EPOKA PRZEDKONSTYTUCYJNA I POLSKA DROGA DO

MONARCHII KONSTYTUCYJNEJ

Jako skutek Artykułów Henrykowskich przy królu pozostają:

- władza rozdawnicza (urzędy, czasowe nadania dóbr królewskich wraz z

dożywotniością i nieusuwalnością urzędników)
- kierowanie polityką zagraniczną i wewnętrzną
- zwoływanie sejmów i sejmików
- określanie przedmiotu obrad sejmu (inicjatywa ustawodawca)
- decyzja ostateczna czy projekt stanie się prawem (prawo sankcji konstytucyjnych
sejmowych)

Szczupły zakres samodzielnego prawodawstwa króla: miasta królewskie, Żydzi, chłopi w

dobrach królewskich.

Szczupły zakres władzy sądowniczej króla: po powołaniu Trybunału Koronnego1 i

Litewskiego zwłaszcza.

● Wprowadzone instrumenty służące kontroli władcy:

- senatorowie rezydenci
- obowiązek używania państwowych pieczęci pozostających w ręku kanclerza
- prawo wypowiedzenia posłuszeństwa

Pierwsze bezkrólewie dogodną okazją dla ograniczenia swobody przyszłego władcy:

- Sejm wyraża zgodę na wojnę i pospolite ruszenie

- Senatorowie przy boku władcy wyrażają zgodę na wysyłanie poselstw, zaciągi,
małżeństwo
- Wprowadzona elekcyjność tronu
- Prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, zawarte w Artykułach
Henrykowskich. Ostateczny środek przeciwko nadużyciom władcy, wyraz dominacji
stanu szlacheckiego. W praktyce problem z realizacją, bo sprowadzała się do
rokoszy, czyli zbrojnych buntów.

Parlamentaryzm staropolski:

- sejmy zwyczajne i nadzwyczajne

- trzy stany sejmujące
- sejmiki
- sejmiki przedsejmowe

Mandat poselski coraz częściej wiązany instrukcjami. Traktowanie posłów jako

przedstawicieli ziemi/województwa, a nie całej szlachty.

1
Powołany na sejmie walnym (1578) jako nowa instytucja sądowa. Batory zrzekł się
dotychczasowych uprawnień najwyższego sędziego na rzecz stanowego sądu szlacheckiego.
Trybunał Koronny stał się najwyższym sądem apelacyjnym dla szlachty.
Kryzys ustroju:
- narasta przekonanie, że zgoda w sejmie oznacza jednomyślność
- krępowanie posłów instrukcjami
- uzależnienie szlachty od magnatów i dworu królewskiego
- traktowanie ustroju jako doskonałego (ustrój mieszany Arystotelesa z “Polityki”, łączy
zalety monarchii, arystokracji i demokracji), gwarantuje szlachcie prawa i wolności,
upadek kultury politycznej szlachty.

KONSTYTUCJA 3 MAJA 1791

Utrzymała stanowy charakter społeczeństwa. Umożliwiła bogatszym i zaradnym

mieszczanom wejście do szlachty.

Przeprowadzenie reformy ustroju wymagało poparcia szlachty. Potwierdza to przywileje

szlachty i przypuszczenie, że nic nie ma zamiaru się w kwestii ich wysokiej pozycji zmienić.

Ograniczenie praw politycznych szlachiców, którzy nie posiadali ziemi (nieposesjonatów).

Przedstawiciele grupy nieposesjonatów także przedstawiali zainteresowanie losami
państwa, stąd krytyczna w literaturze ocena ograniczenia ich praw politycznych.

Prawa mieszczan (miasta królewskie):

- objęcie ich prawem “nikogo nie uwięzimy bez wyroku sądu”

- uzyskali możliwość nabycia ziemi
- rozszerzona została ich możliwość wstąpienia do szlachty
- uczestniczyli w niektórych komisjach wielkich oraz asesorii (z prawem zabierania
głosu w sejmie), w pracach komisji porządkowych cywilno-wojskowych.

Szlachta zyskała za to możliwość działalności handlowej “łokciem i wagą”.

Tendencja do wiązania praw politycznych i wpływu na sytuację państwa z majątkiem, a nie

urodzeniem. Mimo to w Rzeczypospolitej zachowano stanowość (w sejmie, sądach).

Chłopi:

W przypadku chłopów Konstytucja 3 Maja zawierała niewiele realnie znaczącą formułę o

“otoczeniu ich opieką prawa i rządu”.

