Urzędy centralne i lokalne w Rzeczypospolitej

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film edukacyjny
Film + Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Relacja o stanie politycznym i wojskowym Polski przez Sebas ana Cefali, sekretarza
Jerzego Lubomirskiego […] z roku 1665, [w:] Historia Polski Nowożytnej. Wybór tekstów
źródłowych, t. 1, oprac. Krystyn Matwijowski, Stefania Ochmann, Wrocław 1980, s. 141–
144.
Źródło: Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata, [w:] Historia Polski Nowożytnej. Wybór
tekstów źródłowych, t. 2, oprac. Krystyn Matwijowski, Stefania Ochmann, Wrocław 1981, s.
18–20.
 Urzędy centralne i lokalne w Rzeczypospolitej

Kanclerz wielki koronny przed królem Polski.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

W 1569 r. na mocy unii lubelskiej z połączenia Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego

Księstwa Litewskiego powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów. Najwyższym urzędnikiem
Rzeczypospolitej był król, którego podporządkowanie prawu podkreślali szlacheccy
politycy i pisarze. Jednak elekcyjny charakter monarchii i liczne ograniczenia narzucone
w Artykułach henrykowskich nie sprowadziły monarchy wyłącznie do roli reprezentanta
państwa. Król, obok senatu i izby poselskiej, uznawany był za osobny stan, stanowiący część
składową sejmu, decydującego o najważniejszych sprawach w państwie.

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele
Wymienisz najważniejsze urzędy centralne w Rzeczypospolitej i opiszesz ich
kompetencje.
Podasz nazwy podstawowych urzędów ziemskich i wyjaśnisz, z jakimi obowiązkami
się wiązały.
Wyjaśnisz, kto mógł zostać senatorem w Rzeczypospolitej i przez kogo był
mianowany.
Przeczytaj

Wiele urzędów w państwie polskim powstało jeszcze w czasach piastowskich na dworze

władcy. Z czasem ulegały one przekształceniom i stały się tytułami honorowymi, np. we
wczesnośredniowiecznych krajach słowiańskich wysokim dostojnikiem królewskim był
żupan („żpan”), wyraz ten przybrał całkiem współczesną formę „pan”. Swoje uprawnienia
zachowali natomiast odpowiednicy dzisiejszych ministrów, m.in. kanclerz wielki koronny,
marszałek wielki koronny, podskarbi wielki koronny (podobne funkcje obowiązywały na
Litwie). Dzierżycielem władzy najwyższej w państwie polsko‐litewskim pozostawał król.

Władza najwyższa – król

Król uznawany był – obok senatu i izby
poselskiej – za osobny stan, stanowiący część
składową sejmu. W XV w. władza królewska
zdecydowanie się umocniła, a w kolejnych
stuleciach uległa ograniczeniu na rzecz
szlachty.

Do króla należało prowadzenie polityki

zagranicznej, z zastrzeżeniem, że w sprawach
wojen i traktatów decydował sejm. Monarcha
interpretował prawo, mianował senatorów
i urzędników centralnych i co się z tym
wiązało, rozdawał królewszczyzny.
Nadawanie majątków pozwalało władcy
kształtować królewskie stronnictwa,
Król Stefan Batory na obrazie Marcina Kobera wspierające jego politykę.
z 1583 roku. Mimo że podczas obrad sejmu
koronacyjnego potwierdził on przywileje szlachty, Władzę króla ograniczała częściowo zasada
dzięki zręcznej polityce i sukcesom militarnym dożywotniego piastowania urzędów, która
utrzymał znaczącą pozycję monarchy w systemie mogła czasami doprowadzać do przypadków
władzy. Kolejni panujący mieli z tym coraz więcej
nielojalności mianowanych przezeń
problemów.
urzędników. Z kolei niekonsekwentna
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
realizacja egzekucji dóbr powodowała, że
władca dysponował zbyt szczupłymi środkami i każde większe przedsięwzięcie, jak budowa
fortyfikacji czy reforma armii, zmuszało go do zwracania się do sejmu o podatki. Dla
szlachty, która obawiała się wzmocnienia władzy centralnej, była to sytuacja korzystna, choć
dla państwa jako całości miała okazać się zgubna.
Rozmieszczenie trzech stanów sejmujących: króla, senatu i izby poselskiej podczas sejmu walnego, czyli
reprezentacji stanowej Rzeczypospolitej.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Urzędy wojskowe
Najpotężniejszymi urzędnikami
Rzeczypospolitej byli wodzowie jej wojsk –
hetmani wielcy i polni, odrębni dla Korony
i Litwy. Urzędy te, przynoszące niemałe zyski,
ale i wymagające inwestowania wielkich sum
w utrzymanie sił najemnych, piastowali
niemal bez wyjątku magnaci. Urzędem
ministerialnym, a więc dożywotnim,
hetmaństwo stało się dopiero w 1581 roku.
Wtedy skład senatu był już ustalony, dlatego
aż do 1764 r. urząd hetmański nie łączył się
z godnością senatorską. Hetmani często więc
piastowali równocześnie urzędy wojewody
lub kasztelana i z tego tytułu zasiadali
w senacie. Hetman wielki koronny mógł
Tablica gołuchowska, ok. 1620 roku. Na tej dekoracji
prowadzić politykę zagraniczną wobec Turcji
z kościoła w Tarnowie przedstawiono rodzaje
i chanatu krymskiego, a w połączeniu
ubiorów i uzbrojenia szlachty polskiej.
z urzędem kanclerskim (jak miało to miejsce Opisz dokładnie strój wybranej postaci.
w przypadku Jana Zamojskiego i Stanisława Źródło: olej na desce, Muzeum Narodowe w Poznaniu,
Żółkiewskiego) godność ta zapewniała Wikimedia Commons, domena publiczna.
władzę porównywalną do tej, którą mieli pierwsi ministrowie we Francji, a może nawet od
niej silniejszą.


