2.

ROZWÓJ DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ – NOTATKA

_________________________________________________________________
Sejmik ziemski to zjazd szlachty w danej ziemi (ziemia - podstawowa jednostka administracyjna
paostwa polskiego).
Egzekucja dóbr to wyegzekwowanie praw do królewszczyzn, sprawdzenie (lustracja) czy dana osoba
dzierżawi królewszczyzny zgodnie z prawem czy dzierżawi je bezprawnie.
Królewszczyzny – dobra ziemskie należące do króla, które często oddawano w dzierżawę.
Konfederacja – związek szlachty zawiązany dla osiągnięcia konkretnego celu.
Rokosz – konfederacja szlachty zawiązana przeciwko królowi.
Demokracja szlachecka – ustrój polityczny I Rzeczypospolitej, który wykształcił się na przełomie
XV/XVI wieku, a który cechowała uprzywilejowana pozycja szlachty, która miała decydujący wpływ
na rządy dzięki sejmikom ziemskim i sejmowi walnemu.

1. Wykształcenie się demokracji szlacheckiej

a) demokracja szlachecka była formą monarchii stanowej, której cechą charakterystyczną było to, że
obok króla w sprawowaniu władzy paostwowej uczestniczył stan szlachecki. Było to możliwe
dzięki przejęciu przez szlachtę dominującej pozycji wśród stanów w Polsce. Pozycja króla uległa
ograniczeniu skutkiem nadawania przez królów polskich licznych przywilejów stanowi
szlacheckiemu. Do najważniejszych zaliczamy: przywilej koszycki (1374), statut warcki (1423),
przywileje jedlneosko – krakowskie (1430 – 1433), przywileje cerekwicko – nieszawskie (1454),
przywilej II piotrkowski (1496). Ukoronowaniem tych przywilejów była konstytucja Nihil novi
(1505) – „nic nowego o nas bez nas” – szlachta uzyskała gwarancję zachowania dotychczasowych
przywilejów, król bez zgody szlachty nie mógł wprowadzad nowych praw.
b) pełnię praw politycznych uzyskali tylko przedstawiciele szlachty – każdy szlachcic był sobie równy.
W rzeczywistości stan szlachecki był bardzo zróżnicowany; dzielił się na bardzo bogatą
magnaterię, względnie zamożną szlachtę średnią, ubogą szlachtę zagrodową i szlachtę gołotę,
która w ogóle nie posiadała ziemi.

2. Charakterystyka ustroju demokracji szlacheckiej

Demokracja szlachecka charakteryzowała się wzrostem aktywności średniej szlachty, która
pragnęła zwiększyd swój udział w sprawowaniu władzy kosztem magnaterii. Magnaci
zdominowali najważniejsze urzędy w paostwie (świeckie i kościelne) i zasiadali w radzie
królewskiej, późniejszym senacie.
a) sejmiki ziemskie - wzrost znaczenia średniej szlachty miał wpływ na wykształcenie się instytucji
sejmiku ziemskiego, który miał coraz więcej uprawnieo. W ciągu XV i w pierwszej połowie XVI
wieku sejmiki otrzymywały coraz więcej uprawnieo, stały się najważniejszymi instytucjami władzy
lokalnej. Już Kazimierz Jagiellooczyk w 1454 r. w przywilejach cerekwicko – nieszawskich nadał
sejmikom prawo decydowania o podatkach i zwoływaniu pospolitego ruszenia. Zobowiązywał się
również, że nie będzie stanowił nowych praw bez ich zgody. Rodzaje sejmików ziemskich:
 sejmik poselski (inaczej elekcyjny) – wybierał posłów na sejm walny,
 sejmik relacyjny – wysłuchiwał relacji posłów z obrad sejmu i zapoznawał się z podjętymi na
sejmie uchwałami (konstytucją),
 sejmik gospodarczy – decydował o polityce gospodarczej danej ziemi i lokalnych podatkach,

1
  sejmik kapturowy – sejmiki powoływane w okresie bezkrólewia; przejmowały władzę w danej
ziemi i i stały na straży bezpieczeostwa wewnętrznego. Miały specjalne uprawnienia sądowe.
 sejmik deputacki – wybierano deputatów (przedstawiciel szlachty) do Trybunału Koronnego
lub Litewskiego.
Królowie odwoływali się do sejmików szlacheckich by nie uzależniad się od rady królewskiej, w
której zasiadali najważniejsi urzędnicy (głównie magnaci). Wykształciła się więc instytucja sejmiku
prowincjonalnego (zjazd szlachty z danej prowincji), a później zjazdu walnego szlachty czyli sejmu.
b) sejm walny – wykształcił się ze zjazdu walnego szlachty. Pod koniec XV wieku szlachta coraz
częściej wysyłała swoich reprezentantów na zjazd walny. Zasiadali oni w osobnej izbie. W ten
sposób oprócz rady królewskiej król mógł zasięgnąd rady również reprezentantów szlachty. W ten
sposób wykształcił się dwuizbowy sejm walny. Pierwszy sejm dwuizbowy w został zwołany przez
Jana Olbrachta w 1493 r.
c) organizacja sejmu walnego - istniały trzy stany sejmujące: król, senat i izba poselska .
 król
 informował sejmiki ziemskie o aktualnym stanie paostwa i sprawach, które zamierzał
poruszyd na sejmie. Informacje te były zawarte w instrukcjach królewskich, rozsyłanych na
sejmiki ziemskie przed każdym sejmem. Informacja ta zawierała również termin i miejsce
obrad sejmu, miał wyłączne prawo inicjatywy prawodawczej.
 podczas obrad sejmu zasiadał w senacie,
 w jego imieniu były wydawane konstytucje,
 wprowadzał w życie decyzje podjęte na sejmie.
 senat
 wykształcił się z rady królewskiej,
 w jego skład wchodzili najważniejsi urzędnicy paostwowi, tak świeccy jak i duchowni.
Zaliczamy do nich: arcybiskupów i biskupów katolickich, wojewodów, kasztelanów,
ministrów (urzędników centralnych). Po unii lubelskiej do senatu dołączono ministrów
litewskich. Wówczas w senacie zasiadali tacy ministrowie jak: marszałek wielki koronny,
marszałek wielki litewski, kanclerz wielki koronny, kanclerz wielki litewski, podkanclerzy
koronny, podkanclerzy litewski, podskarbi wielki koronny, podskarbi wielki litewski,
marszałek nadworny koronny, marszałek nadworny litewski. W senacie nie zasiadali
hetmani.
 skład senatu był stały – po unii lubelskiej gdy w jego skład wcielono urzędników litewskich
– liczył 140 senatorów. Senatorowie pełnili swe funkcje dożywotnio.
 izba poselska
 w izbie zasiadali posłowie ziemscy wybrani przez sejmiki ziemskie,
 po unii lubelskiej posłów było 170, w tym 48 z Litwy,
 posłów obowiązywała przysięga na instrukcje poselskie. Oznaczało to, że musieli dokładnie
się do nich stosowad i nie wolno im było głosowad zgodnie z własnym sumieniem,
 izbie poselskiej przewodził marszałek wybierany spośród posłów,
 posłowie obradowali w komisjach, które przygotowywały projekty uchwał.
d) decyzje na sejmie zapadały jednomyślnie – zarówno król jak senat i izba poselska musieli dojśd do
konsensusu. Było to zgodne z zasadą liberum veto – „wolne, nie pozwalam”, która miała strzec
złotej wolności szlacheckiej. Liberum veto miało byd uznaniem wartości głosu poselskiego i jego
wolności. Dopiero w drugiej połowie XVII wieku zaczęto nadużywad liberum veto. Gdy chod jeden

2
 poseł nie zgadzał się na uchwalenie chod uchwały – sejm był zrywany, rozchodził się bez
uchwalenia konstytucji.
e) kompetencje sejmu walnego:
 stanowienie praw,
 nakładanie podatków,
 zwoływanie pospolitego ruszenia,
 przyjmowanie poselstw dyplomatycznych,
 zawieranie traktatów pokojowych i sojuszniczych,
 decydowanie o wojnie i pokoju,
 udzielanie prawa łaski i amnestii,
 nadawanie szlachectwa (nobilitacji),
 kontrola urzędników,
 kontrola króla dzięki senatorom – rezydentom (w epoce królów elekcyjnych),
f) typy sejmów:
 sejm zwyczajny (ordynaryjny) – początkowo były zwoływane nieregularnie. Dopiero w 1573 r.
ustalono, że sejm walny będzie zwoływany co 2 lata na okres 6 tygodni.
 sejm nadzwyczajny (ekstraordynaryjny – zwoływany w razie wybuchu wojny, obradował 2
tygodnie.
 sejmy w okresie bezkrólewia – po śmierci Zygmunta II Augusta wykształciły się nowe typy
sejmów:
 konwokacyjny, na którym określano czas i miejsce wyboru nowego króla,
 elekcyjny podczas którego wysłuchiwano poselstw kandydatów pragnących zasiąśd na
polskim tronie,
 koronacyjny, na którym elekt był koronowany oraz zaprzysięgał prawa i przywileje.

3. Ruch egzekucyjny szlachty

a) narodziny ruchu egzekucyjnego
 Zygmunt I Stary (1506-1548) chciał wzmocnid władzę królewską. Politykę tą popierała jego
małżonka Bona Sforza. W tym celu:
 dążyła do zwiększenia dochodów skarbu królewskiego by król nie musiał odwoływad się do
sejmu (sejm od 1505 r. decydował o podatkach),
 w 1529 r. doprowadziła do elekcji Zygmunta II Augusta vivente rege (za życia króla) –
chciała znieśd monarchię elekcyjną i zastąpid ją monarchią dziedziczną, co znacznie
wzmocniło by pozycję monarchy (w Królestwie Polskim monarcha był wybierany spośród
członków rodu Jagiellonów),
 sprzymierzyła się z niektórymi magnatami, którzy chcieli ograniczyd wpływy szlachty
średniej.
 szlachta sprzeciwiała się umocnieniu władzy królewskiej obawiając się utraty przyznanych
wcześniej przywilejów. Na sejmach domagano się by zagwarantował elekcyjnośd tronu.
Szlachta występowała również przeciwko magnaterii.
 w 1537 r. doszło do pierwszego otwartego buntu szlachty przeciwko królowi – rokoszu
lwowskiego = wojna kokosza. Zygmunt I wezwał pospolite ruszenie na wyprawę do Mołdawii .
Szlachta zebrana w obozie pod Lwowem wystosowała 36 żądao, m.in. zaniechania skupu dóbr
przez Bonę, uporządkowania skarbu, kodyfikacji praw, zakazu łączenia niektórych urzędów w

3
 jednym ręku. Po kilku tygodniach król ustąpił gwarantując elekcyjnośd tronu, a na sejmach w
Piotrkowie i Krakowie zobowiązał się egzekwowad prawa.
b)ruch egzekucyjny był ruchem średniej szlachty, która chciała ograniczyd wpływy magnaterii przy
zachowaniu przywilejów szlacheckich. Głównymi przedstawicielami ruchu egzekucyjnego byli:
 Mikołaj Sienicki,
 Hieronim Ossolioski ,
 hetman Jan Tarnowski ,
 Rafał Leszczyoski
 Jan Ostroróg.
c) program ruchu egzekucyjnego:
 egzekucja dóbr królewskich (królewszczyzn), bezprawnie zagarniętych przez magnaterię,
 ujednolicenie praw i zarządzeo,
 reforma wojskowa – domagano się starej armii,
 zmniejszenie znaczenia Kościoła katolickiego w paostwie polskim i prawne zagwarantowanie
tolerancji religijnej,
 reforma sądownictwa – likwidacja sądów kościelnych,
 zacieśnienie unii z Wielkim Księstwem Litewskim,
 opodatkowanie duchowieostwa,
 reforma skarbu i monety,
 zakaz łączenia urzędów przez jedną osobę.
d) osiągnięcia ruchu egzekucyjnego:
Największe sukcesy w rywalizacji z magnaterią osiągnęła szlachta średnia w 2 połowie XVI wieku
Największe osiągnięcia ruchu egzekucyjnego to uchwały sejmów z lat 1562 – 1569 (panowanie
Zygmunta II Augusta). Uchwalono wówczas:
 egzekucję dóbr królewskich – magnateria musiała zwrócid nieprawnie dzierżawione
królewszczyzny (majątki króla),
 nakazano lustrację królewszczyzn – oszacowanie dóbr królewskich, ich dochodów,
 utworzono wojsko kwarciane – ¼ dochodów z dóbr królewskich przeznaczono na utrzymanie
stałego wojska,
 zakaz łączenia urzędów paostwowych jednym ręku,
 zniesiono wykonywanie wyroków sądów kościelnych przez starostów,
 nałożono podatki na duchowieostwo w nadzwyczajnych przypadkach,
 ujednolicono miary i wagi w paostwie,
 kontrola działalności podskarbiego koronnego przez sejm,
 utworzono Trybunał Koronny jako najwyższej instancję sądową (1578)
 przyłączenie do Korony Księstwa Oświęcimskiego i Zatorskiego oraz Prus Królewskich,
 wprowadzenie tolerancji religijnej (1573),
 unia realna z Litwą (1569).

4
 1. SPOŁECZEOSTWO I GOSPODARKA RZECZYPOSPOLITEJ
W XVI WIEKU – NOTATKA
__________________________________________________________________________

I. Gospodarka Rzeczypospolitej w XVI w.

Folwark paoszczyźniany – gospodarstwo rolne lub rolno – hodowlane nastawione na zbyt,
którego funkcjonowanie opierało się na przymusowej, darmowej pracy chłopa na rzecz
właściciela ziemi.
Gospodarka folwarczno – paoszczyźniana – typ gospodarki feudalnej, która rozwinęła się w
Europie Środkowo – Wschodniej w XVI w. Polegała na produkcji zboża w folwarkach
szlacheckich, w których pracowali paoszczyźniani chłopi.

