I RZECZPOSPOLITA

mgr Jakub Pokoj

Katedra Historii Prawa Polskiego UJ
jakub.pokoj@uj.edu.pl / jakub.pokoj@student.uj.edu.pl
 ZASADA PODZIAŁU STANOWEGO
SPOŁECZEŃSTWA

1. Definicja: różnicowanie mieszkańców ze względu na ich przynależność do

określonego stanu lub korporacji.
2. Stany: szlachta, duchowieństwo oraz stan trzeci.
3. Uprzywilejowana pozycja szlachty oraz duchowieństwa (katolickiego).
 ZASADA PODZIAŁU STANOWEGO
SPOŁECZEŃSTWA

Stan szlachecki – osoby urodzone lub nobilitowane.

Nobilitacja – mocą aktu królewskiego, dla wynagrodzenia zasług.
Przywilej Zygmunta I z 1535: każdy doktor Akademii Krakowskiej uzyskiwał
szlachectwo osobiste, a profesor dziedziczne.
Prawa szlachty: posiadanie ziemi na własność, zwierzchnictwo nad ludnością
chłopską, prawo do herbu i zawołania.
Obowiązki szlachty: służba wojskowa (udział w pospolitym ruszeniu).
Podstawa praw i wolności szlacheckich – przywileje wydane dla pozyskania
szlachty: koszycki (1374), czerwiński (1422), jedlnieński (1430) i krakowski (1433).
Przywilej jedlnieńsko-krakowski wprowadził zasadę nietykalności osobistej szlachty
(neminem captivabimus nisi iure victum).
 ZASADA WOLNOŚCI OBYWATELSKICH
SZLACHTY

Podstawa normatywna: przywilej jedlnieńsko-krakowski wprowadził zasadę

nietykalności osobistej szlachty (neminem captivabimus nisi iure victum).
Przejawy:
1) szlachta jako naród („naród szlachecki”);
2) państwo jako rzecz wspólna członków tego narodu, czyli szlachty;
3) czynne i bierne prawo wyborcze;
4) przeciwdziałanie królewskim dążeniom do absolutum dominium;
5) uprzywilejowanie szlachty w procesie;
6) azyl w domu szlacheckim
 ZASADA RÓWNOŚCI SZLACHTY

1. Formalna równość szlachty wobec prawa („szlachcic na zagrodzie równy

wojewodzie”).
2. Faktyczne dysproporcje ze względu na majątek (latyfundia i magnateria,
szczególnie na Ukrainie).
3. Dwory magnackie jako lokalne ośrodki władzy.
4. Przedstawiciele magnaterii jako osoby pełniące najwyższe funkcje (kanclerze,
hetmani, senatorowie, biskupi itp.).
5. Zakaz posługiwania się tytułami szlacheckimi (np. książę, hrabia), do czasów
Stanisława Augusta Poniatowskiego (wyjątek: potomkowie
Giedyminowiczów i Rurykowiczów – kniazie litewscy i ukraińscy).
 ZASADA UPOŚLEDZENIA PRAWNEGO
MIESZCZAŃSTWA

1. Mieszczaństwo jako element stanu trzeciego – brak przynależności do

„narodu szlacheckiego”  brak praw politycznych.
2. Gorsza pozycja prawnoprocesowa – dowód z zeznań mieszczanina wart
mniej.
3. Gorsza pozycja prawnorzeczowa – brak możliwości posiadania ziemi poza
miastami.
4. Najgorsza pozycja mieszczaństwa w miastach prywatnych.
 ZASADA PODDAŃSTWA CHŁOPÓW

