POLSKA AKADEMIA NAUK

KOMITET HISTORII NAUKI i TECHNIKI

Polska
Z dziejów nauki i teehniki teehnika wojskowa
1
do 1500 roku
KOMITET REDAKCYJNY

Tadeusz Brzeziński
Roman Duda
Małgorzata Frankowska-Terlecka
Krzysztof Jakubowski
Roman Mierzecki
Tadeusz Marian N owak
(wiceprzewodniczący)
Irena Stasiewicz:}asiukowa
(przewodnicząca)

Praca zbiorowa pod redakcją

TO M PRZYGOTOWANY
PRZEZ
WOJSKOWY INSTYfUT HISTORYCZNY
I Andrzeja Nadolskiego I

WARSZAWA 1994 -& OFICYNA NAUKOWA

 Projekt okładki i stron tytułowych
Magdalena Maria GoZdek

Wybór ilustracji kolorowych

Ewa Ptifeslka-Kojder
Maciej Widawski

Redaktor
Ewa Sil/ima-Kolarska
Spis rzeczy
Redaktor techniczny
SIanisława Rzep.towska

Korekta
Zespól Przedmowa TadellSZ Marian Nowak 7

Wstęp I Andrzej Nado/ski I ..... 11

Na okładce
Fragment obrazu Bitwa pod OrSZ4
(fot. T. Żóllowska-HIISZCZa)
Część pierwsza Lądowa technika wojskowa

Rozdział pierwszy Lądowa technika wojskowa

od połowy X do połowy xn wieku I Andrzej Nado/ski I
l. Ogólna charakterystyka . .
2. Uzbrojenie indywidualne . . . .

3. Oporządzenie indywidualne . . .
4. Sprzęt taborowy, obozowy i przeprawowy.
5. Sprzęt i technika oblężnicza. . . . . . . .
6. Środki rozkazodawstwa i łączności . . . .
7. Konie wierzchowe i zwierzęta pociągowe
Copyright © by Oficyna Naukowa Sp. cyw. 8. Organizacja zaopatrzenia
9. Fortyfikacje ...... .

ISBN 83-85505-14-8 Rozdział drugi Lądowa technika wojskowa

od połowy xn wieku do roku 1333 I Andrzej Nado/ski I
l. Ogólna charakterystyka . .
Oficyna Naukowa
2. Uzbrojenie indywidualne .
Wydanie pierwsze 3 . Oporządzenie indywidualne
Ark. wydawniczych 38
AlI<. drukarskich 27.5 plus 1.5 wkladek �ch
4. Sprzęt taborowy, obozowy i przeprawowy.
Papier offsetowy fi kl .• 90g 5. Sprzęt i technika oblężnicza. . . . ....
Oddano do skladu w paidziemiku 1993 r.
Podpisano do <hku w maju 1994 r. 6. Środki rozkazodawstwa i łączności ....
Druk ukończonoo w czerwcu 1994 r.
7. Konie wierzchowe i zwierzęta pociągowe
8. Organizacja zaopatrzenia Jan Szymczak . .
Skład FOTOTYPE, Milanówek 9. Fortyfikacje drewniano-ziemne Jan Szymczak .
Druk Zakład Poligraficzno-Wydawniczy RAGRAF
Rozdział trzeci 14dowa technika wojskowa
od roku 1334 do końca XV wie�u

I. Ogólna charakterystyka I Andr;.ej NaJo/ski I . 186

1. Uzbrojenie indywidualne Andr;.rj Nowakowski.. 198
3· Oporządzenie indywidualne Andr;.rj Nowakowski. 149
4· Sprzęt taborowy, obozowy i przeprawowy Andr;.rj
Nowakowski . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
s· Sprzęt i technika oblężnicza Jan SU11lrzale . . . . . .
154
157
Przedmowa
6. Środki rozkazodawstwa, łączności i identyfikacji Andr;.rj
Nowakowski . . . . . . . . ... . .. . . .. . . . . 170
7· Konie wierzchowe i zwierzęta pociągowe Andr;.rj N0-
wakowski . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Potrzeba opracowania obszernego, opartego na bogatym materiale fakto­
8. Organizacja zaopatrzenia Jan SU11lrzale . 173
9· Fortyfikacje I Jarosław WiJawski I . . . .
graficznym, syntetycznego dzieła obejmującego całość historii polskiej techniki
300
wojskowej była odczuwana już od dłuższego czasu 1. Zainteresowanie tą
tematyką, bardzo niewielkie w Polsce okresu międzywojennego, wzrosło
Część druga Morska technika wojskowa I Pr;.e11lysla1ll S11Io/arele I ogromnie po drugiej wojnie światowej, podczas której doszło do szybkiego

Rozdział pierwszy Mónka technika wojskowa

od X do przełomu xn i xm wieku
I. Rodzaje jednostek wojennych . . . . . . . . .
1. Budowa i konstrukcja jednostek wojennych .
3· Porty i obrona wybrzeża . . . . . . . . . . .
Rozdział drugi Monka technika wojskowa
od przełomu xn i xm do połowy XV wieku
I. Typy statków używanych do zadań wojennych w XIII -
-XV wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Budowa i konstrukcja statków w XIII - XV wieku.
3. Porty i obrona wybrzeża
Bibliograf'ta .
Indeks osób .
Indeks nazw geograficznych i etnicznych.
rozwoju technicznych środków walki i wzrostu ich wpływu na przebieg
działań wojennych 2. Zwrócono wówczas uwagę nie tylko na zagadnienia
techniki wojskowej najnowszych czasów 3, lecz także na jej dawne osiągnięcia,
341 stanowiące punkt wyjścia (lub kolejny etap rozwoju) obecnych form.
350 W Wojskowym Instytucie Historycznym już w latach pięćdziesiątych
355 rozpoczęto badania nad historią polskiej techniki wojskowej, publikując
zarówno źródła, jak i prace naukowe i popularnonaukowe z tego zakresu 4.
Dzięki temu Wojskowy Instytut Historyczny mógł na kolokwium Komisji
Historii Wojskowej, zorganizowanym podczas XI Powszechnego Zjazdu
Historyków Polskich w Toruniu w 1974 roku, wystąpić z trzema referatami
361 na ten temat 5, a następnie w księdze opublikowanej w związku z XIV
371
377 1 Por.: T. M. Nowak, Z tkiljów tulmiki woj",trej w ÓtnIIIjI Po/m, Warszawa 196" s. ,-8; tenże, Po/sJ..4
t,�lmiJ..4 Mj",tIIl XVI-XVIII wi,Iut, Warszawa 1970, s. 8; B. Miśkiewicz, Progra. ro�ojll tIIlIIA:i bisloryCZ/lO­
-MjSIUJWIj w Po/ste, Warszawa 1976, s. 46; Postlllaty badawCZ' dla stllliói w fIIIIi tkilja.i wojslUJ"'Y.i, praca
zbiorowa pod red. R. Dzipanowa i B. Miśkiewicza, "Wojskowy przeg1\d Historyczny", 198o, R. XXV, nr
4. s. 311.
2 Por.: A. Rzepniewski, Ar.a.",ts D""hp.",t Tl1Idnmes tillrillg tbe S,t'OIIII WorlJ War, w: Mi/i/ary

Tetlmifw, Po/it} aNi Slrat,t.'J;" History, Warsaw 1976, s. 19,180; E. Kozłowski, IlIfI_te oj T,&lmi&aI Progress
Indeks rzeczowy 0/1 Cbtm[;fs;" Mi/i/ary Art tiIIri"g WorlJ War II, tamże, s. 181-291.

Summary .... 3 Por.: T,&ImiJ..4 Mjs_a LWP. XXX lat ro�ojll 19łJ-117J, Warszawa 1973.
• Pierwsą publikacj, Wojskowego Instytutu Historycznego (dalej WIH) z tego zakresu było wydanie
Zusammenfassung tekstu źródłowego: J. Bem, Uwagi o raki,t"b zapalaj4t}&b, przygotowali do druku T. M. Nowak i J. Lasota,
Prace Komisji Wojskowo-Historycznej MON, seria B, nr l, Warszawa 19B. O kolejnych opracowaniach
informuje Bibliografia pllb/ile4&ji pr"ow,,;J:Qw W/H 19łJ-1910. WyJ..4Z "'YJaw"u1llJ WIH, Warszawa 1971; toi
za lata 1971-1981: Warszawa 1982; toż za lata 1982-1986: Warszawa 1987.
5 T. M. Nowak, Historia Ja_j po/slr:iej tulmiki woj",trej - proble.atyA:4, V6tIJa i stall batlati, w: Proble",)
teelmiki Mj'lI",j od średniowiecza tIo II wojll.J illliatowl}, Toruń 1974, s. 1-7; tenże, R/lZII'ij t,&lmiki raki,toll/Ij
Międzynarodowym Kongresem Nauk Historycznych w San Francisco w 1975
roku zamieścić - odpowiadający jednemu z programowych kierunków
Kongresu - dział zawierający cztery duże prace, które ujmowały w sposób
syntetyczny trzy wybrane okresy rozwoju polskiej techniki wojskowej,
a mianowicie: wiek XVII, powstania narodowe w XVIII i XIX wieku i drugą
wojnę światową 6.
Równocześnie badania nad dziejami niektórych dziedzin techniki wojskowej
były prowadzone w kilku innych ośrodkach wojskowych - głównie w Mu­
zeum Wojska Polskiego w Warszawie 7 - i cywilnych, przede wszystkim
w łódzkim Zakładzie Archeologii Polski Środkowej Instytutu Historii Kultury
Materialnej PAN (ptace dotyczące bronioznawstwa i fortyftkacji) 8 oraz
w odpowiednich zakładach i instytutach Politechnik: Warszawskiej, Krakow-
5kiej, Wrocławskiej i Gdańskiej (prace dotyczące fortyftkacji). W związku
� tym konieczne stało się okresowe omawianie dorobku i podsumowywanie
badań w tej dziedzinie 9. Poza tego rodzaju podsumowaniami, obejmującymi
:ałość historii techniki wojskowej, ukazały się prace charakteryzujące rozwój
1istoriografti dwóch jej ważnych działów: artylerii 10 i fortyftkacji 11.
W wyniku działalności naukowej z lat 1951-1980 powstała na przełomie
[98 l i 1982 roku możliwość opracowania koncepcji syntetycznego dzieła
)bejmującego całość zagadnień związanych z historią polskiej techniki
�lOjskowej od X wieku do roku 1980. Koncepcja taka - opracowana przez
Jrofesora Tadeusza M. Nowaka - została przedyskutowana i zaakceptowana
la posiedzeniu Rady Naukowej Wojskowego Instytutu Historycznego 2I paź­
lziernika 1982 roku. Po przeprowadzeniu dalszych prac został przygotowany,
I Ellropie III XIII-X VII IIIiekN, tamże, s. 7-17; A. Rzepniewski, Tendencje rOzlllojollle Ir.{bro/enia III lala.h II IIIo/n}
, baza surowcowa, istnienie i stan wyposażenia zakładów produkcyjnych,
'IIIialolllej, tamże, s. 18-:n.
6 T. M. Nowak, Polish WarJare Tuhniqlle in lhe 17lh Cmlllry, Theoreli.al ConcePlions allli lheir Pracliral
tJ.pplications, w: Mililary Tuhniqlle, Policy allli Straleg} in Hislory, Warsaw 1976, s. 11:14; J. Wojtasik, The
".Illlence of Arll/all/enl on lhe Arl of War in Polish Naliol/al Risings in lhe 181h allil 1f}lh CmlllrJ, tamże, s. 9j-196;
II również dwie pozycje wymienione w przypisie z.
7 M. H. Sloniewska, Bibliografia MNzell11/ Wojslea Polskiego /Ii Warsza/liie za lala 1f}6trln8, Warszawa 1984;
)i za lata 197�198j: Warszawa 1986.
8 A. Nadolski, BaJania fiali Ir.{bro/muII/ iredllio/liieCZ"Y'" prolllaJZOIIt III łódzki", iroJollliskN arche% giCZ"Y'"
'1alaGh INf-Inf, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego (dalej Zesz. Nauk. UL), Nauki Humanistyczno­
poleczne, 1979, seria I, z. �6, S. 6j-71.
9 T. M. Nowak, O polrzebie podsM",olllallia tltity.hczasolllego tltirobkN polskiego III dziedzinie hislorii lubIliki,
Kwartalnik Historii Nauki i Techniki" (dalej KHNi1), 1976, R. XXI, nr I , S. 4�-jO; tenże, BaJania lIad
isloriq lecblliki IIIo/mllt} III Polm, tamże, 1977, R. XXII, nr 2, s. Z9j-�10; tenże, . Badania fiali hisloriq tlallllltj
,.bll iki IIIo/-j III Polm III lalach 1f}7rln8, Studia i Materiały do Historii Wojskowości (dalej SMHW), 1981,
XXIII, s. 367--376; tenże, SIali badań fiali hisloriq lecblil ki
10 T. M. Nowak, ROZlllo/ badań fiali hisloriq tlallllltj (tIti 1861 r.) artylerii polskiej, SMHW, 198z, t. XXV, s.
ł�z74·
II Z. Pilarczyk, BaJania lIad dzieja",i fortyfikacji III hisloriografii Polski LNdolllej, w: Rola hislorii IIIojskalllej
hzlallolllani/l patriotycznej Ś1IIiada",oki spo/eCZlltj. Poznań 1980, s. 18 1-19°.
a następnie - na posiedzeniu tejże Rady II listopada 1983 roku - przedys­
kutowany i zatwierdzony ramowy konspekt całego dzieła, mającego się
składać z pięciu tomów obejmujących następujące okresy: tom I: od X wieku
do roku 1500, tom II: lata 1500-1795, tom III: lata 1795-1914, tom IV: lata'
1914-1945, tom V: lata 1945-1980.
Rzeczowy zakres opracowania wynika z deftnicji pojęcia "historia techniki
wojskowej": wchodzi ona w skład historii wojskowości, a równocześnie
stanowi jeden z działów historii techniki. Wydaje się, że nic nie stoi na
przeszkodzie, by historię techniki wojskowej określić jako "dzieje rozwoju
środków materialnych służących do przygotowania i prowadzenia działań
wojennych oraz rozwoju umiejętności produkcji (lub budowy) i obsługi tych
środków " 12.
Dążeniem realizatorów - autorów i redaktorów - dzieła było w związku
z tym przedstawienie historycznego obrazu polskiej techniki wojskowej przez
odtworzenie: a) techniki konstrukcji środków materialnych służących do
przygotowania i prowadzenia działań wojennych (z ukazaniem ich konstruk­
torów), b) techniki ich produkcji lub budowy (z ukazaniem bezpośrednich
wytwórców i ich warsztatów produkcyjnych), c) techniki ich zastosowania (z
ukazaniem posługujących się nimi ludzi).
Wymagało to uwzględnienia najważniejszych wewnętrznych i zewn�trznych
uwarunkowań, w których dokonywał się rozwój polskiej techniki wojskowej.
Owe wewnętrzne, krajowe uwarunkowania to z jednej strony - potrzeby
wynikające z wojskowo-politycznej sytuacji państwa, a szczególnie z istniejących
w danym okresie zagrożeń, z drugiej zaś strony - możliwości wyznaczane
przez panujące stosunki ekonomiczno-społeczne i wewnątrzpolityczne (m.in.
fachowcy, poziom ich wiedzy i sprawności zawodowej, a w okresach
późniejszych - stopień rozwoju nauk potrzebnych do opanowania procesów
produkcji i zastosowania środków materialnych w poszczególnych działach
techniki wojskowej). Zewnętrzne, zagraniczne uwarunkowania rozwoju polskiej
techniki wojskowej sprowadzały się do jej związków z europejską, a później
światową techniką wojskową. W tym zakresie dZieje polskiej techniki wojskowej
mają, podobnie jak historia innych dziedzin kultury polskiej, specyficzny
charakter, głównie dlatego, że ich ciągłość - element bardzo ważny dla
normalnego rozwoju - była kilkakrotnie przerywana przez upadek kolejnych
istniejących na naszych ziemiach organizmów państwowych, a powstałe w ten
sposób luki wypełniała technika wojskowa użyczana nam przez sprzymierzeń­
III PoiJtt, KHNiT, 198z, R. XXVII, nr l, s. 91-106.
ców lub zdobyta na nieprzyjacielu albo też - w okresach, gdy polskie siły
12 Por.: T. M. Nowak, O proble",aty" ",elotltilogii i 11Ielot!Jki pracy f/a./lkalllej III tftietftinie hislorii Ilthnih,
KHNiT, 1986, R. XXXI, s. 8 I j-8z7.
Międzynarodowym Kongresem Nauk Historycznych w San Francisco w 1975
roku zamieścić - odpowiadający jednemu z programowych kierunków
Kongresu - dział zawierający cztery duże prace, które ujmowały w sposób
syntetyczny trzy wybrane okresy rozwoju polskiej techniki wojskowej,
a mianowicie: wiek XVII, powstania narodowe w XVIII i XIX wieku i drugą
wojnę światową 6.
Równocześnie badania nad dziejami niektórych dziedzin techniki wojskowej
były prowadzone w kilku innych ośrodkach wojskowych - głównie w Mu­
7
zeum Wojska Polskiego w Warszawie - i cywilnych, przede wszystkim
w łódzkim Zakładzie Archeologii Polski Środkowej Instytutu Historii Kultury
Materialnej PAN (place dotyczące bronioznawstwa i fortyfikacji) 8 oraz
w odpowiednich zakładach i instytutach Politechnik: Warszawskiej, Krakow­
skiej, Wrocławskiej i Gdańskiej (prace dotyczące fortyfikacji). W związku
z tym konieczne stało się okresowe omawianie dorobku i podsumowywanie
9
badań w tej dziedzinie . Poza tego rodzaju podsumowaniami, obejmującymi
całość historii techniki wojskowej, ukazały się prace charakteryzujące rozwój
historiografii dwóch jej ważnych działów: artylerii 10 i fortyfikacji 11.
W wyniku działalności naukowej z lat 1951-1980 powstała na przełomie
1981 i 1982 roku możliwość opracowania koncepcji syntetycznego dzieła
obejmującego całość zagadnień związanych z historią polskiej techniki
wojskowej od X wieku do roku 198o. Koncepcja taka - opracowana przez
profesora Tadeusza M. Nowaka - została przedyskutowana i zaakceptowana
na posiedzeniu Rady Naukowej Wojskowego Instytutu Historycznego 21 paź­
dziernika 1982 roku. Po przeprowadzeniu dalszych prac został przygotowany,
IIIElIrOpie III XIII-XVII lIIiekN, tamże, s. 7-17; A. Rzepniewski, Tendencje rOzlllojollle "Zbrojenia III latach II lIIojny
Ś1IIiatolllej, tamże, s. 18-21.
6 T. M. Nowak, Polish Warjare Techniqllt in the 17th Centll1:J, Theoretical Conceptions and their Practical
Applicalions, w: Mili/ary Techniqllt, Policy and Strateo in HiItory, Warsaw 1976, s. 11""""94; J. Wojtasik, The
Injllltnce oj Ar1lla1llent on tbe Art oj War;n Polisb Nat;onal Risings in the 18th and 1,lh Cenlll1:J, tamże, s. 95-196;
tu również dwie pozycje wymienione w przypisie 2.
7 M. H. Słoniewska, Bibliografia MM!{ell1ll WojskA Polskiego III WarJ!{alllie za lata 1,60--1'78, Warszawa 1984;
toż za lata 1979""""1985: Warszawa 1986.
8 A. Nadolski, Badania nad "ZbrojnieIII ireJniolllieczny1ll prollladzone III łódZkiIII irotkJllliskN archeologiCZnyIII
III lataib 1'41-1'71, Zeszyty Naukowe U niwersytetu Łódzkiego (dalej Zesz. Nauk. UL), Nauki Humanistyczno­
Społeczne, 1979, seria I, z. 36, S. 65-71.
9 T. M. Nowak, O potrzebie podsll1llolllania tkJrychczasolllego tkJrobkN polskiego III dziedzinie bistorii techniki,
"Kwartalnik Historii Nauki i Techniki " (dalej KHNiT), 1976, R. XXI, nr l, s. 43- 50; tenże, Badania nad
historią techniki lIIojennej III Polsce, tamże, 1977, R. XXII, nr 2, s. 295-310; tenże, . Badania nad historią dalllnej
techniki lIIojennej III Polsce III lattUb 1'11-1'78, Studia i Materiały do Historii Wojskowości (dalej SMHW), 1981,
t. XXIII, s. 367-'376; tenże, Stan bad41i nad historią techniki III Polsce, KHNiT, 198 2, R. XXVII, nr l, s. 91-106.
10 T. M. Nowak, ROZlllój bad4li nad historią dalllnej (tkJ 1864 r.) arrylerii polskiej, SMHW, 198 2, t. XXV, S.
11 Z. Pilarczyk, Badania nad dzieja",i jorryfikacji III historiograjii Polski LNdolllej, w: Rola historii lIIojskolllej
III k.ształtolllanill patriorycznej Ś/IIiado1lloici społecznej. Poznań 1980, s. 181-19°'
8 9
a następnie - na posiedzeniu tejże Rady II listopada 1983 roku - przedys­
kutowany i zatwierdzony ramowy konspekt całego dzieła, mającego się
składać z pięciu tomów obejmujących następujące okresy: tom I: od X wieku
do roku 1500, tom II: lata 15°0-1795, tom III: lata 1795-1914, tom IV: lata'
1914-1945, tom V: lata 1945-1980.
Rzeczowy zakres opracowania wynika z definicji pojęcia "historia techniki
wojskowej ": wchodzi ona w skład historii wojskowości, a równocześnie
stanowi jeden z działów historii techniki. Wydaje się, że nic nie stoi na
przeszkodzie, by historię techniki wojskowej określić jako "dzieje rozwoju
środków materialnych służących do przygotowania i prowadzenia działań
wojennych oraz rozwoju umiejętności produkcji (lub budowy) i obsługi tych
środków" 12.
Dążeniem realizatorów - autorów i redaktorów - dzieła było w związku
z tym przedstawienie historycznego obrazu polskiej techniki wojskowej przez
odtworzenie: a) techniki konstrukcji środków materialnych służących do
przygotowania i prowadzenia działań wojennych (z ukazaniem ich konstruk­
torów), b) techniki ich produkcji lub budowy (z ukazaniem bezpośrednich
wytwórców i ich warsztatów produkcyjnych), c) techniki ich zastosowania (z
ukazaniem posługujących się nimi ludzi).
Wymagało to uwzględnienia najważniejszych wewnętrznych i zewnętrznych
uwarunkowań, w których dokonywał się rozwój polskiej techniki wojskowej.
Owe wewnętrzne, krajowe uwarunkowania to z jednej strony - potrzeby
wynikające z wojskowo-politycznej sytuacji państwa, a szczególnie z istniejących
w danym okresie zagrożeń, z drugiej zaś strony - możliwości wyznaczane
przez panujące stosunki ekonomiczno-społeczne i wewnątrzpolityczne (m.in.
baza surowcowa, istnienie i stan wyposażenia zakładów produkcyjnych,
fachowcy, poziom ich wiedzy i sprawności zawodowej, a w okresach
późniejszych - stopień rozwoju nauk potrzebnych do opanowania procesów
produkcji i zastosowania środków materialnych w poszczególnych działach
techniki wojskowej). Zewnętrzne, zagraniczne uwarunkowania rozwoju polskiej
techniki wojskowej sprowadzały się do jej związków z europejską, a później
światową techniką wojskową. W tym zakresie dzieje polskiej techniki wojskowej
mają, podobnie jak historia innych dziedzin kultury polskiej, specyficzny
charakter, głównie dlatego, że ich ciągłość - element bardzo ważny dla
normalnego rozwoju - była kilkakrotnie przerywana przez upadek kolejnych
istniejących na naszych ziemiach organizmów państwowych, a powstałe w ten
sposób luki wypełniała technika wojskowa użyczana nam przez sprzymierzeń­
ców lub zdobyta na nieprzyjacielu albo też - w okresach, gdy polskie siły
12 Por. : T. M. Nowak, O proble",aryet 1IIetotkJlogii i 1IIeto4Jki pracy /lllMhJllej
l III dziedr.inie bistorii lerhniki,
KHNiT, 1986, R. XXXI, s. 8 I j-Sa7.
�brojne nie istniały - rozwój techniki wojskowej zastępowały rozważania
:eoretyczne na jej temat. W związku z tym opracowanie historii polskiej
:echniki wojskowej na tle porównawczym nastręcza wiele trudności, jest
ednak równocześnie bardzo potrzebne, umożliwia bowiem wydobycie tego
wszystkiego, co stanowi własny, oryginalny wkład do jej rozwoju, a także
tego, co jest mniej lub bardziej twórczym zaadaptowaniem wzorów obcych,
będącym niejednokrotnie poważnym osiągnięciem.
Tak więc w dziele tym zamierzamy zawrzeć zarówno teorię, ujawniającą się
Wstęp
przede wszystkim w wojskowym piśmiennictwie technicznym, jak i praktykę
techniki wojskowej oraz pokazać ją w powiązaniu - z jednej strony - z jej
podłożem ekonomiczno-społecznym, w stopniu koniecznym do zrozumienia
jej rozwoju, a z drugiej strony - z organizacją wojska i sztuką wojenną, Przez określenie "technika wojskowa "
również tylko w stopniu niezbędnym do ukazania przydatności omawianych rozumiemy umiejętność doboru, pozys­
środków technicznych na polu walki. kiwania i wykorzystywania materialnych
środków walki. W śród nich w epoce
TadellSZ M. Nowak średniowiecza wyróżniamy broń indywi­
dualną i zbiorową, oporządzenie, środki
lokomocji (w tym przypadku głównie,
choć nie wyłącznie, konie), sprzęt komu­
nikacyjny wodny i lądowy (transporto­
wy i przeprawowy), sprzęt obozowy,
oblężniczy i sygnalizacyjny, a ponadto
fortyfikacje stałe i polowe. Świadomie
ograniczamy zasięg naszych zaintereso­
wań, rezygnując z omawiania ważnych
skądinąd problemów związanych z za­
opatrzeniem wojska w żywność i furaż
oraz z troską o zdrowotny stan siły
zbrojnej. Ze względu na specyficzny,
także w średniowieczu, charakter mor­
skiej techniki wojskowej problematykę
z nią związaną przedstawiamy odrębnie,
w części drugiej.
Dobór materialnych środków walki jest
każdorazowo uwarunkowany przez ak­
tualny stan techniki wojskowej, który
jednak może być - i bywa - wzboga­
cany inwencją użytkowników.
Pozyskiwanie środków walki może na­
stępować bądi to dzięki własnej produk­
cji, bądi też na drodze importu, zor­
ganizowanego lub spontanicznego. Swois­
tą formą importu jest zdobycz wojenna.
11
Sposób wykorzystania środków walki
zależy od szeroko pojętej kultury tech­
nicznej społeczeństwa, która zresztą nie
pozostaje bez wpływu także na ich dobór
oraz pozyskiwanie.
Istnieje wreszcie sprzężenie zwrotne
między techniką wojskową a sztuką wo­
jenną, które wzajemnie wpływają na swój
rozwój, zazwyczaj pobudzająco, jednakże
nie bez pewnych ważnych wyjątków od
tej reguły 1.
Zawartość tego tomu zamyka się w ho­
ryzoncie czasowym wyznaczonym przez
połowę X i koniec XV wieku. Odpowiada
to średniowiecznym dziejom państwa pol­
skiego.
Początki państwa polskiego łączymy
z powstaniem ponadplemiennej organi­
zacji państwowej, obejmującej - poza
pierwotnym rdzeniem polańskim - tak­
że inne, sąsiednie grupy etniczne, bliskie
mu językiem i kulturą. Proces ich je­
dnoczenia pod władzą dynastów wywo­
dzących się z polańskiego Gniezna
I Przykładem uwsteczruajllcego wpływu sztuki
wojennej na tcchnikc;; wojskowll jest uruchomienie
w Polsce mic;;dzywojcnnej produkcji bojowej szabli
kawaleryjskiej wz. 3 4. Niezależnie od wysokich
walorów tej szabli, była to produkcja niewlltpliwie
anachroniczna. Na jej podjc;;cie oddzialala obowillzu­
jllca wówczas w Polsce doktryna wojenna, przece­
niajllca możliwości tradycyjnej kawalerii.
a następnie osadzonych na ziemi wojów­
-"ministeriałów". W drugiej - punkt
ciężkości przenosi się na rycerstwo, w zna­
cznym stopniu wyemancypowane spod
osłabionej władzy dzielnicowych dynas­
tów. W trzeciej zaś dominuje system
ustalony przez reformy Kazimierzowskie,
oparty na zreorganizowanym rycerskim
pospolitym ruszeniu, a uwzględniający
w razie potrzeby także potencjał militarny
stanu mieszczańskiego i chłopskiego.
W tym czasie pojawiają się również (i stale
zyskują na znaczeniu) oddziały zaciężne.
Ta propozycja wewnętrznego podziału
historii wojskowej polskiego średniowie­
cza różni się nieco od sugestii przed­
stawionych przez Benona Miśkiewicza 8,
który wyznacza kolejne cezury odpowied­
nio w połowie X wieku, połowie XII
wieku, na przełomie XIII i XIV wieku
oraz w połowie XV wieku. Jak widać -
jeśli pominąć omówioną już rozbieżność
w określeniu daty końcowej - różnica
sprowadza się do wyboru między przeło­
mem XIII i XIV wieku (jak u Miś­
kiewicza) a rokiem 1 3 3 3 (co nam wydaje
się słuszniejsze). Sądzimy, że ta odmien­
ność sądów nie ma istotnego znaczenia
dla omawianej przez nas problematyki.
Zasięg przestrzenny naszych zaintere­
sowań określony jest przez granice pań­
stwa polskiego, a co za tym idzie - musi
być zmienny. Poczynając od schyłku XIII
wieku wypada stopniowo rezygnować
z ważnego obszaru Śląska, zrywającego
państwowy związek z Krakowem na rzecz
Pragi. Początek XIV wieku rozpoczyna
półtorawieczny okres krzyżackich rządów
na Pomorzu Gdańskim, podczas gdy Po­
morze Zachodnie usuwa się z pola nasze­
go widzenia już w drugiej połowie XII
wieku. Państwową odrębność Mazowsza
w XIV wieku uznać trzeba natomiast za
epizodyczną, choć nie pozbawioną ten-
dencji do odnawiania się w okolicznoś­
ciach sprzyjających separatystycznej poli­
tyce książąt z Płocka, Czerska i Warszawy.
Od połowy XIV wieku uwzględniać mu­
simy Ruś Czerwoną, opanowaną przez
Kazimierza Wielkiego i odgrywającą waż­
ną rolę także w militarnej strukturze
Królestwa. Pomijamy natomiast Litwę,
która w czasowych ramach naszego opra­
cowania stanowiła odrębną jednostkę et­
niczną, a z czasem odrębny organizm
państwowy połączony z Polską dopiero
od końca XIV wieku przez rozmaite
rodzaje unii personalnej, a w pewnych
okresach jedynie przez niezbyt formalne
przymierze, o bardzo różnym stopniu
skuteczności.
Ograniczając w ten sposób obszar na­
szych bezpośrednich obserwacji, nie rezy­
gnujemy, oczywiście, z odwoływania się
do analogii z terytoriów przyległych do
Królestwa Polskiego i pozostających
z nim w ścisłym kontakcie kulturowym
i gospodarczym, zazwyczaj trwalszym
i bardziej stabilnym niż formalne związki
polityczne. Zwłaszcza Śląsk i obszary
pruskiego państwa zakonu krzyżackiego
mogą być źródłem takich analogii, uzupeł­
niających w sposób nader istotny niedo­
bory wykorzystywanej przez nas bazy
źródłowej.
Stosunki polskie, nawet w tak roz­
szerzonym zakresie, nie mogą zresztą być
rozpatrywane w oderwaniu od szerszego
kontekstu obejmującego kraje Europy
Środkowo-Wschodniej, a nawet całość
europejskiego kręgu kulturowego. Pamię­
tając o tym, będziemy się starali unikać
przesadnego polonocentryzmu, który nie­
jednokrotnie ujemnie zaważył na dorobku
naszej historiograru, nie wyłączając his­
toriografu wojskowej.
Dotychczasowy stan badań w interesu­
jącej nas dziedzinie odznacza się przede
wszystkim nierównomiernosc1ą. Oprócz
okresów i problemów rozpoznanych
wcale nieźle spotykamy i te zbadane
niedostateczrue lub też nie zbadane zupeł­
nie. Nie dziwi, że w tych warunkach nie
pokuszono się dotychczas o obszerniej­
szą syntezę. Nie powinno też dziwić, że
i nasza próba, z konieczności oparta nie
na studiach podjętych od podstaw, lecz
na istniejącym już dorobku badawczym,
jest w niektórych swych partiach ograni­
czona do prezentowania sądów nie dość
ugruntowanych i skazanych na częścio­
wą przynajmniej dezaktualizację w przy­
padku pojawienia się odpowiednich, so­
lidnych opracowań monograficznych.
Opracowania te są jednak w znacznej
mierze kwestią przyszłości, mniej
bardziej odległej. Mamy nadzieję,
nasza synteza, choć tak niedoskonała,
jaka być musi w obecnych warunkach,
ułatwi zadanie przyszłym badaczom tech­
niki wojskowej polskiego średniowiecza,
choćby przez ujawnienie niedostatków
naszej obecnej wiedzy 9.
Problematyka dotycząca średniowiecz­
nej techniki wojskowej została przede
wszystkim uwzględniona w odpowiednich
partiach podstawowych prac syntetycz­
nych poświęconych całości dziejów daw­
nej polskiej historii wojskowej. Jednakże
autorzy tych prac, zwłaszcza wcześniej­
szych, kładli nacisk głównie na zagad­
niema dotyczące sztuki wojennej, egzem­
plifikowane analizą konkretnych działań
uznanych za szczególnie charakterystyczne
dla odpowiedniej epoki. Mniej uwagi
poświęcali organizacji wojska, a jego
uzbrojenie, wyposażenie i zaopatrzenie,
słowem - te elementy, które bezpośred­
nio wiążą się z techniką wojskową, trak­
towali marginalnie, na ogół zupełnie nie­
wystarczająco. Taka charakterystyka od­
nosi się przede wszystkim do klasycznych,
wciąż cennych, ale w dużym stopniu
zdezaktualizowanych syntez Tadeusza Ko­
rzona i Mariana Kukiela 10. Nie można
przy tym zapominać, że żaden z tych
dwóch uczonych nie był mediewistą, co
musiało się odbić na tych partiach ich
dzieł, które traktują o stosunkach śred­
niowiecznych. W dodatku Korzon nie
był, jak wiadomo, historykiem wojsko­
wym, a pracę nad swymi Dziejami wojen
i wojskowości w Polsce podjął właściwie
dosyć przypadkowo.
W znacznie większym stopniu intereso­
wał się techniką wojskową trzeci klasyk
naszej militarystyki, Konstanty ·GÓrski,
czemu dał wyraz zwłaszcza w swej pracy
poświęconej dziejom artylerii II. I jemu
lub jednak - jako historykowi z zarrlilowania,
że lecz nie z wykształcenia - brakło metody
mediewistycznej, co nie pozostało bez
wpływu na jego dorobek, zwłaszcza w od­
niesieniu do średniowiecza, szczególnie
nas tu obchodzącego.
Pewien - ale tylko pewien - postęp
w stosunku do dawniejszej literatury wy­
kazuje synteza najnowsza, jaką jest zbio­
rowy Zarys dZiejów wojskowości polskiej do
8 B. Miśkiewicz, Podsta/llo/lle etapy...
9 O naj nowszych badaniach nad tą problematyką:
T. M. Nowak, BaJania naJ historiq da/llnej te�hnilei
/IIojennej /II Po/m /ll lat�h 111rI'1', SMHW, 1981, t.
XXIII; por. też: J. Sikorski, Dawna /IIOjslUJ/IIośi po/ska
/II po/llojennej histDriografii, tamże, 197h t. XIX, cz. 1;
T. M. Nowak, PrzegltpJ pra� Z Zaluesll dawnej po/sleiej
historii /II ojslUJ/IIej opllb/ilUJ/IIa".J�h /II Po/m /ll latalb
1110-111', tamże, 1981, t. XXIV; M. Głosek, L'itat
�tlle/ et /es perspe�tiws tks ruherdJes sw 'ar.e.ent
",idiwa/ en P%gne. Fasciculi Archaeologiae Histo­
ricae, fasc. V, Łódź 1992, s. H-5 9.
10 T. Korzon, Dzieje /Ilojen i /IIOjslUJ/IIoki /II Po/ste,
Lwów-Warszawa 1923 . t. l-III; M. Kukieł. Zarys
tl-tiejó/II /IIOjslUJ/IIośri /II Po/sre, wyd. V, Londyn 1949'
\I K. Górski, Historia piuboty po/sleiej, Kraków
1893; tenże, HistDria jazdy po/s/eUj, Kraków 1894;
tenże, Historia artylerii pols/eUj, Warszawa 190 2.

