1. Geneza i powstanie Królestwa Polskiego.

2. Rada Najwyższa Tymczasowa Księstwa Warszawskiego, Rząd Tymczasowy Królestwa

Polskiego, Tymczasowa Rada Stanu Królestwa Polskiego.
3. Konstytucja Królestwa Polskiego (podstawowe informacje, daty, autorzy, zasady, Monarcha,
Parlament, Pełnomocnik monarchy przy rządzie, namiestnik, Rada stanu, komisje rządowe).
4. Administracja Królestwa Polskiego (na co dzieliło się Królestwo Polskie, kto sprawował
władzę w poszczególnych jednostkach, kompetencje).
5. Ustrój społeczny Królestwa Polskiego.
6. Namiestnicy Królestwa Polskiego.
7. I Rada stanu, II Rada stanu, III Rada stanu.
8. Opozycja legalna.
9. Następstwa powstania listopadowego (represje doraźne, polityczne, społeczne oraz skutki
represji).
10. Statut Organiczny.
11. Zmiany polityczne i administracyjne w Królestwie Polskim po 1831 r.
12. Źródła prawa i źródła poznania prawa.

1.Geneza i powstanie Królestwa Polskiego

Królestwo Polskie powstało na gruzach Księstwa Warszawskiego.

1814 r. – Kongres w Wiedniu (po ostatecznej klęsce Napoleona), czwarty rozbiór Polski. Ziemie
Księstwa Warszawskiego miały otrzymać polską państwowość i zostać połączone z Rosją. Car
Aleksander I (chcący pozyskać sympatię Polaków) współpracując z polskim ziemiaństwem i
magnaterią występował jako obrońca narodu Polskiego. Przeciwstawiały się temu Austria, Prusy i
Anglia obawiająca się nadmiernego wzrostu potęgi rosyjskiej w Europie.

3 maja 1815 r. – traktat dotyczący podziału terytorium Księstwa Warszawskiego, akt z dnia 09.06.
nadał tym traktatom sankcję narodową.

Prawie całe departamenty bydgoski i poznański (z Toruniem i Gdańskiem) przypadły Prusom, część
dawnej Galicji Zachodniej (Podgórze z Wieliczką) i obwód tarnopolski – Austria, Kraków z okręgiem –
status wolnego miasta.

Z pozostałych, prawie 8 departamentów utworzono Królestwo Polskie (Kongresowe). Wolność

żeglugi i handlu na obszarze dawnej Rzeczypospolitej.

KP miało być nieodwołalnie połączone z Rosją przez przepisy Konstytucji Królestwa oraz powierzenie
tronu na zasadzie dziedziczenia cesarzowi rosyjskiemu i jego następcom (unia personalna), którzy
mieli przybierać tytuł króla Polskiego. A więc Fryderyk August przekazał prawa do tron cesarzowi
Aleksandrowi I.

20.06.1815 – utworzenie Królestwa Polskiego, tego dnia rozpoczął działalność też Rząd Tymczasowy
KP złożony z 5 namiestników, członków dotychczasowej Rady Najwyższej tymczasowej KW (Łanskoj,
Czartoryski, Nowosilcow, Drucki-Lubecki, Wawrzecki).

27 listopada 1815 – podpisanie w Warszawie konstytucji Królestwa Polskiego przez Aleksandra I,

24.12.1815 – konstytucja wchodzi w życie, koniec rządu tymczasowego.

Liberalne zasady Aleksandra I – na początku KP:

 Zjednanie polskiej arystokracji i ziemiaństwa

  Utworzenie narodowej armii Królestwa, związanej z tradycjami i składem personalnym z
armią KW
 Stanowiska rządowe w administracji i sądownictwie przydzielono Polakom
 Język polski językiem urzędowym królestwa
 Namiestnik królewski w Warszawie – generał Józef Zajączek
 Liberalna konstytucja gwarantowała prawa obywatelskie: wolność wyznania, równość wobec
prawa, wolność słowa i druku, nietykalność osobista i majątku
 Prawo wyborcze dla szerokiego kręgu społeczeństwa

1816 – utworzenie Uniwersytetu Warszawskiego (5 wydziałów), nacisk na oświatę powszechną

(minister Wyznań i Oświecenia – Stanisław Kostka Potocki). Życie w KP miało charakter polski i
ambicje reprezentowania kultury Polskiej ( Brodziński, Koźmian, Staszic, Linde, młody Szopen).

1819 – cenzura prasy i książek

2.Rada Najwyższa Tymczasowa Księstwa Warszawskiego, Rząd Tymczasowy Królestwa Polskiego,

Tymczasowa Rada Stanu Królestwa Polskiego.

Rada Najwyższa Tymczasowa Księstwa Warszawskiego – kolegialny rząd tymczasowy

okupowanego przez Rosjan Księstwa Warszawskiego, powołany ukazem cesarza Aleksandra I z
dnia 13 marca 1813, istniał do 20 czerwca 1815.

W jej skład weszli:

 Wasyl Łanskoj – generał-gubernator

 Nikołaj Nowosilcow – zastępca generał-gubernatora

 Ludwig Christoph von Colomb (Ludwik Krzysztof von Colomb) (niem.) – nadzorował skarb

 Tomasz Wawrzecki – odpowiadał za resort sprawiedliwości

 Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki – odpowiadał za sprawy wewnętrzne

Rada Najwyższa Tymczasowa Księstwa Warszawskiego przejęła kompetencje Rady Stanu i Rady
Ministrów. Wznowiła działalność administracji lokalnej, sądownictwa oraz szkolnictwa. Obok niej
powstał dziesięcioosobowy Komitet Centralny złożony z przedstawicieli departamentów. Zadaniem
Komitetu Centralnego było pośredniczenie pomiędzy tymczasowymi władzami centralnymi a
władzami lokalnymi i mieszkańcami.

20.06.1815 –rozpoczęcie działalności Rządu Tymczasowego KP złożony z 5 namiestników, członków

dotychczasowej Rady Najwyższej tymczasowej KW (Łanskoj, Czartoryski, Nowosilcow, Drucki-Lubecki,
Wawrzecki).

Jako najwyższa władza w kraju wykonywał traktaty i konwencje zawarte przez cesarza, tymczasowo
obsadzał urzędy, opiniował projekty urządzeń ustrojowych przyszłego państwa, przygotowywał nowy
aparat administracyjny. Organem doradczym Rządu Tymczasowego była Rada Stanu.

27 listopada 1815 – podpisanie w Warszawie konstytucji Królestwa Polskiego przez Aleksandra I,

24.12.1815 – konstytucja wchodzi w życie, koniec rządu tymczasowego.
Po listopadowym

Funkcję namiestnika Królestwa objął dowódca zwycięskiej armii, feldmarszałek Iwan Paskiewicz,
obdarzony dodatkowo przez cesarza tytułem księcia warszawskiego. Namiestnik uchylił wszystkie
postanowienia i uchwały władz powstańczych oraz zniósł przyznane w czasie powstania ordery i
odznaczenia, stopnie wojskowe i urzędy.

Z rosyjskich dygnitarzy i lojalnych wobec cara wyższych polskich wojskowych utworzono Rząd
Tymczasowy, na czele którego stanął senator Fiodor Engel. W terenie, pomimo pozostawienia
lokalnych władz polskich, faktyczne rządy znalazły się w rękach rosyjskich naczelników wojskowych.
Stan wojenny, który wprowadzono w Królestwie, sprzyjał surowym represjom i prześladowaniom
uczestników powstania. Majątki przywódców i uczestników powstania, którzy emigrowaliza granicę,
uległy konfiskacie i darowano je wysokim dygnitarzom rosyjskim sami zaś emigranci byli wyjęci spod
amnestii i zaocznie skazani za zdradę stanu. Postępowanie takie było konsekwencją uznania
powstania za bunt (rokosz) i jego militarnego zdławienia. 

Tymczasowa Rada Stanu Królestwa Polskiego – pierwszy organ władzy polskiej ustanowiony na
ziemiach Królestwa Polskiego przez wojskowych generał-gubernatorów Niemiec i Austrii podczas I
wojny światowej .

Rozporządzenie o utworzeniu TRS było wykonaniem postanowień zawartych w akcie 5 listopada .

Datowane 6 listopada , ogłoszone 6 grudnia 1916 rozporządzenie powoływało TRS jako organ
doradczy w sprawach prawodawczych i pomocniczy przy tworzeniu instytucji państwowych w
Królestwie Polskim.