1. Ogół chłopstwa w stosunku poddańczym: wobec szlachty lub wobec

instytucji kościelnych.
2. Władza administracyjna i sądowa panów wsi.
3. Prawo chłopa do ziemi: dziedziczna dzierżawa lub użytkowanie.
4. Obowiązek osobistych świadczeń na rzecz pana: pańszczyzna.
5. Samorząd gromadzki chłopów.
6. Art. IV Konstytucji 3 maja 1791: wolność osobista chłopów.
7. Uniwersał Połaniecki Kościuszki 7 maja 1794: powołanie dozorców
rządowych rozpatrujących skargi chłopów na panów.
 ZASADA POWIĄZANIA PAŃSTWA
I KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO
1. Zasada początkowo zwyczajowa, następnie sformalizowana.
2. Członkami senatu biskupi, a pierwszym senatorem prymas.
3. Prawo króla do wskazywania kandydatów na biskupów oraz niektórych opatów.
4. Konwersja Fryderyka Augusta saskiego na katolicyzm w związku ze staraniami o koronę polską w 1697.
5. Sakralizacja życia publicznego: obrzęd koronacji, otwarcie sejmu mszą św., śluby lwowskie 1656.
6. Wewnętrzna autonomia Kościoła katolickiego.
7. Publiczne funkcje Kościoła: rejestracja ślubów, urodzin i zgonów, prowadzenie szkół, szpitali i działalności charytatywnej.
8. Religia katolicka jako religia panująca w prawach kardynalnych oraz Konstytucji 3 maja.
9. Tolerancja religijna względem innych wyznań.
10. Unia brzeska 1596.
 ZASADA TOLERANCJI RELIGIJNEJ
(POKOJU RELIGIJNEGO)

1. Tolerancja religijna = prawo do wyznawania religii innej niż panująca

ustanowione w akcie konfederacji warszawskiej 1573 i w artykułach
henrykowskich.
2. Tolerancja religijna obejmowała szlachtę, która miała prawo wyboru
wyznania dla swoich poddanych.
3. Osłabienie tolerancji religijnej w dobie kontrreformacji w II poł. XVII w.
4. Wygnanie arian w 1658.
5. Konfederacje w 1768: dyzunitów (prawosławnych) i dysydentów
(protestantów) z poparciem obcych mocarstw  skutkiem konfederacja
barska i przegrana przez nią wojna domowa  skutkiem I rozbiór 1772.
6. Żydzi objęci tolerancją religijną od 1264.
 ZASADA POSZANOWANIA PRAW
MNIEJSZOŚCI ETNICZNYCH

1. I Rzeczpospolita jako państwo wielonarodowe i wieloetniczne.

2. Gwarancje w postaci przywilejów dla grup zwartych.
3. Czasami możliwość korzystania w własnych praw (np. żydowskich lub
ormiańskich).
 ZASADA SUWERENNOŚCI (SAMOWŁADNOŚCI I
NIEPODLEGŁOŚCI) RZECZYPOSPOLITEJ

1. Formalnie pełna suwerenność do 1764.

2. Traktat buczacki (1672) nie był respektowany i został anulowany 1699.
3. W epoce Stanisława Augusta Poniatowskiego utrata suwerenności i zależność
od Rosji – traktat z 1768.
4. Faktyczna zależność już w czasach saskich.
5. Odzyskanie suwerenności: deklaracja w prawach kardynalnych ze stycznia
1791.
6. Po II rozbiorze 1793 Polska jako rosyjski protektorat.
 ZASADA SUWERENNOŚCI NARODU
SZLACHECKIEGO

1. Dzierżycielem najwyższej władzy szlachta  szlachta jako naród.

2. Narodowość = przynależność do stanu szlacheckiego.
3. Narodowość nie miała nic wspólnego z przynależnością etniczną, językową
czy kulturową.
4. Król wybierany przez ogół szlachty, a źródłem władzy królewskiej wola
narodu.
 ZASADA MIESZANEJ (MONARCHICZNO-
REPUBLIKAŃSKIEJ) FORMY RZĄDU

1. Forma monarchiczna, ale treść republikańska: ustrój faktycznie republikański,

ale monarchiczna forma władzy z królem na czele.
2. Elekcyjność tronu i odpowiedzialność króla za naruszenie prawa.
3. Liberum veto jako prawo szlacheckie.
4. Nazwa państwa: Rzeczpospolita, czyli wspólna.
5. Konstytucja 3 maja: dziedziczna monarchia konstytucyjna.
 ZASADA JEDNOŚCI
RZECZYPOSPOLITEJ

1. Jedność: państwo jako całość, sprawująca suwerenną władzę przez swoje

organy na całym terytorium.
2. Podstawa: art. 1 aktu unii lubelskiej 1569.
3. Jedność, ale nie jednolitość, gdyż istniały rozbieżności.
4. Akt zaręczenia wzajemnego narodów z 1791: potwierdzenie wzajemnych
związków pomiędzy Koroną a Litwą.
 ZASADA PODZIAŁU WŁADZY