14 15
rokll 1864 12. Charakterystyka okresu za­
wartego między połową X a końcem XV
wieku mieści się w czterech pierwszych
rozdziałach pierwszego tomu, przy czym
w przypadku ostatniego z tych rozdziałów
możemy brać pod uwagę tylko pierwszą
jego część, poświęconą czasom między
rokiem 1454 a 1 500 1 3.
Wszyscy autorzy uczestniczący
w opracowaniu części Zarysll traktującej
o średniowieczu starali się uwzględ­
nić zagadnienia związane z techniką woj­
skową charakterystyczną dla tej epoki.
Starania te nie przyniosły jednak jedno­
znacznych rezultatów. Stało się tak w du­
żej mierze dlatego, że główny nacisk
położono znów na dzieje sztuki wojennej
i na historię konkretnych działań. W rezul­
tacie problematykę dotyczącą uzbrojenia,
oporządzenia i fortyfikacji przedstawiono
zaledwie na 47 stronach z ogólnej liczby
289 poświęconych średniowieczu.
Trzeba przy tym pamiętać, że Zarys,
jak każda synteza, stanowił podsumowanie
aktualnego stanu wiedzy. Tam, gdzie nie
dostawało uprzednich badań szczegóło­
wych, synteza musiała poprzestać na ogól­
nikach lub opierać się na sądach nie dość
ugruntowanych, niekiedy nawet, jak to
dziś widzimy, niewątpliwie błędnych. Sy­
tuacja taka odbiła się między innymi na
doborze ilustracji w omawianej części
Zaryslr. co najmniej jedna trzecia z nich
wymagałaby usunięcia lub zastąpienia traf­
niej wybranymi przykładami 14. Wielu bar­
dzo istotnych elementów uzbrojenia i for­
tyfikacji nie zilustrowano w ogóle.
Trafniej, choć z konieczności ogólni­
kowo, uwzględniono problematykę tech­
niczno-wojskową w podręcznikowych uję­
ciach Tadeusza M. Nowaka i Jana Wim­
mera Dzkje ortża polskiego do rokll IJn (z
roku 1968) oraz Historia or�ża polskiego
96J-IJ9J (z roku 1981), gdzie także dobór
16
ilustracji musi się spotkać z oceną pozy­
tywnąl5.
Niejednoznacznie należy ocenić więk­
szość z niezbyt zresztą licznych mono­
graficznych prac historycznowojskowych,
poświęconych wyodrębnionym okresom
i problemom lub konkretnym konfliktom
zbrojnym rozgrywającym się w ramach
omawianej przez nas epoki 16. Ich autorzy
starają się wprawdzie uwzględniać także
zagadnienia związane z techniką wojskową
(w rozumianym przez nas sensie), ale zbyt
często ograniczają się do ujęć ogólniko­
wych, nie wykraczających poza niezbędne
minimum, a niekiedy nawet tego mini­
mum nie osiągających. Wobec niedostatku
opracowań specjalistycznych, skazani są
w dużej mierze na korzystanie z informacji
cząstkowych, zazwyczaj zdezaktualizowa­
nych, często kształtujących się pod wpły­
wem błędnych stereotypów zagnieżdżo­
nych od dziesięcioleci w świadomości
historycznej naszego społeczeństwa, a na­
wet w fachowej opinii badaczy. Do takich
stereotypów należy przekonanie o general­
nym upadku sztuki wojennej w średnio­
wieczu, ugruntowane niegdyś głównie
pod wpływem Hansa Delbriicka i jego
epigonów, reprezentujących romantyczny,
mało realny pogląd na kulturę i obyczajo­
wość ludów europejskich między V a XV
wiekiem 17. Tu też należy zaliczyć upor­
czywe podtrzymywanie legendy o "zaku­
"
tych w stal średniowiecznych ryce­
rzach 18, a także pogląd przeciwny -
o wysokiej cenie i małym rozpowszech­
nieniu żelaza na naszych ziemiach w cza­
sach przedpaństwowych i w okresie for­
mowania państwa piastowskiego 19. Braki
studiów specjalnych i niedostateczne roze­
znanie niektórych badaczy w realiach,
w których wypada się im obracać, powo­
dują mechaniczne przenoszenie obrazu
czasów lepiej poznanych na czasy poznane
niewystarczająco, co z reguły prowadzi
do daleko idących nieporozumień 20.
Literatura traktująca bezpośrednio
o dziedzinach militarystyki zaliczonych
przez nas do techniki wojskowej jest
szczupła, a do niedawna była jeszcze
szczuplejsza. W pierwszej kolejności trze­
ba tu wymienić pozycje o ogólnym, pod­
ręcznikowym charakterze, zajmujące się
12 Zarys dziejó/II .,ojsleo.,oki polskiej ..., Warszawa
196 5 , 1966, t. l, lI.
13 Tamże, t. l, rozdz. l - Wojskowość polska
w okresie wczesnofeudalnym do roku 1138 (A. F.
Grabski, A. Nadolski); rozdz. II - Wojskowość
polska w latach 1138-1340 (T. M. Nowak); rozdz.
III - Wojskowość i sztuka wojenna w latach
1340-14 5 4 (S. M. Kuczyński); rozdz. IV - Wojs­
kowość polska w okresie odrodzenia 14 5 4-q 76 (Z.
SpieraIski).
14 Tamże, ilustracje na s. 113, 114, 118, 173, 175 ,
177, H I . Przedstawiono tu albo obiekty źle datowa­
ne, albo rekonstruowane (choć znane są oryginały),
albo nie związane z Polską.
15 T. M. Nowak, J. Wimmer, Dzieje ortża polsleitgo
do roht I"l, Warszawa 1�8; tychże autorów Historia
or(Ża polskiego...
16 Przykładowo: A. F. Grabski, POJsM sztw
.,ojenna /II okresie .,czesnoje1llia/�m, Warszawa 195 9;
A. Nadolski, Polskie siły zbrojne /II czasacb Boksła.,a
Chrobrego. Zarys strategii i taktyki, Łódź 1956; tenże,
Polskie siły zbrojne i sztllM .,ojenna ., poCZqtMch
patisf1Jla polskiego, w: PoCZqtki patisf/lla polrkiego. Ksirga
tysiqcJecia, Poznań 1962., t. l; K. Pieradzka, Walki
Sło/ll ian na Bałtyht /II X-XII .,ieht, Warszawa 195 3 ;
B. Miśkiewicz, Stllliai nad obronq polskiej graniry
zachodniej ., okresie /IIczemoje1llia/�m, Poznań 1961;
tenże, Wojsko.,oj{ poJsM /II okresie .,czemoje1llia/�m,
w: Historia /IIojIko/llości polskiej. Wybrane zagadnienia,
Warszawa 1972.; S. Krakowski, PO/SM SZIIlM /IIojenna
/II okresie rozdrobnienia je1llia/nego (XII-XIII /II. ), Studia
i Materiały do Historii Sztuki Wojennej, 1956, t. II,
s. 3 88-442.; tenże, PO/IM /II /IIalte Z najazdomi falarI­
kimi /II XIII /IIieht, Warszawa 1956; Z. Kaczmarczyk,
S. Weyman, Reformy /IIojsko/lle i organizaga siły zbrojnej
za Kazmierza Wie/kiego, Warszawa 195 8; K. Olejnik,
DZiała/noN mi/ilarna Po/ski /II �asach Kazimierza
Wie/kiego, Poznań 1966; S. M. Kuczyński, PoIIkie
siły ZbrojM za Kazimierza Wie/kiego i AtUiega.,enó."
SMHW, 196 5 , t. Xl, cz. 2., s. 3-61; tenże, Wie/M
.,ojna Z zakonem Icrużackim /II lala.h 1409-1411,
2- Polska technika wojskowa
Warszawa 1980; A. Nadolski, Grl/1/.,aJd. Problemy
"ybrane, Olsztyn 1990; M. Biskup, TrzynaIfoJelnia
.,ojna Z zakonem Icrużackim 14/4-1466, Warszawa
1967; S. M. Zajączkowski, Udział llIdnoici /IIiejIkiej
., polrkiej "ojIkowoi&i do poIo.,y XV Ifll/Uia, SMHW,
1984, t. XXVII, s. }-80; W. Szczygielski, ObowiqZki
i po/llinnoici .,ojIko/lle mialI i mieszczatisf/lla ., PO/I.e od
XIII do poIo.,y X V /IIielcll, SMHW, 1960, t. V, s.
42.5 -457·
17 H. Delbriick, GtIChi.hle der KriegIhtnrl in Rahmm
der po/i/is.hm GtIChithlt, Berlin 192.}, t. III: Mil/eła//er,
po części też: E. v. Frauenholz, Dal HeerllltIen der
GermaniIchm Friihzeil, des FrankenreichtI lI1Id deI riller·
/i.ben Ztila/len, Miinchen 19}), t. l; F. Lot, L'arl
miiilaire el kI armitI all M�en Age en Ellrope el dons
k Proche � Orienl, Paris 1946. Por. odmienne
stanowisko: J. F. Verbruggen, The Arl oj WarJare
in WtI/ern Ellropt dllring lhe Midd/e AgtI jro11l lhe
Eighl Cenlllry lo IHo, Amsterdam-New York 1976;
Ph. Contamine, La gllt"e all M�en Age, Paris 1980;
K. F. Werner, HeertIorganisalion lI1Id Kriegfiihrl/1/g im
dellls.hen Kó"'igreich deliO. lI1Id /I. Jahrhlllllkr/s, w:
Ordinamenli mi/ilari in O••idenle nelfa/lo Met/ioel/o,
Spoleto 1968, t. II, s. 791-8 43 .
18 Z. Kaczmarczyk, S. Weyman, Reformy •.. , s.
101-102.; K. Olejnik, D�iala/nośi mililarna ... , s. 47-48;
S. M. Kuczyński, PO/Ikie Iiły zbrojne. .. , s. 3 3 -3 4;
bardziej racjonalne stanowisko: J. Sztetyłło, Rzemios­
ło melało/lle /llraZ Z IIZbrojeniem, w: Hisloria ht/11Iry
maleria/nej Polski /II zaryIie, Wrocław 1978, t. II, s. 93 .
19 H. Łowmiański, PoCZqlki Po/ski, Warszawa
1963-197 3 , t. l-V; polemika: A. Nadolski, Nieklóre
probkmy Z zakresll hislorii /IIojsko/llej /II «PoCZqIMCh
PO/lici» HenryM Ło/llmiatiskiego, "Kwartalnik Historii
Kultury Materialnej" (dalej KHKM), 1974, R. XXII,
nr 2., s. 2.83 -301. Replika H. Łowmiańskiego:
Prob/ematyM POCZql/eó/ll patiIf/lla polskiego /II nO/ll IUch
badaniach hiIlorycznych, Slavia Antiqua, 1976, t. XXIII,
przyp. 5 i n., nie wydaje się przekonująca.
20 S. Krakowski, PO/IM SZIIlM /Ilojenna ... , s.
415 -417, przyp. 8o, opisując uzbrojenie polskie
w drugiej połowie XII w. i w XIII w. oparł się na
pracy A. Nadolskiego, SIlIdia naJ IIZbrojeniem polIkim
/II X, XI i XII /IIieht, Łódź 1954, której wyniki są
mało aktualne dla schyłku XII w., a tym bardziej dla
XIII w.; S. M. Kuczyński, Wie/Ica .,o;na... , s. 278,
odniósł uzbrojenie przypisywane Tatarom (tj. Mon­
gołom) w XII-XIII w. do wojsk tatarskich z po­
czątku XV w., co wydaje się ryzykowne. W naj­
nowszej literaturze przedmiotu, wykorzystującej
wyniki systematycznych badań bronioznawczych,
sytuacja ulega wyraźnej poprawie. Por. np.
A. Nadolski, Grl/1/.,aJd...
17
całością dziejów dawnego polskiego
uzbrojenia, w tym także średniowiecz­
nego. Poza zasłużoną, ale kompilacyjną
i w znacznej mierze zdezaktualizowaną
pracą Władysława Dziewanowskiego 21
dysponujemy przede wszystkim nowym,
okazałym ujęciem Zdzisława Żygulskiego
juniora 22. Jednakże obaj autorzy poświę­
cają stosunkowo mniej uwagi średnio­
wieczu, z natury rzeczy główny nacisk
kładąc na XVI-XVIII wiek, to znaczy na
te czasy, w których doszło do wykształ­
cenia oryginalnych, rodzimych form pol­
skiego uzbrojenia. Indywidualnej broni
i oporządzeniu wojsk z epoki wczesno­
feudalnej poświęcona jest rozprawa And­
rzeja Nadolskiego oparta na bogatym
materiale, głównie, choć nie wyłącznie,
archeologicznym 23. Rozprawa ta, choć
często cytowana, jest już jednak po części
przestarzała, o czym powinni pamiętać ci,
którzy z niej korzystają. W jeszcze więk­
szym stopniu uległ dezaktualizacji artykuł
Mariana Gumowskiego o uzbrojeniu
i ubiorze rycerskim w czasach piastows­
kich, napisany niemal wyłącznie na pod­
stawie źródeł ikonograficznych 24. Na ta­
kiej samej podstawie Bronisław Gemba­
rzewski oparł swój wielotomowy album
odtwarzający wygląd żołnierzy polskich
od X do XIX wieku 25. Niestety, część
tego albumu poświęcona średniowieczu
przedstawia się stosunkowo najsłabiej .
Wiele zawartych w niej rekonstrukcji,
proponowanych przez autora, który był
przede wszystkim znawcą mundurów
XVIII-XIX wieku, budzi poważne za­
strzeżenia. Stosunkowo niedawno wydana
syntetyzująca praca Andrzeja Nadolskiego
Broń i strój rycerstwa polskiego Dl średnio­
wieCZIl'2h uwzględnia naj nowszy stan wie­
dzy i wykorzystuje różnorodną bazę źród­
łową, ale mając charakter popularyzator­
ski, pozbawiona jest aparatu naukowego.
18
To samo trzeba powiedzieć o innej książce
tegoż autora omawiającej polską broń
białą, w tym również średniowieczną 27,
a także o analogicznych pozycjach Stani­
sława Kobielskiego 28 i Jerzego Wemera 29
przedstawiających broń palną oraz łuki
i kusze. Warunki stawiane publikacjom
naukowym spełniają natomiast całkowicie
prace Tadeusza M. Nowaka poświęcone
ważnym dziedzinom średniowiecznej tech­
niki wojskowej: zastosowaniu artylerii
przedogniowej i wczesnej broni palnej,
a także technicznych środków przepra­
wowych 30. Pożytecznym źródłem infor­
macji może być również prezentujący
materiały archeologiczne katalog wystawy
"
"Broń średniowieczna z ziem polskich ,
urządzonej z okazji VIII Kongresu Mię­
dzynarodowego Stowarzyszenia Muzeów
Broni i Wojskowości (lAMAM), który
obradował w Warszawie w roku 1978 31.
Dyskusyjną w ostatecznym efekcie próbę
scharakteryzowania pancerzy używanych
w średniowiecznej Polsce podjęła Zofia
Stefańska 32, Leszek Kajzer przedstawił,
głównie na podstawie ikonografti, sylwe­
tki średniowiecznego rycerstwa z Mało­
polski 33, a Zdzisława Wawrzonowska do­
konała tego samego w odniesieniu do
dzielnicowych władców Śląska z XII-XIV
wieku 34. Marian Głosek wraz z And­
rzejem Nadolskim zestawił i sklasyfikował
późnośredniowieczne miecze z ziem pol­
skich 35, samodzielnie natomiast zajął się
analizą znaków i napisów występujących
na głowniach mieczowych z tego okresu
oraz omówił średniowieczne miecze pol­
skie w szerszym środkowoeuropejskim
kontekście 36.
Wszystkie te prace, a także nie wymie­
nione tu pozycje drobniejsze, mają, z pew­
nymi wyjątkami, charakter opracowań
analitycznych lub syntez cząstkowych.
Syntezy obejmującej całość uzbrojenia
polskiego z czasów od końca XII do
końca XV wieku brak. Można mieć na­
dzieję, że brak ten wypełniła, choć nie­
stety tylko w części, zbiorowa mono­
grafia przygotowana w łódzkim środo­
wisku naukowym, traktująca o uzbro­
jeniu w Polsce między połową XIV
a połową XV wieku 37•
Fortyfikacje wczesnośredniowieczne,
wznoszone z drewna, ziemi i niewią­
zanego kamienia, zostały nieźle rozeznane
dzięki rozległym badaniom wykopalis­
kowym prowadzonym na terenie całego
kraju. Publikacje wyników tych badań,
zazwyczaj połączone z ich interpretacją,
zawarte są w licznych separatach, a prze­
de wszystkim w periodykach archeolo­
gicznych wydawanych przez różne śro­
dowiska i różne instytucje, zwłaszcza
przez Instytut Historii Kultury Mate­
rialnej Polskiej Akademii Nauk 38. Je­
dnakże, wbrew oczekiwaniom, stwierdza­
my tu wyraźny niedostatek opracowań
syntetycznych, szczególnie nowszych,
które uwzględniałyby techniczną i tak­
tyczną charakterystykę wczesnośrednio­
wiecznych umocnień stałych i polowych.
Wczesnośredniowieczne budownictwo
grodowe w Polsce na szerszym tle prze­
strzennym przedstawił Witold Hensel 39,
opierając się głównie na źródłach ar­
cheologicznych, ale jego praca, opub­
likowana w roku 1948, z natury rzeczy
nie wykorzystuje ogromnego materiału
źródłowego narosłego od tej daty i ma
przez to już raczej historyczne niż prak­
tyczne znaczenie. Za uzupełnienie wy­
ników wcześniejszych badań archeolo­
gicznych można uznać artykuł Andrzeja
21 W. Dziewanowski, Zarys tlZiejóIII "Zbrojenia
III
Polue, Warszawa 19' "
22 Z. Żygulski jun., BrlJli III t/4111nej Polm /fa lu
"Zbrojenia EMropy i BJisJ:ie!fJ Wsthot:lM, Warszawa 197 1 .
19
23 A. Nadolski, SllIIiia nati "Zbrojeniem...
24 M. Gumowski, Uzbrojenie i IIbiór rycerski III cza.
sa&h piaslolllSki&h, "Broń i Barwa", 1936, R. III, nr 3,
s. 1 1-71.
25 B. Gembarzewski, l{}/nierz polski. Ubiór, "Zbro.
jenie i oporzfllizenie oJ IIIiekll XI tło rokll 1,60, Warszawa
1960, t. I (wieki XI-XVIII).
26 A. Nadolski, Broń i strój ry&ersl/lla polskiego
III śretlniolllieCZlI, Wrocław 1979.
T1 A. Nadolski, Polska broń. Broń biała, Wrocław
1 974; II wyd. Wrocław 1984.
28 S. Kobielski, Polska broń. Broń pal"a, Wrocław
1 971 ·
29 J. Werner, Polska broń. ŁMk i klisza, Wrocław
1974·
30 T. M. Nowak, Artyuria polska tło koń&a XIV
IIIiekll. Problematyka i slan batl4ń, SMHW, 1964, t. X,
cz. 2; tenże, Z tlZiejóIII luhniki IIIojen"ej III t/4111nej Polue,
Warszawa l�l, tam też dalsza literatura prze dmiotu,
wśród której jako istotna, choć po części dyskusyjna,
pozycja: B. Miśkiewicz, Ma&hiny oblrż"icze i przyrzqt/y
obltż"icze polskiego IIIojSka III&zesnośretlniollliecznego,
KHKM, 191 7, R. V, nr 3/4, s. 463-486; ostatnio: T.
M. Nowak, Probumatyka tlZiejóIII i glólllne elapy rOzlllDjll
t/4111nej artyurii polskiej, SMHW, 1984, t. XXVII, s.
221-2. 1 4·
li Broń śretlniolllieCZ/fa Z ziem polski&h, red. A.
Nadolski, Łódź 1978.
12 Z. Stefańska, Pa,,&erze III Polm śretlniollliecz"ej,
" Muzealnictwo Wojskowe , 1964, t. II, s. 73-14°.
"
11 L. Kajzer, Uzbrojenie i IIbiór ry&erski III śretlnio­
IIIiecz"ej Ma/opolue III Ś/IIielle źrótkl ikonograjiCZIry&h,
Wroclaw 1976.
14 Z. Wawrzonowska, Uzbroje"ie i IIbitir ry&trski
PiaslóIII ślqski&h otl XII tło XIV IIIiekll, Łódź 1976.
15 M. Głosek, A. Nadolski, Miecze śretl"iollliuzne
Z ziem polski&h, Łódź 1970.
36 M. Głosek, Z/faki i "apisy /fa mieCZa&h śretlnio·
IIIieczny&h III Polue, Wrocław 1973; tenże, Miecze
śroJkollloell1'opejskie Z X-XV IIIiekll, Warszawa 1 984.
17 Uzbrojenie III PoIs&e śretlniollliuz"ej lJJo-14Jo, red.
A. Nadolski, Łódź 1990. Kontynuację tego opraco­
wania stanowi Uzbroje"ie III Polm I IIO-IJOO, red. A.
Nowakowski (przygotowane do druku).
18 Ważniejsze serie i periodyki: Archeologia Pol­
ski, Archaeologia Polona, " Kwartalnik Historii
Kultury Materialnej" , Fasciculi Archaeologiae His­
toricae, Sprawozdania Archeologiczne, Przegląd
Archeologiczny, "Wiadomości Archeologiczne",
Ś "
" wiatowit , Slavia Antiqua.
19 W. HenseJ, Wslt,P tło slllliióIII nati osatlnicl/llem
Wulkopolski IIIczesnohislorycznej, Poznań 1948.

Nadolskiego i Wandy Sulikowskiej, któ­
rzy omówili architekturę obronną Polski
pierwszych Piastów w świetle źródeł pi­
sanych 40. Późniejszy, z roku
tykuł Witolda Hensla o budownictwie
obronnym z początkowego okresu ist­
nienia państwa polskiego ma charakter
trafnego, ale skrótowego podsumowania
ówczesnego stanu wiedzy 41 . Nie o wiele
nowsza jest obszerna i wielostronna mo­
nografia Benona Miśkiewicza o rozwoju
umocnień w Polsce do połowy XV wie­
ku 42. Aktualne są natomiast stosunkowo
niedawne ( 1 97 1 ) rozważania
Hensla o drewnianym budownictwie
obronnym w Europie Środkowo-Wscho­
dniej, przeprowadzone z uwzględnieniem
szerokiego tła porównawczego
walor zachowują również rozprawy Jana
Szymczaka o grodach w okresie rozbicia
dzielnicowego, ale ich zasięg
ograniczono tylko do lat od połowy XII
do początku XIV wieku 44. Ważną, do
niedawna nie docenianą kategorię umoc­
nień, których pozostałością są tak zwane
grodziska stożkowate, omówili
wszystkim Janina Kamińska 45 i Leszek
Kajzer 46. Odrębnej, dotychczas niedosta­
tecznie poznanej formie fortyfikacji, jaką
były wczesnośredniowieczne wały grani­
czne, poświęcono właściwie jedno tylko
nieco obszerniejsze opracowanie, przygo- .
towane niegdyś przez Ryszarda Kiers­
nowskiego 47 .
Nie lepiej prezentuje się też nasza
wiedza o technicznych i taktycznych właś­
ciwościach fortyfikacji murowanych, typo­
wych u nas dla późniejszej fazy średnio­
wiecza. Poza wspomnianą już monografią
Benona Miśkiewicza, uwzględniającą także
wznoszone z kamienia lub cegły zamki,
mury miejskie i warowne budynki koś­
cielne, dysponujemy niemal
opracowaniami traktującymi
obiekty przede wszystkim jako pomniki
architektury; ich militarny walor pozostaje
sprawą drugoplanową. Taki właśnie punkt
1 962, ar­ widzenia reprezentują pożyteczne skąd­
inąd katalogi murowanych zamków pol­
skich autorstwa Bohdana Guerquin 48.
Bliższą naszym potrzebom postawę znaj ­
dujemy w książce Jarosława Widawskiego
o murach obronnych miast polskich do
początków XV wieku 49.
Szczególnie ważne dla naszej proble­
matyki są prace dostarczające informacji
o organizacyjnych i technologicznych
Witolda aspektach produkcji zbrojeniowej w śred­
niowiecznej Polsce. Wi?-domości na ten
temat czerpiemy, oczywiście, z licznych
publikacji poświęconych historii gospoda­
43. Pełny rczo-społecznej tej epoki, w których jed­
nak militaria nie są nigdy traktowane
pierwszoplanowo. Więcej uwagi poświęca
czasowy się im w opracowaniach z zakresu historii
kultury materialnej i historii
niestety nie nazbyt licznych. Jeśli pominąć
pozycje dawniejsze, na pierwszy plan
wysuwa się tu Historia leNItury materialnej
Polski IV zarysie , a zwłaszcza dwa pierwsze
przede
tomy tej syntezy, obejmujące czasy od VII
do XV wieku włącznie 50. Spośród gałęzi
produkcji ważnych dla techniki wojskowej
- obszernej monografii doczekało się
skórnictwo we wszystkich swych odmia­
nach 5 1 . Produkcją metalurgiczną zajmuje
się praca Feliksa Kiryka o cechowym
rzemiośle metalowym 52, a także publikacje
cząstkowe, wśród których przeważają
opracowania zespołów zabytków z po­
szczególnych stanowisk archeologicz­
nych 53. Późnośredniowiecznej produkcji
zbrojeniowej i cen jej wytworów dotyczą
artykuły Juliana Kucińskiego 54 i Kazimie­
rza Wilińskiego 55, z których ustaleniami
jednakże nie zawsze można się zgodzić 56.
Sądzimy, iż przegląd ten dostatecznie
wyłącznie
opisywane uzasadnia naszą na wstępie sformułowaną
20
tezę o nierównym i na ogół niezadowala­
jącym stanie badań, jakie miałyby stanowić
podstawę syntetycznego opracowania
dziejów polskiej techniki wojskowej
w średniowieczu. Do optymizmu skłania
jednakże niezaprzeczalny fakt wyraźnego
postępu, jaki dokonał się w tej dziedzinie
w ciągu ostatnich 20-30 lat.
Dokonane tu skrótowe omówienie li­
teratury przedmiotu nie rości sobie pre­
tensji do przedstawienia całego dorobku
nauki krajowej, zwłaszcza tych jego po­
zycji, które tylko pośrednio wiążą się
z tematem naszych zainteresowań. Ogra­
niczono się do scharakteryzowania prac
ważniejszych i szczególnie dla nas przy­
datnych. Całkowicie zrezygnowano
z omówienia tu literatury obcej, do której
40A. Nadolski, W. Sulikowska, BMdownictwo obron­
ne PoisIei wczesnośredniowiecznej, Zesz. Nauk. UŁ,
seria I, nr 7, Łódź 1 9 5 7.
techniki,
4 1 W. Hensel, Budownictwo obronne za czasów Pierw­
szych Piastów, w: PoCZqtlei państwa poisIeiego... , t. I.
42 B. Miśkiewicz, Rozwij stałych pllnktów oporu
w Polsce do poIow.J XV wiekII, Poznań 1964.
43 W. Hensel, Drewniane umocnienia w Europie
Środkowo- Wschodniej, w: Archeologia i prahistoria,
Wrocław 1973, s. 20<:>-248.
44 J. Szymczak, Grody w Polue środkowej i zachodniej
w okresie rozbicia dzielnicowego, Zesz. Nauk. UŁ, seria
I, nr 70, Łódź 1980; tenże, Rola wojskowa grodól1l
111 Zachodniej i centralnej Polsce 111 okresie rozbicia
tkie/nicO/1lego, tamże, nr 57, Łódź, 1979, s. 3-44;
tenże, Sposolry zdolryl1lania i obro11.J groMI1I 111 Polsce
w okresie rozbicia tkielnirowego, SMHW, 1 979, t. XXII.
45 J. Kamińska, Grodziska stożkowate śladem posiad­
loki rycersleich XIII-XIV wiekII, "Prace i Materiały
Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Ło­
dzi", 1966, nr 1 3; tejże, MillelallerJiche Rillerburgen in
Polen, Archaeologia Polona, 1974, t. XV.
46 L. Kajzer, Stllliia nad iIIIiuleim blllkiwniclllJem
obron11.Jm woj. I(�cleiego w XIII-XVII l1Iiekll, Acta
Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica I,
Łódź 1980.
47 R. Kiersnowski, Wały i�leie, "Przegląd Za­
chodni , 1 9 ) I , R. VII, nr 1-2; E. Kowalczyk,
"
SystefII.J obronne walów pod/lIŻ11.Jch we wczesnym średnio­
wieczu na ziemiach poisIeirh, Wrocław 1987.
21
41! B. Guerquin, Zamki i/qskie, Warszawa 1 9 1 7 ;
tenże, Zamlei w Polsce, Warszawa 1 9 74.
49 J. Widawski, Miejskie mury obronne w państwie
polskim do pocZqtkll XV wieku, Warszawa 1 9 7 3 .
50 Historia kIIltury materialnej Polski w zarysie,
Wrocław 1 978, t. I-II (tam obszerna bibliografia).
51 A. Samsonowicz, Wytl1lórczość skórzana w Polsce
wczesnofeudalnej, Wrocław 1 9 82; l . Tumau, Polsleie
skórnictwo, Wrocław 1 9 8 3 .
52 F. Kiryk, Cechol1le rzemiosło metalowe. Zarys
dZiejów do 1939 rokll, Kraków 1 9 7 3 .
5 3 M. in.: J. Piaskowski, Technika gdańsleiego hut­
nictl1la i kowalstwa żelaznego Z X-XI V wieku na
podstawie badań metaloznawczych, w: Gdańsk wczesno­
średniol1lieczny, Gdańsk 1 96o, t. II; tenże, Metaloznaw­
cze badania wyrobów żelaznych, aneks w: A. Nadolski,
A. Abramowicz, T. Poklewski, Cmentarzysko Z XI
wiekII w Lutomierskll pod ŁodZiq, Łódź 1 9 l 9; M .
Cabalska i W. Mazur, Średniowieczne militaria Z Polski
po/Mdniol1lej 111 iIIIietle badań metaloznawczych, Studia do
dziejów uzbrojenia i ubioru wojs kowego, cz. VIII,
Kraków 1 9 82; syntetyzujące opracowanie: J . Pias­
kowski, O stali damasceńsleiej, Wrocław 1 9 74, tylko
częściowo mieści się w granicach naszych zaintere­
sowań.
54 J. Kuciński, Miejsleie rzemiosło zbrojeniowe Ul pań­
stwie polskim 111 XI V i pierwszej polowit' XV w.,
SMHW, 1 969, t. XV, cz. ! .
55 K . Wiliński, KoSZ!>, konnej sluŻIry wojskowej
w Polsce średniowiecznej, SMHW, 1 9 8 1 , t. XXIII.
56 O postępie w badaniach nad tą problematyką
decydują nowsze prace powstałe w łódzkim środo­
wisku mediewistycznym: J. Szymczak, Produkcja
i koSZ!>' uzbrojenia rycerskiego w Polsce XIII-XV
wiekII, Łódź 1 98 9; tenże, Organizacja produkcji i Cł11.J
uzbrojenia, w: Uzbrojenie 111 Polsce średniowiecznej... , s.
208-342. O dziejach produkcji rzemieślniczej w Po­
lsce także: A. Bocheński, Przemysi polski w dal1l11.Jch
wiekach. Uzupełnił i przygotował do druku S. Brat­
kowski, Warszawa 19 84. Ta bardzo dyskusyjna
książka zawiera, przynajmniej w partiach poświęco­
nych średniowieczu, liczne autorytatywne stwier­
dzenia nie znajdujące żadnego pokrycia w realiach
dziejowych. Wydaje się, że autor daje pierwszeństwo
tworom własnej wyobraźni przed informacjami
źródeł i dorobkiem dotychczasowej literatury facho­
wej. Mamy tu do czynienia nie tyle z pracą naukową
lub popularnonaukową, co z bardzo osobistą, literac­
ką albo może raczej dziennikarską wizją przeszlości.
Wizja ta, wbrew deklarowanemu racjonalizmowi
autora, ma niewiele wspólnego z rzeczywistością
i może się przyczynić raczej do .zaciemnienia niż do
rozjaśnienia historycznej świadomości społeczeństwa.
jednak będziemy się niejednokrotnie od­
woływać, by wykazać podobieństwa i ró­
żnice między Polską a innymi krajami,
zwłaszcza ościennymi. Okaże się to nie­
zbędne tam, gdzie rodzimy materiał źró­
dłowy jest zbyt szczupły lub gdy go
brakuje.
Materiał ten składa się z trzech podsta­
wowych kategorii, jakie stanowią źródła
archeologiczne, ikonograficzne i pisane 57 .
Do źródeł archeologicznych, pojętych
szeroko, zaliczamy wszystkie zachowane
w oryginale okazy broni i oporządzenia,
a także relikty fortyfikacji. Przeważającą
część stanowią wśród nich zabytki archeo­
logiczne sensu strictiori, to znaczy takie,
które różnymi drogami dostały się do
nawarstwień ziemnych lub zbiorników
wodnych i trafiły do naszych rąk dzięki
przypadkowym odkryciom lub też dzięki
systematycznym badaniom wykopalisko­
wym. Wartość tej kategorii źródeł jest
bardzo znaczna. Jedynie one informują
nas bezpośrednio o przedmiocie badań.
Tylko one mogą być poddawane analizom
technologicznym, tak ważnym dla ustale­
nia przebiegu procesów produkcyjnych.
Ogólna suma oryginalnych okazów śred­
niowiecznego uzbrojenia pochodzących
z ziem polskich i zachowanych do naszych
czasów jest dość pokaźna. Dysponujemy
ogółem około 1 000-1 5 00 zabytkami tej
kategorii, do czego dochodzą oddzielnie
liczone groty strzał i bełtów, znajdowane
niekiedy masowo, których łączną liczbę
można szacować na parę tysięcy.
Ten okazały zbiór ma jednak pewne
braki, poważnie ograniczające jego war­
tość dowodową. Jak to stwierdziliśmy,
w ogromnej większości składają się nań
znaleziska archeologiczne wydobyte
z warstw ziemnych lub z dna zbiorników
wodnych, a zatem podlegające selekcji
wywołanej przez niszczące działanie śro-
22
doWiska, w którym zalegały. Przedmioty
lub części przedmiotów sporządzone z ma­
teriałów organicznych niszczeją zazwyczaj
w tych warunkach niemal bez reszty;
metale, zwłaszcza żelazo, ulegają korozji,
niekiedy bardzo daleko pośuniętej . W do­
datku należy pamiętać o selekcji stworzo­
nej przez okoliczności, w których zabytek
trafił do ziemi lub wody. Mógł to być
rezultat albo przypadku, albo działania
celowego. Przykładem tego ostatniego są
zabiegi pogrzebowe; dzięki nim broń
dostawała się do grobu · jako element
wyposażenia towarzyszącego zmarłemu.
Jednakże w warunkach polskiego śred­
niowiecza obyczaj składania broni do
grobu odnosi się w zasadzie do dość
ograniczonego odcinka czasowego: mię­
dzy początkiem XI a schyłkiem XII wie­
ku. W grobach pochodzących z wieków
od VI do X oraz od XIII do XV broni
nie znajdujemy, jeśli pominąć przypadki
szczególne, zupełnie odosobnione. W do­
datku rytuał pogrzebowy panujący u nas
w XI-XII wieku nakazywał składanie do
grobu pewnych tylko kategorii uzbroje­
nia, głównie zaczepnego. Badając ówczes­
ne polskie cmentarzyska natrafiamy na
groty włóczni i żeleźca toporów, rzadziej
miecze, czasem ostrogi, wyjątkowo groty
strzał. Brak wszelkich śladów uzbrojenia
ochronnego i rzędu końskiego. Te ostat­
nie, jeśli niekiedy występują, bywają trak­
towane - chyba słusznie - jako ślad po
obcych, niepolskich obyczajach pogrze­
bowych.
Wbrew spodziewaniom, swoista selek­
cja działa także tam, gdzie mamy do
czynienia z bronią, która do ziemi lub
wody trafiła przypadkowo, to znaczy jako
przedmiot odrzucony lub zgubiony. Pier­
wsza z tych dwóch ewentualności nie
zdarzała się zbyt często. Broń w średnio­
wieczu miała znaczną wartość; nawet
uszkodzoną poddawano naprawie lub wy­ polska archeologia dopiero w ostatnich
korzystywano jako �enny surowiec wtór­ dziesięcioleciach zaczęła poświęcać więcej
ny. Nie dotyczyło to stosunkowo tanich uwagi stanowiskom późnośredniowiecz­
przedmiotów sporządzanych z materiału nym, młodszym niż wiek XII. Tym bar­
organicznego, takich jak na przykład drew­ dziej wypada cenić odkrycia poczynione
niane tarcze, które jednak, jako łatwo na takich stanowiskach dzięki systematy­
ulegające zniszczeniu, tylko zupełnie wy­ cznym badaniom z ostatnich kilkunastu
jątkowo mogły dochować się do naszych lat. Doprowadziły one między innymi do
czasów. Przedmioty gubione również pod­ ujawnienia pozostałości po różnych gałę­
legały selekcji. Części zbroi, miecz, topór ziach produkcji zbrojeniowej 58 .
czy włócznia ze względu na swe rozmiary Ważnym uzupełnieniem źródeł archeo­
były trudne do zgubienia, a łatwe do logicznych jest ikonografia. Czerpane
odnalezienia, choćby nawet już nie przez z niej informacje o technice wojskowej
pierwotnego posiadacza. Dlatego właśnie mają charakter pośredni, co powoduje
znaczny procent dzisiejszych znalezisk konieczność zachowania należytej ostroż­
średniowiecznej broni stanowią okazy ności przy ich wykorzystywaniu. Jedna­
wydobyte ze zbiorników wodnych, skąd kowoż tylko źródła ikonograficzne uka­
trudno je było odzyskać bezpośrednio po zują broń w związku z jej użytkownikami
ich utracie. Łatwo gubiono tylko niewiel­ (wyjątkowo także z jej producentami),
kie elementy uzbrojenia, przede wszystkim dostarczając tym samym wiadomości nie­
te, z których utratą liczono się z góry. możliwych do pozyskania z materiału
Oprócz stosunkowo często gubionych źródłowego innego rodzaju.
ostróg i różnych drobnych, metalowych O walorach poznawczych średniowiecz­
części rzędu końskiego należą tu przede nej ikonografii decyduje swoista maniera
wszystkim masowo produkowane i przez
samo użycie masowo rozpraszane groty
57 Bardzo trafna charakterystyka źródeł do historii
strzał i bełtów. One też właśnie znaj­
europejskiego uzbrojenia w średniowieczu: C. Gaier,
dowane są najpospoliciej. Les armeJ. Typologie des SOIlrCU all moyen age O&&itlenlal,
Wynika stąd, że naj bogatszym, choć fsc. 34, Brepols Tumhout-Belgium 1979. O źródłach
i w tym prtypadku fragmentarycznym ikonograficznych ostatnio: O. Gamber, Der Zeillln·
materiałem archeologicznym dysponujemy
lerschiea zlllischen Nachrichl tmd Darslellllng im Hoch­
mil/ela/ler, Fasciculi Archaeologiae Historicae, fasc.
w odniesieniu do XI i XII wieku, to .
V, Łódź 1992, s. 4�5 2.
znaczy do okresu, z którego stosunkowo 58 Do najważniejszych liczą się odkrycia w Sied­
licznie zachowały się groby zawierające łątkowie nad Wartą, w Sloszewach w ziemi cheł­
broń. Należy przy tym pamiętać, że zawar­ mińskiej i w Legnicy; A. Nadolski, Hełm i Iragmenty
tość ta, podyktowana względami rytual­
Zbroi Z XIV lIIiekll znalezione III Sieaki/leDlllie naJ
War/q, Studia do dziejów dawnego uzbrojenia
nymi, nie daje pojęcia o pełnym wyposa­
i ubioru wojskowego, Kraków 1 969, cz. IV, s.
żeniu wojownika. Materiały z wieków 5 i n.; A. Kola, G. Wilke, Proallkcja grotÓIII beltólII tIo
później szych, w których broni do grobów kllSU III iretlniolllieCZII III i1IIielle Illspółczesnych prób
w zasadzie nie składano, są mniej liczne, eksperymental1l.Jch. Ulllagi o oJIeryciach na groJZiskll
a w dodatku często pochodzą nie z badań późllOiretlniolllieCZlI.Jm III SIoSZell/acb poili. Broanica III 191J
rokll, Acta Universitatis Nicolai Copemici, Archeo­
systematycznych, lecz z odkryć przypad­
logia V, Toruń 197 5 , s. 161-1 80; M. Lewandowski,
kowych, co znacznie zmniejsza ich war­ Pracolllnia sultarIka III lilie:{) Piolra na zamkll /egllicJejm,
tość dowodową. Dzieje się tak dlatego, że Fasciculi Archaeologiae Historicae, nr I .
23
ówczesnych artystów, polegająca na drugiej ćwierci XV wieku zaczyna od­
przedstawianiu przeszłości, nawet biblij­ grywać rolę pierwszoplanową.
nej, w scenerii charakteryzującej czasy Nie można zapominać, że źródła ikono­
współczesne twórcy. Maniera ta obowią­ graficzne, jakimi dysponujemy w odnie­
zywała jednak nie bez ważnych wyjątków. sieniu do stosunków po iskich, informują
Zwłaszcza w scenach ze Starego i Nowego nas przede wszystkim o osobach dostoj­
Testamentu, a także w dziełach hagio­ nych, niezależnie od tego, czy są to
graficznych, wprowadzano istotne mody­ autentyczni królowie, książęta i wielmoże,
fikacje. Postacie negatywne opatrywano czy też postacie biblijne lub "święci ryce­
w akcesoria groteskowe, udziwnione, cza­ rze". Rzadko spotykamy się z przedsta­
sem orientalizowane, chcąc w ten sposób wieniami pospolitych wojowników, które
podkreślić ich wyobcowanie ze społeczeń­ w dodatku, zwłaszcza w scenach biblij­
stwa chrześcijańskiego, zwłaszcza łaciń­ nych i hagiograficznych, stosunkowo częs­
skiego. Niekiedy stosowano świadomą, to poddane są celowej , degradującej styli­
choć niezbyt głęboką archaizację, aby zacji. Przedstawień rzemieślników produ­
w ten sposób zdystansować się w czasie kujących broń lub wznoszących twierdzę
od przedstawianych wydarzeń. z okresu Polski średniowiecznej brak
Różne kategorie źródeł ikonograficz­ niemal zupełnie, chyba że odwołamy się
nych w rozmaity sposób rozkładają się na do słynnych miniatur z Kodeksu Behema,
przestrzeni omawianego przez nas okresu. powstałych jednak już po roku 1 5 00, być
Stwierdzamy tu swoistą wymienność ro­ może nawet (wbrew przyjętym dotychczas
dzajów, bardzo charakterystyczną dla sto­ poglądom) poza Polską.
sunków polskich. W latach 9 5 0-1 1 5 o Ostatnią, ale nie najmniej ważną kate­
przeważają przedstawienia na numizma­ gorią wykorzystywanych przez nas mate­
tach - silnie zeschematyzowane, trudne riałów źródłowych są przekazy pisane 59 .
do interpretacji, często uzależnione od Wśród pozostałości literatury średniowie­
wzorów obcych. Uzupełniają je nieliczne cznej polskiej i bezpośrednio z Polską
okazy rzeźby architektonicznej i użyt­ związanej nie zachowały się, niestety,
kowej. W następnym przedziale czasowym traktaty poświęcone technice i sztuce
( 1 1 5 0-1 3 3 3) dysponujemy przede wszyst­ wojennej w rodzaju słynnego Bellifortis
kim licznym i wartościowym materiałem Conrada Kyesera 60• Można wątpić, czy
sfragistycznym. Ponadto z końcowej fazy traktaty takie w ogóle powstały wówczas
tego podokresu pochodzi seria znakomi­ w naszym kraju. Dysponujemy natomiast
tych przedstawień nagrobkowych - głó­ źródłami narracyjnymi, wśród których
wnie, choć nie wyłącznie, z terenu Ś ląska. najważniejszą rolę odgrywają pozycje his­
Obie te kategorie źródeł spotykamy rów­ toriograficzne, poczynając od Kroniki Sas­
nież w trzecim przedziale czasowym kio/ Widukinda, a kończąc na dziele Jana
(1 3 3 3-1 500), ale na pierwszy plan wysu­ Długosza - dziele znakomitym, mimo
wają się wówczas zabytki z dziedziny wszelkich dostrzeganych w nim usterek.
malarstwa. Do miniaturowych ilustracji Należy jednak pamiętać, że nasza średnio­
w ozdobnych kodeksach oraz ściennych wieczna historiografia była domeną du­
polichromii zachowanych w budowlach, chownych, z natury rzeczy mniej zainte­
zwłaszcza kościelnych, dołącza się stop­ resowanych problematyką militarną, a już
niowo malarstwo tablicowe, które od zupełnie nie zainteresowanych techniką
24
wojskową. Stąd liczba i jakość ważnych
dla nas informacji kształtuje się w tej
kategorii źródeł znacznie poniżej naszych
oczekiwań i potrzeb. W jeszcze większym
stopniu odnosi się to do literatury hagio­
graficznej.
Większość ważnych dla nas źródeł nar­
racyjnych doczekała się nowych, popraw­
nych edycji, a także nowych, nie zawsze
jednak najtrafniejszych przekładów 6 1 .
Tym bardziej odczuwa się potrzebę przy­
gotowania nowoczesnych wydań niektó­
rych pozycji. Należy do nich Kronika
Janka z Czarnkowa, stosunkowo bogata
w ważne dla nas szczegóły.
Szczegóły takie zawarte są też w opo­
wieściach podróżników obcokrajowców,
którzy w ciągu interesujących nas tu
sześciu wieków odwiedzili nasz kraj bądź
kraje ościenne. Bodaj najważniejsza jest
dla nas pochodząca z X wieku, choć
zachowana w przekazach późniejszych,
słynna relacja Ibrahima Ibn Jakuba, ży­
dowskiego kupca, a może raczej dyp­
lomatycznego agenta z arabskiej Hisz­
panii.
Bardzo duże znaczenie możemy przypi­
sać wszelkiego rodzaj u inwentarzom i ra­
chunkom: królewskim, kościelnym, miej­
skim. Te ostatnie informują nas o zawar­
tości organizowanych w miastach arsena­
łów, a przede wszystkim o strukturze
i działalności tych gałęzi cechowego rze­
miosła, które w swoim czasie decydowały
o rozmiarach i jakości produkcji zbroje­
niowej. Źródła aktowe natomiast (naj­
ważniejsze wśród nich to dyplomy nadań
ziemi na prawie rycerskim) nieznacznie
tylko wzbogacają naszą wiedzę o technice
wojskowej . To samo trzeba powiedzieć
o księgach sądowych, a także o skądinąd
niezwykle ważnych dla historii wojskowej
popisach rot zaciężnych zachowanych
z ostatniej ćwierci XV wieku.
25
Bez względu na walory każdej z trzech
głównych kategorii źródeł, z jakimi ma­
my do czynienia: archeologicznych, iko­
nograficznych i pisanych, żadna z nich
samodzielnie nie może stanowić dosta­
tecznej podstawy do badań nad techniką
wojskową w Polsce średniowiecznej. Ko­
nieczne jest jednoczesne wykorzystanie
całego różnorodnego materiału, co oczy­
wiście wymaga zastosowania różnych me­
tod i umiejętnego ich połączenia w ra­
mach studium o charakterze interdyscy­
plinarnym.
Kończąc ten skrótowy przegląd bazy
źródłowej musimy podkreślić, że pod­
stawa, jaką dysponujemy do badań nad
średniowieczną techniką wojskową w Pol­
sce, jest wyraźnie, niekiedy nieporów­
nanie uboższa od tej, z jakiej mogą ko­
rzystać naukowcy śledzący tę samą pro­
blematykę w innych krajach Europy -
nawet tych, które bezpośrednio z nami �
sąsiadują. Na terenie historycznych Czech
i Węgier, nie mówiąc już o Italii, Francji,
Anglii czy o księstwach zachodnionie­
mieckich, wszelkie kategorie źródeł wy­
stępują w skali i ilościowo, i jakościowo
wielokrotnie przekraczającej odpowied­
nie zasoby polskie. Sytuacja taka jest
w jakiejś mierze rezultatem zniszczeń
wojennych i okupacyjnych, których ofia-
rą w ciągu ostatnich trzystu lat wielo­
krotnie padał polski dorobek kulturowy.
Nie bez znaczenia jest jednak również
59 Ogólna charakterystyka ważniejszych źródeł
pisanych do dziejów Polski średniowiecznej zob.: J.
Wyrozumski, Historia Po/siei. .. , s. 1 1-5 l .
60 Conrad K yeser aus Eichstatt, Be//ifortis, red.
G. Quang, Diisseldorf 1967, t. I-II.
61 Najnowszy przekład Długoszowych Anna/u
(jana Dltlgosza Rocznilei, CiY/i kronilei slaWf/tgo Kro/ulwa
Po/sleiego, tłum. Julia Mrukówna, Warszawa
196�I9h, ks. III-XI), budzi, niestety, liczne za­
strzeżenia z punktu widzenia historyka wojskowości.
fakt peryferyjnego położenia naszego kra­
ju, który - usytuowany z dala od wio­
dących, kulturotwórczych ośrodków epo­
ki - właściwie dopiero w drugiej poło­
wie XIV wieku począł nadrabiać ciążące
nad nim z tej przyczyny opóźnienie
. Roz­
poczynająca się wówczas " złota jesień "
polskiego średniowiecza była już zapo­
wiedzią nieodległych, świetnych osiąg­
nięć " złotego wieku " Rzeczypospolitej
. niesieniu do epoki wcześniejszej
Opracowanie niniejsze jest zbiorowym
dzidem kilku autorów. Decydując się na
zespołowy charakter pracy, mieliśmy na
względzie konieczność powierzenia oso­
bom należycie kompetentnym odpowied­
nich działów problematyki bardzo zróż­
nicowanej, także z powodu znacznej roz­
piętości czasowej opisywanych procesów,
rozgrywających się przecież na przestrzeni
bez mała sześciu wieków
. Wybrana przez
nas metoda postępowania oprócz swych
niewątpliwych zalet stwarza też określone
trudności, wśród których najistotniejszą
jest potrzeba koordynowania poglądów
poszczególnych autorów. Zgodnie z na­
turalnym charakterem pracy naukowej,
poglądy te wykazują czasem dość znaczne
rozbieżności
. Redaktor tomu starał się
łagodzić te rozbieżności, ingerując niekie­
dy dość daleko w treść i formę poszcze­
gólnych rozdziałów, starając się jednak
przy tym nie naruszać przysługującego
wszystkim badaczom prawa do głoszenia
własnych, oryginalnych poglądów
. uwzględniono zjawiska z terenu tych ziem
Uważny czytelnik przekona się również,
że nie w każdym rozdziale i podrozdziale
możliwe było konsekwentne przestrzega­
nie przyjętych granic czasowych. Szcze­
gólnie dobitnie zaznaczyło się to w części
poświęconej morskiej technice wojskowej:
uwzględniono tam okres tylko do połowy,
a nie do końca XV wieku
. Zdecydowała
tu specyfika tematu, a ściśle - przdom
26
w północnoeuropejskim budownictwie
okrętowym, przypadający właśnie około
roku 1450. Pozorne niekonsekwencje
chronologiczne spotyka się również w nie­
których innych rozdziałach
. Omawiając
tradycyjne, drewniano-ziemne fortyfikacje
w epoce rozdrobnienia dzielnicowego nie
można było uniknąć powtórzenia wielu
obserwacji uwzględnionych już w od­
. Mamy
bowiem w tym przypadku do czynienia
z kontynuacją tej samej techniki fortyfi­
kacyjnej w ciągu z górą czterech wieków,
składających się łącznie na obie epoki
.
Powtarzają się nawet w obu rozdziałach
te same konkretne przykłady, co nie dziwi,
ponieważ liczne grody wzmeSIOne
w X lub XI wieku istniały, bywały od­
nawiane i przerabiane w XII, XIII, a na­
wet w początkach XIV wieku
. Prace autorskie i redakcję naukową ukoń­
Niemożliwe było zamknięcie w grani­
cach 1 3 3 3-1500 charakterystyki fortyfikacji
murowanych, których początki stwierdza­
my na naszych ziemiach już w pierwszych
latach XIII wieku. jednocześnie należy
pamiętać, że zastosowanie tradycyjnych,
choć częściowo zmodyfikowanych fortyfi­
kacji drewniano-ziemnych przeciągnęło się
u nas aż do schyłku średniowiecza, a nawet
do czasów jeszcze późniejszych
. Trzeba
wreszcie wspomnieć, iż w podrozdziale
traktującym o fortyfikacjach murowanych,
ze względu na stan badań, szerzej niż
w innych partiach naszego opracowania
polskich (Śląsk, Pomorze), które leżąc
obecnie na obszarze Rzeczypospolitej Pols­
kiej, w XIV i XV wieku pozostawały
częściowo, lub nawet całkowicie, poza
granicami politycznymi państwa polskiego
. Andrzej Nado/ski
jeszcze inne, tym razem czysto prak­
tyczne względy zdecydowały o tym, że
procesy z dziedziny produkcji uzbrojenia
w latach I I 50-1 H 3 bywają po części
ilustrowane przykładami wykraczającymi
poza obraną tu górną granicę chrono­
logiczną
. Przesądza o tym stan bazy źród­
łowej, zwłaszcza w odniesieniu do od­
powiednich źródd pisanych, w których
interesujące nas informacje liczniej poja­
wiają się dopiero w ciągu XIV wieku
. tu i ówdzie sformułowań dyskusyjnych
Stanowisko nasze uzasadnia jednak i to,
że źródła pisane często, a ikonograficzne
niemal z reguły, utrwalają fakty chrono­
logicznie dawniejsze, występujące w rze­
czywistości wcześniej niż ich odbicie w pi­
śmie lub w przedstawieniu plastycznym.
Przygotowana przez nas książka była
przeznaczona do druku w roku 1988.
czono o rok wcześniej, w 1987. Z przy­
czyn zupełnie niezależnych od Wojsko­
wego Instytutu Historycznego (z którego
wyszła inicjatywa opracowania dziejów
polskiej techniki wojskowej), a tym bar­
dziej od zespołu autorskiego, proces wy­
dawniczy uległ paroletniej zwłoce. Zwłoka
ta pociągnęła za sobą negatywne konsek­
wencje, tym bardziej dotkliwe, że właśnie
w ciągu tych lat dokonywał się wyraźny
postęp w badaniach nad średniowiecznym
uzbrojeniem polskim, nie bez udziału tych
samych badaczy, którzy uczestniczyli
w przygotowaniu pierwszego tomu Po/­
skiej techniki wojskowej. Z żalem musimy
stwierdzić, że kiedy ostatnio powstały
nowe możliwości wydawnicze, musieli­
śmy ze względów technicznych poważnie
Profesor ANDRZEJ NADOLSKI
zmarł nagle 14 grudnia 1993 roku
Można zatem przyjąć, że sytuacje dowod­
nie potwierdzone dla połowy XIV wieku
bywają niekiedy aktualne dla początków
tego stulecia, a w pewnych przypadkach
nawet dla schyłku XIII wieku.
Mamy nadzieję, że mimo występujących
i niekonsekwencji, częściowo zresztą po­
zornych, całość przedstawionego przez
nas obrazu rysuje się dość zwarcie i dobrze
odzwierciedla aktualny, niestety nierówny,
stan naszej wiedzy o polskiej technice
wojskowej w dobie średniowiecza
.
Andrzej Nado/siei
ograniczyć pożądaną aktualizację naszej
pracy
. Szczególnie oszczędnie stosowano
korekty wprowadzane bezpośrednio
w tekst. Z większą swobodą potrakto- '
wano przypisy, wzbogacając je odesła­
niami do rezultatów najnowszych badań
.
Uzyskany w ten sposób efekt zakłóca
wprawdzie po trosze konsekwencję wy­
kładu, ale zwraca uwagę Czytelnika na
postęp, jaki dokonał się ostatnio w upra­
wianej przez nas dyscyplinie
. Najwięcej
uzupełnień poczyniono w bibliografii,
pragnąc, aby znalazły się w niej także
i te znaczące pozycje literatury przed­
miotu, które ukazały się po roku 1987.
Dwaj nasi koledzy, Przemysław Smola­
rek (zm. w r. 1991.) i jarosław Widawski
(zm. w r. 1987), nie doczekali wydania
naszej wspólnej pracy. Ze zrozumiałych
względów nie wprowadzono zmian w roz­
działach przez nich napisanych.
Wydawca
 Rozdział pierwszy
Lądowa technika wojskowa
od połowy X do połowy XII wieku
1. Ogólna charakterystyka 1
Polska wczesnośredniowieczna była
krajem o bardzo wysokim stopniu zale­
sienia, który w X wieku mógł dochodzić
do 80 % całej powierzchni. Znaczną część
tego zalesienia stanowiły puszcze pierwo­
tne, w minimalnym stopniu naruszone
przez działalność ludzką. Na niżu wśród
drzew przeważała sosna, rosnąca w towa­
rzystwie różnych gatunków liściastych.
W pasie wyżyn południowych występo­
wały buczyny oraz jasne lasy dębowe,
pojawiające się też w południowej Wiel­
kopolsce i na Pomorzu Zachodnim. W gó­
rach dominowały drzewostany bukowo­
-jodłowo-świerkowe.
Największe partie wylesione odpowia­
dały tradycyjnym obszarom uprawy roli,
wykorzystywanym przeważnie już od
neolitu i usytuowanym w Małopolsce
wzdłuż lewego brzegu Wisły od Kra­
kowa po Sandomierz, na Śląsku wokół
31
Wrocławia, w Wielkopolsce od Poznania
aż poza Gopło, na Mazowszu w rejonie
Płocka, na prawym brzegu Wisły. Te
i liczne inne, pomniejsze rejony o zna­
cznie zmniejszonym zalesieniu przecho­
dziły w krajobraz puszczański stopniowo,
tworząc formacje pośrednie, polno-leśne
i leśno-polne.
Buj nej szacie roślinnej odpowiadało
znaczne nawodnienie kraju, uwarunko­
wane hamującym wpływem lasów na tem­
po spływu wody, zwłaszcza w drobniej­
szych rzeczkach i strumieniach. Jedno­
cześnie jednak wiele wskazuje na to, że
I Por. m. in.: Historia hlllIny IIIattrialtuJ PoisIei
II'
zarysie, red. M. Dembińska, Z. Podwińska, Wroc­
ław 1 978, t. l, s. 17 i n.; J. Wyrozumski, Historia
Polslei titJ rohl IJOJ, Warszawa 1 980, s. 97 i n.; Dzieje
PoisIei, red. J. Topolski, Warszawa 1976, s. 106 i n.
O problematyce ekonomicznej por.: K. Modzelew­
ski, OrgQllizatja gosjJ6tl4nza patisfll'a piastowsleiego
X-XIII 11'., Wrocław 1 97 1 ; tenże, Cbkpi II' IIIoflllrtbii
wtzeS/f()piastowsleitj, Wrocław 1 987.
ówczesny poziom wody w dużych doli­
nach rzecznych kształtował ' się poniżej
stanu obecnego.
Klimat wczesnego średniowiecza w Po­
lsce był stosunkowo ciepły i umiarkowa­
nie wilgotny, z przewagą cech atlantyckich
nad kontynentalnymi, co oznaczało dość
równomierny rozkład opadów w ciągu
roku, a także zmniejszoną amplitudę wa­
hań temperatury rocznej .
Ustalenie przeciętnej gęstości zaludnie­
nia i globalnej liczby mieszkańców ziem
polskich w omawianym okresie natrafia
na bardzo poważne trudności. Hipotetycz­
nie przyjmuje się, że w czasach Bolesława
Chrobrego mogło zamieszkiwać w Polsce
około miliona ludzi, przy przeciętnym
zagęszczeniu nie przekraczającym około
4-5 osób na kilometr kwadratowy. Należy
przy tym pamiętać, że zaludnienie roz­
kładało się nierównomiernie. Stosunkowo
gęsto zamieszkane wylesione polany były
poprzedzielane szerokimi pasmami rza­
dziej zaludnionego krajobrazu leśno-pol­
nego i niemal zupełnie (lub nawet zupeł­
nie) bezludnej puszczy.
Pod względem etnicznym zasadniczy
zrąb ludności reprezentowały blisko ze
sobą spokrewnione plemiona Polan, Gop­
lan (?), Wiślan, Lędzian (?), Mazowszan,
Ślęzan, Opolan, Dziadoszan i inne po­
mniej sze. Największą odrębność wykazy­
wali Pomorzanie, których dialekt, zwłasz­
cza na zachodzie, zbliżał się do języka
połabskich Wieletów. Pewne różnice, wi­
doczne między innymi w kulturze mate­
rialnej, dzieliły też plemiona z krainy
wielkich dolin (Polan, Goplan, Mazow­
szan) od mieszkańców południowych wy­
żyn (Wiślan, Lędzian, plemion śląskich),
którzy wykazywali związki z czesko-mo­
rawskimi sąsiadami spoza Sudetów i Kar­
pat. Jednakże te regionalne odrębności
nie miały większego znaczenia i w nie-
znacznym tylko stopniu różnicowały jed­
nolity etnicznie obraz całego kraju. Nie
należy zresztą zapominać, że odmienności
języka, obyczajów i kultury materialnej
różniące ogół mieszkańców ziem polskich
od kształtujących się ówcześnie innych
ludów słowiańskich miały wówczas jesz­
cze ograniczone znaczenie.
Podstawę utrzymania ludności stano­
wiła uprawa ziemi i towarzysząca jej
hodowla udomowionych zwierząt. Na
obszarach wylesionych i z dawna wyko­
rzystywanych rolniczo prowadzono gos­
podarkę rolną ekstensywną, w najlepszym
razie stosując system dwupolowy. Na
terenach leśnych, zwłaszcza na okrajach
puszcz, rozwijano gospodarkę żarową,
powiększając w ten sposób areał uprawny.
Przyrost ten był jednak nieznaczny, po­
nieważ jednocześnie porzucano zapewne
na dłuższy czas pola wyjałowione, które
szybko zarastały wtórnym, gęstym lasem.
Dość intensywnie eksploatowano " ogro­
dy " , czyli ogrodzone działki położone
w sąsiedztwie domostw, systematycznie
nawożone. Jako podstawowe narzędzie
orne służyło radło, ciągnięte na ogół przez
woły. Na polach uprawiano głównie zboża
(żyto, pszenicę, jęczmień, owies, proso),
w ogrodach także rośliny okopowe, strą­
czkowe, włóknodajne (len, konopie), ole­
iste, niektóre jarzyny i drzewa owocowe.
Hodowla obejmowała bydło rogate, nie­
rogaciznę, owce, kozy. Hodowla koni
zajmowała miejsce szczególne. Waż­
nym uzupełnieniem . gospodarki rolniczo­
-hodowlanej były eksploatacja wód (rybo­
łówstwo) i lasu (myślistwo, bartnictwo,
zbieractwo). Okraje lasu wykorzystywano
zresztą także jako miejsce wypasu, zwłasz­
cza nierogacizny. W dziedzinie pozys­
kiwania surowców mineralnych szczegól­
ną rolę odgrywała eksploatacja rud żelaza,
przeważnie darniowych, oraz solanek (źró-
deł słonych), z których warzono niezbędną
do życia sól.
Podstawową jednostkę gospodarczo­
społeczną stanowiło samodzielne, dwu­
lub trzypokoleniowe gospodarstwo ro­
dzinne, zwane " źreb " . Obszar penetro­
wany ekonomicznie przez sąsiadujące ze
sobą rodziny, często połączone tradycją
pochodzenia od wspólnego przodka, był
zarządzany przez organizację opartą na
więzi sąsiedzkiej i nazywaną na południu
Polski " osadą" , a na północy " opolem " .
Na czele opola stał starosta (nazwa umow­
na!) , kierujący nim zgodnie z uchwałami
wiecu złożonego z członków opolnej
wspólnoty, zapewne z wyłączeniem nie­
pełnoletnich i kobiet. W okresie kształ­
towania wczesnofeudalnej monarchii opo­
le, będące reliktem dawnego ustroju ro­
dowego, stało się formą lokalnego samo­
rządu, a zarazem naj niższą komórką
organizacji państwowej, odpowiedzialną
za realizację polityki książęcej na swym
terytorium.
Mieszkańcy opoli, " dziedzice " , upra­
wiający swoje źrebia, stanowili podstawo­
wą masę ludności Polski wczesnośred­
niowiecznej. Wyróżniali się wśród nich
nieliczni możniejsi, opierający swą pozycję
początkowo głównie na władaniu więk­
szymi połaciami gruntów, których wyko­
rzystanie przekraczało możliwości jednej,
nawet wielopokoleniowej rodziny. Możni
eksploatowali je za pośrednictwem zależ­
nych od siebie ludzi niewolnych, rekrutu­
jących się głównie z jeńców wojennych,
być może też z niewypłacalnych dłuż­
ników. W miarę rozwoju organizacji pań­
stwowej przed możnymi otworzyły się
dalsze dogodne drogi awansu majątkowe­
go i społecznego. Polegały one na uzys­
kaniu udziału w dochodach, jakie zapew­
nił sobie książę, najwyższy zwierzchnik
wczesnofeudalnej monarchii.
Polańska, a z czasem polska dynastia
książęca, podobnie jak rody możnowład­
cze, wywodziła się z wolnych dziedziców
- rolników, których reprezentantem był
jej legendarny protoplasta - Piast 2 .
Wszystko wskazuje na to, że książęta
ugruntowali swą pozycję stopniowo uma­
cniając i utrwalając dziedzicznie w swym
rodzie władzę dawnych, dorywczo wybie­
ranych wojennych naczelników plemien­
nych z okresu przedpaństwowego. Zape­
wnili sobie przy tym swobodę rozpo­
rządzania świadczeniami, jakie ogół człon­
ków plemienia, skupiony w opolach,
ponosił na rzecz wspólnego interesu,
a zwłaszcza wspólnego bezpieczeństwa.
Świadczenia te, rozbudowane w system
nazwany później ciężarami prawa książę­
cego, stworzyły warunki umożliwiające
księciu utrzymanie dworu i stałej siły
zbrojnej oraz zorganizowanie sprawnej
administracji centralnej i prowincjonalnej .
W połowie X wieku w Polsce książę
traktował już całe państwo jako swoją
własność. Wszyscy posiadający ziemię
(podstawowy środek produkcji) musieli
z tego tytułu ponosić na rzecz władcy
świadczenia; wszyscy w jakimś stopniu
stawali się "ludźmi książęcymi " . Książę
czerpał dochody z danin, składanych prze­
ważnie w naturze, z ceł i opłat targowych
oraz sądowych, a także z zastrzeżonych
dla siebie niektórych dziedzin gospodarki
(m.in. górnictwo, bicie monety) . Nie
mniejszą rolę w gospodarce państwowej
odgrywały liczne służebności świadczone
przez ludność, takie jak budowa lub
naprawa grodów, dróg i mostów, dostar­
czanie środków transportu, goszczenie
i żywienie podróżujących funkcjonariuszy
2 Warto przypomnieć, ze podobną tradycję kul­
tywowali czescy Przemyślidzi, a spotyka się ją też
u Słowian alpejskich.