Rada składała się z 25 członków mianowanych przez władze okupacyjne, w tym 15 z terenu okupacji
niemieckiej i 10 z austriackiej. Przewodniczącym został mianowany ziemianin Wacław Niemojowski ,
noszący tytuł marszałka wielkiego koronnego , a jego zastępcą Józef Mikułowski-Pomorski . W jej
skład weszli przedstawiciele aktywistów, wśród nich 7 ziemian, 3 przemysłowców, 2 księży, 2
chłopów, 11 pracowników umysłowych. Sprawy wojskowe powierzono J. Piłsudskiemu . TRS
rozpoczęła działalność 14 stycznia 1917 . Rada wystąpiła pod adresem władz okupacyjnych z
żądaniami znacznie przekraczającymi jej uprawnienia. Domagała się m.in. przejęcia szkolnictwa i
sądów oraz ustanowienia za jej zgodą regenta. Władze okupacyjne zgodziły się na powołanie armii
polskiej, pod warunkiem jej całkowitego podporządkowania państwom centralnym. Na znak
sprzeciwu z Rady ustąpił Piłsudski. Po jego aresztowaniu w lipcu 1917 i po tzw. kryzysie przysięgowym
w Legionach Polskich , 25 sierpnia 1917 cała TRS podała się do dymisji. Kontynuatorką jej prac była
Komisja Przejściowa Tymczasowej Rady Stanu , a następnie Rada Regencyjna i powołany przez nią
Rząd Jana Kucharzewskiego .

3. Konstytucja Królestwa Polskiego. (podstawowe informacje, daty, autorzy, zasady, Monarcha,

Parlament, Pełnomocnik monarchy przy rządzie, namiestnik, Rada stanu, komisje rządowe)
  Ustawa zasadnicza (konstytucja) Królestwa Polskiego - podpisana 27 listopada 1815 r. przez
cara Aleksandra I, ogłoszona została 24 grudnia 1815 r., w dniu jego urodzin. Autor - Adam
Czartoryski

 najbardziej liberalną ustawą zasadniczą w Europie. Formalnie opierała się na teorii

trójpodziału władzy, w praktyce jednak zapewniała przewagę władzy wykonawczej. 

 Ogólne postanowienia konstytucji rozwijane były w wydawanych przez króla statutach

organicznych. 

 gwarantowała szeroki zakres autonomii: polskie wojsko, administracja, dwuizbowy sejm,

język polski językiem urzędowym, a urzędy miały być obsadzane tylko przez Polaków.

 Car stawał się królem Polski. Uprawnienia: kierował polityką zagraniczną państwa, był
zwierzchnikiem sił zbrojnych, zgłaszał projekty ustaw, mianował urzędników i senatorów,
zwoływał i rozwiązywał sejm.

 Pod nieobecność króla władzę w Królestwie pełnił namiestnik – został nim gen. Józef
Zajączek.

 Sejm uchwalał prawo cywilne i karne, decydował o podatkach i budżecie. Miał być
zwoływany co 2 lata.

 Konstytucja gwarantowała szerokie prawa obywatelskie: wolność słowa i druku, wolność

wyznania, równość wszystkich obywateli wobec prawa.

 Rada stanu wg konstytucji dzieliła się na ogólne zgromadzenie rady stanu (nazywane radą
stanu) i radę administracyjną

 Konstytucja powołała 5 resortowych (,,wydziały rządowe”) Komisji Rządowych: Wojny,

Sprawiedliwości, Wyznań religijnych i Oświecenia Publicznego, Spraw Wewnętrznych i
Policji oraz Przychodów i Skarbu, z ministrami resortowymi na czele, którzy wchodzili w
skład Rady Administracyjnej i Rady Stanu.

 Szóstym ministrem w Królestwie Polskim był sekretarz stanu, który nie był ministrem
resortowym, a przebywał w Petersburgu przy królu jako oficjalny łącznik między władzami
rządowymi w warszawie a monarchą. Stał na czele Sekretariatu Stanu Królestwa Polskiego.

Zasady konstytucji Królestwa 

„Zasady" podpisał Aleksander I jeszcze w Wiedniu. Ułożone przez grono polityków, wśród których był
zarówno ks. Adam Jerzy Czartoryski, jak i senator Mikołaj Nowosilcow, zabezpieczały Królestwu
osobny byt państwowy, prawa narodowe i wolnościowe. Równocześnie uwydatniono społeczne
ograniczenia mającego powstać organizmu państwowego.

Konstytucja Królestwa Polskiego była bardziej liberalna w zapewnieniu praw i swobód społeczeństwa
w porównaniu z konstytucją Księstwa Warszawskiego.

 rozszerzono kompetencje sejmu,

 nawiązano w większym stopniu do tradycji Rzeczypospolitej. Znalazło to wyraz w nazwie

państwa, a także w nazwach instytucji państwowych, w organizacji sejmu, w kolegialnym
systemie organów rządowych, w proklamowanej jedynie obieralności urzędników
administracyjnych i sędziów. Ordynacja wyborcza do sejmu była najbardziej liberalna w
 ówczesnej Europie, dopuszczając do czynnego prawa wyborczego znaczną jak na tamte czasy
— liczbę ponad 100 tys. osób, przy stosunkowo niskim cenzusie majątkowym. W porównaniu
z praktykami wyborczymi w Anglii nadużycia organów władzy w Królestwie przy wyborach nie
przedstawiały się tak jaskrawo. Na obszarze Europy środkowej było Królestwo Polskie po
1815 r. jedynym krajem posiadającym parlament wybierany w wyborach bezpośrednich
przez wszystkie warstwy społeczne (z niewielkim udziałem chłopów). Historia dowodzi, że z
konstytucyj nych uprawnień starano się rzeczywiście korzystać. 

Równocześnie konstytucja Królestwa była mniej demokratyczna.

 Utrzymano w Królestwie zasadę równości wobec prawa, z tym jednak, że równość ta na stałe
dotyczyć miała tylko wyznawców religii chrześcijańskiej, więc z wyłączeniem Żydów.

 Utrzymano zasadę wolności osobistej, mającą zapewnić chłopom przenoszenie się z miejsca
na miejsce, jednakże obowiązujące przepisy administracyjno-policyjne poważnie to
uprawnienie ograniczyły.

Uprzywilejowano szlachtę, utrzymując szlachectwo rodowe i nadawane przez króla. 

Całą szlachtę, także dawną, miano wpisywać do ksiąg specjalnie powołanego 10 urzędu — heroldii,
Heroldia miała umocnić pozycję szlachty zarówno dawnej, jak i nowej. Szlachtę zagrodową
zepchnięto do pozycji wolnych chłopów, pozbawiając ich przywilejów szlacheckich.

Utrzymano w Królestwie z czasów Księstwa Warszawskiego priorytet szlachty w sejmie przez podział
izby poselskiej na dwie grupy: posłów i deputowanych do gmin, oraz przez ustawowe ustalenie
większej liczby posłów wybieranych na sejmikach niż deputowanych na zgromadzeniach gminnych.
Urzędy prezesów sądów II instancji, trybunałów apelacyjnych, stanowiska w komisjach oraz w radach
wojewódzkich (II, 21, 25), jak i godności senatorów, posłów i deputowanych zastrzegła konstytucja
wyłącznie dla właścicieli gruntowych, w praktyce dla szlachty-posesjonatów. Oznaczało to cofnięcie w
stosunku do zasad obowiązujących w Księstwie Warszawskim, wciągniętym w orbitę Wielkiego
Cesarstwa — dziedzica Rewolucji Francuskiej, aczkolwiek jednocześnie i jej likwidatora. 

Ujemną cechą konstytucji była nieprzypadkowa, jak się miało okazać, niejasność tych przepisów i
ogólnikowe sformułowania innych. Aleksander I wstępował w ślady Napoleona, który choć dbał o
precyzję i szczegółowość prawa sądowego, nie lubił ścisłości i szczegółowości przepisów prawa
publicznego, krępujących władzę i rząd. 

4. Administracja Królestwa Polskiego (na co dzieliło się Królestwo Polskie, kto sprawował władzę w
poszczególnych jednostkach, kompetencje).

Królestwo podzielono na województwa: potem gubernie

 Krakowskie (w Miechowie, potem w Kielcach) potem gubernia kielecka

 Sandomierskie
 Lubelskie
 Podlaskie (Siedlice)
 Mazowieckie (Warszawa)
 Kaliskie
 Płockie
  Augustowskie (Suwałki)

Władzą administracji ogólnej w każdym województwie była komisja wojewódzka, składająca się z
prezesa komisji wojewódzkiej, 5 komisarzy zasiadających i 4-7 komisarzy delegowanych.

1844 – zmniejszenie liczby guberni do 5 likwidując podlaską, kaliską i kielecką.