- Gwarancje trwałości umów między chłopami, a dziedzicami dotyczyły umów

zawartych tylko w przyszłości.
—

Wcześniej król musiał akceptować wszystkie konstytucje sejmowe. Wraz z Konstytucją 3

Maja stracił prawo sankcji. Wolę Sejmu wyrażało stanowisko jego izb.
Zasady ustrojowe:

- Suwerenności (zwierzchnictwo narodu) i trójpodział władzy

- Sejm złożony z dwóch izb
- Król jedynie przewodniczy senatowi
- Senatorami są biskupi, wojewodowie, kasztelanowie
- Posłowie wybierani na sejmikach (2 letnia kadencja)
- Parlament “zawsze gotowy” w razie sesji nadzywczajnej/potrzeby
- Parlament pozostał stanowy (w skład wchodzili wyłącznie szlachicy)2

Wyraźna przewaga izby poselskiej nad senatem w kwestii podejmowania decyzji,

prawotwórstwa (weto zawieszające senat do następnego sejmu), decyzje podejmowane
większością głosów, zniesienie liberum veto.

Mandat wolny - posłowie reprezentantami całego narodu, a nie poszczególnych sejmików.

Tron dziedziczny (ale w obrębie dynastii) - po wygaśnięciu dynastii następowała elekcja

nowego króla, który zapoczątkowywał nową rodzinę panującą.

Król:
- powoływał urzędników, oficerów
- odzyskał prawo łaski
- zachował inicjatywę ustawodawczą
- zgodnie z modelem brytyjskim był osobą świecką, nietykalną, odpowiedzialną za
swoje działania
- sprawował władzę wykonawczą przy pomocy Straży Praw (prymas, 5 ministrów, 2
sekretarzy {bez głosu stanowczego}). Łącznikiem między Strażą Praw, a sejmem był
marszałek sejmowy.
- Decydował ostatecznie król, ale jego decyzja musiała być poparta przez jednego z
ministrów (kontrasygnata i przeniesienie odpowiedzialności na ministra).

Osobne były komisje wielkie (podległa królowi i podległa Straży Praw).

Komisje wielkie to odpowiednik współczesnych ministrów monokratycznych3. Istniały wraz
z dotychczasowymi ministrami Korony i Litwy.

Było to niefortunne: prowadziło do dwuwładzy.

Ministrowie odpowiadali politycznie/parlamentarnie przed sejmem. Sejm mógł usunąć

ministra z urzędu, ze Straży Praw i z komisji. Ponadto sejm mógł oskarżyć ministra
konstytucyjnie/politycznie i postawić przed sądem sejmowym. Taka odpowiedzialność
polityczna była nowością w Europie.

2
tylko szlachcic mógł zostać biskupem
3
ministrowie, będacy organem państwa np. MSZ
Doszło także do zmian w sądownictwie do tej pory stanowym.
1. Sądom ziemiańskim podlega już nie tylko szlachta, lecz także wszyscy właściciele
ziemscy.
2. Sąd sejmowy zajmujący się zbrodniami stanu wspólny dla wszystkich stanów.
3. Władza sądownicza przysługiwała też Komisjom Wielkim.

W tym ustroju przewagę zyskała władza ustawodawcza. Również w samej Konstytucji 3

Maja; artykuł o sejmie pojawia się przed artykułem o królu.

Król specjalnym ośrodkiem władzy wykonawczej. Traci bezpośredni wpływ na stanowienie

prawa, konflikt z parlamentem mógł skutkować odwołaniem króla.

Król mógł powoływać ministrów, ale odpowiedzialność ich była przed parlamentem.
Zmuszało to króla do współpracy z posłami i senatorem.

USA - system

parlament (kongres) - dwuizbowy:

● izba reprezentantów (co 2 lata) reprezentuje ludnosć federacji
● Senat - reprezentuje stany. Z każdego stanu po 2 senatorów na kadencje 6 lat. Co 2
lata ⅓ Senatu ulega wymianie. Wybory bezpośrednie.

Przewodniczącym Senatu wiceprezydent. Głosuje w razie równości głosów. Jedna z

nielicznych kompetencji wiceprezydenta wgl.

Kongresmenem nie może zostać nikt sprawujący urząd w służbie USA:

- członkowie gabinetu prezydenckiego (sekretarze)
- urzędnicy administracji prezydenckiej

Jest to odmienne od innych ustrojów np Francji i Wielkiej Brytanii, gdzie ministrowie

zazwyczaj są parlamentarzystami. Tutaj ma to być jeden ze sposobów separacji władz.

Ustawy uchwalane są przez obie izby (nawiązanie do tradycji brytyjskiej), służy

zabezpieczeniu interesów stanów, reprezentowanych w Senacie.

Istnieje weto prezydenckie o charakterze zawieszającym. Projekt staje się ustawą gdy
popierają go obie izby większością ⅔ głosów. W praktyce rzadko kiedy się to zdarza.

Konstytucja USA określa kompetencje Kongresu (pośrednio federacji).