32 3- Polska technika wojskowa 33

 książęcych, a nawet samego księcia wraz
z towarzyszącym mu orszakiem. Monar­
cha dysponował dowolnie całą ziemią nie
uprawianą, co stwarzało w jego ręku
potężną rezerwę. Prowadził też gospodar­
kę we własnych, rozległych i rozsianych
po całym kraju włościach, uprawianych
-;;- przez osadzoną tam całkowicie zależną od
�
o księcia ludność niewolną, rekrutującą się
�
8 głównie z brańców wojennych.
..
::?1 Wśród ludności wolnej, składającej
� daniny i świadczącej powinności, jako
t odrębna kategoria wyróżniali się miesz­
15 kańcy wybranych osad, których można
t>II
.!l
..>ol by, na wzór obcy, nazwać " ministeriała­
; mi " . Dostarczali oni aparatowi władzy
.!!
zastępcą żupana. Sąsiadujące ze sobą
kasztelanie łączono (może już w końcu
X wieku?) w jednostkę wyższego rzędu
- prowincję, której wielkorządca (comes
provinciae, marchio, dllX, po polsku może
"
"wojewoda ) zajmował w państwowej
hierarchii bardzo wysoką pozycję. Zasięgi
poszczególnych prowincji w znacznej mie­
rze pokrywały się z zasięgiem tradycyj­
nych terytoriów plemiennych. Za ich
najważniejsze grody uważa się Gniezno,
Poznań, Płock, Wrocław, Kraków, San­
domierz, Łęczycę. Dwór książęcy, którego
funkcjonariusze zapewniali zarazem dzia­
łanie centralnej administracji państwowej ,
nie miał stałej siedziby i rezydował wy­

�o państwowej wykwalifikowanej pracy miennie w różnych grodach, głównie

::?1 w bardzo różnych dziedzinach. Informacje w " stolicach " prowincjonalnych, zależnie
� o tych dziedzinach czerpiemy z analizy od decyzji władcy, który zresztą zazwyczaj
t>II
� nazw nadanych niegdyś osadom zajmo­ preferował jedną ze " stolic " , kierując się
..c
v wanym przez " ministeriałów " , a okreś­ aktualnymi względami politycznymi i eko­
;:...
� lanym w nauce terminem " osady służeb­ nomicznymi. Podróżując po kraju książę
o
..>ol
ne " . Mieszkańcy osad o nazwach Zduny, nadzorował zarządców prowincji i kasz­
'S
� Kołodzieje, Szewce, Kowale i podobnych telanii, konsumował na miejscu zasoby
.!l
•
li zaspokajali zapotrzebowanie na produkcję zgromadzone z danin, odprawiał lokalne
J l
:a
rzemieślniczą. Sokolniki, Bobrowniki,
Psary wiązały się ze służbą łowiecką.
sądy i wiece. Osoby wyręczające księcia
w rządzeniu krajem uzyskiwały dostęp do
\I
Kobylniki, Skotniki, Owczary świadczą uczestniczenia w dochodach książęcych.
a;:...
tj o zorganizowanej hodowli. Kuchary, Pie­ Przyj muje się, że to właśnie stanowiło
� kary, Sługi zapewniały bezpośrednią ob­ główną przyczynę stopniowego wzrostu
"O
� sługę skupionej w najbliższym grodzie znaczenia możnowładców, identyfikują­
� załogi i administracji. cych się z gronem najwyższych urzęd­
\I
c
.!l Podstawą administracji terytorialnej stał ników książęcych. Musiał się z nimi liczyć
I 'g się system grodowy. W grodzie, czyli sam monarcha, który choć w teorii samo­
�
;:... w osadzie ufortyfikowanej, rezydował władny, w praktyce nie mógł lekceważyć

� namiestnik książęcy, zwany zapewne żu­

panem (później " pan " ), czemu odpowia­
dał zapożyczony z ładny tytuł kasztelana.
Sprawował on w powierzonym mu okrę­
gu władzę administracyjną, sądową, woj­
skową i gospodarczą. Dysponował stałym
garnizonem oraz zespołem podlegających
mu funcjonariuszy. Najważniejszy spośród
nich, wojski, był dowódcą garnizonu
zdania swoich najbliższych, a zarazem
naj możniejszych współpracowników. Ma­
terialna pozycja możnowładców utwier­
dzała się również dzięki nowym nadaniom
ziemi, pozyskiwanym od księcia tytułem
wynagrodzenia za poczynione lub nawet
tylko spodziewane zasługi. Nadania te
mogły obejmować tereny jeszcze nie upra­
wiane, ale też tereny już zagospodarowane

35

przez osiedloną na nich, należącą do
księcia, ludność niewolną·
Z nadań korzystały w szczególnym
stopniu instytucje kościelne, przeniesione
na teren Polski po oficjalnym przyjęciu
chrztu w roku 966. Silnie uzależniony od
księcia, zorganizowany niebawem w od­
rębną, metropolitalną prowincję, Kościół
polski utrzymał swą niezawisłość od arcy­
biskupstw niemieckich i stał się bardzo
istotnym czynnikiem budowy zrębów pań­
stwowości za pierwszych Piastów. Spo­
śród duchownych, początkowo niemal
wyłącznie cudzoziemców, rekrutowała się
część najbliższych współpracowników
księcia. W szczególności obsadzali oni
książęcą kancelarię, gdzie niezbędna była
znajomość czytania i pisania w · języku
łacińskim.
Wśród licznych grodów rozsianych na
terenie całego kraju były takie, zwłaszcza
na granicach, które odgrywały rolę głów­
nie militarną. Te jednak, które były przede
wszystkim ośrodkami administracji pań­
stwowej, a z czasem niekiedy również
ściśle z państwem związanej administracji
kościelnej , skupiały wokół swoich wałów
ludność pełniącą różne usługi wobec mie­
szkańców grodu, a także zajmującą się na
własną rękę rzemiosłem i handlem, które
można było bezpiecznie uprawiać pod
ochroną załogi grodowej . Tworzyły się
w ten sposób przylegające do grodu -
i niebawem równie jak on umocnione -
osady o zabudowie zwartej, czyli pod­
grodzia. Wokół nich, a czasem zamiast
nich, wyrastały nieobronne, luźno zabu­
dowane osiedla usytuowane w sąsiedztwie
stałego miejsca wymiany, jakim był plac
targowy - stąd zwane targami. Tworzące
się w ten sposób zaczątki miast powsta­
wały na naszym terenie już w IX wieku,
a w X-XI wieku osiągnęły niejednokrot­
nie znaczny stopień rozwoju.
36
nymi rywalami, głównie z Rzeszą Niemiec­ ku księcia i w jego bezpośredniej dys­
Ziemie polskie we wczesnym średnio­
ką, spadkobierczynią wschodniej części pozycji. Pozostali, podzieleni na niewielkie
wieczu leżały z dala od głównych, promie­
imperium karolińskiego, zyskały czas, który oddziały, stanowili garnizony grodów,
niujących ośrodków kultury europejskiej,
pozwolił im na uformowanie własnej, silnej, pełniąc jednocześnie funkcje wojskowe
twórczo kontynuujących tradycje grecko­
ponadplemiennej organizacji państwowej . i policyjne, a nawet administracyjne, po­
rzymskiego antyku. Nad Wisłę było rów­
Gdy niemieckie marchie p o ujarzmieniu nieważ podlegający poszczególnym żupa­
nie daleko z północnej Italii i Nadrenii,
Słowian połabskich dotarły do granic mo­ nom woj scy i niżsi dowódcy drużynni
gdzie przede wszystkim rozwijała się łaciń­
narchii piastowskiej , ta ostatnia była już dla niewątpliwie byli w czasie pokoju ob­
ska, postkarolińska wersja tej tradycji, jak
nich kontrpartnerem zbyt silnym, zdolnym ciążeni różnymi obowiązkami natl�ry or­
z Konstantynopola, świetnie reprezentują­
do stawienia oporu, który w ostatecznym ganizacyjnej i gospodarczej. Uczestnicząc
cego jej wersję grecką, wschodnią. Peryfe­
rozrachunku okazał się skuteczny. w egzekwowaniu na terenie kasztelanii
ryczny charakter naszego kraju pogłębiały
O skuteczności tego oporu w decydują­ składania danin i wypełniania służebności,
stosunki komunikacyjne. Z nielicznymi
cym stopniu rozstrzygał potencjał militar­ stacjonujący w grodzie oddział drużynny
wyjątkami, szlaki przebiegające przez Pols­
ny państwa pierwszych Piastów 3. Formac­ zapewniał zarazem podstawy swej własnej
kę miały charakter nie transkontynentalny,
ją szczególnie charakterystyczną dla orga­ egzystencji.
ale ograniczony, lokalny. Do owych wyją­
nizacji sił zbrojnych monarchii wczesno­ Toczona niegdyś dyskusja na temat
tków należała przede wszystkim lądowa
feudalnej była drużyna. Wywodziła się ona konnego lub pieszego charakteru drużyny
droga wiodąca z zachodu przez Pragę,
z ochotniczej grupy wojowników stano­ piastowskiej rozstrzygnęła się raczej na
Kraków i Sandomierz do Kijowa.
wiących osobisty orszak wojennego wodza
W X i początkach XI wieku duże znacze­
plemiennego z epoki przedpaństwowej.
nie miał kabotażowy szlak morski wzdłuż 3 Por. m. in.: A. F. Grabski, Polska sztuka wojenna
Woj ownicy ci, rozluźniając lub zrywając
południowego wybrzeża Bałtyku, dzięki w okresie w(zesnojeudal'!Jm, Warszawa 1959; A. F.
zupełnie tradycyjne związki ze swymi
któremu rozwinęły się wielkie miejskie Grabski, A. Nadolski, Wojskowość polska w okresie
rodami, nawiązywali na to miejsce bezpo­ w�esnojeudal'!Jm do roku 11)8, w: Zarys dZiejów wojs­
osady handlowe na Pomorzu Zachodnim
średnią więź z wodzem, opartą na braterst­ kowoki polskiej do roku 1864, red. J. Sikorski, War­
(Wolin, Szczecin, Kołobrzeg). Wykorzys­
wie broni i wzajemnej lojalności. W ten szawa 1 96 5 , t. I, s. 17 i n.; B. Miśkiewicz, WojskowoN
tując oba te kierunki, mieszkańcy ziem polska w okresie w(zesnojeudal'!Jm, w: Historia wojs­
sposób wyrastał w społeczeństwie plemien­
polskich włączali się w handel ze Wscho­ kowościpolskiej. Wybrane zagadnienia, Warszawa 1972;
nym potężny czynnik sprzyjający prze­
dem, skąd oprócz innych towarów obficie tenże, Podstawowe etapy rozwoju polski(h sił zbroj'!J(h do
kształceniu dorywczej i zależnej od wiecu polowy XV wieku, SMHW, 1982, t. XXV; A. Nadol­
napływało do nas srebro z krajów muzuł­
władzy wodza w utrwaloną i dziedziczną ski, Polskie siły zbrojne w �asa(h Bolesława Chrobrego.
mańskich, głównie z Chorezmu. Import
władzę książęcą, stojącą ponad tradycyjny­ Zarys strategii i taktyki, Łódź 1 9 5 6; tenże, Polskie siły
ten równoważony był eksportem, w któ­ zbrojne i sztuka wojenna w pocZątka(h państwa polskiego,
mi formami organizacji społecznej . W ra­
rym poza futrami, woskiem, miodem, mo­ w: Po�ątki państwa polskiego. Ksilga tysiądecia, Poznań
mach skrystalizowanej monarchii wczesno­
że bursztynem, pierwszoplanową rolę od­ 1962, t. I; tenże, " Siły zbrojne i sztuka wojenna",
feudalnej drużyna ukształtowała się jako hasło w Słowniku starotylnośd słowiańskich, Wrocław
grywaIi prawdopodobnie niewolnicy.
utrzymywane przez księcia i całkowicie mu 1 97 5 , t. V, s. 1 8 2 i n.; T. M. Nowak, J. Wimmer,
Osłabienie wymiany ze Wschodem i wy­
podporządkowane wojsko zawodowe, po­ Historia ortża polskiego; Warszawa 198 1 , s. 29 i n.;
schnięcie strumienia muzułmańskiego sre­ por. też: H. Łowmiański, PocZątki Polski, Warszawa
zostające w stanie stałej gotowości bojo­
bra, co przypadło na początek XI wieku, 1963-1973, gdzie jednak u podstaw poglądów autora
wej . O takiej właśnie drużynie Mieszka I
nie pozostało zapewne bez wpływu na na genezę i organizację sił zbrojnych w Polsce
gwałtowne załamanie się państwa polskie­
informuje nas znana relacja Ibrahima ibn przedfeudalnej i wczesnofeudalnej leży wysoce dys­
Jakuba, przedstawiająca ją jako formację kusyjna hipoteza o "rodach wojowników", por.
go w latach 103 l-1 040.
trzytysięczną, dobrze zbrojną i górującą A. Nadolski, Niektóre problemy Z zakresu historii
Ustronne położenie Polski miało jednak wojskowej w «Po�ątka(h Polski>, Henryka Lowmiańs­
pod względem wartości bojowej nad inny­
także korzystne konsekwencje. Plemiona kiego, KHKM, 1 974, R. XXII, nr z. Ważne analogie
mi rodzajami sił zbrojnych.
osiadłe nad Wisłą, Wartą i Odrą, izo­ niemieckie: K. F. Werner, Heeresorganisa/ion II11d
Znaczna część drużyny, zapewne naj­ Kriegfiihrll1lg im deu/Hhen Kijnigrekh des 10 II11d II
lowane przez dłuższy czas od bezpośred­
bardziej doborowa, pozostawała przy bo- Jahrhunderts...
niego kontaktu z silniejszymi i agresyw-
37
korzyść tych, którzy w tej elitarnej for­
macji widzieli wojsko konne. Słuszne też
wydaje się identyfikowanie drużynników
z wymienianymi przez wczesnośrednio­
wieczne źródła pisane " pancernymi " (/0-
ricalz).
Drużyna nie była we wczesnośred­
niowiecznej Polsce jedynym rodzajem
wojska wywodzącym się z tradycji okresu
plemiennego. Kontynuację tej tradycji
stanowiło przede wszystkim powszechne
pospolite ruszenie, obejmujące wszystkich
mężczyzn zdolnych do noszenia broni.
Jego podstawową masę tworzyli wolni
dziedzice stający na wezwanie księcia
pieszo i z własnym uzbrojeniem, znacznie
prostszym i mniej kompletn}'m od uzbro­
jenia drużynników. Ich to zapewne nazy­
wają wczesnośredniowieczni autorzy "tar­
czownikami " (dipealz).
Szczególne miejsce w organizacji sił
zbrojnych Polski wczesnofeudalnej zajmo­
wali możni. Ich sytuacja majątkowa po­
zwalała na utrzymanie konia bojowego
i zakup doskonalszej, kosztownej broni,
a nawet na wystawienie własnej drużyny,
oczywiście nieporównanie słabszej niż
drużyna książęca 4. Takie prywatne lub
półprywatne drużyny mogły się też stop­
niowo wykształcać z oddziałów drużyny
książęcej oddanych pod dowództwo kasz­
telanów, a zwłaszcza potężnych komesów
rządzących prowincjami, zazwyczaj ściśle
związanych z rodzącą się warstwą możno­
władczą. Własną, odrębną drużyną dys­
ponował na pewno palatyn-wojewoda,
najwyższy po księciu dostojnik świecki,
a zapewne i arcybiskup, najwyższy do­
stojnik kościelny.
Drużyna książęca, uzupełniona ewen­
tualnie drużynami możnych, była spraw­
nym narzędziem nie tylko obrony, ale
także, a może nawet przede wszystkim,
agresji. Konieczność utrzymania tej sto-
38
sunkowo znacznej liczby zawodowych
wojowników stanowiła podnietę do po­
dejmowania wojen zaczepnych, które mo­
gły przysporzyć i księciu, i bezpośrednio
uczestniczącym w nich wojom znacznych
korzyści w postaci łupów i jeńców.
Mamy przesłanki wskazujące, że woj­
sko, zwłaszcza oddziały drużynne, dzielo­
no na jednostki o określonej liczebności,
stosując system dziesiętny i trój dziesiętny.
Jednocześnie w stosunku do pospolitego
ruszenia obowiązywał zapewne system
terytorialny.
Naczelnym wodzem był książę, jego
zastępcą - palatyn-wojewoda łączący tę
kluczową funkcję z nie mniej ważnym
urzędem zwierzchnika dworu książęcego.
Niewątpliwie istnieli też dowódcy niż­
szych szczebli, przy czym można przyjąć,
że wojskiem z terenu prowincji dowodził
jej namiestnik, a wojskami z poszczegól­
nych kasztelanii odpowiednio żupani-kasz­
telanowie.
Być może już w okresie pierwszej,
piastowskiej monarchii wczesnofeudalnej
zaznaczyła się tendencja do zmiany eko­
nomiczno-prawnego statusu niektórych
drużynników. Rezygnując z ich utrzyma­
nia i uzbrojenia na koszt księcia, wyposa­
żano ich w odpowiednie nadziały ziemi,
zobowiązując ich zarazem do stawania na
każde wezwanie władcy z własnym ko­
niem i z własnym, należytym ekwipun­
kiem bojowym. Ci osadzeni na ziemi
rycerze tworzyli jeszcze jedną
(mi/iles)
kategorię " ministeriałów " , ludzi książę­
cych, z tym jednak, że szczególny charak­
ter ich służby stwarzał im szczególne
warunki awansu społecznego, między in­
nymi przez możność szybkiego zwięk­
szenia majątku dzięki zagarniętym na
wojnie łupom, w tym także jeńcom, któ­
rych można było osadzić na ziemi jako
niewolnych, pomnaża.jąc w ten sposób
wykorzystywany areał uprawny. Proces
powiększania posiadłości ziemskich ryce­
rzy ponad obszar uprawiany siłami jednej
rodziny był zresztą konieczny wobec sta­
łego wzrostu kosztów związanych z utrzy­
maniem coraz lepszych, ale tym samym
coraz bardziej wymagających koni oraz
z nabywaniem coraz pełniejszego, droż­
szego uzbrojenia, zgodnie z panującą
w całej Europie łacińskiej tendencją do
rozwijania ciężkozbrojnej kawalerii typu
uderzeniowego.
Opisany system stał się zapewne regułą
w państwie odbudowanym przez Kazi­
mierza Odnowiciela po katastrofie z lat
1°3 1-1°4°. Opustoszały skarb książęcy
oraz zdezorganizowany, przynajmniej czę­
ściowo, ustrój administracyjno-gospodar­
czy kraju nie stwarzał już dostatecznych
podstaw do centralnego opłacania i ek­
wipowania silnego liczebnie wojska dru­
żynnego 5 . Uległo ono redukcji do roz­
miarów doborowego, ale niezbyt licznego
nadwornego hufca książęcego (acies (Mia­
lis), któremu towarzyszył, zapewnie nie­
wiele mu ustępujący, hufiec wojewody­
-palatyna (acies pa/alina). Pozostałe siły
zbrojne tworzyło rycerstwo występujące
pod dowództwem odpowiednich teryto­
rialnie żupanów i wielkorządców prowin­
cji. Dawne powszechne pospolite ruszenie
stale traciło na znaczeniu, zwoływane
tylko w wojnie obronnej, w przypadkach
szczególnie poważnego zagrożenia.
Określenie liczebności sił zbrojnych,
jakimi mogli dysponować pierwsi Pias­
towie, należy do zadań bardzo trudnych.
Bezpośrednie i pośrednie informacje, za­
warte zwłaszcza w relacjach Ibrahima ibn
Jakuba i Thietmara 6 , pozwalają przyjąć,
że drużyna książęca w dobie swego naj­
większego rozwoju (za Mieszka I i Bole­
sława Chrobrego) mogła osiągać stan
parotysięczny (według Ibrahima - 3000).
39
Pospolite ruszenie było niewątpliwie zna­
cznie liczniejsze, ale należy przyjąć, że ze
względu na trudności mobilizacji i kon­
centracji powoływano je pod broń tylko
na obszarach bezpośrednio zagrożonych
inwazją wroga. Ponieważ także oddziały
drużynne z prowincji odległych od teatru
działań wojennych zapewne pozostawały
w części, albo nawet w całości, w swoich
garnizonach, można sądzić, że siły, jakie
władcy polscy wyprowadzali jednorazowo
przeciw jednemu, konkretnemu nieprzy­
jacielowi nie przekraczały kilku tysięcy
zbrojnych.
Przeciwnikami wojsk polskich w całym
omawianym okresie były siły zbrojne
• Wiemy. iż jeden z możnowładców pomorskich
w początkach XII wieku dysponował drużyną w sile
30 jeźdźców: Herbord. Dia/og o U(i" i1II. OttOIll1
bisklIpa ba",berskUgo. II. Z 3 . Monumenta Poloniae
Historica. Seria II. t. VII. cz. 3. wyd. T. Wikarjak.
Warszawa 1974. s. 101.
5 Na temat zachwiania administracyjnej struktury
państwa w latach 1°3 1-1°4° ostatnio: Z. Kur­
natowska. Próba od/llJorzenia zarzqd" terytorialnego
pańs/llJa pier7lJSi)(h PiastóllI llI Wie/kopo/m. w: ObronoŚĆ
polskiej graniry za(bodniej 1lI dobie pier7lJSi)(b PiastóllI.
PAN Oddział we Wrocławiu. Prace Komisji Archeo­
logicznej nr I. Ossolineum 1 984. s. 81�I.
6 Natomiast wbrew ogólnej opinii sądzimy. że
powszechnie cytowane i interpretowane dane o li­
czebności wojska wystawianego przez cztery grody.
a raczej okręgi grodowe WielkQpolski. podane przez
Galla (Cronka et guta dm"", swe princip"", p% nor"",.
I. 8. red. K. Maleczyński. Kraków 1 9 l Z. s. Zl-z6).
nie dają żadnej podstawy do określenia liczebności
drużyny wczesnopiastowskiej. a tylko mogą nas
informować o liczbie zbrojnych wszelkiego rodzaju.
powoływanych z tych okręgów w początkach XII
wieku. oraz o ogólnym potencjale demograficznym
tego terytorium w tymże czasie. Por. A. Nadolski.
W. Sulikowska. BNdolllni(/lIJo obronne Po/ski llI�emo­
iredniolllie�nej. Zesz. Nauk. UL. seria I. nr 7. Łódź
1 9 l 7. s. 1 1�1 30' Do tego samego wniosku doszedł
H. Lowmiański (PO�4tlei Po/siei. t. III. s. 463). nie
wyciągając jednak stąd ostatecznych konsekwencji;
por. też. A. Nadolski. Niektóre prob/e",y Z zakres"
historii llIo/skolllej. . . • s. z93-z94.
wszystkich ówczesnych sąsiadów monar­
chii piastowskiej . Jednakże charakter kon­
frontacji wojennej z tymi sąsiadami kształ­
tował się bardzo rozmaicie.
W przypadku konfliktu z Rzeszą Nie­
miecką konfrontacja ta mogła dla Polski
przybrać - i częstokroć przybierała -
postać zmagań o zachowanie niezależnego
bytu państwowego, prowadzonych prze­
ciw bezwzględnej przewadze groźnego
przeciwnika. Przewagę tę starano się zni­
welować głównie przez zręczne wygry­
wanie warunków terenowych i klimatycz­
nych oraz przez umiejętne wykorzystywa­
nie własnych fortyfikacji stałych i polo­
wych 7. Zmierzano w ten sposób do
zapewnienia sobie lokalnej przewagi
względnej i do przechwycenia inicjatywy
operacyjnej, nie wykraczając jednak w za­
sadzie poza obronę czynną lub w najlep­
szym razie poza działania zaczepne o wy­
raźnie ograniczonym zasięgu. Należy przy
tym pamiętać, że władcy niemieccy, dys­
ponujący w X-XI wieku siłą około 10
tysięcy pancernych (/oricatl), mobilizowali
przeciw Polsce tylko część tych sił, wy­
stawianą głównie ze wschodnich prowincji
Rzeszy, co znacznie zwiększało szanse
monarchii piastowskiej . O utrzymującej
konfliktów dynastycznych, uzupełnia­
nych sporami o prowincje pograniczne.
Wobec swych północnych, przeważnie
pogańskich sąsiadów (Pomorzanie, Prusy,
Jaćwież) państwo polskie dysponowało
przewagą militarną. Najazdy tych sąsia­
dów, choć dokuczliwe, miały na celu
zagarnięcie doraźnego łupu i nie godziły
w terytorialny stan posiadania monarchii
piastowskiej , która ostatecznie na tym
właśnie froncie zrealizowała swe naj po­
ważniejsze we wczesnym średniowieczu
systematyczne działania zaczepne - pod­
bój Pomorza, dokonany przez Bolesława
Krzywoustego.
2. Uzbrojenie indywidualne
Za uzbrojenie uważamy wszelkie przed­
mioty ruchome, skonstruowane, wykona­
ne i przeznaczone do użycia w walce.
Dzielimy je na broń zaczepną, służącą do
rażenia przeciwnika, i broń ochronną,
zapewniającą względne bezpieczeństwo
osobie posiadacza 8 . Uzbrojenie używane
we wczesnośredniowiecznej Europie
ukształtowało się pod wpływem trzech
czynników. Pierwszy z nich stanowiła
czynniki nie występowały zresztą w izo­
lacji, lecz wykazywały liczne wzajemne
związki i zapożyczenia, wywodzące się
z czasów dawniejszych, niekiedy bardzo
odległych, sięgających głębokiej starożyt­
ności 9.
Próba rekonstrukcji uzbrojenia plemion
polskich w okresie przedpaństwowym
natrafia na bardzo poważne trudności,
spowodowane wyjątkowo niekorzystnym
stanem bazy źródłowej . Źródeł ikono­
graficznych i pisanych brak zupełnie,
źródła archeologiczne są nieliczne i w du­
żej części pochodzą ze znalezisk przypad­
kowych i luźnych, co utrudnia ich inter­
pretację i datowanie. W tych warunkach
konieczne jest odwołanie się do analogii
z krajów ościennych, zwłaszcza ze stosun­
kowo nieźle naświetlonych i zbadanych
terytoriów Państwa Wielkomorawskiego.
Na podstawie tych analogii można
przyjąć, że na uzbrojenie zaczepne prze­
ważającej większości wojów polańskich,
wiślańskich czy mazowszańskich składały
się w owym czasie włócznie, topory i łuki,
z których wyrzucano strzały o żelaznych
grotach. Jedyną powszechnie używaną
broń ochronną stanowiły tarcze, praw­
dopodobnie drewniane, obite skórą. Nieli­
zwiększała się liczba wojów konnych oraz
tych, którzy dysponowali cenniej szym
rodzajem broni: hełmem, zbroją, mieczem.
Wczesnośredniowieczny miecz europej­
ski 10 rozwinął się z dość prymitywnej
formy długiej broni siecznej, występującej
w IV-VII w. n.e. i . określanej nazwą
spatha. Wykształciła się ona zapewne nie
bez wpływu wzorów z Sassanidzkiego
Iranu. Miała głownię prostą, obosieczną,
zwykle płasko ciągnioną (bez zbroczy),
o zaokrąglonym, a w każdym razie mało
wydatnym sztychu. Krótka, jednoręczna
rękojeść była zaopatrzona w jelec krzyżo­
wy, krępy i tak szeroki, że zbliżał się do
tarczowego. Głowica, podobna w kształ­
cie do jelca, była dość masywna, nie na
tyle jednak, aby stworzyć należytą prze­
ciwwagę dla ciężkiej głowni. Tak ukształ­
towana broń służyła wyłącznie do cięcia,
nie nadawała się natomiast do najprymi­
tywniejszej szermierki. Zadawano nią po­
tężne ciosy z góry w dół, najlepiej z konia.
Cios taki w przypadku trafienia mógł być
bardzo skuteczny. Jednakże gdy chybił
lub został odbity, walczący spathą wojow­
nik musiał z dużym wysiłkiem unosić
7 Por.: K. Schiinemann, Dellls�he Kriegsjiihrllllg im

się jednak dysproporcji sił i środków na
tym froncie świadczy dobitnie dobór ce­
lów strategicznych po obydwu stronach.
Dla Niemców celem takim były najważ­
niejsze ośrodki państwa piastowskiego ­
Poznań, Gniezno (w latach 1005-10 1 8)
lub Kraków (I I09). Polacy mogli co
najwyżej pokusić się o zagrożenie Miśni
albo Magdeburga.
Inaczej przedstawiała się sytuacja
w przypadku zatargu zbrojnego z Cze­
chami, Węgrami lub Rusią Kijowską.
Zatargi te przebiegały zazwyczaj w warun­
kach równowagi potencjału militarnego
i sprowadzały się na ogół do rozstrzygania
spuścizna antyku, a ściśle - spuścizna
późnego cesarstwa rzymskiego. Za drugi
należy uznać rodzimą tradycję rolniczych,
plemiennych społeczeństw europejskiego
barbaricllm, głównie Germanów i Słowian.
Trzeci czynnik to pochodzące po części
z centralnej Azji wpływy nomadów wiel­
kiego stepu eurazjatyckiego, przenoszone
na zachód dzięki wędrówkom takich lu­
dów jak Sarmaci, Hunowie, Awarowie,
Węgrzy i inni. Zaczerpnięte od nich wzory
oddziałały szczególnie silnie na kształ­
towanie uzbrojenia i ekwipunku europej­
skiej konnicy, zwłaszcza we wcześniej­
szych fazach średniowiecza. Wszystkie te
czni możniejsi, a także wojownicy skupie­
ni w drużynach stopniowo kształtujących
się u boku naczelników czy też książąt
plemiennych, mogli występować konno
i dysponować także bronią kosztowniej­
szą, w postaci mieczów, hełmów i pan­
cerzy kolczych lub łuskowych.
Ten sam zestaw uzbrojenia odnaj duje­
my również w państwie pierwszych Pias­
tów, z tym jednak, że w miarę wzrostu
zróżnicowania społecznego i majątkowego
w początkowo jednolitej masie ludności,
a także w miarę liczebnego rozrostu dru­
żyny bądź wywodzących się z niej, osa­
dzonych na ziemi rycerzy-"ministeriałów"
Osieli wiihretui Jes Mitlela/lers, Deutsches Archiv fur
Geschichte des Mittelalters, 193 8, R. II, s. 74.
8 A. Nadolski, "Uzbrojenie" , hasło w Slowlliu
slarofytnoki slowiańslei�h. . . , Wrocław 1977, t. VI, cz.
l , s. 2.79/2.82..
9 O. Gamber, Waffi tmd PJistllllg Eltrasims. Friihzeil
Ntui AlIfiAle, Braunschweig 1978.
10 Na ten temat m. in.: J. Petersen, De /lOrsAle
vileillgesJlerd, Kristiania 1919; H. Scitz, Blallbajjell,
Braunschweig 1961, t. I, s. 74-114, 132 i n. ; A.
Bruhn-Hoffmeyer, Midde/a/Jerms tveaggeJe svaerd,
K0benhavn 191 4, t. I-II; Z. Żygulski jun., Broń
w dawnej Po/m /la Ile *Zbrojmia Ellropy i B/isleiego
WuhodN, Warszawa 197 1 , s. 42.-48 i n.; A. Nadolski,
SINdia nad *Zbrojelliem po/sleim ., X, XI i XII wieu,
Łódź 191 4, s. 2.0-36; tenże, "Uzbrojenie " ... ; tenże,
Po/ska broń. Broń biala, Wrocław 1984, s. 2.7-49. Tam
dalsza literatura.