1866 – 10 guberni

 Kaliska
 Kielecka
 Lubelska
 Łomżyńska
 Piotrkowska
 Płocka
 Radomska
 Siedlecka
 Suwalska
 Warszawska

Na czele guberni stał gubernator – przedstawiciel rządu, sprawował ogólne kierownictwo

administracją guberni, też sprawy policji i bezpieczeństwa. Jego zastępca – wicegubernator.

5.Ustrój społeczny

Zasady ustroju społecznego i stosunki faktyczne 

Ustrój społeczny Królestwa opierał się na podobnych zasadach jak ustrój Księstwa Warszawskiego.
Fundamentalna dla ustroju społecznego zasada formalnej równości wobec prawa, wprowadzona w
Księstwie, została zachowana w Królestwie. Równie zasadnicze znaczenie miała norma, zawarta w
art. 26 konstytucji, gwarantująca świętość i nietykalność własności prywatnej. System prawny
Królestwa (konstytucja i obowiązujący nadal Kodeks Napoleona) stał więc na gruncie pełnej,
burżuazyjnej formy własności, gdy faktyczne stosunki własnościowe odbiegały od niej zdecydowanie.
W praktyce przeważała feudalna własność ziemi i będąca jej konsekwencją renta feudalna,
występująca we wszystkich postaciach. W miastach prywatnych mieszczanie, a na wsi chłopi
oczynszowani i koloniści korzystali z własności podległej. Zbliżona do własności pełnej była tylko
własność mieszczan większych miast rządowych. 

Stosunki własnościowe decydowały o tym, że pomimo formalnego zniesienia stanów i zrównania

wszystkich wobec prawa, nadal w Królestwie utrzymywał się stary podział społeczeństwa na szlachtę,
mieszczan, chłopów i Żydów Nie były to już jednak stany typowo feudalne, bowiem w społeczeństwie
następowały przemiany kapitalistyczne, zarówno w sferze gospodarki, jak i mentalności, a francuskie
prawo cywilne przemianom tym sprzyjało. Pozostałości feudalizmu przejawiały się więc w
zróżnicowanym układzie stosunków własnościowych, w uprzywilejowaniu szlachty w życiu
politycznym i w prawnej dyskryminacji ludności żydowskiej. Stosunkowo wysoki stopień
zaawansowania przemian kapitalistycznych przesądził o tym, iż próby wprowadzenia w Królestwie po
powstaniu listopadowym systemu stanowego na wzór rosyjski nie dały spodziewanych przez carat
rezultatów. 

Szlachta 
zachowała swój uprzywilejowany status społeczny i panowanie polityczne, a nawet uzyskała
wzmocnienie swego stanowiska w państwie.

przejawiało się to w faktycznym i prawnym zastrzeżeniu jej przeważającego udziału zarówno w

Sejmie, jak w rządzie i sądownictwie.

postanowienie namiestnika z 1818 o organizacji gmin wiejskich wzmocniło pozycję właścicieli dóbr w
stosunkach między chłopem a dworem. 

wyraz znaczenia szlachectwa - postanowienie królewskie z 1817 r. o nadawaniu szlachectwa i

tytułów honorowych. Postanowienie, formalnie regulujące nobilitację, stwarzało większe możliwości
uzyskania szlachectwa aniżeli czyniło to ustawodawstwo Sejmu Wielkiego. Według jego przepisów
nobilitowany powinien być każdy nauczyciel szkół publicznych i urzędnik mający 10-letni staż
nienagannej służby, oficer od stopnia kapitana wzwyż, każdy oficer odznaczony krzyżem wojskowym
oraz osoby zasłużone w działalności handlowej, przemysłowej, oświatowej, na polu wynalazczości itp. 

W okresie konstytucyjnym Królestwa zainteresowanie uzyskaniem szlachectwa wykazywali głównie

mieszczanie, którzy nabyli majątki ziemskie, i inteligencja.

Po upadku powstania listopadowego szlachta ziemiańska na skutek zmian politycznych straciła swoją
uprzywilejowaną rolę polityczną w organach publicznych Królestwa. Represje popowstaniowe,
włącznie z wyrokami skazującymi i konfiskatami majątków, najbardziej uderzyły w szlachtę, również
drobną, najliczniej bowiem uczestniczyła ona w tym zrywie niepodległościowym. 

1836r. – prawo szlacheckie

Niemniej carat, chcąc zyskać sobie lojalność szlachty utrzymywał nienaruszone ekonomiczne
podstawy panowania szlachty, utwierdzał i poszerzał też konsekwentnie instytucje szlacheckie.

Prawo z 1836 r. wprowadzało na wzór rosyjski instytucję szlachectwa dziedzicznego i osobistego

oraz wyliczało warunki wymagane do nabycia szlachectwa. Na równi ze szlachectwem rodowym
stawiało zasługi w służbie wojskowej i cywilnej służbie rządowej (osiąganie rang).

Szlachectwo nabyte przed 1836 r. musiało być udowodnione (za pomocą aktów prawnych lub
dokumentów) i zatwierdzone po wejściu w życie nowego prawa. Procedurę taką nazwano legitymacją
szlachectwa. Dla sprawdzenia dowodów szlachectwa i prowadzenia ksiąg szlachty dla całego kraju
utworzono przy Radzie Stanu Heroldię Królestwa Polskiego, pozostającą pod bezpośrednim
nadzorem namiestnika. Od decyzji Heroldii służyło odwołanie do Rady Stanu, a po jej zniesieniu w
1841 r. — do Ogólnego Zebrania Warszawskich Departamentów Senatu Rządzącego.

W województwach (guberniach) przy każdej komisji wojewódzkiej (rządzie gubernialnym)

ustanowiono deputację szlachecką, która prowadziła księgi szlachty województwa (guberni), a w
czynnościach swych podlegała Heroldii.

Prawo z 1836 r. zapewniało szlachcie cały szereg przywilejów, z których nie korzystały inne grupy
społeczne Królestwa.

 Szlachta zwolniona została od wszelkich osobistych podatków i kwaterunków, a także od

poboru do wojska lub odbywała skróconą służbę wojskową i korzystała z pierwszeństwa przy
awansach.
 Wobec szlachty sądy nie mogły orzekać kar cielesnych, szlachciców nie można też było
zakuwać w kajdany w czasie śledztwa.
  Wyrok orzekający karę pociągającą za sobą utratę szlachectwa wymagał zatwierdzenia przez
monarchę. 

Uwłaszczenie z 1864 r. stworzyło warunki rozwoju stosunków kapitalistycznych na wsi, zaś kapitalizm,
w którym urodzenie zastąpił pieniądz, oznaczał utratę przez szlachtę pozycji klasy rządzącej. Po
uwłaszczeniu folwarki, pozbawione j darmowej siły roboczej, zmuszone zostały do przejścia na nowe,
kapitalistyczne metody produkcji, oparte na pracy najemnej. W parze z tym postępowało
uprzemysłowienie produkcji rolnej, na które stać było tylko właścicieli większych majątków. Mniejsze
folwarki natomiast parcelowano. Stopniowo zanikało również samo pojęcie „szlachcic", zastępowane
przez ziemianina, właściciela ziemskiego, obszarnika. Powstanie określenia „obszarnik właściciel
-kapitalistycznego folwarku” to wyraz zmian ustroju rolnego i stosunków społecznych po upadku
powstania styczniowego. 

Ludność miast 

przeobrażenia w strukturze ludności, wywołanymi rozwojem przemysłu i kształtowaniem się

stosunków kapitalistycznych.

Rozwój przemysłu popierany był przez rząd Królestwa

w okresie konstytucyjnym skarb Królestwa występował też w roli inwestora w takich dziedzinach
produkcji, jak górnictwo rud metali i węgla, hutnictwo i metalurgia. 

Rozwój przemysłu prowadził do powstawania nowych klas i warstw społecznych, przede wszystkim
proletariatu i burżuazji, ale także inteligencji, skupionych głównie w nowo powstających i
rozwijających się ośrodkach przemysłowych.

Natomiast na większości terytorium Królestwa, w mniejszych miastach i miasteczkach regionów

typowo rolniczych przetrwały tradycyjne struktury społeczne. Ludność miejską stanowili tu
mieszczanie-rolnicy, rzemieślnicy i drobni kupcy, a ich działalność gospodarcza ukierunkowana była
na zaspokajanie potrzeb rynków lokalnych. 

W miastach prywatnych własność nieruchomości miała charakter własności użytkowej, ze wszystkimi

powinnościami na rzecz właściciela zwierzchniego  (np. czynsz, pańszczyzna) i ograniczeniami
alienacji, w czym była zbliżona do stosunków wiejskich. 