Jan Zamoyski herbu Jelita (1542–1605) – sekretarz króla Stefana Batorego, hetman wielki
koronny od 1578 r., starosta generalny miasta Krakowa (1580–1585). Przeciwnik króla
Zygmunta III Wazy i „wróg Habsburgów” oddany idei ekspansji „przez Moskwę do
Stambułu”. Jeden z najbardziej utalentowanych dyplomatów i mężów stanu epoki,
znacząca postać w polityce Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Ponadto mecenas
literatury i dobry mówca; utrwalił się w historiografii jako „trybun ludu szlacheckiego”.
Źródło: Jan Szwankowski, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Senat Rzeczypospolitej

Senat powstał w 1493 r. z rady królewskiej, będącej w XIV w. organem doradczym króla
Polski. Wchodzili do niej najbardziej wpływowi możnowładcy w kraju. Skład rady nie był
stały. O tym, kogo zaprosić na spotkania rady, decydował król.

Od momentu wchłonięcia rady przez senat ustalono, kto ma zasiadać w tej izbie. Skład
oraz hierarchię urzędników senatorskich zdefiniowano za panowania króla Zygmunta
Starego (1507–1548). Senatorami byli arcybiskupi, biskupi, wojewodowie, kasztelanowie
i urzędnicy centralni. Najważniejszym z nich był prymas – arcybiskup gnieźnieński,
najbardziej zaś liczącym się senatorem świeckim – kasztelan krakowski. Członków senatu
mianował król, pełnili oni swoje funkcje dożywotnio. Gdy powiększało się terytorium
państwa polsko‐litewskiego, senat rozszerzał się o urzędników z nowych
województw. Na początku XVI w. senat liczył 87 osób, a po przyłączeniu Mazowsza – 94
 osoby. W 1569 r., po unii lubelskiej i wprowadzeniu do senatu urzędników litewskich,
zasiadało w nim 136 osób.

Senat i król Aleksander Jagiellończyk, ilustracja ze Statutu Łaskiego, wydanego w 1506 roku.
Zwróć uwagę na stroje senatorów oraz towarzyszące im herby. Przypomnij, kto zasiadał w senacie.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Najważniejsze urzędy
Kompetencje urzędników, którym podlegała liczna administracja, określała konstytucja
sejmu z 1504 roku. Marszałkowie wielcy i nadworni zarządzali dworem królewskim,
pilnowali porządku publicznego w obecności króla, mieli też prawo osądzać osoby
porządek ten naruszające. Były to kompetencje nieco zbliżone do tych, jakie ma
współczesny minister spraw wewnętrznych.

Kanclerze i podkanclerzowie, między którymi nie było zależności służbowej, prowadzili

kancelarie koronną i litewską, a odciśnięcie znajdujących się w ich dyspozycji pieczęci było
nieodzowne, by nadać moc prawną wychodzącym z kancelarii dokumentom. Faktycznie
mogli oni kontrolować posunięcia polityczne monarchy. Kanclerz koronny był pierwszym
urzędnikiem państwa dbającym o praworządność i pilnującym, by król przestrzegał praw
i zachowywał pacta conventa. Odpowiadał też za politykę zagraniczną państwa. Po unii
lubelskiej (1569 r.) kanclerz koronny zaczął kierować polityką zagraniczną wobec państw
Europy Zachodniej, a kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego – wobec państw
położonych na wschód od Rzeczypospolitej.

Podskarbiowie zarządzali skarbem. Strzegli klejnotów koronnych, w tym koron królów (od
XVII w. zadanie to przejął kustosz koronny), zarządzali wydatkami i przychodami państwa,
kontrolowali finanse publiczne i emitowali monetę (byli zwierzchnikami mennic),
administrowali nieobsadzonymi królewszczyznami. Ich obowiązki zbliżone były do
uprawnień dzisiejszego ministra skarbu (finansów) i szefa banku centralnego.