Najważniejsze kompetencje Kongresu:

- ustanowienie podatków federalnych i ceł
- regulacje obrotu handlowego z zagranicą
- bicie monety
 - wypowiadanie wojny
- utrzymywanie armii i marynarki
- wydawanie ustaw koniecznych dla urzeczywistnienia kompetencji, które konstytucja
nadaje urzędnikom i organom
W praktyce zdarzyło się zwiększenie kompetencji USA jako państwa, ujmując przy tym
kompetencje poszczególnych stanów.

● Brak w konstytucji informacji o odpowiedzialności urzędników federalnych przed

Kongresem (sekretarzy, Prezydenta). Odpowiedzialność tego typu nie istnieje w
USA.
● Zasadą naczelną USA jest separacja władz

Jest za to odpowiedzialność prawno/konstytucyjna Prezydenta, urzędników i sędziom

federalnych realizowana w formie impeachmentu.

Impeachment - instytucha o korzeniach brytyjskich. W Ameryce oskarża Izba

Reprezentantów, sądzi zaś Senat, a wyrok skazujący wymaga ⅔ głosów Senatu. Trudno to
uzyskać. Przedmiot oskarżenia zazwyczaj szeroki. (zdrada, przekupstwo)

Wybory prezydenckie - ma władzę wykonawczą.

- wybory pośrednie (elektorzy wybierają POTUS) równocześnie vice
- w chwili ogłoszenia wyników już wiadomo kto zostanie prezydentem
- kadencja 4 lata
- max 2 razy wybrany może być ten sam

Weto prezydenta - jedna istotna kompetencja Prezydenta związana z działalnością

Kongresu (oprócz tego zwołuje izby w nadzwyczajnych okolicznościach i ustala termin
odroczenia obrad jesli same izby tego nie moga uzgodnic).

Prezydent nie może rozwiązać Kongresu. Nie ma inicjatywy ustawodawczej (separacja

władz).

Inne kompetencje prezydenta:

- zawieranie traktatów za zgodą ⅔ Senatu

- mianowanie ambasadorów za zgodą Senatu
- mianowanie sędziów Supreme Court (bardzo ważne)
- mianowienie wielu funkcjonariuszy USA (członków gabinetu, sekretarzy)
- przedstawianie informacji o stanie państwa (doroczne orędzie)
- zapewnia ścisłe wykonanie ustaw
- wydaje dekrety wykonawcze4 (kompetencja prawodawcza)

Pozycja ustrojowa prezydenta wzrosław w XX wieku.

4
akt niesamoistny, tzn. może dojść do skutku dopiero po uchwaleniu ustawy, która
przewiduje jego wydanie.
Władza wykonawcza w USA:

- Prezydent piastunem, sekretarze jego podwładnymi

- Gabinet - grono sekretarzy + niektorzy najwyzsi urzednicy administracji

prezydenckiej. Bez kompetencji.

- Rząd - administracja federalna / administracja prezydencka.

Szef Departamentu Sprawiedliwości - Prokurator Generalny

System łupów - (od prezydentury Andrew Jaksona 1 połowa XIX w) nowy prezydent
wymienia wszystkich funkcjonariuszy i urzędników swojego poprzednika. Pod koniec XIX w.
zaczęło się zmieniać (proces tworzenia apolitycznej służby cywilnej).
Kluczowe politycznie stanowiska obejmowane przez członków partii prezydenta.

Struktura i organizacja sądownictwa federalnego:

- Supreme Court + inne sądy (apelacyjne i dystryktowe).

Sędziów Supreme Court (obecnie 9) powołuje prezydent za zgodą Senatu na dożywotnią

kadencję. Usunięci mogą być w wyniku impeachmentu lub przejść na emeryturę w bardzo
wysokim wieku.

Funkcje sądownictwa federalnego wg. Konstytucji USA:

- rozstrzyganie spraw prawodawstwa federalnego (konstytucja, ustalenia Kongresu,

rozporządzenia wykonawcze Prezydenta, traktaty zawarte w USA), spory między
różnymi stanami.
- Sąd federalny rozstrzyga spory między członkami federacji (stanami).

Najważniejsza kompetencja Supreme Court:

- decydowanie o zgodności prawodawstwa federalnego i stanowego z konstytucją
federalną.
- art. 6 Konstytucji mówi, że konstytucja stanowi najwyższe prawo kraju, którym
wszyscy sędziowie są związani.
- Marbury vs Madison (19 wiek) - precedens akt prawny niezgodny z konstytucją
nie jest prawem

W USA konsekwencja stwierdzenia sprzeczności aktu prawnego z konstytucją to

niestosowanie danego aktu, nie zaś uchylenie go (de facto jest to ten sam skutek).