1. Rozdzielenie uprawnień władzy państwowej pomiędzy różne podmioty.

2. Rozdział władzy rządzenia (król i ministrowie), władzy ustawodawczej i
sądowej.
3. Władza ustawodawcza niezależna od konstytucji nihil novi 1505.
4. Władza sądownicza wyodrębniona wraz z powstaniem Trybunału Koronnego
(1578) i Trybunału Litewskiego (1581).
5. Zasada podziału władzy potwierdzona w Konstytucji 3 maja 1791 i ustawie z
6 czerwca 1791 o Straży Praw.
 ZASADA USTROJU
PARLAMENTARNEGO

1. Naród brał udział w sprawowaniu władzy za pośrednictwem instytucji

parlamentarnych.
2. Podstawowe gwarancje ustroju parlamentarnego: statut nieszawski 1454,
konstytucja nihil novi 1505 oraz artykuły henrykowskie 1573.
3. W I Rzeczypospolitej Sejm nie był przedstawicielstwem stanowym, lecz
organem władzy ustawodawczej i zarządczo-kontrolnej.
4. Rada Nieustająca 1775-1789: kolegialny rząd państwa, ograniczający władzę
wykonawczą króla.
5. System parlamentarno-gabinetowy w Konstytucji 3 maja 1791: Straż Praw
jako rząd.
 ZASADA ELEKCYJNOŚCI TRONU

1. Elekcyjność – królem zostaje ten, kogo wybiorą osoby uprawnione.

2. Elekcja viritim – króla wybiera naród podczas specjalnego sejmu
zwoływanego w czasie bezkrólewia (interregnum) przez senat pod
przewodnictwem interrexa – prymasa.
3. Elekcyjność zniesiona w Konstytucji 3 maja 1791 na rzecz dziedziczności.
4. Osoba wybrana to król-elekt, który uzyskiwał pełnię praw po koronacji i
złożeniu przysięgi, w skład której wchodziły artykuły henrykowskie (od 1576,
najważniejsze 21 praw państwa) oraz pacta conventa (od 1632, osobiste
zobowiązania króla).
5. Stosunek umowny pomiędzy narodem a królem.
 ZASADA NADRZĘDNOŚCI PRAWA
(PRAWORZĄDNOŚCI)

1. Nadrzędność prawa = prawo jako podstawa wszelkich działań państwowych.

2. Konfirmacja generalna praw – potwierdzenie przez króla obowiązujących praw w
postaci przywileju, a w przypadku jego złamania sankcja w postaci możliwości
wypowiedzenia posłuszeństwa przez poddanych.
3. Naruszenie praw przy sprawowaniu urzędu było karane i podlegało kognicji sądu
sejmowego.
4. Przestępstwa urzędnicze: niedopełnienie obowiązków, nadużycie władzy.
5. In Polonia lex est rex, non rex est lex.
6. Skarga ex vi legis – możliwość zaskarżenia do sądu sejmowego
rozstrzygnięć trybunałów ze względu na wydanie wyroku bez podstawy prawnej
(wydanie wyroku o mocy ustawy). Był to nadzwyczajny środek zaskarżenia.
7. Potwierdzenie nadrzędności prawa także w Konstytucji 3 maja 1791 i prawach
kardynalnych ze stycznia 1791.
 ZASADA POSZANOWANIA PARTYKULARNYCH
ODRĘBNOŚCI PRAWNYCH PROWINCJI I ZIEM

1. Obowiązek poszanowania obowiązującego prawa i brak możliwości

narzucenia poszczególnym ziemiom prawa obcego (np. Wielkie Księstwo
Litewskie, Prusy Królewskie, inkorporowane do Korony województwa
wołyńskie, bracławskie i kijowskie od 1569).
2. Przejawy: obowiązywanie dotychczasowych praw, sporządzanie ksiąg w
innych językach (niemieckim, ruskim).
 ZASADA ODPOWIEDZIALNOŚCI
GŁOWY PAŃSTWA (KRÓLA)