40 41
 sztabek żelaza i stali o różnym stopniu
nawęglenia, a tym samym o różnej twar­
dości i giętkości. W efekcie otrzymywano
głownię zarazem twardą i sprężystą. Uzys­
kiwała ona ponadto dodatkowe walory
estetyczne, ponieważ po wyszlifowaniu
i wypolerowaniu jej powierzchni ukazywał
się na niej wzór, powstały dzięki kontra­
- stowi jaśniejszych partii słabiej nawęg­
-
lonych i ciemnych, nawęglonych silniej .
Zapewne takie właśnie wzorzyste głownie
określane były w staroniemieckich legen­
dach jako wlIrmblmle KJingen 1 2.
Wśród plemion słowiańskich, także
polskich, spatha była zjawiskiem rzadkim,
cennym importem, związanym z nielicz­
nymi przedstawicielami arystokracji ple­
miennej w stopniu jeszcze silniejszym niż
u współczesnych ludów germańskich.
W miarę upływu czasu ten elitarny
charakter długiej broni siecznej ulegał
zmianie. Następowało to nie bez związku
ze stałym wzrostem znaczenia konnicy,
a b c d tak typowym dla wczesnośredniowiecznej
europej skiej wojskowości. Szczególne
Miecze wczesnośredniowieczne z ziem polskich: a) z XI w.• długość 90 cm, na głowni ślady napisu przyśpieszenie tego procesu przypada na
imiennego (marki) "Ulfbehrt" , znaleziony w Brześciu Kujawskim, woj. włocławskie; b) z XI w., długość 96
epokę karolińską, to jest na czasy od
cm. znaleziony na Ostrowie Lednickim. woj. poznańskie (wg A. Nadolskiego. M. Głoska i L. Kajzera. rys.
E. Marosikowa); c) z XI w.• długość 82 cm. znaleziony w Winiarach. woj. płockie (wg A. Nadolskiego. M. połowy VIII do połowy X wieku. Wy­
Głoska i L. Kajzera. rys. E. Marosikowa); d) z XI/XII w .• długość 87.5 cm (zachowana). na głowni ślady kształcony wówczas miecz typu karoliń­
napisu dewocyj nego. znaleziony w Grzebsku. woj. ciechanowskie (wg M. Głoska. rys. E. Marosikowa) skiego opanował całę Europę i stał się
ważnym ogniwem w rozwoju broni siecz­
broń do ponownego cięcia na wprost, barzyńskich lub dla wyższych oficerów nej charakterystycznej dla tego regionu.
jednocześnie osłaniając się tarczą od ewen­ wojska rzymskiego w jego schyłkowym Miecz ten tracił stopniowo swój luk­
tualnej riposty przeciwnika. okresie. Niezależnie od kosztownego wy­ susowy wystrój . Wprawdzie bogato zdo­
Rękojeści, a także metalowe okucia stroju, starano się o nadanie spathom bione okazy występują dość często jeszcze
pochew niektórych spath były bardzo odpowiedniej wartości użytkowej, zabie­ w XI wieku, a sporadycznie nawet póź­
bogato zdobione i stanowią prawdziwe gając o zapewnienie możliwie wysokiej niej, ale punkt ciężkości przesuwa się
arcydzieła sztuki złotniczej. Okrywano je jakości ich. głowniom. Odkuwano je z za­ wyraźnie na stronę broni o bojowym,
złotem i srebrem, cyzelowano, wykładano stosowaniem szczytowych osiągnięć ów­ utylitarnym charakterze, prostej, ale solid­
barwną emalią i wysadzano półszlachet­ czesnej produkcji metalurgicznej, w ich nej. Już około roku 1000 źródła ikono­
nymi, a nawet szlachetnymi kamieniami. liczbie także damastu skuwanego, zwane­ graficzne ukazują takie właśnie nieozdob­
Wskazuje to wyraźnie, że mamy tu do go inaczej dziwerem 1 1 . Technika ta, znana ne miecze w rękach wysokich dostoj­
czynienia z bronią elitarną, przeznaczoną już w starożytności, polegała na zgrzewa­ ników, i to w czasie ceremonii dworskich.
dla plemiennej arystokracji ludów bar- niu głowni z odpowiednio dobranych Proporcje tego oręża wskazują na doko-
42
nany w tym czasie znaczny postęp w sztu­
ce mieczowniczej. W IX-XI wieku jest to
wciąż broń służąca głównie do cięcia, nie
nadająca się do uprawiania szermierki.
Jednakże jej głowica jest wyraźnie cięższa
i bardziej masywna niż dawniej (choć
istnieją wyjątki od tej reguły!), co zapew­
nia dużo lepsze wyważenie całości i ułat­
wia ponowne wzięcie zamachu po zada­
nym ciosie. Jelec wydłuża się i stanowi
realną ochronę dłoni dzierżącej rękojeść.
Niekiedy występują jelce zagięte ("na­
chylone") ku głowni, a wraz z nimi
głowice o podstawie wygiętej w stronę
przeciwną. Tak skonstruowana rękojeść
zapewnia większą swobodę ruchów kiści
i umożliwia zadawanie cięć ze znacznie
większą precyzją. Głownię zaopatruje się
przeważnie w zbrocza, co przyczynia się
do zmniejszenia jej ciężaru. Staje się smuk­
lejsza od głowni spathy, a niekiedy po­
czyna wyraźnie zwężać się ku sztychowi,
zapowiadając stale wzrastającą tendencję
do przekształcenia miecza w broń zdatną
także, a nawet przede wszystkim, do
zadawania ciosów kłujących. Długość całej
broni waha się od około 80 do około 1 00
centymetrów. Rękojeść jest nadal jedno­
ręczna, ma krótki (niekiedy zaskakująco
krótki!) trzon, pierwotnie zaopatrzony
zazwyczaj w walcowatą okładzinę sporzą­
dzoną z drewna, która w zachowanych
do dziś okazach niemal z reguły uległa
zniszczeniu. Spotyka się jednak miecze
z trzonem w postaci trzpienia ściśle okrę­
conego metalowym drutem. Być może
stosowano też taką okrętkę z materiałów
organicznych (sznur, rzemień), do dziś
oczywiście nie zachowaną. Kształty jel­
ców, a zwłaszcza głowic, wykazywały
11 J. Piaskowski. O stali da",asmiskiej. Wrocław
1974·
12 H. Seitz. BlallhPaffm.. . . s. I I 0-11 3 .
43
 z nich, w postacI ImIenia " Hiltiprecht" ,
umieszcza się na rękojeści, zwłaszcza na
jelcu. Jest to świadectwo dużego znacze­
nia, jakie wciąż jeszcze przypisywano
ozdobnej oprawie miecza. Jednakże znaki
późniejsze, w postaci imion " Ulfbehrt" ,
"
" Ingelrid i podobnych, przenoszą się już
na głownię, dowodząc, że w ocenie oręża
poczyna decydować praktyczna jakość
brzeszczotu 13.
Imiona- " marki" mogły się z początku
wiązać z konkretnymi osobami szczegól­
nie biegłych rzemieślników. Nie ulega
jednak wątpliwości, że imię mistrza nie­
bawem zatraciło swój pierwotny, realny
walor. Stawało się anonimową sygnaturą,
gwarantującą odbiorcy pożądaną jakość
broni, niezależnie od tego, jak zwał się jej
faktyczny producent. Nabierało też chara­
kteru magicznego, co w omawianej epoce
liczyło się, i to bardzo. Nie należy zapo­
Napisy imienne (marki) "SIMERHLIIS - SIMBI­
KIUS" (?) na głowni miecza z X w. znalezionego
minać, że nabywcą i użytkownikiem broni
w Wielkopolsce (wg M. Głoska, rys. E. Marosikowa) był niemal z reguły analfabeta, dla którego
treść napisu pozostawała niezrozumiała,
wielką różnorodność, co stało się pod­ a przez to mało istotna. Liczyła się forma,
stawą do stworzenia klasyfikacji mieczów z którą wiązano określone, rzeczywiste,
z tego okresu. I jelce, i głowice spo­ a nawet fantastyczne, nadprzyrodzone
rządzano czasem z rzeźbionego rogu lub walory miecza.
kości, przeważnie jednak wykonywano Miecze, które tu zaliczyliśmy do typu
je z żelaza, a niekiedy zdobiono metalami karolińskiego, znane są na ogół w litera­
kolorowymi: miedzią, brązem, a nawet turze pod nazwą mieczów "wikińskich" .
złotem. Rękojeść mieczową, także w cza­ W poważnym stopniu zdecydowało o tym
sach późniejszych, montowano nawleka­ masowe występowanie tej broni w wyko­
jąc od góry na trzpień głowni jelec, paliskach z terenu Skandynawii, gdzie
następnie okładzinę trzonu, a wreszcie zachowała się szczególnie licznie jako
głowicę. Wystający ponad głowicę wie­ istotny składnik wyposażenia tamtejszych
rzchołek trzpienia służył jako główka wczesnośredniowiecznych grobów. Jed­
nitu. Zaklepując go łączono wszystkie nocześnie wiadomo było, że właśnie na
części w jedną całość, łatwą zresztą do IX-XI wiek przypada największe nasilenie
rozmontowania. ekspansji ludów normańskich, o której
W owym czasie na mieczach zaczynają znaczeniu decydowali skandynawscy żeg­
się pojawiać sygnatury, mające - oprócz larze, kupcy i piraci - zwani na zachodzie
innych znaczeń - charakter marek fab­ Europy wikingami, a na wschodzie Wa­
rycznych. Warto podkreślić, że naj starsze regami. Ekspansja ta w znaczący sposób
44
zaważyła na losach licznych regionów
naszego kontynentu, od Wysp Brytyjskich
aż po Wołgę, i wycisnęła wyraźne piętno
na całej epoce. W tej sytuacji można było
dojść do wniosku, że typowy miecz wczes­
nośredniowieczny wykształcił się na zie­
miach wojowniczych Skandynawów i za
ich ruchliwym pośrednictwem rozprze­
strzenił się na całym kontynencie.
Nie doceniano wymowy jednoznacz­
nych przekazów źródłowych, zwłaszcza
ikonograficznych, ukazujących rzekome
miecze "wikińskie" w rękach wojowni­
ków karolińskich już w samych począt­
kach IX wieku, gdy najazdy Skandyna­
wów dopiero się rozpoczynały. Nie zwró­
cono również uwagi, że imienne znaki
umieszczane na oprawach i głowniach
mieczowych mają charakter kontynental­
no-germański, a nie skandynawski. Prze­
oczono wreszcie niewątpliwie karoliński
styl oprawy licznych zachowanych oka­
zów, wyraźnie różny od typowych dla
Skandynawii motywów zoomorficznych.
Dodatkowym, choć wcale nie najmniej
ważnym czynnikiem sprzyjającym ugrun­
towaniu teorii o " wikińskim " pochodze­
niu mieczów wczesnośredniowiecznych
była romantyczna wizja dziejów, w której
normańscy żeglarze-zdobywcy odgrywali
szczególnie efektowną i efektywną rolę.
Wizja ta, także z przyczyn pozanauko­
wych, zagnieździła się głęboko zwłaszcza
w nauce niemieckiej, a swoiste apogeum
osiągnęła w latach Trzeciej Rzeszy. Iden­
tyfikując normańskich wikingów ze wzo­
rem rasy germańskiej (" nordyckiej "), his­
torycy i archeolodzy hitlerowscy przypi­
sywali im szczególną misję " kulturotwór­
czą" i " państwowotwórczą" , jaką
rzekomo mieli wypełniać, zwłaszcza na
obszarach Słowiańszczyzny. Doszło do
tego, że każdy wczesnośredniowieczny
miecz znajdowany na terenach słowiańs-
45
kich, także na terenie Polski, traktowany
był jako " wikiński " i uznawany za ślad
fizycznej obecności germańskich Skan­
dynawów, co z kolei miało uzasadniać
niemieckie prawa do tych ziem.
Jednocześnie sami badacze skandynaw­
scy zwracali uwagę, że poważna część
mieczów znalezionych w Szwecji, Danii
i Norwegii pochodzi niewątpliwie z za­
chodnioeuropejskich krajów karolińskich
i wskazywali na istotną rolę, jaką od­
grywał ten właśnie region w ówczesnej
produkcji zbrojeniowej 14.
Dziś pogląd ten jest powszechnie
uznany. Przyjmuje się zatem, że przewa­
żająca część wczesnośredniowiecznych
"
" wikińskich mieczów, a przynajmniej
głowni mieczowych, wykonywana była
w pracowniach kuźniczych skupionych
przede wszystkim w Nadrenii. Eksploa­
towano tam miejscowe wysokowartoś­
ciowe złoża rudy żelaznej i korzystano
z żywych w tym rejonie tradycji rzemios­
ła prowincjonalno-rzymskiego. Wyroby
mieczowniczych warsztatów nadreńskich
stanowiły cenny przedmiot handlu dale­
kosiężnego, przy czym w ich przekazy­
waniu do krajów Europy Północnej,
Środkowej i Wschodniej czynni byli nie­
wątpliwie także przedsiębiorczy kupcy
skandynawscy. Ich pośrednictwo miało
istotne znaczenie zwłaszcza dla tych ziem,
których ściślejsze kontakty z obszarami
państw karolińskich pozostawały z róż­
nych przyczyn, okresowo lub stale, ogra­
niczone.
13 M. Głosek, Znaki i napisy na mieczach średnio­
Dl Polsce, Wrocław 1973, tam wcześniejsza
lIIieCZ'!Ych
literatura. Co do lokalizacji napisów por. też: W.
Sarnowska, Miecze IIIczesnośredniolllieczne 111 Polsce,
"Światowit , 19 j j , t. XXI, s. 3 1 L
"
1 4 M. in.: J. Petersen, De norske vikinge.rver.. . ; H.
Arbman, SchlIleden tmd das Karolingische Reich, Stock­
holm 1937.

o rozmiarach i zasięgu eksportu mie­
czów i głowni mieczowych z nadreńskich
ośrodków produkcyjnych we wczesnym
średniowieczu świadczą wyniki uzyskane
przez radzieckiego archeologa A. N. Kir­
picznikowa w badaniach nad głowniami
mieczów z IX-XI wieku znalezionych na
obszarach Rusi 1 5 . Okazało się, że egzem­
plarze pochodzące z warsztatów zachod­
nioeuropejskich, przeważnie nadreńskich,
stanowią prawie 60% całego przebadane­
go materiału, obejmującego ogółem 46
okazów. Część takich głowni sprowadza­
no wraz z oprawami, do pozostałych
dorabiano oprawy na miejscu, kierując się
przy tym nakazami lokalnego gustu i lo­
kalnej sztuki zdobniczej. Ze zjawiskiem
oprawiania importowanych, surowych
głowni spotykamy się, oczywiście, nie
tylko na Rusi, lecz również w innych
krajach, w tym zapewne i w Polsce.
Jednocześnie A. N. Kirpicznikow do­
konał niezwykle <;:ennego odkrycia rzuca­
jącego światło na produkcję głowni mie­
czowych poza ośrodkami nadreńskimi.
Oto okazało się, że jeden ze zbadanych
przez niego mieczów nosi na głowni napis
cyrylicą " Ludosza [albo Ludota] - ko-
46
Rogowa ozdobna oprawa rę­
kojeści miecza z XI w., znale­
zionego w Czersku Polskim,
woj. bydgoskie (wg J. Kost­
rzewskiego, rys. E. Marosi-
kowa)
wal" . Napis ten, będący zresztą najstarszą
zachowaną ruską inskrypcją na metalu,
jest niewątpliwym dowodem istnienia na
Rusi Kijowskiej w pierwszej połowie XI
wieku (tak datowano zabytek) rodzimej
produkcji mieczowniczej, sygnującej wy­
roby imieniem producenta. Sam fakt ta­
kiego sygnowania wskazuje, że wykonaw­
ca głowni chciał ją odróżnić od innych,
ale nie importowanych nadreńskich, bo te
nosiły odmienne, charakterystyczne dla
nich sygnatury. Mamy zatem powody, by
sądzić, że chodziło tu o konkurencję
miejscowych kowali, którzy wykuwali
głownie, ale ich nie sygnowali, może
dlatego, że pracowali na potrzeby najbliż­
szej okolicy i dla dobrze sobie znanych
klientów. Sytuacja dowodnie stwierdzona
na Rusi, mogła się powtarzać - i zapewne
powtarzała się - i w innych krajach
Europy, także w Polsce.
Systematykę wczesnośredniowiecznych
mieczów europejskich oparto na ocenie
kształtów oprawy, wykazujących, jak to
już wspomniano, bardzo dużą rozmaitość.
Jest to kryterium czysto formalne, nie
uwzględniające użytecznych walorów bro­
ni, o których decydują właściwości gło-
wni, a ponadto proporcje zachodzące
między głownią a rękojeścią, przesądzające
o "wyważeniu" miecza. Jednakże wobec
stosunkowo małego zróżnicowania głowni
mieczowych, z jakim mamy do czynienia
na przestrzeni od IX do XI wieku, przy­
jęcie za podstawę klasyfikacji ukształto­
wania rękojeści wydaje się uzasadnione.
Najbardziej kompletną i powszechnie
stosowaną systematykę opublikował
w 1 9 1 9 roku norweski archeolog Jan
Petersen. Zgromadziwszy bardzo liczny
materiał, głównie z obfitujących w znale­
ziska mieczów krajów skandynawskich,
wyróżnił w nim kilkadziesiąt typów i pod­
typów, określając je literami alfabetu łaciń­
skiego uzupełnianymi niekiedy przez sym­
bole dodatkowe 1 6 . Z czasem brytyjscy
badacze R. E. M. Wheeler i R. E. Oake­
shott podjęli próbę uproszczenia klasyfi­
kacji Petersena, którą uznali za nadmiernie
rozbudowaną, a przez to trudną do za­
stosowania w praktyce. Zredukowali licz­
bę typów do dziewięciu, opatrując je
kolejnymi cyframi rzymskimi 1 7.
Na szczególną uwagę zasługuje typ
miecza określony przez Jana Petersena
literą " X" ( iks). Do niedawna sądzono,
=
iż pojawia się on w drugiej połowie
X wieku, jednakże w świetle nowszych
badań wypada uznać, że pierwsze egzem­
plarze tego typu występują już na stano­
wiskach ze schyłku IX wieku, a więc
o sto lat wcześniej, niż przyjmowano 1 8.
Zalicza się do niego miecze o oprawie
zawsze żelaznej, nieozdobnej lub zdobio­
nej bardzo skromnie. Ich głowica ma
kształt półkola zwróconego podstawą
w stronę głowni lub bardzo charakterys­
tyczny kształt soczewkowaty, występujący
już około roku 1000. Jelec jest dłuższy
i węższy niż u innych typów. Okazy typu
"
"X są na ogół stosunkowo dobrze wy­
ważone i mają jednoznaczny charakter
47
solidnej broni bojowej. Ten właśnie typ
stał się podstawą dalszej ewolucji miecza
w średniowiecznej Europie łacińskiej.
Następne etapy tej ewolucji stanowią
miecze zwane przez niektórych autorów
" "
" romańskimi i "gotyckimi 1 9 . Ich naj­
pełniejszą i najbardziej funkcjonalną sy­
stematykę stworzył R. E. Oakeshott 20•
Osobliwością tej systematyki jest oparcie
jej na ocenie ogólnych proporcji całej
broni, ze szczególnym uwzględnieniem
kształtu głowni, a więc na kryteriach
związanych z funkcjonalnymi walorami
oręża. Rozpatrując materiał zabytkowy
z XI-XV wieku angielski badacz wy­
różnił w nim 23 podstawowe typy, okre­
ślone cyframi rzymskimi (czasem z do­
datkiem liter łacińskich) od X do XX a.
Cyfry od I do IX zarezerwowano dla
1 5 A. N. Kirpicznikow, Drit»JnitrlwlelJjt orllfJe, I,
Mierzy i sab/i, Moskwa 1966; tenże, NOIllOlJ�emrJfe
kJeima ranniesriednie",ielelJlI!Jch mieczi, Fasciculi Ar­
chaeologiae Historicae, fasc. V, Łódź 1992., S. 61-81.
16 J. Petersen, De norsIu /Jikingesverd...
17 W tym miejscu wydaje się wskazane podkreś­
lenie zasadniczej różnicy między " wzorami" broni
regulaminowej, znanymi z późniejszych epok, a " ty­
pami " wyróżnianymi przez archeologów i histo­
ryków uzbrojenia w materiale zabytkowym z epok
dawniejszych. W pierwszym przypadku mamy do
czynienia z faktycznie istniej�cymi, ściśle znorma1i­
zowanymi modelami, powielanymi w setkach, tys�c­
ach i setkach tysięcy egzemplarzy, w zasadzie iden­
tycznych, produkowanych systemem manufakturo­
wym, a z czasem fabrycznym. W przypadku drugim
chodzi o umowne zbiory zabytkowych okazów,
maj�cych więcej lub mniej cech wspólnych, ale
oprócz nich zazwyczaj także cechy rozbieżne, co jest
rezultatem ich pochodzenia ze zindywidualizowanej
produkcji rękodzielniczej.
18 Z . Vinski, �",alranja o poslije MrolinJki",
mal",i",a 10 i II sloljela II jllgoskwiji, Starohrvatska
prosvjeta, III, 13, Split 1983 .
1 9 A . Bruhn-Hoffmeyer, MidJJelakkrens tveaeggetk
svaerd...
20 R. E. OakeshotI, The S",lJt'd in lhe Age oj
Chi/Jalry, London 1964.
wczesnośredniowiecznych mieczów wi­ starszych, datowanych przed połową przedstawicieli tej pospolitej i ogólno­
" europejskiej odmiany miecza można po
kińskich", zgodnie ze wspomnianym X wieku (typy: B, D, H, 1 ' K, M, R).
1
uproszczeniem, jakie Wheeler i Oake­ Nieco częściej, bo w liczbie 3-5 okazów części doszukiwać się produktów miejs­
shott wprowadzili do rozbudowanej sys­ każdego typu, znajdowano u nas miecze cowego, rodzimego rzemiosła. Próba
tematyki Jana Petersena. zaliczone do typów S, T, Y i Z, po­ przeniesienia na grunt polski metody, jaką
Słusznie uznawszy odmienność głowni chodzące z X-XI wieku. Większość tych A. N. Kirpicznikow zastosował przy ba­
za element decydujący, R. E. Oakeshott znalezisk uważa się za importy. Niewąt­ daniu wczesnośredniowiecznych mieczów
nie zlekceważył jednak analizy rękojeści pliwymi importami są nieliczne okazy z terenu Rusi, nie doprowadziła do wy­
badanych mieczów, przyjmując odmien­ o głowniach opatrzonych sygnaturami, krycia w naszym materiale uprzednio nie
ność jelców i głowic jako. kryteria pomoc­ nie zawsze zresztą dostatecznie czytelnymi. rozpoznanych okazów broni importowa­
nicze. Głowice podzielił na 37 odmian, Na trzech mieczach występuje znany napis nej. Wydaje się, że zdecydowana więk­
opatrzonych dużymi literami alfabetu ła­ Ulfbehrt", na czwartym Simerhliis" (?) szość znalezionych u nas głowni mieczo­
" " wych, zwłaszcza typu X, jest pozbawiona
cińskiego (z ewentualnym dodatkiem cyfr i można przyjąć, że we wszystkich tych I :.:
".

arabskich). Wśród jelców wyróżnił 1 3 przypadkach mamy do czynienia z produk­ jakichkolwiek sygnatur, które by wskazy­
kategorii, numerowanych cyframi arab­ tami pracowni nadreńskich. Za bezpo­ wały na ich obce pochodzenie. Jedno­ D żelazo
skimi. Całość tak skonstruowanego sys­ średnie importy z Zachodu można też cześnie analiza technologiczna, jaką za­ &:::: :.:. 1 żelazo nawęglane
temu typologicznego odznacza się dużą uznać nawet nie sygnowane miecze typu stosowano wobec niektórych (zbyt jeszcze F-<;::). stal
elastycznością, bardzo przydatną z tego I, M, R, S, Y, natomiast nieliczne okazy nielicznych!) wczesnośredniowiecznych
względu, że poszczególnym typom głowni typu B, D, H, I l oraz K, choć wyrabiane mieczów z ziem polskich, wskazuje, że
Technologia głowni mieczowych z XI w., znalezio­
mogą towarzyszyć różne odmiany głowic również w Nadrenii, trafiały do nas zape­ wykonanie wielu z nich leżało całkowicie nych w Lutomiersku pod Łodzią (wg J. Piaskow­
i jelców. W tej sytuacji, określając wy­ wne za pośrednictwem skandynawskim. w granicach możliwości miejscowej wy­ skiego, rys. E. Marosikowa)

brany miecz na przykład jako "XA I " , Odrębne miejsce zajmują miecze typu
stwierdzamy, że należy on do podstawo­ T oraz Z. Ich głownie mogą być impor­
wego typu X", ma głowicę typu "A " tami (jeden z nich, znaleziony w Brześciu
" pliwie importowany miecz typu H, po­ cym po nim odpuszczeniu. '\..ltomiast
i jelec typu ,, 1". Przywołany tu przy­ Kujawskim i datowany na XI wiek, nosi
kładowo typ X" ( = 10), występujący na głowni sygnaturę Ulfbehrt"), jednak
" "
w XI wieku i pierwszy z kolei w sys­ ich oprawy wykazują cechy charaktery­
tematyce Oakeshotta, jest bezpośrednią styczne dla zdobnictwa północnej Rusi
kontynuacją typu X" ( iks) systematy­ i krajów nadbałtyckich, łącznie z Polską.
=
" rdzeń składają się dwie części żelazne, do z miękkiego żelaza, o bardzo niskiej za­
ki Petersena - kontynuacją tak ścisłą, że W szczególności prawdopodobne jest
wyraźnej granicy między nimi nie można miejscowe, polskie pochodzenie pięknie
ustalić. rzeźbionej w rogu oprawy miecza typu T,
Na ziemiach wchodzących w skład znalezionego w Czersku Polskim koło
monarchii pierwszych Piastów znaleziono Bydgoszczy.
około 80-90 mieczów pochodzących Zdecydowaną większość wczesnośred­
z czasów od początku IX do połowy XII niowiecznych mieczów z ziem polskich
wieku, przy czym przeważająca większość stanowią miecze typu X ( iks) Petersena
=
tych znalezisk jest odnoszona do lat lub X ( = 10) Oakeshotta. Dokonane
9 5 0-1 100 21. Spośród kilkudziesięciu ty­ w 1 9 5 4 roku zestawienie wykazało ich 3 3 ,
pów wyróżnionych przez Petersena na wobec 26 okazów reprezentujących wszys­
naszym terenie zaobserwowano tylko kil­ tkie typy pozostałe i 24 okazów nie
kanaście, przy czym większość z nich jest zdefiniowanych. Odkrycia z ostatnich
reprezentowana zaledwie przez 1-2 eg­ czterdziestu lat nie zmieniły tych propor­
zemplarze. Dotyczy to zwłaszcza typów cji, raczej je utrwaliły. Właśnie wśród
twórczości metalurgicznej.
Spośród zabytków poddanych analizie Całość poddano ponadto obróbce cieplnej,
technologicznej należy wymienić niewąt­ polegającej na zahartowaniu i następują­
chodzący ze schyłku IX lub z pierwszej dwa pochodzące z tego samego '1 <lnowis­
połowy X wieku, znaleziony w Machowie ka miecze typu X są świadect\\�m tech­
w województwie tarnobrzeskim 22. Ma'on nologii mniej wyrafinowanej. Miecz z gro­
głownię skuwaną z żelaza i stali. Na jej bu nr 2/40 ma głownię odkutą w całości
których dodano ostrza odkute ze stali, wartości fosforu. Oba jej ostrza nawęg­
a następnie poddano nawęgleniu, nie obe­ lono, a całość zapewne zahartowano i od­
jmującemu jednak pozostałych partii gło­ puszczono w dość wysokiej temperaturze.
wni. Ponadto w zbrocza obu płazów Jelec sporządzono ze znacznie gorszego
wkuto wzorzyście drut, zwiększając przez . żelaza, o dużej domieszce fosforu. Trzeci
to ozdobność, a zapewne i jakość broni. miecz z Lutomierska, odkryty w grobie
Również importowany, zapewne z Nad­ nr 68, ma rdzeń głowni sporządzony ze
renii, ale późniejszy, bo pochodzący z dru­ stali o dość niskiej zawartości węgla.
giej połowy X lub z początków XI wieku,
21 A. Nadolski, Sttulia nad *zbroje"iem. . . ; M. Gio­
jest miecz typu S znaleziony w grobie nr
sek, ZfI(Jki i napisy...
1 /40 na cmentarzysku w Lutomiersku
22 L. Rauhut, D. Tworek, H. Ziencik, Wczemo­
pod Łodzią. Jego głownię zgrzano iretitriollliuZfIJ mitcz Z Macho",a, po"', Tarnobrzeg,
z warstw żelaza i stali. Z wielu drobnych "Wiadomości Archeologiczne", 1968, t. XXXIII, z.
sztabek stalowych odkuto oba ostrza. 3-4, s. 398 i n.

48 � Polska technika wojskowa 49

Doprawiono do niego oba ostrza skute
z wielu niedużych sztabek stali silnie
nawęglonej. Również w tym przypadku
głownia przeszła następnie obróbkę ciepl­
ną, polegającą na zahartowaniu i odpusz­
czeniu. Głowicę i jelec tego miecza wyko­
nano z miękkiego żelaza 23. Jak z tego
wynika, miecze typu X z Lutomierska
reprezentują obróbkę stosunkowo prostą,
odmienną od skomplikowanej technologii,
jaką posłużyli się niewątpliwie zagraniczni
producenci lutomierskiego okazu typu
S oraz naj wcześniejszego z wymienionych
tu miecza typu H, znalezionego w Ma­
chowie. We wszystkich jednak przypad­
kach mamy do czynienia ze świadectwem
dobrego opanowania sztuki kuźniczej, co
pozwalało na trafny dobór najbardziej
odpowiedniego półsurowca oraz na swo­
bodne a celowe operowanie różnymi me­
todami pracy, prowadzącymi w ostatecz­
nym efekcie do uzyskania głowni jedno­
cześnie twardej i sprężystej .
Nieodłączne uzupełnienie miecza sta­
nowiła pochwa, sporządzona z materiałów
organicznych, łatwo zatem niszczejąca
i tylko wyjątkowo mogąca się zachować
w warunkach archeologicznych. W mate­
riale polskim dysponujemy kilkoma oka­
giem, zwanym przybrzeżnym, używając
przy tym prawdopodobnie nie nici, lecz
cienkiego drutu brązowego. Po obu stro­
nach pochwy, u góry, znajdują się po
dwa nacięcia w skórzanej powłoce, które
niewątpliwie służyły do przytwierdzenia
pochwy, a wraz z nią miecza, przy pasie
właściciela. Pochwa gdańska miała pier­
wotną długość 78 centymetrów, przy
szerokości uj ścia około 6,5 centymetra.
Odpowiada to dobrze wymiarom ówczes­
nych głowni mieczowych. Warto wspo­
mnieć, że anonimowy Mnich z klasztoru
Sankt Gallen opisał w latach 88 4-887
pochwę mieczową nieco odmiennej kon­
"
strukcji. Zalecał, aby bukowe "trzaski
" Pochwa mieczowa z XI w., znaleziona w Gdańsku:
obciągać najpierw "jakąkolwiek skórą ,
a następnie powlec "bardzo białą tkaniną,
"
utwardzoną najjaśniejszym woskiem 26 .
Niektóre wczesnośredniowieczne po­
chwy mieczowe zaopatrzone były w me­
talowe okucie dolnego końca, zwane trze­
wikiem. W Polsce trzewik taki musiał się
trafiać tylko wyjątkowo, ponieważ na
ziemiach naszych zachowało się zaledwie
kilka okazów tego rodzaju. Wszystkie
wykonane z blachy brązowej, wszystkie
też należy uznać za importy.
Na zakończenie tego opisu mieczów
ścijańskiej miecz zaczął pełnić ważną fun­
kcję w czasie sakry koronacyjnej, a także I I
w na pół wojennym, na pół religijnym
ceremoniale rycerskiego pasowania. Ucho­
dził za widomy znak władzy monarszej
i sądowej sprawiedliwości. Niewątpliwie
wszystkie te okoliczności przyczyniły się
do szczególnego zainteresowania, jakie
temu rodzajowi broni okazali późniejsi
badacze, co z kolei zaowocowało stosun­
kowo liczną i różnorodną literaturą po­
święconą średniowiecznej broni siecznej,
a przede wszystkim mieczom z tej epoki.
W praktyce, na polu bitwy, z mieczem
a b
rywalizowały skutecznie inne rodzaje za­
czepnego oręża. Wśród nich na pierwszy
plan wysuwa się broń drzewcowa, re­ a) stan obecny; b) rekonstrukcja (wg A. Nadol­
prezentowana przede wszystkim przez skiego, rys. E. Marosikowa)
włócznię, która zresztą także zajmowała
ważne miejsce w obyczajowości epoki samym o długości całych włóczni, może­
jako często używany atrybut wojownika my wnioskować z rozmiarów jam grobo­
i symbol władcy, obdarzony w dodatku wych, w których składano włócznię jako
niekiedy właściwosciami sakralnymi 27. Ta­ jeden z darów pogrzebowych. Pośrednich
ki sakralno-symboliczny charakter miała informacji dostarczają też zachowane prze­
Święta Włócznia cesarstwa, której kopia, ważnie poza Polską źródła ikonograficzne.
zwana Włócznią św. Maurycego, trafiła Włócznia średniowieczna dzięki swym
do Polski w roku 1 000 i do dzisiejszego parametrom nadawała się w razie potrzeby
dnia jest przechowywana w katedralnym
skarbcu na Wawelu. 23 J. Piaskowski, Metaloznawrze badania /IIyrobó/II

zami wczesnośredniowiecznych pochew
mieczowych 24. Jedna z nich, odkryta
w osadzie miejskiej w Gdańsku w warst­
wach pochodzących z połowy XI wieku,
doczekała się szczegółowego opracowa­
nia 2S• Wykonano ją z dwu cienkich desz­
używanych w Polsce wczesnopiastowskiej
dodajmy, że podobnie jak w całej ówczes­
nej Europie, noszono je przy pasie, krót­
ko, przy lewym boku, w pozycji skośnej,
co zapewniało możność szybkiego dobycia
oręża w razie częstej w tych czasach
Włócznia bojowa, stosowana w tym
okresie w Polsce, podobnie jak w innych
krajach Europy, była bronią uniwersalną,
służącą zarówno jeździe, jak i piechocie.
Miała żelazny grot zaopatrzony w tulejkę.
Tulejka ta, skuta czasem dość niestarannie
żeIaZI!Jch, w: A. Nadolski, A. Abramowicz, T.
Poklewski, C",enta�/hJ Z XI /IIieklt /II LNto",ierlklt
pod ŁodZiq, Łódź 1 9 j 9, s. I lo-1 39; tenże, RoZ/IIo/
technologii ",ierzó/II że/azI!Jch od rzatÓ/II najdall!niej�ch
do XV /IIieklt, Muzealnictwo Wojskowe, Warszawa
1 9 j 9, t. I, s. 149""""" 1 76.
24 A. Samsonowicz, W.JI/llÓrrzoii lleórzana /II Pollte

czułek (w późniejszych czasach zwano je potrzeby. /IIrzemoJelltlalnej, Wrocław 1982, s. 8 1-8 3,

"trzaskami"), złożonych tak, aby pozo­
stało między nimi dość miejsca dla głowni
miecza, i oklejonych płótnem. Utworzony
w ten sposób wewnętrzny szkielet pochwy
pokryto następnie powłoką z jednego
kawałka końskiej skóry, zszytego wzdłuż
nicią, a po zszyciu odwróconego. Dolny
koniec powłoki zszyto odmiennym ście-
W średniowiecznej Europie miecz za­
jmował w hierarchii uzbroj enia zaczep­
nego miejsce niewątpliwie uprzywilejo­
wane. Stał się symbolem stanu rycer­
skiego, otaczano go legendami, nieomal
identyfikowano z osobą posiadacza. Szcze­
gólnie cennym okazom nadawno imiona
własne. W ówczesnej obrzędowości chrze-
(ślad produkcji masowej?), jest w prze­
kroju kolista lub wielokątna i zaopatrzona
w jeden lub dwa otworki, w których
tkwiły gwoździe poprzecznie wbite i przy­
twierdzające ją w ten sposób do drzewca.
Dług�ść całej broni wynosiła około
dwóch metrów. Drzewca z omawianej
epoki nie przetrwały wprawdzie do na­
szych czasów, ale o ich długości, a tym
25 A. Nadolski, Poch/lla ",ierza znale�.iona III osadzie
",iejlhej Z XI /IIieklt /II Gdatilklt, "Wiadomości Ar­
cheologiczne", 19l 1 , t. XXII, z. .1, S. 1 86-19.1.
26 Le Moine de Saint Gall, De gesta Caroli Magni,
I, 36, Monll",enta Ger",aniae Histomu, 5.5., t. II,
s. 747.
T7 Na ten temat m. in.: H. Seitz, Blan/ulaffen. . • , s.
I I j-1 20; Z. Żygulski jun., Broti III dalllnej Polsce .•. , s.
49""""" j O i n.; A. Nadolski, StNdia nad lIZbrojenieIII. .. s.
j o-6o; tenże, Uzbrojenie . . . ; tam dalsza literatura.

50 51
do rzutu, zasadniczo jednak służyła do
walki wręcz, przy czym jezdni posługiwali
się nią " z wolnej ręki" , to znaczy, że nie
zaciskali jej pod pachą (jak to czyniono ze
znacznie cięższą kopią rycerską później­
szego średniowiecza), tylko uj mowali
drzewce dłonią, zadając, często sponad
głowy, szybkie ciosy w dowolnie obranym
kierunku. Piesi, broniąc się w zwartym
szyku przed szarżującą kawalerią, umieli
powstrzymywać jej rozpęd wbijając w zie­
mię tylce swych włóczni i kierując ich
groty przeciw nadciągającym jeźdźcom.
Jednoznaczny charakter drzewcowej broni
pociskowej, czyli oszczepu, mogły mieć
tylko okazy zaopatrzone w grot drobnych
rozmiarów (nie przekraczający I 2. centy­
metrów długości), a zwłaszcza w grot
adzierzysty. Na ziemiach polskich na­
trafiono na zaledwie kilka takich grotów,
które można w przybliżeniu datować na
X-XII wiek.
W znaleziskach z tego okresu zdecydo­
wanie przeważają groty o charakterze
Groty włóczni wczesnośredniowiecznych z ziem
polskich (wg A. Nadolskiego, rys. E. Marosikowa)
..
-
52
uniwersalnym, stwierdzone w dość znacz­ skich stanowią okazy typu VI. Są to
nej liczbie stu kilkudziesięciu egzemplarzy.
groty duże i masywne, z tulejką zaopa­ G···:'
Podjęto próbę usystematyzowania tego
trzoną w dwa symetrycznie umieszczone . $--
mało zróżnicowanego materiału, wydzie­
boczne wyrostki ( "skrzydełka "), tworzące O___
lOcm
lając w jego obrębie dziewięć typów
razem mniej lub bardziej wydatną po­
określonych cyframi rzymskimi (typy VII
przeczkę. Jej zadaniem było zapobieżenie
i VIII to właśnie groty oszczepów), róż­
zbyt głębokiej penetracji, która mogłaby
niących się rozmiarami i kształtem 28. Naj­
utrudnić wydobycie włóczni z ugodzone­
częściej spotyka się typ V, do którego
go celu. Formy takie są dobrze znane
zaliczono groty różnych rozmiarów (ich
z ówczesnej ikonografii. Okazy znalezione
długość waha się od około I 5. do 45
w Polsce uważa się za importy przybyłe
centymetrów), o liściu lancetowatym.
do nas z Zachodu.
Mniej częste są groty o liściach kształtu
Poza grotami typu VI oraz kilkoma
sercowatego (typ IV) lub w formie wy­
przedstawicielami innych typów - po­
dłużonego deltoidu (typ III). Na szcze­
krytymi ornamentem wykazującym nie
gólną uwagę zasługują groty typu I,
związane z Polską cechy stylistyczne -
zazwyczaj bardzo długie (do 48 centymet­
całość zewidencjonowanego u nas stosun­
rów), o liściu wąskim, w przekroju rom­
kowo licznego materiału może być uznana
boidalnym. Podobne do nich są groty
za produkt rodzimy, pochodzący z miejs­
typu II, równie długie, ale z liściem nieco
cowych warsztatów kowalskich. Różno­
szerszym, którego przekrój, początkowo
rodny kształt grotów, wyraźne próby
(od strony tulejki) płaski, przybiera w gór­
dostosowania ich do zmieniających się
nej części kształt romboidalny. Forma
warunków pola walki (postępujący rozwój
obu typów wskazuje, że starano się zwięk­
uzbrojenia ochronnego) świadczą dodat­
szyć ich siłę przebicia i zdolność penetracji ____
20mm
nio o umiejętnościach i inwencji produ­
w głąb ugodzonego celu. Zbliżone właś­
centów. Sąd taki znajduje potwierdzenie D żelazo
ciwości wykazują też krótkie i masywne
także w wynikach analiz technologicz­ K: : I żelaza naweglone
groty typu IX oraz niektóre groty po­
nych, jakim poddano wiele wczesnośred­ h:.>;:;1 stal
spolitego typu V, zaopatrzone w liść
niowiecznych grotów z terenu Polski,
stosunkowo wąski, o pogrubionym prze­
a przede wszystkim dwanaście okazów Technologia grotów włóczni z XI w., znalezionych
kroju. Wszystkie te odmiany nadawały się
z cmentarzyska w Lutomiersku pod Ło­ w Lutomiersku pod Łodzi, (wg J. Piaskowskiego,
do zwalczania przeciwnika okrytego zbro­ rys. E. Marosikowa)
dzią, datowanego na pierwszą ćwierć XI
ją i wyznaczały ogólny kierunek ewolucji
wieku 29. Wśród nich jedenaście należy do
średniowiecznej broni drzewcowej .
typu V, jeden tylko reprezentuje typ VI. bów nr 1 06, 1 1 3 , 16, 7, 9, 98, 30, 1 1 )
Groty o liściu szerokim, w przekroju
Najprostszą technologię wykazuje grot reprezentują w różnych odmianach tech­
spłaszczonym, miały dużą powierzchnię
nr I (z grobu nr 1 3). Odkuto go z mięk­ nologię bardziej skomplikowaną i być
rażącą przy stosunkowo mniejszej sile
kiego żelaza o niewielkiej zawartości fos­ może typową dla ziem Polski wczesno­
przebicia. Nadawały się do walki z prze­
foru, następnie nawęglono, a po nawęg­ średniowiecznej, ponieważ stwierdzono ją
ciwnikiem pozbawionym pancerza. W ma-
leniu przekuwano w celu wyostrzenia także na innych stanowiskach archeologi­
teriale naszym reprezentują formy kon­
o
krawędzi liścia. Grot nr z (z grobu nr 10) cznych z tego okresu (w Tumie pod
tynuujące tradycję dawniejszą (typy III,
ma rdzeń odkuty z żelaza wysokofos­ Łęczycą na grodzisku z X-XIV wieku).
IV, częściowo V).
forowego, z którym zgrzano dwie nakła­
Odrębną grupę wśród wczesnośrednio­
dki stalowe stanowiące ostrza (krawędzie) 28 A. Nadolski, SIIIIiitJ NJJ IłZmjmi,,,,.. .
wiecznych grotów włóczni z ziem pol-
liścia. Groty nr 3-10 (odpowiednio z gro- 29 J. Piaskowski, M'la/ot1lll"'�' baJtmia•.•
53
Polega ona na kształtowaniu liścia grotu
przez zgrzewanie go z odpowiednio do­
branych, licznych warstw żelaza i stali,
których liczba waha się od 5 do 9, przy
czym niektóre z tych warstw, sporządzone
z gruboziarnistego żelaza o podwyższonej
zawartości fosforu, odgrywają rolę łącz­
ników ułatwiających spojenie warstw są­
siednich. Odkute. w ten sposób groty
poddawano jeszcze dodatkowej obróbce
w postaci jednostronnego lub obustron­
nego nawęglania i hartowania. Nie ulega
wątpliwości, że celem, do którego zmie­
rzano poprzez te wszystkie zabiegi, było
otrzymanie produktu jednocześnie twar­
dego i sprężystego, o krawędziach sposob­
nych do ostrzenia i dobrze zachowujących
nadaną im ostrość. Należy podkreślić, że
technologię wyraźnie odmienną od opisa­
nej wykazały dwa groty uważane za im­
porty. Grot nr I I (z grobu nr 44) re­
prezentuje typ VI i pochodzi zapewne
z krajów nadreńskich. Odkuto go z mięk­
kiego żelaza o niskiej zwartości fosforu.
Ostrza ukształtowano z dwóch bardzo
wąskich nakładek stalowych. Ponadto
podobne nakładki przyspawano do płazu
liścia, po jednej z każdej strony. Ostrza
zahartowano. Grot nr 1 2 (z grobu nr 5 ) ,
o tulejce zdobionej piękną inkrustacją
Żeleźca toporów wczesnośredniowiecznych z ziem
polskich (wg A. Nadolskiego, rys. E. Marosikowa)
54
srebrem, został uznany za import skan­
dynawski. Wykuto go z nierównomiernie
nawęglonego żelaza otrzymanego w piecu
dymarkowym i poddano bliżej nie okreś­
lonej obróbce cieplnej. Warto podkreślić,
że w tym przypadku efektownemu wy­
strojowi towarzyszyły raczej przeciętne
walory techniczne. Należy dodać, iż serie
wczesnośredniowiecznych grotów pocho­
dzące spoza Polski (m.in. z ziem ruskich),
poddane analizie technologicznej, również
wykazały strukturę odmienną od tej, jaką
spotykamy w większości okazów z Luto­
mierska 30.
Ważne, aczkolwiek nie zawsze jedno­
znaczne, miejsce w uzbrojeniu wczesno­
średniowiecznym na ziemiach polskich
i poza nimi odgrywała broń obuchowa,
reprezentowana głównie przez różne od­
miany topora. Wiadomości o nich czer­
piemy niemal wyłącznie ze źródeł archeo­
logicznych, uzupełnianych przez analogie,
jakich dostarcza pozapolska ikonografia.
Wzmianki o toporach zawarte w źródłach
pisanych są rzadkie i nie pozostają w żad­
nym stosunku do niewątpliwie znacznego
rozpowszechnienia tej broni w Polsce
i pozostałych krajach słowiańskich, a także
w innych rejonach Europy (zwłaszcza
w Skandynawii). Przyczyna takiego mil­
czenia tekstów leży może w tym, że
w przeciwieństwie do miecza czy włóczni,
topór sytuował się na pograniczu między
bronią i pospolitym narzędziem pracy.
W tej sytuacji, w opinii górnych warstw
ówczesnego . społeczeństwa, a tę właśnie
opinię odzwierciedlają źródła pisane, mógł
uchodzić za oręż gorszej kategorii, o któ­
rym wzmiankowano tylko mimochodem
i bez szczególnej ostentacji 31 .
Odróżnienie żeleźca topora-broni od
topora (lub siekiery)-narzędzia bywa zresz­
tą rzeczywiście niełatwe, a niekiedy jest
wręcz niemożliwe. Nie ulega przy tym
wątpliwości, że każda siekiera mogła być
użyta - i w razie potrzeby na pewno
była używana - jako skuteczne narzędzie
walki. Zarazem każdy topór bojowy, wy­
jąwszy może egzemplarze szczególnie
ozdobne, mógł być i na pewno bywał
stosowany jako narzędzie pracy, niezbędne
nie tylko w życiu codziennym, lecz także
w warunkach wojennych, gdy trzeba było
budować wały grodów i zasieki, urządzać
przeprawy czy też po prostu narąbać
drzewa na biwakowe ogniska.
W przeciwieństwie do miecza i włóczni,
które wchodziły w skład arsenału plemion
zamieszkujących ziemie polskie już w pier­
wszych wiekach naszej ery, topór bojowy
rozpowszechnia się tu dopiero w CIągu
wczesnego średniowiecza. W materiale
archeologicznym z tego okresu zebranym
na terenie Polski pierwszych Piastów
topór jest reprezentowany przez sto kil­
kadziesiąt egzemplarzy, występuje zatem
równie często jak włócznia. Jeśli nawet
w tej liczbie znalazł się pewien procent
narzędzi, to większość jest niewątpliwie
przede wszystkim bronią, a przynajmniej
była nią w opinii ówczesnych mieszkań­
ców ziem polskich. Wynika to stąd, że
materiał, którym dysponujemy, pochodzi
w znacznej większości z cmentarzysk,
gdzie do grobów z reguły nie składano
w tym czasie narzędzi pracy, natomiast
składano broń traktowaną jako wyznacz­
nik pozycji społecznej zmarłego.
Topór bojowy stanowił broń bardzo
skuteczną. Raził przede wszystkim cięża­
rem swego żeleźca, stąd cios zadany obu­
chem, zwłaszcza odpowiednio ukształto­
wanym, był nie mniej groźny od ciosu
zadanego ostrzem. Świadczą o tym także
nieodległe analogie etnograficzne, m.in.
z terenu Podhala, gdzie posługiwano się
powszechnie szczególnym rodzajem to­
pora roboczego, ale zarazem bojowego,
55
jakim była ciupaga. W przypadku uderze­
nia zadanego w głowę ostrze topora
rzadko tylko rozszczepia kości czaszki,
zazwyczaj osuwa się po nich, powodując
obrażenia rozległe, ale powierzchowne.
Natomiast uderzenie obuchem, nawet sko­
śne, łatwo prowadzi do pęknięcia czaszki
i daje w efekcie jeśli nie śmierć ugodzo­
nego, to przynajmniej jego natychmias­
tową niezdolność do dalszej walki.
Wczesnośredniowieczne topory zaopat­
rywano przeważnie w żeleźca stosunkowo
lekkie, o przeciętnej wadze około 0,7 5
kilograma. Osadzano je zazwyczaj na
toporzyskach dość znacznej długości (o­
koło 70 centymetrów i więcej), na co
wskaZUją wymIary Jam grobowych, ana­
logie etnograficzne, a także zachowane
w paru przypadkach okazy oryginalne 32 .
Broń taką prowadzono oburącz, uzyskując
jednocześnie dużą celność i dużą siłę
uderzenia. Należy zresztą liczyć się także
ze stosowani�m toporzysk krótszych,
zwłaszcza tam, gdzie używano w boju
roboczej siekiery, okazjonalnie odgrywa­
jącej rolę broni.
Podejmując próbę usystematyzowania
wczesnośredniowiecznych żeleźców topo­
rów z ziem polskich, wyróżniono wśród
nich sześć typów oznaczonych cyframi
rzymskimi, dzieląc je z kolei na podtypy
oznaczone literami łacińskimi 33.
30 Na ten temat m. in.: H. Seitz, B/a1luajje1l . . . , s.
1 20-1 24; Z. Żygulski, Broń w dawnej Polm .. . , s.
j o-j I
i n.; A. Nadolski, Stllliia nad tr.{brojeniem . . . , s.
36-50; tenże, "Uzbrojenie" ... ; tam dalsza literatura.
31 A. Nadolski, Nieklóre probk",y Z zalerulI hiflorii
wojskowej .. . , s. 292-293.
32 M. in. z Wrocławia; Broń średniowieczna Z zie",
polskich... , nr kat. 5 I , S. 3 I i tbl. 8; z sąsiedniego
terenu Słowian połabskich, z Behren-Liibchin w by­
łej NRD; J. Herrmann, KIIIINr lI1IIi KlI1Isl der S/awen
i1l Delllschland /JO'" 7 his IJ Jahrhll1lderl, Berlin 196),
ryc. 26.
33 A. Nadolski, SIt«Jia nad NZbrojenie", . .. , s. 36-jO.