Istotną rolę wśród urzędników odgrywał też prymas, który w czasie bezkrólewia zyskiwał
funkcję interreksa i czasowo zarządzał państwem. Ponadto przysługiwało mu prawo
ogłoszenia na polu elekcyjnym zwycięzcy w walce o tron.

Pałac Potockich herbu Pilawa w Radzyniu Podlaskim, przykład rezydencji magnackiej.

Jak myślisz, dlaczego magnaci stawiali tak pokaźne rezydencje?
Źródło: Tomasz Zugaj, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Urzędnicy ziemscy
Urzędy ziemskie w Rzeczypospolitej wzięły swój początek z różnych funkcji istniejących na
dworze książęcym w dobie rozbicia dzielnicowego (XII–XIII w.). Wówczas wojewodowie –
zgodnie ze źródłosłowem ci, którzy przewodzą wojsku – dowodzili oddziałami zbrojnymi
w zastępstwie monarchy. W czasach państwa polsko‐litewskiego ich rola uległa
ograniczeniu: weszli co prawda do grona senatorów, jednak na swoim terenie pozostało im
głównie zadanie doprowadzenia lokalnych oddziałów pospolitego ruszenia do punktu
zbiórki. Ponadto ustanawiali i nadzorowali za pośrednictwem podwładnego sobie
podwojewodziego ceny, miary i wagi. Sprawowali też sądownictwo apelacyjne nad Żydami.
Teoretycznie mieli nadzór nad miastami, jednak była to funkcja honorowa, a realna władza
spoczywała w rękach starostów. Wojewodom pozostało przewodniczenie w sejmikach
ziemskich. Najważniejszym z nich – wojewodom krakowskiemu, poznańskiemu,
wileńskiemu, trockiemu, sandomierskiemu i kaliskiemu oraz kasztelanowi kijowskiemu –
w dowód uznania powierzano klucze do skarbca koronnego na Wawelu. Wszystkich
wojewodów mianował król.

Niżej w hierarchii znajdowali się kasztelani

zajmujący się ściąganiem danin na rzecz
monarchy, obroną i sądownictwem na swoim
terenie. Ich władza była bardziej ograniczona
 terytorialnie niż wojewodów, np. w ziemi
krakowskiej istniało sześć kasztelanii,
sandomierskiej – cztery, sieradzkiej – trzy, na
Kujawach i ziemi dobrzyńskiej – trzynaście,
a w Wielkopolsce aż trzydzieści. Kasztelani
przewodzili pospolitemu ruszeniu ze swojej
ziemi. Podlegali im też kolejni urzędnicy, tacy
jak chorąży, wojski, sędzia grodowy i włodarz.

Ważna rola przypadała także starostom

grodowym, odpowiedzialnym za
administrację i sądownictwo na swoim
terenie, ponadto dbali oni o bezpieczeństwo.
Starostowie cieszyli się szacunkiem wśród
szlachty, gdyż w związku ze swoimi
Portret Jana Orzelskiego pędzla Mariana kompetencjami sądowo‐administracyjnymi
Jaroczyńskiego. Jan Orzelski był szlachcicem zatrudniali rzeszę pracowników, dając pracę
z Kujaw, pełnił funkcje starosty radziejowskiego
miejscowej ludności.
i kościańskiego.
Źródło: fot. Piotr Ligier, Muzeum Narodowe w Warszawie, Gr.
Z kolei podkomorzowie przewodzili sądowi
Pol. 12536, tylko do użytku edukacyjnego.
podkomorskiemu oraz m.in. zastępowali
ubogie wdowy i sieroty ze stanu
szlacheckiego w trwających procesach. Sądzili w sprawach z czterech artykułów
starościńskich: o podpalenie, napad na drodze, gwałt i najście na dom.

Część lokalnych urzędów obsadzali kandydaci wybierani na sejmikach. Dotyczyło to

urzędników sądowych – podkomorzych, sędziów ziemskich, podsędków i pisarzy, których
nominował król spośród kandydatów zgłoszonych przez sejmik. Pozostałe urzędy ziemskie
miały charakter tytularny; pełnienie tych funkcji pozwalało bogatszej szlachcie wyróżnić się
z tłumu formalnie równych sobie współbraci.

Relacje między szlachtą a magnaterią

Najwyższą warstwą szlachty była magnateria; magnaci zazwyczaj posiadali kilkadziesiąt wsi,
zwykli szlachcice (tzw. szaraki) od jednej do kilku, stąd urzędy ministerialne powierzano
bardziej wpływowym i z reguły lepiej wykształconym magnatom. Zasiadając w senacie, mieli
oni możliwość krytykowania polityki monarchy i występowania w charakterze pośredników
między szlachtą a królem. To pośrednictwo i bliskość władzy wzmacniały prestiż możnych,
a w konsekwencji ułatwiały materialne uzależnienie szlachty od magnatów (w teorii
wszyscy mieli równe prawa).

