Ważne pojęcia:

Społeczeństwo Rzeczpospolitej Obojga Narodów – podział na stany: szlachta,

duchowieństwo, mieszczanie, chłopi; z wyjątkiem duchowieństwa do pozostałych stanów
należało się poprzez urodzenie; zróżnicowanie majątkowe w poszczególnych stanach;
przywileje dla szlachty i duchowieństwa; „przywiązanie” chłopów do ziemi, czyli zakaz
opuszczania wsi

Szlachta w Rzeczpospolitej – stanowiła ok. 10% społeczeństwa; dzieliła się na: magnaterię
(właściciele wielkich majątków ziemskich i miast, piastowali najwyższe urzędy), szlachtę
średnią (typ szlachcica-ziemianina), szlachtę zagrodową/zaściankową (właściciele
niewielkich gospodarstw, które sami uprawiali), szlachtę gołotę (nie posiadali ziemi, ale
mając prawa polityczne stanowili ważną grupę dla magnaterii)

Narodowości w Rzeczpospolitej Obojga Narodów – Polacy (ok. 40%), Litwini (ok. 13%),
ludność ruska (białoruska i ukraińska, ok. 20%), Niemcy (ok. 10%), Żydzi (ok. 5%) oraz
Łotysze, Ormianie, Karaimi, Tatarzy, Holendrzy, Szkoci, wędrowni Cyganie; Rzeczpospolita
była państwem wielowyznaniowym

Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana – zapotrzebowanie Europy Zachodniej na zboże

wpłynęło na rozwój rolnictwa na ziemiach Rzeczpospolitej; grunty orne podzielone były na:
użytkowane przez chłopów i folwarki; chłopi musieli odrabiać pańszczyznę, czyli darmową
pracę w folwarku; wymiar pańszczyzny ciągle był podwyższany przez szlachtę; właściciele
folwarków czerpali także zyski z: młynów, wyłącznego prawa do produkcji i sprzedaży
alkoholu (monopol propinacyjny), sprzedaży soli; folwarki nastawione były głównie na
produkcję zboża, ale też hodowlę owiec (Wielkopolska, Pogórze) lub bydła (Ukraina, Wołyń,
Podole)

Miasta Rzeczpospolitej – największe ośrodki miejskie to: Gdańsk, Kraków, Lwów oraz Wilno,
Toruń, Poznań, Lublin; organizacja cechowa wpływała na ograniczenia dostępu do zawodów
oraz swobodę produkcji lub sprzedaży; od końca XV w. ograniczano prawa mieszczanom,
zakazując im kupna ziemi, zajmowania stanowisk urzędniczych, zakazując szlachcie
zajmowania się handlem pod groźbą utraty szlachectwa

Handel w Rzeczpospolitej – eksport: zboże, bydło, skóry, futra, wełna, len, konopie; import
wyrobów przemysłowych, tekstyliów; w XVI w. dodatni bilans w handlu, gdyż Polska więcej
eksportowała, niż spro¬wadzała do kraju; wymiana handlowa odbywała się na
cotygodniowych targach lub dorocznych jarmarkach

Przywileje szlacheckie – prawa polityczne i ekonomiczne nadawane szlachcie i

duchowieństwu, gwarantujące nietykalność osobistą i majątkową (przywilej
jedlneńsko-krakowski z 1430 r.), „przywiązujące” chłopów do ziemi i ograniczające prawa
mieszczanom (statuty piotrkowskie z 1496 r.), oddające sądownictwo w ręce szlachty (1518
r.)

Sejm walny – to trzy stany sejmujące: król i pod jego przewodnictwem senat oraz izba
poselska; w senacie zasiadali: biskupi, wojewodowie, kasztelanowie, kanclerze,
marszałkowie i podskarbiowie Korony i Litwy; posłowie byli wybierani na sejmikach
ziemskich

Ruch egzekucyjny – program reform zaproponowany przez szlachtę, skierowany przeciwko

wzrastającej sile magnaterii i tendencjom absolutystycznym ostatnich Jagiellonów; w 1562 r.
Zygmunt August przystąpił do ruchu egzekucyjnego i przeprowadzono reformy m.in.:
dokonano lustracji (spisu) dóbr koronnych i przeznaczono czwartą część dochodów z
królewszczyzn na „wojsko kwarciane”; podniesiono podatek z łanu kmiecego i pośrednio
opodatkowano Kościół; wprowadzono zakaz wykonywania wyroków sądów kościelnych
przez starostów; dokonano unifikacji państwa – np. unia lubelska w 1569 r.;
zagwarantowano tolerancję religijną – konfederacja warszawska w 1573 r.

