraz działanie dla dobra i w interesie wszystkich państw –
całej ludzkości
o zasada wykorzystania przestrzeni kosmicznej w celach pokojowych  układ z 1963 r. zakazywał prób z
bronią nuklearną w przestrzeni kosmicznej. Układ z 1967 r. zakazał umieszczania na orbicie okołoziemskiej
obiektów zawierających broń masowej zagłady, niedozwolone jest budowanie jakichkolwiek instalacji wojskowych
w przestrzeni kosmicznej
o zasada wykorzystania przestrzeni kosmicznej dla dobra i w interesie wszystkich państw  państwa muszą
się konsultować, informować o swoich zamierzeniach, oraz umożliwiać sobie obserwowanie lotu obiektów ko-
smicznych. Mają także informować Sekretarza Generalnego ONZ, opinię publiczną, oraz międzynarodową
wspólnotę naukową
 granice przestrzeni kosmicznej:
o granica zewnętrzna nie może być ostatecznie ustalona, jeśli przyjmiemy, że Wszechświat jest nieskończony, w
praktyce jest ruchoma i wyznaczana aktualnym poziomem naukowych i technicznych możliwości człowieka
 o granica wewnętrzna  ma istotne znaczenie, gdyż wskazuje równocześnie, dokąd sięga suwerenność państwa.
Istniej wiele propozycji, co do wysokości, na której kończy się suwerenność państw, a zaczyna przestrzeń ko-
smiczna, najczęściej mówi się o 80-100km i obecnie mogłaby być w tym przedziale ustalona
 ratownictwo kosmiczne:
o umowa o ratowaniu kosmonautów z 22 kwietnia 1968 r.  układ z 1967 r. uznaje kosmonautów za wysłanni-
ków ludzkości i nakazuje udzielenie im wszelkiej pomocy. Umowa z 1968 r.  zgodnie z jej postanowieniami,
państwo, które uzyska informacje lub ustali, że załoga statku kosmicznego uległa wypadkowi, znajduje się w nie-
bezpieczeństwie lub dokonała przymusowego lądowania na jego terytorium, zawiadamia o tym niezwłocznie:
władzę wypuszczającą statek oraz Sekretarza Generalnego ONZ, który zobowiązany jest do rozpowszechnienia
tej informacji
 odpowiedzialność za szkody kosmiczne:
o Konwencja o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody kosmiczne, z 29 marca 1972 r.  zawiera za-
sadę o odpowiedzialności absolutnej i rozwija ogólne postanowienia o odpowiedzialności znajdujące się w ukła-
dzie z 1967 r.
o zasada odpowiedzialności absolutnej  państwo wysyłające obiekt ponosi absolutną odpowiedzialność za
szkodę wyrządzoną na powierzchni ziemi lub statkowi powietrznemu. (Utratę życia, mienia; uszkodzenie ciała,
mienia itp.)
o przedstawienie roszczeń  państwo, które poniesie szkodę lub, którego osoby fizyczne lub prawne poniosą
szkodę, może przedstawić roszczenie o odszkodowanie w ciągu roku od powstania szkody
 problemy prawne wykorzystania sztucznych satelitów Ziemi:
o sposoby wykorzystania satelitów  mogą być wykorzystywane w telekomunikacji, meteorologii, geodezji i kar-
tografii, dla zdalnego badania z Ziemi. Na podstawie podpisanej 20 sierpnia 1964 r. w Waszyngtonie umowy
utworzono Międzynarodową Organizację Łączności Satelitarnej
o zdalne badanie Ziemi (remote sensing) – problemem jest sprawa dopuszczalności tych badań w stosunku to te-
rytoriów innych państw; powinno być prowadzone w interesie wszystkich państw, zgodnie z prawem międzynaro-
dowym, należy tworzyć stacje zbierania i przetwarzania danych, wszelkie uzyskane informacje powinny być prze-
kazane Sekretarzowi Generalnemu ONZ, zainteresowane państwa powinny mieć dostęp – bez dyskryminacji –
do uzyskanych informacji
o satelity geostacjonarne – umieszczone nad równikiem, zajmują stałą pozycję względem Ziemi. Ich liczna jest
określona (maksimum to 180), więc rodzi się problem monopolizacji kosmosu i równoprawnego dostępu wszyst-
kich państw do wykorzystania orbit geostacjonarnych

Rozdział 7. Ludność w prawie międzynarodowym.

 „ludność państwa” obejmuje w prawie międzynarodowym ogół osób fizycznych zamieszkujących terytorium określonego
państwa i podlegających jego jurysdykcji. Są nimi w większości obywatele pozostający w szczególnej, stałej więzi prawnej
z państwem oraz cudzoziemcy zazwyczaj przypadkowo czy okresowo przebywający na jego terytorium. W skład „ludno-
ści” nie wchodzi grupa tzw. cudzoziemców uprzywilejowanych, a więc osoby korzystające z przywilejów i immunitetów i
nie podlegające jurysdykcji miejscowej
 z istoty zwierzchnictwa terytorialnego wynika, iż określenie położenia prawnego ludności należy do kompetencji we-
wnętrznej państwa, które w swym ustawodawstwie ustala zakres praw i obowiązków obywateli, jak i cudzoziemców. Fakt,
iż status prawny ludności regulowany jest przez ustawodawstwo wewnętrzne poszczególnych państw, nie wyklucza moż-
liwości zawierania umów międzynarodowych o współpracy międzynarodowej w sprawach dotyczących obywateli jak i cu-
dzoziemców. Umowy międzynarodowe zawierane są dla zapobiegania powstawaniu podwójnego i wielorakiego obywa-
telstwa, regulują dostęp i położenie prawne cudzoziemców, w tym osób mających podwójne obywatelstwo i apatrydów
o państwa, w drodze porozumień międzynarodowych, współpracują ze sobą również w kwestiach dotyczących
praw politycznych, obywatelskich, ekonomicznych, społecznych i kulturalnych, zarówno jednostek, jak też grup
ludności. Zawierane przez państwa umowy, nie są jednak umowami samowykonawczymi, zobowiązują one jedy-
nie strony do dostosowania lub wydania odpowiednich przepisów wewnętrznych
 ludność będąca podstawowym, niezbędnym elementem państwa, niegdyś traktowana jako przydatek terytorium, dzieląca
bierne jego los, stała się współcześnie elementem aktywnym, zasadniczym, decydującym poprzez uznaną w prawie mię-
dzynarodowym zasadę samostanowienia narodów o kształcie swej państwowości, o ustroju i o losach swego terytorium
narodowego

§ 1. Obywatelstwo.
1. Pojęcie i znaczenie obywatelstwa.
 obywatelstwo jest to trwały węzeł prawny łączący osobę fizyczną z jakimś państwem, podmiotem prawa międzynarodo-
wego
 obywatelstwo stanowi podstawę, na której opiera się ogół praw i obowiązków jednostki wobec państwa. Powołuje ono
szereg doniosłych konsekwencji w płaszczyźnie międzynarodowej. Państwo, z którym jednostka pozostaje w trwałym
związku prawnym, sprawuje nad nią opiekę dyplomatyczną i konsularną, a w pewnych przypadkach, gdy było zobowiąza-
ne do zapobiegania naruszenia prawa, ponosi też odpowiedzialność za jej działanie. Obywatelstwo daje państwu podsta-
wę do wykonania swej jurysdykcji także poza granicami kraju. Zgodnie z obowiązującym prawem międzynarodowym,
sprawy obywatelstwa należą do wyłącznej kompetencji państwa, które w swym ustawodawstwie decyduje, jakim osobom
przysługuje ono, w jaki sposób można je uzyskać i utracić
2. Nabycie i utrata obywatelstwa.
  sposoby nabycia obywatelstwa  obywatelstwo można nabyć wskutek urodzenia, oraz przez neutralizację, niekiedy
zamążpójście, reintegrację. Nabycie obywatelstwa przez urodzenie może następować na zasadach: prawa krwi (ius san-
guinis) lub prawa ziemi (ius soli)
 nabycie obywatelstwa przez naturalizację, czyli nadanie, następuje wówczas, gdy obywatelstwo uzyskuje osoba nie ma-
jąca żadnego lub mająca obywatelstwo innego kraju. Obywatelstwo można uzyskać na prośbę zainteresowanego skiero-
waną do odpowiedniego organu państwa, przez zamążpójście lub adopcję. Tryb uzyskania obywatelstwa określany jest
przez ustawy poszczególnych państw, które wymagają spełnienia pewnych warunków. Najczęstszym z nich jest wymóg
zamieszkiwania na terytorium danego państwa przez określony czas: 5,7 lub 10 lat. Niekiedy formułuje się takie warunki
jak: znajomość języka, dobre obyczaje, dobra reputacja, posiadanie środków utrzymania itp.
o projekt polskiej ustawy z 2000 r. mówił, że cudzoziemiec może nabyć obywatelstwo przez uznanie za obywatela
polskiego na własną prośbę, jeśli zamieszkiwał przez okres 5 lat w Polsce, posiada urzędowe poświadczenie
znajomości języka polskiego, nie stanowi zagrożenia dla obronności lub bezpieczeństwa państwa, nie stanowi
zagrożenia dla porządku publicznego, ma zapewnione w RP mieszkanie i utrzymanie w ten sposób, że posiada
dochody lub mienie wystarczające na pokrycie kosztów utrzymania jego samego i członków rodziny pozostają-
cych na jego utrzymaniu
 reintegracja – czyli odzyskanie obywatelstwa poprzedniego. Odzyskać obywatelstwo mogą kobiety, które utraciły obywa-
telstwo polskie w skutek nabycia obcego w wyniku zamążpójścia i obecnie, po ustaniu lub unieważnieniu małżeństwa,
powracają do obywatelstwa polskiego przez złożenie oświadczenie przed odpowiednim organem polskim, który wydaje
akt o przyjęciu oświadczenia
 obywatelstwo można utracić przez nabycie obcego obywatelstwa, zwolnienie z dotychczasowego na prośbę zaintereso-
wanego, niekiedy przez zamążpójście, wstąpienie do służby wojskowej lub państwowej obcego kraju, odmowę spełnienia
obowiązku służby wojskowej oraz pozbawienie. Przy utracie obywatelstwa każde państwo określa w swym ustawodaw-
stwie szczegółowe warunki. Niedopuszczalne jest pozbawienie obywatelstwa ze względów rasowych, religijnych, naro-
dowościowych czy z uwagi na poglądy
3. Podwójne lub wielorakie obywatelstwo.
 źródłem tzw. pozytywny zbieg okoliczności ustaw o obywatelstwie  np. wówczas, gdy dziecko urodzi się na terytorium
państwa uznającego zasadę ius soli (Brazylia) z rodziców będących obywatelami państwa uznającego zasadę ius sangu-
inis (Norwegia) – w konsekwencji będzie mieć dwa obywatelstwa; również w wyniku zamążpójścia
 zgodnie z konwencją haską z 12 kwietnia 1930 r. i praktyką międzynarodową potwierdzoną orzeczeniem MTS w sprawie
F. Notteböhma z roku 1955, podstawę wyboru obywatelstwa powinna stanowić zasada rzeczywistej więzi, czyli tzw.
efektywnego obywatelstwa
o jako że jednostka powinna mieć tylko jedno obywatelstwo, wybiera się obywatelstwo tego kraju, z którym jednost-
ka jest ściślej związana, gdzie mieszka, korzysta z praw publicznych i obywatelskich, wykonuje służbę wojskową
czy znajduje się w służbie państwowej
 traktat o UE stworzył instytucję obywatelstwa UE  obywatelstwo to uzyskują automatycznie wszyscy obywatele państw
członkowskich, zachowując jednocześnie swoje dotychczasowe obywatelstwo
4. Bezpaństwowość i uchodźstwo.
 źródłem bezpaństwowości negatywny konflikt ustaw o obywatelstwie; bezpaństwowość powstaje w każdym przypadku,
gdy z przewidzianych ustawą powodów jednostka utraci czy zostanie pozbawiona obywatelstwa, a nie uzyska innego
 status prawny apatrydów jest regulowany przez specjalną konwencję z 28 września 1954 r.
 zapobieganiu bezpaństwowości służą: konwencja w sprawie obywatelstwa kobiet zamężnych z roku 1957, odrzucają-
ca automatyczną utratę obywatelstwa przez kobiety w przypadku małżeństwa z cudzoziemcami oraz konwencja haska z
roku 1930, przewidująca, że zwolnienie z obywatelstwa nie powoduje utraty obywatelstwa, jeśli zainteresowana osoba nie
posiada lub nie nabyła innego; zobowiązuje ona także strony do zastosowania ius soli w przypadku, gdy dziecko inaczej
nie nabywa żadnego obywatelstwa
 Wysoki Komisarz ds. Uchodźców  od 1 stycznia 1951 r.
 konwencja genewska regulująca status uchodźców  uchodźcą jest osoba, która na skutek uzasadnionej obawy
przed prześladowaniem z powodu swej rasy, religii, narodowości i przynależności do określonej grupy społecznej lub z
powodu z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem i nie może bądź
nie chce z tych powodów korzystać z ochrony tego państwa
o uchodźcą jest również osoba, która nie ma żądnego obywatelstwa i nie znajduje się, na skutek podobnych zda-
rzeń, poza państwem swego zamieszkania, nie może lub nie chce z tych powodów powrócić do tego państwa.
Konwencja zakazuje wydalania uchodźców oraz zawracania ich do granic terytoriów, na których groziłoby im nie-
bezpieczeństwo. Konwencja nie stosuje się do osób, które popełniły przestępstwa przeciwko pokojowi, zbrodnie
wojenne, ciężkie przestępstwa pospolite

§ 2. Cudzoziemcy.
1. Dopuszczenie i pobyt cudzoziemców na terytorium innego państwa.
 ograniczenie dostępu do terytorium  żadne państwo nie ma obowiązku wpuszczenia cudzoziemców na swe teryto-
rium. Pewne ograniczenia w tym zakresie mogą być rezultatem dwu- lub wielostronnych umów międzynarodowych, jakie
państwa zawierają w kwestiach związanych z ruchem osobowym
 wydalenie cudzoziemców  stosownie do art. 13 Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, cudzoziemiec przybywający
legalnie na terytorium strony Paktu może być z niego wydalony jedynie na podstawie decyzji podjętej zgodnie z ustawą i
będzie miał prawo, jeżeli ważne względy bezpieczeństwa państwowego nie przemawiają przeciwko temu, przedłużyć ar-
gumenty przeciwko swemu wydaleniu oraz domagać się ponownego zbadania swej sprawy przez właściwe władze
2. Prawa i obowiązki cudzoziemców.
  normy regulujące położenie cudzoziemców  przebywający legalnie na terytorium państwa cudzoziemcy, podlegając
jago jurysdykcji, korzystają z określonych praw. W stosunku do cudzoziemców może mieć zastosowanie albo klauzula na-
rodowa, zrównująca obywateli określonego państwa w prawach obywatelskich z własnymi obywatelami, albo klauzula
największego uprzywilejowania, dająca obywatelom innego państwa takie same prawa, jakie maja lub z jakich mogą ko-
rzystać na terytorium tego kraju obywatele jakiegokolwiek państwa trzeciego. Prawa przysługujące cudzoziemcom są z
natury węższe niż prawa, z jakich korzystają obywatele danego państwa, podlegają tez ograniczeniom z uwagi na bez-
pieczeństwo lub porządek publiczny. Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych stanowi w art. 2, że każde państwo będące
jego strona zobowiązująca się przestrzegać i zapewniać wszystkim osobom, które znajdują się na jego terytorium i podle-
gają jego jurysdykcji prawa uznane w Pakcie
 ograniczenia praw cudzoziemców  pakt w art. 25 przyznaje prawo uczestniczenia w kierowaniu sprawami publicz-
nymi, korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego oraz dostępu do służb publicznych tylko obywatelom. Cudzo-
ziemcy ograniczeni są w zakresie prawa posiadania własności wykonania określonych zawodów. W wielu państwach cu-
dzoziemcy nie mogą być zatrudnieni jako kapitanowie, oficerowie lub nawet członkowie załogi statków morskich ni po-
wietrznych i nie mogą uzyskać zezwolenia na wykonywanie tych zawodów. W wyniku umów o obronie pomocy prawnej,
obywatele drugiej strony traktowani są na zasadzie klauzuli narodowej, mają oni swobodny i nieskrępowany dostęp do
sądów, prokuratury czy organów notarialnych. Z Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych wynika dla stron obowiązek
zapewnienia cudzoziemcom m.in. prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego, do równości przed sądami i trybuna-
łami
 obowiązki cudzoziemców: cudzoziemiec przebywający w obrębie jurysdykcji jakiegoś państwa jest zobowiązany do re-
spektowania jego ustawodawstwa i zarządzeń regulujących jego pobyt. Jeśli nie korzysta z immunitetu podatkowego, nie
może się uchylać od płacenia podatków i opłat celnych

§ 3. Azyl terytorialny.
 azyl terytorialny polega na udzielaniu zezwolenia na wyjazd oraz pobyt cudzoziemcom dyskryminowanych czy prześla-
dowanym za swe przekonania i działalność polityczną, religijną lub naukową. Udzielanie azylu oznacza wyłączenie w sto-
sunku do zainteresowanej osoby możliwości ekstradycji
 prawo ubiegania się o azyl  w powszechnym prawie międzynarodowym nie ma norm regulujących instytucje azylu.
Cudzoziemiec ten, jeżeli nie popełnił przestępstw pospolitych lub czynów niezgodnych z celami i zasadami Narodów
Zjednoczonych „ma prawo ubiegać się o azyl w innych krajach”, ale nie musi go w każdym przypadku uzyskać
 azyl w praktyce polskiej  Konstytucja z roku 1952 w pierwotnym brzmieniu w art. 88 przewidywała udzielenie azylu
obywatelom państw obcych „prześladowanymi za [...] działalność w obronie pokoju, walkę narodowowyzwoleńczą lub
działalność naukową”. Postanowienie o udzielenie azylu w brzmieniu nadanym ustawą z 18.października 1991 r., głosi, że
„obywatele innych państw i bezpaństwowcy mogą korzystać z prawa azylu na zasadach określonych ustawą”. Konstytu-
cja z 1997 r. również nie formułuje zasad udzielania azylu, lecz odsyła do ustawy
o Ustawa z 13. czerwca 2003 r. o udzielaniu ochrony cudzoziemcom na terenie RP w art. 90 stanowi, iż „cudzozie-
miec może, na swój wniosek, otrzymać azyl w Rzeczpospolitej Polskiej, gdy jest to niezbędne do zapewnienia mu
ochrony oraz gdy przemawia za tym ważny interes Rzeczpospolitej Polskiej”. Zgodnie z art. 91 cudzoziemca
można pozbawić azylu, jeżeli: 1) ustały przyczyny, dla których azyl został udzielony; 2) prowadzi on działalność
skierowaną przeciwko obronności, bezpieczeństwu państwa lub porządkowi publicznemu
 deklaracja ONZ o azylu  Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z roku 1948 przewiduje w art. 14, że: „każdy czło-
wiek ma prawo ubiegać się o azyl i korzystać z niego w innym kraju w razie prześladowania”. zgromadzenie Ogólne w ro-
ku 1967 uchwaliło Deklarację w sprawie azylu terytorialnego, w której uznało, że udzielenie azylu jest pokojowym i
humanitarnym aktem. Prawo do azylu nie przysługuje osobom winnym popełnienia zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni
wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości

§ 4. Ekstradycja przestępców.
 ekstradycja polega na wydaniu podejrzanego lub przestępcy państwu, któremu przysługuje w stosunku do niego jurys-
dykcja karna, w celu osądzenia lub wykonania orzeczonej już kary
 zasady ekstradycji. Analiza umów międzynarodowych i ustawodawstw wewnętrznych pozwala ustalić w przedmiocie
ekstradycji kilka zasad, które przyjęły się niemal powszechnie: 1) podstawę ekstradycji stanowić może tylko czyn, który
zagrożony jest karą w obu państwach; 2) osobę wydaną można ścigać wyłącznie za przestępstwa, które były podstawą
wydania, jak również wykonać wobec niego taką karę, do wykonania której została wydana; 3) nie podlegają wydaniu
osoby, które w państwie pobytu korzystają z prawa azylu. Praktyka międzynarodowa nie udziela jednolitej odpowiedzi na
3 podstawowe pytania: kto podlega ekstradycji, za jakie przestępstwa oraz w jaki sposób i przez kogo powinien być
przedstawiony wniosek o ekstradycję
 przestępstwa ekstradycyjne  stanowią podstawę wydania i wymieniane są w umowach międzynarodowych bądź w
drodze szczegółowego wyliczenia, bądź przez podanie klauzuli ogólnej z ewentualnymi wyjątkami. Z reguły obejmują naj-
poważniejsze przestępstwa przeciwko mieniu, życiu i zdrowiu. Wśród przestępstw, które nie uzasadniają ekstradycji, za-
zwyczaj wskazuje się przestępstwa polityczne, rzadziej także przestępstwa wojskowe (np. dezercja) i religijne
 przestępstwa polityczne  kwalifikacja, czy zachodzi przypadek przestępstwa politycznego, należy do państwa pobytu
osoby, o której wydanie zwróci się inny podmiot. Zależna jest w znacznej mierze od stanu stosunków między zaintereso-
wanymi państwami. W celu uniknięcia rozbieżności w kwalifikacji, a przede wszystkim uniemożliwienia sprawcą uniknięcia
kary, w prawie międzynarodowym wyraźnie ustalono przestępstwa, które nie mogą być uznane za polityczne. Zgodnie z
prawem norymberskim, należą do nich: zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości i zbrodnie wojenne. Również konwencja
w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z roku 1948 stwierdza wyraźnie w art. VII: „Ludobójstwo i inne czy-
ny wymienione w art. III nie będą uważane za przestępstwa polityczne, jeśli chodzi o dopuszczalność ekstradycji”.
  procedura ekstradycyjna  regulowana jest w drodze umownej. Najczęściej wniosek ekstradycyjny wraz z uzasadnie-
niem i dokumentacja przekazywany jest w drodze dyplomatycznej, choć coraz częściej komunikują się ze sobą minister-
stwa sprawiedliwości i prokuratury generalne. Ostatnią czynnością ekstradycyjną jest przekazanie przestępcy przez wła-
dze policyjne

§ 5. Międzynarodowa ochrona praw człowieka.