Drogę do awansu otwierała zatem często protekcja magnata, dzięki której można było
uzyskać urząd lub korzystną dzierżawę. Zniszczenia wojenne w połowie XVII w., które
zachwiały zyskownym handlem zbożem, a następnie spadek jego cen doprowadziły do
zubożenia warstw szlacheckich. Lepiej poradzili sobie w tej sytuacji wielcy właściciele
ziemscy, którzy potrafili uratować przynajmniej część zbiorów (przechowywali je w wielu
różnych lokalizacjach). W następstwie często przejmowali podupadłe majątki uboższych
sąsiadów, a własność ziemska ulegała koncentracji. Utrata majątków przez część
szlachciców zmuszała ich do przyjmowania dzierżaw w dobrach magnatów, innych zaś
skłaniała do dbania o dobre stosunki z bogatszymi. Miało to wpływ na wybór posłów
i uchwalanie instrukcji podczas sejmików.

Magnaci polscy 1697–1795. Magnateria była najpotężniejszą grupą społeczną w Rzeczypospolitej, wywierającą
olbrzymi wpływ na to, co działo się w kraju.
Źródło: Jan Matejko, Wikimedia Commons, domena publiczna.

W konsekwencji w izbie poselskiej pojawiało się coraz więcej magnackich klientów,

gotowych protestować przeciw ustawom niewygodnym dla ich chlebodawców,
a w skrajnych wypadkach – nawet zrywać sejmy. Obowiązująca od początku istnienia
Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1569 r.) zasada ustrojowa liberum veto, dająca każdemu
z posłów prawo do zerwania sejmu i unieważnienia podjętych uchwał, przez pierwsze sto
lat praktycznie nie była stosowana. Miała w tym swój udział dominująca frakcja dworska,
popierająca projekty królewskie.

Do pierwszego skutecznego zerwania sejmu doszło w 1669 r. w Krakowie, a dokonał tego

poseł wołyński Jan Aleksander Olizar; prawdopodobnie nakłoniony przez niezadowolonych
magnatów z rodów Zamoyskich i Potockich. W następnych dziesięcioleciach, a szczególnie
w pierwszej połowie XVIII w., zrywanie obrad stało się nagminne. Dopiero od 1764 r., za
panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, liberum veto przestało być powszechnie
stosowane, ponieważ zasada jednomyślności nie obejmowała sejmów skonfederowanych.
Dlatego posłowie, używając tego wybiegu prawnego, zawiązywali na początku obrad
konfederację, by zapobiec ich zerwaniu.

Kultura prawna Rzeczypospolitej. Sądownictwo szlacheckie

W państwie polsko‐litewskim, tak jak w całej kontynentalnej Europie, prawo miało
charakter stanowy, tzn. każdy stan podlegał odrębnym uregulowaniom. Mieszczanie
rządzili się prawem magdeburskim, duchowni – prawem kanonicznym, a szlachta –
prawem ziemskim. I tak jak w każdym społeczeństwie stanowym, także w Rzeczypospolitej
obowiązywała zasada, że powód (składający pozew) staje przed sądem właściwym dla stanu
pozwanego.

Wieża więzienna na zamku przemyskim, rycina z drugiej połowy XIX wieku. W celach na górnych piętrach
odsiadywano kary za niewielkie przewinienia, w lochu zaś – za ciężkie.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Szlachta osiadła stawała przed sądami ziemskimi, które nie miały stałych siedzib, lecz
odbywały się z reguły cztery razy do roku w zamku królewskim lub w klasztorze w mieście
powiatowym. Obok nich działały sądy grodzkie, nadzorowane przez starostów, którzy
kierowali do nich sędziów i pisarzy grodzkich. Do kompetencji sądów grodzkich należało
m.in. rozstrzyganie sporów między szlachtą nieposiadającą nieruchomości, wówczas
bowiem znajdujące się w gestii starosty więzienie zamkowe dawało gwarancję, że winny nie
ucieknie przed sprawiedliwością.

Pisarze byli nadto zwierzchnikami urzędów

grodzkich – szlachta załatwiała przed nimi
wszelkie możliwe sprawy, w tym transakcje
 majątkowe. Natomiast konflikty graniczne
rozstrzygał sąd podkomorski, który nie
posiadał stałej siedziby, lecz sądził na miejscu
sporu. Odwołania, czyli apelacje, trafiały
przed sąd królewski, a po 1578 r. przed
trybunały. Występki najwyższych urzędników
państwowych sądził sąd sejmowy.

Wrocławski pręgierz to kopia XV-wiecznego

kamiennego pręgierza zniszczonego podczas II wojny
światowej. Pręgierz służył do wymierzania skazanym
publicznej chłosty. Znajduje się na nim figurka kata.
Źródło: fot. Jacek Halicki, Wikimedia Commons, licencja: CC
BY-SA 4.0.