10 20nvn
D :lelazo
U telazo noweglale
Fc:;;;g stal
Technologia żelcźców toporów z XI w., znalezio­
nych w Lutomiersku pod Łodzią (wg J. Piaskow­
skiego, rys. E. Marosikowa)
Typ I obejmuje czekany, czyli żeleźca
niewątpliwie bojowe, o tylcu zaopatrzo­
nym w dodatkowe wzmocnienie zwane
młotkiem, służące do zwiększenia skutecz­
ności ciosu zadanego obuchem. Według
zgodnej opinii rzeczoznawców jest to
broń pochodzenia wschodniego, mająca
w swej azjatyckiej ojczyźnie odrębny i dłu­
gi rodowód. Nie oznacza to jednak, że
wszystkie, niezbyt zresztą liczne' (ogółem
zaledwie kilkanaście), żeleźca wczesno­
średniowiecznych czekanów z ziem pol-
skich należy uważać za importy. Przeciw­
nie, mamy powody przyjąć, że przynaj­
mniej niektóre z nich są produktem ro­
dzimego rzemiosła, umiejętnie wykorzy­
stującego obce wzory. Dotyczy to
w szczególności czekanów podtypu a,
o ostrzu szerokim, asymetrycznym, wy­
ciągniętym ku dołowi w charakterysty­
czną " brodę".
Do typu II zaliczono duże żeleźca
o ostrzu symetrycznym, rozszerzonym
wachlarzowato, o osadzie stosunkowo
drobnej, zaopatrzonej w niewielkie wąsy,
pozbawionej kapturka. Uważa się je po­
wszechnie za formy pochodzenia normań­
skiego. Późne egzemplarze tego typu
przetrwały do niedawnych czasów w kul­
turze ludowej krajów skandynawskich.
Na ziemiach polskich znaleziono niewiele
takich żeleźców (niespełna 10) i z wszelką
słusznością można dopatrywać się w nich
importów z Północy.
Typ III to również duże żeleźca
o ostrzu bardzo szerokim, niemal prostym
i asymetrycznym, bo wyciągniętym bar­
dziej w dół niż ku górze. Szyjka jest
wąska i długa, obuch płaski, z lekko
zaznaczonym młotkiem, wąsy osady wy­
datne 34. Podobne żeleźca, w ogóle dość
rzadkie (w Polsce tylko kilka egzemp­
larzy), niekiedy zdobione inkrustacją, znaj­
dowane są w północnej części ziem pol­
skich, a także w sąsiednich krajach nad­
bałtyckich, od Połabia po Prusy. Znalezi­
ska z terenu Polski mogą być produktami
miejscowymi, ale równie dobrze impor­
tami z obszarów przyległych .
W obrębie typu IV pomieszczono żeleź­
ca o ostrzu wąskim, zazwyczaj prostym
lub słabo łukowatym, symetrycznym albo
nieznacznie rozszerzonym ku dołowi. Osa­
da rozmaicie ukształtowana, gładka lub
z wąsami, albo i z wąsami, i z kapturkiem.
Jest to typ dosyć rozpowszechniony, na-
wiązujący kształtem do rzadko spotyka­
nych na naszych ziemiach okazów z tak
zwanego okresu rzymskiego (pierwsze
wieki n.e.). Można podej rzewać, że w ra­
mach tego właśnie typu oprócz egzem­
plarzy autentycznie bojowych znajduje się
pewna liczba żeleźców o charakterze prze­
de wszystkim roboczym. Zbliżone właś­
ciwości wykazują bardzo nieliczne żeleźca
typu VI, różniące się od typu IV osadą
w kształcie krótkiej tulejki.
Najpospoliciej (około �o% całego ma­
teriału) występują żeleźca typu V, z ost­
rzem szerokim lub dość szerokim, zawsze
asymetrycznym, wyciągniętym ku dołowi
w charakterystyczną mniej lub bardziej
"
wydatną " brodę . Ich osada ukształtowa­
na jest rozmaicie. Poza okazami z wąsami
i kapturkiem (odmiana a) spotykamy oka­
zy z kapturkiem, ale bez wąsów (odmiana
b), z , wąsami, ale bez kapturka (odmiana
c), a wreszcie z osadą gładką, pozbawioną
i wąsów, i kapturka (odmiana d). Te
ostatnie wykazują największe podobień­
stwo do dzisiejszych roboczych siekier
i ich przeznaczenie bojowe może budzić
pewne wątpliwości. Typ V ma zasięg
interregionalny, bardzo rozległy, ale, jak
się wydaje, najpowszechniej występuje
w krajach bałtyjskich i słowiańskich, także
w Polsce.
Dysponujemy wynikami pewnej, nie­
stety zbyt szczupłej, liczby badań techno­
logicznych, jakim poddano żeleźca topo­
rów znalezionych na naszym terenie.
Szczególnie interesujące są rezultaty uzys­
kane na podstawie materiałów z cmen­
tarzyska w Lutomiersku pod Łodzią 35 .
Zbadano tam siedem żeleźców, w tym
jedno żeleźce czekana (typ I). Spośród
żeleźców toporów jedno (nr należy do
�)
typu VI, pozostałe reprezentują typ V.
Zeleźce czekana (z grobu nr 69), którego
"
kształt (ostrze z wyraźną " brodą ) wska-
zuje, że może tu chodzić o produkt
miejscowy, odkuto z miękkiego żelaza
o niewysokiej zawartośCi fosforu i bardzo
rozmaitej wielkości ziarna. Ostrze nawęg­
lono, obróbki cieplnej nie zastosowano.
Zbliżoną technologię stwierdzono w przy­
padku żeleźców toporów nr I , z, 3 i � (od­
powiednio z grobów nr 4, 70, 8 8 i 44).
Zelcźce nr I wykonano z żelaza o średniej
zawartości fosforu, podobnie jak żeleźce
nr 2, w którym domieszka fosforu była
bardzo niewielka. Obydwa nawęglono
jednostronnie, uzyskując w przypadku
żeleźca nr I w warstwie przypowierz­
chniowej zawartość węgla dochodzącą do
0,70%. Zeleźce nr 3 nawęglono tak jak
i poprzednie, ale ponadto poddano je
obróbce cieplnej, która zapewne polegała
na miejscowym zahartowaniu i odpusz­
czeniu. Podobne zabiegi, to znaczy edno­ J
stronne nawęglenie, a następnie praw­
dopodobnie hartowanie i odpuszczenie,
zastosowano też VI czasie produkcji żeleź­
ca nr �, odkutego z żelaza o bardzo
niskiej zawartości fosforu.
Być może nieco odmiennie potrakto­
wano żeleźce nr 4, znalezione luźno, bez
ustalonego związku z konkretną jamą
grobową. Można przyjąć, że jego ostrze
zgrzewano z trzech warstw, z których
dwie zewnętrzne były z żelaza, a środkowa
ze stali. Nie jest jednak wykluczone, że
zastosowano tu inną technologię, polega­
jącą na głębokim nawęgleniu i następują­
cym po nim częściowym odwęgleniu
w partiach odległych od ostrza.
Całkowicie różna jest technologia stwier­
dzona w przypadku żeleźca nr 6. Odkuto
34 W dawniejszej literaturze archeologicznej typ
ten najniesluszniej porównywano z halabardll; por.
m. in.: J. Kostrzewski, lVI//llra prapo/IU, Warszawa
1962, s. 274, objaśniCRia do ryc. 243.
35 J. Piaskowski, Me/alozllłl»lrze badania...

56 57
je z miękkiego żelaza o wysokiej zawarto­ nim zapewne na polowaniach. Podobną Schemat działania łuków róż­
ści fosforu, po czym wzdłuż ostrza przy­ sytuację stwierdzamy zresztą wówczas nej konstrukcji (wg J. Wer­
nera. rys. J. Wieczorek)
spawano przez zgrzewanie cienki pasek wśród ogółu rolniczych plemion europej­
ze stali. Obróbki cieplnej prawdopodobnie skiego barbaricum, które wyruszały na
nie zastosowano. wyprawy wojenne uzbrojone głównie
Technologia nawęglania żeleźca, która w tarcze, włócznie i oszczepy oraz w mie­
zdaje się charakterystyczna dla materiału cze i jednosieczne noże-kordy. Jeszcze
z Lutomierska (pięć bądź sześć na ogólną Prokopiusz z Cezarei, piszący około po­
liczbę siedmiu okazów zbadanych), znana łowy VI w. n.e., wymienia tarcze i osz­
jest także z innych polskich stanowisk czepy jako podstawową broń wojowni­
z wczesnego średniowiecza (Piekary pod ków słowiańskich, niepokojących pogra­
Krakowem, Buczek w województwie sie­ niczne prowincje imperium bizantyjskie­
radzkim, Tum pod Łęczycą) . Również g0 38 . Jednakże w później szej o pół wieku
struktura topora nr 6 ma swój odpowied­ relacji Pseudo-Maurycy wspomina, że Sło­
nik w Polsce (Tum pod Łęczycą)· Nato­ wianie oprócz tarcz i oszczepów używają w omawianym okresie. Wolno się do­ Strzały wyrzucane z łuku składały się
miast seria ruska (ogółem 27 egzemp­ też "drewnianych łuków i drobnych strzał myślać, że w społeczeństwie znakomicie z drewnianego promienia (brzechwy) za­
"
larzy), badana przez B. A. Kołczina, powleczonych trującą substancją 39. Od­ obytym z codziennym i różnorodnym opatrzonego na jednym końcu w grot,
wykazała w zasadzie technologie w Luto­ tąd aż do 'końca średniowiecza broń strzel­ wykorzystywaniem surowca drzewnego a na drugim w pierzysko (lotki). Opierzo­
miersku nie spotykane. cza będzie ważnym elementem uzbrojenia nieomal każdy był zdolny do wystrugania ny koniec brzechwy, zwany osadą, miał
W świetle tego można przyjąć, że seria europejskiego, w tym także w Polsce łęczyska, przynajmniej o przeciętnych wa­ odpowiednio nacięty rowek, ułatwiający
lutomierska reprezentuje produkcję miej­ i w innych krajach słowiańskich. lorach. Nie można jednak wykluczyć is­ oparcie strzały o cięciwę.
scowego rzemiosła. Warto przy tym pod­ Łuk jest, jak wiadomo, bronią o bardzo tnienia wyspecjalizowanych fachowców, Nie znamy z terenu Polski ani jednej
kreślić, że w przeciwieństwie do skom­ dawnym rodowodzie i ogromnym, ogól­ którzy reprezentując szczególne kwalifi­ wczesnośredniowiecznej strzały zachowa­
plikowanej technologii, jaką wykazały noświatowym rozprzestrzenieniu. Z dwóch kacje, talenty i doświadczenia produko­ nej w całości. Natomiast żelazne grociki
groty włóczni z tego samego stanowiska, jego zasadniczych odmian: "równiko­ wali łuki wyższej jakości. strzał znajdowane są dość pospolicie.
"
technologia żeleźców toporów jest prosta. wej , czyli prostej, oraz "azjatyckiej", W materiale archeologicznym z ziem Niekiedy natrafiamy na nie w wyposa­
Potwierdza to nasz pogląd o traktowaniu zwanej też refleksyjną lub złożoną, w Pol­ polskich parokrotnie natrafiono na frag­ żeniu grobowym, ale ona ogół odkrywa
we wczesnym średniowieczu topora jako sce wczesnośredniowiecznej dominowała menty wczesnośredniowiecznych łęczysk. się je w trakcie badania wczesnośred­
broni obuchowej, rażącej przede wszyst­ niewątpliwie pierwsza, od tysiącleci za­ Najlepiej zachowany pochodzi z wykopa­ niowiecznych osad, zwłaszcza obronnych,
kim swą masą, a nie ostrzem, którego domowiona w Europie Zachodniej i Środ­ lisk na Wawelu w Krakowie. Jest to czyli grodów. Jest to zrozumiałe, po­
jakości poświęcano w tych warunkach kowej . Łęczysko łuku prostego stanowi część łęczyska z drewna cisowego, o dłu­ nieważ strzały, w przeciwieństwie do
stosunkowo niewiele troski. pręt drewniany o różnej długości, która gości 65 centymetrów, co pozwala wnios­ innych rodzajów broni, stanowiły pro­
Bardzo istotne miejsce w arsenale woj­ w przypadku broni używanej we wczes­ kować, że pierwotna długość całości mog­ dukt masowy i stosunkowo tani, z natury
ska pierwszych Piastów zajmował łuk, nośredniowiecznej Polsce zazwyczaj za­ ła dochodzić nawet do 1 80 centymetrów,
z którego wyrzucano strzały 36. Potwier­ pewne nie o wiele przekraczała 1 00 cen­ byłaby więc jak na ówczesne polskie
dzają to wymownie słowa Thietmara, tymetrów. Na łęczysko dobierano ma­ stosunki nader znaczna. Gryf, czyli róg, 36 M. in.: Z. Ż ygulski jun. • Broń III dalllntj Po/m. . . •

który pisząc o pieszych wojownikach teriał odpowiednio twardy i zarazem s. l2 i n.; A. Nadolski. SllIIiia nad lIZbrojenie"'. . . • s.
jest starannie wypracowany i ma dwa ..
60-67; tenże. .. Uzbrojenie ... ; J. Werner. Polska
Bolesława Chrobrego stwierdza wprost, sprężysty . Szczególnie preferowano cis, zaczepy na cięciwę 40. broń. LJe i luisza. Wrocław 1 974. Tam dalsza
iż ,,[ . ]sagittis [ ... ] maxime dejenden/ur" 37. którego drewno, o żółtoczerwonawym
..
Cięciwy ze zrozumiałych względów nie literatura.
Fakt ten tym bardziej zasługuje na uwagę, zabarwieniu i bardzo zbitym słoju, w zna­ zachowały się. Wnioskując na podstawie 37 Thietmar. Cbroni(on. VI. 22. wyd. M. Z. Jedli­
że wśród plemion zamieszkujących ziemie cznym stopniu odpowiadało pożądanym analogii, głównie późniejszych, możemy cki. Poznań 1 9 H . s. H l .
polskie w pierwszych wiekach naszej ery właściwościom technicznym. W braku 38 M . Plezia. GmlUe i la.ińsleie t!"ódla da najslarS'{J(h
się domyślać, że skręcano je ze strun
dZiejólll Słolllian. Poznań-Kraków 1 9 l 2. cz. l. s. 69.
rola łuku jako broni wojennej była zupeł­ cisu stosowano jesion, wiąz, klon. Nic zwierzęcych, a także z, włókien roślinnych 39 TanIŻe. s. 92.
nie znikoma, aczkolwiek posługiwano się nam nie wiadomo o producentach łuków - z lnu lub konopi. 40 J. Werner. Polska broń . . . • s. 1 8. ryc. I . 2.

58 59

Groty strzał wczesnośredniowiecznych z ziem pol­
skich (wg A. Nadolskiego, rys. E. Marosikowa)
rzeczy przeznaczony do rozrzucania,
w związku z tym łatwo tracony, a w na­
stępstwie często trafiający do nawarst­
wień archeologicznych.
Wśród wczesnośredniowiecznych gro­
cików strzał z terenu Polski można wyróż­
nić dwie zasadnicze kategorie: grociki
z liściem płaskim zaopatrzonym w za­
dziory oraz takież grociki bez zadziorów,
o kształcie lancetowatym lub romboidal­
nym. Osadzano je na brzechwie za pomo­
cą tulejki lub trzpienia. Pierwszy z tych
sposobów przeważa wśród grocików z za­
dziorami, drugi jest charakterystyczny dla
grocików pozbawionych zadziorów. Wy­
daje się, że grociki bez zadziorów, zwłasz­
cza te o liściu romboidalnym, reprezentują
formę archaiczną, stosowaną w zasadzie
nie później niż w X wieku. Trafiające się
niekiedy w naszym materiale grociki o liś­
ciu dłutowatym lub graniastym uchodzą
za formy obce, wschodniego pochodzenia.
Całą resztę należy uznać za wyrób rodzi­
my, produkowany powszechnie i w du­
żych ilościach. O znacznym zapotrzebo­
waniu na ten element uzbrojenia świadczą
osady służebne o nazwach typu " Grot-
60
powiedniej temperaturze, co trwało kilka­ rzędną. Szabla, typowa broń sieczna kon­
niki " , wskazujące na związki ich miesz­
naście miesięcy. Ta wysoce rozwinięta nych nomadów, nie przyjęła się u nas
kańców z masową produkcją grotów do
technologia mogła być - i niewątpliwie w tym czasie zupełnie, mimo stałych
strzał, przeznaczoną zapewne głównie dla
bywała - znacznie uproszczona, co w efe­ kontaktów z Węgrami i z Rusią Kijowską,
oddziałów drużynnych. Mniej pewne jest
kcie dawało produkty mniejszej klasy. której uzbrojenie kształtowało się pod
znaczenie nazw typu ,,)adowniki" , " Cie­
Zawsze jednak łuk złożony zachowywał silnym wpływem groźnych sąsiadów ste­
mierniki " , sygnalizujących, być może,
swą podstawową właściwość polegającą powych. Do zupełnych wyjątków należy
produkowanie jadu ( "ciemieru " ) do za­
na tym, że w spoczynku jego łęczysko odnalezienie w naszym materiale wczes­
truwania strzał.
było wygięte w stronę przeciwną niż nośredniowiecznym wielkiego, jednosiecz­
Oprócz rodzimego łuku prostego mógł
w stanie napiętym. Aby założyć cięciwę, nego noża bojowego, w rodzaju germań­
w czasach pierwszych Piastów trafiać na
należało je zatem wygiąć odwrotnie (stąd skiego " skramasaxa" lub " langsaxa" 41 .
nasze ziemie łuk refleksyjny (złożony),
nazwa " refleksyjny "), co wymagało znacz­ Spośród zwykłych noży, powszechnie no­
typu "azjatyckiego" . Łuk taki znany był
nego wysiłku, ale znakomicie zwiększało szonych przez ówczesnych mieszkańców
nadśródziemnomorskim ludom starożyt­
siłę wyrzutu strzały. ziem polskich, tylko największe, stosun­
nym. Przynosili go także ze swej stepowej
Strzały, a niekiedy i mniejsze łuki, kowo nieliczne, mogły być użyte jako
ojczyzny najeżdżający Europę wschodni
noszono w futerałach, zwanych kołczanem broń, a i to raczej w szczególnych okolicz­
koczownicy: Hunowie, Awarowie, Buł­
(lub tułem) i łubiem, przy czym kołczan nościach, w zwadzie, w samoobronie czy
garzy, Węgrzy, Połowcy i inni. Mieszkań­
ze strzałami zawieszano przy prawym, też z zamiarem skrytobójstwa. Nader
cy ziem polskich mogli się z nim zapoznać
a łubie z łukiem przy lewym boku. Nazwa prawdopodobne, choć oparte tylko na
albo dzięki bezpośrednim kontaktom z lu­ "
dami koczowniczymi, albo też za pośred­ " łubie świadczy o materiałe, z jakiego je domysłach, jest stosowanie maczug w ich
wykonywano, przynajmniej pierwotnie. naj prostszej formie, jaką była drewniana
nictwem Rusi, gdzie wpływ koczowników
Z czasem zapewne miejsce łyka drzew­ pałka, ewentualnie nabijana kamieniami.
był z natury rzeczy szczególnie silny.
nego lub kory, zwłaszcza brzozowej, zajęła Brak jakichkolwiek pozostałości po ma­
Znajomość w tym czasie łuku refleksyj­
skóra. Ze skóry również sporządzano czugach zaopatrzonych w żelazne kolce,
nego nawet na zachodzie Europy jest
kołczany. a na ołowianą głowicę buławy natrafiono
zresztą poświadczona przez nie budzące
Pełne opanowanie umiejętności łucz­ w jednym tylko, zupełnie wyjątkowym
wątpliwości źródła ikonograficzne, między
niczych nie było łatwe i niewątpliwie przypadku. Kilka egzemplarzy głowic
innymi przez tak zwaną Oponę z Bayeux,
wymagało systematycznego, długotrwałe­ buław z brązu, o charakterystycznym
powstałą pod koniec XI wieku.
go szkolenia. W ręku dobrego strzelca wielościennym kształcie, to niewątpliwie
W przeciwieństwie do prostego w kon­
łuk stawał się jednak bronią bardzo groź­ importy z Rusi, gdzie buław takich pod
strukcji łuku " równikowego " , łuk "az­
ną, skutecznie niwelującą różnicę między
jatycki " miał łęczysko w skomplikowany
konnym i pieszym, opancerzonym i po­ 41 A. Nadolski, Stll//ia nad ttzbrojeniem ... , s. 68-70;
sposób sklejane z kilku warstw różnorod­
zbawionym zbroi. Można przyjąć, że ostatnio stwierdzono w polskim materiale archeo­
nego tworzywa. Zasadniczą warstwę dre­
w tamtych czasach dobry łucznik, po­ logicznym interesujący egzemplarz jednosiecznej
wnianą, utworzoną z kilku odpowiednio
sługujący się łukiem przeciętnych roz­ broni białej, długiej, z głownią o ostrzu lekko
dobranych i spojonych ze sobą części, wklc;słym, podobny do okazów znanych m. in.
miarów, osiągał szybkostrzelność docho­
uzupełniano warstwą ze ścięgien zwierzę­ z terenu Skandynawii: S. )asnosz, Materiały i sttlÓia
dzącą do kilku strzał na minutę, przy
cych i warstwą z rogu, przy czym pierwszą dtJ dziejów osadnictwa starożytnego i wczesnośredniowiecz­
donośności praktycznej znacznie przekra­ nego Ziemi Obornicko-RogoZińskiej (cz. III), Fontes
doklejano od strony zewnętrznej, a drugą
czającej 1 00 metrów i znacznej celności. Archaeologici Posnanienses, t. XXXIII (1982-1 984),
od wewnętrznej. Partię ścięgnistą, wraż­
Siła przebicia strzały była groźna także s. 96; drugi, analogiczny "Iangsax" znaleziono na
liwą na wilgoć, pokrywano cienko złusz­ XI-wiecznym cmentarzysku na Mazowszu płockim:
dla przeciwnika okrytego pancerzem.
czoną korą brzozową, a całość umacniano T. Kordala, L'arme b/anche a tm Iranchant dM haltt
Inne rodzaje broni zaczepnej odgrywały
kościanymi wkładkami. Tak zmontowane M'!Ytn Age trollVie a Ploc/e-Podt;Jr.oce (Mazovie-Pologne),
w wojskach wczesnośredniowiecznej mo­ Fasciculi Archaeologiae Historicae, fasc. IV, Łódź
łęczysko stopniowo wyginano, nadając
narchii piastowskiej rolę zupełnie pod- 1990, s. 27-29.
mu pożądany kształt, i wysuszano w od-
61
wpływem wschodnim używano dość po­
wszechnie. Nie stwierdzono u nas również
dobrze znanych na Rusi kiścieni. Po­
sługiwanie się procą trzeba uznać za moż­
liwe, ale nie pozostały po tym żadne
ślady. Wreszcie kusza mogła się u nas
pojawić pod koniec omawianego okresu,
ale na dobre zadomowiła się w czasie
nieco późniejszym i dlatego będzie omó­
wiona w rozdziale następnym.
We wczesnym średniowieczu jedynym
elementem uzbrojenia ochronnego uży­
wanym u nas powszechnie była tarcza 42 ,
od której wzięła swą nazwę naj liczniejsza
kategoria wojowników: tarczownicy. Ta­
rcza wczesnośredniowieczna, zwana
szczytem, różniła się zasadniczo od swej
poprzedniczki używanej przez barbarzyń­
skie plemiona Europy w ciągu kilku
pierwszych wieków naszej ery, czyli
w okresie wpływów rzymskich. Tarcza
z okresu rzymskiego była kolista lub
owalna, drewniana i zapewne obita skórą.
Miała przykrawędne okucie żelazne oraz
umieszczone centralnie, również żelazne,
umbo. Od spodu tarczy, pod umbem,
umieszczony był metalowy imacz, za któ­
ry chwytano dłonią. Taki system uspra­
wniał władanie osłoną, ale absorbował
niemal bez reszty lewą rękę wojownika,
był zatem dogodny dla pieszego wal-
Tarcza migdałowata z XI-XII w. - rekonstrukcja
(wg Z. Zygulskiego, rys. E. Marosikowa)
62
czącego wręcz włócznią lub mieczem
albo wyrzucającego z wolnej ręki osz­
czepy. Nie nadawał się natomiast dla
jeźdźca, który musiał lewą ręką powo­
dować koniem, ani dla pieszego łucznika,
używającego przy strzelaniu obu rąk.
Rozwój kawalerii oraz wzrost znaczenia
łuku, które w wojskach słowiańskich
zaznaczyły się od początków wczesnego
średniowiecza, wymagały zastosowania
nowych rozwiązań. Rozpowszechniły się
zatem tarcze noszone na lewym przed­
ramieniu, przesuwanym przez umieszczo­
ne na wewnętrznej stronie rzemienne
pętlice. Uzupełniające zawieszenie stanowił
dodatkowy pas przechodzący przez ramię
wojownika. Dzięki takiej konstrukcji lewa
dłoń zbrojnego pozostawała wolna i mog­
ła uchwycić wodze konia lub łęczysko
łuku. Tarcza wczesnośredniowieczna po­
czątkowo zachowywała tradycyjny kształt
kolisty albo owalny, jednak z czasem (w
ciągu XI wieku) pojawiły się również
formy migdałowate, szczególnie dostoso­
wane do chronienia jeźdźca siedzącego na
koniu. Materiałem do wyrobu tarcz pozo­
stało drewno', zapewne powleczone skórą,
którą niekiedy pokrywano barwnym ma­
lowidłem. Metalowe umba i imacze, kon­
strukcyjnie już nie uzasadnione, wyszły
na naszym terenie z użycia, jeżeli nie brać
pod uwagę ewentualnych nielicznych im­
portów.
O znacznym w owym czasie zapotrze­
bowaniu na tarcze świadczą pośrednio
także nazwy miejscowe typu " Szczytniki" ,
określające producentów tarcz-szczytów.
Jednakże wśród archeologicznych zabyt­
ków z terenu Polski nie zachowała się,
nawet fragmentarycznie, ani jedna rodzi­
ma tarcza z X-XII wieku. Przesądziła
o tym nietrwałość organicznych materia­
łów, z których tarcze sporządzano, a za­
pewne także panujący u nas w tamtych
Wczesnośredniowieczne ozdobne hełmy z ziem polskich. Rekonstrukcja (wg A. Nadolskiego, rys.
E. Marosikowa)
czasach rytuał pogrzebowy, eliminujący
z wyposażenia grobowego uzbrojenie
ochronne. O kształcie i konstrukcji pol­
skich tarcz z X-XI wieku możemy zatem
wnioskować tylko ze wzmianek zawartych
w źródłach pisanych oraz z analogii,
głównie ikonograficznych, z krajów
ościennych.
Korzystniej przedstawia się sytuacja
w odniesieniu do hełmów. Na naszym
terenie pozyskano co najmniej sześć wcze­
snośredniowiecznych okazów zachowa­
nych w oryginale i reprezentujących dwa
odrębne, charakterystyczne typy, oba zre­
sztą dobrze mieszczące się w ramach
ówczesnych stosunków europejskich.
W początkach wczesnego średniowiecza
zachowały się tu jeszcze gdzieniegdzie
jako przeżytki formy hełmów odziedzi­
czone po starożytności klasycznej . Nieba­
wem jednak zostały one całkowicie i osta­
tecznie zdominowane przez formy wy-
63
kształcone na Wschodzie, którego silnym
wpływom podlegało zresztą już także
uzbrojenie rzymskie w ostatnim, schył­
kowym okresie Cesarstwa 43.
Owe formy wschodnie reprezentowane
były przez hełmy o dzwonie w przy­
bliżeniu półkolistym lub stożkowatym,
zbudowanym najczęściej w konstrukcji
segmentowej lub żebrowej. W pierwszej
z tych odmian dzwon złożony był z kilku
spojonych (znitowanych) ze sobą blach.
W odmianie drugiej poszczególne blachy
42 Na ten temat m. in.: Z. Zygulski jun., Broń
w dawnq Polsce. . . , s. 41-42 i n.; A. Nadolski, SI/ulia
nad IłZbrojenie",. . . , s. 75-77; tenże, "Uzbrojenie ... ;
"
tenże, Broń i slrój rycerstwa polskiego w średniowieczu,
Wrocław 1979, s. 48-50. Tam dalsza literatura.
43 Na ten temat m. in.: C. Blair, Ellropean Ar",ollr,
c. 1066 lo c. 1100, London 1 9 5 8 , s. 2 5-27; Z.
Z ygulski jun., Broń w dawnq Polsce . . . , s. 3 2-3 5 , 78-80
i n.; A. Nadolski, Sludia nad IłZbrojenie", . . . , s. 70- 75 ;
"
tenże, "Uzbrojenie ... ; tenże, Broń i strój ... , s. 45-48.
dzwonu przytwierdzano do konstrukcji niętej w ten sposób części kaptura kol­
ramowej utworzonej z grubszych pasów czego, chroniącej twarz. Wokół dolnej
metalu, skutecznie umacniającej całość krawędzi dzwonu widoczne są otworki
hełmu. po nitach, którymi przytwierdzona była
Odwołanie się do takich rozwiązań tekstylna lub skórzana wkładka, wyścieła­
wynikało z trudności, na jakie natrafiano jąca wnętrze hełmu. Dzięki zagranicznym,
przy próbach wykucia dzwonu z jednego także ikonograficznym analogiom wiek
kęsa metalu, co w początkach epoki wy­ znaleziska można odnieść do XI-XII
raźnie przekraczało możliwości producen­ stulecia. Fakt, że rezydencja na wyspie
tów. Z czasem jednak, zapewne w ciągu przeżywała swą świetność w końcu
X wieku, metalurgia europejska pomyśl­ X i w początkach XI wieku, przemawiał­
nie rozwiązała ten problem. Pojawiły się by raczej za datowaniem wcześniejszym.
hełmy stożkowe, tak zwane normańskie, Bardzo podobny do egzemplarza led­
zaopatrzone w nosal chroniący twarz, nic kiego jest doskonale zachowany hełm
wykute z jednego kęsa żelaza lub spojone wydobyty z Jeziora Orchowskiego (woje­
ściśle z dwóch części, uprzednio odpo­ wództwo bydgoskie). Także w tym przy­
wiednio ukształtowanych. padku stwierdza się dzwon stożkowaty Hełm bojowy z XI w., znaleziony w Jeziorze Orchowskim, woj. bydgoskie (wg Z. Rajewskiego, rys.
Istotna różnica między hełmami produ­ z wybrzuszeniem i granią przebiegającą E. Marosikowa)

kowanymi w zachodniej Europie a po­ pionowo wzdłuż osi symetrii, dzwon ten
chodzącymi ze Wschodu polegała na tym, jednak jest prawdopodobnie starannie rech mniej więcej trójkątnych, znitowa­ Ozdobne hełmy-szyszaki z Wielkopol­
że pierwsze z nich nakładano na oddziel­ spojony z dwóch części, usytuowanych nych ze sobą blach żelaznych, przy czym ski (fot. kol. 4) znajdują poza Polską
ny, okrywający całą głowę kaptur kolczy, jedna na drugiej . Na końcu nosala nie blachy przednia i tylna zachodzą na bocz­ wiele bliskich, a po części zupełnych
skórzany lub tekstylny, natomiast na widać haczyka, co być może jest wynikiem ne. Nosala brak. Dolna krawędź ujęta jest analogii w postaci egzemplarzy znalezio­
Wschodzie stosowano czepiec kolczy, uszkodzenia. Przykrawędne otworki po w obręcz żelazną, rozbudowaną w charak­ nych w Prusach, na Węgrzech, a przede
ewentualnie pokryty lub podszyty tkaniną, nitach również i tu wskazują na pierwotną terystyczny, diademowaty ornament na wszystkim na ziemiach ruskich. Cała gru­
przynitowany na stałe do dolnej krawędzi obecność wyściółki. Hełm orchowski mo­ blasze czołowej. Na blachach bocznych pa od dawna jest przedmiotem zaintere­
hełmu, chroniący w ten sposób tylko żna datować podobnie jak jego lednicki znajdują się czworolistne, ozdobne, żelaz­ sowania archeologów i bronioznawców,
boki twarzy i szyję wojownika. odpowiednik, a więc w ogólnych grani­ ne rozetki, a szczyt dzwonu zaopatrzony ma już zatem sporą literaturę, w której
Dwa spośród znalezionych w Polsce cach XI-XII wieku. jest w nasadzoną tulejkę, przeznaczoną starano się określić wiek, charakter i pro­
okazów są typowymi przedstawicielami Hełmy normańskie" z Lednicy i Or­ do zatknięcia w niej kity lub pióropusza. weniencję tych efektownych przedstawi­
"
hełmów "normańskich". Pierwszy z nich, chowa reprezentują w polskim materiale Blachy dzwonu pokryte są pozłoconą cieli wczesnośredniowiecznego uzbrojenia
częściowo uszkodzorty i niestety źle zre­ płatnerską technikę Zachodu. Pozostałe powłoką z miedzi lub brązu albo wprost ochronnego 44. W chwili obecnej nie ulega
konstruowany, wyłowiono z Jeziora Led­ cztery okazy, pochodzące również z Wiel­ pozłacane, a krawędzie dookolnej obręczy, wątpliwości ich wschodnia, a ściśle - rus­
nickiego (województwo poznańskie), kopolski, wykazują ścisłe związki ze rozetek i tulej ki, a także falisto wycinane ka geneza. Tylko na Rusi udało się w spo­
w sąsiedztwie wyspy, na której wznosiła Wschodem. Te okazałe zabytki odkryto krawędzie blach dzwonu, podłożone są sób bezsporny prześledzić ciąg ewolucyjny
się ważna rezydencja monarsza użytkowa­ - niestety, zawsze jako znaleziska przy­ pasemkami z blachy miedzianej. Przynaj­ opisywanych szyszaków, obejmujący for­
na w czasach Mieszka I, a zwłaszcza padkowe - w Gieczu (województwo mniej w niektórych przypadkach (hełm my wyj ściowe, w pełni rozwinięte i późne,
Bolesława Chrobrego. Ma on stożkowaty, poznańskie), Gorzuchach (kaliskie), Ol­ z Olszówki) części żelazne wykazują ślady rozrzucone na przestrzeni około 300 lat,
lekko wybrzuszony dzwon, wykuty wraz szówce (konińskie) i w okolicach Gniezna. srebrzenia. Przy dolnej krawędzi zawie­ od X do XII-XIII wieku. Zwrócono też
z prostokątnym nosalem z jednego kęsa Ich podobieństwo jest uderzające. Jedynie szony był pierwotnie czepiec kolczy, któ­
żelaza. Przez środek dzwonu, po osi w szczegółach wystroju można zaobser­ rego resztki zachowały się w egzemplarzu
+4 Przeważającą część tej literatury zreferował Z.
symetrii, przebiega zaznaczona grań. No­ wować nieznaczne rozbieżności. Wszyst­ z okolic Gniezna. Czepiec ten mógł być Żygulski jun., Broń w dawnej Polsct .. . , s. 78-80,
sal ma na końcu niewielki haczyk, prze­ kie cztery hełmy mają dzwon w kształcie zaopatrzony w powłokę lub w podszewkę dochodząc jednak do konkluzji, naszym zdaniem,
znaczony do zawieszania na nim podciąg- wybrzuszonego stożka, zbudowany z czte- tekstylną bądź skórzaną. dyskusyjnej.