 międzynarodowy system ochrony praw człowieka  w wyniku zorganizowanej współpracy państw-członków Narodów
zjednoczonych doszło do wypracowania całego międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka. U źródeł owej
współpracy leżą tragiczne doświadczenia II wojny światowej
 na istniejący obecnie międzynarodowy system ochrony praw człowieka składają się liczne umowy, przyjęte przez Organi-
zacje Narodów Zjednoczonych, organizacje wyspecjalizowane, zwłaszcza MOP i UNESCO, oraz organizacje regionalne:
Rade Europy, Unię Europejską i OBWE, Organizację Państw Amerykańskich oraz Organizację Jedności Afrykańskiej
 prawa człowieka traktowane są obecnie jako niepodzielna całość złożona zarówno z praw politycznych, obywatelskich,
jak i z praw ekonomicznych, socjalnych, kulturalnych. Prawa człowieka zarówno polityczne jak i ekonomiczne, ciągle są
naruszane w wielu częściach świata
1. Zasada poszanowania praw człowieka w Karcie Narodów Zjednoczonych.
 postanowienia Karty NZ  ust. 3 art.1 Karty, ONZ zmierza: do osiągnięcia międzynarodowej współpracy przy „rozwią-
zaniu zagadnień międzynarodowych o charakterze gospodarczym, społecznym, kulturalnym lub humanitarnym, jak rów-
nież przy popieraniu swobód dla wszystkich bez różnicy rasy, płci, języka lub religii”. Karta Narodów Zjednoczonych nie
zawiera ani definicji praw człowieka, ani ich katalogu, w nauce wypowiadane są różne i sprzeczne opinie co do charakteru
prawnego zawartych w niej postanowień. Postanowienia Karty, które wprawdzie nie stanowią szczegółowego katalogu
praw człowieka, zawierają jednak i formułują zasadę ich poszanowania
 kompetencje wewnętrzne  tworzenie międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka przyniosło stopniowe za-
wężanie zakresu kompetencji wewnętrznej państwa, i to nie tylko w wyniku wiążących je umów, lecz także w wyniku two-
rzenia się norm zwyczajowych
2. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka.
 Międzynarodowa Karta Praw Człowieka. Na konferencji w San Francisco wysunięta została idea opracowania między-
narodowej karty praw człowieka. Organem, który miał określić jej formę i treść, była, stosownie do art. 68 Karty NZ, Ko-
misja Praw Człowieka wyłoniona przez Radę Gospodarczo-Społeczną. Na swej pierwszej i drugiej sesji Komisja zasta-
nawiała się nad formą i treścią Międzynarodowej Karty Praw. Ostatecznie w grudniu 1947 r. zdecydowano, że będzie
się ona składać z trzech części:
1. Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka,
2. Paktu Praw Człowieka,
3. Środków dotyczących wprowadzenie w życie Paktu.
 postanowienia Powszechnej Deklaracji  prace nad Deklaracją prowadzone były w latach 1947-1948, została ona
uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne 10 grudnia 1948 r.
o powszechna Deklaracja Praw Człowieka składa się ze wstępu i 30 artykułów:
 we wstępie mówi ona o motywach leżących u podstawy jej opracowania. Podkreśla, że uznanie przyro-
dzonej godności, równych i niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty ludzkiej jest podstawą
wolności, sprawiedliwości i pokoju
 pierwsze trzy artykuły maja ogólny charakter i poświęcone są zasadom Wolności, Równości i Braterstwu
 kolejne artykuły 4-21 poświęcone są prawa obywatelskim i politycznym
 artykuły 22-27 dotyczą praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych
 artykuł 29 podkreśla obowiązki jednostki wobec społeczeństwa, bez którego niemożliwy jest swobodny i
pełny rozwój jej osobowości
 charakter prawny Powszechnej Deklaracji  Powszechna Deklaracja Praw Człowieka jako rezolucja ZO ONZ nie mia-
ła formalnie wiążącego charakteru. Stała się ona punktem wyjścia wielu rezolucji Zgromadzenia Ogólnego, Rady Bezpie-
czeństwa, Rady Gospodarczo-Społecznej i Rady Powierniczej. Powołuje się na nią wiele konstytucji. Liczne konstytucje
powtarzają jej postanowienia nawet bez wyraźnego odwoływania się do niej. Powszechna Deklaracja wpłynęła i wpływa
na praktykę ustawodawczą, administracyjną i sądową wielu państw. Powszechna Deklaracja stała się obecnie obowiązu-
jącą w wyniku przekształcenia jej postanowień w zwyczaj międzynarodowy. Dzień uchwalenia Powszechnej Deklaracji
został proklamowany przez Zgromadzenie Ogólne NZ jako Międzynarodowy Dzień Praw Człowieka (10 grudnia)
3. Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka.
 układ Paktów jest w zasadzie identyczny. Poza wstępem dzielą się na pięć części, z których pierwsza zwiera jeden tyl-
ko artykuł poświęcony prawu ludów i narodów do samostanowienia, druga obejmuje postanowienia ogólne, trzecia trak-
tuje odpowiednio: o prawach ekonomicznych, społecznych i kulturalnych lub o prawach obywatelskich i politycznych,
czwarta poświęcona jest kontroli międzynarodowej, piąta to postanowienia końcowe. Artykuł 2 obu paktów nakłada zo-
bowiązania na strony. W pierwszym przypadku – każda ze stron zobowiązuje się przedsięwziąć odpowiednie kroki, włą-
czając w to środki ustawodawcze, indywidualne oraz w ramach pokoju i współpracy międzynarodowej. W drugim – każda
ze stron zobowiązuje się przestrzegania i zagwarantowania wszystkim jednostkom znajdującym się na jej terytorium i
podlegającym jej jurysdykcji praw uznanych Paktem
 Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych nie nakłada bezpośrednich zobowiązań,
lecz formułuje jedynie program działań i cele społeczne. Progresywność praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych
nie zwalnia państw od obowiązku ich realizacji, uzależnia jedynie zakres zobowiązań poszczególnych krajów od ich moż-
liwości materialnych. Ekonomiczne, społeczne i kulturalne prawa człowieka sformułowane w Pakcie są w porównaniu z
Powszechną Deklaracją Praw Człowieka znacznie bardziej rozwinięte, skonkretyzowane
 Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych przyznaje ochronę tradycyjnym prawom i wolnością czło-
wieka, kierując się wyliczeniem ich w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Pierwszym prawem jest prawo do życia,
które powinno być chronione przepisami prawa. Bardzo rozbudowane są postanowienia Paktu chroniące prawa człowieka
w postępowaniu sądowym. Wszyscy ludzie są równi przed sądami, mają też prawo do sprawiedliwego i publicznego
przesłuchania przez niezależny i bezstronny sąd w sprawach karnych i cywilnych. Każdy człowiek ma prawo do wolności
myśli, sumienia, wyznania oraz do własnych poglądów. Obywatel powinien mieć prawo i możliwość, bez żadnej dyskry-
minacji, do uczestniczenia w kierowaniu sprawami publicznymi bezpośrednio lub za pośrednictwem swobodnie wybra-
nych przedstawicieli, do korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego w głosowaniu tajnym, w rzetelnym, okre-
sowo przeprowadzanych powszechnych i równych wyborach
 znaczenie Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka  przyoblekały wyrażone w niej idee, prawa i wolności w szatę
prawną, nadając im charakter norm prawa międzynarodowego; rozwijały i konkretyzowały postanowienia Deklaracji,
uznawały one prawa, które nie figurowały w Powszechnej Deklaracji; rozszerzyły znacznie zakres praw ekonomicznych,
społecznych i kulturalnych, sformułowały również wyraźny zakaz propagandy wojennej. Ustanawiały także procedurę kon-
trolna nad ich implementacją, której pozbawiona jest Deklaracja
o w porównaniu z Deklaracja Pakty nie zawierają jednak trzech istotnych praw człowieka: praw do własności i za-
kazu jej arbitralnego pozbawienia, prawa każdego do ubiegania się i otrzymania azylu w innych krajach, jak też
prawa każdego do posiadania obywatelstwa i zakazie samowolnego pozbawiania go
4. Zakaz dyskryminacji.
 dyskryminacja rasowa:
o Deklaracja w sprawie likwidacji wszelkich norm dyskryminacji rasowej. Sesja XVIII Zgromadzenia Ogólnego
20 listopada 1963 r. przyjęła deklaracje w sprawie likwidacji wszelkich norm dyskryminacji rasowej. Po raz pierw-
szy w dokumencie międzynarodowym dyskryminacja z powodu rasy, koloru skóry lub pochodzenia etnicznego
została potępiona, jako stanowiąca obrazę godności ludzkiej i sprzeczna z zasadami Karty Narodów Zjednoczo-
nych
o Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej. Konwencja w art. 1 definiuje dys-
kryminację rasową jako wszelki zróżnicowanie, wykluczenie, ograniczenie lub uprzywilejowanie z powodu rasy,
koloru skóry, pochodzenia narodowego lub etnicznego, które ma na celu lub pociąga za sobą unieważnienie lub
uszczuplenie uznania, wykonania lub korzystania na zasadzie równości z praw człowieka i podstawowych wolno-
ści w politycznej, gospodarczej, społecznej, kulturalnej lub jakiejkolwiek innej dziedzinie życia publicznego
 w roku 2003 stronami konwencji było 169 państw
 apartheid:
o problem apartheidu w ONZ  sprawa rasistowskiej polityki rządu Republiki Południowej Afryki, poczynając od I
Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w roku 1946, była problemem stale dyskutowanym w różnych organach
ONZ. W 1952 po raz pierwszy do porządku dziennego Zgromadzenia Ogólnego włączono nowy punkt: problem
konfliktu rasowego w Południowej Afryce wynikającego z polityki apartheidu. Ciągła i całkowita odmowa ze strony
Południowej Afryki zastosowania się do żądań ONZ spowodowała, że w roku 1961 Zgromadzenie Ogólne wezwa-
ło państwa do rozważenia podjęcia indywidualnych i zbiorowych sankcji wobec Republiki Południowej Afryki. W
rezultacie z 6 listopada 1962 r. Zgromadzenie Ogólne, wezwało państwa członkowskie do podjęcia sankcji wobec
RPA
o konwencje dotyczące zwalczania apartheidu  ważnym nowym środkiem walki z apartheidem stała się Mię-
dzynarodowa Konwencja o zwalczani i karaniu zbrodni apartheidu uchwalona 30 listopada 1973 r. na XXVIII
Sesji Zgromadzenia Ogólnego. W roku 1991 doszło do zasadniczej zmiany w stanowisku rządu i parlamentu Po-
łudniowej Afryki. Ustawy stanowiące fundament polityki apartheidu zostały anulowane. Rozpoczęto proces zmie-
rzający do opracowania nowej konstytucji i przyjęto ją
 MKOL podjął decyzję o dopuszczeniu RPA do udziału w igrzyskach olimpijskich w roku 1992 w Barcelo-
nie, a ONZ na wniosek N. Mandeli zniosła sankcje w roku 1993
5. Zapobieganie i karanie zbrodni ludobójstwa.
 rezolucje Zgromadzenia Ogólnego  w grudniu 1946 r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło rezolucje nr 95/1, która stwier-
dza: „Ludobójstwo stanowi zaprzeczenie prawa do istnienia całych grup ludzkich, tak jak zabójstwo stanowi zaprzeczenie
prawa do życia poszczególnych jednostek [...].Lludobójstwo stanowi zbrodnię w rozumieniu prawa międzynarodowego,
która potępia świat cywilizowany, i której główni sprawcy i ich wspólnicy podlegają karze bez względu na to, czy są oso-
bami prywatnymi, funkcjonariuszami publicznymi, mężami stanu, i bez względu na to, czy zbrodnia została dokonana z
przyczyn religijnych, rasowych, politycznych czy innych”
 konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. W dwa lata od uchwalenia rezolucji o ludobój-
stwie, 9.12.1848 r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło Konwencję w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobój-
stwa. Konwencja potwierdziła w art. I uprzednie stanowisko Zgromadzenia Ogólnego, że ludobójstwo, i to popełnione za-
równo w czasie pokoju, jak i wojny, stanowi zbrodnie w obliczu prawa międzynarodowego. Jest nim w rozumieniu kon-
wencji: „[...] jakikolwiek z następujących czynów dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup narodowych,
etnicznych, rasowych lub religijnych, jako takich:
a. zabójstwo członków grupy,
b. spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy,
c. rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub
częściowego zniszczenia fizycznego,
d. stosowanie środków, które mają na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy,
e. przymusowe przekazywanie dzieci członków jednej grupy do innej grupy”.
 uzupełnieniem Konwencji w sprawie ludobójstwa jest Konwencja o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wo-
jennych i zbrodni przeciw ludzkości. 9. kwietnia 1965 r. Komisja Praw Człowieka uchwaliła rezolucję w sprawie karania
zbrodniarzy wojennych i osób winnych zbrodni przeciwko ludzkości
 Międzynarodowy Trybunał dla Ruandy  w roku 1994 doszło w Ruandzie do masowych morderstw i masakry osób, w
wyniku których zginęło około pół miliona ludzi. Rada Bezpieczeństwa powołała do życia Międzynarodowy Trybunał dla
Ruandy w celu osadzenia winnych ludobójstwa i pogwałcenia międzynarodowego prawa humanitarnego. Mimo osadzenia
w więzieniu tysięcy osób podejrzanych o zbrodnie ludobójstwa pierwsze wyroki skazujące winnych ludobójstwa na doży-
wocie lub wieloletnie więzienie zapadły dopiero w 1999 roku
6. Ochrona poszczególnych grup.
 prawa kobiet:
o Konwencja o prawach politycznych kobiet  dnia 20.grudnia 1952 r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło pierw-
sza umowę dotyczącą wyłącznie praw kobiet. Umowa ta stwierdza, że kobiety maja na równi z mężczyznami
prawo uczestniczenia w wyborach, zajmowania urzędów publicznych i wykonywania wszelkich funkcji publicz-
nych. Konwencja ta weszła w życie w roku 1954, wywarła istotny wpływ na uznanie polityczne praw kobiet
o Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet  w roku 1967 Zgromadzenie Ogólne
uchwaliło deklarację w sprawie likwidacji dyskryminowania kobiet. Konwencja, która weszła w życie w roku
1981, wskazuje środki, jakie powinny być podjęte w celu wyeliminowania dyskryminacji kobiet w różnych dziedzi-
nach: w życiu politycznym i publicznym, obywatelstwie, oświacie, zatrudnieniu, zdrowiu, małżeństwie i rodzinie.
Zwraca ona specjalną uwagę na prawa kobiet wiejskich oraz potrzebę zwalczania stereotypów dotyczących płci.
 konwencja nakłada na strony obowiązek przedstawiania sprawozdań dotyczących postępu w jej imple-
mentacji. Zgromadzenie Ogólne proklamowało rok 1975 jako rok kobiet. Kwestia poprawy statusu kobiet
była rozpatrywana na specjalnych światowych konferencjach. Choć sytuacja kobiet uległa poprawie w
ubiegłej dekadzie, to jednak równość między kobietami i mężczyznami w życiu publicznym i prywatnym
nie została osiągnięta. Konferencja wezwała do usunięcia przeszkód w zapewnieniu kobietom możliwości
aktywnego, pełnego i równego uczestnictwa we wszystkich strefach życia, łącznie w procesie podejmo-
wania decyzji
 prawa dzieci:
o udzielanie pomocy dzieciom, jak tez ochroną ich praw zajmuje się Fundusz ONZ Pomocy Dzieciom utworzony w
roku 1946 (UNICEF)
o Deklaracja Praw Dziecka  Zgromadzenie Ogólne 20.listopada 1959 r. przyjęło Deklarację Praw Dziecka, która
potwierdza postanowienia Powszechnej Deklaracji odnoszące się do dzieci oraz podkreśla, że dziecko potrzebuje
specjalnej troski i gwarancji, łącznie z właściwą ochroną prawną, zarówno przed, jak i po urodzeniu. Deklaracja
podkreśla, iż dzieci powinny korzystać ze specjalnej ochrony oraz posiadać możliwości rozwoju w normalny i
zdrowy sposób, w warunkach wolności i szacunku
o Konwencja o prawach dziecka  postanowienia Deklaracji zostały rozwinięte i uzupełnione w przyjętej
20.11.1989 r. przez Zgromadzenie Ogólne Konwencji o prawach dziecka. Wśród spornych problemów znalazł się
ostatecznie przyjęty zakaz służby wojskowej dzieci poniżej 15 lat oraz zakaz wymierzania kary śmierci osobom
niepełnoletnim. Konwencja o prawach dziecka jest obecnie, z uwagi na liczbę stron, najbardziej uniwersalna
umową dotyczącą praw człowieka (wiąże ona 192 państwa)
 prawa mniejszości:
o instrumenty prawnomiędzynarodowe ONZ  prawa mniejszości narodowych nie są wymieniane w Karcie NZ.
Konsekwentnie Powszechna Deklaracja Praw Człowieka również nie wspomina o prawach mniejszości. Między-
narodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych stoi na stanowisku ochrony osób należących do mniejszo-
ści, a nie mniejszości jako takich. W państwach, w których istnieją etniczne, religijne czy językowe mniejszości,
osoby należące do takich mniejszości nie będą pozbawione prawa do korzystania z własnej kultury i do wyzna-
wania i praktykowania własnej religii czy używania ich własnego języka
 ZO ONZ przyjęło w 1992 r. Deklarację o Prawach Osób Należących do Mniejszości Narodowych lub
Etnicznych, Religijnych i Językowych
o prawa mniejszości w dokumentach KBWE  Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Euro-
pie, wymienia w zasadzie siódmej prawo osób należących do mniejszości, obligując uczestniczące państwa, na
których terytorium istnieją mniejszości narodowe, do respektowania praw osób należących do takich mniejszości
7. Międzynarodowa kontrola przestrzegania praw człowieka.
 pojęcie kontroli międzynarodowej:
o kontrolą międzynarodową są wynikające z umowy działania organów wspólnych mające na celu stwierdzenie, czy
postępowanie państw jest zgodne z przyjętymi przez nie zobowiązaniami
o rodzaje umów z uwagi na kontrolę międzynarodową. Ogólnie można podzielić je na trzy grupy:
 umowy, które nie przewidują żadnej procedury kontrolnej,
 umowy, które wprawdzie tez jej nie zwierają, ale których wykonanie może być kontrolowane w ramach
szerszego systemu istniejącego już w poszczególnych organizacjach międzynarodowych,
 umowy ze specjalna procedurą kontrolną
 środki i organy kontroli:
o analiza procedur kontrolnych, zabezpieczających wykonywanie postanowień umów międzynarodowych dotyczą-
cych praw człowieka prowadzi do wniosku, że mogą one być oparte na następujących środkach: sprawozda-
niach, skargach państw, badaniach na miejscu oraz petycjach
o sprawozdanie  jako środek kontroli przewidziane są zarówno w ramach ogólnych procedur kontrolnych funk-
cjonujących w ONZ i MOP, jak też w specjalnych systemach. Odnośnie do specjalnych systemów kontroli przewi-
dzianych przez poszczególne umowy dotyczące praw człowieka to ogólnie można powiedzieć, że przewidują one,
iż sprawozdania są rozpatrywane najpierw przez organ specjalnie powołany do kontroli wykonania danej kon-
wencji, a następnie przez organ organizacji, w ramach której dana umowa została przyjęta
o skargi państw oraz badania na miejscu  jeżeli jakiś państwo podaje w wątpliwość, czy inna strona wykonuje
swe zobowiązania konsekwentnie, ona w niektórych systemach kontrolnych przesłać skarg do wskazanego orga-
 nu bądź od razu, bądź po uprzedniej próbie załatwienia sporu w drodze rokowań dwustronnych. Skargi są przed-
stawiane tym samym organom, które rozpatrują sprawozdania państw
o petycje  odwołanie skierowane do organu międzynarodowego, w którym osoba fizyczna lub prawna zazwyczaj
bezpośrednio zainteresowana, wskazuje na naruszenie odpowiedniej umowy międzynarodowej
 możliwość składania petycji przez osoby fizyczne jest przewidziana fakultatywnie w Międzynarodowej
Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej oraz w Protokole Opcyjnym do
MPPOiP; ONZ ustanowiła specjalną procedurę 1503
o organy kontroli  w zasadzie dwa rodzaje organów wspólnych, polityczne oraz niezależne, o charakterze nie-
sądowym. Organy polityczne złożone są z przedstawicieli państw. Można je podzielić na główne i pomocnicze.
W systemie organizacji międzynarodowych organy główne są także podporządkowane najszerszemu organowi
przedstawicielskiemu, co w praktyce oznaczać może trójstopniowość systemu kontroli
o Światowa Konferencja Praw Człowieka (Wiedeń, czerwiec 1993 r.) sformułowała postulat powołania do życia
instytucji Wysokiego Komisarza Praw Człowieka  rezolucję przyjęto na XLVIII sesji ZO ONZ w grudniu 1993 r.,
a Sekretarz Generalny powołał na to stanowisko w lutym 1994 r. Ayalę Lasso z Ekwadoru, który w 1997 r. zrezy-
gnował z pełnienia tej funkcji. Sergio Viera de Mello z Brazylii (który zastąpił Mary Robinson z Irlandii), zginął w
zamachu terrorystycznym w Bagdadzie w 2003 r.

Rozdział 8. Organizacje międzynarodowe.

§ 1. Pojęcie i rodzaje organizacji międzynarodowych.
1. Podział organizacji na rządowe i pozarządowe.
 organizacja międzynarodowa – zrzeszenie państw bądź innych osób prawnych (najczęściej krajowych związków lub
stowarzyszeń) lub osób fizycznych z różnych krajów, powołane do życia dla realizowania zadań określonych w statucie
 podział organizacji międzynarodowych:
o organizacje rządowe – członkami są państwa. Państwa w tej organizacji są reprezentowane przez rządy lub
pełnomocników rządowych. Powołanie do życie takich organizacji oraz przyjęcie statutu następuje na drodze za-
warcia umowy międzynarodowej
o organizacje pozarządowe – członkami są osoby prawne lub fizyczne z różnych krajów. Nie powstają na drodze
zawarcia umowy
 ze względu na kryterium terytorialne dzieli się organizacje międzynarodowe na:
o organizacje uniwersalne – organizacje należące do systemu ONZ
o organizacje regionalne – rozwinęły się głownie w rejonie Europy, Ameryki i Afryki
 obecnie przyjmuje się, że współczesne państwo posługuje się do realizacji zadań swej polityki zagranicznej nie tylko służ-
ba dyplomatyczną, ale również działalnością w organizacjach międzynarodowych, uważany jest obok kanału dyploma-
tycznego za drugi kanał, w którym toczą się kontakty polityczne
 po zakończeniu zimnej wojny wszystko wskazuje na to, że współpraca międzynarodowa będzie coraz bardziej zinstytu-
cjonalizowana, czego następstwem jest wzrost liczby i zakresu kompetencji organów międzynarodowych
2. Struktura międzynarodowych organizacji rządowych.
 organizacje międzynarodowe są instytucjami powołanymi do życia przez umowy międzynarodowe, a jednocześnie są
jedną z form stosunków międzynarodowych
 często (zwłaszcza w pracach prawniczych) przez organizacje międzynarodowe rozumie się tylko organizacje rządowe 
wśród elementów składających się na definicję organizacji rządowych wymienia się: zrzeszenie się suwerennych
państw w liczbie co najmniej trzech, zawarcie wielostronnej umowy międzynarodowej mającej charakter statutu, określe-
nie w tej umowie celów i sposobów funkcjonowania organizacji, a w szczególności powoływanie organów o wyznaczo-
nych kompetencjach
 najczęściej występują następujące struktury:
o zebranie przedstawicieli wszystkich państw członkowskich noszące nazwę Zgromadzenia Ogólnego (np. ONZ)
czy Konferencji Ogólnej (np. w MOP). Organ ten zbiera się rzadko, raz do roku lub raz na kilka lat
o Rada lub Komitet zbierający się kilka razy do roku; składa się z ograniczonej liczby członków wybieranych na ze-
braniu przedstawicieli wszystkich państw członkowskich (w organizacji z dużą liczbą państw) lub składa się z
przedstawicieli wszystkich państw członkowskich (w organizacjach mniej licznych)
o organ administracyjny pod nazwą Sekretariatu lub Biura
3. Organizacje wyspecjalizowane ONZ.
 „system Narodów Zjednoczonych” zwany „rodziną ONZ” to organizacje wyspecjalizowane ONZ, które łącznie z ONZ
oraz autonomicznymi agencjami i funduszami ONZ tworzą właśnie system Narodów Zjednoczonych
 do najważniejszych organizacji wyspecjalizowanych ONZ należą:
o Powszechny Związek Pocztowy (1874)
o Międzynarodowa Organizacja Pracy (1919)
o Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny (1932)
o UNESCO (Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wychowania, Nauki i Kultury)
o WHO (Światowa Organizacja Zdrowia)
o WMO (Światowa Organizacja Meteorologiczna)
o ICAO (Międzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego)
o IMO (Międzynarodowa Organizacja Morska)
o FAO (Organizacja ds. Wyżywienia i Rolnictwa)
o IDA (Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju)
o IBRD (Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju)
 o IMF (Międzynarodowy Fundusz Monetarny)
o UNIDO (Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju Przemysłu)
o IFC (Międzynarodowa Korporacja Finansowa)
 zbliżony charakter do organizacji wyspecjalizowanych ma IAEA
 Światowa Organizacja Handlu (WTO) współpracuje z IMF, IBRD, UNIDO, UNCTAD i ILO

§ 2. Międzynarodowe organizacje rządowe.