Zarówno procesy karne (kryminalne), jak

i cywilne rozpoczynały się od wystawienia
przez sędziego na wniosek powoda pozwu,
czyli wezwania oskarżonego do stawienia się
przed sądem. Niestawienie się bez
usprawiedliwienia groziło przegraniem
sprawy. Orzekane za przestępstwa kary miały
odstraszać potencjalnych złoczyńców, stąd
często stosowano karę śmierci, od której
jednak można było się wykupić (np.
w przypadku kary za zabicie plebejusza przez
szlachcica). Stosowano też kary uwięzienia
w wieży zamkowej (zwykle na 13,5 miesiąca),
grzywny oraz kary na czci i honorze, jaką była
banicja. Gwałt karano śmiercią, chyba że
zgwałcona godziła się na zawarcie
Stanisław Stadnicki zwany Diabłem Łańcuckim –
polski szlachcic, ewangelik, poseł na sejm
i awanturnik; zaciekle atakował króla Stefana
Batorego i kanclerza Jana Zamoyskiego, wspierał
w walce o tron polski księcia austriackiego
Maksymiliana Habsburga. Stworzył prywatny
oddział zbrojny, który rabował kupców i sąsiadów
w okolicach Łańcuta, gdzie Stadnicki mieszkał.
Zbuntował się przeciw królowi Zygmuntowi III
Wazie, dołączył do rokoszu Zebrzydowskiego, po
czym zdradził sojuszników. Kres jego bandyckiej
działalności położył marszałek Łukasz Opaliński,
który w 1609 r. wraz z 6-tysięcznym wojskiem
rozniósł na szablach Diabła Łańcuckiego.
Źródło: Józef Sonntag, Wikimedia Commons, domena
publiczna.

małżeństwa.

Słabością wymiaru sprawiedliwości była egzekucja wyroków. Oczekiwano, że skazany sam

podda się wyrokowi, jeśli zaś z jakichś powodów tego nie czynił, to wyrok egzekwował
starosta, a w praktyce niecieszący się wysokim autorytetem podstarości. Nierzadko przy
tym trzeba było się odwoływać do pospolitego ruszenia szlachty danego powiatu.
Przeprowadzany siłą zajazd kończył się zwykle rabunkiem, a często też rozlewem krwi. Nic
dziwnego, że w tych warunkach magnateria, a także szlachta bogata i ciesząca się
popularnością w swojej okolicy stały ponad prawem. Do legendy przeszło lekceważenie
prawa przez Stanisława Stadnickiego (osławionego Diabła Łańcuckiego) oraz wybitnego
wojskowego Samuela Łaszcza, który ponoć podszył sobie kontusz pozwami sądowymi.

Sądy miejskie i dominialne

Znacznie skuteczniej działało sądownictwo dla mieszczan, opierające się na prawie
magdeburskim, które stanowiło, że sądy miejskie mają działać codziennie „od wschodu
słońca aż do południa; przyczyna tego jest, iż każdy sąd trzeźwo ma być sprawowan”.
Wyroki wykonywano bezzwłocznie, przy czym korzystano z obecności zatrudnianych
w większych miastach katów, zwanych mistrzami sprawiedliwości.

Chłop w dybach, rysunek z epoki.

Zastanów się, jakie znaczenie miało publiczne wymierzanie kary.
Źródło: Jan Piotr Norblin, dostępny w internecie: wielkahistoria.pl [dostęp 14.02.2022 r.], domena publiczna.

Na początku XVI w. chłopów wyłączono spod prawnej opieki państwa i poddano

sądownictwu sprawowanemu przez ich panów, stąd nazywanemu dominialnym (z łac.
dominus – pan) lub pańskim. Jedynie w dobrach królewskich chłopi w przypadku konfliktu
ze starostą mogli odwoływać się do królewskiego urzędnika – referendarza. W praktyce
sądy we wsi sprawował wybrany przez gromadę sołtys wraz z ławnikami.

Sądy odbywały się raz do roku, w listopadzie, a wyroki najczęściej przewidywały publiczną
chłostę lub grzywnę. Ponieważ przestępstwo traktowano jako grzech, nierzadko zasądzano
dodatkową pokutę w kościele lub grzywnę.
Słowa kluczowe
egzekucja dóbr