64
5- Polska technika wojskowa 65

trafnie uwagę na odległy rodowód typu
wywodzącego się niewątpliwie z wzorów
sassanidzkich (irańskich).
W tej sytuacji okazy znalezione poza
obszarem ruskim można uznać za rezultat
importu z Rusi i takie stanowisko zajmu­
je część badaczy. Jednakże stosunkowo
zwarte skupisko złoconych hełmów stwier­
dzone w Wielkopolsce nasuwa przypusz­
czenie, że możemy liczyć się ze zlokalizo­
wanym w tym rejonie wtórnym ośrod­
kiem produkcyjnym, powielającym ściś­
le wzory zaczerpnięte znad Dniepru.
Ośrodek taki mógłby zawdzięczać swe
powstanie przybyciu do Polski odpowied­
nich ruskich specjalistów, przy czym ich
przyjazd mógł mieć charakter albo dob­
rowolny, albo przymusowy. To, co wiemy
o licznych jeńcach uprowadzonych z Ki­
jowa przez Bolesława Chrobrego w roku
1 0 1 8 , wskazywałoby raczej na drugą
z tych ewentualności. W każdym razie
działalność owej domniemanej, wtórnej
pracowni hełmiarskiej funkcjonującej
w pobliżu głównych ośrodków państwa
pierwszych Piastów musiała być krótko­
trwała. Przemawia za tym jednolity cha­
rakter wszystkich szyszaków składających
się na wielkopolskie skupisko.
Możliwość produkowania hełmów
w Polsce wczesnośredniowiecznej zdaje się
nadto wynikać z faktu występowania nazw
miejscowych typu " Słomniki"/ " Szłomni­
ki" , czyli wykonawcy szłomów-hełmów 45•
Zagadnienie to wymaga jednak dalszych
badań, a w szczególności nie musi się
wiązać z produkcją opisywanych tu złocis­
tych szyszaków wschodniego typu.
Niezależnie od ich pochodzenia nie
ulega wątpliwości, że szyszaki te, znale­
zione w Polsce, podobnie jak ich poza­
polskie odpowiedniki, były przeznaczone
dla wybitnych przedstawicieli wczesno­
feudalnego społeczeństwa. Wskazuje na
66
to ich niezwykle bogaty wystrój, z którym
- rzecz godna uwagi - bynajmniej nie
idą w parze wysokie walory techniczne.
Hełmy "normańskie" stanowią tu cał­
kowite przeciwieństwo. Niemniej wyra­
żony swego czasu pogląd o wyłącznie
reprezentacyjnym, paradnym charakterze
złoconych szyszaków z Rusi i Wielkopol­
ski 46 niezbyt koresponduje ze zwyczajami
epoki i nie wydaje się uzasadniony.
Najkosztowniejszą i niewątpliwie naj­
'mniej rozpowszechnioną część uzbrojenia
ochronnego w Polsce X-XII wieku sta­
nowiła zbroja 47. W jej ukształtowaniu
rywalizowały ze sobą od czasów odległej
starożytności dwie tendencje. Pierwsza
z nich, typowa dla Wschodu, traktowała
zbroję jako ochronny ubiór, preferowała
zatem konstrukcje elastyczne i luźne.
Tendencja druga, reprezentowana pier­
wotnie głównie przez wytwórców z Gre­
cji, zrazu mykeńskiej, później archaicznej,
a wreszcie klasycznej, dawała pierwszeń­
stwo ochronom z odpowiednio ukształ­
towanych, raczej sztywnych płyt (metal,
utwardzona skóra), połączonych w całość
zbliżoną do konturów ciała ludzkiego.
Szczególnie dobitnym przykładem takie­
go rozwiązania był grecki kirys "tor­
sowy" epoki klasycznej .
W uzbrojeniu wczesnośredniowiecznej
Europy, kształtującym się pod silnym
wpływem Wschodu, zapanowała zbroja
elastyczna i luźna. Tradycyjna terminolo­
gia polska, żywa aż do XVIII wieku,
a obecnie stosowana przez historyków
uzbrojenia, określa ten typ zbroi nazwą
" którzy szeroko użytkowali także i ten
"pancerz , co bywa przedmiotem niepo­
rozumień, ponieważ, jak wiadomo, w dzi­
siejszym potocznym języku nazwa ta ozna­
cza właśnie ochronę ze sztywnych płyt,
przeważnie stalowych.
Pancerze używane w Polsce i innych
krajach łacińskiej Europy w X-XII wieku
�
mogły być dwojakiego rodzaju. Pierwsza
: : : : :
z tych możliwości to kolczuga, druga to •
� � � · :
różne odmiany pancerza łuskowego. • • • • •
Kolczuga, czyli pancerz spleciony z dru­ • I • • :
• • • • •
cianych kółeczek, przez długi czas ucho­
• • • • • :
dziła za typowy wytwór Wschodu, przy­ • • • • •
swoj ony przez Europę Zachodnią dopiero
w okresie wypraw krzyżowych. Pogląd rn G) •
I
•
•
•
•
•
-
•
•
-
•
:
ten okazał się niesłuszny. Nowsze badania
wskazały wyraźnie na początkowe związki
•
kolczugi z Celtami, którzy osiągnęli zna­
o o o o o o
komite efekty w zakresie obróbki żelaza,
tworząc wiele technik i narzędzi używa­ �.�.
.
�.
• .. ����::.
[lU U l U U U
nych powszechnie aż do obecnej chwili.
•
Od Celtów znajomość kolczej plecionki
przejęli Rzymianie, zastosowali ją we o o o o o o
o o o o o o
własnym uzbrojeniu na równi z innymi
jeszcze, licznymi celtyckimi zapożyczenia­
mi, i przekazali z kolei ludom rodzącej się Różne odmiany techniki sporządzania średniowiecz­
nych pancerzy łuskowych i kolczych (wg O. Gam­
średniowiecznej Europy. Jednocześnie
bera, rys. E. Marosikowa)
wynalazek celtycki dotarł do ludów az­
jatyckich, początkowo głównie irańskich nych płytek z żelaza i stali, pozbawionych
(Sarmaci, Partowie, Persowie). Technika skórzanego czy też tekstylnego podkładu.
kolcza, zadomowiona w tym wtórnym, W literaturze przedmiotu toczy się od
wschodnim centrum, osiągnęła tam z cza­ dawna nie zakończony jeszcze spór na
sem świetny poziom i utrzymała się aż do temat rodzaju pancerza dominującego
lat stosunkowo niedawnych. w średniowiecznym uzbrojeniu europej­
Również antycznej, ale tym razem au­ skim. Jeden z dwóch dyskutujących obo­
tentycznie wschodniej proweniencji jest zów opowiada się za tym, że i w omawia­
pancerz łuskowy, mający postać skórzanej nym, i w nieco późniejszym okresie nie­
lub tekstylnej szaty o rozmaitym kroju, podzielnie panowała kolczuga. Drugi obóz
pokrytej przytwierdzonymi do jej powie­ uznaje, że równie istotną jak kolczuga rolę
rzchni metalowymi łuskami-zbrojnikami,
stykającymi się ze sobą albo zachodzącymi
na siebie dachówkowato. W Europie śred­ 45 M. Dembińska. A. Nadolski. Uzbrojenie. w:
niowiecznej pancerz taki mógł się pojawić Historia kM/tllTy materia/"ej Polski JII zarysie. Wrocław
1 978. t. I, s. 269'
również jako spuścizna po Rzymianach,
46 J. Antoniewicz. NieAJIóre dlJJllo4Y ko"taktóJII slo­
Jlliańsko-p1'llskUh JII okresie JII&i,es"oiredllwJllie&i,"Y'" JII illlie­
rodzaj zbroi. Mógł jednak być elementem t/e źródel arrheologi&i,".Jrh. "Wiadomości Archeologicz­
zapożyczonym wprost od koczowniczych ne ". 19 5 1 . t. XXII. z. 3-4. s. 23 3-277; po części też
ludów azjatyckich, choć odmianę szcze­ Z. Żygulski jun., Broń JII daJllnej Po/sre ...
47 Na ten temat m. in. C. Blair. Ellropea" Ar-
gólnie dla tych ludów typową stanowił
mOIlr. .. . s. 1 �24; Z. Żygulski jun., Broń JII daJII"ej
tak zwany pancerz " lamelkowy", ufor­ Polm... . s. 3 l-40 i n,; A. Nadolski. Stllliia NUI
mowany z łączonych między sobą drob- uzbroje"iem. . . • s. 77-80; tenże. Broń i strój. .. , s. 3 l -4) .
67
odgrywały tu pancerze innej konstrukcji,
zwłaszcza łuskowe. Dyskusja trudna jest
do rozstrzygnięcia wobec niedostatku jed­
noznacznych świadectw, ponieważ zacho­
wane pozostałości wczesnośredniowiecz­
nych pancerzy, czy to kolczych, czy to
łuskowych, trafiają się w Europie nie­
zwykle rzadko. Wyjątkiem są ziemie Rusi,
gdzie rytuał pogrzebowy w X-XII wieku
nakazywał włączać uzbrojenie ochronne
w skład wyposażenia grobowego, ale wła­
śnie ten rejon, ze względu na stałe i ścisłe
kontakty z nomadami stepowymi, nie mo­
że uchodzić za przykład typowy. Źródła
pisane zazwyczaj mówią po prostu o "pan­
cerzach" , nie wdając się w szczegóły kon­
strukcyjne, a jeśli je uwzględniają, to po­
sługują się przy ich określaniu terminami
nie dość precyzyjnymi i nie zawsze dla
nas jasnymi 48. Wreszcie ikonografia oka­
zuje się zawodna ze względu na uprasz­
czającą konwencję, do jakiej zazwyczą.j
uciekali się ówcześni artyści oddając skom­
plikowaną fakturę kolczej plecionki. Nie
dość krytyczni dawniejsi badacze trakto­
wali tę konwencję dosłownie, dopatrując
się w niej wiernego kopiowania rzekomo
istniejących, niezwykle różnorodnych spo­
sobów uzbrajania powierzchni wyobraża­
nych pancerzy.
Nie da się jednak zaprzeczyć, że wśród
wchodzących w rachubę źródeł ikono­
graficznych są i takie, które ponad wszelką
wątpliwość przedstawiają pancerze łusko­
we. Wydaje się zatem, że chociaż przewa­
ga kolczugi była w omawianym okresie
niewątpliwa, używano równocześnie także
innych rodzajów zbroi, zwłaszcza pan­
cerzy łuskowych. W łacińskiej Europie
mogły się one rozpowszechniać również
w wyniku naśladowania wzorów płyną­
cych z Bizancjum, gdzie konsekwentnie
nawiązywano do tradycji uzbrojenia rzym­
skiego.
Wczesnośredniowieczny pancerz kolczy
powstał w wyniku doświadczeń techno­
logicznych narosłych w ciągu wielu stule­
ci. Zasadniczo miał on kształt tuniki
(niekiedy zaopatrzonej w zarzucany na
głowę kaptur), sięgającej do kolan lub
nieco poniżej kolan, rozciętej u dołu
z przodu i z tyłu, co ułatwiało ruchy nóg,
a zwłaszcza dosiadanie konia. Rękawy
sięgały albo do przegubów dłoni, albo też
tylko do łokci bądź do połowy przed­
ramienia. Całość spleciona była z pierścieni
( " kolców ") drucianych w ten sposób, że
każde kółeczko łączyło się z czterema
sąsiednimi. Poszczególne kółka zwijano
z odpowiednio przyciętych kawałków dru­
tu żelaznego lub stalowego. Stykające się
końce zwiniętego drutu lekko spłaszczano
i łączono albo przez zgrzewanie, albo też
za pomocą nitu. Zazwyczaj układano sze­
regi przemiennie albo z kółek nitowanych,
albo zgrzewanych. Technika ta przetrwała
w Europie aż do końca XIV wieku.
Kolczugi późniejsze sporządzano tu już
wyłącznie z kółek nitowanych. Pancerz
kolczy średniej wielkości wymagał przy­
gotowania i splecenia od kilku do kilku­
nastu tysięcy kółeczek, przy czym im
kółka były mniejsze i liczniejsze, tym
plecionka gęstsza, a ochronne walory
pancerza wyższe. Aby nadać kolczudze
odpowiedni kształt, zapobiec jej " ciąg­
nięciu się " i zapewnić pełną swobodę
ruchów okrytemu nią wojownikowi, do­
bierano kółeczka różnych rozmiarów,
splatając je w miarę potrzeby gęściej
i rzadziej . Wynika stąd, że produkcja
kolczug była niezwykle pracochłonna
i wymagała wysokich kwalifikacji zawo­
dowych.
Dobra kolczuga skutecznie niwelowała
skutki ciosów, zwłaszcza zadanych bronią
sieczną. Dzięki szczególnej właściwości,
jaką było zbieganie się ku sobie kółeczek
w momencie uderzenia, stanowiła też temu należało zapobiegać, należało też
niezłą ochronę przed strzałami. Była prze­ niwelować jego niszczące skutki. Później­
wiewna i dość elastyczna. Nie chroniła sze analogie wskazują, że w tym celu
natomiast przed uderzeniem zadanym bro­ przechowywano kolczugi, nawet w po­
nią obuchową (np. toporem). Tę jej nie­ dróży, w skórzanych workach 49 , a zanie­
wątpliwie słabą stronę starano się zneut­ czyszczone starannie odrdzewiano. W celu
ralizować, wkładając pod pancerz kolczy odrdzewienia wkładano kolczugę do
odzież ze skóry, z grubej, mięsistej tkani­ miękkiego pojemnika wypełnionego wiór­
ny, a nawet odzież materacowaną (piko­ kami z twardego drzewa. Energiczne
waną), czyli " przeszywanicę " . potrząsanie pojemnikiem i trzepanie prę­
Pancerz łuskowy był mniej elastyczny tem jego powierzchni sprawiało, że wiórki
od kolczugi, mniej wygodny w noszeniu przenikając pomiędzy pierścienie kolczugi
i nieprzewiewny . Stosunkowo często ule­ wykruszały z nich rdzę i polerowały ich
gał uszkodzeniu, bo poszczególne łuski, powierzchnię aż do uzyskania należytego
zwłaszcza w trakcie walki, łatwo odrywały połysku.
się od podkładu, przez co powstawały Niezależnie od skomplikowanej pro­
miejsca nie chronione metalem i narażone dukcji i znacznej materiachłonności . pan­
na przebicie. Świadczą o tym niektóre cerzy (waga przeciętnej kolczugi docho­
(pozapolskie) wczesnośredniowieczne źró­ dziła do dziesięciu kilogramów), co mu­
dła pisane, gdzie odnajdujemy wzmianki siało przesądzać o ich wysokiej cenie,
o " rozkutych" lub " roznitowanych" łus­ rozpowszechnienie tego elementu uzbro­
kach zbroi. Mimo tych wad miał jednak jenia w Europie X-XII wieku wyka­
pancerz łuskowy poważne zalety. Chronił zywało stałą tendencję wzrostową. Wią­
nie tylko przed cięciem i pchnięciem, ale zało się to z systematycznym w tym
także przed siłą uderzenia . Był też w po­ czasie wzrostem znaczenia ciężkiej ka­
równaniu z kolczugą znacznie łatwiejszy walerii typu uderzeniowego. Nie inaczej
do wyprodukowania, a zwłaszcza do bie­ było w Polsce pierwszych Piastów, gdzie
żącej naprawy, której mógł, zapewne z do­ właśnie od pancerza (łac. Jorica) wzięła
brym skutkiem, podjąć się każdy przecięt­ nazwę najlepiej zbrojna i niewątpliwie
nie biegły w swym zawodzie kowal. konna elitarna kategoria wojów określana
Mówiąc o technicznych właściwościach przez ówczesne źródła pisane jako " pan­
wczesnośredniowiecznych pancerzy, warto cerni" (Joricatl) - przeciwstawiana ogó­
zatrzymać się nad zagadnieniem, które łowi zbrojnych, zaopatrzonych tylko
"
zazwyczaj uchodzi uwagi badaczy, ale w tarcze (cJipeati -
" tarczownicy ).
które było bardzo istotne dla użytkow­ Tym bardziej zadziwia znane twierdzenie
ników zbroi. Nie ulega wątpliwości, że
zbroje te, noszone w różnych okolicznoś­ 48 F. Buttin, DII coslllme mililaire all M�tfI Age
ciach, często wysoce nie sprzyjających el !t,,,/anl la Reifllliuance. Memorias de la Real
konserwacji żelaza, łatwo ulegały korozji. Academia de Buenas Letras de Barcelona, t. XII,
Ogromna powierzchnia metalu, jaką w su­ Barcelona 1971.
49 Znany archeolog radziecki B. A. Rybakow
mie tworzyła masa kółeczek splecionych
opowiadał autorowi o przechowywanym swego
w kolczugę, była mocno narażona na czasu w jego rodzinie skórzanym worku, który
szkodliwe działanie wilgoci, kurzu i in­ według domowej tradycji miał niegdyś służyć do
nych niepożądanych czynników. Działaniu transportu kolczugi.

68 69
doskonale poinformowanego autora zwa­
nego Gallem Anonimem, według które­
go rycerstwo polskie w końcu XI i w po­
czątkach XII wieku miało zarzucić daw­
niej noszone pancerze 50. Zdaniem Galla,
przyczyną tej zmiany, wyraź�e sprzecz­
nej z tendencją panującą w całej Europie,
były straty, jakie opancerzeni wojownicy
Bolesława Śmiałego ponieśli przy nieopa­
trznym torsowaniu wpław rzeki podczas
wojny z Pomorzanami. Historycy inter­
pretujący ten przekaz Gallowy zajmowali
rozmaite stanowiska, z których najbar­
dziej skrajne negowało wiarygodność
całej opowieści, sprowadzając ją do pło­
dów fantazji autora. Sugerowano też, że
Gall pragnął uzasadnić dostrzeganą przez
siebie rzekomą różnicę między skromniej­
szym uzbrojeniem Polaków a bardziej
kompletnym ekwipunkiem ich czeskich
czy też niemieckich antagonistów. Jed­
nakże wydaje się, iż relacja Galla może
być prawdziwa. Przypadki doraźnej rezy­
gnacji ze zbroi, w warunkach terenowych
lub innych nie sprzyjających użyciu cięż­
kiej kawalerii, są dobrze znane z czasów
późniejszych 51. Dzie.ło Anonima powsta­
wało w latach szczytowej polskiej aktyw­
ności militarnej na Pomorzu, gdzie po­
graniczne puszcze i bardzo liczne prze­
szkody wodne stwarzały okoliczności
dogodne raczej dla lżej zbrojnych wojow­
ników. W tym stanie rzeczy okresowe
poniechanie pancerzy na pomorskim te­
atrze działań wojennych mogło być naj­
zupełniej uzasadnione, a mogło też prze­
jściowo zaważyć na ekwipunku, w jakim
wojska Bolesława Krzywoustego wystę­
powały przeciw innemu nieprzyjacielowi,
poza obrębem Pomorza. Jakkolwiek by­
ło, zjawisko to nie miało charakteru
trwałego i w ciągu wieku XII zbroja
odzyskała w pełni swoje znaczenie w wy­
ekwipowaniu wojska polskiego.
70
3. Oporządzenie indywidualne
Poza uzbrojeniem ważną rolę w wypo­
sażeniu indywidualnego wojownika od­
grywa oporządzenie, którego zadaniem
jest ułatwienie kombatantowi uczestni­
czenia w działaniach wojennych. W wa­
runkach wczesnego średniowiecza do opo­
rządzenia zaliczamy odzież, pojemniki na
żywność i furaż, drobny sprzęt codzien­
nego użytku oraz całość wyposażenia
jeździeckiego.
Nie ma powodu sądzić, że odzież uży­
wana na wojnie różniła się w sposób
istotny od noszonej w życiu codziennym.
Możemy zatem przyjąć, że przeciętny
wojownik w państwie pierwszych Piastów
wyruszał na wojnę ubrany w płócienną
koszulę, wyrzucaną na płócienne spodnie­
-gacie. W porze chłodniejszej dochodziła
do tego wełniana tunika oraz kożuch,
jedno i drugie zapinane na drewniane lub
kościane guzy - " hetki" . Głowę okry­
wano wełnianą albo futrzaną czapką, ręce
w czasie mrozów chroniono w wełnianych
albo skórzanych rękawicach z jednym
palcem. Uzupełnieniem ubioru był pas
rzemienny bądź wełniana krajka 52. Wyniki
badań nad zachowanymi z tamtych czasów
reliktami tekstyliów pozwalają stwierdzić,
że ubiór - nawet wiejskiej ludności -
był wielobarwny. Naturalnemu zabarwie­
niu tkanin sporządzanych z lnu oraz
z kremowobiałej, szarej , brunatnej i czar­
niawej wełny owczej towarzyszyły kolory
będące wynikiem celowych zabiegów far­
biarskich, przy czym przeważały różne
odcienie brązu, czerwieni i żółci.
Od tych najprostszych norm odbiegał
w różnym stopniu ubiór wojowników
możniejszych i lepiej zbrojnych, zwłaszcza
noszących pancerze. O różnicy decydo­
wała już odmienność materiału: obok
rodzimego płótna i wełny pojawiał się
importowany ze Wschodu jedwab.
Oprócz pospolitych kożuchów owczych
i kozich noszono płaszcze podbite futrem
bobrowym, wiewiórczym, kunim. Coraz
częściej wzorzyste i wielobarwne szaty
zdobiono dodatkowo efektownymi haf­
tami i obszywkami. W tej grupie wojow­
ników ceniono też odzież skórzaną, przy­
datną szczególnie do noszenia pod pan­
cerzem kolczym, gdyż - o czym była już
mowa - mogła amortyzować skutki ude­
rzeń, przed którymi kolczuga chroniła
w sposób dalece niedostateczny. Tę samą
funkcję mogła spełniać odzież pikowana
(przeszywanica). Z preferowaniem w wa­
runkach wojennych kaftanów czy tunik
skórzanych należy się zresztą liczyć nieza­
leżnie od ich związków z kolczugą, a to
ze względu na trwałość i względną nie­
przemakalność materiału, z którego je
sporządzano. Kaftan z elastycznej a grubej
skóry sam przez się mógł być zresztą
niezłym surogatem zbroi.
W kronice Galla Anonima napotykamy
wzmianki, które zdają się wskazywać na
podejmowane li nas w tym czasie próby
uniformizacjI odzieży wojskowej. Czytamy
tam, że w czasie wojny z Czechami w roku
I I 10 przyboczny hufiec książęcy wystę­
pował " uzbrojony po dworsku" ("acies
cllriaJis curialiter armata" 53), z czego wyni­
ka, iż jako całość różnił się swym ek­
wipunkiem od innych, wra� z nim działa­
jących oddziałów. Jeśli nawet w ślad za
dosłownym brzmieniem przekazu przyjąć,
że chodziło w tym przypadku o różnice
w uzbrojeniu (arma) , a nie w ubiorze, to
w opisie uroczystego powitania przyby­
wającego do Polski Ottona III podano,
iż poszczególne, ustawione na obszernej
równinie polskie hufce "wyróżniała od­
mienna barwa strojów" ("di/lersitas in­
dllmentorum disco/ar /laria/lit" 54) . Brak do­
statecznych podstaw, aby w relacji tej
71
widzieć wierne odbicie rzeczywistości z ro­
ku 1 000, można ją jednak uznać za odzwie­
rciedlenie jeżeli nie stanu faktycznego, to
przynajmniej tendencji z późniejszych
o sto lat z górą czasÓw Krzywoustego.
Poza nielicznymi importami całość tek­
styliów, z jakich sporządzano odzież pol­
skich wojowników w X-XII wieku, po­
chodziła z produkcji miejscowej, która
w tym czasie miała jeszcze niemal wyłącz­
nie charakter rękodzieła domowego, ope­
rującego głównie prymitywnym, piono­
wym warsztatem tkackim. Na ślady war­
sztatu poziomego, sprzyjającego rozwo­
jowi tkactwa zawodowego, natrafia się
dopiero w ciągu XI wieku 55.
Najlepiej bodaj znaną częścią wczesno­
średniowiecznego ubioru z ziem polskich
jest obuwie, którego bardzo liczne i częś­
ciowo dobrze zachowane relikty prze­
trwały w archeologicznych nawarstwie­
niach wielu systematycznie badanych sta­
nowisk 56 . Ujawniono znaczną rozmaitość
obuwia używanego w X-XII wieku, po­
czynając od stosunkowo prymitywnych
chodaków, a kończąc na formach o cha­
rakterze wyraźnie luksusowym, które
w ważniejszych ośrodkach wczesnomiej­
skich (Opole, Gdańsk, Wrocław, Kraków)
występują już w X wieku. O przydatności
dla celów wojskowych obuwia, wciąga­
nego zapewne na stopy owinięte onucami,
50 Gall, Cronica ... , I, 2 5 , s. 50.
S! M. Kukie!, Zarys historii wojskowości w Polsce,
wyd. III, Kraków 1 9 29, s. 69·
52 M. Dembińska, Odzież, w: Historia kM/tllry
materia/nq... , t. I, s. 300-308; A. Samsonowicz,
Wytwórczoii Iktirzana. .. , s. 98-101, ryc. 2 5 ·
53 Gall, Cronica . .. , III, 22, s. 149.
54 Tamże, I, 6, s. 19.
5 5 M . Dembińska, Obróbka wlóle1la, w: Historia
kII/tllry materia/nq.. . , t. I, s. 1 77- 1 8 3 .
56 M . Dembińska, Odzież . .. , s . 306-308; A . Sam­
sonowicz, Wytwórczoit Iktirzana... , s. 8�98.

l
decydowały przede wszystkim jego walory
użytkowe, a ozdobność odgrywała rolę
drugorzędną. Dlatego - jeśli pominąć
tradycyjne łapcie z łyka, noszone na co
dzień przez znaczną część ludności wieś­
niaczej - jako odmiany obuwia, które
mogły być stosowane przez woj owników,
wchodzą w rachubę różne rodzaje choda­
ków i ciżem.
Pierwszym terminem określamy obuwie
skórzane, wykonane w sposób najprost­
szy, z jednego odpowiednio skrojonego
kawałka skóry, nie w pełni wygarbowanej.
Płat skórzany ściągano rzemykiem, prze­
wleczonym przez przykrawędne nacięcia.
Tym samym rzemykiem oplatano następ­
nie nogę w kostce lub od kostki aż do
kolana. Używano również chodaków zszy­
wanych w piętach i noskach, takich ja�
dzisiejsze góralskie kierpce.
Równocześnie z chodakami występo­
wały ciżmy o podeszwie oddzielnie wy­
krojonej z grubej skóry lub sklejonej
z dwóch warstw skóry cieńszej . Do pode-
72
Obuwie skórzane z ziem pol­
skich z IX-XII w. (wg Histo­
rii leM/tury ",ateria/neJ Polski. . . •
t. I. rys. E. Marosikowa)
szwy doszywano przyszwę jednolitą bądź
sporządzoną z dwóch symetrycznych czę­
ści, złączonych na pięcie i nosku. Ciżmy
dochodziły zazwyczaj do kostki lub miały
krótką cholewkę, zakrywającą kostkę.
W tym ostatnim przypadku cholewkę
ściągano wokół kostki rzemykiem, prze­
wleczonym przez odpowiednio wycięte
otwory.
W połowie XI wieku pojawiają się
pierwsze buty o cholewce sięgającej po­
wyżej kostki, przeznaczone zapewne do
noszenia w sezonie chłodniejszym.
Wśród przeważającej masy obuwia
o charakterze czysto użytkowym w bada­
niach archeologicznych wykryto
znaczny procent okazów ozdobnych. Na­
leży się liczyć z ich używaniem także
w szeregach wojska, i to nie tylko przez
przedstawicieli starszyzny, lecz również
przez drużynników i reprezentantów
kształtującej się kategorii drobnego rycer­
stwa. Elementem zdobiącym były naj­
częściej wzory wytłaczane albo haftowane
na przyszwie barWnymi wełnianymi nićmi,
a także aplikacje z metali kolorowych.
Podstawowym surowcem do wyrobu
skórzanego obuwia była najczęściej skóra
z bydła rogatego, w mniejszym stopniu
z innych gatunków zwierząt domowych
(owca, koza, koń), a niekiedy i ze zwierząt
dzikich (jeleń, sarna).
Wysoki poziom technologii obuwniczej
stwierdzony na ziemiach polskich
z X-XII wieku świadczy o działalności
odpowiednio wykwalifikowanych ręko­
dzielników. Jednocześnie stosunkowo czę­
sto występujące nazwy miejscowe typu
"
" Szewce wskazują na duże zapotrzebo­
wanie na wyroby tej gałęzi produkcji.
Należy jednak pamiętać, że nazwą " szew­
ce " ( " szwiece ") określano pierwotnie nie
tylko producentów obuwia, lecz w ogóle
przedstawicieli rzemiosła skórniczego.
Mówiąc o wchodzących w skład oporzą­
dzenia pojemnikach nie mamy na myśli
zaliczanych do uzbrojenia futerałów na broń
strzelczą (tuł-kołczan i łubie), lecz sakwy
przeznaczone do transportowania żywności,
furażu, zapasowej odzieży i różnych przybo­
rów codziennego użytku. Sakwy te nie
różniły się zapewne od podobnych pojemni­
ków używanych w życiu codziennym. Ich
szczątki można by zapewne zidentyfikować
wśród tekstylnych i skórzanych reliktów
znalezionych na niektórych polskich stano­
wiskach archeologicznych z wczesnego
średniowiecza. Poza tkaniną i skórą - jako
materiał do sporządzania takich pojemni­
wcale ków mogły wchodzić w rachubę: kora
drzewna, zwłaszcza brzozowa, łyko, a także
pręty i korzenie roślinne, z których wyrabia­
no kobiałki techniką koszykarską.
Bezpośrednią wzmiankę o sakwie służącej
celom wojskowym odnajdujemy w źródłach
pisanych, a mianowicie u Herborda, który
opowiada, że w pierwszej połowie XII
wieku, wbrew zwyczajom panującym w in-
73
nych krajach, konni rycerze pomorscy pełni­
li służbę wojskową bez giermków, sami
radząc sobie ze swymi tarczami i sakwami
("rmusquisque sine seutifero militat, mantieam per
se gestans et cliPeum" 57).
Szczególną kategorię pojemników, nie­
wątpliwie wchodzących w skład oporządze­
nia wojskowego, stano�iły naczynia do
transportowania płynów, odpowiedniki dzi­
siejszych manierek. Ponieważ musiały być
stosunkowo lekkie, a zarazem odporne, nie
znajdowały tu zastosowania naczynia cera­
miczne. Warunkom polowym nie odpowia­
dały również cenne wówczas i rzadkie
naczynia metalowe. Mogły to być natomiast
naczynia drewniane (drążone, toczone, kle ­ p
kowe), a także plecione z korzeni roślinnych
(na przykład z jałowca), na co wskazują
liczne analogie etnograficzne 58. Należy się
też liczyć z szerokim zastosowaniem skórza­
nych bukłaków.
W zestawie drobnych narzędzi co­
dziennego użytku, towarzyszących pe­
łniącemu swe obowiązki wojownikowi,
na pewno należy uwzględnić przybór
do niecenia ognia, złożony z żelaznego
krzesiwa, krzemienia (skałki) i hubki.
Jak można wnioskować z rozrzutu za­
wartości niektórych grobów wczesno­
średniowiecznych, cały ten komplet mie­
ścił się naj częściej w woreczku przy­
twierdzonym do pasa. Przy pasie też
zazwyczaj zawieszano kamienną osełkę
i pochewkę z nożem, stanowiącym pod­
ręczne narzędzie noszone w tym czasie
pospolicie przez mieszkańców ziem pol­
skich, nie wyłączając kobiet i dzieci.
57 Herbord, Dia/og ° źycill i1P. Ottona bisleMpa
ba",berskiego. II. z 3 . Monll",enta P% niae Historica.
seria II. t. VII. cz. 3 . wyd. J. Wikarjak. Warszawa
1 974. s. 10Z.
58 K. Moszyński. Kil/tura /lIfiowa SIowian. t. I:
Kllltllra ",aterialna. Warszawa 1967. s. 3Z9"'"3 36.
Noże, zazwyczaj niewielkich rozmiarów,
o długości rzadko przekraczającej 20
centymetrów, z rękojeścią drewnianą,
rogową lub kościaną, były masowym
produktem rodzimego rzemiosła kowals­
kiego, wykonywanym często z zastoso­
waniem wysoko zaawansowanej techno­
logii 59. Skórzane pochewki na noże ( "no­
żny " ) często zdobiono ornamentem wy­
tłaczanym oraz okuciami z żelaza lub
metali kolorowych.
Za składnik oporządzenia wojowników
konnych uważa się ponadto niektóre od­
miany sierpów, które mogły być w trakcie
działań wojennych używane do żęcia zie­
lonej paszy dla wierzchowców. Zalicza
się tu zwłaszcza znajdowane niekiedy
sierpy składane, oprawione w ozdobne
rogowe pochewki, albo wręcz wszystkie
okazy o ostrzu piłkowanym, odmienne
od zwykłych sierpów z ostrzem gładkim
służących do żęcia zboża 60 .
Całość ekwipunku jeździeckiego, na któ­
ry składają się przede wszystkim ostrogi
oraz rząd koński wraz z wszystkimi dodat­
kami, należałoby traktować jako wyodręb­
niony, a szczególnie ważny dział oporządze­
nia. Na ukształtowanie tego ekwipunku
w Europie wczesnośredniowiecznej, w tym
także w krajach słowiańskich, szczególnie
silnie oddziałały wpływy wschodnich, ste­
powych nomadów, niewątpliwych mist­
rzów w dziedzinie opanowania sztuki jeź­
dzieckiej . Wyjątkiem od tej reguły były
jednak ostrogi, stanowiące wynalazek euro­
pejski, legitymujący się zresztą rodowodem
wyprowadzanym z głębokiej starożytności.
Ostrogi, ulegające stosunkowo szybkiej
ewolucji i tworzące dzięki temu wiele
odmian zróżnicowanych chronologicznie,
stanowią atrakcyjny przedmiot studiów
i przyciągają uwagę licznych badaczy. Ost­
rogom polskim z wczesnych wieków śred­
nich również poświęcono wiele opracowań
74
- różnej wagi i różnego zasięgu. Najbar­
dziej kompletne wśród nich jest obszerne
studium Z. Hilczerówny-Kurnatowskiej ,
która podjęła próbę usystematyzowania
całego dostępnego materiału archeologicz­
nego 61 . ] est to materiał dość obfity, pocho­
dzący nie tylko z cmentarzysk, gdzie ostrogi
należą do niezbyt częstych znalezisk, ale
także z osad, zwłaszcza z grodów i podgro­
dzi. Ta względna obfitość świadczy, iż
ostrogi były wówczas często używane na
naszych ziemiach, co z kolei wskazuje na
znaczne rozpowszechnienie konia wierzcho­
wego. Należy zresztą przyjąć, że ze względu
na sposób noszenia i stosunkowo niewielkie
wymiary ostróg gubiono je łatwiej niż inne
elementy wojskowego ekwipunku, dzięki
czemu stosunkowo dużo egzemplarzy od­
krywamy obecnie w wyniku badań archeo­
logicznych.
W dawniej szych fazach wczesnego śred­
niowiecza w krajach słowiańskich, także na
terenie Polski, użytkowano niewielkie ost­
rogi o krótkim bodźcu i słabo wygiętym
kabłąku, którego końce przechodzą w ha­
czyki zagięte ku środkowi. O te haczyki
zaczepiano każdorazowo rzemienie mocują­
ce ostrogę na nodze właściciela. Ta niezbyt
praktyczna konstrukcja ustąpiła w ciągu
IX-X wieku typowi ostrogi wykształcone­
mu w krajach karolińskich, o kabłąku silniej
wygiętym, z końcami zazwyczaj rozszerzo­
nymi w płytki, do których na stałe przynito­
wane były rzemienne wiązania. Ten rodzaj
zaczepów, zresztą z licznymi modyfikacjami,
przyjął się w krajach europejskich na stałe.
W początkowym okresie na ziemiach
naszych przeważają wykonane z żelaza
ostrogi typu I (według systematyki
Z. Hilczerówny). Mają one kabłąk przeważ­
nie symetryczny, wydłużony, w postaci
litery "U " , usytuowany w jednej płaszczyź­
nie, co znaczy, że oglądany z boku tworzy
linię prostą. Bodziec albo leży w jednej linii
Ostrogi wczesnośredniowiecz­
ne z ziem polskich (wg
A. Nadolskiego, rys. E. Ma-
rosikowa)
z kabłąkiem, albo nieznacznie unosi się ku
górze. Jest długi, często profilowany, za­
kończony maczugowatym zgrubieniem,
czasem wyodrębnionym guzkiem, stożko­
watym lub półkolistym. Ostrogi tego typu
bywają efektownie zdobione, zazwyczaj
przez platerowanie lub inkrustację metalami
kolorowymi: miedzią, mosiądzem, srebrem,
a nawet złotem.
W ciągu wieku XI na terenie Polski
wchodzi w użycie nowy typ ostrogi (typ II
Hilczerówny), o bodźcu przechodzącym na
końcu w wyraźnie wyodrębniony kolec,
w przybliżeniu stożkowaty lub piramidalny.
Zdecydowaną większość ostróg tego typu
wykonywano nadal z żelaza, trafiają się
jednak niekiedy okazy odlane z brązu.
Kabłąk początkowo nadal zachowuje
kształt "U" i oglądany z boku tworzy wraz
z bodźcem linię prostą. Z czasem jednak, już
w ciągu XI wieku, bodziec poczyna unosić
się coraz wyraźniej ku górze, a ramiona
kabłąka wyginają się esowato. W pierwszej
połowie XII wieku przeważają już ostrogi
o ramionach kabłąka wyraźnie wygiętych,
z bodźcem uniesionym ku górze, krótkim,
osadzonym zazwyczaj nieco asymetrycznie.
Ostrogi typu II również niekiedy bywają
zdobione, lecz nad inkrustacją przeważa
teraz pokrywanie całej powierzchni ostrogi
jednolitą warstwą metalu kolorowego, co
dodatkowo zapobiega korozji.
75
Ostrogi wszystkich opisanych odmian
w przeważającej swej masie mogą ucho­
dzić za produkty rodzimego rzemiosła,
głównie kowalskiego.
Rząd koński używany na naszych zie­
miach od połowy X do połowy XII wieku
składał się z uzdy (kiełzno, ogłowie i wo­
dze) oraz siodła wraz ze strzemionami
i czaprakiem, a w niektórych przypadkach
także z podpiersieniem i podogoniem 62.
Z natury rzeczy największą szansę dotrwa­
nia do naszych czasów miały elementy
metalowe, to znaczy kiełzno, strzemiona,
okucia siodła oraz sprzączki, rozdzielacze
i plakietki pierwotnie wmontowane w li­
czne rzemienne części całego kompletu.
Sytuację utrudnia jeszcze i to, że rytuał
pogrzebowy obowiązujący w Polsce wcze­
snośredniowiecznej nie przewidywał skła­
dania do grobu rzędu końskiego. Stąd
niemal z reguły, zamiast mniej więcej
pełnego zestawu, natrafiamy w wykopalis-
59 J. Piaskowski, Metalozna.,�e badania . . . , s . .
1 2 1 - 1 24.
60 Z. Podwińska, Prodllk&}a rolnicza, w: Historia
kMltllty IIIaterialnej... , t. I, s. 8 ) .
61 Z . Hilczerówna, Ostrogi j>lJls/eje Z X-XIII llliekM,
Poznań 1 9 ) 6.
62 Na ten temat m. in.: Z. Żygulski jun., Broli
III dalllM} Polm. . . , s. ) 3-) ) i n.; A. Nadolski, Sttlliia
nad "Zbrojeniem .. . , s. 87� 1 ; tenże, Broń i strój... , s.
) 6-) 7 .

Rząd koński z początków XI w. - rekonstrukcja
na podstawie znalezisk z Lutomierska pod Łodzią
(wg A. Nadolskiego, rys. E. Marosikowa)
kach tylko na rozproszone relikty po­
szczególnych jego składników.
Do odtworzenia całościowego obrazu
przydatne są głównie ikonograficzne ana­
logie z innych krajów. Informacje czer­
pane ze źródeł pisanych nie wykraczają
poza niewiele mówiące ogólniki i zwroty
retoryczne.
W nielicznych przypadkach, gdy istnieją
warunki do odtworzenia pierwotnego wy­
glądu całej uzdy, możemy ustalić, że rzemie­
nie ogłowia i wodzów były łączone metalo­
wymi (żelaznymi lub brązowymi) pierście-
niami-rozdzielaczami, a zapinane za pomocą
metalowych sprzączek. Jako kiełzno służyło
z reguły żelazne wędzidło, przeważnie dwu-,
ale niekiedy także jednoczłonowe. Oprócz
prostych wędzideł zaopatrzonych w kółka
wodzowe występowały też okazy z " wąsa­
mi " , czyli sztabkami umieszczonymi po­
przecznie na obu końcach międzyzębia.
Zapobiegały one wysunięciu się międzyzę­
bia z pyska końskiego. Wąsy bywały kształ­
towane ozdobnie, zachowały się między
innymi okazy w postaci bogato ornamento­
wanych płytek z brązu.
Sądząc na podstawie niezwykle rzadkich,
a przez to tym cenniejszych znalezisk, siodła
stosowane w tym okresie na ziemiach
polskich należały do typu siodeł wschod­
nich. Miały drewniany szkielet (terlicę)
złożony z dwóch dość wydatnych i zapewne
symetrycznych łęków usytuowanych w po­
przek grzbietu końskiego i połączonych
z obu stron podporami-ławkami, ustawio­
nymi równolegle do linii grzbietowej. Kon­
strukcja taka skutecznie odciążała boki
konia od nacisku jeźdźca, sprzyjając przez to
pełniejszemu wykorzystaniu siły i wytrzy­
małości wierzchowca. Terlica miała skórza­
ną powłokę, a 'większą wygodę dosiadu
zapewniała umieszczona na niej i odpowied­
nio przytroczona poduszka, wypchana zape­
wne sianem, słomą, a w konkretnym, zna­
nym przypadku - pierzem. Siodła bardziej
okazałe, służące wybitniejszym wojowni­
kom, miały wystrój w postaci ozdobnie
kształtowanych, brązowych okuć łęku. Pod
siodło kładziono czaprak, który stanowił
warstwę izolacyjną, dodatkowo chroniącą
konia przed otarciem i odgnieceniem. Jako
czaprak mogła służyć tkanina wełniana,
niekiedy barwna lub tkana w ozdobne
wzory.
Siodło na grzbiecie konia przytwierdzał
popręg rzemienny lub parciany. Dodat­
kową, po części ornamentacyjną rolę mog-
ły grać podpiersień i podogonie. Wszyst­
kie pasy wchodzące w skład rzędu były
spinane metalowymi sprzączkami. Luźne
końce rzemieni zaopatrywano w specjalne
okucia, zwane w późnośredniowiecznej
polszczyźnie " nakończami " . Uzupełniały
wystrój metalowe plakietki, nabijane na
powierzchni pasów.
Za punkt wyjścia powyższej rekon­
strukcji służą przede wszystkim relikty
rzędu końskiego, w tym zwłaszcza szczą­
tki dwóch siodeł zaopatrzonych w iden­
tyczne okucia brązowe, znalezionych na
wspominanym wielokrotnie cmentarzysku
z XI wieku w Lutomiersku pod Łodzią 63.
Analiza zawartości tego cmentarzyska
wskazuje, że obok przeważającej liczebnie
ludności miejscowej spoczęła tu grupa
wojowników przybyłych zapewne z Rusi
Kijowskiej. Są to zmarli pochowani
w grobach zawierających elementy rzędu
końskiego, w tym także w obu grobach
z zachowanymi pozostałościami siodeł
(groby nr 5 i 1 0) . Za taką interpretacją
przemawia już samo wyposażenie tych
grobów w rząd koński, niezgodne z rytu­
ałem pogrzebowym przestrzeganym przez
ludność autochtoniczną. Ponieważ metalo­
we, a nawet tekstylne relikty obu siodeł
wykazują w dodatku nawiązania do nie­
wątpliwie wschodnich, i to nawet środ­
kowoazjatyckich wzorów, powstało pyta­
nie, czy te obce wtręty można traktować
jako podstawę uogólnień, mających walor
dla całości ziem Polski wczesnośrednio­
wiecznej. Do pozytywnej odpowiedzi
skłania tu jednak fakt odkrycia w miejs­
cowości Glitzkow, na bliskim Polsce Po­
morzu Zaodrzańskim, szczątków drew­
nianego, skórą powleczonego łęku wczes­
nośredniowiecznego siodła takiej samej
konstrukcji jak poznana w Lutomiersku 64,
a w jeszcze większym stopniu - ujaw­
nienie we Wrocławiu, w warstwach osady
miejskiej datowanych na XI wiek, brązo­
wych okuć łęku, będących dokładnym
odpowiednikiem lutomierskich znalezisk
z grobów nr 5 i 10 65. Wynika stąd, że nie
mówiąc o samych siodłach wschodniego
typu, nawet ich charakterystyczne okucia,
niezależnie od swej proweniencji i niewąt­
pliwie orientalnego stylu, nie były chyba
w Polsce w XI wieku zjawiskiem tak
odosobnionym i egzotycznym, jak się to
niektórym wydawało.
W każdym jednak razie należy liczyć
się z tym, że oprócz siodeł ozdobnych,
niewątpliwie kosztownych, a stąd dostęp­
nych mniej licznej grupie wybitniejszych
wojowników, w powszechniejszym użyciu
znaj dowały się siodła skromniejsze, w któ­
rych metalowe dodatki zredukowane były
do niezbędnego minimum, a może i nie­
które części rzemienne zastąpiono tań­
szymi konopnymi. Jakiekolwiek byłoby
pochodzenie egzemplarzy ozdobnych, za­
sadnicza większość siodeł pospolitych sta­
nowiła niewątpliwie efekt działania pra­
cowni krajowych. Co prawda, w przeci­
wieństwie do sąsiednich Czech, w Polsce
nie zachowały się nazwy miejscowe typu
"
" Siodlary , jednakże może to wskazywać
tylko na skupienie produkcji siodeł w rę­
kach rzemieślników o bardziej uniwersal­
nych kompetencjach, dostarczających szer­
szego asortymentu wyrobów całkowicie
lub w części skórzanych.
Wyodrębnioną, ale ważną częścią sio­
dła były strzemiona, zawieszone po obu
63 A. Nadolski, A. Abramowicz, T. Poklewski,
Cmen/arus/eo Z XI wieleM 81 LM/omiersleM. . . , s. n-j 9·
64 A. Samsonowicz, W ytwórczoii skórzana .. . , s. 8 3;
Die SlaWtn in DeM/schland, red. J. Herrmann, Berlin
1970, S. 242, ryc. 1 06.
65 J. Kaźmierczyk, c. Lasota, Badania wykopalis.
kowe na Ostrowie TMms/eim we Wrodawill 81 I977 roleM,
Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. XX, Wroc­
ław 1979, s. 86, tab!. XVIlIc.