1. Rozwój historyczny.
 pierwsze organizacje tej kategorii powstawały od połowy XIX w , a były nimi Międzynarodowy Związek Telegraficzny
(1865), Powszechny Związek Pocztowy (1874), Związek Ochrony Własności Przemysłowej (1883) itd. Miały one stosun-
kowo wąski zakres działania i spełniały ściśle określone funkcje natury administracyjnej
 po I wojnie światowej – Liga Narodów
2. Podmiotowość prawno-międzynarodowa.
 organizacje rządowe w swych stosunkach z państwami i innymi organizacjami rządowymi występują jako podmiot prawa
międzynarodowego, zawierają umowy o charakterze międzynarodowym, występują jako strony przed sądami międzyna-
rodowymi, uczestniczą w konferencjach międzynarodowych. Konwencja wiedeńska w „sprawie reprezentacji państw w
ich stosunkach z powszechnymi organizacjami międzynarodowymi” z roku 1975 określa funkcje i przywileje stałych
misji przy organizacji międzynarodowej, wzorując się pod wieloma względami na prawie dyplomatycznym
 żadna organizacja nie posiada jednak pełnej podmiotowości tak jak suwerenne państwa, gdyż nie może występować jako
podmiot w stosunkach wynikających z posiadania własnego terytorium i własnej ludności
 podmiotowość prawnomiędzynarodową ONZ stwierdził MTS w swej opinii doradczej w sprawie odszkodowania w związku
z zabójstwem przedstawiciela ONZ na Bliskim Wschodzie, hrabiego F. Bernadotte, zaznaczając jednocześnie, że „pod-
mioty prawa niekoniecznie są identyczne, jeśli chodzi o ich charakter i zakres uprawnień”
3. Istota prawnopolityczna organizacji rządowych.
 dwa poglądy dotyczące prawnopolitycznej istoty organizacji międzynarodowej:
o pogląd internacjonalistów – działalność organizacji międzynarodowej nie może wykraczać poza granice zakre-
ślone przez suwerenne państwa. Organizacje międzynarodowe powinny być „organami między państwami, a nie
nad nimi”
o pogląd funkcjonalistyczny – zmierza do uniezależnienia organizacji międzynarodowych od państw. Funkcjonali-
ści przywiązują dużą uwagę do rozrostu funkcji spełnianych przez organizacje międzynarodowe
4. Funkcje organizacji rządowych.
 pierwsza klasyfikacja funkcji:
o funkcja regulacyjna – ustanowienie norm i wzorców o charakterze moralnym, politycznym lub prawnym
o funkcja kontrolna – kontrolowanie postępowania państw z ustalonymi wzorcami i normami
o funkcja operacyjna – polegająca na świadczeniu usług na postawie własnych decyzji przy użyciu zasobów ludz-
kich i materiałowych znajdujących się w dyspozycji danej organizacji
 druga klasyfikacja funkcji:
o organizacja międzynarodowa typu „forum” – tzn. organizowanie różnych spotkań, dyskusji. Zajmuje się tym
głównie UNCTAD – Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju oraz GATT (Układ Ogólny w
Sprawie Ceł i Handlu)
o organizacje typu „usługowego” – ok. 90% wydatków w Światowej Organizacji Zdrowia przekazywane jest na
funkcje usługowe
 trzeci podział funkcji:
o funkcje w zakresie utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa
o funkcje w zakresie pokojowego załatwienia sporów
o funkcje w dziedzinie gospodarczej, komunikacyjnej, nauki i kultury

§ 3. Uchwały podejmowane przez organy międzynarodowych organizacji rządowych.

1. Charakter prawny uchwał.
 w związku z podejmowaniem przez organy organizacji międzynarodowych uchwał, powstało kilka problematycznych za-
gadnień:
o jaki jest charakter prawny tego typu rodzaju uchwał?
 część autorów przyjmuje prawotwórczy charakter uchwał  organy uchwalające na mocy kompetencji
przyznanym im w umowach międzynarodowych (a takimi są statuty międzynarodowych organizacji rzą-
dowych) tworzą na podstawie porozumienia państw nowe normy prawne. Stanowią one specjalny rodzaj
umów międzynarodowych zawieranych przez państwo w drodze pośredniej poprzez organy organizacji
międzynarodowych
 inna część określa działalność organizacji międzynarodowych jako prawotwórczą o charakterze szcze-
gólnym
 jeszcze inna redukuje znaczenie uchwał do roli niewiążących zaleceń
o w jakim zakresie są one obowiązujące dla państw członkowskich?
 np.: w odniesieniu do uchwał Rady Bezpieczeństwa ONZ  są one wiążące dla państw członkowskich
ale nie oznacza to, by decyzje wszystkich organów organizacji międzynarodowej były obowiązujące dla
rządów, które nie przyjęły tych decyzji
 uchwały Zgromadzenia Ogólnego ONZ mają charakter zaleceń, które rodzą dla państw obowiązki praw-
ne
o czy można te uchwały uznać za prawo międzynarodowe?
  uchwały organizacji międzynarodowych nie mogą pretendować na równi z umową i zwyczajem do rangi
źródła prawa międzynarodowego.
2. Rodzaje uchwał.
 wiele uchwał, w szczególności Zgromadzenia Ogólnego ONZ zawiera powtórzenie dosłowne czy tez odmiennymi słowami
norm prawa międzynarodowego obowiązującego jako prawo umowne lub zwyczajowe; to samo odnosi się do uchwał
Zgromadzenia Ogólnego zawierających interpretację Karty NZ. Czerpią one moc obowiązującą z przepisów Karty i dlate-
go tego rodzaju uchwała „przyjęta jednomyślnie jest prawnie obowiązująca dla członków ONZ”
 uchwały organizacji międzynarodowych zwane „prawem wewnętrznym” danej organizacji  przyjęcie uchwał dotyczących
ściśle wewnętrznych spraw organizacji. Uchwały te są wiążące dla członków danej organizacji
 uchwały mogące wyjaśniać i konkretyzować obowiązujące normy prawne (secundum legem)
 uchwały mogą obejmować dziedziny nie objęte dotychczas normami prawa międzynarodowego (praeter legem) Uchwały
tego rodzaju nie mają mocy obowiązującej
 uchwały Zgromadzenia Ogólnego ONZ oddziaływują silnie na proces tworzenia prawa międzynarodowego i jego kodyfi-
kację

§ 4. Międzynarodowe organizacje pozarządowe.

1. Rozwój historyczny.
 najdłuższą i najbogatszą historię wśród organizacji międzynarodowych o charakterze ideologicznym mają kościoły i
związki religijne  największe znaczenie Stolicy Apostolskiej
 znacznie mniejszymi możliwościami działania na terenie międzynarodowym dysponują kościoły protestanckie i niekatolic-
kie – ich wspólną organizacją jest Światowa Rada Kościołów, która zebrała się po raz pierwszy w 1948 roku
2. Funkcje organizacji pozarządowych.
 funkcja pacyfistyczna i humanitarna np.:
o Światowa Federacja Przyjaciół ONZ (WFUNA)
o Unia Międzyparlamentarna
 funkcje społeczno-kulturalne i społeczno-gospodarcze np.:
o Międzynarodowy Związek Kobiet
o Międzynarodowy Związek Studentów
o YMCA (Chrześcijańskie Stowarzyszenie Młodych Mężczyzn)
 funkcje gospodarcze
 funkcje polityczne:
o wszelkie międzynarodówki i inne organizacje tego typu
 cztery główne kierunki oddziaływania tych organizacji na stosunki międzynarodowe i politykę poszczególnych państw:
o działanie na rzecz promocji i ochrony praw człowieka
o wpływ na rozwój prawa międzynarodowego
o wpływ na rozwój współpracy naukowej
o działalność na rzecz pokoju

§ 5. Organizacja Narodów Zjednoczonych.

1. Karta Narodów Zjednoczonych.
 podstawą istnienia i działania ONZ jest jej Karta Podpisana w San Francisco 26 czerwca 1945 r. Karta jest umową obej-
mującą 111 art., załącznikiem do Karty jest Statut Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości
 „Karta” (charter) – w języku angielskim oznacza dokument szczególnej wagi, konstytucję lub deklarację o podstawowym
znaczeniu; sporządzona po angielsku, chińsku, francusku, hiszpańsku i rosyjsku, przy czym wszystkie teksty są jednako-
wo autentyczne
 poprawki do Karty Narodów Zjednoczonych  uchwała Zgromadzenia Ogólnego przyjęta większością 2/3 głosów oraz ra-
tyfikacja tych poprawek przez 2/3 członków, w tym wszystkich stałych członków Rady Bezpieczeństwa
o do tej pory 3 poprawki do tekstu Karty”:
 1963  poprawka do art. 23, 27, 61
 1965  poprawki do art. 109
 1973  zwiększono liczbę Rady Gospodarczo-Społecznej do 54 członków
 przepisy Karty dotyczące mocy obowiązującej mają pierwszeństwo przed postanowieniami innych umów międzynarodo-
wych, zajmują one wyższe miejsce w hierarchii przepisów prawnych  art. 103 „[…] w razie sprzeczności między zobo-
wiązaniami członków ONZ, wynikającymi z niniejszej Karty, a ich zobowiązaniami wynikającymi z jakiejkolwiek innej
umowy międzynarodowej, zobowiązania wynikające z Karty mają pierwszeństwo”
2. Cele i zasady Narodów Zjednoczonych.
 we wstępie (preambule) do Karty, rozpoczynającym się od słów „My, ludy Narodów Zjednoczonych”, członkowie Organi-
zacji wyrazili swą wolę:
1) uchronienia przyszłych pokoleń od klęski wojny oraz zjednoczenia swych sił dla utrzymania międzyna-
rodowego pokoju i bezpieczeństwa,
2) przywrócenia wiary w podstawowe prawa człowieka, godność i wartość jednostki, równość praw męż-
czyzn i kobiet oraz narodów wielkich i małych
3) popierania postępu społecznego i poprawy warunków życia w większej wolności,
4) postępowania tolerancyjnego i utrzymywania dobrosąsiedzkich stosunków,
5) stworzenia warunków do przestrzegania sprawiedliwości i poszanowania zobowiązań międzynarodo-
wych,
 6) korzystania z organizacji międzynarodowych w celu popierania gospodarczego i społecznego postępu
wszystkich narodów
 art. 1 Karty NZ wymienia cztery cele, jakim ma służyć ONZ:
o utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa,
o rozwijanie przyjaznych stosunków miedzy narodami, opartych na poszanowaniu zasady równości praw i samo-
stanowienia narodów,
o rozwiązywanie w drodze współpracy zagadnień międzynarodowych o charakterze społecznym, gospodarczym,
kulturalnym i humanitarnym oraz w zakresie ochrony praw człowieka,
o stanowienie ośrodka uzgodnienia działalności międzynarodowej, zmierzającej do osiągnięcia wymienionych wy-
żej wspólnych celów
 w art.2 Karty NZ podano zasady, według których postępować powinna organizacja i jej członkowie:
o Zasada nr 1 – zasada suwerennej równości wszystkich jej członków
o Zasada nr 2 – członkowie organizacji powinni wykonywać w dobrej wierze zobowiązania przyjęte zgodnie z ni-
niejszą Kartą
o Zasada nr 3 – zasada załatwienia sporów międzynarodowych środkami pokojowymi
o Zasada nr 4 – wszyscy członkowie powstrzymują się w swych stosunkach międzynarodowych od groźby użycia
siły lub użycia jej przeciwko całości terytorialnej lub niezawisłości politycznej któregokolwiek z państw
o Zasada nr 5 – zasada zobowiązująca państwo członkowskie do udzielania pomocy organizacji w akcji podjętej
zgodnie z Kartą i powstrzymania się od udzielania pomocy państwu wobec któremu ONZ zastosowało środki za-
pobiegające
o Zasada nr 6 – organizacja zapewni by państwa, które nie są jej członkami , postępowały zgodnie z niniejszymi
zasadami w stopniu koniecznym do utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa
o Zasada nr 7 – żadne postanowienia niniejszej Karty nie upoważnia Narodów Zjednoczonych do ingerencji w
sprawy, które z istoty swej należą do kompetencji wewnętrznej któregokolwiek państwa
3. Członkostwo ONZ.
 karta rozróżnia 2 kategorie członków:
o pierwotnych: dzielimy jeszcze na 2 kategorie:
 państwa, które uczestniczyły w konferencji w San Francisco, podpisały i ratyfikowały Kartę NZ
 państwa, które podpisały Deklarację Narodów Zjednoczonych z 1 stycznia 1942 r. oraz podpisały i ratyfi-
kowały Kartę NZ
o warunek ten został stworzony dla Polski, gdyż Polska nie uczestniczyła w konferencji w San Francisco ale podpi-
sała deklarację Narodów Zjednoczonych
 do ONZ można być przyjęte każdy państwo miłujące pokój, które przyjmie zobowiązania zawarte w Karcie i zdaniem or-
ganizacji zdolne jest i pragnie zobowiązania te wykonywać.
 przyjęcie następuje w drodze uchwały Zgromadzenia Ogólnego powziętej na zlecenie Rady Bezpieczeństwa
 w 2003 r. liczba członków ONZ wynosiła 191 państw. Nie należy do niej Stolica Apostolska
 Karta nie zawiera żadnego postanowienia w sprawie wystąpienia z ONZ
 Karta przewiduje:
o zawieszenie członka (art. .5)  może mieć miejsce w stosunku do członka przeciwko, któremu Rada Bezpie-
czeństwa zastosowała środki zapobiegawcze lub przymusu
o wykluczenie z ONZ – wykluczony może zostać członek, który uporczywie łamie zasady Karty NZ
o wykluczenia lub zawieszenia dokonuje Zgromadzenie ONZ na wniosek Rady Bezpieczeństwa; do tej pory nie by-
ło jednak jeszcze takiej sytuacji
4. Organy ONZ.
 występuje 6 organów ONZ:
1) Zgromadzenie Ogólne
2) Rada Bezpieczeństwa
3) Rada Gospodarczo-Społeczna
4) Rada Powiernicza
5) Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości
6) Sekretariat
 Zgromadzenie Ogólne:
o uczestniczą w nim przedstawiciele wszystkich państw członkowskich  każde państwo może posiadać nie więcej
niż 5 przedstawicieli
o uchwały Zgromadzenia ogólnego w ważnych sprawach:
 utrzymania pokoju
 wybór członków Rady
 spraw członkowskich
 spraw budżetowych
o uchwały te zapadają większością 2/3 głosów
 Rada Bezpieczeństwa:
o składa się z 15 członków. Stali członkowie – Rosja, USA, Chiny, Wielka Brytania, Francja. Pozostałe 10 państw
Zgromadzenie Ogólne wybiera na okres 2 lat (przy czym co rok ustępuje połowa). Wybierane są państwa, które
mają największy wkład w utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa , duże znaczenie ma podział geograficzny i sytu-
acja międzynarodowa
o obecnie trwa dyskusja dotycząca poszerzenia składu Rady Bezpieczeństwa  obok RFN i Japonii kandydatami
jest też wiele państw rozwijających się
 o wg uchwały z roku 1963 na 10 niestałych członków, 5 – powinno reprezentować państwa afroazjatyckie, 2 – pań-
stwa Ameryki Łacińskiej, 1 – państwa Europy Wschodniej, 2 – państwa Europy Zachodniej i inne
 Rada Gospodarczo-Społeczna:
o składa się z 54 członków wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne na 3 lata; co rok ustępuje 1/3 składu
o podział miejsc między grupami regionalnymi:
 14 miejsc dla Afryki
 11 miejsc dla Azji
 6 miejsc dla Europy Wschodniej
 10 miejsc dla Ameryki Łacińskiej
 13 miejsc dla Europy Zachodniej i innych
 Rada Powiernicza:
o składa się z 5 stałych członków rady Bezpieczeństwa państw zarządzających terytoriami powierzonymi, wybra-
nych przez Zgromadzenie Ogólne na 3 lata
o w związku z uzyskaniem niepodległości przez wszystkie terytoria powiernicze dyskutowany jest projekt likwidacji
Rady lub zmiany jej na forum, na którym państwa członkowskie wykonywałyby zbiorowe powiernictwo nad glo-
balnym środowiskiem, oceanami, przestrzenią kosmiczną
 zasady głosowania w Radzie Bezpieczeństwa:
o w sprawach proceduralnych – większością głosów dziewięciu członków
o we wszystkich innych sprawach – większością głosów dziewięciu członków, włączając w to głosy wszystkich sta-
łych członków, z tym jednak zastrzeżeniem, że w sprawach dotyczących pokojowego załatwienia sporów strona
w sporze wstrzymuje się od głosowania
o stałym członkom przysługuje prawo veta
o w ostatnich latach w organach ONZ coraz częściej stosuje się podejmowanie decyzji bez głosowania, czyli na
podstawie tzw. konsensu  prowadzenie rokowań przez bezpośrednio zainteresowane strony aż do uzgodnienia
formuły możliwej do przyjęcia dla wszystkich, co stwarza najwięcej szans na pełną realizację podjętej uchwały
5. Podział kompetencji między Zgromadzenie Ogólne i Radę Bezpieczeństwa.
 kompetencje Zgromadzenia Ogólnego:
o omawianie wszelkich zagadnień i spraw wchodzących w zakres działalności Organizacji lub dotyczących funkcji
lub kompetencji któregokolwiek organu ONZ
o wydawanie zaleceń we wszystkich tych sprawach pod adresem państw członkowskich organów ONZ
 w sprawach międzynarodowego bezpieczeństwa i pokoju zasada priorytetu kompetencji należy do Rady Bezpieczeństwa

 kompetencje Rady Bezpieczeństwa:

o art. 24 Karty: „członkowie nakładają na Radę Bezpieczeństwa główną odpowiedzialność za utrzymanie między-
narodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz uznają, że Rada Bezpieczeństwa przy wykonywaniu swych obowiąz-
ków wynikających z tej odpowiedzialności działa we wspólnym ich imieniu”
o szerokie kompetencje w sprawach dotyczących pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego
 opracowanie przy pomocy Wojskowego Komitetu Sztabowego planów ustanowienia systemu regulowa-
nia zbrojeń w celu przedstawienia ich państwom członkowskim,
 rozpatrywanie sporów i sytuacji zagrażającym pokojowi,
 podejmowanie decyzji w sprawie zastosowania sankcji
6. Sankcje.
 rodzaje sankcji przewidziane w Karcie Narodów Zjednoczonych:
o sankcje nie pociągające za sobą użycia sił zbrojnych, które „mogą obejmować całkowite lub częściowe zerwanie
stosunków gospodarczych oraz komunikacji kolejowej, morskiej, lotniczej, pocztowej, telegraficznej, radiowej i in-
nej, jak również zerwanie stosunków dyplomatycznych” (art. 41)
 sankcje gospodarcze, a także embargo na dostawy broni i uzbrojenia były wymierzone w stosunku do
Rodezji, RPA, Iraku, Jugosławii, Afganistanu, Somalii, Ruandy, Liberii)
o sankcje zbrojne, które mogą obejmować „demonstracje, blokadę i inne operacje sił zbrojnych powietrznych, mor-
skich lub lądowych członków ONZ” (art. 42)
 wobec Korei Północnej w 1950 r. oraz wobec Iraku w 1991 r.
 akcja sanacyjna pociąga za sobą wiele konsekwencji politycznych, prawnych i gospodarczych dla państw członkowskich
 Karta nakłada na członków ONZ obowiązki:
o postawienie do dyspozycji Rady Bezpieczeństwa sił zbrojnych, udzielenie niezbędnej pomocy i ułatwień, a także
prawa przejścia oraz utrzymywanie w stanie gotowości do natychmiastowego użycia kontyngentów swoich sił lot-
niczych przeznaczonych do zastosowania zbiorowych środków przymusu
o obowiązek udzielania sobie nawzajem pomocy w wykonywaniu akcji mającej charakter sankcji, postanowionej
przez Radę Bezpieczeństwa
7. Pokojowe operacje ONZ.
 są to operacje zmierzające do utrzymania pokoju lub przeciwdziałania rozszerzeniu się konfliktu zbrojnego, często przy
udziale oddziałów wojskowych. Operacje pokojowe są podejmowane na podstawie:
o uchwały Zgromadzenia Ogólnego
o uchwały Rady Bezpieczeństwa
o decyzja Sekretarza Generalnego
 finansowane albo przez zainteresowane strony (np. w konflikcie dotyczącym Zachodniego Iranu – Holandia i Indonezja),
albo pokrywano je z budżetu zwyczajnego ONZ (gdy były niewielkie) lub z dodatkowych składek członków ONZ
 cele pokojowych operacji ONZ:
 o militarne – rozdzielenie stron konfliktu, rozminowanie obszaru objętego konfliktu, nadzór nad przestrzeganiem
sankcji i procesu rozbrojeniowego
o cywilne – ochrona ofiar i uchodźców, nadzór nad realizacją porozumień pokojowych, organizacja i sprawowanie
kontroli nad wyborami
 Karta nie zawiera żadnych wskazówek co do charakteru i zakresu tego rodzaju działalności; operacje pokojowe nie
wchodzą w zakres sankcji: wymagają one zawsze zgody państwa, na terenie którego są przeprowadzane
8. Układy i organizacje regionalne.
 postanowienia Karty nie wyłączają istnienia układów lub organizacji regionalnych, mających na celu załatwianie spraw
związanych z utrzymaniem pokoju, pod warunkiem, że są one zgodne z celami i zasadami ONZ
 Karta wyraźnie zastrzega, że bez upoważnienia Rady Bezpieczeństwa żadne środki przymusu nie mogą być stosowane
przez organy regionalne
 w praktyce organów ONZ jest regułą, że organy te wstrzymują się z podejmowaniem decyzji, jeśli sporem zajęła się orga-
nizacja regionalna
9. Funkcje Rady Gospodarczo-Społecznej.
 realizacja działań w dziedzinie gospodarczej i społecznej; w ramach tej funkcji w Radzie występują komisje:
o funkcjonalne do spraw transportu i komunikacji, narkotyków, praw człowieka, spraw społecznych, zagadnień lud-
nościowych
o ekonomiczne dla Europy (w Genewie), dla Azji i Pacyfiku, dla Afryki, dla Ameryki Łacińskiej i Karaibów, dla Za-
chodniej Azji
 w dziedzinie społecznej doszło dzięki pracom Rady Gospodarczo-Społecznej do opracowania i uchwalenia aktów norma-
tywnych:
o m.in. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948) i Deklaracja Praw Dziecka (1959)
 działalność Rady Gospodarczo-Społecznej polega na współdziałaniu w rozwiązywaniu problemów ekonomicznych i spo-
łecznych z innymi organizacjami międzynarodowymi
o współdziałanie z organizacjami rządowymi – bardziej ogólne, wiąże się z kwestią właściwego ułożenia stosunków
między organizacją międzynarodową, mającą za zadanie rozwój wszechstronnej współpracy międzynarodowej, a
organizacjami zajmującymi się poszczególnymi działami tej współpracy
 państwa nie wyraziły zgody na podporządkowanie ONZ specjalistycznych organizacji międzynarodowych – Karta NZ
przewiduje powiązanie z ONZ pewnej liczby organizacji rządowych, a mianowicie tzw. organizacji wyspecjalizowanych
poprzez zawarcie układów między tymi organizacjami a ONZ (art. 57 i 63 Karty)
10. Status konsultacyjny organizacji pozarządowych.
 duża liczba organizacji pozarządowych została powiązana z ONZ poprzez status konsultacyjny w Radzie Gospodarczo-
Społecznej
o status kategorii I  organizacje zrzeszające większą liczbę członków z różnych środowisk, zaangażowanych
czynnie w sprawy rozwoju gospodarczego i społecznego poszczególnych regionów, które to organizacje dokonały
pewnego wkładu w realizację zadań ONZ w dziedzinie społecznej, kulturalnej, naukowej, zdrowia i ochrony praw
człowieka; wysyłają obserwatorów na posiedzenia Rady i jej komisji i mogą przedstawiać ustnie propozycje na
tych posiedzeniach i składać propozycje dotyczące włączenia do porządku obrad określonych spraw  w 1996 r.
status zastąpiony ogólnym statusem konsultacyjnym (przyznawany organizacjom mogącym wykazać się istot-
nym i trwałym wkładem w działalność Rady i jej ciał pomocniczych)
o status kategorii II  organizacje posiadające szczególne kompetencje w dziedzinach, którymi zainteresowana
jest Rada; mogą tylko wysyłać obserwatorów na posiedzenia  zastąpiony specjalnym statusem konsultacyj-
nym (przyznawany organizacjom wnoszącym wkład w pewne tylko dziedziny działalności Rady)
11. Terytoria powiernicze i obszary niesamodzielne.
 po I wojnie światowej powołano instytucję mandatu międzynarodowego, którą objęto kolonie i terytoria odebrane pań-
stwom zwyciężonym. Terytoria te oddano w zarząd niektóry państwom (najwięcej Anglii, Francji) System ten wyróżniał
trzy kategorie mandatów (A, B, C) w zależności od stopnia rozwoju danego terytorium i jego znaczenia dla innych krajów
 Karta Narodów Zjednoczonych zastąpiła mandaty międzynarodowe instytucją powiernictwa i powołała do życia Radę
Powierniczą. W związku z procesem dekolonizacji wszystkie terytoria powiernicze uzyskały niepodległość
 Rada Powiernicza z uwagi na zakończenie powiernictwa (nad wyspami O. Spokojnego w 1994 r.) i przyjęcie ich jako 185
członka ONZ w 1995 r. wypełniła misję powierzoną jej przez Kartę Narodów Zjednoczonych
 „obszary niesamodzielne” są to obszary nad którymi państwa kolonialne mają sprawować „święte posłannictwo”, czyli
do szanowania interesów tej ludności, popieranie postępu w dziedzinie gospodarczej, społecznej. Państwa kolonialne ma-
ją obowiązek przesyłania Sekretarzowi Generalnemu informacji dotyczących gospodarczych, społecznych i oświatowych
warunków na tych obszarach
 w późniejszym czasie Zgromadzenie Ogólne ONZ wypowiedziało się zdecydowanie za całkowitą likwidacją systemu ko-
lonialnego. Wyrazem tego była Deklaracja 1960 roku „ w sprawie przyznania niepodległości krajom i ludom kolonialnym”
12. Funkcje Sekretarza Generalnego ONZ.
 Sekretarza Generalnego wybiera na 5 lat Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa.
 dotychczasowi Sekretarze:
1) Trygve Lie
2) Dag Hammarskjold
3) U Thant
4) Kurt Waldheim
5) Javier Perez de Cuellar
6) B. Boutros Ghali
7) Kofi Annan
  funkcje Sekretarza Generalnego:
o prawo uczestniczenia w posiedzeniach Zgromadzenia Narodowego i wszystkich trzech rad
o przygotowanie projektu budżetu
o zarządzanie majątkiem
o troska o zbieranie składek członkowskich
o inne
13. Funkcjonariusze ONZ.
 Sekretarz Generalny na podstawie zasad uchwalonych przez Zgromadzenie Ogólne mianuje personel ONZ
 przy mianowaniu „należy mieć przede wszystkim na uwadze konieczność zapewnienia najwyższego poziomu sprawności,
kwalifikacji zawodowych i prawości, należy również w należytym stopniu uwzględnić znaczenie doboru personelu na moż-
liwie najszerszej podstawie geograficznej”
14. Siedziba i finanse ONZ.
 w 1947 roku podpisana została prze ONZ a USA konwencja w sprawie siedziby ONZ (Nowy Jork)
 państwa członkowskie zobowiązały się zapewnić ONZ na swych terytoriach zdolność prawną oraz przywileje i immunitety
niezbędne do realizacji jej celów, jak również przywileje i immunitety dla przedstawicieli i funkcjonariuszy ONZ w zakresie
koniecznym do niezależnego wykonywania ich funkcji
 budżet ONZ na lata 2002-2003 wynosił 2,6 mld $
 po stronie wpływów główną pozycję stanowią składki od państw członkowskich, których wysokość obliczana jest wg okre-
ślonej skali opartej na wielu wskaźnikach (Polska – 0,353% ogółu składek od 2001 r.)
 po stronie wydatków – utrzymanie Sekretariatu, sesje i konferencje, wydatki na utrzymanie urzędów Wysokiego Komisa-
rza Praw Człowieka i dla Spraw Uchodźców oraz MTS, niektóre operacje pokojowe oraz spłata długów
 od wielu lat ONZ jest w trudnej sytuacji finansowej

§ 6. Międzynarodowe organizacje rządowe poza systemem ONZ.