(z łac. executio – wykonanie) prawne odzyskiwanie do dyspozycji króla i skarbu

królewszczyzn, które zostały nadane jako darowizny, lenna lub były zastawione wbrew
ustawom; miała na celu przywrócenie królowi i skarbowi dochodów z tych dóbr;
postulowana przez tzw. ruch egzekucyjny

hetman

najwyższy dowódca wojsk w Polsce i na Litwie od XV w. do rozbiorów

interrex

(z łac. inter – między + rex – król) osoba zastępująca króla w okresie bezkrólewia;
określenie stosowane w Rzeczypospolitej Obojga Narodów; był on najwyższym
dostojnikiem państwowym sprawującym niektóre funkcje monarsze, tradycyjnie zostawał
nim każdorazowo prymas Polski, którego z ważnych przyczyn mógł zastąpić tylko
wyznaczony inny dostojnik kościelny (zwyczajowo biskup kujawski – wiceprymas)

królewszczyzny

ziemie będące własnością monarchy (dobra państwowe); w Polsce z powodu braku od

XVI w. ciągłej dynastii panującej podlegały rozdawnictwu i zastawianiu

magnat

(z łac. magnatus – możnowładca, od magnus – wielki) w dawnej Polsce: szlachcic

posiadający wielki majątek i wywodzący się z arystokratycznego rodu

mennica

(z niem. Münze – moneta, medal, od łac. moneta – pieniądz) zakład zajmujący się biciem
monet oraz medali i stempli; pierwsze mennice powstały w VII w. p.n.e. w Azji Mniejszej

pacta conventa

(łac., warunki uzgodnione) umowa podpisywana w czasie sejmu koronacyjnego przez

króla wybranego w wolnej elekcji, zawierała osobiste zobowiązania króla, a ich treść
odzwierciedlała program monarchy w dziedzinach polityki, gospodarki i kultury

podatki

obowiązkowe świadczenia materialne pobierane przez państwo w celu pokrycia jego

wydatków
 prawo magdeburskie

dawne prawo miejskie Magdeburga, na którym się wzorowano przy zakładaniu

niektórych miast polskich

sejm skonfederowany

swoisty sposób organizacji prac sejmu w I Rzeczypospolitej, zapobiegający jego zerwaniu,

wymyślony przez reformatorów; polegał na tym, że posłowie zawiązywali dwie
konfederacje (jedna dla Korony, druga dla Litwy), gdzie – zgodnie z zasadami obrad –
decydowała zwykła większość głosów

wyrok

orzeczenie sądu dotyczące winy i kary lub rozstrzygające spór

Słowa kluczowe
administracja, magnateria, prawo ziemskie, przywileje stanowe, Rzeczpospolita, sądy,
szlachta, urzędy, ostatni Jagiellonowie, państwo polsko‐litewskie

Bibliografia
Historia Polski Nowożytnej. Wybór tekstów źródłowych, t. 2, oprac. K. Matwijowski, S.
Ochmann, Wrocław 1981.

Relacja o stanie Polski […] przez nuncjusza […] Juliusza Ruggieri […] roku 1568…, w: Relacje
Nuncjuszów Apostolskich i innych osób o Polsce od roku 1548 do 1690, wyd. E. Rykaczewski,
t. 2, Berlin–Poznań 1864.

I. Gieysztorowa, Ludność , w: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945, t. 1,

Warszawa 1981.

Historia Polski nowożytnej. Wybór tekstów źródłowych, cz. 2, Wydawnictwo Uniwersytetu

Wrocławskiego, Wrocław 1981.
Film edukacyjny

Polecenie 1

Zapoznaj się z filmem i wykonaj kolejne polecenia.

Film dostępny pod adresem h ps://zpe.gov.pl/a/DBZztVZFu

Film na temat urzędów centralnych i lokalnych w Rzeczypospolitej.

Polecenie 2

Wymień najważniejsze urzędy centralne Rzeczypospolitej.

Twoja odpowiedź
Polecenie 3

Opisz zadania kanclerza, marszałka i podskarbiego. Jaką odpowiedzialność za swoje decyzje

ponosili?

Twoja odpowiedź
Film + Sprawdź się

Polecenie 1

Zapoznaj się z dalszym wykładem historyka Piotra Krolla i wykonaj kolejne polecenia.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DTNg3s6wE

Film na temat urzędów centralnych i lokalnych w Rzeczypospolitej.

Polecenie 2

Wymień najważniejsze urzędy lokalne.

Twoja odpowiedź
Polecenie 3

Opisz sądownictwo funkcjonujące w Rzeczypospolitej. Czym się różniły poszczególne sądy?

Twoja odpowiedź
Ćwiczenie 1 輸

Zapoznaj się z fragmentami tekstu źródłowego i na ich podstawie wykonaj polecenie.

“ Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata

Z Warszawy, 8 III 1646

Mnie sam Król był dał Brańsk o kilkunastu tysięcy intraty, ale ożył P.
Starosta. Deklarował się […], że nie tylko to starostwo, ale będzie
i więcej, cokolwiek poda oc[c]asio. […]

Ja nie tylko nie żałuję ochmistrzostwa, ale Bogu teraz dziękuję, że

minęło. Nigdy byś WMć nie rzekł, jako to jest res indigna [rzecz
niegodna] wielkiemu senatorowi.