1. Geneza wykształcenia się gospodarki folwarczno – paoszczyźnianej na ziemiach polskich.

a) czynniki zewnętrzne:
 wzrost popytu na zboże w Europie Zachodniej spowodowane: rozwojem miast, powstaniem
nowych centrów handlowych, wzrostem liczby ludności pracującej poza rolnictwem (w
rzemiośle), podniesieniem stopy życiowym ludności,
 zboże w Europie Wschodniej było taosze. Europa Wschodnia nie brała udziału w wyprawach
geograficznych, nie dotknęła więc jej rewolucja cen. Ceny zboża i innych towarów = surowców
były niższe niż w Europie Zachodniej. Opłacało się więc eksportowad coraz więcej zboża i
surowców.
b) czynniki wewnętrzne:
 rozwój miast i rynku wewnętrznego w XV i XVI wieku,
 wzrost spożycia wewnętrznego,
 spadek dochodów realnych szlachty spowodowany dewaluacją pieniądza i spadkiem
dochodów z czynszów. Dotąd główne dochody szlachty pochodziły z czynszów, które płacili
chłopi za dzierżawioną ziemię. Należy jednak pamiętad, że wysokośd czynszów od wieków nie
ulegała zmianie. Wskutek psucia pieniądza coraz mniej można za te pieniądze było kupid.
Szlachcie bardziej więc opłacało się przejśd na rentę odrobkową (paoszczyznę) gdyż wówczas
uzyskiwali tanią siłę roboczą co gwarantowało niską, konkurencyjną cenę zboża,
 przejście od pospolitego ruszenia do wojsk najemnych umożliwiło szlachcie zajęcie się uprawą
zboża – prowadzeniem własnych gospodarstw rolnych. Co prawda szlachta sama nie
pracowała na roli jednak zajmowała się zarządzaniem i korzystała z wyników pracy chłopa
paoszczyźnianego,
 dobrej koniunkturze na zboże sprzyjała możliwośd tworzenia coraz większych gospodarstw
rolnych – folwarków szlacheckich. Zwiększenie areału gruntów rolnych zapewniało zwiększenie
plonów, a co za tym idzie zwiększenie eksportu. Było to możliwe gdyż szlachta włączała do
folwarku takie ziemie jak:
 grunty dotąd nieużytkowane = lasy, łąki, odłogi
 pustki – ziemie opuszczone
 ziemie wykupywane z rąk sołtysów
 ziemie zabrane chłopom w zamian za dużo gorsze działki ziemi

1
2. Cechy gospodarki folwarczno – paoszczyźnianej.
 zwiększenie areału ziemi uprawnej w celu zwiększenia plonów – gospodarka typu
ekstensywnego,
 ziemia uprawniana przez paoszczyźnianych chłopów. Wyróżniamy kilka typów paoszczyzny:
paoszczyznę pieszą (praca piesza na ziemi pana przy sadzeniu, zbiorach), paoszczyznę
sprzężajną (chłop utrzymywał konie i woły = sprzężaj oraz narzędzia, przy pomocy których
uprawiał ziemię pana),
 niska wydajnośd pracy chłopów, coraz bardziej pozbawianych praw,
 wykorzystanie najprostszych narzędzi, nie angażowanie się w rozwój nowych technik uprawy,
 uprawiano głównie zboża,
 eksport płodów rolnych i surowców,
 import wyrobów rzemieślniczych,
 rozwijały się głównie tereny nad spławnymi rzekami (Wisła, Odra, Warta, Pregoła, Niemen,
Dźwina), którymi dostarczano produkty do portów morskich gdzie ładowano je na statki,
 folwarki były samowystarczalne: uprawiano w nich warzywa, sady, zioła, utrzymywano pszczoły
dla miodu, hodowano ryby, bydło, trzodę chlewną i drób. Produkowano na folwarkach proste
tkaniny, meble, narzędzia. Często folwark posiadał własny browar produkujący piwo bądź
gorzelnię produkującą wódkę. W towary te zaopatrywano wieś, oczywiście za opłatą, co
zapewniało stały, wysoki dochód,
 powstały monopole dworskie – na użytkowanie młyna, na sprzedaż soli, monopol propinacyjny
– wyłączne prawo produkcji i sprzedaży trunków; to gwarantowało stały dochód,
 korzyści z gospodarki czerpali głównie szlachta i duchowieostwo.

3. Ustawodawstwo ułatwiające szlachcie dominację gospodarczą.

 1423 – statut warcki „O sołtysach krnąbrnych i nieużytecznych” – zezwalał szlachcie na
przymusowy wykup sołectw i usuwanie sołtysa ze wsi,
 1496 – przywilej II piotrkowski – przypisywał chłopa do ziemi gdyż tylko jeden chłop mógł
opuścid wieś w ciągu roku za zgodą właściciela i udad się do miasta. Jednocześnie tylko jeden
syn chłopski mógł opuścid wieś by się uczyd bądź wyuczyd się rzemiosła. Pozbawiał mieszczan
prawa posiadania ziemi poza miastem. Szlachcic został zwolniony od ceł na towary
wyprodukowane w folwarkach oraz nie musiał płacid cła za towary sprowadzone z zagranicy
dla własnych potrzeb. Jeszcze bardziej zubożyło to dochody skarbu.
 1520 – konstytucja sejmowa ustalała w dobrach królewskich minimum paoszczyzny na 1 dzieo
w tygodniu z łana chłopskiego (za 1 łan dzierżawionej ziemi trzeba było odpracowad 1 dzieo w
tygodniu na ziemi właściciela). W dobrach prywatnych mogła ona byd jeszcze większa. Należy
przypomnied, że początkowo chłop pracował kilka dni w roku, nie w tygodniu.
 1518 – 1520 – Zygmunt I Stary zadecydował, że sądy królewskie nie będą ingerowały w
stosunki między panami a ich poddanymi – od tej pory pan sprawował sądy nad chłopem, który
nie mógł się odwoład do sądu królewskiego

4. Skutki gospodarki folwarczno – paoszczyźnianej.

a) pozytywne:
 wzrost areału gruntów ornych,
 rozwój miast leżących wzdłuż spławnych rzek i portów: Gdaosk, Kraków, Toruo, Kazimierz
Dolny nad Wisłą, Płock, Sandomierz,

2
  rozwój miast związanych z jarmarkami : Gdaosk, Lublin, Gniezno,
 wzrost znaczenia gospodarczego Polski w Europie – paostwo polskie „spichlerzem Europy” =
głównym dostawcą zboża; dostawcą budulca (drewno), skór, konopi, lnu.
b) negatywne:
 poddaostwo osobiste, gruntowe i sądownicze chłopów doprowadziło do całkowitego
uzależnienia chłopa od pana/szlachcica. Stan kmiecy w ogóle przestał się rozwijad. Chłop stał
się praktycznie niewolnikiem, który był zmuszony pracowad za darmo na ziemi pana od którego
dzierżawił ziemię. Został przywiązany do ziemi, której nie mógł opuścid,
 ubożenie chłopów,
 zahamowanie postępu technicznego w rolnictwie – przestano wcielad w życie nowinki
techniczne, nowe techniki uprawy roli czy stosowad nowoczesne narzędzia. Był to skutek
bardzo dużej ilości taniej siły roboczej (chłopów), która gwarantowała niskie ceny i
konkurencyjnośd polskiego zboża, a także ekstensywnego charakteru polskiej gospodarki.
Właściciel nie był zmuszony poszukiwad innych sposobów zwiększenia ilości plonów i
obniżenia kosztów produkcji,
 przejęcie przez szlachtę kontroli nad handlem zbożem ograniczyło prawa stanowe mieszczan.
Mieszczanie nigdy nie stali się taką siłą gospodarczą i polityczną jak na zachodzie Europy.

4. Miasta Rzeczypospolitej
a) miasta w Polsce i na Litwie były niewielkie i słabo rozwinięte pod względem gospodarczym. Tylko
8 z nich liczyło więcej niż 10 tys. mieszkaoców. Jedyną polską „metropolią” był Gdaosk – 40 tys.
mieszkaoców w XVI w. Większośd miast liczyła ok. 2 tys. mieszkaoców.
b) główne ośrodki handlowe: Gdaosk, Kraków, Lwów; ośrodki handlu regionalnego: Toruo, Poznao,
Elbląg, Lublin, Wilno.
c) małe miasta stanowiły ośrodki handlu lokalnego. Były one słabo rozwinięte pod względem
gospodarczym. Dobrze rozwijały się jedynie te, które leżały nad spławnymi rzekami , np. Żółkiew,
Zamośd, Kazimierz Dolny. Również królewskie miasta górnicze takie jak Olkusz i Wieliczka, dobrze
się rozwijały.
d) w XVI w. lokowano nowe miasta na ziemiach włączonych do Korony po unii lubelskiej. były one
niewielkie i wiele z nich przestało istnied na skutek wojen XVII w.
e) przyczyny słabości miast w Rzeczypospolitej:
 niewiele dużych miast,
 w wielu miastach zachowano organizację cechową, co ograniczało wielkośd produkcji
rzemieślniczej oraz ograniczało dostęp do zawodów objętych produkcją cechową,
 stopniowo ograniczano prawa mieszczan na rzecz szlachty – II przywilej piotrkowski (1496)
pozbawiał mieszczan prawa posiadania majątków ziemskich, mieszczanie nie mogli pełnid
urzędów (były zastrzeżone dla szlachty), nie uczestniczyli w sprawowaniu władzy (na sejmikach
i w sejmie nie byli reprezentowani), taksy wojewodzioskie, ustalane przez szlachcica,
gwarantowały, że ceny na towary będą korzystne dla szlachty nie mieszczan. Co więcej szlachta
nie musiała płacid cła za wwożone i wywożone towary, które pożytkowała na własny użytek. To
znacznie osłabiało stan mieszczaoski.

5. Handel lokalny i międzynarodowy

a) handel wewnętrzny :
 rozwijał się na cotygodniowych targach i corocznych jarmarkach,

3
  uczestniczyli w nim okoliczni chłopi, szlachta, kupcy,
 jego rozwój ograniczał brak jednolitego systemu celnego. Cła pobierało paostwo, władze
miast, osoby prywatne (szlachta na własnych mostach i groblach pobierała myto). Pobieranie
licznych opłat rzutowało wzrostem cen towarów i wydłużeniem dostarczenia towary na rynek.
 nie funkcjonował jednolity system miar i wag. Różne systemy utrudniały handel gdyż kupiec
musiał opłacid osobę, która potrafiła dokonad przeliczeo i go opłacid.
b) handel międzynarodowy:
 handlowano wieloma towarami. Z Rzeczypospolitej wywożono głównie surowce i zwierzęta, a
sprowadzano towary luksusowe
Eksport Import
 zboże,  tkaniny z Turcji i Italii (złoto głów, lama,
 bydło, muślin itp.),
 drewno (na maszty, drewno budowlane)  wino z Węgier (głównie), Francji i Italii, a
 płótno lniane (np. na żagle) nawet z Krety (małmazja)
 konopie (na sznury i liny),  sukno z Niemiec i Anglii,
 smoła,  z południa kruszec na monety,
 potaż – popiół po spalaniu węgla  szkło z Wenecji.
drzewnego wykorzystywany do produkcji
szkła, mydła a także jako nawóz (węglan
potasowy)

 handlowano na jarmarkach, które odbywały się raz w roku (handel hurtowy) lub kilka razy do
roku (handel jednostkowy):
 w Jarosławcu i Brzegu koło Wrocławia raz w roku odbywał się olbrzymi jarmark, na którym
handlowano wołami,
 w Gdaosku odbywał się w sierpniu jarmark dominikaoski, na który przybywali kupcy z całej
Europy,
 w Poznaniu w czerwcu odbywał się jarmark świętojaoski
 jarmarki organizowały również: Lublin, Warszawa, Jarosław, Gniezno, Toruo, Wilno,
Grodno, Brześd
 podczas trwania jarmarku obowiązywał „pokój jarmarczny” by zapewnid bezpieczeostwo.
każde przestępstwo było karane z wielką surowością.