1. Organizacje współpracy politycznej i wojskowej.
 NATO  organizacja Paktu Północnoatlantyckiego utworzona w 1949 r.
o zadania:
 ochrona wolności, wspólnego dziedzictwa i cywilizacji swych ludów opartego na zasadzie demokracji,
wolności jednostki i praworządności
 popieranie stabilizacji i dobrobytu w strefie północnoatlantyckiej
 połączenie wysiłków w celu zbiorowej obrony oraz zachowania pokoju i bezpieczeństwa
 udzielanie pomocy stronie lub stronom będącym przedmiotem napaści
 założycielami NATO były USA, Wielka Brytania, Francja, Włochy, Belgia, Dania, Holandia, Islandia, Kanada, Luksemburg,
Norwegia i Portugalia
 organy NATO:
o Rada Atlantycka  podejmuje zasadnicze decyzje, zarówno wojskowe, jak również polityczne i organizacyjne
 państwa członkowskie reprezentowane są w Radzie przez Ministrów (obrony, spraw zagranicznych, fi-
nansów) w zależności od treści obrad
 obradom przewodniczy Sekretarz Generalny
o organ wojskowy/strategiczny – Komitet Wojskowy – złożony z szefów państw członkowskich. Obszar strate-
giczny NATO podzielony jest na trzy dowództwa:
 Dowództwo Europy – Bruksela
 Dowództwo strefy Atlantyku – Norfolk (USA)
 Dowództwo strefy Kanału La Manche
 oraz na jedną grupę regionalną Ameryka Północna
o w roku 1966 z NATO wycofała się Francja a 1974 Grecja (z organizacji wojskowej, pozostając nadal stroną Pak-
tu); 12 marca 1999 roku do NATO przystąpiły Polska, Czechy i Węgry
 ANZUS  Pakt Bezpieczeństwa Pacyfiku – powstał w 1951 roku i miał na celu wspólną obronę i prowadzenie konsultacji
w przypadku zagrożenia integralności terytorialnej państw basenu Pacyfiku; może on przeprowadzać konsultacje także z
innymi państwami oraz regionalnymi organizacjami państw basenu Pacyfiku; do obowiązków państw członkowskich nale-
ży podnoszenie poziomu potencjału militarnego oraz udzielanie pomocy wojskowej w razie agresji
o założycielami były Australia, Nowa Zelandia i USA
o organami ANZUS są:
 Rada Ministrów Spraw Zagranicznych (raz w roku)
 Stała Rada
 Wojskowa Grupa Łącznikowa
 SEATO  Organizacja Paktu Azji Południowo Wschodniej
o organizacja powstała w 1954 r., a utworzyły ją Australia, Filipiny, Nowa Zelandia, Pakistan, Tajlandia, USA, Wiel-
ka Brytania, Francja
o miały one przyhamować rozprzestrzenianie się komunizmu w tym regionie oraz zmniejszyć aktywność ZSRR i
Chin również w tym rejonie
o w 1977 rozwiązano tą instytucję
 CENTO  Pakt Bagdadzki
o utworzyły go w 1955 r. Irak, Iran, Pakistan, Turcja, Wielka Brytania
o końcem działania tej organizacji buł wybuch rewolucji islamskiej w Iranie w 1979r.oraz wieloletnia wojna miedzy
Irakiem a Iranem
 Układ Warszawski – powstał w 1955 r. Była to organizacja współpracy politycznej i wojskowej państw socjalistycznych.
Członkami: ZSRR, Polska, Czechosłowacja, NRD, Węgry, Rumunia, Bułgaria i Albania (zgłosiła wystąpienie w 1968 r.);
układ początkowo zawarty na 20 lat, następnie przedłużony, przewidywał, że w razie napaści na jedną ze stron inne
przyjdą jej z pomocą
o naczelne dowództwo znajdowało się w Moskwie (Doradczy Komitet Polityczny i Zjednoczone Dowództwo Sił
Zbrojnych)
o układ stał się gwarantem hegemonii radzieckiej w Europie Środkowej i Wschodniej
o w 1956 r. ZSRR podjął samodzielną interwencję wojskową przeciw Węgrom, natomiast w roku 1968 w ramach
Układu Warszawskiego wojska ZSRR, Polski, Węgier, NRD i Bułgarii dokonały inwazji zbrojnej w Czechosłowacji,
zmuszając ją do powrotu do systemu radzieckiego (jedynie Rumunia była przeciwna interwencji)
o w marcu 1991 r. organizacja ta przerwała działalność wojskową, a w czerwcu 1991 przywódcy państw członkow-
skich podjęli decyzję o rozwiązaniu
2. Europejskie organizacje regionalne.
 UNIA EUROPEJSKA:
o początki tej organizacji sięgają czasów 1951 r. gdy na podstawie traktatu paryskiego powstała Europejska
Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS) , którą założyły Belgia, Holandia, Luksemburg, Francja, Włochy, RFN
 organami wspólnoty były Wysoka Władza, Rada Ministrów i Sekretariat z siedzibą w Brukseli
 był to początek działań integracyjnych w sferze gospodarczej Europy Zachodniej
o w 1957 r. sześć tych państw na podstawie traktatów rzymskich utworzyły dwie nowe wspólnoty:
 Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (EURATOM)
 zapewnienie rozwoju przemysłu atomowego poprzez popieranie badań naukowych, wprowadze-
nie ułatwień inwestycyjnych, zaopatrzenia w surowce, spowodowanie wolnego przepływu kapita-
łu, swobodnej cyrkulacji fachowców i tworzenia wspólnych zakładów produkcyjnych
 Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG)
 powołanie do życia EWG było wyrazem dążenia do stworzenia jednego zintegrowanego organi-
zmu gospodarczego poprzez obniżanie i znoszenie ceł oraz likwidację ograniczeń w przepływie
kapitału i siły roboczej a stopniowo także tworzenie jednego organizmu politycznego
o w 1957 r. państwa członkowskie Wspólnot Europejskich zawarły w 1957 r. umowę uznającą Europejskie Zgroma-
dzenie Parlamentarne i Trybunał Sprawiedliwości za wspólne organy trzech wspólnot
o 1986 r.  uchwalenie Jednolitego Aktu Europejskiego, który przewiduje m.in. współdziałanie państw człon-
kowskich w zakresie polityki zagranicznej
o w 1992 r. podpisano w Maastricht przez 12 państw Traktat o Unii Europejskiej (trzy filary). Następnie traktat ten
został zmodyfikowany Traktatem amsterdamskim z 1 października 1997 r. , który wszedł w życie 1 maja 1999 r.
o ministrowie spraw zagranicznych państw członkowskich UE podpisali 26 lutego 2001 r. w Nicei traktat nicejski.
Jego przyjęcie umożliwiło dalszy proces integracji i rozszerzenia Unii
o daty przystąpienia do Unii Europejskiej:
 1973 – Wielka Brytania, Irlandia i Dania
 1981 – Grecja
 1986 – Hiszpania i Portugalia
 1995 – Austria, Finlandia, Szwecja
 2004 – Litwa, Łotwa, Estonia, Polska, Węgry, Czechy, Słowacja, Słowenia, Cypr, Malta
 organy Unii Europejskiej:
o Rada Europejska – (nie należy jej mylić z Radą Europy lub Radą Unii Europejskiej) Wytycza strategiczne cele
rozwoju Unii (ma ona nadawać Unii Europejskiej niezbędne impulsy dla jej rozwoju oraz ustalać ogólne kierunki
polityczne). Powołana w grudniu 1974 r., stanowi formę systematycznych spotkań szefów państw członkowskich
Wspólnot Europejskich. Rada zbiera się co najmniej dwa razy do roku pod przewodnictwem głowy państwa lub
szefa rządu państwa członkowskiego, któremu przypada przewodnictwo w Unii Europejskiej. Przewodnictwo trwa
pół roku i zmienia się rotacyjnie
 Rada Europejska ustala zasady i główne kierunki Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa,
wskazuje na interesy strategiczne Unii, łącznie ze sprawami dotyczącymi wspólnej obrony; interweniuje w
dziedzinie polityki ekonomicznej, monetarnej i zatrudnienia; pełni również istotną rolę w procesie rozsze-
rzania Unii Europejskiej
o Rada Unii Europejskiej – Rada jest głównym organem decyzyjnym UE. Podobnie jak Parlament Europejski, Ra-
da została powołana w latach 50. na mocy traktatów założycielskich. Reprezentuje ona państwa członkowskie, a
w jej obradach uczestniczy jeden minister z każdego rządu krajowego UE
 różni ministrowie uczestniczą w różnych posiedzeniach w zależności od rodzaju zagadnień ujętych w po-
rządku obrad. Jeśli, na przykład, Rada ma obradować nad problemami z zakresu ochrony środowiska, w
obradach weźmie udział Minister Ochrony Środowiska z każdego państwa UE; w tym przypadku będzie
ona zwana "Radą Ochrony Środowiska"
 rada spełnia sześć głównych funkcji:
 uchwala europejskie akty prawne. W wielu dziedzinach dzieli władzę ustawodawczą z Parlamen-
tem Europejskim
 koordynuje ogólną politykę gospodarczą państw członkowskich
 zawiera umowy międzynarodowe między UE a jednym lub większą liczbą państw, lub organizacji
międzynarodowych
 wraz z Parlamentem Europejskim zatwierdza budżet UE
  określa kierunki Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, opierając się na wytycznych
ustalonych przez Radę Europejską
 koordynuje współpracę miedzy krajowymi organami sądowymi i służbami policyjnymi w sprawach
kryminalnych
 przewodnictwo Rady zmienia się co 6 miesięcy i sprawowane jest kolejno przez wszystkie państwa w
systemie rotacyjnym
 głosowania większościowe (ważone) zastępują stopniowo jednomyślność, stając się zasadniczym sym-
bolem „ponadpaństwowości” Unii:
 Francja, RFN, Włochy i Wielka Brytania – 29
 Hiszpania i Polska – 27
 Holandia, Grecja, Portugalia – 13
 Belgia – 12
 Luksemburg, Cypr, Estonia, Słowenia, Litwa, Łotwa – 4
 Malta – 3
o Komisja Europejska  organ wykonawczy Wspólnot Europejskich. W skład Komisji wchodzi 25 członków-
komisarzy na czele z Przewodniczącym. Kadencja obecnej Komisji, której Przewodniczącym jest José Manuel
Barroso zaczęła się 22 listopada 2004 roku
 Komisja Europejska spełnia cztery główne funkcje:
 przedstawia Parlamentowi i Radzie projekty aktów prawnych;
 zarządza i realizuje politykę i budżet UE;
 egzekwuje prawo wspólnotowe (razem z Trybunałem Sprawiedliwości);
 reprezentuje Unię Europejską na arenie międzynarodowej, na przykład podczas negocjowania
umów między UE a innymi krajami
 choć „siedziba" Komisji mieści się w Brukseli (Belgia), jej biura znajdują się również w Luksemburgu,
przedstawicielstwa - we wszystkich państwach UE, a delegatury - w wielu stolicach różnych krajów świata
o Parlament Europejski – złożony z wybranych na 5 lat przedstawicieli społeczeństw państw członkowskich. De-
putowani w Parlamencie Europejskim zasiadają nie w blokach narodowych, ale według ogólnoeuropejskich frakcji
politycznych, które skupiają wszystkie główne partie polityczne działające w państwach członkowskich UE
 w 2004 roku na Przewodniczącego Parlamentu Europejskiego został wybrany Josep Borrel
 miesięczne sesje plenarne, w których uczestniczą wszyscy eurodeputowani, odbywają się w Strasburgu
(Francja) – „siedzibie” Parlamentu. Posiedzenia komisji parlamentarnych oraz wszelkie dodatkowe sesje
plenarne odbywają się w Brukseli (Belgia), natomiast w Luksemburgu znajdują się biura administracyjne
Parlamentu („Sekretariat Generalny")
 parlament pełni trzy ważne funkcje:
 dzieli z Radą władzę legislacyjną. Sam fakt, że jest on organem wybieranym w wyborach bez-
pośrednich pomaga zagwarantować legitymację demokratyczną prawa europejskiego
 sprawuje demokratyczny nadzór nad wszystkimi instytucjami UE, a zwłaszcza nad Komisją.
Jest uprawniony do zatwierdzania lub odrzucania kandydatur Komisarzy, a także ma prawo zgła-
szania wotum nieufności wobec całej Komisji
 Dzieli z Radą kompetencje w zakresie uchwalania budżetu UE i może w związku tym wpływać
na wydatki dokonywane przez UE. Na końcu procedury przyjmuje lub odrzuca cały projekt budże-
tu
 w latach 2004-2007 liczebność parlamentu wynosi 732 deputowanych. Polska posiada 54 eurodeputo-
wanych
o Trybunał Sprawiedliwości  organ Unii Europejskiej pełniący funkcję sądu międzynarodowego, konstytucyjne-
go, administracyjnego. Jako sąd międzynarodowy rozstrzyga wszelkie spory pojawiające się przy realizacji trakta-
tów i dotyczą naruszenia prawa europejskiego. Jako sąd konstytucyjny kontroluje legalność aktów prawnych
przyjmowanych przez Parlament Europejski i Radę Unii Europejskiej oraz dokonuje m.in. interpretacji traktatów,
wykładni prawa europejskiego. Spory między Wspólnotami a funkcjonariuszami Unii Europejskiej rozstrzyga w
ramach funkcji sądu administracyjnego. Trybunał Sprawiedliwości jest także instancją odwoławczą od decyzji
Komisji.
Składa się z 15 sędziów, którymi są obywatele państw członkowskich Unii. Ich kadencja trwa 6 lat i może być od-
nawiana. Przewodniczącego wybierają sędziowie spośród siebie. Trybunał Sprawiedliwości obraduje na sesjach
plenarnych i w sprawach szczególnych może tworzyć 3-5-osobowe izby
o Trybunał Obrachunkowy  złożony z 15 niezależnych osób, po jednej z każdego państwa członkowskiego,
mianowanych przez Radę, kontroluje prawidłowość realizacji budżetu

 RADA EUROPY  została powołana do życia na podstawie umowy londyńskiej z roku 1949 r. Zadaniem Rady jest „osią-
gniecie większej jedności miedzy członkami w celu zabezpieczenia i urzeczywistnienia ideałów i zasad, które są wspól-
nym dziedzictwem, oraz ułatwienie postępu gospodarczego i społecznego”
o działalność Rady to głównie przygotowanie projektów umów międzynarodowych i innych aktów normatywnych
zmierzających do unifikacji praw i standardów oraz ochrony praw człowieka na obszarze państw członkowskich.
Rada przygotowała m.in. projekty:
 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (1950)
 Europejskiej Konwencji Kulturalnej (1954)
 Konwencji o Zapobieganiu Torturom (1987) etc.
 o członkami Rady Europy jest 45 państw europejskich. Polska została członkiem 26 listopada 1991 r.. Siedzibą or-
ganizacji jest Strasburg
o głównymi organami Rady są: Komitet Ministrów (przedstawiciele ministrów są akredytowani jako stali przedstawi-
ciele przy Radzie), Zgromadzenie Parlamentarne złożone z przedstawicieli parlamentów państw członkowskich i
Sekretariat wybierany na 5 lat, na czele którego stoi Sekretarz Generalny

 ORGANIZACJA BEZPIECZEŃSTWA I WSPÓŁPRACY W EUROPIE  jest ogólnoeuropejską organizacją zrzeszającą

55 państw, głównie europejskich ale wśród członków organizacji znajdują się również USA, Kanada, byłe republiki ra-
dzieckie. Status współpracujących partnerów posiadają Japonia, Korea Południowa, Algieria, Egipt, Izrael, Jordania, Ma-
roko i Tunezja
o OBWE zostało założone jako pierwszy regionalny instrument wczesnego ostrzegania, zapobiegania konfliktom i
przywracania pokoju w rejonach wygasłych konfliktów. Działalność organizacji poświęcona jest wielu problemom
związanym z szeroko pojętym bezpieczeństwem, takimi jak: kontrola zbrojeń, prawa człowieka, monitorowanie
wyborów, ekonomiczne i ekologiczne bezpieczeństwo. Wszystkie państwa członkowskie mają równy status w
ramach organizacji a decyzje zapadają w oparciu o zasadę konsensusu. W przeciwieństwie do takich organizacji
jak na przykład Unia Europejska - organy OBWE nie mają kompetencji do stanowienia prawa lub działania bez
uprzedniej zgody państw członkowskich. Głównym efektem prac OBWE są konwencje zawarte w jej ramach, któ-
re jednakże, dla swej skuteczności wymagają ratyfikacji przez zainteresowane państwa
o Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie wywodzi się z Konferencji Bezpieczeństwa i Współ-
pracy w Europie rozpoczętej na początku lat 70-ych. KBWE była forum dialogu i negocjacji między Wschodem a
Zachodem. Dzięki spotkaniom w Helsinkach i Genewie doprowadzono do podpisania Aktu Końcowego z Helsinek
w 1975. Akt Końcowy z Helsinek odegrał dużą rolę w procesie demokratyzacji kontynentu, przede wszystkim w
krajach ówczesnego bloku wschodniego. Ten dokument ustanowił podstawowe zasady rządzące stosunkami
państw-sygnatariuszy między sobą a także w relacjach z ich obywatelami. Na tą umowę powoływali się między
innymi polscy i rosyjscy opozycjoniści w latach 70-ych i 80-ych
o do 1990 roku KBWE funkcjonowało w formie nieregularnych spotkań i konferencji, w których uczestniczyli przy-
wódcy lub przedstawiciele państw członkowskich. Na spotkaniu paryskim w 1990 roku zmieniono radykalnie
kształt organizacji, w podpisanej wówczas Karcie Paryskiej KBWE nadano bardziej zinstytucjonalizowany
kształt, utworzono biura i struktury organizacyjne. W związku z gwałtownymi zmianami politycznymi w Europie
organizacja stało się odpowiedzialna za powstrzymywanie konfliktów głównie na terenach byłego Związku Ra-
dzieckiego
o istotnym osiągnięciem KBWE jest, negocjowany w ramach tej organizacji Traktat o Siłach Konwencjonalnych
w Europie (Treaty on Conventional Armed Forces in Europe - CFE). W powyższej umowie ustanowiono limity
uzbrojenia, które zobowiązały się przestrzegać państwa członkowskie. Aby te deklaracje nie pozostały jedynie na
papierze powołano Wspólną Grupę Konsultacyjną uprawnioną do kontroli wykonania Traktatu. Konsekwencją
traktatu CFE był Traktat o Otwartym Niebie podpisany w 1992 r. (Treaty on Open Skies). Na mocy tego traktatu
samoloty wojskowe państw-sygnatariuszy mogą, po spełnieniu dodatkowych przesłanek, przelatywać nad teryto-
rium innego państwa w celu obserwacji jego urządzeń o przeznaczeniu wojskowym
o kolejnym ważnym wydarzeń było spotkanie w Budapeszcie w 1994 r. Przywódcy państw członkowskich uznali, że
KBWE nie jest już tylko "konferencją". Nazwę zmieniono na Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.
Ostatnie spotkanie przywódców państw członkowskich miało miejsce w 1999 roku w Istambule. Na tym spotkaniu
przyjęto Kartę dla Europejskiego Bezpieczeństwa, ponadto 30 państw podpisało zrewidowany traktat CFE, zmia-
ny dotyczyły przede wszystkim rozmieszczenia wojsk rosyjskich na Kaukazie
o dziś OBWE zajmuje szczególne miejsce w systemie europejskich instytucji. Jest organizacją o najszerszym za-
sięgu terytorialnym i jedyną skupiającą swą uwagę na sprawach bezpieczeństwa. Choć z polskiej perspektywy jej
rola może wydawać się marginalna to należy pamiętać o dużej aktywności OBWE na terenie byłych republik ra-
dzieckich, gdzie często jest jedyną akceptowaną przez strony konfliktu organizacją międzynarodową
o o ważnej pozycji OBWE świadczy ilość misji prowadzonych przez tą organizację w rejonach konfliktów. Misje
OBWE znajdują się w Bośni i Hercegowinie, Byłej Jugosłowiańskiej Republice Macedonia, Kosowie. Przedstawi-
ciele OBWE znajdują się również w Czeczenii, Albanii, Białorusi. Biura organizacji otwarto w większości krajów
byłego Związku Radzieckiego, między innymi w Uzbekistanie, Kazachstanie, Turkmenistanie i Kirgizji. W 2000
roku planuje się otwarcie biur w Armenii i Azerbejdżanie
o organizacja posiada 5 głównych organów negocjacyjnych i decyzyjnych (Szczyt, Rada Ministerialna, Wysoka Ra-
da, Stała Rada oraz Forum Współpracy w Dziedzinie Bezpieczeństwa)
 ponadto Przewodniczący, Sekretarz Generalny na czele Sekretariatu OBWE, Biuro Instytucji Demokra-
tycznych i Praw Człowieka w Warszawie; Przedstawiciel do Spraw Wolności Mediów; Wysoki Komisarz
do Spraw Mniejszości Narodowych; Zgromadzenie Parlamentarne OBWE, Trybunał Rozjemczy i Arbitra-
żowy
 siedzibą OBWE jest Wiedeń

 EUROPEJSKIE STOWARZYSZENIE WOLNEGO HANDLU (EFTA)  powstało w 1959 na podstawie umowy sztok-
holmskiej podpisanej przez Austrię, Wielką Brytanię, Danię, Norwegię, Portugalię, Szwajcarię, Szwecję, a później dołą-
czyły Islandia i Finlandia. Było to porozumienie o wolnym handlu między państwami członkowskimi. Od drugiej połowy lat
70 zaobserwowano proces zbliżania się EFTY do EWG. Jako pierwsze opuściły te organizację Dania i Wielka Brytania,
które w 1973 weszły do EWG, a w 1995 do Unii Europejskiej przystąpiły Austria, Finlandia, Szwecja
o członkami EFTA są obecnie: Islandia, Liechtenstein, Norwegia, Szwajcaria
o w roku 1994 weszło w życie porozumienie między UE a EFTA o utworzeniu Europejskiej Strefy Ekonomicznej
 ORGANIZACJA WSPÓŁPRACY GOSPODARCZEJ I ROZWOJU (OECD)  powstała na podstawie umowy z roku
1960. Załozycielami były państwa najbardziej uprzemysłowione (Austria, Belgia, Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Ho-
landia, Irlandia, Islandia, Kanada, Norwegia, Portugalia, RFN, Szwajcaria, USA, Szwecja, Turcja, Wielka Brytania i Wło-
chy). Później przystąpiły do OECD Finlandia, Japonia, Australia i Nowa Zelandia. W 1996 została do niej przyjęta Polska.
W roku 2003 do OECD należało 30 państw
o celem jej jest osiąganie maksymalnego wzrostu gospodarczego, zatrudnienia i stopy życiowej w krajach człon-
kowskich przy utrzymaniu stabilności finansowej państw członkowskich
o siedzibą OECD jest Paryż, organami Rada złożona z przedstawicieli państw członkowskich, dziesięcioosobowy
Komitet Wykonawczy i Sekretariat