System kontroli rozproszonej - wszystkie sądy mogą sprawować kontrolę zgodności

aktów prawa z konstytucją. Analogicznie do Supreme Court, każdy stan posiada swój
własny Sąd Najwyższy, który podobnie może oceniać zgodność prawa stanowionego z
konstytucją stanu.
Konstytucja amerykańska jest trudna w nowelizacji tzw. sztywna.
- Zaproponowanie poprawki wymaga ⅔ obu izb Kongresu albo wniosku ⅔ stanów
- Dodatkowo za zmianą musi wypowiedzieć się ¾ stanów.
- To zrozumiałe dla państwa federalnego, że kluczowy jest głos jego członów (ma to
dodatkowo zapobiec dominacji głosu stanów słabo zaludnionych)

Przyjęto do tej pory 27 poprawek:

- Bill of Rights (10 pierwszych z 1791 r.) - gwarancje swobód obywatelskich
- reszta to kwestie związane z urzędem Prezydenta, prohibicja itp.

Poprawka 10. kluczowa w kontekście federalnego państwa (uprawnienia, których

konstytucja nie powierzyła Stanom Zjednoczonym ani nie wyłączyła z właściwości
poszczególnych stanów, przysługują nadal poszczególnym stanom bądź ludowi)

Wyważenie interesów różnych stanów, zachowanie ich autonomii ustawo- i

wykonawczych + sądowniczych. Konsekwenty trójpodział władzy, radykalna separacja.
Prezydent i Izba Reprezentantów z krótką kadencją, prezydent z prawem weta wobec ustaw
Kongresu, odpowiedzialność prezydenta, sędziów i urzędników federalnych w trybie
Impeachmentu. Powoływanie wszystkich za zgodą senatu.

ZAŁOŻENIA MONARCHII ABSOLUTNEJ

- Władza spoczywa w jednym ręku

- Monarcha najwyższym: prawodawcą, sędzią, wykonawcą
- Monarcha stoi ponad prawem
- Jego władza może być ograniczona jedynie najbardziej fundamentalnymi prawami
królestwa
- Nie podlega żadnej ziemskiej odpowiedzialności
- Nie może być przez nikogo osądzony

Państwo absolutne dąży do centralizacji administracji krajowej.

Według teoretyków jest do dobry systemu dla ludu, bo król dba o podwładnych i naród,
dlatego, że sam dba o utrzymanie kraju w ryzach, żeby zachować swoją pozycję.

“DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA” (1789)

- Najwyższa władza, suwerenna w państwie należy do narodu

- NIKT nie może sobie przyznać najwyższej władzy (odrzucenie absolutyzmu)
- wszyscy ludzie wolni i równi wobec prawa (nie mogą istnieć stany, których
przedstawiciele mają różne prawa i obowiązki)
- brak uznania absolutnej równości, różnice miały wynikać teraz z cech
indywidualnych i “użyteczności wobec społeczeństwa”

Celem państwa: zapewnienie naturalnych praw człowieka (wolność i własność)

 - Własność stała się prawem nietykalnym i świętym (z posiadaniem własności wiązała
się możliwość udziału w sprawach publicznych)

Wywłaszczenie - jego potrzebę dostrzeżono w przypadkach konieczności publicznej, ale za

słusznym i uprzednim odszkodowaniem.

KONSTYTUCJA FRANCUSKA (1791)

Nowy ustrój miał reprezentować interesy nie tylko szlachty, lecz także zamożniejszych
warstw stanu trzeciego.
- wprowadzenie równości wobec prawa - NIE oznaczało przyznania praw wyborczych
wszystkim obywatelom.
Cenzus:
- majątkowy (ci mieli prawa wyborcze, którzy płacili wysokie podatki)
- NIE mogli to być pracownicy najemni (służący, czeladnicy, robotnicy - uważano, że
mogą stać się narzędziem w ręku pracodawcy)

Francja stała się państwem unitarnym:

- podzielona na departamenty (mniej więcej równe)
- w departamencie najwyższa władza (suwerenna) przysługiwała całemu narodowi
- cały naród nie mógł jednak wykonywać władzy bezpośrednio (uważano za
niemożliwe w tak dużym kraju)

Naród mógł władzę suwerenną sprawować pośrednio za pomocą reprezentantów (król i

Ciało Ustawodawcze).
- wprowadzony trójpodział władz (w celu separacji władz)

Ciało Ustawodawcze - jedna izba (druga nie potrzebna w państwie unitarnym, nie chciano
też kreować “lepszej grupy” wśród równoprawnych wyborców)

POWOŁYWANIE:

● wybory pośrednie
● kadencja 2 letnia

W konstytucji zasada o braku możliwości rozwiązania Ciała Ustawodawczego przez króla

(władzę wykonawczą).

Tylko parlament miał inicjatywę ustawodawczą.

- Francja pozostała monarchią dziedziczną.

- Król sprawował władzę wyłącznie na podstawie ustawy
-