Ukaz z 1866 r. zniósł „stosunki dominialne” w miastach. Potraktowano w nim odrębnie mieszczan-
rolników, na których rozciągnięto przepisy ukazu uwłaszczeniowego z 1864 r. Pozostałych zwolniono
ze wszystkich świadczeń na rzecz dziedziców miast, jeśli wynikały one z dokumentów lokacyjnych,
„postanowień ogólnych”, zwyczaju i tradycji bądź ustanowione były jednostronnie przez właściciela
miasta. Zachowane zostały natomiast obowiązki mieszczan wynikające z umów (głównie z umowy
dzierżawy) i czynsze wieczyste. Reforma w miastach rządowych została przeprowadzona bez
odszkodowania, według zasad zastosowanych przy uwłaszczeniu chłopów. Właściciele miast
prywatnych zachowali też prawo propinacji. Uwłaszczenie w miastach przeprowadziły organy
powołane do realizacji chłopskiej reformy uwłaszczeniowej. 

postanowieniem namiestnika z 1816 r. o urządzeniu rzemiosł i profesji, przeprowadzono poważną

reformę organizacji rzemiosła, wprowadzając nadzór państwowy nad cechami i dopuszczając do
produkcji także osoby niezrzeszone w cechach. Zniesiono tym samym feudalny cechowy monopol
produkcji, a przynależność do cechu uczyniono dobrowolną. Dopuszczenie do produkcji producentów
niezrzeszonych w cechach spowodowało kryzys organizacji cechowych.
od 1816 r., rząd Królestwa czynił wszelkie udogodnienia przemysłowcom i rzemieślnikom z zagranicy,
którzy osiedlali się w Królestwie i rozpoczynali produkcję. Korzystali oni z rozlicznych ulg
podatkowych, otrzymywali zapomogi i pożyczki ze skarbu Królestwa, a od 1828 r., gdy powstał Bank
Polski poważne kredyty z tego banku. Głównie na tej drodze, dzięki pomocy państwa, w miastach
Królestwa obok tradycyjnego mieszczaństwa powstała burżuazja finansowa i przemysłowa. 

na zlecenie rządowe licznych obiektów publicznych. W pierwszym okresie szczególnie szybko

powiększyła się burżuazja finansowa. Przed 1830 r. w samej Warszawie działało już około 20 firm
bankowych i wekslowych, reprezentujących nawet milionowe kapitały. Burżuazja przemysłowa była
wówczas słabsza Od finansowej, przeważały w tej warstwie jeszcze kapitały średnie i drobne. Jest
charakterystyczne dla Królestwa, że wielka burżuazja szukała możliwości Współpracy z ziemiaństwem
i arystokracją, a ci zaczynali lokować swoje kapitały w przemyśle i bankowości. 

Drugą, bujnie rozwijającą się w miastach warstwą społeczną była inteligencja zawodowa. Warstwa
inteligencji rekrutowała się głównie z mieszczaństwa i napływającej do miast zdeklasowanej szlachty.
Inteligencja angażowała się czynnie w obu powstaniach narodowych. 

Tradycyjnym zajęciem sporej części ludności miejskiej był różnego rodzaju handel. Wprowadzono
zgromadzenia kupieckie, skupiające minimum 10 kupców, i poddało je nadzorowi władz.

Od 1817 r. rodzajem samorządu zawodowego rzemieślników i kupców były Izby Handlowe i

Rękodzielnicze, które utworzono w 4 większych miastach Królestwa. W okresie
międzypowstaniowym, w ramach ogólnej polityki rusyfikacyjnej, przeprowadzono również
reorganizację kupiectwa, upodabniając jego ustrój do rosyjskiego. Ukaz z 1851 r. podzielił wszystkich
kupców na gildyjnych i niegildyjnych. Kupcy I gildii mieli prawo sprowadzania towarów z zagranicy,
prowadzenia hurtowni, a nawet trudnienia się bankierstwem. Kupcy II gildii mogli importować
towary w ograniczonej ilości i nie mogli zajmować się bankierstwem.

Rozwój przemysłowy prowadził do systematycznego wzrostu liczby ludności miejskiej. wzrost liczby
ludności robotniczej. W latach 80. i 90. XIX w. powstały partie robotnicze (Proletariat, PPS, SDKP). 

Ludność żydowska – liczne ograniczenia zawodowe, odsunięci zarówno od niektórych wolnych

zawodów (np. notariusza, adwokata), jak i od służby państwowej nie mogli być zatrudniani w
sądownictwie, szkolnictwie, służbie zdrowia. Ograniczono ich swobodę wyboru miejsca
zamieszkania.

5.06.1862 r. Wielkopolski wprowadził ukaz, który nadawał prawie pełne równouprawnienie Żydów.
Reformy Wielkopolskiego utrzymały się, gdy wszystkie inne upadły lub straciły znaczenie. 

Ukazami z 1869 i 1870 r. szereg podupadłych gospodarczo iż nieliczną ludnością Z mniejszych miast i
miasteczek pozbawiono praw miejskich i zamieniono je na osady.

Chłopi 

Mniej więcej do połowy lat 40. XIX w. sytuacja chłopów w Królestwie Polskim pod prawnym
pozostawała w stosunku do czasów Księstwa Warszawskiego bez większych zmian.

Postanowienie namiestnika z 1818 r. wprowadziło reformę ustroju gminy wiejskiej, wiążącą w

konsekwencji z dobrami ziemskimi (dominium). Władzę wójta stojącego na czele gminy przekazano z
urzędu w ręce pana wsi. Dla utworzenia odrębnej gminy wystarczyło już 10 dymów, a jeśli wioska
była większa i miała kilku właścicieli, to właściciel każdych 10 dymów mógł być wójtem odrębnej
gminy. Był to w porównaniu z okresem Księstwa Warszawskiego wyraźny regres’ W Księstwie wójt
miał bezspornie charakter urzędnika publicznego, a je dnostki podziału administracyjno-terytorialnego
najniższego szczebla starano się wzmocnić, łącząc w gminę po kilka wsi. W Królestwie dostosowanie
granic gminy do obszaru dóbr ziemskich i uczynienie dziedzica z urzędu wójtem oddawało chłopa,
obok faktycznej, również pod administracyjno-policyjną władzę pana dóbr 

Zmiany w faktycznym położeniu chłopa, i to na niekorzyść, rozpoczęły się w latach 30. XIX w. Rozwój
krajowego przemysłu stworzył zapotrzebowanie na surowce, nastąpiło wyraźne ożywienie rynku
wewnętrznego. Folwarki zaczęły przestawiać się na produkcję towarową, zaspokajającą
zapotrzebowanie przemysłu na wełnę, len, skóry, kartofle. Rozwój hodowli bydła i owiec wymagał
powiększenia areału ziem przeznaczonych pod uprawę roślin pastewnych i prowadził do realnego
zagrożenia chłopskiego prawa użytkowania ziemi. Ekspansja terytorialna folwarków odbywała się na
drodze coraz częstszego rugowania chłopów z ziemi, co wywołało aż potrzebę ingerencji państwa.
Jednocześnie zapotrzebowanie folwarków na robociznę prowadziło do wzrostu obciążeń chłopów
uprawiających ziemię. Rosła pańszczyzna, chłopa zmuszano darmoch (różnego rodzaju nieodpłatnych
prac na rzecz dworu) oraz do najmu przymusowego, bardzo źle opłacanego. 

zdecydowanie lepiej wyglądała sytuacja chłopów w dobrach rządowych (dawnych królewszczyznach),

w których mieli oni od czasów przedrozbiorowych wieczyste prawa do ziemi (własność użytkowa),
respektowane również przez władze Królestwa. W latach 1833 i 1841 przeprowadzono
oczynszowanie włościan w dobrach rządowych i w dobrach donacyjnych (dobra narodowe lub
skonfiskowane uczestnikom powstania, nadane po 1830 r. dygnitarzom cywilnym i generałom
rosyjskim). 

W majątkach prywatnych przechodzenie na czynsze zależało od woli właściciela dóbr. Szlachta

ziemiańska, szczególnie średnia i drobna, trzymająca się pańszczyźnianego systemu gospodarowania,
nie kwapiła się do przejścia na stosunki czynszowe. Natomiast niektórzy wielcy właściciele ziemscy,
chcąc uzyskać niezbędny do wprowadzenia postępu w rolnictwie kapitał obrotowy, podjęli w swoich
dobrach akcje oczynszowania. Prawie w całości zamieniono pańszczyznę na czynsz w dobrach
Ordynacji Zamojskiej, podobnie postąpił w Ordynacji Myszkowskiej margrabia Aleksander
Wielopolski. 

ukaz carski z 7 czerwca 1846 r. dał początek regulowaniu praw chłopów przez państwo i wprowadził
pierwsze poważniejsze zmiany w położeniu chłopów w dobrach prywatnych i instytutowych. Ukaz
odnosił się do wszystkich chłopów-rolników, uprawiających przynajmniej 3 morgi gruntu, zarówno
pańszczyźnianych, jak i oczynszowanych. Chłopom objętym przepisami ukazu przyznano dziedziczne
prawa do uprawianej przez nich ziemi, zapewniono Ochronę przed rugami i likwidacją serwitutów.
Chcąc zachować jako niezmienny chłopski stan posiadania ziemi, ukaz generalnie zabraniał włączania
do gruntów folwarcznych tzw. pustek chłopskich (gospodarstw opuszczonych przez chłopów) i
nakazywał dziedzicom obsadzić je najdalej w ciągu 2 lat nowymi gospodarzami. 