 UNIA ZACHODNIOEUROPEJSKA (UZE)  została utworzona na podstawie układów paryskich z roku 1954, członkami
Unii zostały Francja, Wielka Brytania, Belgia, Holandia i Luksemburg oraz RFN i Włochy. Celem Unii jest utrwalanie poko-
ju i bezpieczeństwa miedzy państwami członkowskimi , popieranie jedności europejskiej i zachęcanie do stopniowej inte-
gracji Europy oraz udzielanie sobie wzajemnej pomocy w razie napaści zbrojnej na którekolwiek z państw członkowskich.
W ramach Unii ustanowiono system ograniczeń i kontroli zbrojeń
o organy Unii to Rada złożona z przedstawicieli państw członkowskich, Zgromadzenie składające się z parlamenta-
rzystów państw członkowskich zasiadających w zgromadzeniu Rady Europy, Agencja Kontroli Zbrojeń i Sekreta-
riat; Polska jest członkiem stowarzyszonym

 RADA WZAJEMNEJ POMOCY GOSPODARCZEJ (RWPG)  została utworzona w 1949 przez Bułgarię, Czechosłowa-
cję, Polskę, Rumunię, Węgry, ZSRR. Była to swego rodzaju opowiedz na Plan Marshalla, do którego państwa socjali-
styczne nie przystąpiły na skutek decyzji Stalina. Jednym z celów Rady było podnoszenie stopy życiowej ludzi oraz roz-
wój gospodarczy według gospodarki planowanej, a także integracja gospodarcza państw członkowskich
o w latach późniejszych do RWPG przystąpiły Albania, Kuba, Mongolia, NRD, Wietnam. W roku 1991 rozwiązano
RWPG
 RADA NORDYCKA  jest organizacją współpracy państw skandynawskich. Podstawę prawną działalności Rady stano-
wi uchwała parlamentów Danii, Szwecji, Norwegii, Finlandii i Islandii w roku 1952
o Rada nie ma prawa podejmowania wiążących uchwał, formułuje tylko zalecenia pod adresem rządów. W swej do-
tychczasowej działalności Rada Nordycka przyczyniła się w dużym stopniu do unifikacji prawa w państwach
skandynawskich, a w pewnej mierze także do rozwoju współpracy kulturalnej i gospodarczej
o w RN zasiadają przedstawiciele parlamentów i przedstawiciele rządów państw członkowskich, ci ostatni jednak
nie głosują. Przedstawicieli parlamentów (Szwecja i Norwegia mają po 20, Finlandia – 18, Dania – 16, Islandia –
7, Wyspy Alandzkie, Wyspy Faroe oraz Grenlandia – po 2) wybierają partie polityczne proporcjonalnie do liczby
miejsc w parlamencie
3. Pozaeuropejskie organizacje regionalne.
 Liga Państw Arabskich  to organizacja powstała w 1945 r. na podstawie paktu podpisanego w Kairze; należą do niej
państwa o różnych ustrojach politycznych i społeczno-gospodarczych, monarchie feudalne obok republik przeprowadza-
jących daleko idące reformy – załącznik do paktu LPA zapewnia w niej miejsce dla Palestyny
o organami LPA są Rada złożona z przedstawicieli państw członkowskich oraz komisje będące organami do spraw
współpracy w dziedzinie gospodarczej, społecznej i kulturalnej (w 1950, po powstaniu państwa Izrael, utworzono
Komisję Obrony)
 Organizacja Jedności Afrykańskiej (OJA)  powstała w wyniku uchwał konferencji w Addis Abebie w roku 1963, w któ-
rej wzięły udział 32 państwa afrykańskie
o celem organizacji było umacnianie jedności i solidarności państw afrykańskich , obrona ich suwerenności, nieza-
wisłości i integralności terytorialnej, koordynowanie współpracy w stwarzaniu narodom Afryki lepszych warun-
ków bytu i likwidacji kolonializmu. Organizacja dążyła także do integracji gospodarczej i współpracy miedzy pań-
stwami afrykańskimi
o w 1999 r. Konferencja Szefów Państw i Rządów OJA przyjęła deklarację, w której wskazywano na konieczność
przyspieszenia procesu integracji na kontynencie afrykańskim oraz powołania w miejsce OJA Unii Afrykańskiej
(UA)  w 2002 r. podczas szczytu w Durbanie uroczyście proklamowano utworzenie UA, składającej się z 52
państw
o organami UA są:
 Zgromadzenie Szefów Państw i Rządów, Rada Wykonawcza, Komisja, Stały Komitet Przedstawicieli,
Parlament Panafrykański, Rada Pokoju i Bezpieczeństwa, Rada Gospodarcza, Społeczna i Kulturalna,
Trybunał Sprawiedliwości
o głównymi celami UA są obrona suwerenności, integralności terytorialnej i niepodległości państw członkowskich;
przyspieszenie integracji politycznej, ekonomicznej i socjalnej; promocja i obrona wspólnego stanowiska państw
afrykańskich w sprawach dotyczących kontynentu i ludności Afryki; rozwijanie współpracy międzynarodowej, z
uwzględnieniem założeń Karty NZ i Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka; promocja i ochrona praw człowieka
i ludów zgodnie z przyjętymi zasadami w Afrykańskiej Karcie Praw Człowieka i Ludów oraz z innymi instrumen-
tami dotyczącymi praw człowieka
 Organizacja Państw Amerykańskich (OPA)  powstała na podstawie traktatu bogotańskiego z roku 1948. Członkami
są nie tylko kraje rozwijające się Ameryki Łacińskiej ale także Stany Zjednoczone. Do OPA nie należy Kanada. W 1962 r.
Kuba została wykluczona z Komitetu ds. Obrony i od tego czasu nie uczestniczy w pracach OPA. W OPA dominują wpły-
wy Stanów Zjednoczonych, jakkolwiek w ostatnich latach wpływy te napotykają coraz silniejsze opozycje ze strony postę-
powych rządów Ameryki Łacińskiej
 o głównymi organami są Konferencje Międzyamerykańskie zwoływane co 5 lat, Zebrania Konsultacyjne MSZ (or-
ganem doradczym Komitet ds. Obrony), Rada OPA oraz Sekretariat z siedzibą w Waszyngtonie
 Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN)  utworzone zostało na podstawie umowy zawartej
w Bangkoku w roku 1967. Założycielami były: Filipiny, Indonezja, Malezja, Singapur i Tajlandia. W roku 1984 przystąpiło
Brunei. Celem Stowarzyszenia jest rozwijanie współpracy w dziedzinie gospodarczej, socjalnej, nauki, techniki, i admini-
stracji
o ASEAN zawarło porozumienia z Japonią, USA, Australią, Nową Zelandią i z EWG. Naczelnym organem są Kon-
ferencje MSZ (2-3 razy do roku), działalnością bieżącą kieruje Stały Komitet, siedzibą Sekretariatu ASEAN jest
Dżakarta

Rozdział 9. Pokojowe załatwianie sporów międzynarodowych.

§ 1. Pojęcie i podział sporów międzynarodowych.
1. Definicja sporu i konfliktu międzynarodowego.
 wg MTS z 1950  spór oznacza „sytuację, w której punkty widzenia dwóch stron są wyraźnie przeciwstawne”
 wyrok STSM z 1924  identyfikacja sporu z „brakiem zgody w przedmiocie kwestii prawnej lub stanu faktycznego, z
przeciwieństwem prawnych stanowisk lub interesów między stronami”
 Karta NZ wymienia w art.1 wśród celów ONZ „łagodzenie lub załatwianie pokojowymi sposobami sporów lub sytuacji mo-
gących prowadzić do naruszenia pokoju”
 pakt Ligi Narodów w art.11 wymienił obok sporów także „wszelką okoliczność, która może wpłynąć na stosunki międzyna-
rodowe, grożąc zamąceniem pokoju lub dobrego porozumienia miedzy państwami, od którego utrzymanie pokoju zależy”
 napięcie w stosunkach między państwami określa się jako stan, w którym występuje antagonizm bez jasno zdefinio-
wanego przedmiotu nieporozumień lub też pojęcie przedmiotu, istotne dla każdej racjonalnej dyskusji
 kryzys międzynarodowy powstaje dopiero wówczas, gdy próby pogodzenia sprzecznych interesów doprowadziły
do impasu i gdy rokowania zostaną zablokowane przez przeciwstawność niemożliwą do usunięcia
 konfliktami nazywa się spory, które przybrały ostrzejszą formę i w których grozi użycie sił zbrojnych albo też siły takie
zostały już użyte (konflikty zbrojne)
2. Rodzaje sporów międzynarodowych.
 podział w Karcie NZ:
o zagrażające i nie zagrażające pokojowi i bezpieczeństwu międzynarodowemu
 podział sporów międzynarodowych na prawne i polityczne:
o polityczne  mają miejsce wówczas, gdy brak jest reguł prawnych, które mogłyby być zastosowane do rozstrzy-
gnięcia sporu; strony powołują się na inne niż prawne argumenty
o prawne  jeżeli strony opierają swoje pretensje na argumentacji natury prawnej, na obowiązującym przepisie
prawnym
 organy polityczne przy załatwianiu sporów powinny uwzględniać aspekt prawny zagadnienia
o sądy międzynarodowe bardzo często opierają swe decyzje nie tylko na przesłankach prawnych, ale również poli-
tycznych
 spory nadające się do rozstrzygnięcia rozjemczego lub sądowego dotyczą (już art. 13 Paktu LN):
o interpretacji traktatu
o jakiegokolwiek zagadnienia prawa międzynarodowego
o zaistnienia faktu który, gdyby został stwierdzony, stanowiłby naruszenie zobowiązania międzynarodowego
o charakteru lub rozmiarów odszkodowania należnego z tytułu naruszenia zobowiązania międzynarodowego

§ 2. Środki pokojowego załatwiania sporów.

1. Podział środków załatwiania sporów.
 problematyka załatwiania sporów została uwzględniona w Pakcie LN a po II WŚ w Karcie NZ
 podział środków:
o dyplomatyczne  państwa uczestniczące w sporze współdziałają w załatwieniu sporu, zachowują dla siebie, aż
do ostatniej fazy trwania sporu możność podjęcia ostatecznej decyzji
o środki sądowe
2. Rokowania bezpośrednie (negocjacje).
 negocjacje określane są jako proces, w trakcie którego państwa starają się usunąć różnice zdań w drodze wymiany po-
glądów w celu osiągnięcia porozumienia
 obie strony powinny wynieść jakąś korzyść z rokowania czy tez przynajmniej wynieść przekonanie, że odniosły pewną ko-
rzyść
 rokowania należy prowadzić „w duchu wspólnych interesów”
 podział rokowań na:
o dwustronne
o wielostronne
 w rokowaniach mogą brać udział nie tylko strony uczestniczące w sporze, np. w konferencji paryskiej w 1973 w sprawie
Wietnamu uczestniczyły również Węgry, Polska, Kanada, Indonezja oraz sekretarz generalny ONZ
 za jedną z form rokowań uważa się także konsultacje  strony odbywają je w wyniku przyjętych wcześniej w tym wzglę-
dzie zobowiązań  odbywają się one na żądanie jednej ze stron, gdy zajdzie potrzeba ku temu lub też w ustalonych od-
stępach czasu
  ONZ nie zastępuje dyplomacji, ale jest „koniecznym uzupełnieniem tradycyjnych metod dyplomatycznych”, gdyż ONZ
spełnia swe zadanie „tylko wówczas, gdy pomaga dyplomacji w dojściu do porozumienia między zainteresowanymi pań-
stwami”
 art. 33 Kart NZ  strony przed przekazaniem do RB ONZ lub do ZO sporu zagrażającego utrzymaniu międzynarodowego
pokoju i bezpieczeństwa przede wszystkim powinny dążyć do jego załatwienia w drodze rokowań i innych sposobów po-
kojowego załatwiania sporów
 obecnie w wielu przypadkach strony zgadzają się na podjęcie rokowań pod naciskiem opinii publicznej, mimo że wcale
nie mają zamiaru osiągnąć porozumienia
3. Dobre usługi i mediacje.
 dobre usługi i mediacja (czyli pośrednictwo) są „procedurą pomocniczą, która ułatwia rokowania bezpośrednie między
stronami i nawiązuje je w razie ich zerwania”
 rola mediatora polega na „pogodzeniu przeciwnych pretensji i na złagodzeniu niechęci, jaka mogłaby wynikać między
państwami spór wiodącymi”
 dobre usługi oraz mediacja mogą mieć miejsce na skutek zwrócenia się o nie jednej albo obu stron lub też mogą być za-
ofiarowane przez państwo trzecie, organizację międzynarodową a nawet przez poszczególne jednostki
 mediatorami mogą być nie tylko państwa ale także osoby fizyczne
 protokół podpisany przez państwa Unii Afrykańskiej przewiduje powoływanie jako mediatora jednego lub kilku członków
komisji, w której skład wchodzi po jednym obywatelu każdego państwa członkowskiego
o organizacje międzynarodowe mogą wyznaczać poszczególne osoby jako mediatorów działających w imieniu da-
nej organizacji
4. Komisje badań.
 w przypadku gdy rokowaniach miedzy stronami powstaje różnica zdań co do stanu faktycznego, strony mogą powołać
komisję badań (zwaną również komisją śledczą) w celu wyjaśnienia kwestii spornej
 wynik badań tworzy zazwyczaj punk wyjścia dla dalszej procedury pojednawczej
 MTS zgodnie z art. 50 swego statutu, może „powierzyć śledztwo lub ekspertyzę każdej osobie, ciału, biuru, komisji lub or-
ganowi przez siebie wybranemu”
5. Koncyliacja.
 koncyliacja różni się od mediacji tym, że komisja koncyliacyjna sama formułuje propozycję załatwienia sporu, a nie
wspólnie ze stronami uczestniczącymi w sporze
o wnioski, do jakich doszła komisja koncyliacyjna są tylko propozycją skierowaną do stron bez jakiejkolwiek mocy
wiążącej
 wg definicji uchwalonej przez Instytut Prawa Międzynarodowego w roku 1961 „koncyliacja jest metodą załatwienia sporów
międzynarodowych wszelkiego rodzaju, zgodnie z którą strony powołują komisję bądź to na podstawie stałej, bądź też w
trybie ad hoc dla zajęcia się sporem: komisja ta zmierza do bezstronnego zbadania sporu i podejmuje próbę ustalenia wa-
runków rozwiązania, które mógłby być przyjęte przez strony, albo też dostarczenia stronom pomocy w załatwieniu sporu,
o jaka one się zwrócą”
 koncyliacja ma więcej zalet ponieważ organ koncyliacyjny nie jest zmuszony do stosowania obowiązujących przepisów
prawa, tzn. norm postępowania wykształconych w przeszłości, ale może zaproponować konstruktywne rozwiązanie
uwzględniające przyszłość

§ 3. Sądy międzynarodowe.
1. Rozwój historyczny.
 sądy międzynarodowe możemy podzielić na sądy rozjemcze czyli arbitraż międzynarodowy i sądy stałe
 początki arbitrażu  najdawniejsze okresy historyczne
 konferencje haskie 1899 i 1907  wysiłki zmierzające do utworzenia stałych sądów międzynarodowych
o Stały Trybunał Rozjemczy (1902)  istnieje do dzisiaj; zgodnie z postanowieniami konwencji – każde państwo
będące jej sygnatariuszem ma prawo wyznaczyć cztery osoby, zarówno spośród własnych obywateli, jak i cudzo-
ziemców, mające odpowiednie kwalifikacje sędziowskie; w przypadkach powstania sporu między państwami mo-
gą one wybierać z listy arbitrów w celu uformowania sądu rozjemczego
 Pakt LN  art. 14 – Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej (1922-1945)
 po II wojnie światowej – MTS
2. Arbitraż międzynarodowy.
 arbitraż międzynarodowy czyli rozjemstwo polega na załatwianiu sporu pomiędzy państwami za pomocą orzeczenia
wydanego przez jednego lub więcej arbitrów wybranych przez strony
o I konwencja haska w art. 37 podaje, że arbitraż „ma za przedmiot rozstrzyganie sporów między państwami przez
sędziów z własnego wyboru i na zasadzie prawa”
 cechą charakterystyczną arbitrażu jest bezpośredni wpływ stron na wybór składu sądzącego, a także możność ustalenia
przez strony podstaw prawnych orzekania i zasad proceduralnych (procedura może mieć charakter poufny)
 arbitraż może mieć charakter:
o fakultatywny, jeżeli na oddanie sporu pod arbitraż wymagana jest zgoda obu stron
o obowiązkowy (obligatoryjny) – jeżeli strony w uprzednio zawartej umowie zgodziły się ,że na żądanie jednej z
nich spór oddany będzie pod arbitraż
o fakultatywny niezorganizowany – strony wybierają arbitrów dla poszczególnych sporów i arbitraż
o fakultatywny zorganizowany – gdy istnieje stały sad rozjemczy, któremu strony przekazują wynikłe między nimi
spory
 arbitraż różni się od koncyliacji tym, że arbitrzy rozstrzygają spór, stosując przepisy obowiązującego prawa, natomiast or-
gan koncyliacyjny może oprzeć swe wnioski na zasadach słuszności; ponadto orzeczenie sądu rozjemczego jest wiążące
dla stron
 dwa systemy wyznaczania składu osobowego sądów rozjemczych:
o tradycyjny system „europejski”  przekazanie sporu do rozstrzygnięcia szefowi wybranego trzeciego państwa
o system „amerykański”  polega na oddaniu sporu do rozstrzygnięcia komisji mieszanej (joint commission); ko-
misja jest pięcio- lub trzyosobowa, w jej skład wchodzą po jednej lub dwie osoby delegowane przez państwa
uczestniczące w sporze oraz superarbiter powołany za zgodą obu stron
 system mieszany  w skład sądu rozjemczego wchodzą: po jednym przedstawicielu stron uczestniczących w sporze i
trzech arbitrów wybranych spośród państw trzecich
 w przypadku sądu rozjemczego nie ma odwołania
3. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości.
A. organizacja MTS
 trybunał składa się z piętnastu niezawisłych sędziów wybranych spośród osób w wysokim poziomie moralnym
 nie może zasiadać w trybunale równocześnie dwóch sędziów będących obywatelami tego samego państwa
 kandydatów na sędziów proponują grupy narodowe stałego trybunału rozjemczego
 za wybranych na sędziów uważa się te osoby, które uzyskały bezwzględną większość głosów w zgromadzeniu ogólnym i
w radzie bezpieczeństwa
 sędziowie wybierani na 9 lat z możliwością reelekcji, przy czym co 3 lata ustępuje jedna trzecia sędziów
 sędziami polskimi byli w MTS B. Winiarski i M. Lachs
 sędziowie nie mogą zajmować stanowisk politycznych lub administracyjnych ani wykonywać innych zajęć o charakterze
zawodowym
 sędziowie w trakcie załatwiania spraw trybunału korzystają z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych
 trybunał zasiada w składzie piętnastu sędziów
B. Kompetencje MTS
 kompetencje ratione personae
o art. 34 statutu głosi, że tylko państwa maja prawo stawać jako strony przed trybunałem
o zgodnie z art. 62 statutu, państwo mające interes natury prawnej, który mógłby być naruszony wyrokiem trybuna-
łu w danej sprawie, może domagać się uczestnictwa w procesie w charakterze interwenienta
o Trybunał może zwrócić się do rządowych organizacji międzynarodowych o informacje mające znaczenie dla roz-
patrywanej sprawy oraz może przyjmować takie informacje dostarczone przez organizację z własnej inicjatywy
 kompetencje ratione materiae
o kompetencje trybunału wg art. 36 ust.1 statutu obejmują „wszelkie spory, które strony doń wniosą oraz wszelkie
sprawy wyraźnie wymienione w karcie NZ albo w obowiązujących traktatach i konwencjach”
o statut przewiduje jednak możliwość zaciągnięcia przez państwo zobowiązania ustanawiającego kompetencję ob-
ligatoryjną, to znaczy stworzeniu sytuacji, w której trybunał będzie działał na wniosek jednej tylko strony. Tę kom-
petencję obligatoryjną określa art. 36 ust. 2 statutu, nazywany zazwyczaj „klauzulą fakultatywną”
o art. 96 Karty NZ – ZO ONZ lub RB ONZ mogą zwrócić się do MTS o wydanie opinii doradczej w każdej kwestii
prawnej
 kompetencje ratione iuris
o trybunał wydaje swoje decyzje na podstawie przepisów określanych w art. 38 ust. 1 statutu. Zgodnie z tym posta-
nowieniem trybunał, którego zadaniem jest orzekać na podstawie prawa międzynarodowego w sporach, jakie zo-
staną mu przekazane, stosuje:
 konwencje międzynarodowe, bądź ogólne, bądź specjalne, ustalające reguły wyraźnie uznane przez
państwa wiodące spór
 zwyczaj międzynarodowy jako dowód istnienia ogólnej praktyki przyjętej jako prawo
 ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane
 z zastrzeżeniem art. 59,według którego wyrok wiąże tylko strony i tylko w stosunku do danego sporu, wy-
roki sadowe oraz opinie najznakomitszych znawców prawa publicznego, różnych narodów jako środek
pomocniczy do stwierdzenia przepisów prawnych
 funkcje MTS:
o sądu o kompetencji dobrowolnej, rozstrzygającego spór między państwami przedłożony mu na podstawie kom-
promisu zawartego przez strony w odniesieniu do danego sporu lub na podstawie klauzuli zawartej w umowie
międzynarodowej obowiązującej strony uczestniczące w sporze
o sądu o kompetencji obowiązkowej opartej na deklaracji złożonej zgodnie z art.36 ust.2 statutu, działającego na
podstawie skargi wniesionej przez jedną ze stron
o doradcy prawnego ONZ i organizacji wyspecjalizowanych ONZ, wydając opinie doradcze na żądanie zgromadze-
nia ogólnego, rady bezpieczeństwa lub innych organów i organizacji upoważnionych przez zgromadzenie ogólne
o sądu polubownego orzekającego ex aequo et bono, jeśliby strony się na to zgodziły
C. Postępowanie przed MTS
 postępowanie to składa się z dwóch części:
o pisemnej
o ustnej
 w toku postępowania pisemnego strony przedkładają trybunałowi memoriały, kontrmemoriały i w razie potrzeby repliki, ak-
ty i dokumenty dla poparcia swego stanowiska
o doręczenie za pośrednictwem sekretarza trybunału
 rozprawa przed trybunałem jest publiczna (chyba że Trybunał zarządzi inaczej)
  rozprawą kieruje prezes lub w jego zastępstwie wiceprezes lub sędzia najstarszy wiekiem
 przedstawiciele, doradcy, i adwokaci stron przed trybunałem korzystają z przywilejów i immunitetów
 językami urzędowymi są francuski i angielski
 wyrok:
o zapada większością głosów; w przypadku równości głosów rozstrzyga głos przewodniczącego
o Trybunał nie jest związany precedensami  wyrok wiąże tylko strony
o wyrok wydany przez Trybunał jest ostateczny
 obowiązuje regulamin uchwalony przez Trybunał z roku 1978 z poprawkami z 5 grudnia 2000 r.
 Trybunał ogłasza swe opinie doradcze na posiedzeniu publicznym, zawiadamiając o tym uprzednio Sekretarza General-
nego ONZ oraz przedstawicieli państw i organizacji międzynarodowych bezpośrednio zainteresowanych daną sprawą
4. Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza.
 w roku 1996 po wejściu w życie konwencji o prawie morza, został utworzony zgodnie z artykułem 287 konwencji z Monte-
go Bay Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza
 trybunał złożony jest z 21 niezawisłych sędziów reprezentujących główne systemy prawne świata
 w składzie nie może być dwóch obywateli tego samego państwa
 Trybunał powołał ze swojego składu Izbę złożoną z jedenastu sędziów, która ma zajmować się sporami dotyczącymi in-
terpretacji lub stosowania konwencji o prawie morza
 decyzje trybunału są ostateczne i wiążące tylko dla stron sporu i w danej sprawie
 językami roboczymi są francuski i angielski
 siedzibą Trybunału jest Hamburg

§ 4. Stałe sądy regionalne.

 Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich
o siedziba – Luksemburg
o został utworzony na podstawie traktatu rzymskiego z 1957 r.
o kompetencje:
 rozpatruje skargi jednego państwa członkowskiego przeciwko drugiemu państwu członkowskiemu doty-
czące nie wywiązywania się ze zobowiązań przyjętych w traktacie rzymskim, a także inne spory dotycząc
spraw objętych tym traktatem, które obie strony zgodzą się mu przekazać
 rozpatruje skargi komisji przeciwko państwu członkowskiemu nie wywiązującemu się ze zobowiązań za-
ciągniętych w traktacie rzymskim
 rozpatruje odwołania organów wspólnot, osób fizycznych i prawnych od decyzji poszczególnych wspólnot
wykraczających poza przyznane im kompetencje
 może rozpatrywać inne sprawy przekazane przez radę, zgodnie z przepisami konwencji
 Europejski Trybunał Praw Człowieka oraz Europejska Komisja Praw Człowieka
o siedzibą – Strasburg
o utworzone zgodnie ze zmianami jakie wprowadził 11 protokół z 11 maja 1994 r. dotyczący przekształcenia me-
chanizmu kontrolnego ustanowionego przez konwencję
o skład  45 sędziów
o sędziowie są wybierani przez zgromadzenie parlamentarne większością głosów na okres 6 lat z możliwością po-
nownego wyboru
o trybunał zasiada w składzie komitetów (trzech sędziów), izb ( siedmiu sędziów), wielkiej izby (17 sędziów)
o trybunał może przyjmować skargę każdej osoby
o trybunał może rozpatrywać skargę dopiero po wyczerpaniu wszystkich środków odwoławczych, przewidzianych
prawem wewnętrznym, zgodnie z powszechnie uznanymi zasadami prawa międzynarodowego
 zgodnie z Amerykańską Konwencją Praw Człowieka (1969) został utworzony Międzyamerykański Trybunał Praw
Człowieka z siedzibą w San Jose
o składa się z 7 sędziów mających obywatelstwo państw będących członkami organizacji państw amerykańskich
o sześcioletnia kadencja
o jurysdykcja we wszystkich sprawach spornych
o prawo wnoszenia spraw do trybunału maja włącznie państwa oraz komisja
o państwa członkowskie OPA mają prawo do korzystania z opinii trybunału w sprawach dotyczących konwencji a
także traktatów dotyczących ochrony praw człowieka w państwach amerykańskich

§ 5. Załatwianie sporów w świetle statutów i praktyki organizacji międzynarodowych.

1. Załatwianie sporów w systemie Ligi Narodów.
 Pakt Ligi Narodów nałożył na państwa członkowskie obowiązek kierowania sporów powstałych między nimi bądź to na
drogę postępowania rozjemczego lub sądowego, bądź to do rozpatrzenia przez Radę Ligi, przy czym w żadnym przypad-
ku nie powinny one uciekać się do wojny przed upływem trzech miesięcy od wyroku sadu rozjemczego lub sądowego lub
decyzji Rady
 Pakt Ligi Narodów nie wykluczał wojny jako środka załatwiania sporów międzynarodowych
 określone w Pakcie LN zobowiązania dotyczące załatwiania sporów oparte były na założeniu, że spory międzynarodowe
można podzielić na spory prawne i polityczne oraz że spory pierwszej kategorii powinny być kierowane na drogę rozjem-
czą lub sadową, natomiast spory drugiej kategorii – do organów Ligi. Pakt wymieniał w art. 13 cztery rodzaje sporów uwa-
żanych za prawne („nadające się w ogólności do rozstrzygnięcia rozjemczego lub sadowego”)
2. Załatwianie sporów w świetle Karty Narodów Zjednoczonych.
  Karta NZ w art. 1 wśród celów dla których powołano do życia ONZ, wymienia: „załatwianie i rozstrzyganie sporów lub sy-
tuacji mogących prowadzić do naruszenia pokoju w drodze pokojowej według zasad sprawiedliwości i prawa międzynaro-
dowego”
 zgodnie z art. 33 ust. 1 strony uczestniczące w sporze: „będą przede wszystkim dążyć do jego załatwienia w drodze ro-
kowań, badań, mediacji, koncyliacji, rozjemstwa, rozstrzygnięcia sadowego, odwołania do organów lub układów regional-
nych albo w drodze innych środków pokojowych według własnego wyboru”
 Rada Bezpieczeństwa:
o ma prawo zbadać spór lub sytuację w celu ustalenia czy trwanie sporu lub sytuacji może zagrażać międzynaro-
dowemu pokojowi i bezpieczeństwu (art. 34)
o wydaje odpowiednie decyzje i może dla zapewnienia wykonania tych decyzji stosować sankcje bez użycia sił
zbrojnych (art. 41) i ewentualnie sankcje z użyciem sił zbrojnych (art. 42)
o zgodnie z postanowieniami art. 27 Karty NZ, decyzje Rady Bezpieczeństwa w sprawach innych niż proceduralne,
powinny być podejmowane większością dziewięciu głosów w stosunku do ogólnej liczby piętnastu członków Rady
 art. 11 ust. 2 Karty NZ upoważnia Zgromadzenie Ogólne do omawiania spraw dotyczących utrzymania międzynarodo-
wego pokoju i bezpieczeństwa i do wydawania w tych sprawach zaleceń
 Karta wyłącza dwie kategorie sporów spod kompetencji ONZ  art. 2 ust. 7 zawiera ogólna zasadę: „żadne postanowie-
nie niniejszej karty nie upoważnia narodów zjednoczonych do ingerencji w sprawy, które z istoty swej należą do kompe-
tencji wewnętrznej któregokolwiek państwa”
 zgodnie z art. 2 ust. 6 Karty NZ, „organizacja zapewni, by państwa które nie są jej członkami, postępowały zgodnie z ni-
niejszymi zasadami w stopniu koniecznym dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa”
 art. 31 przewiduje, że państwo nieczłonkowskie na równi z państwami członkowskimi nie będącymi członkami Rady Bez-
pieczeństwa, może brać udział, bez prawa głosowania, w omawianiu każdej sprawy przedstawionej Radzie Bezpieczeń-
stwa, jeżeli Rada uzna, że sprawa dotyczy szczególnie interesów tego państwa
 w uzgodnionym sformułowaniu zasady pokojowego załatwiania sporów, zawartej w deklaracji zasad prawa międzyna-
rodowego, uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne w dniu 24 października 1970 r., stwierdzono, że państwa mają obo-
wiązek załatwiać swoje spory międzynarodowe środkami pokojowymi w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia
międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz sprawiedliwości przy czym stosować będą środki wymienione w art. 33
Karty
3. Załatwianie sporów w świetle praktyki ONZ.
 Karta NZ kładzie główny nacisk na działalność zmierzającą do utrzymania pokoju, zachęcając do załatwiania sporów po-
za ONZ
 ONZ spełnia funkcje centralnego kanału, poprzez który przechodzi ogromna większość sporów międzynarodowych o
większym znaczeniu politycznym; spory nie przekazane do ONZ to przeważnie spory, w których jedna ze stron lub obie
strony nie są reprezentowane w ONZ
 najczęściej spory dostają się na forum ONZ wskutek wniesienia ich przez strony sporu lub inne państwo. wiele sporów
wniósł na forum zgromadzenia ogólnego komitet do spraw dekolonizacji, domagając się podjęcia środków w celu przy-
spieszenia tego procesu.
4. Załatwianie sporów w innych organizacjach międzynarodowych.
 statuty wielu organizacji przewidują kierowanie do sądu rozjemczego lub do MTS sporów wynikłych z ich interpretacji
 inne spory  znacznie większa różnorodność
o Międzynarodowa Organizacja Pracy – skomplikowany system kontroli, mającej na celu wywarcie nacisku na pań-
stwa, by przestrzegały postanowień konwencji pracy (spory rozpatruje Rada Administracyjna, która może je prze-
kazać do komisji śledczej)
 w niektórych organizacjach wyspecjalizowanych spory rozpatrują komisje koncyliacyjne, komisje dobrych usług i różnego
rodzaju organy specjalnie powoływane w tym celu
5. Międzynarodowy Ośrodek Regulowania Sporów Inwestycyjnych.
 przy załatwianiu sporów powstałych na tle stosowania umów międzynarodowych (umowy takie noszą zazwyczaj nazwę
umów dotyczących promocji i ochrony inwestycji zagranicznych) najczęściej stosowane są rokowania bezpośrednie i arbi-
traż
 1965 – inicjatywa MBOiR  podpisano w Waszyngtonie Konwencję o regulowaniu sporów dotyczących inwestycji między
państwami a obywatelami innych państw  utworzenie MORSI
o Konwencja uznaje zdolność osoby fizycznej lub spółki do uczestniczenia bezpośrednio w procesie toczącym się
na forum międzynarodowym, a ponadto stanowi, że w przypadkach, kiedy inwestor i państwo-gospodarz zgodziły
się przekazać spór do załatwienia przez MORSI, państwo inwestora nie może w danej sprawie sprawować opieki
dyplomatycznej, z wyjątkiem sytuacji, w której państwo-gospodarz nie zastosuje się do orzeczenia

§ 6. Tendencje rozwojowe w zakresie załatwiania sporów międzynarodowych.

 spory międzynarodowe coraz rzadziej stanowią przedmiot wyłącznego zaangażowania państw uczestniczących w sporze
 rola sądownictwa międzynarodowego w załatwianiu sporów międzynarodowych jest nadal stosunkowo ograniczona
 mniej niż połowa państw członkowskich ONZ złożyła deklarację w sprawie przyjęcia obowiązkowej jurysdykcji MTS,
zgodnie z art. 36 ust. 2 statutu, przy czym wiele państw przy składaniu deklaracji poczyniło daleko idące zastrzeżenia,
które w dużym stopniu ograniczają praktyczne znaczenie zgody na jurysdykcje MTS

§ 7. Środki przymusu niebędące wojną.

 wśród środków odwetowych rozróżniamy retorsję i represalia
o retorsja – polega na zastosowaniu wobec państwa, które naruszyło interesy drugiego państwa, podejmując środ-
ki zgodne z prawem międzynarodowym, środków podobnej natury. Najczęściej retorsja jest odwetem za podjęcie
 środków dyskryminujących drugie państwo. Rezultatem retorsji w związku z nałożeniem ceł o charakterze dys-
kryminacyjnym jest często „wojna celna”
o represalia – są bezprawnym działaniem, będącym odwetem za dokonane uprzednio podobne bezprawie. repre-
salia mają na celu wymuszenie od strony przeciwnej poszanowania prawa międzynarodowego. Przy stosowaniu
represaliów należy przestrzegać zasady proporcjonalności i zasady humanitarności. Represalia mogą polegać na
dokonaniu działania tego samego rodzaju (in kind) lub innego rodzaju (not in kind) można je stosować w czasie
pokoju oraz w czasie wojny
 Konwencje genewskie z roku 1949 o ochronie ofiar wojny zabraniają stosowania represaliów wobec rannych, chorych i
rozbitków znajdujących się pod ochroną konwencji (art. 46 I konwencji i art. 47 II konwencji) oraz wobec osób cywilnych i
ich mienia (art. 33 IV konwencji), jeńców (art. 13 III konwencji), a konwencja haska z roku 1954 wobec dóbr kulturalnych
(art. 4)
 środki stosowane w charakterze represaliów:
o embargo – polega na zajęciu statków obcego państwa i znajdujących się na nich ładunków w portach państwa
stosującego embargo. Jest to praktyczny sposób wywarcia nacisku na drugie państwo, które dotkliwie odczuwa
zajęcie statków będących z reguły obiektami majątkowymi o dużej wartości. Tego rodzaju embargo odróżnić na-
leży od tzw. embarga na broń czy embarga finansowego
o blokada pokojowa – oznacza przerwanie komunikacji morskiej z portami jakiegoś państwa za pomocą okrętów
wojennych nie dopuszczających statków handlowych do portów. obecnie stosowanie blokady pozostaje w
sprzeczności z postanowieniem karty NZ dotyczącym zakazu użycia siły i zakazu interwencji. Natomiast karta w
art. 42 dopuszcza stosowanie blokady jako jednej z sankcji zarządzonych przez radę bezpieczeństwa. W roku
1962 stany zjednoczone zastosowały wobec Kuby szczególny rodzaj blokady, nazywanej oficjalnie „kwarantanną”
o okupacja pokojowa – polega na zajęciu części terytorium lądowego drugiego państwa bez wypowiedzenia woj-
ny i bez oporu zbrojnego ze strony państwa okupowanego. Okupację pokojową należy odróżnić od okupacji wo-
jennej. okupacja pokojowa, podobnie jak blokada pokojowa, ma na celu wymuszenie od drugiego państwa speł-
nienia określonych żądań. stosowana niejednokrotnie w przeszłości, obecnie pozostaje ona w kolizji z postano-
wieniami karty NZ dotyczącymi zakazu użycia siły i zakazu interwencji

Rozdział 10. Prawo konfliktów zbrojnych.

§ 1. Wojna, konflikt zbrojny, użycie siły.
 tradycyjnie określa się wojnę jako stan walki orężnej między państwami i jako przeciwstawienie stanu pokoju. Określenia
te w przeszłości były podstawą do podziału prawa międzynarodowego na prawo wojny i pokoju, nie odpowiada to jednak
współczesnym tendencjom zmierzającym do objęcia przepisami prawa międzynarodowego działań o charakterze zbroj-
nym, dlatego coraz częściej znajduje zastosowanie szersze określenie ,,konflikt zbrojny”
 w konwencjach genewskich o ochronie ofiar wojny stwierdza się, że konwencje te znajdują zastosowanie ,,w razie wypo-
wiedzenia wojny lub powstania jakiegokolwiek konfliktu zbrojnego...”, znajdują one zastosowanie nawet, gdy jedna ze
stron nie uznała stanu wojny, w przypadku okupacji całości lub części terytorium, nawet, gdy ta okupacja nie napotkała
oporu zbrojnego. Ustanawiają one pewne minimum obowiązków, jakie przyjęły państwa w odniesieniu do ,,konfliktu nie-
mającego charakteru międzynarodowego i powstającego na terytorium jednej z umawiających się stron”
 począwszy od konwencji haskiej z roku 1954 o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, określenie
,,konflikt zbrojny” jest szeroko stosowane w prawie międzynarodowym zamiast określenia ,,wojna”
 podział konfliktów zbrojnych na konflikty międzynarodowe i konflikty niemające charakteru międzynarodowego
o zakres zobowiązań, co do konfliktów zbrojnych jest znacznie szerszy. Konferencja dyplomatyczna obradująca
nad projektami protokołów dodatkowych do konwencji genewskich dotyczących ochrony ofiar w międzynarodo-
wych konfliktach zbrojnych (w r. 1974) uznała za konflikty międzynarodowe – poza wymienionymi w art. 2 kon-
wencji z 1949 r. – także ,,konflikty zbrojne, w których narody walczą przeciwko panowaniu kolonialnemu i obcej
okupacji oraz przeciwko reżimom rasistowskim w wykonaniu praw narodów do samostanowienia”
o pojęcie konfliktu zbrojnego nie mającego charakteru międzynarodowego definiuje się jako konflikt, który się
toczy ,,między siłami zbrojnymi państwa a rozłamowymi siłami zbrojnymi i innymi zorganizowanymi grupami
uzbrojonymi, dowodzonymi przez odpowiedzialne dowództwo”; nie są to konflikty między państwami – stronami
konwencji genewskich
 pojęciem szerszym niż wojna i konflikt zbrojny jest użycie siły. Obejmuje nie tylko przypadki starcia się dwóch lub więcej
zbrojnych przeciwników, ale także akcje zbrojne, które nie napotykają zbrojnego oporu (np. interwencje zbrojne).

§ 2. Zakaz użycia siły zbrojnej w rozwoju historycznym.

1. Doktryna wojny sprawiedliwej.
 chrześcijańska doktryna, rozwijana następnie przez szkołę praw naturalnego
 wojna sprawiedliwa – państwa mają prawo wszczynać wojnę, gdy istnieje sprawiedliwa przyczyna, w celu uzyskania za-
dośćuczynienia za doznane bezprawia, jeśli w inny sposób nie można go uzyskać
 od XVIII w. – i w związku z dominacją szkoły pozytywistycznej  ustala się pogląd, że prawo międzynarodowe przyznaje
państwu nieograniczone prawo prowadzenia wojen, a wskazania wojny sprawiedliwej należy traktować jako nakazy mo-
ralne
 powszechnie przyjmowano, że na suwerenność państwa w stosunkach międzynarodowych składają się trzy zasadnicze
prawa: prawo zawierania traktatów, prawo wysyłania i przyjmowania posłów i prawo do wojny
2. Pakt Ligi Narodów.
  w Pakcie ograniczono w istotny sposób prawo państwa do wszczynania wojen  państwa nie miały prawa wszczynania
wojen przed wyczerpaniem procedury załatwiania sporów określonej w art.12-15 Paktu Ligi. W szczególności nie wolno
było państwom należącym do Ligi odwoływać się do wojny w następujących przyczynach:
o jeżeli spór przekazano do rozstrzygnięcia na drogę arbitrażu lub drogę sądową i jeżeli druga strona zastosowała
się do orzeczenia
o jeżeli spór przekazano do załatwienia Radzie Ligi, a Rada przyjęła sprawozdanie jednomyślnie (nie licząc głosów
stron sporu)i jeżeli strona przeciwna zastosowała się do wniosków sprawozdania
o jeżeli spór na żądanie Rady lub jednej ze stron został przekazany Zgromadzeniu Ligi, a jego sprawozdanie zosta-
ło przyjęte przez członków Rady i przez większość pozostałych członków Ligi (nie licząc głosów stron sporu) i je-
żeli strona przeciwna zastosowała się do wniosków w sprawozdaniu
 zatem Pakt znał przypadki wojny legalnej w przypadku państw, które nie zastosowały się do wyroku rozjemczego lub są-
dowego, lub, gdy sprawozdanie Rady nie zostało jednomyślnie przyjęte. Przyjęto tez, że nie budzi zastrzeżeń legalność
wojny obronnej. Zgodnie z art.10 Paktu Ligi członkowie powinni się ,,szanować i utrzymać przeciwko wszelkiej napaści z
zewnątrz integralność terytorialną i niepodległość polityczną wszystkich członków Ligi”. W przypadku napaści Rada za-
proponuje środki do wykonania tego zobowiązania
 art. 11 – wszelka wojna interesuje Ligę i powinna ona zastosować wszelkie środki, aby zabezpieczyć pokój między naro-
dami.
3. Pakt Paryski z roku 1928.
 Pakt Paryski o wyrzeczeniu się wojny podpisany w 1928 r. (zwany także Paktem Kelloga lub Branda-Kelloga) zawiera
w art.1 oświadczenie państw, iż potępiają wojnę i wyrzekają się jej jako narzędzia polityki narodowej w swych wzajem-
nych stosunkach
 art. 2 – załatwianie sporów i konfliktów międzynarodowych  powinno być osiągane tylko za pomocą środków pokojo-
wych. W preambule  państwo uciekające się do wojny ,,będzie musiało być pozbawione korzyści traktatu niniejszego”.
Pakt Paryski został ratyfikowany przez prawie wszystkie państwa (m.in. przez Niemcy). Zajmował on ważne miejsce w
uzasadnieniu wyroków skazujących w procesie norymberskim i tokijskim

§ 3. Zakaz użycia siły zbrojnej w świetle obecnie obowiązującego prawa międzynarodowego.

1. Karta Narodów Zjednoczonych.
 jedna z siedmiu zasad wg których członkowie ONZ zobowiązani są postępować  ,,wszyscy członkowie powstrzymują
się w swych stosunkach międzynarodowych od groźby użycia siły lub użycia jej przeciwko integralności terytorialnej lub
niezawisłości politycznej któregokolwiek państwa bądź w jakikolwiek inny sposób niezgodny z celami Organizacji Naro-
dów Zjednoczonych”.
o wyjątkiem od zasady zabraniającej użycia siły jest naturalne prawo do obrony indywidualnej lub zbiorowej przed
napaścią, zanim Rada Bezpieczeństwa zastosuje środki konieczne dla utrzymania międzynarodowego pokoju i
bezpieczeństwa – ale nawet prawo samoobrony zostało ograniczone w czasie (przysługuje do momentu podjęcia
skutecznej akcji przez Rade Bezpieczeństwa)
o drugi wyjątek o charakterze przejściowym – art. 107 – Upoważnienie do działań przeciwko ,,któremukolwiek z
państw nieprzyjacielskich z okresu drugiej wojny światowej podjętych lub sankcjonowanych w wyniku tej wojny
przez rządy, które za te działania odpowiadają”
 Deklaracja zasad prawa międzynarodowego z 24 października 1970 r. – działanie wbrew zasadzie zabraniającej uży-
cia siły jest pogwałceniem prawa międzynarodowego i Karty NZ, a ,,wojna agresywna jest zbrodnią przeciwko pokojowi,
za którą ponosi się odpowiedzialność zgodnie z prawem międzynarodowym”. Państwa mają się powstrzymać od: propa-
gandy na rzecz wojny, groźby użycia siły, lub jej użycia w celu naruszenia istniejących granic międzynarodowych, od
przemocy, które pozbawiają narody ich prawa do samostanowienia, wolności i niepodległości, od stosowania represaliów
pociągających za sobą użycie siły
 terytorium państwa nie może być w wyniku użycia siły okupowane
 wg Aktu Końcowego KBWE państwa powinny powstrzymać się od groźby użycia lub bezpośredniego albo pośredniego
użycia siły, od demonstracji siły w celu skłonienia innego państwa do rezygnacji z pełnego wykonywania jego praw suwe-
rennych
2. Zasada nieinterwencji.
 interwencja – mieszanie się do spraw drugiego państwa w sposób władczy (dictatorial interference), zwłaszcza w drodze
groźby użycia siły lub jej użycia
o niektórzy autorzy opowiadają się za interwencją w przypadku pogwałcenia podstawowych praw człowieka (tzw.
interwencja humanitarna), w praktyce jednak ochrona praw człowieka wielokrotnie była pretekstem dla inter-
wencji mających na celu osiągnięcie określonych celów politycznych
o w doktrynie odróżnia się interwencję od intercesji, którą określano jako udzielanie przyjacielskich rad i wskazó-
wek
 zawarta w Karcie zasada zabraniająca użycia siły obejmuje zakaz interwencji zbrojnej. Deklaracja Zasad Prawa Mię-
dzynarodowego z 1970 r. – państwa zobowiązane są powstrzymać się od organizowania lub zachęcania do organizo-
wania nieregularnych sił lub grup zbrojnych, w celu wtargnięcia na terytorium innego państwa oraz do organizowania,
podżegania, wspomagania lub uczestniczenia w aktach wojny domowej lub w aktach terrorystycznych w innym państwie
bądź zezwolenia na zorganizowaną działalność na jego własnym terytorium obliczoną na dokonanie takich aktów, jeżeli
wiążą się one z groźbą użycia siły lub jej użyciem
 wg Karty na państwach ciąży obowiązek nieinterweniowania w sprawy należące do wyłącznej kompetencji jakiego-
kolwiek państwa. Każde państwo ma prawo do swobodnego wyboru własnego systemu politycznego, gospodarczego,
społecznego i kulturalnego
  Akt Końcowy KBWE nakłada na państwa obowiązek powstrzymania się od : ingerencji (bezpośredniej, indywidualnej lub
zbiorowej) w wewnętrzne lub zewnętrzne sprawy należące do zakresu wewnętrznej jurysdykcji innego państwa. Zakaz in-
gerencji obejmuje nacisk militarny, polityczny, gospodarczy. Również obowiązek powstrzymania się od udzielania pomocy
terrorystycznej, wywrotowej lub innej zmierzającej do obalenia siłą ustroju innego państwa uczestniczącego
 prawo międzynarodowe nie zawiera zakazu wszczynania wojen domowych; jakkolwiek powstańcom walczącym z rzą-
dem zarzuca się zazwyczaj zdradę stanu, to ani oni, ani też rząd legalny, uczestnicząc w wojnie domowej, nie naruszają
obowiązującego obecnie prawa międzynarodowego. Wyjątkiem jest użycie siły przeciwko prawu narodów do samostano-
wienia uznanemu w Karcie i innych aktach międzynarodowych
o przy podejmowaniu prób uzasadnienia legalności udzielanej pomocy w wojnach domowych wyłoniły się dwa sta-
nowiska:
 rząd każdego państwa tak długo jak długo sprawuje władzę ma prawo zwracać się do innych państw o
udzielenie mu pomocy przeciwko próbom obalenia go w drodze przemocy
 lub dozwolone jest udzielanie pomocy jednej ze stron wojny domowej, gdy druga strona już taką pomoc
od innego państwa otrzymuje, w celu zrównoważenia obcej przemocy i ochrony niepodległości państwa,
w którym toczy się wojna domowa
3. Samoobrona indywidualna i zbiorowa.
 wg Karty NZ żadne postanowienie Karty nie narusza prawa każdego członka ONZ do indywidualnej lub zbiorowej samo-
obrony przeciwko zbrojnej napaści, zanim Rada Bezpieczeństwa nie zastosuje środków koniecznych do utrzymania mię-
dzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa
 środki, które podjęły państwa do samoobrony powinny być poddane do wiadomości Rady i w niczym nie powinny naru-
szać kompetencji i odpowiedzialności Rady do podjęcia w każdym czasie akcji, jaką uzna za konieczną, aby przywrócić
pokój
 Karta NZ zakwalifikowała prawo państwa do samoobrony jako „prawo naturalne”, nawiązując do zasady przyjętej przez
inne systemy prawne ,,na odparcie siły siłą wszystkie prawa pozwalają”. Art. 51 zawiera jednak istotne ograniczenia:
przedmiotowe i czasowe
o użycie siły jest dopuszczalne w celach samoobrony przed bezprawnym użyciem siły, ale nie przed innymi naru-
szeniami prawa
o prawo takie przysługuje tylko do czasu podjęcia przez Radę Bezpieczeństwa środków koniecznych do utrzymania
pokoju
4. Określenie napaści (agresji).
 wg Karty następujące akty bez względu na to czy wypowiedziano wojnę będą uważane za akt napaści:
o inwazja lub atak dokonany przez siły jednego państwa na terytorium drugiego albo okupacja wojskowa, nawet
czasowa, będąca następstwem takiej inwazji, albo aneksja (przy użyciu siły) terytorium państwa lub części teryto-
rium
o bombardowanie lub użycie jakiejkolwiek broni przez siły zbrojne jednego państwa na terytorium drugiego państwa
o blokada portów lub wybrzeża państwa przez siły zbrojne drugiego państwa
o atak dokonany na siły lądowe, morskie lub powietrzne drugiego państwa
o użycie sił zbrojnych jakiegoś państwa, które znajduje się na terytorium drugiego państwa na mocy porozumienia z
państwem przyjmującym, w sposób naruszający warunki ustalone w tym porozumieniu lub przedłużenie obecno-
ści tych sił zbrojnych na danym terytorium poza okres przewidziany w porozumieniu
o działalność państwa polegająca na udzieleniu zezwolenia w odniesieniu do terytorium oddanego do dyspozycji
drugiego państwa, aby było ono użyte przez to państwo dla wykonania aktu napaści przeciwko trzeciemu pań-
stwu
o wysyłanie przez jakieś państwo w imieniu tego państwa zbrojnych band, grup, oddziałów nieregularnych lub na-
jemników, które dokonują zbrojnych działań przeciwko drugiemu państwu o takiej wadze, że równają się one ak-
tom wymienionym powyżej lub poważnemu zaangażowaniu na tym obszarze (art. 3)
 wg Karty wojna napastnicza jest zbrodnią przeciwko międzynarodowemu pokojowi i żadne względy polityczne, gospodar-
cze, wojskowe lub innej nie są usprawiedliwieniem