6. Społeczeostwo Rzeczpospolitej po unii polsko – litewskiej w Lublinie

a) ludnośd – 7,5 mln; średnia gęstośd zaludnienia 6,6 osób na km² .
b) Rzeczypospolita była paostwem wieloetnicznym i wieloreligijnym:
 Polacy – 40%; w Koronie stanowili zdecydowaną większośd głównie katolicy,
 ludnośd ruska, białoruska, ukraioska – 20%; zamieszkiwali obszar dzisiejszej Białorusi i Ukrainy;
prawosławni,
 Litwini – ok. 20% - na Litwie i Żmudzi; katolicy,
 Niemcy – 10% - zamieszkiwali miasta Korony i Prus Królewskich. byli to potomkowie
osadników, którzy przybyli na tereny paostwa polskiego w średniowieczu. Zajmowali się
głównie handlem i rzemiosłem; protestanci,
 Żydzi – 4%; zamieszkiwali głównie miasta Korony, zajmowali się handlem i rzemiosłem,
prowadzili karczmy. Zamieszkiwali autonomiczne gminy, mieli swoje prawa, wyznawcy
judaizmu

4
  inni :
 Łotysze w Inflantach,
 Ormianie mieszkali w miastach południowo – wschodniej RP; największe skupiska we
Lwowie i Kamieocu Podolskim. Zajmowali się głównie handlem.
 Tatarzy – zamieszkiwali głównie obszar Podola; wyznawali islam,
 Holędrzy (olędrzy) – osiedlali się w miastach zachodniej Polski,
 Szkoci – zajmowali się handlem obwoźnym; byli emigrantami wyznaniowymi,
 Karaimi – lud pochodzenia tureckiego, który zamieszkiwał obszar Auksztoty (Litwa
właściwa), Wołyo i Ruś Czerwoną
 Cyganie – przemieszczali się z miejsca na miejsce w taborach.
Ludnośd ulegała polonizacji z zachowaniem lokalnego, litewskiego bądź ruskiego patriotyzmu.
c) skład społeczny społeczeostwa – społeczeostwo dzieliło się na stany:
 szlachta – stan dominujący i uprzywilejowany. O przynależności do stanu decydowało
urodzenie. był to stan zamknięty. Uzyskad szlachectwo było niezwykle trudno. Zgodę na
nobilitację udzielał sejm. Wszyscy członkowie stanu szlacheckiego mieli jednorodną pozycję
prawną. Nie był to jednak stan jednorodny; dzielił się na warstwy ze względu na posiadany
majątek:
 magnateria – najbogatsza szlachta posiadająca olbrzymie majątki ziemskie (latyfundia), w
skład których wchodziły klucze folwarków i miasta,
 szlachta średnia – w XVI w. najliczniejsza warstwa stanu szlacheckiego, najczęściej szlachcic
średni był właścicielem folwarku lub kilku.
 szlachta zagrodowa – biedniejsza częśd szlachty posiadała majątek ziemski lecz nie folwark.
 szlachta gołota – najbiedniejsza częśd szlachty nie posiadająca ziemi.
 duchowieostwo – stan otwarty, do którego mógł wstąpid każdy po złożeniu święceo
kapłaoskich. Duchowieostwo było zróżnicowane pod względem majątkowym
 mieszczanie – stan bardzo zróżnicowany pod względem majątkowym. W XVI w., na skutek
przywilejów szlacheckich,
 chłopi – uprawiali ziemię, którą dzierżawili od szlachty lub duchowieostwa (panów feudalnych).
W XV/XVI w. ich sytuacja bardzo się pogorszyła. Wraz z rozwojem gospodarki folwarczno
paoszczyźnianej chłopi utracili prawa gwarantowane im w dokumentach lokacyjnych. Zostali
przypisani do ziemi, stali się poddanymi – poddaostwo osobiste i gruntowe. Był to
najbiedniejszy stan.

5
 4. PANOWANIE OSTATNICH JAGIELLONÓW – NOTATKA
_______________________________________________________________________________
Ostatni Jagiellonowie:
 Zygmunt I Stary (1506 – 1548)
 Zygmunt II August (1548 – 1572)

1. Wojny z Wielkim Księstwem Moskiewskim (Moskwą)

a) przyczyny:
 od XV w. Wielkie Księstwo Moskiewskie (tzw. Moskwa) zaczęło rosnąd w siłę i wkrótce stało się
najsilniejszym z księstw ruskich,
 Moskwa dążyła do włączenia w swoje granice wszystkich ziem ruskich. W związku z tym
popadła w konflikt z Wielkim Księstwem Litewskim (Litwą), które zajęły częśd tych ziem gdy
uniezależniły się od Mongołów w XIV i XV w.
 w 1492 r. Iwan III Srogi, z dynastii Rurykowiczów, zajął Wiaźmę i tereny nad Oką, które były
luźno związane z Litwą.
b) przebieg wojen litewsko – moskiewskich
 1500 – 1503 – za panowania Jana Olbrachta i Aleksandra Jagiellooczyka Moskwa wkroczyła na
ziemie litewskie. W 1503 r. zawarto rozejm, na mocy którego Moskwa zyskała ziemie:
siewierską, czernichowską i częśd smoleoskiej.
 1507 – 1522 - działania wojenne za panowania Zygmunta I Starego,
 Litwa nie była w stanie sama powstrzymad agresji moskiewskiej. Podjęła działania mające
na celu zyskanie pomocy ze strony wojsk polskich oraz sprzymierzyła się z Chanatem
Krymskim (Tatarami), którym również zagrażało Wielkie Księstwo Moskiewskie. Tatarzy
mieli przeprowadzad dywersję poprzez najazdy na ziemie Moskwy.
 1514 r. Wasyl III zawarł sojusz z Maksymilianem I Habsburgiem przeciwko paostwu polsko
– litewskiemu i zajął Smoleosk co umożliwiło mu dalszy podbój Litwy. Dyplomacja polska
powstrzymała cesarza Maksymiliana I przed interwencją zbrojną,
 1514 r. wojska polsko litewskie, dowodzone przez hetmana wielkiego litewskiego
Konstantego Ostrogskiego pokonały wojska moskiewskie w bitwie pod Orszą. To świetne
zwycięstwo nie zostało jednak dyplomatycznie wykorzystane.
 1515 r. Zygmunt I rozbił sojusz moskiewsko – habsburski dzięki podpisaniu układu w
Wiedniu.
 1522 r. rozejm litewsko – moskiewski – Moskwa zachowała wcześniejsze zdobycze: ziemie
siewierską,czernichowską i smoleoską.
 1534 – 1537
 Litwa wznowiła działania wojenne by odzyskad utracone wcześniej ziemie.
 Wojska litewsko – polskie dowodzone przez hetmana Jana Tarnowskiego zdobyły Homel i
Starodub, o które toczyły się ciężkie walki.
 1537 r. zawarto rozejm – Moskwa zatrzymała wcześniejsze zdobycze; przy Litwie pozostał
Homel.
c) skutki – Litwa utraciła siewierszczyznę, czernichowszczyznę i smoleoszczyznę, o którą
Rzeczpospolita będzie walczyd w XVII w. Pokój z Wielkim Księstwem Moskiewskim, które około
połowy wieku przekształciło się w Rosję, przetrwał kilkadziesiąt lat.

1
2. Stosunki z Habsburgami i polityka węgierska
a) Początek wieku XVI nie napawał optymizmem. Interesy Polski były zagrożone przez Turcję,
Habsburgów, Moskwę, nie rozwiązano również ostatecznie problemu krzyżackiego. Zakon
Krzyżacki stworzył sojusz antypolski z Moskwą i Habsburgami. Jego celem było osłabienie Polski i
Litwy, tak by wszyscy członkowie sojuszu na tym skorzystali. Moskwa pragnęła zagarnąd częśd
ziem litewskich, Habsburgowie pragnęli przejąd kontrolę nad Czechami i Węgrami, a Zakon chciał
uniezależnid się od Polski.
b) Ze względu na zagrożenie i wobec toczonej wojny litewsko – moskiewskiej król Polski, którym od
1505 r. był Zygmunt I Stary, postanowił podpisad w Wiedniu układ dynastyczny. Chciał w ten
sposób rozerwad sojusz antypolski i zagwarantowad sobie pomoc ze strony Habsburgów oraz ich
neutralnośd w przyszłym konflikcie polsko – krzyżackim. Układ ten dla Maksymiliana I również był
korzystny. W tamtym czasie cesarz brał udział w wojnach włoskich i gwarancja pokoju na
wschodnich granicach jego ziem była nie do pogardzenia.
c) W roku 1515 doszło do zjazdu w Wiedniu. Postanowiono, że :
 w razie wygaśnięcia czesko – węgierskiej linii jagiellooskiej, Jagiellonowie zrezygnują z tronu
Czech i Węgier na rzecz Habsburgów,
 w zamian za to cesarz Maksymilian I nie udzieli pomocy Zakonowi Krzyżackiemu i zrezygnuje z
sojuszu z Moskwą,
 cesarz poparł plan krucjaty przeciwko Turkom.
Układ został potwierdzony przez zawarcie dwóch małżeostw: syn Władysława Jagiellooczyka
Ludwik miał poślubid wnuczkę cesarza Marię Habsburg, a córka Władysława Jagiellooczyka – Anna
miała poślubid wnuka cesarza – Ferdynanda Habsburga (przyszłego cesarza).
d) Na skutek najazdu tureckiego Ludwik Jagiellooczyk zginął w bitwie pod Mohaczem w 1526 r., a
tron Czech i Węgier przypadł Habsburgom.
e) W 1526 r. królem Czech został Ferdynand Habsburg, a na Węgrzech wybuchła wojna domowa.
Kandydatem do tronu węgierskiego był Jan Zapolya, którego popierała częśd panów polskich. Jan
Zapolya przez pewien czas mieszkał w Polsce.
f) W 1538 r. Zygmunt August ożenił się z Elżbietą Habsburżanką, córką Ferdynanda I Habsburga i
Anny Jagiellonki, co popierała częśd magnatów szukających sojuszu do walki z Turkami.
Małżeostwo przetrwało 2 lata, gdy 19-o letnia księżniczka zmarła. Sojuszowi z Habsburgami była
przeciwna jego matka , królowa Bona, która doprowadziła do małżeostwa Jana Zapolyi ze swoją
córką Izabelą Jagiellonką.
g) Zygmunt II August podczas swego panowania zawarł sojusz z Habsburgami umocniony
małżeostwem z Katarzyną Habsburżanką (1553 r.), młodszą siostrą jego pierwszej żony. Żadna z
nich nie dała mu dziedzica. Obydwie chorowały na epilepsję.

3. Wojny o Mołdawię i relacje z paostwem tureckim

a) Mołdawia od kooca XIV w. była lennem polskim. Miała duże znaczenie w międzynarodowej
wymianie handlowej gdyż przez jej terytorium przebiegał szlak handlowy łączący Morze Czarne z
Bałtykiem. Hospodarstwo mołdawskie w swoje granice zamierzała wcielid zarówno Turcja jak i
Węgry. Dzięki umiejętnej polityce hospodar Stefan Wielki utrzymał niezależnośd od swoich
sąsiadów – Polski, Turcji i Węgier.
b) 1484 r. – Turcja zagarnęła mołdawskie porty czarnomorskie – Białogród i Kilię.
c) Jan Olbracht postanowił przywrócid wpływy polskie w Mołdawii i odzyskad porty czarnomorskie. W
1497 r. zorganizował wyprawę mołdawską, która zakooczyła się całkowitą klęską. Jan Olbracht

2
 liczył na poparcie Stefana Wielkiego, który pod naciskiem Turcji mu go nie udzielił. Wojska polskie
obległy Suczawę (stolica Mołdawii) , której nie udało im się zdobyd. Połączone wojska mołdawsko
– turecko – tatarskie pokonały wojska polskie
Zygmunt I starał się unikad konfliktu z Turcją (Imperium Osmaoskim), która w pierwszej połowie XVI
w. rozpoczęła ekspansję na teren południowej Europy. Sułtan Sulejman zajął Belgrad i wkroczył do
Węgier. W 1526 r. pokonał wojska węgierskie w bitwie pod Mohaczem, w której zginął Ludwik
Jagiellooczyk. Tron Węgier przejęli Habsburgowie rozpoczynając długoletni spór z Turcją. W 1540
r. Węgry zostały podzielone na trzy części: (1) Królestwo Węgier włączono do paostwa
Habsburgów; (2) częśd wschodnią włączono bezpośrednio do imperium Osmaoskiego, (3)
Księstwo Siedmiogrodu stało się lennem Turcji. Panował tam wnuk Zygmunta I – Jan Zygmunt
Zapola.
Z tej sytuacji starał się wyciągnąd korzyści hospodar mołdawski dążąc do usamodzielnienia się
Mołdawii i zagarnięcia Pokucia kosztem Polski. Hospodar (książę) mołdawski Piotr Raresz zajął
zbrojnie Pokucie w 1531 r. Król polski wysłał przeciwko niemu wojska dowodzone przez hetmana
Jana Tarnowskiego. Doszło do bitwy pod Obertynem (1531), w której odnieśliśmy zwycięstwo.
Nie zostało ono jednak wykorzystane ze względu na Turcję. Dopiero w 1538 r. zorganizowano
drugą wyprawę do Mołdawii. Zawarto pokój, na mocy którego hospodar zrzekł się Pokucia.
Mołdawia stała się lennem Turcji. Paostwo polsko – litewskie miało bezpośrednią Granicę z
Turcją na rzece Dniestr.
1530 – Zygmunt I Stary podpisał z sułtanem tureckim Sulejmanem porozumienie, które w 1533 r.
przekształciło się w pokój wieczysty z Turcją. Zabezpieczył w ten sposób południową granicę
Wielkiego Księstwa Litewskiego.