76 77

stronach terlicy na rzemiennych, może
czasem konopnych, puśliskach. Ten ele­
ment oporządzenia jeździeckiego wywo­
dzi się z odległych regionów Azji Cent­
ralnej lub nawet Wschodniej. Tam właś­
nie doszło do zastąpienia pierwotnej, uła­
twiającej dosiad rzemiennej pętli
utwardzoną podstawą stopy, sporządzaną
początkowo z drewna lub z kości, a nie­
bawem z metalu. Drewniane, okute meta­
lem, a także prymitywne, metalowe strze­
miona, nawiązujące kształtem do swych
niemetalowych poprzedników, występują
na koreańskich i chińskich stanowiskach
datowanych od IV wieku n.e. 66 Europa
zapoznała się w pełni z tym wynalazkiem
Wschodu dopiero na przełomie starożyt­
ności i wczesnego średniowiecza, za nie­
wątpliwym pośrednictwem przybywają­
cych z Azji nomadów, którzy nie pod
tym jednym względem byli dla Europej­
czyków nauczycielami w sztuce wykorzy­
stania konia wierzchowego. Zapożyczone
od nich strzemiona przyjęły się u ludów
zachodnio- i środkowoeuropejskich zape-
78
Podkowy wczesnośredniowie­
czne ze Śląska (wg J. Kaź­
mierczaka, rys. E. Marosiko-
wa)
wne nie później niż w ciągu VII-VIII
wieku i weszły na stałe do kulturowego
inwentarza naszego kontynentu 67. Naj­
starsze niesporne znaleziska z ziem pol­
skich pochodzą dopiero z X wieku.
W literaturze przedmiotu często pod­
kreśla się, że dopiero zastosowanie strze­
mion, zwiększających pewność dosiadu,
umożliwiło wykształcenie ciężkiej kawa­
lerii kopijniczej typu uderzeniowego 68 .
Autorzy przyjmujący ten punkt widzenia
zdają się zapominać o nie znających strze­
mion macedońskich hetajrach, którzy re­
prezentowali ten właśnie rodzaj jazdy,
rozbijającej w szarżach bitną piechotę
grecką (Cheronea) i doskonałą konnicę
ludów irańskich (wojny perskie Aleksan­
dra Wielkiego). Wydaje się zatem, że nie
negując wielkiej roli strzemienia w udos­
konaleniu jazdy konnej, nie należy jednak
przypisywać . temu wymiarów wyolbrzy­
mionych.
Na ziemiach polskich znaleziono kilka­
dziesiąt egzemplarzy strzemion z X-XII
wieku. Można je zaliczyć do dwóch zasad-
niczych typów, które jednak, przynajmniej
w pierwszej części omawianego okresu,
używane były jednocześnie 69 . Typ I to
strzemiona reprezentujące formę zachod­
nioeuropejską, ukształtowaną na tere­
nie imperium karolińskiego. Mają kształt
ogólnie trójkątny, przy czym podstawę
trójkąta tworzy prosta stopka. Ramiona
kabłąka zbiegają się symetrycznie ku górze
i przechodzą w prostokątną zawieszkę,
niekiedy wyraźnie wyodrębnioną. Typ II
kontynuuje bezpośrednie tradycje wschod­
nie. Obejmuje strzemiona o kształcie
w przybliżeniu kolistym, ze stopką łuko­
wato wygiętą. Na równi z okazami z wy­
raźnie wyodrębnioną zawieszką występują
też, i to w przewadze, egzemplarze o za­
wieszce wyodrębnionej nieznacznie.
Badania metaloznawcze, jakim poddano
kilka strzemion znalezionych na cmen­
tarzysku w Lutomiersku, wskazują, że
strzemiona typu II odkuwano z jednego
kęsa metalu. Natomiast w przypadku
strzemion typu I kuto oddzielnie zawiesz­
kę z kabłąkiem i oddzielnie stopkę, po
czym dopiero łączono obie te części przez
zgrzewanie 70. Technologia produkcji
strzemion była prosta i całkowicie mieściła
się w możliwościach miejscowego rze­
miosła kowalskiego.
To samo rzemiosło dostarczało również
podków, coraz powszechniej w owym
czasie stosowanych. Dzięki wnikliwej mo­
nografii J. Kaźmierczyka mamy niezłe
rozeznanie średniowiecznych podków
z terenu Polski, głównie na podstawie
przykładów czerpanych ze Śląska 71. Oka­
zuje się, że do interesujących nas czasów
(połowa X - połowa XII wieku) można
odnieść okazy zaliczone do typów I, II,
lIli I , III/2 i III/3 , o ramie wąskiej, prze­
ważnie płaskiej, z falistą linią brzegową
i wyraźnymi gniazdami na podkowiaki.
Trzeba dodać, że formy te należą do
79
naj starszych odnalezionych w Polsce,
gdzie dotychczas nie stwierdzono podków
przed połową X wieku. Na zachodzie
Europy, ściśle - we Francji, pierwsze
podkowy pojawiają się o 1 00 lat wcześniej.
4. Sprzęt taborowy, obozowy
i przeprawowy
Informacje dotyczące tych dziedzin wy­
posażenia wojskowego w Polsce we wcze­
snym średniowieczu są fragmentaryczne
i mało precyzyjne. Relikty środków trans­
portu i konstrukcji drożni uj awniane
w trakcie badań wykopaliskowych nie są
liczne, a ich ewentualny związek z woj­
skowością jest zazwyczaj niejasny. Ikono­
grafii rodzimej brak, a obca nie obfituje
w interesujące nas tu wyobrażenia. Źródła
pisane wreszcie, jeśli mówią o sprzęcie
taborowym, obozowym i przeprawowym,
zazwyczaj ograniczają się do wzmianko­
wania o nim, bez wdawania się w opis
ważnych dla nas technicznych szczegółów.
Przyjmuje się, chyba zbyt ostrożnie, iż
transport wozowy rozwinął się w Polsce
szerzej dopiero w ciągu XI wieku 72 .
66 Akio Ito, Zur Chronologie der Friihsillazeitlichen
Graber in Siidkorea, Miinchen 1971, s. 82-86.
67 A. Niesiołowska-Wędzka, "Strzemiona , hasło
"
w SłownikM starof(ytości słowiańskich, Wrocław 197 j , t.
V, s. 45 1 -4 5 3 ; dyskusyjną treść samego hasła kom­
pensuje po części podana dalsza literatura. Pełna
i aktualna charakterystyka: W. Świętosławski, Strze­
miona średniowieczne Z ziem Polski, Łódź 1 990.
68 Ostatnio m. in.: J. L. Kyzłasow, O proischoŻ­
"
dienii striemion, "Sowietskaja Archeołogija , 1973 , nr
3, s. 30.
69 A. Nadolski, ibid., s. 89.
70 J . Piaskowski, Metaloznawcze badaflia . . . , s.
1 24- 1 2 5 .
7 1 J. Kaźmierczyk, Podkowy na Ś/qskM w X-XIV
wiekM, Wrocław 1978, s. 1 jO i n.
72 M. Dembińska, Obsługa ruchu i sieć drożna, w:
Historia kMltury materialnej... , t. I, s. 245 .

Z tego czasu pochodzą liczniejsze znalezi­
ska reliktów wozów koleśnych. Najbar­
dziej charakterystyczne są wśród nich
fragmenty kół szprychowych o różnej
średnicy, co wskazywałoby na użytkowa­
nie wozów różnej wielkości. Poza trans­
portem kołowym stosowano transport
włóczny - w okresie wcześniejszym do­
minujący - polegający na wykorzystaniu
pojazdów płozowych. Mniejsze pojazdy
tego typu osadzano na płozach kościa­
nych, wykorzystując do tego celu od­
powiednio oszlifowane kości długie, głó­
wnie bydła rogatego. Zastosowanie trans­
portu płozowego do celów wojennych
latem wydaje się mało prawdopodobne ze
względu na jego powolność i stosunkowo
małą wydajność. Sytuacja ulegała, oczy­
wiście, zmianie w warunkach zimowych;
wówczas jednak zazwyczaj nie prowadzo­
no większych działań wojennych wyma­
gających zastosowania taboru. Można się
natomiast liczyć z powszechnym stosowa­
niem transportu j ucznego, którego stosun­
kowo niewielka wydajność była rekom­
pensowana przez znaczną szybkość i ruch­
liwość, nawet przy złej drodze i w uciąż­
liwym terenie.
Przyjmuje się, że dopiero na przełomie
XI i XII wieku rozpowszechniła się w Po­
lsce udoskonalona uprząż końska w po­
staci szlei i chomąta. Chomąto takie zna­
leziono w XII-wiecznych nawarstwieniach
Gdańska. Te ulepszenia pozwoliły
szersze zastosowanie w transporcie koło­
wym i płozowym konia - zamiast wcześ­
niej powszechnie używanych wołów, sil­
niejszych i spokojniejszych, lecz znacznie
powolniejszych. Jest oczywiste, że miało
to szczególne znaczenie dla transportu
woj s kowego.
Tam, gdzie to było możliwe, starano
się wykorzystać śródlądowy transport
wodny, co jednak było ściśle uzależnione
od układu sieci rzecznej . W przypadku
najczęstszych i najpoważniejszych
w owych czasach konfrontacji z Nie­
mcami, Czechami i Rusią, układ ten
kształtował się niekorzystnie dla obu wa­
lczących stron. Jedynie podczas polskich
wypraw na Pomorze Wschodnie (Gdań­
skie) można było wykorzystać pierwszo­
rzędny szlak wodny, jaki stanowiła Wisła.
Wiemy, że ją tak właśnie wykorzysty­
wano w czasie walk Krzywoustego
o Wyszogród w roku 73.
1113
Jako środek transportu wodnego słu­
żył niewątpliwie różnoraki sprzęt pły­
wający, od wiązanych dorywczo tratew
i prymitywnych niewielkich dłubanek aż
do dużych łodzi nie różniących się wła­
ściwie od współczesnych łodzi morskich.
Taką łodzią, w asyście trzydziestu zbroj­
nych, płynął do Gdańska św. Wojciech
w 997 roku 74.
O prowadzeniu taboru przez wojska
polskie w X-XII wieku dowiadujemy
się raczej pośrednio niż bezpośrednio.
Punktem wyjścia są tu zachowane w źró­
dłach pisanych wzmianki o działaniach
wojennych prowadzonych wyłącznie
przez szybkie oddziały konne 75. Podkre­
ślanie takiego właśnie charakteru tych
działań wskazuje, że nie były one zja­
wiskiem zwyczajnym, że za regułę uwa­
żano wyprawy z udziałem piechoty, a nie­
wątpliwie także taboru niezbędnego do
przewozu zapasów żywności i furażu,
na
a także sprzętu obozowego 76.
Sprzęt ten odgrywał w wyposażeniu
woj s k wczesnośredniowiecznych rolę bar­
dzo istotną. Należy bowiem przyjąć, że
postój liczniejszego oddziału musiał z re­
guły przybierać formę biwakowania, na­
wet wówczas gdy zatrzymywano się
w bezpośrednim sąsiedztwie jakiejś osady.
Jeśli była to zwykła osada wiejska, to
w jej nielicznych zabudowaniach mogła
80
się pomieścić niemal wyłącznie starszyzna
obozującego oddziału. Osady miejskie,
zwłaszcza w zwarty sposób zabudowane
podgrodzia, miały własną ludność zbyt
liczną i zbyt zagęszczoną, aby dało się
tam znaleźć dość miejsca dla wygodnego
zakwaterowania wojska. Usunięcie stałych
mieszkańców nie zawsze było możliwe,
nawet w kraju nieprzyjacielskim, a tym
bardziej we własnym.
Należało zatem rozbijać obóz w otwar­
tym polu. Im postój miał być dłuższy,
tym lepiej zagospodarowane musiały być
prowizoryczne schronienia, chroniące bi­
wakujących wojowników przed niekorzys­
tnymi warunkami atmosferycznymi. Naj­
prostsze spośród nich były zapewne bu­
dowane od ręki ziemianki i szałasy, któ­
rych konstruowanie nie przedstawiało
żadnych trudności dla ludzi znakomicie
obytych z wykorzystywaniem budowla­
nych walorów drewna, kory i ziemi.
Mamy jednak podsta 'YY sądzić, że oprócz
tych form najprostszych, porzucanych lub
może celowo niszczonych (palonych) po
wykorzystaniu, stosowano rozwiązania
bardziej udoskonalone, rozkładając na
wybranym miejscu przenośne namioty,
transportowane na wozach taborowych.
O takich namiotach wspomina Gal1 77,
a zapewne także Thietmar 78 opisujący
obóz polski pod Krosnem Odrzańskim
w roku 1 00 5 . Na ich stosowanie wskazują
"
także nazwy miejscowe typu " Żerdniki ,
"
oznaczające osady "ministeriałów wy­
specjalizowanych w rozpinaniu na drąż­
kach-żerdziach książęcych namiotów 79.
Obowiązek ten mógł być zresztą wypeł­
niany nie tylko w czasie wypraw wojen­
nych, lecz również w trakcie podróży
w okresie pokoju.
Nie mamy bliższych danych informują­
cych, z czego sporządzano rozpinaną na
" powłokę namiotu. Wiele
" żerdziach
� Polska technika wojskowa
wskazuje, że używano przede wszystkim
powłok wykonanych ze skóry, która,
odpowiednio wyprawiona, była w tamtych
czasach jedynym branym pod uwagę two­
rzywem nieprzemakalnym. Namioty księ­
cia i wybitniejszych dowódców wyróżniały
się niewątpliwie rozmiarami i ozdobno­
ścią· Można się domyślać, że je barwiono.
Godność mieszkańca symbolizował pro­
"
porzec zatknięty przy " stanie - na­
"
miocie, stąd zwany " stanicą .
Wyposażenie obozu nie ograniczało się,
oczywiście, do improwizowanych szała­
sów i przenośnych namiotów. Wybitniejsi
dowódcy, otoczeni służbą, mieli niewątp­
liwie do dyspozycji różnorodny sprzęt
ułatwiający bytowanie w surowych warun­
kach wojny, które mogły się dawać we
znaki nawet ludziom nawykłym do życia
w środowisku zbliżonym do naturalnego.
Według dobrze poinformowanego Thiet­
mara - Bolesław Chrobry, zaskoczony
w roku 100 5 pod Krosnem Odrzańskim
przez niespodziewanie forsujące Odrę
wojska koalicji niemiecko-czesko-wielec­
kiej, uszedł z obozu " porzuciwszy tamże
"
wiele rzeczy ("p/llribllS ibidem re/ielii re­
"
80). W tych " rzeczach
blls" można się
domyślać także różnorodnego ewkipunku
obozowego.
Problemem, z którym musiał się po­
ważnie liczyć każdy dowódca w wa­
runkach wczesnego średniowiecza, była
73 Gall, CroniGa ... , III, 26, S. 162.
74 Św. Wojrierha biskMpa i Iffl{'{ennika uwol pitnllS"{J,
wyd. l. Karwasińska, Monum. Połoniae Hist., seria
II, t. IV, cz. 1, Warszawa 1 962, s. 40.
75 Gall, Cronira. . . , II, 28, s. 9l i II, H, s. 103.
76 A. Nadolski, Polskie sity zbrojne i SZlllka wojen·
na. . . , s. H- H.
77 Gall, Cronira .. . , I. 1 2. S. F.
78 Thietmar, Chroniron .. . , VI, 26, s . 3 P-3 l 3 .
79 A. Samsonowicz, WyllJlór{'{ośi skórzana . . . • s. 87.
80 Thietmar, Chroniron ...
81
 cach przygotowujących mosty nad Odrą ułożonego na powierzchni pomostu z fa­
w 1 00 5 roku 85. O wyglądzie i konstrukcji szyny i drewna. Opis takiego zabiegu
takich mostów możemy wnioskować mię­ odnajdujemy w Thietmarowej opowieści
dzy innymi z polskich odkryć w Krusz­ o polsko-niemieckiej kampanii z 101 5
wicy (konstrukcje mostowe z XII wie­ roku 88. Pomost przez bagna budują wów­
ku 86), a także z badań w miejscowości czas będące w odwrocie wojska cesarskie,
Behren-Liibchin, gdzie niemieccy archeo­ ratując się w ten sposób przed polskim
logowie natrafili na szczególnie dobrze pościgiem. Możemy jednak przyjąć
zachowane relikty mostu z XI-XII wieku, z wszelkim prawdopodobieństwem, że
łączącego brzeg jeziora ze znajdującym sposobu tego używała w razie potrzeby
się na wyspie grodem. Podobny most także strona polska.
z X-XII wieku stwierdzono w miejs­
cowości Teterow, również na terenie daw­
nej NRD 87 . Mosty te wspierały się na 5· Sprzęt i technika
palach wbitych parami w dno jeziora. oblężnicza
W świetle najnowszych polskich odkryć
(głównie podwodnych) dokonanych na Sprzęt oblężniczy stosowany we wcze­
Jeziorze Lednickim w Wielkopolsce, re­ snośredniowiecznej Europie, także w Pol­

Wczesnośredniowieczny most nawodny, drewniany - rekonstrukcja na podstawie badań w Behren-Liibchin, konstrukcję mostu z Behren-Liibchin na­ sce, można podzielić na dwie podstawowe
b. NRD (wg. J. Herrmanna, rys. E. Marosikowa) leżałoby nieco skorygować, umieszczając kategorie. Pierwsza z nich obej muje ma­
poszczególne pary słupów podporowych chiny do wyrzucania ciężkich pocisków,
że tam, gdzie woda była głęboka, starano nie tak regularnie, jak to uczynili badacze czyli artylerię, w tym przypadku przedog­
konieczność sprawnego dokonywania
się zastosować odpowiednie środki tech­ niemieccy. Wydaj e się bowiem, że o od­ niową, stosowaną na równi przez ob­
przepraw przez liczne przeszkody wodne
niczne w celu złagodzenia istniejących stępach między podporami decydowała legających i obleganych. Druga kategoria
w postaci rzek różnej wielkości, a także
trudności. Do środków tych można zali­ zmienna głębokość wody.
nie mniej trudnych do przebycia bagien
czyć improwizowane tratwy oraz groma­ Budowa obiektów tego typu jak od­
i moczarów. 81 A. Nadolski, Polsleie sity zbrojne i !Z'lIkA IIIojen­
dzone w pożądanym miejscu, a może nalezione w Kruszwicy, Behren-Liibchin,
Mniejsze rzeczki, o twardym dnie, prze­ na . . . , s. 70-7 1 ; Thietmar, Chroni(on . .. , V, 36-3 7, s.
i budowane ad hoc, łodzie. Używały ich Teterow i w Jeziorze Lednickim wyma­ 3° 1 -3°3 ; VI, 1 ) , S. 39 1 ; VII, 2 3 , s. jOl; VIII, 3 1 , s.
bywano oczywiście w bród. Ten sam
w ten sposób nad Łabą i Odrą wojska gała wysokich kwalifikacji fachowych. 621; POllliest' IIIriemien'!J(h leI, r. 6/26 (IOI!), wyd. D.
sposób stosowano także w odniesieniu do
niemieckie walczące z Polakami w latach Kierować nią musiał specjalista-praktyk. S. Lichaczew, Moskwa-Leningrad 19jO, cz. I, s.
rzek większych, ale tylko w odpowiednio
Z opisanego przez Thietmara przebiegu 9�7·
1 004, 1 00 5 i 1 0 1 5 83, ale i polska strona
wybranych miejscach i przy niewysokim 82 Gall, Cronica ... , I, 2 j , S. j O.
niewątpliwie korzystała w razie potrzeby walk pod Wołyniem w lipcu 1018 roku
stanie wody. Tak właśnie przechodziły 83 Thietmar, Chronicon .. . , VI, 10, s. 329; VI, 26, s.
z takich udogodnień. Ważnym środkiem wynika, że specjaliści tacy musieli znaj­ 3 j l; VII, 19, s. 49 j .
Łabę wojska Chrobrego w roku 1003 (po
przeprawowym mogły też być nadymane dować się w szeregach wojsk Bolesława 84 A . Samsonowicz, W yflllórczoii skórzana. . . , s.
uprzednim starannym rozpoznaniu prze­
powietrzem worki skórzane lub pęcherze Chrobrego. 76-77-
praw), 1010 i 101 5 . Tak też w roku 1018
Użycia odpowiednich środków tech­ 85 A. Nadolski, Pol/leie sity zbrojne i !Z/lika /IIojen­
zwierzęce, ułatwiające wojownikom utrzy­
Polacy niespodziewanie sforsowali Bug na . . . , s. 70-71 ; Thietmar, Chronicon . . . , VI, 26, S. 3 j l ;
manie się na powierzchni wody 84. nicznych wymagało też niejednokrotnie
w okolicach grodu Wołyń, przy całkowi­ VIII, 3 1 , s. 62I.
Tam, gdzie warunki tego wymagały, przemierzanie terenów podmokłych, które 86 W. Dzieduszycki, Socjolopograficzne przeobrażenia
tym zaskoczeniu stojących na drugim
a okoliczności na to pozwalały, wznoszo­ mogły stwarzać przeszkodę bardziej kło­ IIIczeS1l()irednio/lliuzn.](h mialI polJleich (",odel Krmz­
brzegu wojsk Jarosława Mądrego 8 1 .
no nadwodne mosty. O budowie takiego potliwą niż sporych nawet rozmiarów lIIica), KHKM, 1 984, R. XXXII, nr l , s. 10, ryc. 6.
Niekiedy ryzykowano przeprawę
rzeka. Jedynym dostępnym sposobem uła­ 87 J. Herrmann, KMIIIIr 11M Kllns/ ikr Slalllen.. . ,
wpław. Jeśli wierzyć Gallowi, próba taka, mostu przez Polaków na Bugu, i to
ryc. 60, 6 1 , 62.
w obliczu broniącego przeprawy nieprzy­ twiającym przebycie pasm moczarów było
podjęta przez Bolesława Śmiałego w czasie 88 Thietmar, Cbroni(on. . . , VII, 20, s. 499. O mos­
jaciela, czytamy u Thietmara pod rokiem przerzucanie przez nie " mostu" w pier­ tach (pomostach) budowanych przez Słowian za­
walki z Pomorzanami, doprowadziła do
1 0 1 8. Ten sam autor opowiada o Niem- Wotnym znaczeniu tego słowa, to znaczy chodnich wspomina też Ibrahim ibn Jakub.
poważnych strat 82, toteż można przyjąć,

82 83
to wszystkie urządzenia przeznaczone do
bezpośredniego burzenia umocnień lub
ułatwiające ich forsowanie, a także mające
zapewnić walczącym dodatkową ochronę·
Podział ten nie wyczerpuje zresztą wszys­
tkich możliwości wykorzystywanych w te­
chnice oblężniczej i w stanowiącej jej
ścisły odpowiednik technice obrony umoc­
nień. Należy ubolewać, że w nowszej
polskiej literaturze fachowej brak pozycji,
która w sposób zadowalający omawiałaby
całość tej problematyki 89. Wagę zagad­
nienia łatwo pojąć, gdy przypomnimy,
jak wielką, niekiedy decydującą rolę w pol­
skiej sztuce wojennej odgrywały wówczas
zdobywanie i obrona grodów.
Stosunkowo najlepiej znamy już uży­
waną we wczesnośredniowiecznej Polsce
artylerię przedogniową. Podstawę naszej
wiedzy stanowi tu opracowanie Tadeusza
M. Nowaka, wykorzystujące nieliczną
wcześniejszą literaturę przedmiotu i naj­
ważniejsze źródłowe przekazy pisane 90.
Odpowiednich znalezisk archeologicznych
brak zupełnie, a nieliczne źródła ikono­
graficzne pochodzą wyłącznie spoza granic
naszego kraju.
Najdawniejsze wiadomości o stosowa­
niu w Polsce machin oblężniczych po­
chodzą z Kroniki Thietmara, gdzie czyta­
my, że w czasie oblężenia Niemczy w roku
1 ° 1 7 broniący grodu Polacy wprowadzali
do akcji rozmaite " instrumenta ", takiego
samego rodzaju, jak te, których używały
oblężnicze wojska Henryka 11 9 1 • Tadeusz
M. Nowak słusznie wnioskuje, że przez
"
" instrumenta należy w tym przypadku
rozumieć artylerię przedogniową, czyli
urządzenia do miotania pocisków, bo one
tylko były jednakowo przydatne obu wal­
czącym stronom. Dalsze informacje czer­
piemy z Gallowych relacji o słynnej obro­
nie Głogowa przed Niemcami w roku
l 1 09 oraz o zdobywaniu przez Bolesła-
84
wa Krzywoustego pomorskich grodów:
Czarnkowa(1 1 08), Wielenia (1 I08-1 109),
Nakła i Wyszogrodu ( 1 1 1 3) 92. Także
w tych przypadkach mamy do czynienia
z artylerią przedogniową, poza którą jed­
nak wspomina się o innych urządzeniach
oblężniczych w postaci ruchomych wież,
niekiedy wyższych niż obwarowania zdo­
bywanego grodu 93, taranów "żelaznych "
(w rzeczywistości zapewne tylko okutych
żelazem), ruchomych szop z desek umoż­
liwiających względnie bezpieczny dostęp
do podnóża szturmowanych wałów, a tak­
że drabin, po których wdzierano się na
szczyt umocnień 94.
Wartość przekazów Galla pomniejsza
fakt, że część z nich ma wyraźny charakter
retorycznej opowieści
o " wzorowym"
oblężeniu, wobec czego nie można być
pewnym, jak dalece pokrywają się one
z rzeczywistością, może znacznie skrom­
niejszą 95. W dodatku niektóre szczegóły
dotyczą tylko oblegających Głogów wojsk
niemieckich i nie wiadomo, w jakim
stopniu można je, przez analogię, odnieść
także do strony polskiej .
Tadeusz M. Nowak przyjmuje, że uży­
wane przez Głogowian
" Iormenla cum
bal/islis" są to wielkie kusze wałowe,
reprezentujące machiny miotające neuro­
balistyczne, wykorzystujące siłę sprężys­
tości. W innych opisanych przez Galla
sytuacjach można by raczej liczyć się
z zastosowaniem typowych dla europej­
skiego średniowiecza machin barobalis­
tycznych, działających na zasadzie dźwigni
z przeciwwagą 96. Stan podstawy źródło­
wej nie pozwala jednak na ustalenia bar­
dziej precyzyjne.
Mamy natomiast do dyspozycji pewną
sumę wiadomości uzupełniających. Z cy­
towanych przekazów wynika wyraźnie,
że urządzenia oblężnicze, w tym także
wieże i machiny miotające, budowano na
miejscu, na przedpolu szturmowanej twier­
dzy 97 . Jako materiał służyło przede wszyst­
kim drewno, stąd obie walczące strony
robiły użytek z ognia, podpalając kon­
strukcje przeciwników bezpośrednio,
a niewątpliwie też za pomocą zapalających
pocisków 98. Brak nam wprawdzie danych
o zaopatrywaniu oblężniczych urządzeń,
zwłaszcza wież, w chroniącą przed ogniem
powłokę z surowych skór zwierzęcych,
jest jednak możliwe, że sposób ten, skąd­
inąd dobrze znany, mógł być stosowany
także w Polsce wczesnośredniowiecznej 99.
Podprowadzenie machin szturmowych
(wież, taranów, szop szturmowych) pod
główny wał grodowy musiało być po­
przedzone zniwelowaniem naturalnych
i sztucznych przeszkód na przedpolu, do
czego używano ziemi i drewna, a zapewne
również faszyny i słomy 100 . Niedostępne
położenie grodu, zwłaszcza silne zabag­
nienie jego otoczenia (zależne zresztą od
pory roku), mogło wręcz uniemożliwić
ten ważny, wstępny etap prac oblężni­
czych i w efekcie doprowadzić do niepo­
wodzenia podjętych działań 101 .
Wolno przyjąć, że podobnie jak budo­
wa mostów nadwodnych, także konstru­
owanie sprzętu oblężniczego, zwłaszcza
machin miotających i ruchomych wież,
wymagało obecności w szeregach wojska
specjalistów, reprezentujących w zakresie
techniki ciesielskiej kwalifikacje wyższe
od tych, jakie miał ogół mieszkańców
ziem polskich w omawianym okresie.
6. Srodki rozkazodawstwa
i łączności
Wczesnośredniowieczny dowódca po­
dejmując i przekazując decyzje musiał
radzić sobie z trunościami, które ludziom
XX wieku mogą wydawać się nie do
85
pokonania. Wystarczy przypomnieć, że
nie dysponował mapami, wobec czego
geograficzną i czasową kalkulację dzia­
łań mógł oprzeć tylko na wyobraźni
przestrzennej , własnej i swoich pomoc­
ników, obliczając większe odległości za­
pewne na podstawie dni potrzebnych do
ich przebycia. Skoro niemal całe wojsko,
z wyjątkiem nielicznych duchownych,
składało się z analfabetów, nie mógł
posłużyć się pismem w celu przekazania
rozkazu, meldunku czy instrukcji. A jed­
nak w takich właśnie warunkach polscy
i nie tylko polscy dowódcy w X-XII
wieku potrafili koordynować akcję kilku
współdziałających ze sobą grup wojska
operujących w bardzo rozległej prze­
strzeni, niekiedy przerzucanych z jed­
nego teatru działań wojennych w drugi,
całkowicie odmienny. Świadczą o tym
głównie liczne kampanie Bolesława
Chrobrego i Bolesława Krzywoustego,
dobrze znane dzięki relacjom Thietmara
i Galla.
89 Próba syntezy: B. Miśkiewicz. Mathi1t.J ; Jmu­
rzq4} obltżl/kze polskiego WOjSM JlIezeJ1WiretilliOJlliuZl/ego.
KHKM. 1 9 S 1. R'- V. nr �-4. s. 46�-486. powstała
przed z górą ćwierćwieczem.
90 T. M. Nowak. Z dziejÓJll tetl",jJ:i /IłOj_j ., riaJlIne j
fo/�tt. Warszawa 1 96 5 .
9 1 Thietmar. Cbrol/itol/. . . • VII. 60. s . S S , .
92 Gall, Crol/ita ... • II. 44, s. 1 1 4; II. 48. s. l q-l I 8;
III. 8. s. lH-l �6; III. :6. s. 16O-16�.
93 Tamże. II. 44. S . 1 14; III. 26. s. 16�.
94 Tamże. III. 8. S . l � S-l �6.
95 Anonim zw. Gall. KrOI/iM PolSM, przeł. R .
Grodecki, wst�p i przypisy M. Plezia, Wrocław
1965, s. 14S . przyp. t .
96 T . M . Nowak, Z dZiejów tulJlliki... , s . 6<rl)1.
97 Gall, Crol/ka. . . , II. 44 . s. 1 14; II, 48, s. 1 1 1; III,
8, s. 1 3 S ; III, 26, s. 162-16�.
98 Tamże. III, 8, s. 1 36; III, 26. s. 16�.
99 A. Samsonowicz, Wyl7llórezośi sleDrzallll. .. , s.
81-88.
100 Gall, Crol/ita. . . III, :6, s. 16�.
101 Tamże, s. 161.
 Podstawowym środkiem łączności był
goniec, który, jak wiadomo, zachował tę
uprzywilejowaną pozycję jeszcze przez
wiele stuleci i dopiero w ciągu XIX
wieku zaczął ustępować pierwszeństwa
technicznym środkom łączności. Zasad­
niczo posługiwano się gońcami konnymi;
z gońców pieszych korzystano tylko
w warunkach szczególnych, gdy chodziło
o możliwie skryte przebycie terenu obser­
wowanego przez wroga. Ponieważ wia­
domości przekazywano przede wszystkim
ustnie, ścisłość ich powtórzenia zależała
od pamięci posłańca; wiadomo jednak, że
przedstawiciele społeczeństw niepiśmien­
nych wykazują zaskakująco duże moż­
liwości szybkiego przyswojenia sobie
i wiernego wyrecytowania tekstów nawet
bardzo obszernych. W celu przesłania
danych liczbowych można się było zapew­
ne posłużyć odpowiednio karbowanym
kijem.
Dodatkową, ale istotną rolę odgrywały
optyczne i akustyczne środki łączności.
Do pierwszych zalicza się sygnały dymne
w dzień i ogniowe w nocy. Tu też należą
znaki dawane ruchami chorągwi czy in­
nego godła wojskowego. Porozumiewano
się także przez wystawianie uprzednio
ustalonych, odpowiednio dobranych
i z daleka widocznych części uzbrojenia.
Konkretnie znane są nam przypadki po­
służenia się w tym celu barwną tarczą.
Taka właśnie czerwona tarcza, wywieszo­
na na wałach Poznania w roku 1 1 46,
wskazała kierunek natarcia wojskom nio­
sącym pomoc zbuntowanym j uniorom,
obleganym przez księcia-seniora Włady­
sława, nazwanego później Wygnańcem 102 .
Sygnały akustyczne to okrzyki, zapew­
ne też gwizdy, niewątpliwie granie na
rogach, bębnach i innych instrumentach
muzycznych. W roku 1 00 3 Bolesław Chro­
bry zgodził się pozostawić w spokoju
86
mieszkańców Strzały nad Labą, wymaga­
jąc w zamian od nich, aby zachowali
ciszę i nie alarmowali o krzykami innych
położonych w pobliżu osad 1 03. W mar­
szu na obcym terenie korzystano zapew­
ne z usług przewodników. Niekiedy jed­
nak maszerowano kierując się " wedle
"1
gwiazd 04.
7- Konie wierzchowe i zwierzęta
pociągowe
Charakterystyczną cechą wojskowości
europejskiej w średniowieczu jest domina­
cja kawalerii, której rozwój decyduje
o rozwoju całości sił zbrojnych i sztuki
wojennej tej epoki. Organizacja kawalerii
była ściśle zależna od liczebności i walo­
rów koni.
W dawniejszej literaturze przedmiotu
znaczenie, a nawet istnienie kawalerii
w wojskach pierwszych Piastów bywało
kwestionowane 105. Późniejsze polemiki
zmierzały do wykazania, że to sceptyczne
stanowisko wynikało ze zbyt jednostron­
nej interpretacji niektórych przekazów
pisanych, przy jednoczesnym niedostrze­
ganiu wymowy innych, współczesnych
i nie mniej wiarogodnych, tekstów, a tak­
że bezspornego faktu, jakim była obecność
dość licznych reliktów wyposażenia jeź­
dzieckiego w polskim materiale archeo­
logicznym z X-XII wieku 106. Ostatecznie
utrwaliło się przekonanie, że w tym czasie
władcy polscy dysponowali konnicą, któ­
rej główną część stanowiła początkowo
"
drużyna, a z czasem rycerze " książęcy ,
pełniący konną służbę wojskową z racji
nadanych im posiadłości ziemskich. Doli­
czając reprezentantów tworzącego się feu­
dalnego możnowładztwa, którzy przyby­
wali z własnymi orszakami konnych wo­
jowników, możemy przyjąć, że ogólny
stan kawalerii polskiej mógł wówczas
dochodzić do paru tysięcy ludzi, którzy
musieli, oczywiście, rozporządzać odpo­
wiednią liczbą koni wierzchowych.
Rodzimy materiał koński na ziemiach
Polski wczesnofeudalnej był
towany przez drobnego konika, wywo­
dzącego się od miejscowych dzikich koni
leśnych, zwanego nie całkiem słusznie
tarpanem 1 07. Konik ten, którego pierwo­
tną postać próbuje się odtworzyć w Pol­
sce na drodze hodowli wsobnej,
niewielki, osiągał bowiem w kłębie wy­
sokość nie przekraczającą I 30
rów, przy wadze mniejszej niż
gramów. Wnioskując z właściwości wy­
kazywanych przez dzisiejsze " tarpanoida­
" szych arabów. Mamy tu prawdopodobnie
lne koniki, był mało zdatny do kłusa,
ale wykazywał znaczną, w stosunku do
swej niewielkiej masy, siłę i wytrzyma­
łość. Miał mocne, suche nogi, doskonałe
kopyta, dużą pojemność klatki piersio­
wej , szeroki grzbiet i niezłe związanie.
Wyróżniał się też dobrym
i słuchem, mocnymi nerwami, energią,
odpornością i niewielkimi wymaganiami.
Reprezentował szczególnie wysokie wa­
lory użytkowe w trudnych warunkach
komunikacyjnych, zwłaszcza na gruncie
podmokłym lub rozmiękłym w
roztopów. Jak z tego wynika, był to koń
bardzo przydatny w okolicznościach,
w jakich zazywczaj operowały wojska
wczesnośredniowieczne. Jednakże, choć
tak pożyteczny w marszu, mógł okazać
się mniej zdatny w bitwie, gdzie musiał
unosić w cwale pancernego jeźdźca, któ­
rego ciężar wraz z bronią, oporządze­
niem i rzędem końskim można określić
na przeszło 100 kilogramów. Ponieważ
przyjmuje się, że prawidłowy stosunek
między wagą jeźdźca z pełnym oporzą­
dzeniem a wagą konia kształtuje się jak
I: 5 , należy stwierdzić, iż do
wysiłku rodzimy konik był zbyt słaby.
Miał też zbyt małą masę, aby zapewnić
należytą siłę uderzenia, często decydującą
o wyniku szarży 108.
W tej sytuacji można by się spodziewać
reprezen­ podjęcia na ziemiach naszych we wczesnym
średniowieczu hodowli konia roślejszego,
przeznaczonego dla opancerzonej kawalerii.
Przypuszczenie to znajduje potwierdzenie
w wynikach analiz, jakim bywają poddawa­
ne zwierzęce szczątki kostne odkrywane na
był polskich stanowiskach archeologicznych
z tego okresu. Na równi z reliktami miejs­
centymet­ cowego konika pojawiają się tam, od
400 kilo­ schyłku X wieku, kości konia większego,
o wysokości w kłębie dochodzącej do I 5 o
centymetrów, co odpowiada mierze dzisiej­
do czynienia z rezultatami krzyżowania
miejscowego materiału z roślejszymi koń­
mi, sprowadzanymi do nas albo z Zachodu,
gdzie w tym czasie podej mowano już
starania o wyhodowanie wierzchowca sto­
wzrokiem sownego dla jazdy rycerskiej , albo ze
Wschodu, bogatego w wartościowe odmia-
102 Kronika Wielkopo/ska, 3 2, Monll",enta P% niae
Historica, SN, t. VIII, wyd. B. Kiirbis, Warszawa
1 970, s. l I.
103 Thietmar, Chronifon ... , V, 36, s. 301-303.
czasie
104 Gall, Cronifa ... , II, 28, s. 9 1 .
105 K . Tymieniecki, SpolefZeńs/)l!o Slowian kfhifkifh,
Lwów 1 928, s. 2lQ-2 I 1; G. Labuda, Ibrahi", ibn
Jakub. Najstarsza relada o Polsce w nowy", wydaniII,
"
"Roczniki Historyczne , 1947, XVI, s. 1 3 8- 140.
106 A. Nadolski, Stlldia nad IIZbrajenie", ... , s. 94;19.
107 Pierwotnych, leśno-stepowych koników euro­
pejskich (eqlllls g",elini lub eqlllls fabal/lls g",e/im) me
można identyfikować z koniem Przewalskiego (eqlllls
przewalskiz), jak u M. Dembińskiej, Wyfhów zwierząt
do",owYfh, w: Historia leII/tllry ",aterialnej... , t. I, s. 94.
Chodzi o gatunki odrębne, choć niewątpliwie spo­
krewnione.
108 A. Nadolski, Polskie siły zbrqlne ... , s. 2�3 1 ; R.
Prawocheński, Hodowla koni, Puławy 1947, t. II, s.
427 i n.; J. Grabowski, Hipologia dla wszystkifh,
takiego Warszawa ' 9 8 2, s. 243-244.
87
ny koni gorącokrwistych, wyrosłe na euraz­
jatyckich obszarach stepowych 109.
Wśród rycerstwa zachodnioeuropejskie­
go kształtował się zwyczaj używania na
wojnie co najmniej dwóch· koni, z których
jeden służył w pochodzie, a drugi był
właściwym rumakiem bitewnym. Nie wie­
my, jak było w Polsce. Przykład bratniego
Pomorza wskazywałby, że w pierwszej
połowie XII wieku na naszych terenach,
wbrew zachodnioeuropejskim normom,
zwykły rycerz zadowalał się jednym tylko,
uniwersalnym wierzchowcem 110. Inaczej
było zapewne w przypadku osobistości
wybitniejszych. Z relacji Galla dowiadu­
jemy się, że czeski książę Świętopełk padł
z r�ki zamachowca, gdy czując się zupeł­
"
nie bezpieczny, bez broni siedział na
mulicy w pośrodku swoich" 11 1 . Nie ulega
wątpliwości, że Świętopełk oprócz owej
mulicy, służącej mu w marszu, dyspono­
wał koniem, a zapewne kilkoma końmi
używanymi w bitwie. Przytoczona
wzmianka wskazuje nadto, że co najmniej
od początku XII wieku poza końmi były
używane w krajach słowiańskich, a mogły
być używane i w Polsce, inne rodzaje
wierzchowców. W tym kontekście warto
podkreślić, że na terenie Słowiańszczyzny
połabskiej, a także Śląska, znajdowano
podkowy mułów i osłów, które jednak
odnoszone są raczej do później szego śred­
niowiecza 112.
Koń, wykorzystywany przede wszyst­
kim do jazdy wierzchem, pełnił też niewąt­
pliwie usługi w transporcie. Wspominali­
śmy już poprzednio, że dopiero po wpro­
wadzeniu udoskonalonej uprzęży, co na­
stąpiło około roku 1 1 00, trakcja konna
weszła w powszechniejsze użycie. W cza­
sach wcześniej szych zapewne użytkowano
konie w transporcie głównie jako zwie­
rzęta juczne. W tej samej roli mogłyby
występować sporadycznie także wielbłądy,
prawdopodobnie baktriany, które docie­
rały na ziemie polskie zapewne poprzez
Ruś, przyprowadzane tam przez kupców
muzułmańskich ze środkowej Azji 113. Wol­
no jednak sądzić, że te obce naszemu
środowisku zwierzęta traktowano raczej
jako egzotyczną osobliwość niż wykorzys­
tywano w celach praktycznych.
Przed upowszechnieniem trakcji konnej
jako siłę pociągową użytkowano głównie
woły, w związku z czym także ten rodzaj
zwierząt domowych należy uwzględniać
wśród elementów warunkujących sprawne
działanie wojsk w Polsce wczesnośred­
niowiecznej. Wobec dużego rozpowszech­
nienia i znacznych rozmiarów hodowli
bydła rogatego zaopatrywanie wojska
w odpowiednie zaprzęgi nie przedstawiało
większej trudności. Brak podstaw, aby
przyjmować, że do transportu wojskowe­
go wykorzystywano woły różniące się
czymkolwiek od tych, z których korzys­
tano powszechnie w transporcie cywilnym
i przy uprawie roli.
8. Organizacj a zaopatrzenia
Zaopatrzenie wojska w broń, oporzą­
dzenie, sprzęt, konie wierzchowe i siłę
pociągową wymagało w każdym razie
odpowiedniej podstawy organizacyjnej,
przy czym musiała być ona odpowiednio
modyfikowana, zależnie od tego, czy za­
opatrzenie to zapewniano centralnie, czy
też powierzano je własnej inicjatywie
poszczególnych wojowników. Wszystko
wskazuje na to, że w monarchii pierw­
szych Piastów początkowo przeważało
zaopatrywanie centralne. Na równi z nim
jednak istniały niewątpliwie elementy te­
go drugiego wariantu, który w miarę
upływu czasu coraz bardziej zyskiwał
na znaczeniu.
Książę, który według słów Ibrahima
Ibn Jakuba pragnął dostarczyć swoim
drużynnikom konie [ . . . ] , broń i wszyst­
"
ko, czego potrzebują" , musiał gromadzić
i stale uzupełniać odpowiednie zasoby
materiału wojennego. Mogło to następo­
wać albo dzięki należycie ukierunkowa­
nym, masowym zakupom, z uwzględ­
nieniem także importu, albo dzięki właś­
ciwemu zorganizowaniu własnej produk­
cji, inspirowanej i kontrolowanej przez
władzę państwową. Ta druga ewentual­
ność wiąże się z wielokrotnie już wspo­
minaną instytucją osad służebnych, typo­
wą dla gospodarczego ustroju monarchii
wczesnopiastowskiej, a także dla sąsiadu­
jących z nią Czech i Węgier 11 4.
Instytucję tę należy uznać za swoistą
odmianę autarkii charakterystycznej dla
różnych szczebli ekonomicznej struktury
społeczeństw wczesnofeudalnych. W tym
przypadku chodziło o zaspokojenie pod­
stawowych potrzeb władzy i aparatu pań­
stwowego z pominięciem rynku, poprzez
odgórnie ustaloną specjalizację świadczeń
ściąganych od ludności chłopskiej. Objęci
organizacj ą służebną chłopi- ministeria­
"
łowie" pozostawali rolnikami, ale w miej­
sce powszechnie obowiązujących danin
w naturze i pracy prostej dostarczali
księciu i organom jego władzy pracy
wykwalifikowanej .
W granicach Polski pierwszych Piastów
zachowało się ponad 400 nazw miejs­
cowych o charakterze służebnym " . Nie
" 1 09 M. Dembińska, WYchóJII ... , s. 91�6.
ulega wątpliwości, że pierwotnie było ich
znacznie więcej . Trzeba przy tym pamię­
tać, iż w świetle świadectw pisanych
z XII-XIII wieku ministeriałowie " za­
"
mieszkiwali także, i to licznie, osady
o nazwach niesłużebnych " . Biorąc to
" gallizacja gospodarcza...
pod uwagę - nie wpadniemy w przesadę,
jeśli przyjmiemy, że organizacja służebna
w okresie swego największego rozkwitu
obejmowała wieleset osad i wielotysięczną
rzeszę ludności chłopskiej.
W dawniejszej literaturze przedmiotu
spotyka się pogląd, w myśl którego cała
ta szeroko rozbudowana struktura miała
służyć utrzymaniu książęcej armii drużyn­
nej. Nowsze badania słusznie zakwestio­
nowały to stanowisko 1 15 . Przemawia prze­
ciw niemu już sam katalog specjalności
służebnych, odtworzony na podstawie
zewidencjonowanych nazw miejscowych.
Specjalności takich wyróżniono ponad
czterdzieści 11 6 , i nie ulega wątpliwości, że
tylko nieliczne z nich wiążą się wyłącznie
z militarną sferą działalności wczesno­
feudalnej monarchii polskiej . Taki wyłącz­
nie militarny charakter wykazują właś­
ciwie tylko trzy specjalności, odpowiada­
jące osadom o nazwach typu Szczytniki,
Grotniki i ewentualnie Słomniki-Szłom­
niki. Jeśli pominąć ostatnią z tych nazw,
nie całkiem jednoznaczną i reprezentowa­
ną pojedynczo, dostrzegamy, że odcinek
produkcji zbrojeniowej powierzony "mi­
nisteriałom" obejmował gałęzie dostar­
czające wyrobów stosunkowo prostych,
tanich i zużywanych masowo. Było to
zgodne z możliwościami organizacji słu­
żebnej. Podlegający jej ministeriałowie " ,
"
pozostający w zasadzie rolnikami, repre­
zentowali w narzuconych sobie dziedzi­
nach rękodzieła z pewnością poziom niż­
szy od zawodowych rzemieślników. Stąd
11 0 Herbord, Dialog D uci" iJII. OIlOIllJ . . .
111 Gall , Crollica ... , III, 1 6, s. I 4}.
1 12 J. Kaźmierczyk, PodleD",y 110 Ś/tis!Ul. . . , S.
I I I-I I j .
11 3 Thietmar, ChrollicOII. . . , IV, 9 , s . 1 5 7.
11 4 Na ten temat głównie K. Modzelewski, Or·
.
11 5 Tamże, s. 1 1 4.
1 16 K. Buczek, Ksi'ltJca Itllilroić sl"ŻeblllJ JII Polsce
",czesllo/ellda/lle}, Wrocław 1 91 8.