§ 4. Rozbrojenie.
1. Rozwój historyczny.
 „I przekują ludzie miecze na lemiesze”
 pierwsze akcje dyplomatyczne w sprawie rozbrojenia – II poł. XIX w.
o 1863 – inicjatywa Napoleona III w sprawie zwołania kongresu dla rozważenia możliwości redukcji zbrojeń
o 1899 i 1907 – dwie konferencje haskie  jedynie ogólnikowe zalecenia redukcji wydatków na zbrojenia
o Pakt LN  „utrzymanie pokoju wymaga zmniejszenia zbrojeń narodowych do minimum dającego się pogodzić z
bezpieczeństwem narodowym oraz z wykonywaniem zobowiązań międzynarodowych nałożonych przez wspólną
akcję (art. 8)”
o 1932 – konferencja rozbrojeniowa pod auspicjami LN  bez rezultatów
2. Rozbrojenie w świetle Karty Narodów Zjednoczonych.
 Karta NZ nie nałożyła obowiązków prawnych na państwa w zakresie rozbrojenia
 natomiast Deklaracja zasad z roku 1970 głosi ze „wszystkie państwa powinny prowadzić w dobrej wierze rokowania w
celu szybkiego zawarcia uniwersalnego traktatu w sprawie powszechnego i całkowitego rozbrojenia pod skuteczną kon-
trolą międzynarodową”
 Akt końcowy KBWE z1975 r. – państwa postanowiły podjąć środki, które mają stanowić krok w kierunku osiągnięcia cał-
kowitego i powszechnego rozbrojenia pod kontrolą międzynarodową i zapowiedziały stosowanie środków budowy zaufa-
nia (uprzednie poinformowanie o manewrach, wielkich ruchach wojsk)
 3. Rokowania rozbrojeniowe.
 w latach 1945-1949 sprawą rozbrojeń zajmowały się dwa organy ONZ: Komisja Energii Atomowej i Komisja Zbrojeń
Konwencjonalnych. W pierwszej komisji USA, mające wtedy monopol w zakresie produkcji energii atomowej przedsta-
wiły tzw. Plan Barucha zmierzający do przekazania międzynarodowemu organowi (w którym decyzje podejmowane były-
by większością głosów) produkcji energii atomowej; organ ten mógłby udzielać państwom pod kontrolą zezwoleń na tą
produkcję w celach pokojowych
 propozycje radzieckie zmierzały do zakazu produkcji i stosowania broni atomowej, stworzenia zorganizowanej kontroli
międzynarodowej; państwa miały posiadać swobodę produkcji energii atomowej w celach pokojowych; ZSRR chciał prze-
kazać te sprawy Radzie Bezpieczeństwa, natomiast USA Zgromadzeniu Ogólnemu (miały tam większość głosów)
 1954-1955  ZSRR w części zaakceptował memorandum francusko-angielskie zawierające m.in. wyrzeczenie się przez
mocarstwa broni atomowej i określenie maksymalnej liczebności sił zbrojnych
 1957-1963  rokowania doprowadziły do podpisania w 1963 w Moskwie traktatu o częściowym zakazie doświadczeń
z bronią jądrową ; w roku 1959 zawarty został traktat w sprawie demilitaryzacji Antarktyki; w tym samym roku Zwią-
zek Radziecki przedstawił plan całkowitego rozbrojenia w trzech etapach w ciągu 4 lat, USA odpowiedziały kontrpropozy-
cjami
 od 1962 rokowania rozbrojeniowe prowadzone były w Genewie  Komitet Rozbrojeniowy (genewski) opracował traktat
o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej który został podpisany w roku 1968 i uzyskał ponad 100 ratyfikacji, oraz bakterio-
logicznej i toksyn oraz ich zniszczeniu podpisanej w 1972
 rokowania radziecko-amerykańskie doprowadziły do porozumienia SALT I (Strategic Armaments Limitation Talks) oraz
SALT II. Następnie porozumienie w sprawie wyrzeczenia się produkcji, magazynowania i stosowania broni che-
micznej (1990). Natomiast rokowania wiedeńskie doprowadziły w 1990 do układu w sprawie redukcji broni konwen-
cjonalnych w Europie
o inne porozumienia: denuklearyzacja Ameryki Łacińskiej (traktat z 1967), Afryki (Uchwała Zgromadzenia Ogólnego
z 1965) i Oceanu Indyjskiego (Uchwała ZgromadzeniaOgólnego z 1971 r.)
 1967 – układ dotyczący przestrzeni kosmicznej (zabrania wprowadzenia na orbitę wokół ziemi obiektów z bronią nuklear-
ną), podobna treść – układ z 1971 w odniesieniu do mórz i oceanów oraz wnętrza ziemi pod tym dnem
 na sesji w 1978 ZO ONZ przyjęło Dokument końcowy obejmujący Deklarację i Program działania w sprawie rozbroje-
nia
 traktaty pokoju zawarte z satelitami Osi w 1947 zabraniają państwom zwyciężonym posiadania broni atomowej, biologicz-
nej i chemicznej
 polska inicjatywa to plan sfery bezatomowej (Plan Rapackiego), zapowiedziany na sesji ZO ONZ w 1957 i przedstawiony
w 1958 r.
o w memorandum z 26 lutego 1964 r. Polska zaproponowała zamrożenie zbrojeń nuklearnych i termonuklearnych
na obszarze dwóch państw niemieckich, Polski i Czechosłowacji, z tym zastrzeżeniem, że strefa ta mogłaby ulec
rozszerzeniu w drodze przystąpienia innych państw do niej

§ 5. Ogólne zagadnienia prawa wojennego (ius in bello).

1. Cechy szczególne prawa wojennego.
 prawo wojenne należy do najstarszych działów prawa międzynarodowego
 także w czasie wojny istnieją pewne wspólne wartości, które są w jakiejś mierze uznawane i respektowane przez wojują-
cych. Są to nie tylko określone wartości humanitarne, ugruntowane w świadomości społeczeństw, jak zakaz zabijania
starców i dzieci, niszczenia pól uprawnych itp. Istotne znaczenie mają także wartości polityczne i militarne, które wymaga-
ją, aby w wojnach zaniechano określonych działań wykraczających poza zakres racjonalnie uzasadnionych celów wojny i
które by prowadziły do biologicznego wyniszczenia przeciwnika
 przepisy prawa wojennego cechuje mniejsza skuteczność w porównaniu z przepisami podczas pokoju (np. pogwałcenie
podstawowych zasad prawa wojennego w czasie II wojny)
 wśród czynników skłaniających państwa do przestrzegania prawa wojennego wymienia się obawy, że zgodnie z zasadą
wzajemności strona przeciwna odpowie w podobny sposób na naruszenie prawa wojennego. Nowsze konwencje doty-
czące humanitarnego prawa konfliktów kładą nacisk na upowszechnienie znajomości tego prawa i nakładają na państwo
obowiązki w tym zakresie
2. Rozwój historyczny prawa wojennego.
 konwencje haskie (1907) – istotne znaczenie dla rozwoju prawa wojny. Szczególnie IV konwencja z dołączonym regu-
laminem praw i zwyczajów wojny lądowej. III konwencja – rozpoczęcie kroków wojennych; V i XIII konwencja – o neu-
tralności wojennej. Także konwencje haskie o stanowisku prawnym statków handlowych nieprzyjacielskich po rozpoczę-
ciu wojny (VI) i przemiany takich statków w okręty wojenne (VII), bombardowaniach morskich (IX), polepszaniu losów
rannych (X), o ograniczeniach w wykonaniu prawa łupu (XI) itd.
 Klauzula Martena – zamieszczona w preambule do IV konwencji haskiej  zobowiązuje państwa do przestrzegania
przepisów prawa haskiego oraz prawa zwyczajowego nieobjętego kodyfikacją haską i do dostosowania swego postępo-
wania do zasad ludzkości i wymagań sumienia publicznego
 konwencje genewskie – 1925 – podpisanie protokołu genewskiego w sprawie użycia gazów i środków bakteriologicz-
nych:
o Konwencje genewskie z 1929 o traktowaniu jeńców i polepszeniu losu rannych i chorych
o Konwencje genewskie z 1949 o ochronie ofiar wojny (dwie pierwsze to rozwinięcie przepisów dotyczących kon-
wencji o polepszeniu losu rannych i chorych w wojnie lądowej i morskiej, trzecia – rozwija przepisy prawa doty-
czącego jeńców, czwarta – dotyczy ochrony ludności cywilnej i zawiera w znacznej części przepisy zupełnie no-
we)
 przyczyny zahamowania rozwoju prawa wojennego – prawo wojenne w ograniczonym zakresie może przyczynić się
do humanitaryzacji wojny. Główny wysiłek powinien być skierowany na rozwój prawa antywojennego, gdyż w epoce broni
masowej zagłady trudno jest oczekiwać humanitaryzacji wojny. W Karcie NZ państwa zobowiązały się do powstrzymania
użycia siły, więc wg niektórych autorów prawo wojenne w ogóle powinno przestać istnieć, a przynajmniej nie należy trosz-
czyć się o jego dalszy rozwój. KPM również stwierdziła ze jest przeciwna badaniu tego problemu w obecnym stanie sytu-
acji
3. Zakres mocy obowiązującej prawa wojennego.
 Konwencje genewskie z 1949 znajdują zastosowanie w konfliktach o charakterze międzynarodowym a także „we wszyst-
kich przypadkach okupacji całości lub części terytorium jednej ze stron umawiających się, nawet gdyby ta okupacja nie
napotkała na żaden opór zbrojny” .
 w klauzuli powszechnego udziału (do IV konwencji) stwierdzono ze postanowienia Regulaminu praw i zwyczajów
wojny lądowej ,,obowiązują tylko w stosunkach pomiędzy układającymi się mocarstwami i tylko jeśli wszystkie państwa
wojujące należą do konwencji’’
 Siły Zbrojne ONZ nie są w stanie przestrzegać wszystkich przepisów prawa wojennego, gdyż ONZ nie jest państwem,
nie ma terytorium, ludności itd. Siły ONZ w wyjątkowych okolicznościach mogą prowadzić działania o charakterze wojen-
nym (samoobrona), natomiast normalnie ich funkcje określane są jako ,,bierna obecność sił paramilitarnych’’. Teren wojny
obejmuje terytorium lądowe i morskie państw wojujących oraz morze otwarte i przestrzeń powietrzną nad tymi obszarami.
Państwa wojujące mają obowiązek wstrzymać się od prowadzenia działań wojennych na terytorium państw neutralnych
 zasada konieczności wojennej – państwa przestrzegają prawa wojennego tylko w zakresie w jakim nie koliduje z ko-
niecznością wojskową, gdyż „konieczność nie zna nakazów”  obecnie nie jest uznawana
 zasada proporcjonalności – wojujący mogą być zwolnieni od przestrzegania niektórych przepisów prawa wojennego,
jeżeli szkody wyrządzone nieprzyjacielowi są niewspółmiernie mniejsze od korzyści wojskowej. Zasada ta została
uwzględniona w niektórych postanowieniach Protokołu dodatkowego I z 1977 do konwencji genewskich z 1949
4. Rozpoczęcie wojny.
 wojna rozpoczyna się z chwilą jej wypowiedzenia, bądź z chwilą rozpoczęcia działań wojennych
 III konwencja haska zabrania rozpoczynania wojny bez uprzedniego i umotywowanego wypowiedzenia bądź ultimatum z
warunkowym wypowiedzeniem wojny
 Konwencje genewskie znajdują zastosowanie we wszystkich konfliktach nawet, gdy jedna ze stron nie uznała stanu wojny
 po rozpoczęciu wojny stosunki dyplomatyczne i konsularne zostają zerwane; opiekę nad obywatelami państwa nieprzyja-
cielskiego oraz nad budynkami i archiwami przedstawicielstw dyplomatycznych przejmują placówki dyplomatyczne jedne-
go z państw neutralnych, tzw. mocarstw opiekuńczych. Cudzoziemcy mogą opuścić to państwo, gdy wyjazd nie jest
sprzeczny z interesami danego państwa
 Konwencja zaleca by pozwolono odpłynąć statkom handlowym
5. Porozumienia między państwami wojującymi.
 prawo wojenne dopuszcza zawieranie porozumień między państwami wojującymi. Mogą być zawarte przez rządy lub
przez dowódców wojskowych (np. w sprawie polepszenia losu ofiar wojny)
 rozejm  wstrzymanie działań wojennych za zgodą stron wojujących
 kartele  porozumienia między dowódcami stron wojujących
 kapitulacje wojskowe  umowy kończące na uzgodnionych warunkach lub bezwarunkowo obronę (należy odróżnić od
faktycznego poddania się)
 prawo wojenne umożliwia prowadzenie rokowań poprzez zapewnienie nietykalności parlamentarzystom (osoby przybywa-
jące z białą flagą)
6. Mocarstwa opiekuńcze.
 instytucja mocarstw opiekuńczych służy potrzebie kontaktowania się wojujących stron ze sobą. Są nimi państwa neu-
tralne  pełnią funkcje pełnomocnika i pośrednika w przekazywaniu protestów, propozycji, rokowań, w sprawie rozejmu,
wymiany jeńców itp.; sprawują opiekę nad obywatelami państwa, o którego interesy się troszczą
 Konwencje genewskie z 1949 zobowiązują je do ochrony interesów jeńców, a także osób internowanych jak również do
ogólnego nadzoru nad wykonywaniem konwencji genewskich
7. Organizacje Czerwonego Krzyża.
 Konwencje genewskie wymieniają Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża jako bezstronną organizacje humani-
tarną, która może świadczyć usługi stronom konfliktu. MKCK powstał w 1863 i składa się wyłącznie z obywateli szwajcar-
skich. Działa jako centrum informacji o jeńcach, internowanych oraz zaginionych osobach cywilnych, wykonując zadania
określone w konwencjach i troszcząc się o ich przestrzeganie. MKCK zabiega o rozwój humanitarnego prawa konfliktów
przygotowując projekty konwencji.
 powołana w 1919 Liga Towarzystw Czerwonego Krzyża zrzesz krajowe organizacje czerwonego krzyża i czerwonego
półksiężyca (kraje muzułmańskie). Siedzibą MKCK i Ligi jest Genewa
 dewizą MKCK jest ,,miłość bliźniego wśród broni”, a Ligi,,przez humanitaryzm do pokoju”
 najwyższym organem uchwałodawczym jest Międzynarodowa Konferencja Czerwonego Krzyża, zbiera się co 4 lata. W
okresie między konferencjami określone funkcje pełni Stała Komisja złożona z 9 członków. W 1991 Liga Towarzystw zo-
stała zastąpiona Międzynarodową Federacją Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca
 w Polsce – PCK (od 1919 r. ); podstawowe zasady, którymi PCK kieruje się w swojej działalności to humanitaryzm, bez-
stronność, neutralność, niezależność, dobrowolność, jedność, uniwersalność
8. Jeńcy.
 status jeńca przysługuje wszystkim członkom sił zbrojnych którejkolwiek strony w konflikcie mającym prawo uczestnicze-
nia w działaniach wojennych (Protokół dodatkowy I z 1977). Jeńcy znajdują się we władzy państwa nieprzyjacielskiego, a
nie we władzy poszczególnych osób lub oddziałów, które wzięły ich do niewoli
 powinni oni być traktowani w sposób humanitarny, mieć prawo do poszanowania swojej osoby i czci; wolno zatrudniać (z
wynagrodzeniem) zdrowych jeńców (praca nie może być upokarzająca)
 nie można zmuszać do pracy oficerów, podoficerowie tylko do prac nadzorczych
 jeńcy mają prawo do korespondencji, otrzymywania paczek z żywnością itd. Jeniec ujęty w czasie ucieczki podlega tylko
karze dyscyplinarnej. Konwencja przyznaje prawo delegatom mocarstw opiekuńczych i MKCK do wizytowania obozów i
miejsc pracy jeńców
9. Ranni i chorzy.
 I konwencja z 1949 zapewnia ochronę rannym i chorym w wojnie lądowej, a II w morskiej
 protokół I dodatkowy z 1977 – ranni i chorzy będący członkami sił zbrojnych powinni być traktowani w sposób humani-
tarny i korzystać z ochrony niezależnie od okoliczności, różnic płci, rasy, narodowości, religii, poglądów politycznych i in-
nych
 zabronione jest dokonywanie doświadczeń biologicznych na nich, pozostawienie z premedytacją bez opieki medycznej.
Nikt nie może być karany za udzielenie opieki rannym i chorym. Formacje i zakłady sanitarne i personel sanitarny korzy-
stają z ochrony
 nie uważa się za powód do pozbawienia ochrony gdy:
o personel sanitarny używa broni w ochronie własnej lub rannych i chorych
o w przypadku braku uzbrojonych sanitariuszy – zakładu strzeże pikieta, warta lub konwój
o gdy w zakładzie znajduje się broń odebrana rannym, a nie oddana jeszcze właściwej władzy
o gdy formacje czy zakłady rozciągają pomoc na rannych i chorych cywilnych.
10. Ochrona ludności cywilnej.
 zakaz bombardowania i atakowania niebronionych miast, wsi, domów mieszkalnych i budowli
 obowiązek uprzedzenia o mającym nastąpić bombardowaniu ; Protokół I dodatkowy z 1977 zabrania stosowania prze-
ciwko osobom cywilnym głodu jako metody prowadzenia wojny. Ustala także ogólną zasadę, że ,,strony w konflikcie zaw-
sze rozróżniać będą ludność cywilną i kombatantów oraz dobra o charakterze cywilnym i cele wojskowe,a w związku z
tym kierować będą operacje wojskowe przeciwko celom wojskowym”
o za osoby i ludność cywilną uważa się ,,każdą osobę, która nie należy do jednej z kategorii sił zbrojnych wymie-
nionych w art.4 A pkt.1,2,3 i 6 trzeciej konwencji i w art.43 niniejszego Protokołu. Ludność cywilna obejmuje
wszystkie osoby cywilne”
 zabronione jest szerzenie terroru wśród cywilów. Nie wolno niszczyć dóbr przeznaczonych do przeżycia ludności cywilnej.
Należy powstrzymać się od ataków które mogą spowodować straty i szkody cywilne nadmiernie wysokie w porównaniu z
korzyścią wojskową jakiej się oczekuje
 IV konwencja przewiduje możliwość zawierania układów między wojującymi dotyczących stworzenia stref i miejscowości
sanitarnych w celu zapewnienia ochrony rannym.
11. Zakończenie wojny i likwidacja skutków wojny.
 zazwyczaj zawarciem traktatów pokoju, w których państwa regulują swe stosunki związane z przywróceniem pokoju i li-
kwidacją skutków wojny
 często państwa w jednostronnych aktach stwierdzają zakończenie stanu wojny, co pociąga za sobą określone skutki
prawne w danym państwie, a ponadto oznacza formalne potwierdzenie zakończenia działań wojennych
 zakończenie wojny przez zawojowanie – w kolizji z zasadami prawa międzynarodowego
 traktaty pokoju zawierają z reguły szereg postanowień wojskowych, politycznych, majątkowych związanych z likwidacją
skutków wojny
o reparacje wojenne (w pieniądzach lub naturze)
o restytucja – zwrot przedmiotów zabranych przez władze okupacyjne z obszarów okupowanych
o odmienny charakter mają odszkodowania należne osobom, którym państwa wojujące wyrządziły szkody na sku-
tek niezgodnego z prawem międzynarodowym prowadzenia wojny (odpowiedzialność w tym zakresie wynika z
podstawowych zasad prawa międzynarodowego – z tytułu deliktu)  art. 3 IV konwencji haskiej, kodyfikującej
prawo wojny lądowej: „strona wojująca, która by naruszyła postanowienia powyższego Regulaminu, będzie obo-
wiązana do odszkodowania, jeśli tego zajdzie potrzeba; będzie ona odpowiedzialna za każdy czyn osób wcho-
dzących w skład jej siły zbrojnej”
12. Odpowiedzialność za przestępstwa wojenne.
 1943 X  powołano komisję Narodów Zjednoczonych do badania zbrodni wojennych
 porozumienie londyńskie – 8 sierpnia 1945  Związek Radziecki, USA, Wlk. Brytania i Francja utworzyły Międzynaro-
dowy Trybunał Wojskowy do sądzenia głównych przestępców wojennych w Europie. Składał się z 4 sędziów i 4 zastęp-
ców.
o dla osądzenia japońskich przestępców stworzono Międzynarodowy Trybunał w Tokio. Statut Międzynarodowego
Trybunału Wojskowego wyodrębnia trzy kategorie przestępstw, za które ponoszą odpowiedzialność główni prze-
stępcy wojenni, są to:
 zbrodnie przeciwko pokojowi (planowane przygotowanie, rozpoczynanie wojny napastniczej albo wojny
będącej pogwałceniem traktatów międzynarodowych)
 zbrodnie wojenne (pogwałcenie praw i zwyczajów wojennych, obejmuje m.in. morderstwa, znęcanie, de-
portacje na roboty przymusowe, zabijanie zakładników itp.)
 zbrodnie przeciwko ludzkości – morderstwa, wytępianie, obracanie ludzi w niewolników, deportacje i inne
czyny nieludzkie, których dopuszczono się przeciwko ludności cywilnej przed wojną lub podczas niej
o działanie z rozkazu rządu lub zwierzchnika nie zwalnia od odpowiedzialności za popełnione przestępstwa wojen-
ne, może jedynie spowodować złagodzenie kary. Międzynarodowy Trybunał Wojskowy na sesji w Norymberdze w
1946 osądził 22 przestępców hitlerowskich a Tokijski w 1948 28 przestępców wojennych japońskich. Inni prze-
stępcy sądzeni byli przez sądy państw, na obszarach których popełnili przestępstwa
  zasady norymberskie:
o każdy kto dopuści się czynu, który wg prawa międzynarodowego stanowi przestępstwo, jest odpowiedzialny za
ten czyn i podlega ukaraniu
o jeżeli prawo wewnętrzne nie przewiduje kary za taki czyn nie uwalnia to danej osoby od odpowiedzialności, nawet
gdy czynu dopuścił się szef państwa lub inny funkcjonariusz rządowy, lub gdy przestępstwo popełniono na rozkaz
rządu lub zwierzchnika
 Konwencje genewskie – za ciężkie naruszenie konwencji uważa się:
o umyślne zabójstwo
o tortury lub nieludzkie traktowanie, włączając w to doświadczenia biologiczne
o umyślne sprawianie wielkich cierpień lub ciężkie zamachy na nietykalność cielesną lub zdrowie
o niszczenie lub przywłaszczanie sobie rzeczy nieusprawiedliwione koniecznościami wojskowymi i dokonywane w
szerokich rozmiarach bezprawnie i samowolnie
 nieprzedawnialność zbrodni wojennych – konwencja o nieprzedawnialności zbrodni wojennych (1968) zobowiązuje
państwa do niestosowania ustawowych terminów przedawnienia do
o zbrodni wojennych określonych w statucie Trybunału Norymberskiego oraz ciężkich naruszeń konwencji wymie-
nionych w konwencjach genewskich z 1949 r.
o zbrodni przeciwko ludzkości, popełnionych zarówno w czasie pokoju, jak i w czasie wojny, oraz nieludzkich czy-
nów, będących rezultatem polityki apartheidu i zbrodni ludobójstwa, nawet gdy czyny te nie stanowią naruszenia
prawa wewnętrznego państwa na którego obszarze zostały dokonane
 Międzynarodowy Trybunał Karny dla Byłej Jugosławii – utworzony w 1993 przez Radę Bezpieczeństwa w 1993 do
osądzenia osób które dopuściły się ciężkiego pogwałcenia prawa humanitarnego w byłej Jugosławii. Siedziba w Hadze,
11 sędziów. W 2001 r. przed Trybunałem został postawiony były prezydent Jugosławii Slobodan Milosević (któremu nie-
stety zmarło się na początku 2006 r.)
 powołanie do życia Międzynarodowego Trybunału Karnego – Statut MTK został przyjęty przez KPM w czasie jej sesji
w 1994. Zgromadzenie Ogólne ONZ powołało do życia komitet ad hoc do zajmowania się tą sprawą, w1995 przedstawił
raport.
o następnie powstał Komitet Przygotowawczy, który zwołał konferencję dyplomatyczną (obradowała w Rzymie) i
przyjęła 17 lipca 1998 Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego, który wszedł w życie 1 lipca 2002. W 2003
stronami były 92 państwa. Kompetencja Trybunału jest ograniczona do najcięższych zbrodni: ludobójstwa,
zbrodni przeciwko ludzkości, zbrodni wojennych i zbrodni agresji popełnionych po jej wejściu w życie.
o sprawy mogą być wnoszone przez Rade Bezpieczeństwa lub Prokuratora. Trybunał uzupełnia jurysdykcję naro-
dową i ma jurysdykcję tylko, gdy zainteresowane państwa nie są w stanie lub nie chcą pociągnąć do odpowie-
dzialności sprawców zbrodni.
o Trybunał składa się z 18 sędziów, zgromadzenie stron Statutu wybrało ich w 2003 w Nowym Yorku (7 z Europy
Zach., 4 z Ameryki Łac., 3 z Azji, 3 z Afryki, 1 z Europy Wsch.; 11 to mężczyzni, 7 to kobiety); Prezes Trybunału
to Philippe Kirsch (Kanada).
o Prokurator Trybunału stoi na czele Urzędu Prokuratora, który działa jako niezależny organ Trybunału. Należy do
niego przyjmowanie zawiadomień i innych informacji o zbrodniach, badanie tych informacji i prowadzenie postę-
powania przygotowawczego. W kwietniu 2003 Prokuratorem został L. Moreno Ocampo (Argentyna).Sekretarzem
został Bruno Cathala (Francja). Z 5-ciu stałych członków Rady Bezpieczeństwa stronami Statutu są tylko Francja
i Wlk.Brytania