Dalsze postanowienia ukazu zniosły tzw. darmochy, tzn. wszystkie roboty na rzecz dworu nieoparte
na wyraźnych tytułach prawnych oraz nieokreślone ściśle co do ilości i rodzaju zajęcia. Rada
Administracyjna w postanowieniu z tego samego roku aż 121 rodzajów darmoch, które zostały
zniesione.

Wszelkie obowiązujące ciężary i świadczenia na rzecz dworu musiały być przez dziedziców spisane w
tzw. tabelach prestacyjnych, które po sprawdzeniu przez władze administracyjne i zatwierdzeniu
stanowiły jedyną podstawę roszczeń pana wobec chłopów. 

Ukaz z 1861 r. znosił pańszczyznę w zamian za okup pieniężny, utrzymując zasadę dobrowolności
kontraktów czynszowych i wprowadzając niekorzystną dla chłopów wysokość stawek czynszowych.
Nie zmieniło istoty rzeczy zastąpienie w 1862 r. dobrowolnego oczynszowania oczynszowaniem z
urzędu.

Ukaz z 1862 r. w stosunku do gospodarstw chłopskich wieczysto czynszowych przywracał feudalną

konstrukcję własności podzielonej, precyzując prawo chłopa jako własność użytkową (dominium
utile), a pana jako własność zwierzchnią (dominium directum). 

Była to reforma nie tylko połowiczna, ale też spóźniona i wsteczna, gdyż wokół granic Królestwa
chłopi byli już uwłaszczeni prawie w pełni. Dotyczyło to nawet w dużej mierze i samej Rosji, gdzie
przeprowadzono reformę dalej idącą niż w Królestwie. 

U progu powstania styczniowego Tymczasowy Rząd Narodowy dekretem z 22 stycznia 1863 r. nadał
chłopom prawo pełnej własności gruntów, i chociaż władze powstańcze nie były w stanie dekretu
swego wprowadzić w życie, to jednak wydając go, stworzyły sytuację, której władze carskie nie mogły
już ignorować. Zresztą w tym samym czasie w sferach rządowych Petersburga ostatecznie zwyciężył
pogląd, iż jedyną podstawą rosyjskiego panowania na ziemiach Królestwa może być konserwatywne
chłopstwo, należało je więc uwolnić od wpływów ziemiaństwa. W konsekwencji więc, na początku
marca 1864 r. ogłoszono ukaz o urządzeniu włościan w Królestwie Polskim. Ukaz przekształcał
chłopską użytkową własność gruntu w prawo własności pełnej i znosił wszelkie powinności chłopa na
rzecz dworu. Przepisy ukazu objęły wszystkie grunty znajdujące się w posiadaniu włościan we
wszystkich rodzajach dóbr, nie objęły natomiast osad karczmarzy, młynarzy, gajowych, kowali i
służby dworskiej, które zostały im wydzielone z gruntów folwarcznych. Uwłaszczenie
przeprowadzono za odszkodowaniem dla dziedziców, które wypłacało państwo ze specjalnego
funduszu. Fundusz ten stworzyły dochody z przejętego przez państwo prawa propinacji oraz z
nałożonego na uwłaszczonych chłopów podatku gruntowego. Dziedzice otrzymywali odszkodowanie
w tzw. listach likwidacyjnych, które były rodzajem oprocentowanych papierów wartościowych,
sukcesywnie skupowanych i umarzanych przez państwo.

Tytuł własności gruntu dawał chłopu wpis do tabeli likwidacyjnej, sporządzanej dla każdej wsi. Ukaz
nie przewidywał zakładania akt hipotecznych dla nieruchomości chłopskich. Prawo założenia hipoteki
uzyskali oni dopiero w 1891 r.

Uwłaszczenie spowodowało powstanie samodzielnych gospodarstw chłopskich niezależnych od

dziedziców oraz wprowadzenie do obrotu gospodarczego 1 prawnego licznej grupy chłopów-
właścicieli. 

6.Namiestnicy Królestwa Polskiego.

Namiestnik – zastępca króla podczas jego nieobecności w kraju. Mianowany i odwoływany przez
króla aktem publicznym. Jego władza miała ulegać zawieszeniu, podczas obecności króla w kraju. W
praktyce król utrzymywał jego władze podczas swej obecności.

Namiestnik pełnił pełnomocnictwo królewskie. Miał pełną władzę wykonawczą z wyjątkiem: decyzji z
polityką zagraniczną, wojskiem, zatwierdzania budżetu, nadawaniu orderów i odznaczeń, nobilitacji,
prawa łaski i prawa zwoływania sejmików i zgromadzeń wyborczych.

Namiestnik przedstawiał królowi po 2 kandydatów do nominacji na stanowiska i godności

zastrzeżone dla panującego oraz na urzędy sprawowane dożywotnio. Miał prawo mianowania reszty
urzędników publicznych.

Namiestnik przewodniczył radzie Stanu z głosem stanowczym, jego postanowienia były

podejmowane w Radzie administracyjnej.
Jedynym namiestnikiem w okresie konstytucyjnym był generał Józef zajączek. Po jego śmierci, w
1826r nie mianowano nowego namiestnika, a jego kompetencje przekazano Radzie Administracyjnej.

W 1832 r. po powstaniu listopadowym namiestnikiem został ferdmarszałek Iwan Paskiewicz.

Formalnie status namiestnika uległ takiej zmianie, że teraz Rada administracyjna sprawowała władzę,
a namiestnik miał jej tylko przewodniczyć. Faktycznie jego pozycja wzrosła.

Następca Paskiewicza – Michał Gorczakow – od lutego 1856. Czas reform Wielkopolskiego. Charakter
namiestnika – wojskowy. Oprócz władzy cywilnej, miał też naczelne dowództwo armii. Wielkopolski
dążył do rozdzielenia tych funkcji.

Aleksander II mianuje kolejnego namiestnika, swojego brata – wielkiego księcia Konstantego

Nikołajewicza. Wykonywał władzę za pośrednictwem naczelnika rządu Cywilnego - Wielkopolski i
generała dowodzącego wojskiem.

Powstanie styczniowe przekreśliło reformy Wielkopolskiego. W lipcu 1863r otrzymał dymisję, w

sierpniu odwołany ze stanowiska.

Wrzesień 1863 r. stanowisko namiestnika obejmuje Fiodor Berg, z powrotem ma w swoim ręku
kierownictwo administracją cywilną oraz naczelne dowództwo wojskiem.

Ranga namiestnika stopniowo ulegała degradacji. Od 1868 przestał podlegać cesarzowi, a był
podporządkowany ministrom.

Śmierć Berga w 01. 1874; gen. Paweł Kotzebue otrzymuje nominację na generała – gubernatora
warszawskiego. Większa władza policyjna.

Najbardziej negatywnie jako generał – gubernator warszawski zapisali się Józef Hurko i Paweł
Jengałyczew.

7. Rada Stanu (Ogólne Zgromadzenie) 

I Rada Stanu

Skład:

• 5 ministrów resortowych,

• 9 radców stanu zwyczajnych,

• radca sekretarza stanu, który kierował kancelarią Rady,

• radcy stanu nadzwyczajni. Tytuł nadzwyczajnego radcy stanu nadawał wybranym osobom
król. Niektórzy wysocy urzędnicy Królestwa, jak prezes Izby Obrachunkowej, prokurator
generalny i członkowie Trybunału Najwyższego, uzyskali ten tytuł z mocy prawa.

Nadzwyczajni radcy stanu mieli prawo uczestniczenia z głosem stanowczym tylko w tych
posiedzeniach Rady, na które zostali wezwani przez namiestnika. Ponadto do Rady Stanu wchodzili
referendarze stanu. Skład Rady Stanu więc tylko częściowo pokrywał się ze składem Rady
Administracyjnej. Była ona organem liczniejszym zarówno od Rady Administracyjnej, jak i od swojej
poprzedniczki z czasów Księstwa Warszawskiego. Rada Stanu obradowała pod prezydencją
namiestnika, którego mógł zastąpić najwyższy stanowiskiem członek Rady Administracyjnej. 