Nauka renesansu – Mikołaj Kopernik (w dziele „O obrotach sfer niebieskich” przedstawił

teorię heliocentryczną, był kanonikiem warmińskim, lekarzem, ekonomistą, inżynierem – w
1521 r. dowodził obroną Olsztyna); nauki medyczne (Józef Struś, Wojciech Oczko);
geografia – Maciej z Miechowa („Traktat o dwu Sarmacjach”) i Bernard Wapowski
(kartografia, pierwsza mapa Polski); historiografia – Marcin Kromer, Jan Długosz, Marcin
Bielski; genealogia i heraldyka – Bartosz Paprocki

Literatura renesansu – Mikołaj Rej (propagator literatury w języku ojczystym), Jan

Kochanowski (twórca języka polskiego poetyckiego w pieśniach, trenach, fraszkach), Łukasz
Górnicki („Dworzanin polski”), Mikołaj Sęp-Szarzyński (prekursor baroku), Szymon
Szymonowic (sielanki)

Poglądy społeczno-polityczne – Andrzej Frycz Modrzewski („O poprawie Rzeczypospolitej” –

postulaty równości, wolności, powszechnego dostępu do edukacji i pomocy społecznej);
Stanisław Orzechowski (propagator demokracji szlacheckiej i poczucia jedności obywateli w
wielonarodowościowej Rzeczypospolitej); Mikołaj Sienicki („polski Demostenes”, przywódca
ruchu egzekucyjnego); Wawrzyniec Goślicki (poglądy tolerancji religijnej, odpowiedzialności
króla za swoją działalność, stworzył wzór idealnego męża stanu w dziele „O doskonałym
senatorze”)

Architektura i sztuka renesansu – przebudowa Wawelu przez Franciszka Florentczyka i

Bartolomeo Berrecciego – arkadowe krużganki, Kaplica Zygmuntowska; ratusze w
Poznaniu, Zamościu, Sandomierzu; kamienice ozdobione attykami, płaskorzeźbami i
portalami; zamki w Baranowie Sandomierskim, Niepołomicach; rzeźba nagrobna – Jan
Michałowicz z Urzędowa; malarstwo – Stanisław Samostrzelnik
Hołd pruski – hołd lenny Albrechta Hohenzollerna złożony Zygmuntowi Staremu na rynku w
Krakowie w 1525 r.; wielki mistrz Albrecht Hohenzollern przeszedł na luteranizm i stanął na
czele Prus Książęcych; został lennikiem Polski, miał wspierać Polskę zbrojnie i finansowo,
otrzymał miejsce w senacie; w razie wygaśnięcia dynastii Hohenzollernów Prusy miały być
wcielone do Polski; zakaz łączenia Księstwa Pruskiego z Brandenburgią; król polski miał
prawo do rozstrzygania sporów między księciem a jego poddanymi

Reformacja w Polsce – luteranizm (przyjął się tam, gdzie mieszkała ludność pochodzenia
niemieckiego lub związana z Niemcami, wśród mieszczan np. Gdańska, Torunia, w Prusach
Książęcych); kalwinizm (odpowiadał szlachcie i części magnaterii, zwłaszcza małopolskiej i
litewskiej); bracia polscy (arianie, zwani też antytrynitarzami, ponieważ odrzucali dogmat o
Trójcy Świętej; był to odłam kalwinizmu; głosili poglądy utopijne: wolność i równość
wszystkich ludzi, nikt nie powinien korzystać z cudzej pracy, chcieli wspólnego użytkowania
dóbr, sprzeciwiali się poddaństwu chłopów, potępiali wojny i odmawiali służby wojskowej;
utworzyli gminę ariańską, akademię i drukarnię w Rakowie); bracia czescy (odłam
husytyzmu, głosili radykalny program społeczny, mieli duży wpływ na naukę i rozwój miast
wielkopolskich)

Kontrreformacja w Polsce w XVI w. – przyjęto uchwały soboru trydenckiego; w 1564 r.

biskup Stanisław Hozjusz sprowadził jezuitów do Polski (Braniewo); działalność jezuity
Piotra Skargi (spowiednik Zygmunta III Wazy, autor „Kazań sejmowych”, „Żywotów
świętych”; Jakub Wujek dokonał przekładu Biblii na język polski

Unia lubelska – unia realna Polski z Litwą w 1569 r.; do unii realnej dążył ruch egzekucyjny,
do którego przystąpił Zygmunt August, przeciwna unii była magnateria litewska, która
opuściła obrady sejmu w Lublinie; król inkorporował do Polski Podlasie, Wołyń,
województwa bracławskie i kijowskie – powrót delegacji litewskiej, która przystąpiła do unii;
Polska i Litwa miały istnieć jako dwa państwa, posiadające odrębną administrację, urzędy,
prawo, wojsko, skarb; wspólne były: sejm, elekcja wspólnego władcy, polityka zagraniczna,
moneta; powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów

Organizacja państwa w czasie bezkrólewia – prymas pełnił funkcję interrexa zastępując

władcę; w poszczególnych ziemiach władzę sprawowały konfederacje kapturowe dbając o
bezpieczeństwo, porządek i sądownictwo; na sejmie konwokacyjnym wyznaczano czas i
miejsce wolnej elekcji; w czasie kampanii wyborczej kandydaci prezentowali programy przez
swoich wysłanników, w pactach conventach obiecywali swoim wyborcom różne korzyści;
cała szlachta miała prawo wybrać władcę w czasie wolnej elekcji; bezkrólewie kończył sejm
koronacyjny, na którym koronowano władcę, a ten zaprzysięgał Artykuły henrykowskie i
pacta conventa
Artykuły henrykowskie – 1573 r.; nazwane tak od Henryka Walezego; zawierały zasady
ustrojowe Rzeczypospolitej – wolna elekcja władcy, zwoływanie przez króla co dwa lata
sejmu walnego zwyczajnego na 6-tygodniowe obrady, ograniczenie roli władcy na rzecz
sejmu i senatu, gwarancja tolerancji religijnej (włączono tekst konfederacji warszawskiej),
prawo szlachty do rokoszu – wypowiedzenia posłuszeństwa królowi

Stefan Batory – książę Siedmiogrodu, w latach 1576-1586 król Polski, mąż Anny Jagiellonki;
prowadził zwycięską wojnę z Moskwą (na mocy rozejmu w Jamie Zapolskim w 1582 r. Rosja
oddała Inflanty i ziemię połocką); przeprowadził reformę sądownictwa (Trybunały Koronny i
Litewski); stworzył tzw. piechotę wybraniecką, powołał w 1579 r. Akademię w Wilnie,
wprowadził kalendarz gregoriański

Ważne daty:

1430 r. – przywilej Władysława Jagiełły nadany w Jedlni, a potwierdzony w Krakowie w 1433

r., w którym zagwarantowano nietykalność osobistą i majątkową szlachty (Neminem
captivabimus)
1454 r. – przywileje cerekwicko-nieszawskie Kazimierza Jagiellończyka; były podstawą
polskiego parlamentaryzmu
1493 r. – pierwszy dwuizbowy sejm obradujący w Piotrkowie
1496 r. – statuty piotrkowskie Jana Olbrachta, ograniczające wychodźstwo chłopów ze wsi i
wprowadzające politykę antymieszczańską
1497 r. – nieudana wyprawa Jana Olbrachta na Mołdawię; dotkliwe straty wśród szlachty
polskiej
1505 r. – Konstytucja „Nihil novi” (nic nowego) zagwarantowała, że o polityce
Rzeczpospolitej decydowały trzy stany sejmujące: król, senat i izba poselska
1514 r. – bitwa pod Orszą, pokonanie wojsk moskiewskich przez wojska polsko-litewskie
pod dowództwem hetmana Konstantego Ostrogskiego
1515 r. – układ w Wiedniu między Habsburgami a Jagiellonami – w razie wygaśnięcia
dynastii Jagiellonów panującej w Czechach i na Węgrzech, tron mieli przejąć Habsburgowie;
układ poparto małżeństwami między Habsburgami a Jagiellonami
1525 r. – hołd pruski Albrechta Hohenzollerna złożony Zygmuntowi Staremu w Krakowie
1526 r. – bitwa pod Mohaczem, w której zginął Ludwik Jagiellończyk, król Czech i Węgier w
starciu z wojskami tureckimi
1533 r. – pokój wieczysty Polski z Turcją
1537 r. – rokosz lwowski, zwany wojną kokoszą
1543 r. – w Norymberdze zostało wydane dzieło Mikołaja Kopernika „O obrotach sfer
niebieskich”
1561 r. – układ w Wilnie mistrza Zakonu Kawalerów Mieczowych Gotarda Kettlera z Polską,
na mocy którego otrzymał Kurlandię i Semigalię w dziedziczne lenno, do państwa
polsko-litewskiego włączono Inflanty; zakon sekularyzowano (luteranizm)
1569 r. – unia realna polsko-litewska zawarta w Lublinie
1570 r. – pokój w Szczecinie między Danią i Szwecją kończący I wojnę północną o
panowanie nad Bałtykiem
1570 r. – ugoda w Sandomierzu między luteranami, kalwinami i braćmi czeskimi dotycząca
współdziałania i obrony wyznań
1573 r. – konfederacja warszawska gwarantowała wieczny pokój między różniącymi się w
wierze – disidentes in religione – dlatego innowierców nazywano dysydentami
1573 r. – wybór Henryka Walezego na pierwszego władcę elekcyjnego w Polsce; zatwierdził
Artykuły henrykowskie
1576 r. – koronacja Stefana Batorego na króla Polski
1579 r. – utworzenie przez króla Stefana Batorego uniwersytetu w Wilnie
1596 r. – unia w Brześciu; podporządkowanie Kościoła prawosławnego papieżowi – powstał
Kościół greckokatolicki, nazywany unickim