1. Król podlegał prawu i odpowiadał przed prawem.

2. Dopuszczalna detronizacja w przypadku naruszenia prawa.
3. Art. 21 artykułów henrykowskich 1573: w razie naruszenia prawa przez króla
obywatele zwolnienie z obowiązków względem króla.
 ZASADY DOŻYWOTNIOŚCI I
NIEPOŁĄCZALNOŚCI URZĘDÓW

1. Urzędy ministerialne koronne i litewskie: kanclerz, podkanclerzy, hetman wielki,

hetman polny, marszałek wielki i marszałek nadworny, podskarbi wielki, podskarbi
nadworny.
2. Urzędy lokalne: wojewoda, kasztelan, starosta.
3. Wszystkie urzędy nadawane dożywotnio przez króla.
4. Zasada niepołączalności (incompatibilitas): zakaz łączenia urzędów centralnych z
innymi.
5. Zasada indygenatu: możliwość nominowania na dany urząd jedynie nie-cudzoziemca
związanego z zakresem terytorialnym danego urzędu.
6. Powołanie Rady Nieustającej w 1775 ograniczyło możliwości nominowania przez króla.
7. Konstytucja 3 maja 1791: możliwość przegłosowania przez połączone izby votum
nieufności i w konsekwencji konieczność odwołania danego ministra przez króla.
 ZASADA SAMORZĄDNOŚCI

1. Wzrost znaczenia sejmików w latach 1668-1717 w następstwie częstego zrywania

sejmów w drodze liberum veto.
2. Sejmiki gospodarskie – uchwalały podatki w zastępstwie sejmu oraz zajmowały się
bezpieczeństwem wewnętrznym i administracją.
3. Sejmiki elekcyjne – wybór kandydatów na urzędy.
4. Sejmiki relacyjne – sprawozdawczość po odbyciu sejmu.
5. Sejmiki deputackie – wybór sędziów trybunalskich.
6. Sejmiki egzulanckie – zgromadzenie szlachty z utraconego terytorium.
7. Sejmiki kapturowe – zabezpieczenie władzy w okresie działalności konfederacji.
8. Sejmiki konfederackie – zjazd lokalnej szlachty celem zawiązania konfederacji.
9. Prawo o sejmikach z 28 marca 1791 – stałe terminy zwoływania sejmików, pozbawienie
prawa do uczestnictwa szlachty gołoty.
 ZASADA SAMORZĄDNOŚCI

1. Miasto jako wspólnota samorządowa: burmistrz oraz rada.

2. Sądownictwo miejskie: sąd ławniczy.
3. Osady wokółmiejskie wyjęte spod władzy miejskiej: jurydyki (prywatne lub
kościelne), będące pod władzą właściciela ziemi.
4. Prawo o miastach 18 kwietnia 1791: reorganizacja i wzmocnienie samorządu
miejskiego, 24 plenipotentów miejskich uzyskało miejsce w sejmie.

5. Samorząd dominialny – nieobjęty zakresem władzy publicznej.

6. Samorząd wiejski w przypadku większych posiadaczy ziemski  bliskość
właściciela względem wsi eliminowała konieczność działalności samorządu.
 ZASADA JEDNOMYŚLNOŚCI

1. Jednomyślność jako zasada działalności sejmów, sejmików oraz organów

kolegialnych.
2. Konstytucja nihil novi 1505  zgoda wszystkich ziem jako zasada 
następnie wyewoluowała zasada zgody wszystkich, rozumianen jako brak
sprzeciwu.
 PRAWO WOLNEGO GŁOSU I WOLNEGO
SPRZECIWU

1. Pierwsze użycie: 1652 rok  odtąd prawo to wśród praw fundamentalnych.

2. Prawo wielokrotnie powtarzane jako prawo kardynalne.
3. Próby odejścia od zasady jednomyślności w czasach Stanisława Augusta
Poniatowskiego.
4. Zniesienie liberum veto w Konstytucji 3 maja, przy pozostawieniu prawa
wolnego głosu (wypowiadania się w mowie, piśmie itp.).
 ZASADA WYBORU SĘDZIÓW

1. Wybór deputatów – członków Trybunału Koronnego i Trybunału

Litewskiego.
2. Sądy ziemskie: nominacja sędziego, podsędka i pisarza ziemskiego spośród 4
kandydatów proponowanych przez szlachtę na sejmikach elekcyjnych.