Niesądowe kompetencje Rady Stanu Królestwa:

• przygotowywanie projektów ustaw sejmowych i dekretów królewskich, ale tylko wtedy, gdy
projekty takie, wstępnie już opracowane przez właściwe komisje rządowe, zostały jej przez
króla lub namiestnika przekazane. Referowanie spraw należało wówczas do wyznaczonych
referendarzy stanu. Gotowe projekty Rada wnosiła na polecenie króla do Sejmu.

• Rada Stanu decydowała o oddaniu pod sąd urzędników publicznych mianowanych przez
króla za przestępstwa popełnione w związku z urzędowaniem (np. przekupstwo, sfałszowanie
dokumentów, nadużycie władzy).

• Rada Stanu wysłuchiwała corocznych sprawozdań komisji rządowych i przygotowywała dla

króla ogólny raport o stanie kraju, zwracając w nim uwagę na naruszenia przepisów
prawnych i usterki systemu prawnego.

Sądowe funkcje Rady Stanu:

• Rada stanu utraciła już w latach 1813-1815 kompetencje sądu kasacyjnego.

• Pozostało natomiast przy niej nadal sądownictwo kompetencyjne, czyli rozstrzyganie sporów
o właściwość między sądami a władzami administracyjnymi, oraz

• sądownictwo administracyjne, tzn. rozpatrywanie na tzw. drodze sądowo-administracyjnej

sporów osób prywatnych ze skarbem i instytucjami publicznymi, wynikłych z umów
dzierżawy dóbr rządowych, dostaw dla wojska, budownictwa itp. (z wyłączeniem sporów o
prawo własności), jak też odwołań od decyzji podatkowych.

Sądownictwo administracyjne Rada Stanu sprawowała początkowo za pośrednictwem tzw. Delegacji

Administracyjnej, powołanej postanowieniem namiestnika w 1816 r., a po jej zniesieniu w 1822 r. —
bezpośrednio.

II Rada Stanu

W czasie powstania listopadowego Rada Stanu nie funkcjonowała. Powołał ją na nowo Statut
Organiczny z 1832 r., jednak już w składzie i o kompetencjach znacznie różniących się od
przedpowstaniowej.

Skład:

• 3 dyrektorzy główni istniejących komisji rządowych,

• kontroler generalny, prezydujący Najwyższej Izbie Obrachunkowej, oraz

• radcy stanu i inne osoby powołane przez panującego, których liczby już nie określono.
 • namiestnik, który przewodniczył Radzie Stanu .

Na pierwszy rzut oka kompetencje Rady nie różniły się od przysługujących Radzie Stanu w okresie
konstytucyjnym. Zmienił się jednak tryb prac prawodawczych. Nie było już Sejmu, a przygotowane
przez Radę dotychczasowym trybem projekty praw i postanowień królewskich nie trafiały
bezpośrednio do monarchy, lecz kierowane były do Departamentu spraw Królestwa Polskiego, który
utworzono w rosyjskiej Radzie Państwa. W ten sposób nastąpiło podporządkowanie Rady Stanu
rosyjskiej Radzie Państwa w zakresie prawodawstwa i stanowienia budżetu, który przechodził przez
identyczną drogę przygotowawczo-legislacyjną. 

Rada Stanu utraciła też na rzecz króla prawo decydowania o postawieniu przed sądem wyższych
urzędników za przestępstwa urzędnicze. 

Wszystkie sprawy Rada Stanu roztrząsała na Ogólnym Zgromadzeniu. Dla przygotowania

ważniejszych spraw powoływano doraźnie komisje. 

Ukazem o szlachectwie z 1836 r. utworzono przy Radzie Stanu Heroldię Królestwa Polskiego. 

Istnienie Rady Stanu, chociaż o okrojonych kompetencjach i podporządkowanej częściowo Radzie

Państwa Cesarstwa Rosyjskiego, było jednak jednym z dowodów ustrojowej odrębności Królestwa i
pozostawało w sprzeczności z unifikacyjną polityką caratu. Nie mogło więc trwać długo. 

Ukazem z 1841 r. druga Rada Stanu została zlikwidowana. Jednocześnie powołano w Warszawie dwa
kolejne departamenty rosyjskiego Senatu Rządzącego - IX i X, jako najwyższą instancję sądową dla
sądownictwa cywilnego i karnego, oraz ich Ogólne Zebranie. Ogólne Zebranie Warszawskich
Departamentów Senatu Rządzącego, któremu prezydował namiestnik, przejęło większość
kompetencji zlikwidowanej Rady Stanu, oprócz rozpatrywania sprawozdań komisji rządowych i
przygotowywania projektów praw — co przekazane zostało Radzie Administracyjnej, oraz układania
budżetu Królestwa — czym zajmował się Departament Spraw Królestwa Polskiego w Radzie Państwa.
Taki stan rzeczy trwał przez 20 lat. Przywrócenie Rady Stanu było jednym z istotniejszych punktów
programu reform Wielopolskiego. 

III Rada Stanu

Ukazami z 1861 r. zniesione zostało Ogólne Zebranie Warszawskich Departamentów Senatu

Rządzącego i Heroldia Królestwa Polskiego. W ich miejsce powołana została trzecia Rada Stanu
Królestwa Polskiego. Zwoływane przynajmniej raz w roku Zgromadzenie Ogólne Rady Stanu
rozpatrywało projekty prawodawcze, budżet i sprawozdania naczelnych organów administracji
resortowej. Dokumenty z posiedzeń Zgromadzenia Ogólnego wraz z ich rosyjskim tłumaczeniem
przedkładano panującemu.

Stale funkcjonowały 4 wydziały Rady Stanu:

• Prawodawczy,

• Sporny,

• Skarbowo -Administracyjny
 • Próśb i Zażaleń, przygotowując sprawy na posiedzenie Zgromadzenia Ogólnego.

Połączone wydziały: Prawodawczy, Sporny i Skarbowo-Administracyjny stanowiły tzw. skład sądzący

Rady Stanu.

Ostatecznie Rada Stanu zlikwidowana została w 1867 r., kiedy proces ustrojowej unifikacji Królestwa
i Rosji był już bardzo zaawansowany. Sprawy, które były w gestii Rady Stanu, przejęły inne władze:
przygotowywanie projektów ustawodawczych przeszło na Własną Kancelarię Cesarską ds. Królestwa
Polskiego, budżet Królestwa został włączony do ogólnego budżetu cesarstwa, sądownictwo
kompetencyjne oddano Komitetowi Urządzającemu.

8. Opozycja legalna

Opozycja legalna i organizacje patriotyczne 

Praktyka ograniczania praw narodowych i wolności obywatelskich spowodowała wykształcenie się w

Izbie Poselskiej legalnej opozycji. Byli to tzw. Kaliszanie, posłowie reprezentujący zamożne i światłe
sfery ziemiańskie województwa kaliskiego:

 bracia Wincenty i Bonawentura Niemojowscy,

 Stanisław Kaczkowski,

 Alojzy Biernacki.

W swej działalności na forum sejmowym zyskiwali też sojuszników wśród deputowanych i posłów z
innych województw:

 Jan Olrych Szaniecki,

 Joachim Lelewel.

Zabierali też głos na łamach prasy, oddziałując na szersze kręgi społeczeństwa. 

Kaliszanie

 stali na stanowisku ścisłego rozgraniczenia władz;

 sprzeciwiali się wszelkim próbom ingerencji władzy wykonawczej w uprawnienia Sejmu i

sądów;

 Bronili nienaruszalności konstytucji jako podstawy ustroju Królestwa;

 stojąc na gruncie porządku konstytucyjnego i legalnych metod działania, uważali wszelką

konspiracyjną działalność narodowowyzwoleńczą za szkodliwą. 

Obok legalnej opozycji powstawały też tajne organizacje o charakterze patriotycznym, znajdując
sympatyków głównie wśród studentów i młodzieży gimnazjalnej, oficerów niższych rang i
wywodzącej się z drobnej i zdeklasowanej szlachty oraz mieszczaństwa inteligencji urzędniczej.
Ruch ten rozpoczął się wśród studentów Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie już w 1817 r. powstała
tajna organizacja Związek Przyjacielski (zwany też Panta Koina, od hasła „wszystko wspólne”). Jej
założycielem był Ludwik Mauersberger. Organizacja ta, bardzo nieliczna, została wykryta przez
władze w 1822 r., a jej członkowie aresztowani.

W 1819 r., również z inicjatywy studentów, powstał Związek Wolnych Polaków. Należeli do niego
m.in.

 Maurycy Mochnacki,
 Tadeusz Krępowiecki i
 Wiktor Heltman.