4. Wojna z Zakonem Krzyżackim (1519-1521) i hołd pruski (10.04.1525 r.)

W 1517 r. Albrecht Hohenzollern zawarł sojusz z księciem moskiewskim Wasylem III, który toczył
wówczas wojnę z Wielkim Księstwem Litewskim. Następnie wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego
zażądał od króla polskiego zwrotu wszystkich ziem Zakonu, który ten utracił w wojnie
trzynastoletniej (1454-1466) na rzecz Polski. Żądania te oraz wroga postawa wielkiego mistrza
doprowadziły do wybuchu wojny między Zakonem Krzyżackim a Królestwem Polskim w latach
1519-1521. Początek wojen związanych z reformacją w Niemczech oraz ekspansja turecka w
południowej Europie skłoniły obie strony do zawarcia rozejmu w Toruniu (1521) zawarty na 4
lata. 8.04.1525 r. zawarto pokój krakowski kooczący tę wojnę. Postanowienia pokoju:
 sekularyzacja Zakonu Krzyżackiego – paostwo krzyżackie, jako paostwo zakonu rycerskiego
(podległego papieżowi), przestało istnied; stało się paostwem świeckim o nazwie Prusy
Książęce. Jednocześnie całe paostwo przeszło na luteranizm
 Albrecht Hohenzollern został księciem dziedzicznym Prus. W przypadku braku potomstwa
tron mieli przejąd jego bracia, jednakże w przypadku wygaśnięcia tego rodu Prusy miały
zostad przyłączone do Królestwa Polskiego. Z dziedziczenia wyłączono linię Hohenzollernów
brandenburskich
 Albrecht, jako książę pruski, zobowiązał się złożyd królowi polskiemu hołd lenny oraz obiecał
pomoc wojskową w przypadku wojny
 Albrecht otrzymał godnośd członka senatu
10.04.1525 r. na rynku krakowskim książę pruski Albrecht Hohenzollern złożył hołd lenny królowi
Zygmuntowi I Staremu – hołd pruski.
Skutki i znaczenie hołdu lennego:

3
  nie wykorzystano sytuacji i nie włączono ziem Prus Książęcych bezpośrednio do
Królestwa Polskiego
 zniesiono wysiłek zbrojny i finansowy, na jaki było narażone paostwo polskie walcząc z
Krzyżakami od XIV w.
 zlikwidowano niebezpieczeostwo krzyżackie poprzez rozwiązanie Zakonu Krzyżackiego i
utworzenie paostwa świeckiego
 związano Prusy Książęce z Koroną poprzez prawo lenne i nałożono na Albrechta
obowiązki lenne
 gwarancja spokojnego rozwoju gospodarczego Korony, dzięki zniesieniu zagrożenia i
pełnej kontroli nad głównym szlakiem spławu zboża – Wiśle
 istniała szansa na przyłączenie tych ziem do Polski w przypadku wygaśnięcia linii
Hohenzollernów pruskich
 król Zygmunt Inie przewidział możliwości usamodzielnienia się lenna pruskiego i przyjęcia
przez książąt pruskich wrogiego stosunku do paostwa polskiego.

5. Przyłączenie Mazowsza do Korony 1526 – włączenie Mazowsza do Królestwa Polskiego

6. Walka o wpływy nad Bałtykiem i Inflanty – walka o Dominium Maris Baltici
a) Inflanty spełniały podobną rolę dla Litwy jak Pomorze Gdaoskie dla Królestwa Polskiego. Dźwiną
spławiano zboże litewskie i białoruskie do portów inflanckich skąd przewożono je do zachodniej
Europy. Kto kontrolował porty ten miał bezpośredni wpływ na gospodarkę Litwy. Inflanty były
częścią paostwa Zakonu Kawalerów Mieczowych – ostatniego zakonu rycerskiego w tej części
Europy. Chylił on się ku upadkowi. Przejęcie Inflant leżało w interesie ekonomicznym Litwy i
Moskwy. Oprócz tych paostw do rywalizacji przyłączyły się Szwecja i Dania, które chciały zdobyd
kontrolę nad handlem bałtyckim.
b) W 1557 r. Polska i Litwa zawarła z mistrzem Zakonu Kawalerów Mieczowych sojusz przeciwko
Moskwie. W odpowiedzi car rosyjski Iwan IV Groźny zajął częśd Inflant (Dorpat i Narwę). Szwedzi
zajęli częśd Estonii, a Duoczycy Wyspę Ozylię. Wielki mistrz Gotard Kettler postanowił złożyd hołd
lenny królowi polskiemu Zygmuntowi II Augustowi by nie dopuścid do dalszego rozbioru swojego
kraju.
c) 1561 – układ w Wilnie z mistrzem Zakonu Kawalerów Mieczowych Gotthardem Kettlerem:
 Zakon Kawalerów Mieczowych uległ sekularyzacji.
 Gotthard Kettler został księciem południowych Inflant (Kurlandia i Semigalia), które stały się
lennem Polski i Litwy. Pozostała częśd Inflant została bezpośrednio włączona do
Rzeczypospolitej (od 1569).
 Zygmunt II zobowiązał się odzyskad pozostałą częśd Inflant, co doprowadziło do wojny z
Moskwą.
d) I wojna północna (1563-1570) o pozostałe ziemie Inflant.
 Zygmunt II August zdawał sobie sprawę, że kluczowe dla polskiej gospodarki jest zapewnienie
wolności i swobody oraz bezpieczeostwa żeglugi morskiej na Bałtyku.
 wojna północna była częścią programu walki o Dominium Maris Baltici, którego celem było:
 przejęcie kontroli nad portami, przez które eksportowano zboże z Polski i z Litwy,
 zapewnienie wolności żeglugi na Bałtyku,
 posiadanie i rozbudowa własnej floty – po zajęciu Narwy z rozkazu króla zorganizowano
flotę kaperską, która w 1567 r. liczyła już około 30 statków kaperskich. Specjalnie dla
kaprów wybudowano port w Pucku.

4
  Kaper – właściciel statku, który na własny koszt zaciągał się na służbę po stronie jednego z
prowadzących wojnę paostw i walczył pod jego banderą w zamian za przyznanie im na
własnośd uzyskanej zdobyczy (Historia ustroju i prawa polskiego J. Bardacha)
 Wojnę rozpoczął Iwan IV Groźny zajmując Połock (1563 r.) Mimo starao Polki i Litwy nie udało
się tej twierdzy odzyskad.
 Pod koniec wojny władzę w Szwecji przejął Jan III Waza, którego żoną była siostra Zygmunta II
– Katarzyna Jagiellonka. Doprowadziło to do zbliżenia polsko – litewsko – szwedzkiego. Mimo
tego wynik wojny nie był do kooca pomyśli dla Polski i Litwy:
 1570 – pokój między Szwecją a Danią w Szczecinie potwierdzał rozbiór Inflant; uznawał
swobodę żeglugi narewskiej
 Rzeczpospolita opanowała większą częśd Inflant z Rygą i Parnawą; zawarła również rozejm z
Rosją (1570), który przetrwał 7 lat.
e) konflikt Zygmunta II Augusta z Gdaoskiem
 Zygmunt II August utworzył flotę kaperską, która miała zwalczad żeglugę narewską (I wojna
północna)
 1568 – w Gdaosku powstała Komisja Morska 9działała do 1572), która kierowała działaniami i
rozbudową floty kaperskiej. Do jej zadao należało również sprawy obrony wybrzeża, żeglugi i
handlu morskiego.
 bunt Gdaoska przeciw królowi Zygmuntowi II Augustowi. Przyczyny:
 utworzenie Komisji Morskiej zostało uznane za zamach na monopol handlu gdaoskiego i
ingerowaniu króla w politykę Gdaoska,
 odwetowe ataki na statki gdaoskie (w odpowiedzi na ataki królewskich kaprów)
 1570 r. – na polecenie Zygmunta II Augusta powstała komisja, która miała opracowad zasady
zwierzchnictwa króla polskiego nad Gdaoskiem i żeglugą morską. Na jej czele stanął biskup
Stanisław Karnkowski. Komisja opracowała tzw. Statuty Karnkowskiego. Składały się z 67
artykułów, które znacznie ograniczały niezależnośd Gdaoska i oddawały królowi polskiemu
zwierzchnośd nad portem i żeglugą.

5
 ROZWÓJ PRZYWILEJÓW SZLACHECKICH
Przywilej Wystawca Okoliczności nadania Treść dokumentu
1374 – koszycki Ludwik Węgierski Król chciał uzyskać zgodę szlachty na  zmniejszono podatki dla szlachty z 12 do 2
Koszyce wybór jednej z córek na króla groszy z łana chłopskiego
 zwolniono szlachtę z pozostałych opłata na
rzecz państwa
 król zobowiązał się płacić odszkodowanie
szlachcie za straty w wyprawach poza
granicami kraju
 król musiał wykupić szlachcica z niewoli
 król zobowiązał się budować zamki warowne
na własny koszt
 szlachta została zwolniona z obowiązku
budowy i reparacji zamków warownych
 urząd starosty mieli pełnić tylko Polacy
1388 – I piotrkowski Władysław Jagiełło Krzyżacy podważyli ważność chrztu i  Jagiełło potwierdził dotychczasowe przywileje
Piotrków małżeństwa Jagiełły, zawarli sojusz z  król zobowiązał się wykupić szlachcica z
książętami zachodniopomorskimi, niewoli jeżeli dostał się do niej poza granicami
mazowieckimi i Luksemburgami kraju
 król zobowiązał się wypłacić żołd w wysokości
3 grzywien od kopii podczas wyprawy
zagranicznej

1422 – czerwiński Władysław Jagiełło szlachta zwołała sejm obozowy w  zakaz łączenia stanowiska sędziego ziemskiego
Czerwińsk obozie wojskowym podczas i starosty w jednym ręku
przygotowywania się do wyprawy  nietykalność majątkowa szlachty bez wyroku
przeciwko Krzyżakom sądowego
 sądy miały sądzić szlachtę według prawa
pisanego
 król musiał uzyskać zgodę rady królewskiej na
bicie monety

1423 – statut warcki Władysław Jagiełło Jagiełło chciał zapewnić sukcesję tronu  szlachta uzyskała zgodę na wykupienie
Warka swoim synom majątku sołtysów krnąbrnych i nieużytecznych
 ograniczono wychodźstwo chłopów ze wsi

1
  wojewodowie ustalali ceny maksymalne na
produkty rzemieślnicze w miastach (taksy
wojewodzińskie)
1430-33 jedlneńsko – Władysław Jagiełło Jagiełło pragnął uznania Władysława III  Niemnem captivabimus nisi iure victim –
krakowskie królem Polski – kontynuacja panowania nikogo nie będziemy więzić bez wyroku
Jedlnia, Kraków Jagiellonów w Polsce sądowego – szlachta uzyskała nietykalność
majątkową i osobistą
 tylko szlachcic mógł zostać dostojnikiem
kościelnym
1454 – cerekwicko – Kazimierz Jagiellończyk nadał przywilej za cenę udziału szlachty  potwierdzono dotychczasowe prawa szlachty
nieszawskie w wojnie trzynastoletniej z Krzyżakami  król nie mógł wydawać nowych praw,
Cerekwica, Nieszawa w obozie pospolitego ruszenia szlachty nakładać nowego podatku i zwoływać
wielkopolskiej pod Cerekwicą koło pospolitego ruszenia bez zgody sejmików
Chojnic ziemskich
(przywilej ten stał się podstawą polskiego
parlamentaryzmu)
1496 – II piotrkowski Jan Olbracht wydał przywilej za cenę udziału  tylko 1 chłop może opuścić wieś w ciągu roku i
Piotrków szlachty w wyprawie na Mołdawię osiedlić się w mieście
 jedynak nie może opuścić wsi
 zwolniono szlachtę z opłat celnych na towary
własne i sól
 mieszczanie nie mogą kupować ziemi poza
miastem
 wprowadzono taksy wojewodzińskie na towary
miejskie
1505 – konstytucja sejm w Radomiu podczas kanclerz Jan Łaski doprowadził do  król nie może stanowić nowych praw bez
Nihil novi panowania Aleksandra uchwalenia konstytucji przy poparciu zgody szlachty
Radom średniej szlachty (podstawa polskiego parlamentaryzmu)
1520 sejm w Toruniu i Bydgoszczy ostatnia wojna z Krzyżakami  ustalono wymiar obowiązkowej pańszczyzny w
Toruń wysokości minimum 1 dnia z łana w tygodniu
 szlachta uzyskała swobodę żeglugi po Wiśle
 ograniczenie praw sądów miejskich w razie
gdy sprawcą przestępstwa był szlachcic

2
 5. REFORMACJA I KONTRREFORMACJA W RZECZPOSPOLITEJ – NOTATKA
_______________________________________________________________________________
1. Przyczyny reformacji na ziemiach polskich
a) podobnie jak w innych krajach duchowieostwo cechowało:
 niski poziom moralny i intelektualny,
 lekceważenie obowiązków,
 nepotyzm,
 powiększanie dóbr kościelnych,
 wysokie opłaty na rzecz Kościoła.
b) duchowieostwo miało własne sądownictwo i liczne przywileje, z czego niezadowolone były inne
stany,
c) szlachta sprzeciwiała się:
 nadmiernej władzy Kościoła – temu, że starostowie, urzędnicy świeccy, byli zobowiązani do
wykonywania wyroków sądów kościelnych,
 częśd szlachty chciała uniezależnienia się od Rzymu,
 żądano większego opodatkowania Kościoła,
d) ruch egzekucyjny szlachty nawoływał wręcz do utworzenia Kościoła narodowego, na czele którego
stanąłby król.