§ 6. Wojna lądowa.
1. Siły zbrojne uczestniczące w wojnie lądowej.
 art.1 Regulaminu haskiego z 1907 – ustawy, prawa i obowiązki wojenne stosuje się nie tylko do armii,ale też do pospoli-
tego ruszenia i oddziałów ochotniczych, jeżeli:
o mają na czele osobę odpowiedzialną za podwładnych
o noszą stała i dającą się z daleka rozpoznać odznakę wyróżniającą
o jawnie noszą broń
o przestrzegają praw i zwyczajów wojennych
o ludność terytorium zajętego, która przy zbliżeniu nieprzyjaciela dobrowolnie chwyta za broń, aby walczyć, i nie
miała czasu się zorganizować będzie uznawana za wojującą, jeżeli jawnie nosi broń i zachowuje prawa i zwycza-
je wojenne
o Protokół dodatkowy z 1977 – siły zbrojne strony w konflikcie to ,,wszelkie zorganizowane siły zbrojne grupy i jed-
nostki, które pozostają pod dowództwem odpowiedzialnym za swych podwładnych także wówczas gdy ta strona
jest reprezentowana przez rząd lub władzę nieuznaną przez stronę przeciwną; takie siły zbrojne powinny być
poddane systemowi siły wewnętrznej, który między innymi powinien wymusić przestrzeganie przepisów prawa
międzynarodowego, znajdującego zastosowanie w konfliktach zbrojnych” . O wcieleniu do sił oddziałów paramili-
tarnych lub policyjnych należy powiadomić inne strony
o najemnikom nie przysługuje status kombatanta i jeńca; najemnik to osoba, która:
 została specjalnie zwerbowana na miejscu lub za granicą do walki w konflikcie zbrojnym
 uczestniczy faktycznie w działaniach wojennych
 motywem uczestniczenia w działaniach wojennych jest w istocie rzeczy pragnienie prywatnej korzyści i
faktycznie uzyskała ona obietnicę, od strony w konflikcie lub w jej imieniu, materialnego wynagrodzenia w
sposób znacznie przewyższający wynagrodzenie obiecywane lub wypłacane kombatantom podobnej
rangi i funkcji w siłach zbrojnych tej strony
 nie jest ani obywatelem strony w konflikcie, ani stałym mieszkańcem terytorium pozostającego pod wła-
dzą tej strony
  nie jest członkiem sił zbrojnych w konflikcie
 nie jest wysłana przez stronę niebędącą w konflikcie w misji oficjalnej jako członek sił zbrojnych tej strony
(art. 47)
2. Metody i środki walki.
 regulamin haski – „strony nie mają nieograniczonego prawa wyboru środków szkodzenia nieprzyjacielowi”. Nie można
używać broni, pocisków mogących zadać niepotrzebne cierpienia. Cele jakie powinny sobie postawić państwa to tylko
osłabienie sił zbrojnych nieprzyjaciela
 regulamin haski z 1907 r. zabrania w szczególności:
o używać trucizny lub broni zatrutej
o zabijać lub zadawać rany nieprzyjacielowi, który złożywszy broń lub mniemając już środków obrony zdał się na
łaskę
o oświadczać że nikomu nie da się pardonu
o wydawać na łup miast i miejsc nawet zdobytych szturmem
o zabijać lub ranić zdradziecko osoby należące do ludności lub wojsk nieprzyjaciela
 „podczas bombardowań powinno oszczędzać się świątynie, gmachy służące szkolnictwu, sztuce, dobroczynności, pomni-
ki historyczne, szpitale, miejsca zgromadzenia rannych, pod warunkiem ażeby te gmachy nie służyły jednocześnie celom
wojennym (art. 27)”
 w r. 1980 podpisana konwencja zawierająca zakazy i ograniczenia w stosowaniu nowych rodzajów broni konwencjonal-
nej, protokół II zawiera zakazy i ograniczenia w stosowaniu min, mini-pułapek itp., a III zakaz atakowania ludności cywil-
nej, obiektów cywilnych i wojskowych w rejonie skupienia ludności cywilnej przy użyciu broni zapalającej
 konwencja haska z 1954 zobowiązuje do szanowania dóbr kulturalnych. Zobowiązanie to może być uchylone w przy-
padku konieczności wojskowej. Protokół z 1977 zabrania działań wojennych przeciwko zabytkom historycznym, dziełom
sztuki itp.
 regulamin haski stwierdza ze szpieg pojmany na gorącym uczynku nie może być ukarany bez uprzedniego sądu
 Protokół genewski z 1925 zabronił używania w czasie wojny gazów duszących, trujących lub podobnych środków wojny
bakteriologicznej. Konwencja z 1972 o zakazie badań, produkcji i magazynowania broni bakteriologicznej i toksyn oraz ich
niszczeniu („państwa zdecydowane całkowicie wyeliminować w interesie całej ludzkości możliwości stosowania środków
bakteriologicznych (biologicznych) lub toksyn jako broni”)
 broń jądrowa – nie ma konwencji zabraniającej jej stosowania. W doktrynie rozpowszechniony pogląd, że jej stosowanie
narusza prawo haskie. Zgromadzenie Ogólne w 1961 stwierdza że,, użycie broni nuklearnej i termonuklearnej jest
sprzeczne z duchem, literą i celami ONZ, a w związku z tym stanowi pogwałcenie Karty”
3. Okupacja wojenna.
 okupowane terytorium to takie, które znajduje się pod władzą armii nieprzyjacielskiej
 przepisy dotyczące okupacji zostały skodyfikowane w regulaminie haskim z 1907. Władza okupanta ma charakter przej-
ściowy, los terytorium zostanie rozstrzygnięty po wojnie
 okupant nie może decydować jednostronnie o losie tego terytorium ani zmieniać porządku prawnego
 od okupacji wojennej trzeba odróżnić okupacje pokojową i okupację, będącą następstwem bezwarunkowego poddania
się
 okupant powinien podjąć środki w celu przywrócenia i zapewnienia porządku życia społecznego, przestrzegając prawa
obowiązującego w tym kraju. Terytorium pozostaje pod dotychczasowym zwierzchnictwem państwowym, jednak wykona-
nie władzy należy do okupanta
 okupant powinien respektować honor i prawa rodzinne, życie jednostek i własność prywatną, przekonania religijne. Może
pobierać podatki (musi z nich pokrywać koszty administracji danego terytorium).Okupant jest jedynie „administratorem i
użytkownikiem gmachów publicznych, nieruchomości, lasów i rolnych gospodarstw należących do państwa nieprzyjaciel-
skiego”. Obowiązek ochraniania tych majątków.
 armia zajmująca daną miejscowość może zabrać gotówkę, fundusze i papiery wartościowe stanowiące własność pań-
stwową, składy broni, środki transportu itp., które mogą służyć do celów wojskowych
 art. 47-78 konwencji genewskiej z 1949 zabrania masowego i indywidualnego przesiedlania oraz deportacji ludności z ob-
szarów okupowanych. Zobowiązuje okupanta do zaopatrzenia ludności w żywność i leki w razie zaistnienia takiej potrze-
by

§ 7. Wojna morska.
1. Odrębności wojny morskiej.
 wojna morska jest w wyższym stopniu wojną gospodarczą niż wojna lądowa, gdyż zmierza do zniszczenia handlu prze-
ciwnika
 nieprzyjacielska własność na morzu nie jest chroniona przez prawo międzynarodowe i podlega prawu łupu
 niektórzy wyodrębniają dwie koncepcje wojny: kontynentalną (kładzie nacisk przede wszystkim na działania przeciw si-
łom zbrojnym nieprzyjaciela) oraz anglosaską (która zmierza do osłabienia gospodarczego przeciwnika)
2. Metody i środki wojny.
 miny i torpedy – prawo haskie ogranicza ich stosowanie, zakazuje stosowania min automatycznych i niezakotwiczonych
(chyba, że stają się nieszkodliwe w godzinę po utracie nad nimi kontroli)
 korsarstwo (kaperstwo) – upoważnienie statków prywatnych do zajmowania statków nieprzyjacielskich, które stawały
się ich łupem; utraciło znaczenie w XIX w .W deklaracji paryskiej z 1856 r. państwa wyrzekły się korsarstwa; od korsar-
stwa należy odróżnić piractwo, czyli rozbój na morzu
 blokada wojenna – operacja wojenna podjęta przez okręty jednego państwa z zamiarem przerwania wszelkiej komuni-
kacji drogą morską z pewnym odcinkiem wybrzeża lub portem strony przeciwnej. Dla swej ważności blokada wymaga ofi-
cjalnego ogłoszenia.
  użycie okrętów podwodnych – protokół londyński z 1936  nie wolno im zatapiać statku handlowego, ani uczynić nie-
zdolnym do żeglugi nie umieściwszy uprzednio pasażerów, załogi i dokumentów okrętowych w bezpiecznym miejscu (wy-
jątek – statek handlowy uporczywie odmawia zatrzymania się po skierowaniu do niego przepisowego żądania lub stawia
opór przy rewizji)
 wizytowanie i rewizja statków handlowych – w celu sprawdzenia czy statek okazuje banderę państwa neutralnego, jest
rzeczywiście statkiem uprawnionym do podnoszenia bandery, a jeśli tak – czy ładunek który wiezie nie będzie stanowił
pomocy dla nieprzyjaciela w prowadzeniu wojny
o zwizytowanie – polega na wysłaniu łodzią oficera na pokład statku wizytowanego w celu sprawdzenia dokumen-
tów okrętowych; może też mieć miejsce udanie się kapitana statku handlowego łodzią na pokład okrętu wojenne-
go dla okazania dokumentów okrętowych
o rewizja – przeszukanie statku handlowego przez członków załogi okrętu wojennego; ma ona na celu stwierdzenie
naruszenia prawa wojennego i ewentualnie zabezpieczenie dowodów
3. Prawo łupu.
 własność nieprzyjacielska, z wyjątkiem tej znajdującej się na statku neutralnym, chyba ze stanowi kontrabandę wojenną,
podlega prawu łupu. Nie obejmuje ono przybrzeżnych statków rybackich, kartelowych, żeglugi lokalnej, statków sanitar-
nych służących bezpieczeństwu żeglugi lub przeznaczonych do nadań religijnych, dobroczynnych czy naukowych. Zasa-
da, iż tylko sąd może zatwierdzić zabór statku lub towaru tytułem prawa łupu
 deklaracja londyńska zawiera przepisy utrudniające zmianę bandery z nieprzyjacielskiej na neutralną w czasie wojny
(domniemanie, że zmiana bandery została dokonana in fraudem legis)
4. Kontrabanda wojenna.
 są to towary przeznaczone na cele wojenne i dostarczane stronom wojującym wbrew zakazowi. Podlega zaborowi także
wówczas, gdy stanowi własność neutralną
 deklaracja londyńska przyjęła podział kontrabandy na bezwzględną (materiały używane wyłącznie na wojnie – broń,
amunicja itd.) i warunkową (mogą służyć zarówno użytkowi wojennemu, jak i pokojowemu – odzież, żywność itd.)

§ 8. Wojna powietrzna.
 lotnictwo wojskowe podlega przepisom prawa wojny lądowej i morskiej
 w szczególności przepisy dotyczące bombardowań, a zwłaszcza regulamin haski, zabraniający bombardowania wsi,
miast, domów mieszkalnych i budowli, które nie są bronione.
 Konwencja genewska z roku 1949 w postanowieniach dotyczących transportów sanitarnych zapewnia ochronę – podob-
nie jak innym środkom transportu sanitarnego – także samolotom sanitarnym, określając je jako ,,samoloty używane wy-
łącznie do ewakuacji rannych i chorych,jak również do przewozu personelu i materiału sanitarnego”

§ 9. Konflikty zbrojne niemające charakteru międzynarodowego.

1. Rozwój historyczny.
 w minionych wiekach prawo wojenne z reguły nie znajdowało zastosowania w wojnach domowych
 przez długie lata rządy były zdecydowane niechętnie podejmowaniu jakichkolwiek zobowiązań międzynarodowych w za-
kresie traktowania powstańców
 projekt konwencji w sprawie ochrony ofiar wojen domowych, przedstawiony w 1912 na Międzynarodowej Konferencji
Czerwonego Krzyża w Waszyngtonie spotkał się z bardzo chłodnym przyjęciem
2. Konwencje genewskie z roku 1949.
 art. 3, wspólny dla wszystkich konwencji, nakłada na każdą ze stron w konfliktach zbrojnych niemających charakteru mię-
dzynarodowego obowiązek stosowania się do postanowień:
o osoby nie biorące bezpośrednio udziału w dziedzinach wojennych, włącznie z członkami sił zbrojnych, którzy zło-
żyli broń, oraz osobami które stały się niezdolne do walki powinny być traktowane w sposób humanitarny
o zakazane są:
 zamachy na życie i nietykalność cielesną, zabójstwa, powodowanie kalectwa, tortury
 branie zakładników
 zamachy na godność osobistą, w szczególności traktowanie poniżające
 skazywanie na karę śmierci i egzekucje bez uprzedniego wyroku
o ranni, chorzy i rozbitkowie powinni być zbierani i leczeni
 państwa zgodziły się, że bezstronna organizacja humanitarna może oferować swe usługi stronom konfliktu. Art. 3 rozcią-
ga ochronę prawną także na powstańców którzy nie są uznani za stronę wojującą. Art. ten nie chroni powstańca, który
wpadł w ręce przeciwnika, przed postępowaniem karnosądowym, a nawet karą śmierci
3. Protokół dodatkowy z roku 1977.
 protokół dodatkowy II do konwencji z 1949 dotyczy konfliktów zbrojnych nie mających charakteru międzynarodowego.
Rozwija zasady prawne art. 3 konwencji genewskich z 1949 i w ogólnych postanowieniach zobowiązuje do ochrony ran-
nych i chorych, rozbitków, do ochrony personelu medycznego i religijnego, ludności cywilnej, do ochrony dóbr niezbęd-
nych dla przeżycia ludności cywilnej, ochrony zakładów i urządzeń ujarzmiających niebezpieczne siły, obiektów kultural-
nych i miejsc kultu religijnego
 zabrania przymusowego przesiedlania ludności, poza przypadkami w których wymaga tego jej bezpieczeństwo. Upoważ-
nia stowarzyszenia pomocy (Czerwonego Krzyża) do wykonywania swych funkcji w odniesieniu do ofiar konfliktu
 dodaje zakaz stosowania kar zbiorowych, zakaz działań terrorystycznych, zakaz niewolnictwa i handlu niewolnikami, gra-
bieży oraz groźby popełnienia jednego z zabronionych czynów. Szczególna ochrona dzieci
4. Umiędzynarodowione konflikty wewnętrzne.
 sprawa umiędzynarodowienia konfliktów wewnętrznych, tzn. takich konfliktów wewnętrznych, w których uczestniczą
siły zbrojne innych państw, ani nie została objęta protokołami dodatkowymi z 1977 ani nie była dyskutowana na konferen-
 cji dyplomatycznej w l.1974-1977. Postuluje się zatem stosowanie w umiędzynarodowionych konfliktach wewnętrznych
przepisów prawa humanitarnego – tak, jak w konfliktach zbrojnych międzynarodowych. Tego rodzaju stanowisko zajął
MKCK
 niektórzy autorzy są zdania, że jeśli pomoc zbrojna została udzielona rządowi legalnemu, interwencja jest dopuszczalna,
w konsekwencji powoduje ona przekształcenie konfliktu wewnętrznego w konflikt międzynarodowy, natomiast jeśli pomo-
cy udzielono powstańcom, interwencja jest nielegalna i jako taka nie może zmienić dotychczasowego charakteru konfliktu
zbrojnego
 wg innej propozycji należy w umiędzynarodowionym konflikcie wewnętrznym rozróżniać 4 stosunki prawne:
o między wojskami interweniującymi państw walczących ze sobą
o między wojskami interweniującymi a siłami zbrojnymi rządu legalnego
o między wojskami interweniującymi a siłami zbrojnymi powstańców
o miedzy siłami zbrojnymi rządu legalnego a silami zbrojnymi powstańców
o proponuje się, aby w 1 i 2 przypadku znajdowało zastosowanie prawo humanitarne konfliktów zbrojnych w cało-
ści, w 3 i 4 prawo dotyczące konfliktów wewnętrznych

§ 10. Neutralność wojenna.

1. Pojęcie neutralności wojennej .
 neutralne jest państwo, które nie uczestniczy w wojnie
 neutralność jest stanem faktycznym, z którego wynikają określone obowiązki prawne (odróżniamy stałą neutralność,
polegającą na zobowiązaniu się w umowach międzynarodowych do nieuczestniczenia w wojnach)
 państwo nie ma obowiązku zachowania neutralności podczas wojny, chyba ze zobowiązało się do tego w umowie mię-
dzynarodowej. Państwo neutralne nie ma również obowiązku deklarowania swego zamiaru zachowania neutralności
 w rozwoju prawa neutralności w wojnie morskiej istotne znaczenie miało sformułowane w 1871 przez USA i Wlk. Brytanię
w sporze dotyczącym statku Alabama tzw. trzech reguł waszyngtońskich; zgodnie z nimi rząd neutralny jest zobowią-
zany:
o dołożyć należytego starania, aby nie dopuścić do uzbrajania i zaopatrywania w swych portach oraz zezwalania na
odpłynięcie statków, które mają wojować przeciwko państwu, z którym ten rząd pozostaje w stanie pokoju
o nie pozwalać aby jedna ze stron wojujących uczyniła z jego portów lub wód terytorialnych bazę dla działań wo-
jennych przeciwko drugiemu państwu, a także dla odnawiania lub powiększania swych zasobów wojennych albo
werbowania żołnierzy
o dołożyć należytego starania w swych portach i na swych wodach oraz w stosunku do osób podlegających jego ju-
rysdykcji aby zapobiec pogwałceniu wymienionych powyżej zobowiązań
2. Prawa i obowiązki państw neutralnych.
 na państwach wojujących ciąży obowiązek respektowania nietykalności terytorium państwa neutralnego, które w żadnych
okolicznościach nie powinno być objęte działaniami wojennymi
 państwom wojującym nie przysługuje prawo przejścia przez terytorium państwa neutralnego. Nie wolno również zakładać
na terytorium państwa neutralnego stacji radiotelegraficznych i innych urządzeń służących do komunikacji wojskowej.
Państwo neutralne może dopuścić do wywozu i tranzytu na koszt strony wojującej broni itp., a także zezwolić na korzy-
stanie z kabli telefonicznych i komunikacji radiowej pod warunkiem, że ograniczenia i zakazy w tych sprawach będą rów-
nomiernie stosowane wobec stron wojujących
 państwo neutralne obowiązane jest internować oddziały należące do państw wojujących, które przyjmuje na swe teryto-
rium. XIII konwencja haska dotycząca wojny morskiej zabrania państwom wojującym prowadzenia działań wojennych
na wodach terytorialnych państw neutralnych; ta sama konwencja zabrania państwom neutralnym odstępowania bezpo-
średnio lub pośrednio państwom wojującym okrętów wojennych, sprzętu wojennego
 w braku odmiennych przepisów, zawartych w ustawodawstwie państwa neutralnego nie wolno okrętom wojennym państw
wojujących pozostawać w portach, na redach i na wodach terytorialnych państwa neutralnego dłużej niż 24 godziny
 w portach neutralnych okręty wojenne państw wojujących mogą naprawiać swe uszkodzenia tylko w granicach koniecz-
nych dla zapewnienia bezpieczeństwa żeglugi i nie mogą zwiększać swej siły bojowej
 nierówne traktowanie przez państwo neutralne obu stron wojujących nazywane jest ,,życzliwą neutralnością”
o w okresie II wojny światowej wykształciła się doktryna nieczestniczenia w wojnie (non-belligerncy), zwana tak-
że doktryną neutralności kwalifikowanej, wg której państwo deklarujące zamiast neutralności – nieuczestniczenie
w wojnie nie byłoby zobowiązane do równego traktowania obu stron wojujących
3. Neutralność wojenna w świetle Karty Narodów Zjednoczonych.
 w Karcie państwa zobowiązały się okazać Organizacji wszelką pomoc w każdej akcji podjętej zgodnie z Kartą i powstrzy-
mać się od pomocy państwu przeciw któremu organizacja podjęła środki przymusu. Idea bezpieczeństwa zbiorowego
wchodzi w kolizje z zasadami prawa neutralności, jednak art. 43 Karty pozwala zwolnić pewną liczbę mniejszych państw
od obowiązku udziału w zbiorowych akcjach zbrojnych