Celem działań Związku było odzyskanie przez Polskę niepodległości. Jawnie wydawanym
czasopismem Związku była „Dekada Polska". Również ta organizacja została wykryta, jej członkowie
aresztowani, „Dekadę Polską" zaś zamknięto. 

Towarzystwo Filomatów – Adam Mickiewicz, Tomasz Zann

Towarzystwo Filaretów

1819 r. Wolnomularstwo Narodowe -Walerian Łukasiński, działające w ramach legalnego ruchu

1820 r. Towarzystwo Patriotyczne -Łukasiński założył, organizację tajną, obejmującą swoim

zasięgiem, oprócz Królestwa, także inne ziemie polskie (Litwa, Wielkopolska, Wołyń).

1828 r.- Sprzysiężenie Podchorążych w Szkole Podchorążych Piechoty, na czele którego stanął
podporucznik Piotr Wysocki. Członkowie tej organizacji stawiali sobie za cel wywołanie powstania. 

9. Następstwa powstania listopadowego (represje doraźne, polityczne, społeczne oraz skutki

represji).

terytorium Królestwa Polskiego znalazło się pod okupacją armii rosyjskiej, która, rozlokowana po
całym kraju, utrzymywana była z funduszy Królestwa.

Funkcję namiestnika Królestwa objął dowódca zwycięskiej armii, feldmarszałek Iwan Paskiewicz,
obdarzony dodatkowo przez cesarza tytułem księcia warszawskiego. Uchylił on wszystkie
postanowienia i uchwały władz powstańczych oraz zniósł przyznane w czasie powstania ordery i
odznaczenia, stopnie wojskowe i urzędy.

Z rosyjskich dygnitarzy i lojalnych wobec cara wyższych polskich wojskowych utworzono Rząd
Tymczasowy, na czele którego stanął senator Fiodor Engel.

faktyczne rządy znalazły się w rękach rosyjskich naczelników wojskowych.

Stan wojenny, który wprowadzono w Królestwie, sprzyjał surowym represjom i prześladowaniom

uczestników powstania. Majątki przywódców i uczestników powstania, którzy emigrowali za granicę,
uległy konfiskacie i darowano je wysokim dygnitarzom rosyjskim sami zaś emigranci byli wyjęci spod
amnestii i zaocznie skazani za zdradę stanu. Postępowanie takie było konsekwencją uznania
powstania za bunt (rokosz) i jego militarnego zdławienia. 

Równocześnie z represjami i prześladowaniami uczestników powstania rozpoczęto realizację polityki

ukierunkowanej na likwidację odrębności ustrojowo prawnych Królestwa i jego unifikację ustrojową z
wewnętrznymi prowincjami cesarstwa. W pierwszym rzędzie zlikwidowano instytucje świadczące o
państwowym statucie Królestwa: konstytucję, Sejm i wojsko polskie. 

stopniowo znoszono centralne i naczelne resortowe organy państwowe Królestwa,

podporządkowując całe działy administracji i życia publicznego bezpośrednio centralnym władzom
państwa rosyjskiego w Petersburgu. Zmiany w administracji terytorialnej miały charakter formalny i
polegały na wprowadzeniu rosyjskich nazw jednostek podziału terenowego i organów administracji
lokalnej.

Oficjalnym językiem szkoły, sądu i urzędu pozostał nadal język polski, ale od 1836 r. zaczęto wymagać
od nowo zatrudnianych urzędników również znajomości języka rosyjskiego. Od 1837 r.

W 1851 r. język rosyjski zaczął obowiązywać jako urzędowy w obrocie pocztowym.

W latach 40. XIX w. wprowadzono w Królestwie rosyjski system monetarny oraz stosowane w Rosji
miary i wagi. 

Podjęto działania zmierzające do unifikacji prawa sądowego i sądownictwa Królestwa Polskiego i

Rosji. W Warszawie utworzono w 1841 r., jako najwyższą instancję sądową, dwa departamenty
rosyjskiego Senatu Rządzącego, zaś w 1847 r. wprowadzono w Królestwie nieznacznie zmieniony
rosyjski kodeks karny, pod każdym względem gorszy od uchylonego polskiego kodeksu z 1818 r. 

Postępująca rusyfikacja w pierwszym rzędzie odbiła się w dziedzinie oświaty i kultury. Zamknięty
został Uniwersytet Warszawski, likwidacji uległo Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Wiele cennych
księgozbiorów wywieziono do Petersburga. Polskie życie polityczne i intelektualne przeniosło się z
Wielką Emigracją do Francji. Na emigracji powstały największe dzieła literackie (Mickiewicza,
Słowackiego, Krasińskiego, Norwida) i naukowe (Lelewela). 

Faktycznym wielkorządcą Królestwa był namiestnik Paskiewicz, skupiający w swoim ręku najwyższą
władzę cywilną i wojskową. Dążył do szybkiej i bezwzględnej likwidacji wszelkich odrębności
Królestwa. Jego polityka zmian stopniowych była nie mniej skuteczna, a równocześnie nie podważała
pozycji i kompetencji sprawowanego przezeń urzędu. Ta troska Paskiewicza o rangę urzędu
namiestnika Pomogła Królestwu zachować pomimo wszystko liczne odrębności ustrojowe i prawne w
stosunku do Rosji. Okres po powstaniu listopadowym, chociaż niezwykle ciężki, nie doprowadził ani
do pełnej rusyfikacji życia społecznego, ani do pełnej unifikacji ustrojowej i prawnej Królestwa i
Cesarstwa.

10. Statut Organiczny.

Konstytucja z 1815 r. została faktycznie zniesiona i zastąpiona przez Statut Organiczny z 14 lutego
1832 r. (starego stylu), radykalnie zmieniający zarówno ustrój Królestwa, jak i stosunek prawno-
państwowy Królestwa do Rosji. Statut Organiczny z 1832 r. miał więc charakter ustawy zasadniczej. 

26 lutego 1832 roku car wydał statut organiczny, czyli akt prawny mający uzupełniać Konstytucję
Królestwa Polskiego. Jednak zamiast uzupełniać, właściwie ją kasował, a co najdziwniejsze - w
zasadzie nie wszedł w życie. Ustanawiając konstytucję, car Aleksander I pozostawił dla siebie furtkę w
postaci statutów organicznych, które mógł wydawać bez zgody sejmu. Rezerwując sobie tę możliwość
prawdopodobnie nie przypuszczał, że jego syn Mikołaj I użyje statutu do całkowitego anulowania
konstytucji.
Wydanie statutu było karą za Powstanie Listopadowe, miało też zapobiec następnym zrywom
narodowym. Akt ten likwidował odrębność Królestwa Polskiego od Cesarstwa Rosyjskiego.
Skasowaniu uległy sejm, wojsko, budżet, a nawet odrębna koronacja cara na króla polskiego. Statut
pozostawiał władze wykonawcze, czyli namiestnika, Radę Stanu i Radę Administracyjną.

Rosyjskie panowanie w Królestwie nie było jednak oparte na wykonywaniu prawa, ale na przemocy.
Toteż statut z 1832, chociaż wymieniany jest w podręcznikach jako moment przełomowy, w
rzeczywistości nie był siłą sprawczą. O wszystkim zadecydowały już wcześniej karabiny i armaty. Nie
było już ani sejmu, ani armii, ani budżetu do skasowania. Nie powołano także namiestnika i na
zasadzie zupełnej dowolności najwyższą władzę w Królestwie powierzono feldmarszałkowi Iwanowi
Paskiewiczowi, nadając mu tytuł księcia warszawskiego. Zasłużył na niego tłumiąc powstanie.

11.Zmiany polityczne i administracyjne w Królestwie Polskim po 1831 r.

 KP przestaje być samodzielnym państwem o monarchiczno-konstytucyjnym ustroju

 Podstawowe elementy ustrojowe świadczące o podmiotowości i odrębności od Cesarstwa –
konstytucja, Sejm, własna armia – zostały zniesione
 Uchylono przepisy o odrębnej regencji i koronacji cara na króla polskiego w Warszawie
 Królestwo polskie stało się prowincją Cesarstwa Rosyjskiego, które było monarchią
absolutną.
 Tendencja do likwidacji centralnych władz w Warszawie
 Zaprowadzenie rosyjskiej administracji lokalnej
 Wprowadzenie rosyjskiego systemu sądów
 Koniec konstytucji KP
 Zniesienie sejmu – pełna władza należała do monarchy

12. Źródła prawa 

Ustawa zasadnicza (konstytucja) Królestwa Polskiego - podpisana 27 listopada 1815 r. przez cara
Aleksandra I, ogłoszona została 24 grudnia 1815 r. Ogólne postanowienia konstytucji rozwijane były
w wydawanych przez króla statutach organicznych.