2. Nurty reformacji na ziemiach polskich:

a) luteranizm
 przyjęła się tam, gdzie mieszkała ludnośd pochodzenia niemieckiego: w miastach takich jak
Wrocław, Gdaosk, Elbląg, Toruo, Królewiec, w Prusach Książęcych. oraz w zachodniej
Wielkopolsce (Wschowa, Skwierzyna, Wałcz),
 mieszczanie liczyli na zmianę swojej pozycji społeczno – prawnej oraz na likwidację hierarchii
kościelnej,
 zakładali gimnazja luteraoskie; najsławniejsze w Toruniu i Gdaosku,
 w polityce luteranie dążyli do wzmocnienia władzy królewskiej, zrównania praw mieszczaostwa
i szlachty. Chcieli posiadad własnych przedstawicieli w sejmie i posiadad prawo do ziemi
(mieszczanie). Usiłowali opodatkowad pozostałe grupy społeczne (szlachtę i duchowieostwo),
nałożyd na nich cła. Pragnęli wolnego handlu (głównie zbożem) oraz wolnej żeglugi.
b) kalwinizm
 przyjął się głównie wśród szlachty w Małopolscy i na Litwie ze względu na jego demokratyczny
charakter. W Małopolsce przyjęła go głównie szlachta , a na Litwie magnaci np.: Radziwiłłowie,
Chodkiewiczowie, Leszczyoscy, Olesioscy.
 szlachta zamieniała kościoły na zbory kalwioskie, odmawiała płacenia dziesięciny, odbierała
ziemię Kościołowi, występowała przeciwko sądom kościelnym, dążyła do stworzenia kościoła
narodowego i uniezależnienia się od Rzymu,
 głównym ośrodkiem był Pioczów, gdzie powstało gimnazjum humanistyczne,
 przywódcą polskich kalwinów był Jan Łaski.
 w polityce polscy kalwini chcieli:
 wzmocnid pozycję króla kosztem magnaterii i Senatu,
 żądali zwrotu królewszczyzn zagarniętych nielegalnie przez magnaterię,
 zrównoważenia w prawach Senatu z Izbą Poselską.
 magnaci litewscy pragnęli, by król był najważniejszą osobą w kraju,

1
  dążyli też do połączenia Korony i Litwy w jedno paostwo.
c) bracia polscy = arianie = antytrynitarze
 jest to odłam kalwinizmu – tzw. zbór mniejszy. Do rozłamu doszło w latach 1562-1563. na
czele arian stał Piotr z Goniądza,
 poglądy:
 Bóg jest jeden, w jednej postaci,
 odrzucali dogmat o Trójcy Świętej, uważali, że Chrystus był człowiekiem, Duch Święty jest
mocą nadaną ludziom przez Boga – stąd też wzięła się ich nazwa antytrynitarze
 nie uznawali części Biblii odrzucając treści które były niezgodne z rozumem,
 głosili że wszyscy ludzie są bradmi, i wspólnie powinni pracowad,
 głosili tolerancję wobec innych religii i wyznao,
 chrzest należy przyjmowad dobrowolnie i świadomie – chrzest dorosłych,
 sprzeciwiali się poddaostwu chłopów,
 najważniejszą wartością było dla nich życie ludzkie dlatego nie uznawali kary śmierci,
potępiali wojny i odmawiali służby wojskowej; aby to podkreślid zamiast szabli,
przedstawiciele ariaoskiej szlachty nosili u boku drewniane miecze.
 nie uznawali kłamstw i oszustw,
 arianie utworzyli Akademię w Rakowie, która słynęła z wysokiego poziomu naukowego i
nowoczesnych metod nauczania (została zamknięta w 1638 r.)
 założyli w Rakowie także własną drukarnię, w której drukowano dzieła uczonych i nowe
podręczniki dla młodzieży,
 Ich poglądy godziły często w szlachtę i były zbyt radykalne, by mogły uzyskad szersze grono
sympatyków. Dlatego też zwrócili się przeciwko nim katolicy i protestanci. Podczas potopu
szwedzkiego zarzucono im współpracę ze Szwedami. W 1658 r. sejm podjął decyzję o wygnaniu
ich z kraju. Częśd z nich przyjęła katolicyzm – np. Wacław Potocki.
d) bracia czescy
 był to odłam husytyzmu, który rozwijał się na ziemiach polskich dzięki uciekinierom z Czech,
 osiedlili się w Wielkopolsce; głównym ośrodkiem było Leszno,
 program:
 wszyscy ludzie są równi,
 sprzeciwiali się wojnom.
Reformacja we Polsce nie była trwała.

3. Osiągnięcia reformacji:
 rozwój szkolnictwa – arianie założyli swoje szkoły (gimnazja humanistyczne) w Pioczowie,
Lubartowie, Lublinie i Rakowie (sławna Akademia Rakowska), powstawały gimnazja luteraoskie
np. w Gdaosku, uniwersytet w Królewcu,
 arianin Piotr Statorius – Stoleoski opracował pierwszą gramatykę języka polskiego,
 arianin Jan Mączyoski napisał słownik łaciosko – polski ,
 zawarcie zgody sandomierskiej i doprowadzenie do uchwalenia konfederacji warszawskiej.

4. Próby zjednoczenia protestantów i tolerancja religijna

a) polscy kalwini dążyli do utworzenia w Polsce kościoła narodowego, na wzór angielski. Miał on byd
niezależny od Rzymu, a jego głową miał byd król Zygmunt II August. Chcieli:

2
  zwołania soboru narodowego, który zreformuje Kościół katolicki,
 wprowadzenia języka polskiego do liturgii,
 komunii pod dwiema postaciami,
 zawieranie małżeostw przez księży
Idea ta nie została zrealizowana ze względu na sprzeciw hierarchów kościelnych oraz obawę
szlachty przed wzmocnieniem władzy królewskiej.
b) próby zjednoczenia protestantów nie powiodły się. Jednakże w 1570 r. została zawarta zgoda
sandomierska – ugoda między luteranami, kalwinami, bradmi czeskimi, która dotyczyła wspólnej
obrony tych wyznao i współdziałania między protestantami. Współpracę tę było widad podczas
pierwszego wielkiego bezkrólewia.
c) konfederacja warszawska 28.01.1573 r.– pokój religijny między wszystkimi wyznaniami religijnymi
– gwarantował tolerancję religijną, wolnośd sumienia i wyznania; konfederacja potwierdzała
równouprawnienie polityczne różnowierców. Dokument opracowała komisja sejmowa, w skład
której wchodzili protestanci i katolicy. Skład: przywódcy ruchu egzekucyjnego: Piotr Zborowski,
Hieronim Ossolioski, arianin Mikołaj Sienicki, brat czeski Rafał Leszczyoski, biskup Stanisław
Karnkowski, biskup Franciszek Krasioski.

5. Kontrreformacja w Polsce
a) Zygmunt II August przyjął uchwały soboru trydenckiego (1565), a w 1577 r. uczynił to synod w
Piotrkowie . Postanowienia te szybko zaczęto wprowadzad je w życie:
 zakładano seminaria duchowne dzięki czemu poziom wykształcenia kleru bardzo wzrósł,
 objęto nadzorem kler parafialny,
 proboszczów zobowiązano do dbania o poziom religijny i moralny wiernych,
 księża zostali zobowiązani do regularnego głoszenia kazao w swoich kościołach oraz
prowadzenia ksiąg chrztów, małżeostw i zgonów,
b) cechy polskiej kontrreformacji:
 kształcenie księży,
 wykorzystywanie różnego rodzaju oddziaływania na wiernych poprzez muzykę, sztukę,
literaturę, teatr i żywe słowo,
 wprowadzono nową metodę katechizacji – rekolekcje, pielgrzymki, kult świętych np. w.
Stanisława Kostki (opiekuna młodzieży),
 rozwinięcie kultu maryjnego,
 w polityce dążenie do ograniczenia wpływu politycznego protestantów. W XVII w. dysydenci
mieli coraz mniejsze szanse na objęcie stanowisk publicznych.
c) działalnośd biskupa warmioskiego Stanisława Hozjusza
 sprowadził zakon jezuitów do Polski w 1564 r.; osiedli w Braniewie i założyli tam kolegium
jezuickie, które kształciło młodzież. Później jezuici osiedli w Wilnie prowadząc akcję
kontrreformacyjną.
 twórca „Katolickiego wyznania wiary”,
 głosił pogląd o niepodzielnej i nieomylnej władzy papieża w Kościele
 działalnośd jezuitów w Polsce:
 zakładali szkoły dla młodzieży szlacheckiej,
 nauczali katechizmu rzymskiego,
 nauczali polskojęzycznych pieśni religijnych,
 wprowadzili do codziennego użytku zwrot „Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus”,

3
  utworzenie szkół na poziomie gimnazjalnym = kolegiów jezuickich (25 do 1608 r., a do 1638
r. jeszcze 17). Nauka w nich była bezpłatna,
 założyli pierwsze seminarium duchowne i kształcili księży,
 organizowali dysputy religijne z innowiercami,
 prowadzili działalnośd wydawniczą,
 w 1569 r. Stefan Batory podniósł do rangi uniwersytetu kolegium jezuickie w Wilnie
(powstał Uniwersytet Wileoski),
 jezuita Jakub Wujek przetłumaczył Biblię na język polski
d) Piotr Skarga, jezuita, rektor Akademii Wileoskiej, osobisty spowiednik króla Zygmunta III Wazy.
Autor „Żywotów świętych”, „Kazań na niedziele i święta całego roku”. Miał olbrzymi wpływ na
Zygmunta III Wazę.

6. Kościół prawosławny i unia brzeska 1596 r.

a) w XVI w. przeżywał kryzys – wierni, szczególnie bogata szlachta, przechodzili na kalwinizm,
arianizm lub katolicyzm,
b) oficjalnie był podporządkowany patriarsze w Konstantynopolu. W drugiej połowie XVI w. powstał
patriarchat w Moskwie, który rościł sobie prawo do zwierzchności nad prawosławnymi w Polsce i
na Litwie. Zygmunt III Waza obawiał się, że wykorzysta to car by ingerowad w wewnętrzne sprawy
Rzeczypospolitej.
c) Zygmunt III Waza w 1596 r. doprowadził do zawarcia unii religijnej między Kościołem
prawosławnym w Polsce, a Kościołem katolickim. Powstał Kościół greckokatolicki nazywany
unickim. Na mocy unii Kościół prawosławny w Polsce miał:
 uznad zwierzchnośd papieża,
 zachowad obrządek prawosławny i liturgię w języku starocerkiewnym,
 zachowad prawo zawierania małżeostw przez księży
Skutki:
 większośd wiernych prawosławnych nie uznała unii, nazwano ich dyzunitami,
 prawosławnym zabroniono odprawiania obrzędów religijnych gdyż władze uznawały tylko
Kościół grekokatolicki. Dopiero na początku XVII w. odzyskali to prawo.
 doszło do rozłamu w Kościele prawosławnym.

4
 6. RZECZPOSPOLITA OBOJGA NARODÓW – NOTATKA
_________________________________________________________________________________
1. Unia polsko – litewska w XV w.
a) rozluźnienie unii polsko – litewskiej po śmierci Jagiełły w 1434 r. – na tronie polskim zasiadł
Władysław III Warneoczyk, a na tronie Litwy jego młodszy brat Kazimierz Jagiellooczyk. Władysław
zachował formalną, zwierzchnią władzę nad Litwą.
b) przywrócenie unii polsko – litewskiej po śmierci Władysława III w bitwie pod Warną w 1444 r.
Kazimierz Jagiellooczyk, wielki książę litewski, został królem Polski w 1446 r.
c) rozluźnienie unii polsko – litewskiej po śmierci Kazimierza Jagiellooczyka w 1492 r.
 na polskim tronie zasiadł jego starszy syn Jan Olbracht, a na litewskim młodszy – Aleksander,
 1499 r. – unia krakowsko – wileoska – traktat między Janem Olbrachtem, a Aleksandrem, w
którym oba paostwa zobowiązały się do udzielania sobie wzajemnej pomocy militarnej oraz
nieangażowania się w konflikty zbrojne bez zgody drugiej strony. Oprócz tego senatorowie obu
krajów mieli konsultowad ze sobą wybór monarchów.

2. Dwa paostwa i jedne władca – unia polsko – litewska w XVI w.

a) rządy Aleksandra (1501 – 1506) – odnowienie unii polsko – litewskiej w 1501 r.
 na tronie Polski zasiadł wielki książę litewski Aleksander, młodszy brat Jana Olbrachta,
 1501 r. unia mielnicka – propozycja zacieśnienia więzów polsko – litewskich:
 Polska i Litwa będą funkcjonowad jak jedno paostwo, na czele z jednym królem,
 król będzie wybierany przez dostojników oby paostw .
 unia mielnicka nie weszła w życie gdyż odrzucił ją litewski sejm. Aleksander nie był nią również
zainteresowany gdyż dotąd tron litewski był dziedziczony w rodzie Jagiellonów. Po unii byłby
elekcyjny, a wybór władcy zależałby od decyzji polskich senatorów, których liczba przewyższała
liczbę senatorów litewskich.
b) rządy Zygmunta I Starego (1506 – 1548)
 król polski i wielki książę litewski; na stałe rezydował w Krakowie
 od 1543 r. rządy na Litwie, w jego imieniu, sprawował jego syn Zygmunt August. Mógł on
podejmowad samodzielne decyzje polityczne chod władzę zwierzchnią Zygmunt Stary
zachował.
c) rządy Zygmunta II Augusta (1548 – 1572)
 był bardzo przywiązany do Litwy. Po śmierci Barbary Radziwiłłówny spędził na Litwie 10 lat.
 na Litwie zetknął się z opozycją średniej szlachty litewskiej (bojarów), która dążyła do
zrównania jej w prawach ze szlachtą polską (na Litwie posłów wybierali urzędnicy, a nie
sejmiki).

3. Przemiany na Litwie przed unią lubelską.

a) w XV w. na Litwie wprowadzono wiele zmian wzorowanych na Królestwie Polskim :
 szlachta została objęta częścią przywilejów np. prawem nietykalności osobistej i majątkowej
bez zgody sądu,
 wprowadzono urząd wojewody,
 utworzono sied diecezji i parafii katolickich,
 na wsi upowszechniła się gospodarka folwarczno – paoszczyźniana,
 w 1564 r. utworzono odrębny system sądownictwa dla szlachty (sądy grodzkie, ziemskie i
podkomorskie)

1
  w 1566 r. ogłoszono II statut litewski – nowy zbiór praw, wzorowanych na prawie rzymskim i
polskim,
 w 1566 r. województwa podzielono na powiaty i powołano w nich sejmiki ziemskie. Sejmiki te
wybierały posłów na sejm litewski, który zorganizowano na wzór sejmu polskiego.