Ja tu przez ceremonije zamieszkam weselne na Kwietną Niedzielę

ściągając do dzieci do Sierakowa. […] Królowej zostawuję sługę przy
Dworze, Madalińskiego […], a to dla szpiegowania wakancyj
i przypomnienia Królowej, gdy co będzie na placu. […]

Z Pragi, 14 VI 1650

Na stryjaszka naszego jużem był otrzymał w[ojewó]dztwo

Brzeskie-Kujawskie i przywilej miał napisany za tak skuteczną
konfirmacyją tej nowiny, że nie mogła być stateczniejsza, aż ci ożył P.
W[ojewod]da, a myśmy oschnęli. Przywilej jednak gotowy w Wielki
Kancellaryji, do czego się i P. Kanclerz przyłożył quasi życzliwością ku
domowi memu. Dałem nawet znać o tym do Wiśnicz i przysłano po
przywilej, ale darmo. Ugruntowałem rzeczy na odjezdnym u Króla,
Królowej i P. Kanclerza i już to sam res certa [rzecz pewna], żeby nie
minął stołek, który pierwszy wakować będzie.
 Źródło: Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata, [w:] Historia Polski Nowożytnej. Wybór tekstów źródłowych, t. 2, oprac.
Krystyn Matwijowski, Stefania Ochmann, Wrocław 1981, s. 18–20.

Oto fragment spisu treści Historii Polski 1492−1795 Mariusza Markiewicza (część dotycząca
instytucji Rzeczypospolitej i uprawnień monarchy). Zaznacz podrozdział, w którym można
byłoby się odwołać do poniższych źródeł.

 Etykieta, ceremonia i propaganda

 Władza rozdawnicza królów

 Król jako najwyższy sędzia

 Król jako prawodawca

 Niezależność finansowa króla

 Król a kościoły

 Król jako wódz naczelny

 Kierownik polityki zagranicznej

 Elekcyjność tronu

 Dwór królewski jako narzędzie władzy

Ćwiczenie 2 醙

Zapoznaj się z poniższymi materiałami źródłowymi i na ich podstawie wykonaj polecenie.

“ Relacja o stanie politycznym i wojskowym Polski

przez Sebastiana Cefali, sekretarza Jerzego
Lubomirskiego […] z roku 1665

Wielki marszałek koronny, w porządku i znaczeniu pierwszy z ministrów,

wielką ma władzę, większą jednak w sprawach uczynkowych niż
politycznych. […] Prowadzi za sobą własne gwardie, niezależne od
władzy króla, które w czasie sejmu strzegą bezpieczeństwa
publicznego. […] We wszystkich obrządkach publicznych jest pierwszą
osobą […]. Zasiada na wszystkich zgromadzeniach senatu i radach
tajemnych tyczących się polityki lub wojny […], a gdy na sejmie, czy na
tajnych radach wszystkie stany są zgromadzone wobec króla, nikomu
nie wolno mówić jeżeli mu wielki marszałek nie da głosu. […] Wielki
kanclerz jest drugim w godności w rzędzie ministrów, ale co do władzy
i kierunku politycznego może być pierwszym nazwany. Wszystkie łaski
królewskie muszą przechodzić przez ręce wielkiego kanclerza lub
podkanclerzego […]. Kiedy król uczyni komu jaką łaskę nie podług prawa
lub w czym innym przekroczy jego przepisy, kanclerz może nie przyłożyć
pieczęci na takim akcie […]. Wielki podskarbi zawiaduje dochodami
publicznymi, żupami Bochni i Wieliczki, mennicą, słowem wszystkimi
podatkami nałożonymi przez sejm dla zapłacenia wojska, któremu
powinien wyliczyć należną sumę za kwitem hetmanów. […] Urzędnicy
wojskowi mający miejsce pomiędzy pierwszymi Rzplitej są: wielki
hetman koronny i hetman polny koronny, wybierani dla obszernej
władzy z przedniejszych senatorów. Po nich idzie wielki chorąży, którym
zazwyczaj bywa syn hetmański, lub jaki młodzieniec wielkich nadziei
i wielkiego domu.
 Źródło: Relacja o stanie politycznym i wojskowym Polski przez Sebas ana Cefali, sekretarza Jerzego Lubomirskiego […] z
roku 1665, [w:] Historia Polski Nowożytnej. Wybór tekstów źródłowych, t. 1, oprac. Krystyn Matwijowski, Stefania
Ochmann, Wrocław 1980, s. 141–144.