Konstytucja z 1815 r. została faktycznie zniesiona i zastąpiona przez Statut Organiczny z 14 lutego
1832 r. (starego stylu), radykalnie zmieniający zarówno ustrój Królestwa, jak i stosunek prawno-
państwowy Królestwa do Rosji. Statut Organiczny z 1832 r. miał więc charakter ustawy zasadniczej. 

Dla okresu konstytucyjnego istotnym źródłem prawa były ustawy i uchwały sejmowe, nazywane
prawami sejmowymi. Sejm miał ściśle sprecyzowany zakres ustawodawstwa. Prawotwórstwo
sejmowe było najaktywniejsze w sferze kodyfikacji prawa sądowego. Realizując swoją funkcję
ustawodawczą, Sejm uchwalił w 1818 r. Kodeks Karzący Królestwa Polskiego i nowe prawo
hipoteczne (tzw. hipotekę dużej własności), zaś w 1825 r. Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego i
prawo hipoteczne małej własności.

Źródłami prawa niższego rzędu były postanowienia królewskie (zwane postanowieniami

najwyższymi), rozkazy i urządzenia królewskie, a także postanowienia namiestnika, w granicach
przekazanych mu uprawnień monarchy. Od 1826 r., w okresie, gdy po śmierci gen. Zajączka urząd
namiestnika nie został obsadzony, postanowienia zaczęła wydawać Rada Administracyjna, która
przejęła kompetencje namiestnika.

Aktami wykonawczymi w stosunku do praw sejmowych, postanowień królewskich oraz postanowień

namiestnika i Rady Administracyjnej były reskrypty, zarządzenia i decyzje komisji rządowych i innych
centralnych władz administracyjnych.

W okresie międzypowstaniowym źródłem prawa o charakterze quasi-konstytucyjnym był

wspomniany już Statut Organiczny z 1832 r., wprowadzony zresztą w życie dosyć selektywnie, tylko
w zakresie tych przepisów, które służyły procesom unifikacji Królestwa z Rosją.

Wobec zniesienia sejmu cała władza ustawodawcza znalazła się w ręku króla (cara). W systemie
źródeł prawa zniknęły prawa sejmowe, zastąpione przez ukazy najwyższe, którymi regulowano
materie należące dotychczas do ustawodawstwa sejmowego. Zachowały się postanowienia,
urządzenia i rozkazy najwyższe, jak też postanowienia Rady Administracyjnej (której przewodnic zył
namiestnik) i akty wydawane przez centralne organy administracji.

Wraz z likwidacją w 1841 r. Rady Stanu wszystkie praktycznie prace przygotowawczo-legislacyjne

skoncentrowane zostały w organach petersburskich, przy czym zachowano odrębny tryb
przygotowywania aktów prawnych dla Królestwa Polskiego.

W inicjowaniu i opiniowaniu projektów reform ustrojowych decydującą rolę odgrywał powołany w

1831 r. Komitet do Spraw Królestwa Polskiego; wszystkie projekty aktów prawnych przechodziły
przed uzyskaniem podpisu cesarza przez rosyjską Radę Państwa, w której utworzono specjalny
Departament dla Spraw Królestwa Polskiego. Prace kodyfikacyjne natomiast powierzono
utworzonemu w 1833 r. w Petersburgu Komitetowi do Rewizji i Ułożenia Praw dla Królestwa
Polskiego, który przemianowano w 1839 r. na Komisję Kodyfikacyjną. Uczestniczył w tych pracach
również Sekretariat Stanu Królestwa Polskiego, z którym Komisja Kodyfikacyjna powiązana była
organizacyjnie i personalnie.

W Komisji Kodyfikacyjnej powstały projekty ukazu o szlachectwie z 1836 r., ukazu o związku
małżeńskim z 1836 r. i Kodeksu Kar Głównych i Poprawczych z 1847 r., będącego modyfikacją
rosyjskiego kodeksu karnego o tej samej nazwie z 1845 r.

Dla stosunków społeczno-gospodarczych znaczenie źródłowe ma ukaz carski z 1846 r., ustalający
pewne rzeczowe prawa do ziemi dla części ludności chłopskiej, i wydane w jego uzupełnieniu
postanowienie Rady Administracyjnej z 26 listopada 1846 r. znoszące tzw. darmochy.

Wreszcie, swoje znaczenie jako źródło prawa mają ukazy najwyższe czasu tzw. reform
Wielkopolskiego w sprawach chłopskich, organizacji samorządu terytorialnego i organizacji władz
centralnych Królestwa.

po powstaniu styczniowym aż do 1881 r. utrzymana została odrębność prac przygotowawczo-

legislacyjnych dla Królestwa Polskiego.

Podstawowe znaczenie wśród źródeł prawa tego okresu mają cztery ukazy najwyższe dotyczące
kwestii chłopskiej, 2 marca 1864 r.:

• o urządzeniu włościan w Królestwie Polskim,

• o urządzeniu gmin wiejskich,

 • o Komisji Likwidacyjnej,

• o sposobie wprowadzania w wykonanie nowych ustaw o włościanach.

Powołany w Warszawie Komitet Urządzający w Królestwie Polskim miał za zadanie realizację

ustawodawstwa włościańskiego. Jego kompetencje uległy znacznemu poszerzeniu, również w sferze
ustawodawstwa. Komitet wydawał powszechnie obowiązujące postanowienia. Jesienią 1864 r.
utworzono przy Komitecie Urządzającym Komisję Prawniczą, która miała za zadanie
przygotowywanie dla niego projektów wszystkich aktów prawnych. Specjalnym zadaniem Komisji
było przygotowanie reformy sądowej w Królestwie. Komisja Prawnicza odsunęła od prac
przygotowawczo-legislacyjnych przywróconą staraniem A. Wielopolskiego i istniejącą jeszcze Radę
Stanu. 

Efektem prac Komisji Prawniczej było dostosowanie treści rosyjskich ustaw sądowych z 1864 r. do
społecznych i politycznych warunków w Królestwie oraz Przygotowanie postanowienia najwyższego z
19 lutego 1875 r. o zastosowaniu ich w warszawskim okręgu sądowym. W konsekwencji, w 1876 r. w
Królestwie zaczął funkcjonować system sądów zbliżony do rosyjskiego oraz rosyjskie prawo
procesowe cywilne i karne. 

Publikacja prawa

Kwestię publikacji aktów prawnych rozstrzygał art. 164 Konstytucji Królestwa Polskiego, przewidujący
ogłaszanie drukiem w „Dzienniku Praw” aktów Prawnych monarchy i praw sejmowych. Szczegóły
promulgacji ustaliło postanowienie namiestnika z 16 stycznia 1816 r. Publikowano wszystkie prawa
oraz te akty prawne króla i postanowienia namiestnika (od 1826 r. Rady Administracyjnej), których
druk był wyraźnie polecony. Wydawaniem „Dziennika" zajmowała się Komisja Rządowa
Sprawiedliwości; wydawany był do 1871 r. W okresie tym ukazało się 71 tomów. Pierwsze 12 tomów
wydrukowano w języku polskim. Jesienią 1831 r. rozpoczęto druk aktów prawnych jednocześnie w
języku rosyjskim i polskim. 

Po likwidacji w 1871 r. urzędowego „Dziennika Praw” akty prawne odnoszące się do Królestwa
Polskiego publikowane były w trybie właściwym dla całego ustawodawstwa państwa rosyjskiego. 

Po utworzeniu w 1864 r. Komitetu Urządzającego, obok „Dziennika praw” pojawił się nowy organ
publikacji aktów normatywnych: „Postanowienia Komitetu Urządzającego”, drukowany wyłącznie w
języku rosyjskim i mający charakter urzędowy. 

13.Łamanie konstytucji przez cara

a) Rozbudowa tajnej policji państwowej – ochrany.

b) Wprowadzenie cenzury, czyli kontroli treści drukowanych w gazetach co naruszało wolność słowa.

c) Nie zwoływał sejmu przez 5 lat, a powinien co dwa.

d) Po śmierci namiestnika nie powołał nowego.

e) Utworzył nowy urząd pełnomocnika carskiego (nie wymieniany w konstytucji), który powierzył
Nikołajowi Nowosilcowowi (Rosjaninowi).
Pierwsze, tymczasowe władze naczelne Królestwa Polskiego utrzymały dotychczasowy podział
administracyjny dostosowując go tylko do nowego, okrojonego terytorium państwa. Nadal działało
więc 8 prefektur: kaliska, płocka, warszawska, radomska, lubelska, siedlecka, łomżyńska a także
krakowska, której siedzibą pozostał jeszcze tymczasowo Kraków. N