4. Geneza unii lubelskiej:

 za panowania dynastii Jagiellonów na króla polskiego wybierano tego przedstawiciela dynastii,
który pełnił funkcję dziedzicznego księcia na Litwie,
 Zygmunt August nie miał spadkobiercy. Obawiał się więc o przyszłośd Polski i Litwy. Dzięki unii
pragnął zabezpieczyd przyszłośd obu paostw,
 średnia szlachta litewska pragnęła uzyskad przywileje, którymi cieszyła się szlachta polska.
Dzięki nim szlachta litewska umocniła by swoja pozycję w paostwie i ograniczyła rolę
wszechwładnej magnaterii litewskiej,
 magnateria litewska (kniaziowie) była uprzywilejowana w stosunku do bojarów litewskich,
 bojarzy dzierżawili ziemie od kniaziów, co było formą uzależnienia,
 najważniejsze urzędy w paostwie pełnili kniaziowie,
 magnaci litewscy zasiadali w radzie wielkoksiążęcej, która sprawowała władzę na Litwie pod
nieobecnośd monarchy
W 1562 r. szlachta litewska zaproponowała zwołanie wspólnego sejmu, który miał zająd się
sprawą unii.
 Wielkie Księstwo Litewskie nie było w stanie samodzielnie obronid swoich granic przed
Moskwą, Turcją i Tatarami, których potęga ciągle rosła,
 szlachta polska chciała mied dostęp do ziemi litewskiej. Unia ułatwiłaby ekspansję gospodarczą
na ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego przy niewielkim wysiłku gospodarczym i militarnym.

Chcąc zmusid magnaterię litewską na wyrażenie zgodny na unie król Zygmunt II August na sejmie w
Lublinie ogłosił inkorporację Wołynia, Podola i Kijowszczyzny do Królestwa Polskiego. Magnaci
litewscy zgodzili się na unię pod warunkiem, że na Litwie nie będzie egzekucji dóbr oraz, że Litwa nie
zostanie inkorporowana do Korony.

5. Postanowienia unii polsko – litewskiej w Lublinie 1.07.1569 r.

 Powstało jedno paostwo – Rzeczpospolita Obojga Narodów, złożone z dwóch równoprawnych
części: Korony (dawne Królestwo Polskie) i Litwy (dawne Wielkie Księstwo Litewskie).
 Na czele paostwa stał król, który zrzekł się na rzecz sejmu ze swoich praw dziedzicznych do
Litwy; zachował tytulaturę Wielkiego Księcia Litewskiego. Miał byd koronowany na króla Polski,
 Wspólne miały byd najwyższe organy władzy w paostwie: król, sejm (senat, izba poselska) a
także moneta, polityka zagraniczna.
 Król miał byd wybierany przez Polaków i Litwinów podczas wolnej elekcji.
 Odrębne pozostały urzędy, skarb, wojsko, sądy, prawo oraz język urzędowy (na Litwie ruski, w
Koronie polski).
 szlachta uzyskała swobodę przemieszczania się i osiedlania na terytorium całego paostwa.
Było to rzeczywiste połączenie dwóch paostw – unia realna.

2
6. Skutki i znaczenie unii w Lublinie:
 oba paostwa wzmocniły się – powstało jedno z największych paostw europejskich, które mogło
stawid czoło licznym wrogom,
 Korona zyskała nowych wrogów: Moskwę, Turcję i Tatarów. Od tej pory granica wschodnia
stała się najbardziej niespokojną granicą, co prowadziło do zwiększenia wysiłku militarnego.
 polscy władcy uznali wschodni kierunek polityki zagranicznej za priorytetowy (wiodący).
 szlachta litewska uzyskała przywileje, dzięki którym mogła przeciwstawid się magnaterii
 szlachta polska zaczęła zakładad olbrzymie majątki na Wołyniu, Podolu i Ukrainie. Powstały
tam latyfundia, wykształciły nowe rody magnackie
 Polska stała na wyższym poziomie cywilizacyjnym wobec tego nastąpiła polonizacja kultury
litewskiej.

7. Rzeczpospolita Obojga Narodów

a) terytorium w1569 r.:
 Korona – 568 tys.km2
 Litwa – 297 tys. km2
 Rzeczpospolita Obojga Narodów 865 tys. km2
b) podział administracyjny
 Rzeczpospolita dzieliła się na Koronę i Litwę. Każda z części dzieliła się na prowincje,
 Korona dzieliła się na dwie prowincje: Małopolskę i Wielkopolskę.
 Litwa dzieliła się na : Litwę Białoruś i Żmudź (odrębne starostwo),
 do Korony i do Litwy należały Inflanty
 prowincje dzieliły się na:
 województwa, dawne większe księstwa dzielnicowe, na czele których stał wojewoda
 województwa dzieliły się na powiaty = ziemie (obszar władzy sądu ziemskiego),
c) urzędy – były piastowane dożywotnio i honorowo, sprawowane przez szlachtę.

Urzędy centralne = ministerialne - urzędnicy powoływani przez króla, pełnili swoje funkcje
dożywotnio
Urząd Uprawnienia

Kanclerz i podkanclerzy  jeden z nich musiał byd duchownym

 prowadzili kancelarię królewską
 prowadzili politykę zagraniczną – kanclerz koronny zajmował się
polityką zachodnią, a kanclerz litewski – wschodnią
 dbali o to by dokumenty opuszczające kancelarię królewską były
zgodne z prawem
 prowadzili tzw. Metrykę koronną – księgi kanclerskie i podkanclerskie
 kancelaria litewska prowadziła Metrykę litewską
 przewodniczyli sądom asesorskim
Podskarbi wielki i  zarządzali skarbem królewskim
podskarbi nadworny  podskarbii nadworny zarządzał wydatkami na potrzeby króla i dworu
 odpowiadali za wpływy do budżetu (podatki) i ich dystrybucję
Marszałek wielki  zarządzał dworem królewskim
 był mistrzem ceremonii

3
  określał ceny żywności w miejscu pobytu dworu
 sprawował sadownictwo karne w miejscu pobytu władcy
 dbał o bezpieczeostwo monarchy
 podlegała mu straż marszałkowska
 podczas obrad sejmu odczytywano artykuły marszałkowskie tzn.
przepisy karne, które regulowały bezpieczeostwo s miejscu
sejmowania
Marszałek nadworny  zastępca marszałka wielkiego
 opiekował się zaopatrzeniem dworu królewskiego
 administrował wydatkami dworu królewskiego
Hetman wielki i polny  dowódca armii
 miał prawo zarządzad budżetem armii
 miał prawo karad śmiercią w czasie wojny, przedstawiad żołnierzy do
nagrody lub nobilitacji
 miał prawo wysyład poselstwa i posiadad własnych przedstawicieli
dyplomatycznych w krajach Wschodu – na Krymie (Chanat Krymski), w
Turcji i Mołdawii
 nie był to urząd senatorski; hetman często łączył swój urząd z funkcja
wojewody i kasztelana i z tej racji zasiadał w senacie
 był to urząd dożywotni (od 1581 r.)
Regimentarze  byli mianowani przez króla tymczasowo w zastępstwie hetmanów
przypadku gdy hetmanów zabrakło lub nie mogli pełnid swoich funkcji
Referendarze  dwóch – duchowny i świecki
 prowadzili sprawy w sadach królewskich
 mieli głos doradczy w senacie

Urzędy lokalne
Urząd lokalny Uprawnienia

starosta grodowy  nadzorował spokój i bezpieczeostwo publiczne, obronnośd zamków,

stan dróg i mostów
 przewodniczył sądowi grodzkiemu
 pełnił funkcje administracyjne, policyjne i sądowe
wojewoda  ustalał taksy
 sprawował sądownictwo nad ludnością żydowską
 kontrolował miary i wagi
 urząd senatorski
kasztelan  stał na czele armii
 w hierarchii urzędów stał niżej od wojewody z wyjątkiem kasztelana
krakowskiego, który po królu i prymasie był najwyższym urzędnikiem
w Koronie
 urząd senatorski

Godności tytularne ziemskie :

4
Godnośd tytularna Opis

chorąży  w średniowieczu rycerz noszący chorągiew; w Rzeczpospolitej tytuł

honorowy
wojski  od XIII w. zastępca kasztelana w sprawach wojskowych; w
Rzeczpospolitej niższy urzędnik ziemski, który czuwał nad spokojem
ziemi i bezpieczeostwem rodzin szlacheckich w czasie pospolitego
ruszenia
cześnik  w dawnej Polsce zawiadywał piwnicą panującego
 w Rzeczpospolitej urząd tytularny
podczaszy  urzędnik dysponujący napojami w czasie uczt królewskich; wręczał
królowi puchary, podawał desery i nadzorował służbę, która
zajmowała się trunkami
 XIV – XVI w. przekształcił się w urząd honorowy ziemski
 w Rzeczpospolitej był podczaszy wielki koronny i podczaszy wielki
litewski
miecznik  do XIV w. urzędnik opiekujący się zbrojownią panującego i noszący
przed nim miecz ; w Polsce szlacheckiej – urząd tytularny. W XVI w.
było dwóch mieczników – miecznik wielki koronny i miecznik wielki
litewski. Oprócz tego byli miecznicy wojewódzcy, ziemscy, powiatowi,
którzy honorowo spełniali swój obowiązek gdy przybył król
stolnik  w dawnej Polsce urzędnik nadworny opiekujący się spiżarnią i stołem
panującego
 XIV – XVI w. przekształcił się w urząd honorowy ziemski
 od unii lubelskiej był stolnik nadworny koronny i stolnik nadworny
litewski
podstoli  początkowo zastępca stolnika
 XIV – XVI w. przekształcił się w urząd honorowy ziemski
 w Rzeczpospolitej był urząd podstolego wielkiego koronnego i
podstolego wielkiego litewskiego
 w ziemiach urząd honorowy
łowczy  od czasu Jagiełły urzędnik, który organizował polowania dworskie i
królewskie, dozorował lasy i strzegł ich przed kłusownikami,
opiekował się królewską psiarnią i sprzętem łowieckim. Od XVI w.
urząd tytularny – łowczy wielki koronny i łowczy wielki litewski
Opisy na podst. Słownika terminów i pojęć historycznych
d) ludnośd – 8 mln – paostwo wielonarodowe:
 Polacy – 40%
 ludnośd ruska, białoruska, ukraioska – 20%
 Litwini – ok. 20%
 Niemcy – 10%
 Żydzi – 4%
 inni - Łotysze, Ormianie, Tatarzy
e) organizacja sił zbrojnych Rzeczypospolitej

5
pospolite ruszenie  obowiązywała zasada, zgodnie z którą każdy szlachcic posiadający
ziemię jest zobowiązany do służby wojskowej
 pospolite ruszenie od kooca XV w. było zwoływane za zgoda sejmu.
 za niestawienie się na wezwanie groziła konfiskata dóbr
 pospolite ruszenie nie było karne i często się buntowało; miało
niewielką wartośd bojową
 by utrzymad je w karności w czasach pokoju zwołano okazowania
 szlachta nie chciała likwidacji pospolitego ruszenia, uzasadniając swoją
uprzywilejowana pozycję w paostwie właśnie obowiązkiem służby
wojskowej
wojska zaciężne  było ich niewiele gdyż sprzeciwiała się temu szlachta obawiając się
wzmocnienia pozycji króla i stałych podatków na utrzymanie armii
 wojska zaciężne formowano na czas wojny za zgoda sejmu
 sejm uchwalał specjalny podatek na wojsko
 dowodzili nimi hetman wielki i polny
 w rzeczpospolitej istniała tzw. obrona potoczna na granicy
południowo – wschodniej, utrzymywana ze szkatuły królewskiej, w sile
1500-3000
wojsko kwarciane  utworzone na sejmie 1562-1563 – wojsko stałe
 było opłacane z dochodu królewszczyzn, zwanego kwartą
 były to głównie chorągwie jazdy szlacheckiej, które stacjonowały na
Ukrainie
 3500 – 4000 ludzi
 w razie wojny zwiększano zaciąg dzięki tzw. listom przypowiednim,
które otrzymywali rotmistrze. Liczebnośd takiego wojska zależała od
pieniędzy, które przeznaczył na nie sejm
piechota wybranieckia  utworzono za czasów Stefana Batorego
 był złożona z chłopów, na wzór piechoty węgierskiej
 tworzono ją z chłopów z królewszczyzn, zgodnie z zasadą : z 20 łanów
królewszczyzn miał iśd na wojnę 1 wybraniec
 wynagrodzeniem była ziemia – łan wybraniecki, wolny od
paoszczyzny
 do 2300 ludzi
kozacy rejestrowi  Kozacy zamieszkiwali teren Ukrainy, głównie Zaporoże
 rejestr kozacki utworzono w 1578 r. – był to rejestr kozaków, którzy
byli na żołdzie królewskim (wojsko zaporoskie)
 na czele kozaków stał ataman podległy bezpośrednio staroście
czerkaskiemu
 liczebnośd – do 1000. Rejestr zwiększano w przypadku wybuchu
wojny
prywatne wojska  magnaci posiadali swoje wojska prywatne nazywane milicją
magnatów  obejmowały wszystkie rodzaje broni – jazdę, piechotę i artylerię

f) sądownictwo

6
Sądy Opis
sądy szlacheckie
sąd ziemski  sądziły sprawy szlachty z danej ziemi
 komplet sędziowski to: sędzia, podsędek i pisarz wybierani przez sejmik
 ponieważ często sejmik nie mógł dojśd do porozumienia w XVII w.
przechodziły kryzys
sąd grodzki  przewodził mu sędzia grodzki mianowany przez starostę, niezależny od
sejmiku
 rozpatrywał sprawy karne i cywilne
sąd podkomorski  rozpatrywał sprawy graniczne dóbr szlacheckich
sądownictwo dla 
duchowieostwa
Trybunał Koronny i  istniał od 1578 r.
Litewski  Trybunał zbierał się dla Małopolski w Lublinie, dla Wielkopolski w
Piotrkowie Trybunalskim
 w Trybunale sądzili reprezentanci szlachty wybierani na sejmikach
deputackich (1 – 2 z województwa) – łącznie 27 deputatów szlacheckich i
6 duchownych
 deputaci sądzili łącznie; obowiązywała zasada większości głosów
 Trybunał był sądem II instancji i rozpatrywał odwołania szlachty od
wszystkich wyroków
sąd sejmowy  funkcjonował tylko podczas obrad sejmu
 przewodził mu król
 asesorami byli wszyscy obecni senatorowie ora 8 deputatów z izby
poselskiej
 obradami sądu kierował marszałek wielki koronny bądź litewski (zależy w
jakim mieście obradował sejm)
 rozstrzygał:
 zbrodnie obrazy majestatu
 zdrada stanu
 sprawy o nadużycia skarbowe wyższych urzędników
 gwałty na sejmach, rozbijanie Trybunału, sejmiku
 zbrodnie popełnione przez szlachcica a zagrożone karą śmierci,
konfiskaty dóbr, banicji
 szczególnie ważne sprawy cywilne, w których był zainteresowany
skarb paostwa
 postawienie dygnitarza przed sądem sejmowym było jedyną możliwością
pozbawienia go urzędu
 sąd sejmowy mógł ingerowad w wyroki innych sądów – prawo łaski
sąd referendarski  sądził chłopów z dóbr królewskich
sąd wojewodzioski  orzekał w sprawach Żydów
g) skarbowośd
 skarb nadworny
 dochody z mennicy, żup, kopalo olkuskich, cła, dochody z części królewszczyzn
pozostających pod bezpośrednim zarządem skarbu nadwornego, ze sprzedaży urzędów