Alegoryczny portret konny Jerzego Sebas ana Lubomirskiego, po 1667 roku.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ustal, które z opisanych w tekście źródłowym urzędów mógł sprawować przedstawiony na

portrecie Jerzy Sebas an Lubomirski. W uzasadnieniu odwołaj się do elementów graficznych.
Dla nauczyciela

Autor: Joanna Kalinowska

Przedmiot: Historia

Temat: Urzędy centralne i lokalne w Rzeczypospolitej

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
Zakres podstawowy
XVIII. Państwo polsko-litewskie w czasach ostatnich Jagiellonów. Uczeń:
2) wyjaśnia funkcjonowanie najważniejszych instytucji życia politycznego w XVI-wiecznej Polsce
i ocenia funkcjonowanie demokracji szlacheckiej;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

wymienia najważniejsze urzędy centralne w Rzeczypospolitej i opisuje ich

kompetencje;
omawia podstawowe urzędy lokalne i związane z nimi obowiązki;
wyjaśnia sposób wyboru senatorów w państwie polsko‐litewskim.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych;

analiza materiału źródłowego (porównawcza);
 dyskusja;
metoda jigsaw.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla uczniom temat oraz cele zajęć zawarte w sekcji „Wprowadzenie”.
Krótko przedstawia planowany przebieg lekcji.
2. Prowadzący poleca uczniom przygotować w parach pytania związane z tematem zajęć.
Czego uczniowie chcą się dowiedzieć? Co ich interesuje w związku z tematem lekcji?
Uczniowie określają w ten sposób obowiązujące ich kryteria sukcesu.

Faza realizacyjna:

1. Metoda jigsaw. Uczniowie odliczają do sześciu. Łączą się w zespoły według

przydzielonych numerów. Każda grupa opracowuje fragment materiału z sekcji
„Przeczytaj”:

grupy 1 i 4 – Władza najwyższa – król oraz Urzędy wojskowe,

grupy 2 i 5 – Najważniejsze urzędy oraz Urzędnicy ziemscy,
grupy 3 i 6 – Kultura prawna Rzeczypospolitej. Sądownictwo szlacheckie oraz Sądy
miejskie i dominialne.

Wszystkie grupy zapoznają się również z akapitem dotyczącym relacji między szlachtą
a magnaterią.

Po zakończeniu pracy uczniowie zmieniają zespoły tak, by w każdym znalazła się

przynajmniej jedna osoba z poprzednich grup. Uczniowie dzielą się wiedzą zdobytą
wcześniej i uczą się od siebie nawzajem. Chętne lub wybrane osoby omawiają przydzielone
zagadnienia. Pozostali uczniowie mogą zadawać pytania i weryfikować przedstawione
informacje.
 2. Praca z multimedium („Film edukacyjny”). Wybrana osoba czyta polecenie 3: „Opisz
zadania kanclerza, marszałka i podskarbiego. Jaką odpowiedzialność za swoje decyzje
ponosili?” z sekcji „Film edukacyjny”. Po zapoznaniu się z materiałem uczniowie
w dotychczasowych grupach opracowują odpowiedzi. Po ustalonym wcześniej czasie
przedstawiciel wskazanego (lub zgłaszającego się na ochotnika) zespołu prezentuje
propozycję odpowiedzi, a pozostali uczniowie się do niej ustosunkowują. Nauczyciel
w razie potrzeby uzupełnia informacje.
3. Praca z drugim multimedium („Film + Sprawdź się”). Uczniowie zapoznają się z drugim
filmem. Każdy uczeń pracując indywidualnie, samodzielnie przygotowuje odpowiedzi
do polecenia 2 – wymienia najważniejsze urzędy lokalne. Po wyznaczonym przez
nauczyciela czasie wybrani lub chętni uczniowie odczytują swoje propozycje.
Nauczyciel komentuje rozwiązania uczniów.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel ponownie odczytuje temat lekcji „Urzędy centralne i lokalne

w Rzeczypospolitej” i inicjuje krótką rozmowę dotyczącą kryteriów sukcesu. Czego
uczniowie się nauczyli? Na koniec poleca chętnemu uczniowi podsumowanie i – jeśli
to potrzebne – uzupełnia informacje.
2. Na zakończenie nauczyciel ocenia pracę grup uczniowskich.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia nr 1 i 2 z sekcji „Film + Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

Historia Polski Nowożytnej. Wybór tekstów źródłowych, t. 2, oprac. K. Matwijowski, S.

Ochmann, Wrocław 1981.

Relacja o stanie Polski […] przez nuncjusza […] Juliusza Ruggieri […] roku *1568…, w: Relacje
Nuncjuszów Apostolskich i innych osób o Polsce od roku 1548 do 1690, wyd. E. Rykaczewski,
t. 2, Berlin–Poznań 1864.

I. Gieysztorowa, Ludność , w: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945, t. 1,

Warszawa 1981.

Historia Polski nowożytnej. Wybór tekstów źródłowych, cz. 2, Wydawnictwo Uniwersytetu

Wrocławskiego, Wrocław 1981.

Wskazówki metodyczne:

Uczniowie na podstawie filmów przygotowują prezentację multimedialną będącą

podsumowaniem lekcji.