7
  funduszami zarządzał podskarbi nadworny; pieniądze szły na wydatki osobiste króla,
utrzymanie dworu, wyprawianie poselstw zagranicznych
 skarb pospolity (paostwowy)
 dochody z podatków – kwarta (1/4 dochodów z królewszczyzn), podatki nadzwyczajne
uchwalone przez sejm przeznaczone na wojsko
 zarządzał nimi podskarbi koronny; był kontrolowany przez sejm; pieniądze szły na
utrzymanie wojska, pensje urzędników, diety poselskie oraz na prowadzenie wojny
W Rzeczpospolitej nie było systemu ściągania podatków.
Królewszczyzny to majątki królewskie, które stanowiły domenę królewską. W 1563 r. Domena
królewska w Koronie liczyła 197 miast i 1932 wsie. Ponadto około 1/3 królewszczyzn było w zastawie.

8
 8. PIERWSI WŁADCY ELEKCYJNI – NOTATKA
__________________________________________________________________________________
Bezkrólewie – okres między śmiercią jednego monarchy, a koronacją następnego.
Wolna elekcja (elekcja viritim) – wybór króla przez szlachtę, w którym każdy szlachcic mógł wziąd
udział osobiście. Szlachta głosowała na zjeździe województwami w obecności posłów, którzy
odnosili jej głosy do senatu; wybór króla ogłaszał marszałek, mianował natomiast prymas.
Interrex – osoba zastępująca króla podczas bezkrólewia; zwoływał sejm, sejmiki, reprezentował
paostwo na zewnątrz i kierował administracja do czasu objęcia władzy przez nowego króla.
Konfederacja – związek szlachty, który powstał dla osiągnięcia określonego celu. Decyzje zapadały
większością głosów).
Rokosz – zbrojne wystąpienie szlachty przeciw królowi pod hasłem obrony zagrożonych swobód i
wolności. Inaczej – zbrojna konfederacja szlachty zawiązana przeciw królowi.

1. Pierwsze bezkrólewie po śmierci Zygmunta II Augusta 1572 – 1573

a) Po śmierci Zygmunta II Augusta (1572), ostatniego władcy z dynastii jagiellooskiej, trzeba było
określid sposób obioru nowego władcy. W okresie I wielkiego bezkrólewia rywalizowali miedzy
sobą katolicy skupieni wokół prymasa Jakuba Uchaoskiego; protestanci byli skupieni wokół
marszałka wielkiego koronnego Jana Firleja. Spór dotyczył organizacji bezkrólewia, zasad
powołania nowego króla.
b) O zasadach wyboru nowego króla miał zadecydowad sejm konwokacyjny zwołany w styczniu 1573
r. do Warszawy. Postanowiono, że
 nowy monarcha zostanie wybrany na drodze wolnej elekcji (elekcji viritim). W wolnej elekcji
mógł wziąd udział każdy szlachcic. Musiał jednak stawid się osobiście na polu elekcyjnym. Do
dyspozycji miał 1 głos. Sejm konwokacyjny został zawiązany pod laską konfederacji by nikt
nie mógł go zerwad;
 na sejmie ustalono czas i miejsce wolnej elekcji - nowy monarcha miał zostad wybrany we
wsi Kamieo pod Warszawą w kwietniu 1573 r. (Ostatecznie utrwaliło się, że elekcje odbywały
się na Woli pod Warszawą);
 najwyższą władzę w paostwie będzie sprawował interrex, którym został prymas Jakub
Uchaoski (od tej pory interrexem zawsze zostawał prymas). Marszałek wielki koronny Jan
Firlej miał strzec porządku publicznego podczas bezkrólewia, a w szczególności w czasie samej
elekcji Władzę w poszczególnych ziemiach i województwach miały sprawowad sejmiki
kapturowe. Tych, którzy łamali prawo miały sądzid sądy kapturowe;
 obawiano się, że przyszły król może zachwiad równowagę religijną. Dlatego na sejmie
uchwalono konfederację warszawską – 28./29.01.1573 r. Wprowadzała ona
równouprawnienie różnowierców = innowierców i katolików, gwarantowała wieczny pokój
religijny i tolerancję religijną w Polsce.
c) Kandydaci do tronu polskiego:
 arcyksiążę Ernest Habsburg – syn cesarza Maksymiliana II; miał poparcie części magnaterii,
 Henryk Walezy – brat króla Francji Karola IX Walezjusza, brał udział w rzezi hugenotów podczas
Nocy św. Bartłomieja ; popierała go częśd hierarchii kościelnej,
 car Iwan IV Groźny – popierała go częśd szlachty litewskiej i ruskiej,
 Jan III Waza – król Szwecji, mąż Katarzyny Jagiellonki,
 Stefan Batory, hospodar Siedmiogrodu,

1
d) Obawiano się , że nowy monarcha może naruszyd porządek prawny Rzeczypospolitej. Dlatego
spisano artykuły, które zawierały najważniejsze zasady ustrojowe Rzeczypospolitej.
Artykuły henrykowskie noszą nazwę od imienia pierwszego władcy elekcyjnego. Zawierały
najważniejsze prawa, które gwarantowały niezmiennośd ustroju. Określały prawa i obowiązki
króla. Oto najważniejsze artykuły:
 Król podlega prawom Rzeczypospolitej
 Król może zasiąśd na tronie tylko za sprawą wolnej elekcji
 Król ma obowiązek co dwa lata zwoływad sejm na okres 6 tygodni
 Król nie może wypowiedzied wojny i zawierad pokoju bez opinii senatu
 Król nie może zwoływad pospolitego ruszenia i nakładad nowych podatków bez zgody sejmu
 Szlachta może wypowiedzied posłuszeostwo królowi jeżeli łamie prawa Rzeczypospolitej.
Po raz pierwszy w historii szlachta zagwarantowała sobie prawo buntu jeżeli naruszone zostaną jej
podstawowe wolności – prawa i przywileje polityczne.
e) Sejm elekcyjny - każdy kandydat, próbował pozyskad polską szlachtę dla swojej kandydatury. Obce
poselstwa przybywały na sejm elekcyjny i przedstawiały „program”, czyli obietnice kandydata,
które miał wypełnid po wyborze. Pacta conventa – osobiste zobowiązania elekta wobec szlachty.
Henryk Walezy obiecywał np., że spłaci długi Zygmunta II Augusta, będzie kształcił polską młodzież
we Francji na własny koszt, zbuduje flotę.
Artykuły henrykowskie i pacta conventa zostały włączone do przysięgi koronacyjnej. Jeszcze
bardziej uzależniły one króla od sejmu, a działalnośd polityczna monarchy została poddana
kontroli. Po sejmie elekcyjnym odbywała się lekcja. Szlachta głosowała ziemiami.
f) Wolna elekcja odbyła się w kwietniu – maju 1573 r. Szlachta wybrała Henryka Walezego na króla.
g) Bezkrólewie kooczył sejm koronacyjny, na który przybywał wybrany elekt. W okresie I bezkrólewia
sejm koronacyjny odbył się w Krakowie w 1574 r. Elekt musiał zaprzysiąc na nim pacta conventa i
artykuły henrykowskie.

2. Rządy pierwszych królów elekcyjnych

a) HENRYK WALEZJUSZ (1573 – 1574). Pierwszy król elekcyjny z dynastii Walezjuszy, brat króla
Francji Karola IX, król Polski od 1573 r.
 Henryk wygrał elekcję między innymi dzięki swoim paktom konwentom, w których zobowiązał
się :
 sprowadzid na Bałtyk eskadrę floty francuskiej, jako zabezpieczenie przeciwko carowi,
 doprowadzid do przymierza polsko – francuskiego,
 podźwignąd Akademię Krakowska i wysład na własny koszt przedstawicieli polskiej szlachty
na studia do Paryża (na Sorbonę),
 spłacid długi Zygmunta II Augusta itd.
 Henryk Walezy zapoznał się z Artykułami henrykowskimi i je zaprzysiągł. Mimo to nie zamierzał
się do nich stosowad i podczas swojego krótkiego panowania starał się wzmocnid pozycję
króla. Na wieśd o śmierci swego brata, króla Francji, uciekł z kraju w czerwcu 1574 r. by objąd
tron francuski jako Henryk III. Starał się połączyd Rzeczpospolitą i Francję unią personalną na co
nie zgadzała się polska szlachta. Po roku, w 1575 r. rozpoczęto drugie wielkie bezkrólewie.
b) STEFAN BATORY (1576 – 1586). Książę Siedmiogrodu, król Polski od 1576 r.
 Zasiadł na tronie dzięki poparciu średniej szlachty, która najpierw obwołała królem Annę
Jagiellonkę – siostrę Zygmunta II Augusta, a później wybrała dla niej Stefana Batorego na
męża. Doszło do podwójnej elekcji. Magnaci najpierw obwołali królem cesarza Maksymiliana

2
 Habsburga, czemu sprzeciwiła się szlachta. Śmierd cesarza zapobiegła wybuchowi wojny
domowej.
 Polityka Stefana Batorego
 problem Gdaoska
Gdaosk opowiedział się podczas elekcji za Maksymilianem Habsburgiem i nie chciał uznad
władzy Stefana Batorego. W 1577 r. król rozpoczął oblężenie miasta, które zgodziło się
uznad jego władzę w zamian za zniesienie Statutów Karnkowskiego, które ograniczały
suwerennośd miasta. Oprócz tego Gdaosk zapłacił Batoremu wysoką kontrybucję. (Statuty
Karnkowskiego narzucono Gdaoskowi w 1570 r. za zabicie marynarzy królewskich.
Precyzowały zależnośd Gdaoska od Rzeczypospolitej i precyzowały działalnośd komór
celnych, portów itp.)
 II wojna północna 1577 – 1582 – wojna z Moskwą o Inflanty;
W 1577 r. car Iwan IV Groźny, wykorzystując zmianę na tronie Rzeczypospolitej, rozpoczął
podbój polsko-litewskiej i szwedzkiej części Inflant. Stefan Batory zdawał sobie sprawę , że
utrata Inflant będzie miała bardzo ważne konsekwencje ekonomiczne dla Litwy, Białorusi i
Prus dlatego całą swoją energię skierował na odzyskanie tego terytorium. Wraz hetmanem
wielkim koronnym Janem Zamoyskim królowi udało się przekonad szlachtę by zgodziła się
na nadzwyczajne podatki na wojsko. Powstrzymał ekspansję rosyjską i odebrał częśd Inflant
z Dorpatem. Następnie podjął trzy kampanie wojenne, których celem miało byd
odepchnięcie Rosjan od Bałtyku. Plan przewidywał bezpośrednie uderzenie na Rosję by
przeciąd szlaki komunikacyjne między Rosją a Inflantami.
 1579 – kampania połocka – armia polska zdobyła Połock atakując jednocześnie
Smoleoszczyznę i Siewierszczyznę, którą utracił Zygmunt I Stary.
 1580 – kampania wielkołucka – zdobył twierdzę Wielkie Łuki
 1581 – kampania pskowska – oblężenie Pskowa; Rosjanom udało się obronid twierdzę.
Wojnę zakooczył rozejm w Jamie Zapolskim (1582) – Rosjanie mieli opuścid zajęte
wcześniej zamki inflanckie, przekazad Rzeczypospolitej ziemię połocką.
Szwedzi w 1583 r. podpisali układ z Rosją zabierając im resztę Inflant z Narwą. W ten sposób
w rękach Szwecji znalazła się cała Estonia. Pozostała częśd Inflant znalazła się w granicach
Rzeczypospolitej.
 reformy wewnętrzne Stefana Batorego
 utworzono Trybunał Koronny (1578), który stanowił najwyższą instancję sądową. Można
się było do niego odwoład od wyroku sądów szlacheckich w sprawach cywilnych i
karnych. Sąd sejmowy pod przewodnictwem króla sądził zdrady stanu i przestępstwa
urzędników. W 1581 r. – utworzono w Wilnie Trybunał Litewski, na wzór Koronnego;
 na sejmie 1578 r. utworzył piechotę wybraniecką – 1 wybraniec z 20 łanów dóbr
królewskich miał służyd w armii – liczyła ok. 3 tysiące (piechota);
 ustalił podział jazdy na ciężkozbrojną husarię, chorągwie kozackie i jazdę lekką;
 1579 r. – założył Akademię Wileoską;
 1582 r. wprowadził kalendarz gregoriaoski;
 konflikt Stefana Batorego ze szlachtą – szlachta obawiała się wzmocnienia pozycji władcy.
Sprzeciwiała się również wzrostowi znaczenia kanclerza i hetmana Jana Zamoyskiego, który był
prawą ręką króla. Pod koniec panowania doszło do stracenia za zdradę magnata Samuela
Zborowskiego. Jego śmierd podzieliła szlachtę. Częśd z niej uznała, że był to zamach na wolnośd
szlachecką.

3
 ZDOBYCZE SZLACHTY POLSKIEJ NA PODSTAWIE PRZYWILEJÓW z XV w.
________________________________________________________________
1. Definicja przywileju
Przywileje – prawa zwalniające szlachtę od niektórych obowiązków ogólnopaostwowych lub
nadające jej szczególne uprawnienia. Wywodziły się z grupowych, dzielnicowych przywilejów
rycerstwa z XIII i XIV wieku. Mogły dotyczyd jednostronnych zobowiązao monarchy wobec wszystkich
stanów lub jednego stanu.

2. Przyczyny nadawania przywilejów

Przywileje są nierozerwalnie związane z książętami bądź królami, którzy chcieli uzyskad poparcie
polityczne ze strony rycerstwa, szlachty. Pierwszym przywilejem generalnym, który objął cały stan
szlachecki, był przywilej wydany przez Ludwika Węgierskiego Andegaweoskiego w Koszycach.
Później przywileje nadawali Władysław Jagiełło, Kazimierz Jagiellooczyk, Jan Olbracht czy Zygmunt I
Stary. Pierwsze przywileje nadali królowie nie pochodzący z Polski. Można więc przypuszczad, że
dzięki nim chcieli przekonad szlachtę do swojej polityki. Inną przyczyną mogła byd chęd
ograniczenia roli magnatów na dworze, którzy pełnili najważniejsze urzędy, a także chęd zdobycia
sojuszników. Najważniejszą jednak przyczyną nadania pierwszych przywilejów było dążenie do
uzyskania zgody szlachty na dziedziczenie tronu polskiego przez dzieci monarchy, który przywilej
wydał – zapewnienie ciągłości dynastii. Przykładowo Ludwik Węgierski chciał zapewnid sukcesję
swojej córce, podczas gdy zgodnie z prawem dziedziczy się tron po mieczu. Najwięcej przywilejów
wydał Władysław Jagiełło. Najważniejszy krakowsko – jedlneoski wydał by zapewnid sukcesję
swoim synom Władysławowi i Kazimierzowi. Zgodnie z umową polsko – litewską tron polski miał
dziedziczyd potomek Władysława Jagiełły i Jadwigi Andegaweoskiej. Jadwiga jednak umarła po
połogu wraz z dzieckiem, które urodziła. Dzieci Jagiełły z późniejszego związku nie miały więc prawa
do tronu. Dzięki przywilejom Władysław sukcesję im zapewnił. Niestety te przywileje pociągały za
sobą następne gdyż władza króla została w znacznej mierze ograniczona na rzecz szlachty w takich
sprawach jak nakładanie podatków czy zwoływanie pospolitego ruszenia (wojska), udział w
wojnach poza granicami kraju został obwarowany licznymi warunkami itd. I tak próba nałożenia
nowych podatków czy prowadzenie wojny (np. z Krzyżakami) pociągało za sobą koniecznośd
wydania kolejnych przywilejów by szlachta wyraziła na te kroki zgodę.

3. Przywileje szlacheckie - tabela

4. Zdobycze szlachty na podstawie przywilejów – analiza

Przywileje legły u podstaw ustroju Polski w XVI wieku – ustroju demokracji szlacheckiej.
a) początkowo szlachta uzyskała:
 zwolnienie z obowiązku reparacji i budowy zamków warownych (przywilej koszycki),
 zwolnienie z wszystkich podatków z wyjątkiem poradlnego, który został zmniejszony z 12 do 2
groszy z łana chłopskiego (przywilej koszycki),
 gwarancję nietykalności majątkowej = zakaz konfiskaty majątku bez wyroku sądu (przywileje
jedlneosko – krakowskie),
Tych kilka zdobyczy zapewniło szlachcie dużą niezależnośd gdyż w późniejszym okresie próba
zwiększenia podatków bądź nałożenia nowych kooczyła się nadaniem nowych przywilejów.
Ograniczyły one również w znacznym stopniu dochody skarbu.

1
b) zdobycze gospodarcze szlachty:
 prawo usunięcia dziedzicznego sołtysa i zagarnięcia jego ziemi (statut warcki),
 prawo sprawowania kontroli nad miarami, wagami i cenami w mieście (statut warcki),
 gwarancja nietykalności majątkowej szlachcica (przywilej jedlneosko – krakowski),
 wyłączne prawo do nabywania i posiadania ziemi poza miastem (II przywilej piotrkowski),
 zwolnienie z ceł za przywożone i wywożone towary na własny użytek,
 tylko jeden chłop mógł opuścid wieś w ciągu roku (II przywilej piotrkowski),
 tylko jeden syn chłopski w ciągu roku mógł iśd gdzie indziej na służbę lub po nauki (II przywilej
piotrkowski),
 prawo swobodnej żeglugi po wszystkich rzekach Korony (przywilej II piotrkowski).
Te prawa dały szlachcie nietykalnośd, a także niezależnośd majątkową. Skarb został pozbawiony
bardzo dużej części dochodów. Szlachta uzyskała dominującą pozycję gospodarczą pośród innych
stanów – przywileje wręcz gwarantowały szlachcie niczym nieograniczony rozwój gospodarczy.
Jednocześnie przywileje ograniczały posiadane dotąd prawa mieszczan i chłopów bądź je wręcz
znosiły. Prawa te gwarantowały im przedtem dokumenty lokacyjne i prawa zwyczajowe.
Przypisano chłopa do ziemi dając szlachcie tanią siłę roboczą do pracy na folwarku szlacheckim.
Odebrano mieszczanom prawo decydowania o miarach, wagach i cenach w mieście co pozwalało
szlachcie dyktowad takie ceny jakie im w danym momencie odpowiadały. Szlachta przejęła więc
częśd uprawnieo mieszczaostwa i zajęła się handlem co do tej pory uważano za zajęcie haobiące
dla szlachcica. Stworzono podstawy słabszego rozwoju mieszczaostwa na ziemiach polskich. Nie
uzyskało ono nigdy tak silnej pozycji jak w Europie Zachodniej.

c) zdobycze związane ze służbą wojskową:

 szlachta miała otrzymad odszkodowanie za udział w kampaniach wojennych poza granicami
kraju (przywilej koszycki),
 szlachcic miał zostad wykupiony jeżeli popadł w niewolę podczas wojny na terenie kraju
(przywilej I piotrkowski),
 król nie mógł powoład pospolitego ruszenia bez zgody sejmików ziemskich (przywileje
cerekwicko – nieszawskie).
Dzięki temu szlachta uzyskała gwarancję „opieki” podczas wojny. Jednocześnie król nie mógł
wypowiedzied wojny bez jej zgody gdyż szlachta mogła nie wyrazid zgody na udział w wojnie –
pospolite ruszenie stanowiło podstawę polskich sił zbrojnych. Aby się uniezależnid od pospolitego
ruszenia król musiałby opłacid wojska zaciężne z własnej kieszeni, a na to nie miał wystarczających
funduszy gdyż szlachta kontrolowała przecież podatki i znacznie ograniczyła dochody skarbu. Co
więcej jeżeli kampania odbywała się poza granicami kraju musiał szlachcie za nią zapłacid co
sprawiało olbrzymie kłopoty finansowe. W późniejszym okresie szlachta nie jeden raz upominała
się o swój zaległy żołd zawiązując rokosz przeciwko królowi. Nie jeden też raz wielcy magnaci
dowodzący wojskiem opłacali je z własnej szkatuły zapewniając sobie ich wiernośd i
posłuszeostwo.

d) zdobycze polityczne szlachty:

 wpływ na obsadzanie stanowisk i urzędów ziemskich (przywileje cerekwicko – nieszawskie),
 wyłącznośd w sprawowaniu urzędów,
 dożywotnie sprawowanie urzędów,

2
  nietykalnośd osobista = zakaz aresztowania szlachcica bez wyroku sądu (przywileje cerekwicko
– nieszawskie),
 Konstytucja „Nihil novi” – „Nic nowego o nas bez nas” – król nie może zmienid starych praw
ani nadad nowych bez zgody Sejmu = szlachty.
Konstytucja Nihil novi stanowi ukoronowanie wszystkich przywilejów. Odtąd (1505) król nie może
wycofad już nadanych przywilejów ani ich ograniczyd, chyba że szlachta sama się na to zgodzi.
Konsekwencją tej konstytucji są prawa i obowiązki króla uchwalone na sejmie konwokacyjnym w
1573 r. – tzw. Artykuły Henrykowskie, które szczegółowo charakteryzują wszystkie ograniczenia
władzy królewskiej. Stanowią one kwintesencję „złotej wolności szlacheckiej”.

4. Podsumowanie
Przywileje dały szlachcie olbrzymią władzę i wpływ na rządy w kraju ze względu na kontrolę skarbu
(podatki) i wojska (pospolite ruszenie) i administracji (wyłącznośd sprawowania urzędów).
Jednocześnie przywileje ograniczały prawa króla, mieszczan i stanu kmiecego. Przejęcie kontroli
nad szlachtą mogło doprowadzid do faktycznego przejęcia rządów w paostwie. Dokonała tego
magnateria w XVII w. podporządkowując sobie szlachtę i stając się „gwarantem” jej praw. Było to
możliwe dzięki rozwarstwieniu majątkowemu szlachty. Każda zmiana ustroju poprzez umocnienie
pozycji króla było odczytywane jako zamach na złotą wolnośd szlachecką. W Artykułach
Henrykowskich usankcjonowano prawnie bunt przeciwko królowi jeżeli łamał on wcześniej
uchwalone prawa. Był to ewenement na skalę europejską i światową.

3
Temat: Kultura i sztuka renesansu w Polsce

1. Humanizm w Polsce

główny propagator idei humanizmu- Filippo Buonaccorsi, zwany Kallimachem

razem z Konradem Celtesem założył w Krakowie Literackie Towarzystwo Nadwiślańskie

historycy: Ludwik Decjusz, Marcin Kromer

geograf: Bernard Wapowski

pisarze:Jan Kochanowski, Łukasz Górnicki

2. Rozwój nauk ścisłych i medycznych

Mikołaj Kopernik- heliocentryczna teoria budowy Układu Słonecznego

O obrotach sfer niebieskich 1543

Wojciech z Brudzewa, Jan z Łańcuta, Tomasz Kłos- autor pierwszego podręcznika do

matematyki

Józef Struś- badał ludzkie tętno

Wojciech Oczko- problematyka chorób wenerycznych; Cieplice- uzdrawiające właściwości

wód termalnych

Michał Sędziwój- alchemik

3. Geografia i historiografia

Maciej z Miechowa- Traktat o dwóch Sarmacjach, azjatyckiej i europejskiej;

Chronica Polonorum- pierwsza historia Polski, która ukazała się drukiem

Bernard Wapowski- opracował pierwszą mapę Polski; ojciec polskiej kartografii

Marcin Kromer- O pochodzeniu i dziejach Polaków- wydane w 1555 w Bazylei

Marcin Bielski- autor pierwszej napisanej przez Polaka wizji dziejów powszechnych

Reinhold Heidenstein- kronikarz wojen Stefana Batorego

Bartosz Paprocki- genealogia i heraldyka; autor Herbów rycerstwa polskiego i Gniazda cnoty.

4. Myśl społeczna i polityczna

Andrzej Frycz Modrzewski- O poprawie Rzeczypospolitej; postulował o równość wszystkich

mieszkańców Polski wobec prawa, był zwolennikiem powołania polskiego kościoła
narodowego

Stanisław Orzechowski- związany z ruchem egzekucyjnym; głosił, że prawa powinny

przysługiwać jedynie szlachcie, krytykował kościół katolicki reformacyjny; sławę przyniosły
mu tzw. turcyki- mowy nawołujące do krucjat przeciwko imperium osmańskiego
Wawrzyniec Goślicki- zwolennik tolerancji religijnej i zasady odpowiedzialności króla za jego
czyny; O doskonałym senatorze

5. Literatura

Biernat z Lublina- autor powiastek filozoficznych; Raj duszny

poeci: Andrzej Krzycki, Jan Dantyszek, Klemens Janicki

Mikołaj Rej- humanizm; Zwierciadło, Wizerunek własny człowieka poczciwego.

Jan Kochanowski- pieśni, treny, fraszki; Odprawa posłów greckich

Mikołaj Sęp Szarzyński- prekursor polskiego baroku

Łukasz Górnicki- sekretarz i bibliotekarz na dworze Zygmunta Augusta

Sebastian Klonowic

Szymon Szymonowic

6. Sztuka renesansu

architekci:

przybycie do Krakowa włoskiego architekta i rzeźbiarza Franciszka Florentczyka

(przebudował zamek na Wawelu)

Bartolomeo Berrecci- kaplica Zygmuntowska- mauzoleum ostatnich Jagiellonów

attyki, płaskorzeźby, portalowe wejścia

Kaplica Boimów we Lwowie, Ratusz w Poznaniu, Zamość, Kaplica Zygmunowska, Zamek

Królewski na Wawelu

Santi Gucci

Jan Michałowicz z Urzędowa

malarstwo:

Stanisław Samostrzelnik- autor wielu polichromii

manieryzm:

Dwór Artusa

Wielka Zbrojownia