88 89
 " eksploatacji, rysujące się coraz wyraźniej
rękodzielnicza praca " ministeriałów przy­
nosiła najlepsze rezultaty tam, gdzie niepo­
trzebne były szczególne kwalifikacje fa­
chowe i gdzie chodziło o zapewnienie
stałego dopływu masowych produktów,
uniezależnionego od sytuac j i na ówczes­
nym, słabo ustabilizowanym rynku.
Niejednoznaczny i na pewno nie wyłą­
czny, ale prawdopodobny związek z za­
spokojeniem potrzeb wojskowych wyka­
zuje kilka dalszych specjalności służeb­
nych. Należą tu przede wszystkim Kowale
i Rudniki, a nadto Szewce, Żyrdniki,
Jadowniki i Ciemierniki oraz Kobylniki.
Związek kowali z produkcją uzbrojenia
jest niewątpliwy, a dodatkowo podkreś­
lony przez wspominany już napis " Ludo­
sza-Kowal " , odkryty na ruskim mieczu
z XI wieku. Można, co prawda, wątpić,
czy kowale- " ministeriałowie " mogli po­
kusić się o produkcję broni wysokiej
jakości, wymagającej zastosowania umie­
jętności zdobywanych przez kumulację
wieloletniego, czasem nawet wielopoko­
leniowego doświadczenia, pozostawała je­
dnak szeroko otwarta możliwość doko­
nywania prostych napraw i przeróbek,
a także produkowania wyrobów nieskom­
plikowanych, takich jak żeleźca toporów,
prostsze groty włóczni, nie zdobione ostro­
gi i żelazne elementy rzędu końskiego.
Można sobie też wyobrazić, że dochodzą­
" tywane także w celach pozawojskowych.
cy " ministeriałowie pracowali w kuź­
niach grodowych pod kierunkiem stale
tam zatrudnionych kowali-specjalistów.
Możliwość taka odnosi się, oczywiście,
do wielu innych gałęzi rękodzieła upra­
wianych przymusowo przez ludność słu­
żebną. Pracę kowali wszelkiej kategorii
warunkowała praca rudników pozyskują­
cych żelazo z pokładów rudy, które eks­
ploatowano, zwłaszcza w postaci złóż
darniowych, niemal na całym obszarze
państwa polskiego. Znaczne rozmiary tej
w miarę postępu odpowiednio ukierun­
kowanych badań archeologicznych, były
zdecydowanie nie doceniane przez wielu
historyków. Przyjmowano hipotetycznie,
że około roku 1 000 całość żelaza będącego
jednocześnie w użyciu na terenie Wielko­
polski, Małopolski i Mazowsza dochodziła
do 5 2 I ton, z czego na uzbrojenie " regu­
larnych wojowników " przypadać miało
około 10 ton 1 17. Szacunek ten trudno
uznać za uzasadniony, choćby w świetle
niedawnych odkryć we wczesnośrednio­
wiecznych nawarstwieniach Krakowa,
gdzie natrafiono na jednolity ładunek
siekieropodobnych grzywien żelaznych
łącznej wagi około 3,6 tony, dający pojęcie
o rzeczywistej masie surowca żelaznego
uzyskiwanego i użytkowanego w tym
czasie 118 . W dodatku ładunek krakowski
datowany jest na IX wiek, a więc na
okres, w którym ziemie polskie cechował
na pewno niższy stopień rozwoj u ekono­
micznego niż osiągnięty około roku 1 000,
w latach świetności pierwszych władców
piastowskich.
Szewcy produkowali nie tylko obuwie,
którego część mogła być przeznaczona
dla wojowników, ale także szczególnie
przydatną na wojnie odzież skórzaną oraz
namioty i - zwłaszcza - rzędy końskie,
niezbędne dla kawalerii, choć wykorzys­
Żyrdnicy-żerdnicy byli, jak wspomniano,
zobowiązani do transportowania i roz­
stawiania namiotów. Obie te specjalności,
do których dołączyć możemy produkują­
cych tarcze szczytników, wykorzystywały
w swej pracy skóry pozyskiwane z hodo­
wli zwierząt domowych, głównie bydła
rogatego. W nowszych badaniach podjęto
próbę ustalenia ilości s urowca skórzanego
zużywanego na szeroko pojęty ekwipunek
woj s kowy w okresie pierwszych Piastów.
Z dokonanych obliczeń wynika, że trzy­
tysięczna konna i pancerna drużyna mogła
zużywać w skali rocznej skóry o łącznej
powierzchni równej około 760 000 dcm2,
co odpowiada około 5 000 sztuk bydła
rogatego lu b około 3 5 00 sztuk koni 11 9 .
Mimo niewątpliwie hipotetycznego cha­
rakteru tej kalkulacji, daje ona choćby
przybliżony pogląd na znaczne rozmiary
zapotrzebowania i produkcji.
Jadownicy i ciemiernicy to, zdaniem
niektórych badaczy, producenci jadów
(zwanych też ciemierem), przeznaczonych
do zatruwania bojowych strzał 120 . Wydaje
się jednak, że równie dobrze mogło tu
chodzić o produkcję trutek myśliwskich,
a nawet rybackich. Warto przypomnieć,
iż nie znamy żadnej relacji, która mówiła­
by o stosowaniu zatrutych strzał przez
wojska polskie we wczesnym średnio­
wieczu.
W niewątpliwym natomiast, choć zape­
wne nie wyłącznym, związku z zaspoka­
janiem potrzeb wojska pozostawali kobyl­
nicy, czyli " ministeriałowie " obsługujący
stadniny koni książęcych, tym samym
obarczeni odpowiedzialnością za repro­
dukcję i jakość cennego materiału koń­
s kiego.
Zgodnie z przyjętym na wstępie zało­
żeniem ograniczyliśmy przegląd służeb­
ności do tych tylko dziedzin, które bez­
pośrednio odnosiły się do zaopatrzenia sił
zbrojnych w broń, oporządzenie i konie
wierzchowe. Pełny zakres potrzeb drużyny
i całej administracji państwowej był, oczy­
wiście, znacznie szerszy i wymagał zaan­
gażowania odpowiednio szerszego zesta­
wu specjalności służebnych.
Nietrudno jednak dostrzec, że nawet
w tym ograniczonym, ściśle militarnym
zakresie organizacja służebna nie zdołałaby
pokryć wszystkich potrzeb wojska, i to
nawet tam, gdzie chodziło o formację
drużynną, zaopatrywaną centralnie przez
książęcy aparat administracyjno-gospodar­
czy. W szczególności wartościowe rodzaje
broni i oporządzenia, a więc pancerze,
hełmy (przynajmniej w większości) , mie­
cze, lepsze rodzaje grotów włóczni, ozdo­
bne ostrogi, strzemiona i okucia rzędu
należało pozyskiwać poza organizacją słu­
żebną. Część potrzeb w tym zakresie
mogli zaspokajać nieliczni rzemieślnicy­
-specjaliści, j acy zapewne pozostawali
w stałej, bezpośredniej służbie księcia
i wybitniej szych przedstawicieli klasy rzą­
dzącej . W przeważającej większości przy­
padków należało się odwołać do zor­
ganizowanego importu oraz do zakupów
na własnym rynku, zasilanym rodzimą
produkcją rzemieślniczą. Naj cenniej sze
okazy spośród gromadzonych w ten spo­
sób wyborowych militariów mogły na­
stępnie trafiać do rąk starszyzny drużynnej
i innych dostojników, a wyjątkowo i do
rąk zwykłych wojów jako dary księcia,
rozdawane zgodnie z obyczajem epoki
przy różnych uroczystych okazjach.
Na miejscowym rynku musieli kom­
pletować swój wojenny rynsztunek prości
woj e-tarczownicy z powszechnego po­
spolitego ruszenia, a także osadzeni na
ziemi rycerze oraz możni ekwipujący
1 17 J. Topolski, Wskaźnik wzros/II gospoJar�ego
Polski od X do XX wieku. Uwagi me/o4J�ne i próba
obli�enia, "Kwartalnik Historyczny", 1967, R.
LXXIV, nr 4, s. 1003-1004.
118 E. Zaitz, Wst(/lne wyniki baJań archeobJgi�nych
skarbll trOwien sitkieropodobnych Z III. Kanoni�tj IJ
w Krakowie, Materiały Archeologiczne, 1 9 8 1 , t. XXI,
s. 97-1 24; tenże, Friihmittelalterliche axtformige Eisen­
baren allS Kleinpolen, Slovenska Archeologia, 1988, R.
XXXVI, nr 2 s. 261-2 7 j .
119 A. Samsonowicz, Wylwór�ość skórzana . . . , s.
1 1 0- 1 1 6.
120 J. Tyszkiewicz, Ja4J bojowe Słowian zachodnich
we wczesnym fredniowie�II, KHKM, 1961, R. IX, nr
l, s. 3-22.

90 91

indywidualnie siebie samych i towarzy­
szące im zbrojne orszaki. Wolno sądzić,
że mogła im w tym niekiedy dopomagać
władza książęca, udostępniając uprzednio
zgromadzone zapasy broni. Sytuacja taka
jest dowodnie znana z terenu sąsiedniej
Rusi 1 2 1 . Jednakże nawet przy uwzględ­
nieniu takiej ewentualności należy przy­
jąć, że wymienione tu kategorie wojow­
ników zaopatrywały się przede wszystkim
poprzez własne zakupy. Wskazywałoby
to na stosunkowo znaczny stopień roz­
woju, jaki broniotwórcze gałęzie rzemios­
ła osiągnęły już we wczesnofeudalnym
państwie piastowskim.
Koni wierzchowych - poza stadninami
książęcymi - mogły dostarczać z czasem
rozwijające się stadniny możnowładców.
Wozy transportowe z zaprzęgiem dosta­
wiała w miarę potrzeby miejscowa ludność
w ramach powszechnie obowiązującej po­
winności znanej pod nazwą "powozu "
lub " podwody" 122 .
9. Fortyfikacj e
Powszechnie znana i uznana jest donios­
ła, niekiedy wprost decydująca rola, jaką
w sztuce wojennej polskiego i w ogóle
słowiańskiego wczesnego średniowiecza
odgrywały fortyfikacje stałe i polowe 1 23.
Jak stwierdziliśmy we wstępie, relikty
tych fortyfikacji stały się, zwłaszcza w cią­
gu ostatnich paru dziesięcioleci, obiektem
intensywnych badań archeologicznych
w Polsce, a także na obszarze ówczesnej
Czechosłowacji, NRD i słowi-ańskich re­
publik ZSRR. Jednakże w literaturze
przedmiotu słusznie podkreśla się, że
rozmiary tych badań wciąż jeszcze pozo­
stają w bardzo niekorzystnym stosunku
do rozmiarów całego problemu 1 24. Sens
tego pesymistycznego stwierdzenia staje
92
się jasny, jeśli zdamy sobie sprawę, że
liczba zbadanych wczesnośredniowiecz­
nych grodzisk z ziem zachodnio- i wscho­
dniosłowiańskich nie przekracza 2% cało­
ści, przy czym w odniesieniu do po­
szczególnych obiektów prace wykopalis­
kowe rzadko obejmują więcej niż 1-2%
ogólnej powierzchni badanych umocnień.
W tym stanie rzeczy nie dziwi, że badacze
nie kwapią się do podejmowania prób
poważniej szej syntezy, ograniczając się na
ogół do publikowania i analizowania kon­
kretnych przypadków szczegółowych,
a w razie przejścia do ujęć uogólniających
- nadając im postać wstępnych szkiców,
nie mających pretensji do formułowania
ustaleń obowiązujących definitywnie.
W okresie wczesnego średniowiecza
stwierdzamy na naszym terenie dwie pod­
stawowe kategorie umocnień: stałe i po­
lowe. Pierwsze, obejmujące grody i tak
zwane wały graniczne, to samodzielne
obiekty warowne, budowane z myślą
o długotrwałej obronie stacjonarnej . Dru­
gie mają na celu doraźne zwiększenie
naturalnej niedostępności terenu i uła­
twienie w ten sposób zadań, czasem
przej ściowych, własnym, ruchomym si­
łom żywym.
W kategorii umocnień stałych pierwsze
miejsce należy się niewątpliwie grodom,
czyli warowniom przystosowanym do
obrony okrężnej , prowadzonej w izolacji.
Nie można zapominać, że w warunkach
wczesnego średniowiecza termin "gród "
zawiera bardzo różną treść ekonomiczno­
-społeczną. Może oznaczać posterunek
o czysto militarnym charakterze, na przy­
kład pograniczną twierdzę kontrolującą
przejście o szczególnym znaczeniu strate­
gicznym. Może określać warownię refu­
gialną, traktowaną jako doraźne schronie­
nie dla okolicznej ludności, wykorzys­
tywane na wypadek zagrożenia wojen-
Podwójna palisada. Rekon­
strukcja umocnień pierwszej
fazy wczesnośredniowieczne-
go grodu w Łęczycy (wg
A. Nadolskiego, rys. E. Ma-
rosikowa)
nego. Może wreszcie odnosić się do siedzi­
by władzy i połączonej z nią zazwyczaj
wczesnomiejskiej osady rzemieślniczo­
handlowej.
Pamiętając o tych różnicach, będziemy
się zajmować wyłącznie właściwościami
umocnień grodowych, charakteryzując je
i oceniając pod kątem ich techniczno­
-wojskowych walorów.
Walory te zależały przede wszystkim
od lokalizacji grodu, która wiązała się
ściśle z umiejętnością oceny naturalnych
właściwości terenu. Nie ulega wątpliwo­
ści, że wczesnośredniowieczni mieszkańcy
ziem polskich i w ogóle ziem słowiańskich
rozwinęli tę umiejętność w wysokim stop­
niu, dzięki czemu grody sytuowano z re­
guły w miejscach z natury obronnych,
a zarazem zazwyczaj w ważnych węzłach
komunikacyjnych. W kraj obrazie nizin­
nym, przeważającym w Polsce, podobnie
jak na sąsiednim Połabiu, naturalnym
czynnikiem pomnażającym niedostępność
terenu była przede wszystkim woda, w po­
staci rzek, rzeczek, jezior i moczarów.
Z ziem wchodzących w skład państwa
pierwszych Piastów jedynie Śląsk i Mało­
polska miały możność szerszego wyko­
rzystywania także pionowej rzeźby terenu
93
---
- podobnie jak wyżynne, a nawet górskie
obszary czeskie i słowackie. Charakterys­
tyczną dla wczesnośredniowiecznej sło­
wiańskiej sztuki fortyfikacyjnej biegłość
w wykorzystywaniu lokalnych stosunków
wodnych dostrzegł w połowie X wieku
Ibrahim ibn Jakub, stwierdzając, że Sło­
wianie budują swe grody na "łąkach
obfitujących w wodę i zarośla " 1 25.
Materiałem stosowanym powszechnie
w budowie polskich grodów w X-XII
wieku były drewno i ziemia (glina, piasek),
niekiedy uzupełniane niewiązanym kamie­
niem. Możemy wyróżnić kilka podstawo­
wych form umocnień wznoszonych z wy­
korzystaniem wymienionych rodzajów bu­
dulca.
. 12 1 POlJliest' IIIrie",ienfl.Jch let. . . , s. 1 1 4.
122 S. Russocki, "Posługi komunikacyjne", hasło
w SlolJlnileM Jtaroutnofci JlolJliańJkich, t. IV, cz. l ,
Wrocław 1 970, s. 246-248 .
123 A. Nadolski, PoIJkie Jily zbrojne . .. , s. 37 i n.
1 24 W. Hensel, DrelJlniane "",omienia IJI Ellropie
ŚrodkolJlo-WJchodniej, w: Archeologia i prahistoria,
Wrocław 1971, S. 200.
125 T. Kowalski, Relacja Ibrahima ihn JaleMba Z po­
dróU do /ertJjÓIJI JlolJliańJkich IJI przekazie Al Be/eriego.
Pomniki · dziejowe Polski, seria II, t. I, Kraków
1 946, s. 48-49,

Formę naj prostszą stanowił częstokół,
często określany obcym terminem pali­
"
"
sada 1 26 . Było to niewątpliwie rozwiąza­
nie o bardzo odległej , pradziej owej trady­
cji, związane z początkami osadnictwa
stałego, z ogrodzeniem, którym człowiek
żyjący w środowisku bliskim pierwo­
tnego chronił swą siedzibę i swój doby­
tek przed niepożądaną ingerencją ludz­
kich, ale i zwierzęcych intruzów. W wa­
runkach typowych dla ziem polskich
ogrodzenie to przyjmowało zapewne po­
stać płotu - plecionkowego albo usta­
wionego z wbitych pionowo kołków.
Granica między takim płotem a często­
kołem j est, oczywiście, zupełnie nie­
uchwytna.
Osiągnąwszy status niewątpliwego ele­
mentu umocnień o charakterze militar­
nym, częstokół podlegał dalszym ewolu­
cjom. Stosowano zatem podwójne, a na­
wet potrójne linie słupów. Uzupełniano
je pomostami dla obrońców. Wprowa­
dzano różne systemy utwierdzania słupów,
wiążąc je drewnianymi złączami lub wpu­
szczając ich dolne końce w grube drew­
niane kloce, stanowiące solidny fundament
całej' konstrukcji. Kombinowano często­
kół z otaczającą go od zewnątrz suchą lub
nawodnioną fosą.
94
Konstrukcja skrzyniowa
wczesnośredniowiecznego wa­
łu grodowego (wg w. Hensla,
rys. E. Marosikowa)
Częstokół stanowił umocmeme dość
skuteczne przeciw szturmującej gród ży­
wej sile nieprzyjaciela, był jednak mało
odporny na działanie ognia, a zwłaszcza
na ataki machin oblężniczych. Używając
tych ostatnich można było stosunkowo
łatwo doprowadzić do rozchwiania wy­
branej partii częstokołu, do obalenia sze­
regu sąsiadujących ze sobą słupów, a tym
samym do utworzenia w obwarowaniach
obleganej twierdzy wyłomu, którego szyb­
kie zatarasowanie przekraczało zazwyczaj
możliwości obrońców. Wiązania, jakimi
łączono słupy palisadowej konstrukcji,
mogły s kutecznie zapobiec obaleniu jej
rękami napastników, nie stanowiły jednak
należytej ochrony przed działaniem tara­
nów, nawet prymitywnych. W tej sytuacji
już we wczesnym średniowieczu częstokół
jako jedyna lub też jako główna forma
umocnień występował zapewne już tylko
w fortyfikacjach o mniej szym znaczeniu.
Otaczano nim pomniejsze gródki, a może
nawet zwykłe osady wiejskie, jeśli chciano
im nadać walory obronne. Natomiast
w warowniach ważniej szych umocnienia
częstokołowe zeszły do rzędu uzupełnienia
konstrukcji bardziej zaawansowanych, za­
pewniających lepszą obronność chronio­
nym przez nie twierdzom. Tymi kon-
strukcjami były roznego rodzaju wały
wznoszone z drewna i ziemi.
Ich początki na ziemiach słowiańskich
nie są jasne, choć spotykamy się z nimi na
tym terenie, jak wiadomo, już w odległych
epokach pradziejowych 1 27. Zastanawiając
się nad genezą tych konstrukcji nie może­
my zapominać, że utworzenie podłużnego
nasypu ziemnego jest naturalną konsek­
wencją wykopania rowu: okrążając wy­
brany teren fosą, potraktowaną jako ele­
rpent umacniający, otaczano go, niejako
automatycznie, wałem ziemnym, który
zwłaszcza gdy go spiętrzono ponad we­
wnętrzną krawędzią fosy, utrudniał jej
przebycie i tym samym zwiększał obronne
walory całego obiektu. Częstokół usta­
wiony na szczycie takiego nasypu zyskiwał
na wysokości. Mógł też stać się bardziej
stabilny, gdy jego pale podsypano wydo­
bytym z fosy materiałem ziemnym. Ten
ostatni zabieg dawał zapewne szczególnie
dobre efekty, gdy ziemię wsypywano
pomiędzy dwie ściany palisadowe. Ich
słupy uzyskiwały dodatkową podporę,
a spiętrzona między nimi ziemia była
znacznie mniej narażona na proces osypy­
wania i rozmywania, nieuchronnie za­
grażający nasypom pozbawionym takiej
obudowy. Można przyjąć, że gdy pojawia
się takie rozwiązanie, mamy już do czy­
nienia z naj prostszą formą wału drew­
niano-ziemnego.
Prawdopodobnie następnym etapem
ewolucji tych umocnień jest wał wznie­
siony w konstrukcji skrzyniowej. Składa
się on z szeregu lub paru szeregów po­
wiązanych skrzyń drewnianych, budowa­
nych ·zazwyczaj w konstrukcji zrębowej,
o wymiarach mniej więcej stałych, a wnę­
trzu wypełnionym ziemią, luźnymi ka­
mieniami, a nawet grubo rąbanymi bier­
wionami drewna. Na jednej warstwie
skrzyń można było wznieść następną i tak
95
dalej, aż do uzyskania zamierzonej wyso­
kości wału, która mogła niekiedy do­
chodzić do 1 2 metrów, oczywiście przy
odpowiednio szerokiej podstawie.
Wały skrzyniowe znane były w całej
Słowiańszczyźnie wczesnośredniowiecz­
nej , a niewątpliwie także w Polsce pierw­
szych Piastów. Stanowiły element obwa­
rowań bez porównania silniejszy od częs­
tokołu. Rozbicie zewnętrznej ściany jednej
skrzyni, czy nawet kilku sąsiednich skrzyń
tego samego szeregu, powodowało wpra­
wdzie częściowe wysypywanie się ich
zawartości, ale nie było bynajmniej rów­
noznaczne z dokonaniem wyłomu. Nie
było z nim równoznaczne nawet przebicie
się przez drewniane konstrukcje skrzy­
niowe na całej szerokości wału, bo wypeł­
nisko skrzyń, nawet pozbawione ram,
niejako automatycznie blokowało wyko­
naną szczerbę. Dopiero jego przekopanie
lub przerąbanie definitywnie otwierało
napastnikom drogę do wnętrza grodu.
Ogień, groźny dla konstrukcji palisado­
wych, znacznie trudniej rozprzestrzeniał
się w wale skrzyniowym, gdzie ziemna
zawartość s krzyń samoczynnie ograniczała
dostęp powietrza do płonących bierwion
konstrukcji drewnianej .
Właściwością wału drewniano-ziemne­
go, z którą poważnie musieli się liczyć
jego budowniczowie, był bardzo znaczny
ciężar całego obiektu. Stwarzał on istotne
problemy statyczne, zwłaszcza tam, gdzie
gród wznoszono na· terenie znacznie za­
wilgoconym, a przypomnijmy, że w ta­
kich właśnie warunkach lokalizowano
większość grodów w nizinnym krajob­
razie środkowej i północnej Polski oraz
126 Z franc. la palisade, od fe palis - pal, kół.
1 27
Szczególnie reprezentatywne grody kultury
łużyckiej, spopularyzowane zwłaszcza przez odkrycia
w Biskupinie.
sąsiedniego dolnego Połabia. Pewne za­
bezpieczenie stanowiło zachowanie dosta­
tecznej odległości między zewnętrznym
stokiem wału a otaczającą go fosą, która
zresztą, niezależnie od swej roli czysto
obronnej , mogła dodatkowo pełnić funk­
cję elementu odwadniającego przedpole
wału i jego podstawę, co przyczyniało się
do lepszego ustabilizowania całości.
Jednakże w wielu przypadkach urzą­
dzenia te nie wystarczały i ciężar spię­
trzonej masy drewna i ziemi, czasem też
luźnego kamienia, mógł powodować grzę­
źnięcie wału w wilgotnym podłożu. Nau­
czono się zapobiegać tym niebezpiecznym
procesom. Przed rozpoczęciem budowy
wału pokrywano i umacniano powierzch­
nię gruntu warstwą faszyny, a czasem
płasko ułożonego, zazwyczaj nie obrobio­
nego drewna, tworząc w ten sposób
namiastkę fundamentu, zdolnego do
utrzymania nawet bardzo poważnych ob­
ciążeń. W literaturze przedmiotu trafnie
podkreślono, że podobną technikę stoso­
wano także w czasach późniejszych, przy­
stępując do wznoszenia budowli muro­
wanych 1 28. Także najnowsze badania ar­
cheologiczne dostarczają licznych przy­
kładów tego rozwiązania, pozostającego
w użyciu aż do czasów nowożytnych.
W nie k r(')rych przypadkach utwierdza­
jąca warstwa faszyny ułożona pod pod-
96
stawą wału wykazuje ślady bardziej skom­ Wiązania hakowe w wale gro-
plikowanych zabiegów technicznych,
du wczesnośredniowiecznego
(wg W. Hensla! rys. E. Ma-
zmierzających do nadania jej większej
rosikowa)
wytrzymałości. Znane są zatem przykłady
celowego wiązania prętów faszynowych
w rodzaj spoistej plecionki, pilotowania
jej pionowo zabijanymi kołkami itp. 1 29
Z drugiej strony - stwierdzamy też na przykład pionowo wbijane słupy pilo­
przypadki sprawiające wrażenie pośpiesz­ tujące. Spoistość wału utrudniała,
nej improwizacji, w której warstwę umac­ wręcz uniemożliwiała, jego przekopanie.
niającą układano z na pozór bezładnie Elastyczność zapewniała mu wyjątkową
rozrzucanych pni i gałęzi pościnanych odporność na wszelkie próby przebicia,
drzew, a nawet z elementów rozebranych nawet przy użyciu machin
budowli drewnianych 130. w rodzaju ulepszonych taranów lub ar­
Jakkolwiek było, wydaje się prawdo­ tylerii przedogniowej 131 . Zapewne nie bez
podobne, a przynajmniej możliwe, że owe racji sądzi się, że te właśnie walory zade­
warstwy stabilizujące powierzchnię terenu cydowały o wznoszeniu z czasem wałów
przeznaczonego pod budowę wału dały "
" rusztowych także tam, gdzie nie wcho­
początek następnej konstrukcji wałowej , dziła w rachubę konieczność przeciwdzia­
szczególnie rozpowszechnionej na tere­ łania grząskości podłoża 132. W ten sposób
nach silnie nawodnionych, ale zarazem wały " rusztowe " , związane, jak się wyda­
obfitujących w odpowiedni budulec drew­ je, początkowo z północno-zachodnią Sło­
niany. Mamy tu na myśli tak zwaną wiańszczyzną (dolne Połabie
konstrukcję rusztową. Wał wzniesiony ziemie Polski), gdzie ich naj starsze przy­
w tej technice składał się ze spiętrzonych kłady odnosi się do VI-VII wieku, stop­
" logia Polski, 1973, t. XVIII, s. 49 1-5 37; por. też:
jeden na drugim " rusztów , czyli warstw niowo pojawiły się w wyżynnych, połu­
bierwion, wspartych w miarę potrzeby na dniowych częściach Polski
legarach i uszczelnianych warstwami zie­ w Krakowie stosowano, jak się zdaje,
mi, piasku lub gliny. Całość tworzyła wyłącznie konstrukcję skrzyniową 133 ) ,
potężny masyw, elastyczny, a zarazem a także, choć w mniejszym stopniu, u na­
spoisty, bo oprócz legarów stosowano szych sąsiadów z południa i zachodu
rozmaite dodatkowe środki stabilizujące, (południowe Połabie, Czechy), a nawet
u ruskich sąsiadów wschodnich.
Szczególną uwagę archeologów wzbu­
dziła swego czasu interesująca technika
mająca na celu ulepszenie spoistości drew­
nianego masywu wałów rusztowych, okre­
ślana nazwą techniki hakowej . Polegała
ona na wprowadzeniu dodatkowego ele­
mentu wiążącego w postaci bali usytuo­
wanych prostopadle do lica wałowego
Konstrukcja rusztowa wczes­
i zaopatrzonych w haki, uzyskane przez
nośredniowiecznego wału
grodowego (wg W. Hensla, odpowiednie przycięcie naturalnych, bocz­
rys. E. Marosikowa) nych odrostów. Haki te służyły
7- Polska technika wojskowa
oparcie dla legarów wzdłużnych, utrzy­
lub muj ących warstwy właściwego " rusztu "
ułożone z bierwion usytuowanych znów
prostopadle do lica wału. Bale z hakami
występowały czasem tylko w najniższej,
burzących czasem w kilku kolejnych niższych war­
stwach wału.
Technikę hakową uznano swego czasu
za charakterystycznie polską, a ściślej -
polańską, próbując nawet związać ją
wprost z organizacyjną i fortyfikacyjną
działalnością Mieszka 1 134• Pogląd ten nie
da się dziś utrzymać wobec odkrycia
śladów tejże techniki w Czechach (Stara
i nizinne 1 28 W. Hensel, Drewniane umocnienia. . . , s. 216.
129 B. Gediga, Konstrukcje obronne wczesnośrednio­
wiecznego grodu-miasta na Ostrówku w Opolu, Archeo­
W. Dzieduszycki, Wykorzystanie surowca drzewnego we
(aczkolwiek
wczesnośredniowiecznej i średniowiecznej Kruszwiry,
KHKM, 1976, XXIV, nr I, s. 43-44; W. Hensel,
Drewniane umocnienia ... , s. 2 1 6-217.
130 Taką improwizowaną warstwę utrwalającą
stwierdzono w Łęczycy: A. Nadolski, Umocnienia
grodu I�czyckiego, "Z otchłani wieków", 1 9 5 0,
R. XIX, s. 5-6, s. 87)1 5 ; tenże, RotPlanowanie
przestrzenne i zabudowa, w: Ł�czyca wczesnośred­
niowieczna, t. II.
1 31 A. Nadolski, Umocnienia grodu I{czyckiego . .. ;
por. też: K. Schiinemann, Deutsche Kriegifiihrung im
Osten wiihrend des Mittelalters, Deutsches Archiv fiir
Geschichte des Mittelalters, 1938, R. II, s. 74.
1 32 W. Hensel, Drewniane umocnienia. . . , s. 21 5 .
1 33 Z . Pianowski, Z dZiejów średniowiecznego Wawelu,
Kraków 19 84, s. 29, 37, 1 1 8.,
1 34 M. in. W. Hensel, Wst{P M studiów nad osadnic­
twem Wielkopolski wczesnohistorycznej, Poznań 1948, s.
2 I 8-2 19, gdzie jednak przedstawiono już zastrzeże­
nia; J. Kostrzewski, Kultura prapolska, Warszawa
jako 1962, s. 8 1 .
97
Koufim), na Połabiu (Tornow, Vorberg, naturalnego próchnienia, wymagał zatem
Berlin-Spandau), a nawet w Moskwie, częstych, a właściwie nieustannych napraw
przy czym w rachubę wchodzą tu obiekty polegających na zastępowaniu starych,
datowane od VII lub najpóźniej IX do zmurszałych partii "rusztu" nowymi, ze
XII wieku 135. Niezależnie jednak od czasu świeżego drewna. Proces ten, konieczny
i miejsca powstania, a także przestrzen­ do utrzymania grodu w gotowści obron­
nego zasięgu konstrukcji hakowej , nie nej, niezależnie od swej pracochłonności
ulega wątpliwości, że szczególnie często (do zagadnienia tego wrócimy w dalszej
spotyka się ją na stanowiskach polskich części naszych rozważań), w istotny spo­
z X-XII wieku i że wobec tego wolno sób pomnażał zużycie materiału pozys­
uznać ją za charakterystyczną dla polskiej kiwanego z okolicznych lasów.
sztuki fortyfikacyjnej tego okresu. Lasy te, nawet w warunkach krajo­
Przy swych bezspornych zaletach wały brazu wczesnośredniowiecznego, nie były
wzniesione w konstrukcji rusztowej miały mimo wszystko źródłem niewyczerpa­
również niewątpliwe wady. Najpoważ­ nym. Ich wyniszczanie, postępujące prze­
niejsza z nich to stosunkowo niewielka de wszystkim w okolicach gęściej za­
odporność na pożar, zapewne mniejsza ludnionych i na okraju tych terenów,
niż w przypadku wałów s krzyniowych, doprowadziło w ciągu trzech wieków
gdzie przeważającą część masywu tworzy­ do wyraźnego kryzysu materiałowego
ło nie łatwopalne drewno (jak w " rusz­ w polskim budownictwie grodowym.
" Wyniki badań wykopaliskowych pozwa­
cie ), lecz odporne na ogień ziemno­
- kamienne wypełnisko skrzyń (wyj ątek lają stwierdzić, że partie umocnień gro­
stanowiły s krzynie wypełnione drewnem). dowych z XII-XIII wieku są zazwyczaj
Warstwy ziemi sypane pomiędzy poszcze­ wznoszone z materiału wyraźnie gorsze­
" go od tych, które budowano w wiekach
gólne warstwy " rusztu nie zapewniały,
X-Xl. Wydaje się, że okoliczność ta
jak się wydaje, dostatecznej ogniotrwałości
wału. Drugą wadą, która - z początku stała się jedną z przyczyn zasadniczej
zapewne nie dostrzegana - miała z cza­ zmiany w polskim budownictwie obron­
sem nabrać bardzo poważnego znaczenia, nym, przypadającej, jak należy sądzić,
była niezwykle wysoka materiałochłon­ głównie na XIII-XIV wiek.
ność drewnianej konstrukcji rusztowej . Analizując faktyczny stan sztuki for­
Przykładowo podajmy, że ilość drewna tyfikacyjnej na ziemiach Polski wczesno­
zużyta jednorazowo na budowę głównego piastowskiej od połowy X do połowy
wału w grodzie-mieście Opolu obliczana XII wieku należy z naciskiem podkreślić,
jest na około 1 800 m3 (pod uwagę bierze­ że jego charakterystyczną cechą jest znacz­
my drewno wmontowane już w kon­ na rozmaitosc stosowanych technik
strukcje, a więc odpowiednio wyselek­ i umiejętność doboru tych spośród nich,
cjonowane i obrobione). Było to, podob­ które okazały się naj właściwsze w kon­
nie jak w przeważającej większości analo­ kretnym przypadku. Konstrukcje, które
gicznych obiektów, przede wszystkim dla jasnoscl obrazu przedstawiliśmy
136 . w ewolucyjnym rozwo ju, a przez to w pe­
wartościowe drewno dębowe Należy
przy tym pamiętać, że drewniany w prze­ wnym następstwie czasowym, w rzeczy­
wadze masyw wału rusztowego ulegał wistości stosowane były łącznie, w tych
stosunkowo szybkiej degradacj i w wyniku samych latach, a nawet w budowie tego
98
samego obiektu. W jednym i tym samym
grodzie możemy napotkać palisadę i ziem­
ne nasypy obok partii wzniesionych
w konstrukcji skrzyniowej i rusztowej .
Upraszczając nieco sprawę możemy przy­
jąć, że dolne partie głównego wału gro­
dowego wznoszone były naj częściej
w konstrukcji rusztowej, zazwyczaj z za­
stosowaniem hakowej techniki zakotwie­
nia. Niekiedy rusztowy masyw bywał od
wewnętrznej strony wsparty i poszerzony
czysto ziemnym nasypem. Funkcję takiego
uzupełniającego nasypu mogły pełnić re­
sztki dawniejszego drewniano-ziemnego
wału, którego drewniane partie uległy
doszczętnemu spróchnieniu. Tam, gdzie
warunki na to pozwalały, wykorzystywa­
no w tym celu także odpowiednio przy­
stosowane stoki naturalnych wyniosłości.
W górnej części wału, w pobliżu jego
zwieńczenia, konstrukcję rusztową zastę­
powano niekiedy konstrukcją skrzyniową,
która umożliwiała pionowe wyprowadze­
nie zewnętrznej ściany wałowej, podczas
gdy części wału wzniesione w postaci
"
" rusztu z reguły były mniej lub bardziej
skośnie nachylone ku środkowi. Takie
skośne usytuowanie dolnych partii ze­
wnętrznej ściany wałowej przy jednoczes­
nym pionowym wyprowadzeniu partii
szczytu sprawiało, że zewnętrzny skraj
korony wału był dość znacznie cofnięty
w stosunku do skraju jego podstawy.
Stanowiło to poważne utrudnienie dla
machin oblężniczych. W szczególności
ruchome wieże, używane powszechnie dla
ułatwienia oblegającym wtargnięcia na
wał, nawet po uzyskaniu bezpośredniej
styczności z jego podstawą pozostawały
w większej lub mniejszej odległości od
szczytu. Aby pokonać tę odległość, sztur­
mujący musieli zaopatrywać swoje wieże
w dodatkowe urządzenia w postaci ru­
chomych mostków, przerzucanych ponad
99
pustą przestrzenią dzielącą szczyt wieży
oblężniczej od korony wału.
Przestrzeń tę można było skutecznie
powiększyć, uzupełniając główny wał gro­
dowy dodatkowym elementem, zwanym
przedwalem lub ławą. Element ten miał
postać stopnia przystawionego z zewnątrz
do podstawy wału. Wznoszono go w kon­
strukcji rusztowej lub skrzyniowej, często
umacniając techniką hakową, a jako wype­
łnisko skrzyń stosowano niejednokrotnie
luźny kamień. Zbudowane w ten sposób
szczególnie potężne przedwale głównego
wału w grodzie poznańskim, pochodzące
z końca X i początków XI wieku, osiąg­
nęło szerokość dochodzącą miejscami do
sześciu metrów, przy parometrowej wyso­
kości. Przedwale neutralizowało działanie
wież szturmowych, a także ograniczało
s kuteczność zastosowania machin burzą­
cych w rodzaj u taranów, które nie mogły
uszkodzić właściwego masywu wałowego
bez uprzedniego rozbicia przedwala 137.
W sprzyjających okolicznościach tereno­
wych funkcję przedwala mógł pełnić od­
powiednio przystosowany (ukształtowany
w tarasy) stok naturalnej wyniosłości, na
której zlokalizowano gród. Tam, gdzie
podnóże wału sąsiadowało bezpośrednio
z naturalnym zbiornikiem wodnym (jezio­
rem, rzeką), przedwale odgrywało jedno­
cześnie rolę niezbędnego w takim przypa­
dku falochronu.
Główne wały ważniejszych grodów,
liczone wraz z przedwalem, osiągały
135 w. Hensel, DrelJlniane lImocnienia .. . , s. 22 5 .
1 36 B . Gediga, KonsfrllA:&je obronne . . . • s . 491-5 3 7;
por. też: W. Dzieduszycki. Wykorzystanie sllrowca
drzewnego. . . • s. 3 5 -54. Obliczenie ma wartość hipo­
tetyczną. Dla porównania: ilość drewna zużytego na
budowę wieleckiego grodu w Behren-Liibchin (b.
NRD) określa się na przeszło I I 000 m3 (Die SlalJlen
in Delltschland. . . • s. 1 8 j ) .
137 A. Nadolski. Umomienia grodN I(czyckiego...

imponujące rozmiary. Mierzona u pod­
stawy szerokość wałli grodu poznańs­
kiego (z końca X i początku XI wieku)
przekraczała dwadzieścia metrów, przy
wysokości ponad dziesięciu metrów. Po­
dobne rozmiary mają konstrukcje wałowe
we Wrocławiu. W ważnym, ale w porów­
naniu z poprzednimi drugorzędnym gro­
dzie łęczyckim wał umocnień trzeciej
fazy, powstałych w końcu X wieku, liczył
piętnaście metrów szerokości i około
dziesięciu metrów wysokości 138.
Zewnętrzny stok głównego wału gro­
dowego wraz z przedwalem lub stopniami
kilku kolejnych przedwali (bo i takie
rozwiązanie bywało możliwe) zabezpie­
czano dodatkowo przed ogniem, okrywa­
jąc go płaszczem z gliny lub darni. Po­
szczególne stopnie stoku zaopatrywano
w dodatkowe przeszkody w postaci pali­
sad, dość niskich, aby nie tworzyły pól
martwych, albo w zasieki z zaostrzonych
pali skierowanych skośnie w kierunku
spodziewanego szturmu. Przy prostocie
używanego budulca (drewno, ziemia, ka­
mień niewiązany) bogactwo szczegóło­
wych rozwiązań było niewątpliwie bardzo
znaczne; konkrety ujawnione dotychczas
dzięki badaniom archeologicznym dają
nam cząstkowe zaledwie pojęcie o inwen­
cji i biegłości wczesnośredniowiecznych
fortyfikatorów 139.
Archeologia z natury rzeczy informuje
nas przede wszystkim o dolnych partiach
umocnień grodowych, które dochowały
się do naszych czasów dzięki konser-
1 00
Przekrój przez umocnienia
trzeciej fazy grodu łęczyckie­
go w XI�XIII w. (wg A. Na­
dolskiego, rys. E. Marosiko-
wa)
o 10m
wu.jącym właściwościom okrywającycA je
nawarstwień ziemnych. Bez porównania
mniej dokładna jest nasza wiedza o kon­
strukcjach wieńczących szczyt wału, po
których zazwyczaj nie pozostają żadne
ślady materialne. Z pewną pomocą przy­
chodzą nam tu informacje czerpane ze
źródeł pisanych 140. Zwieńczenia wału wy­
stępują w nich pod często spotykanym
określeniem propugnacula. Musiały one
mieć postać chodnika, dość szerokiego,
aby pomieścić nie tylko obrońców chro­
nionych przez odpowiednio skonstruo­
wane przedpiersia, ale także ustawiane na
wałach machiny wojenne, głównie w po­
staci różnych odmian artylerii przedog­
niowej. By zapewnić szybką i dogodną
komunikację między chodnikiem i maj­
danem (dziedzińcem) grodu, należało za­
stosować odpowiedni system schodów
i drabin. Warunki klimatyczne skłaniały
do przykrywania chodnika dachem, który
jednocześnie dodatkowo chronił obroń­
ców przed pociskami nieprzyjaciela. Jak
się wydaje, propugnacula budowano wyłącz­
nie z drewna, a więc z materiału łatwopal­
nego. Niewątpliwie starano się w jakiś
sposób uchronić je przed pożarem, które­
go wznieceniem groziły nie tylko ogniowe
środki walki używane przez oblegających,
ale także działalność samych obrońców.
Relacje wczesnośredniowiecznych auto­
rów informują nas o wrzącej smole lanej
na szturmujących oraz wprost o ogniu
miotanym z chodników wieńczących wały
na napastników i ich machiny. Mimo
wszelkich możliwych środków ostrożno­
ści, propugnacula ze względu na swą łat­
wopalność stanowiły newralgiczny punkt
wczesnośredniowiecznych grodów. Ich
pożar niejednokrotnie był wstępem do
upadku broniącej się twierdzy.
Nie mniej newralgiczny punkt tworzyła
brama grodowa. Na niej skupiał się z re­
guły główny wysiłek strony atakującej,
zwłaszcza przy częstych próbach wzięcia
grodu jednym, nagłym szturmem, przez
zaskoczenie. W tej sytuacji konstruktorzy
umocnień grodowych budując bramę mu­
sieli starać się o zapewnienie jej dwóch -
kolidujących ze sobą - właściwości, ja­
kimi były: należyta przelotowość i jedno­
cześnie możliwie największa obronność.
Przelotowość uzyskiwano nadając światłu
bramy wymiary dostateczne do przepusz­
czenia wozu i jeźdźca na koniu. Konkret­
ne przykłady znane z wykopalisk (m.in.
z Czerchowa koło Ozorkowa 141) pozwa­
lają stwierdzić, że szerokość otworu bram­
nego wynosiła około dwóch metrów. Jego
wysokość natomiast musiała dochodzić
do co najmniej 2 , 5 metrów 142 .
Najprostszym rozwiązaniem konstruk­
cji bramy było nadanie jej postaci krytego
tunelu, drążonego przez całą szerokość
wału. Jednakże wielokrotnie stosowano
rozwiązanie doskonalsze w postaci wieży
bramnej, stwarzającej dogodniejsze wa­
runki stróżom i obrońcom bramy. Wieża
mogła być wzniesiona wprost na wale,
bezpośrednio nad tunelowym prześwitem.
Mogła jednak również występować przed
zewnętrzne lico wału. Rozwiązanie takie,
znane między innymi z Kłecka koło Gnie­
zna, a może także z Łęczycy 143, prze­
dłużało korytarz bramny i tym samym
zwiększało czas niezbędny do jego prze­
bycia, pomnażało też możliwość wprowa­
dzenia dodatkowych przeszkód w jego
wąskim wnętrzu. J ednocześnie wysunięta
101
przed lico wałowe Wleza bramna flan­
kowała przyległe partie wału, znakomicie
poszerzając pole rażenia i utrudniając tym
samym atakującym dostęp do głównej
linii umocnień. W odosobnionych, jak
dotąd, przypadkach odkrycia archeologi­
czne wskazują, że wieża bramna mogła
być ustawiona na fundamencie kamien­
nym, a może nawet w partiach nadziem­
nych budowana była po części z kamie­
nia 144. Zastosowanie budulca kamiennego
do tej najbardziej eksponowanej, a zara­
zem najbardziej reprezentacyjnej partii
1 38 A. Nadolski, ŚredniolPierzna 4GUca '" illJietJe
badań łódzkich archeologów, Prace i Materiały Muzeum
Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria
Archeologiczna, nr 27, Warszawa-Łódź, s. 2 3-32.
Wypada zauważyć, że rekonstrukcja grodu łęczyc­
kiego umieszczona w Historii luńtmy ItIateriaJMj Polski
'" zarysie t. I, s. 224, ryc. t S 3, jest błędnie odniesiona
do XII wieku. W rzeczywistości przedstawia umoc­
nienia zapewne z VIII-IX wieku, a na pewno
sprzed polowy X wieku.
1 39 Sytuację tę dobrze ilustrują wyjątkowo dobrze
zachowane analogie z terenu Słowian połabskich (b.
NRD), m.in. z Behren-Liibchin: Die Sia",en in
Delltschiand...
140 A. Nadolski, W. Sulikowska, Bt«Io"",iclllJo
obronne. . . , s. I H-1 34.
141 J. Kamińska, Gród '" Czercho",ie '" illJietu
",ykopalisk, "Przegląd Archeologiczny", 191 3, t. IX,
z. 2-3, S. 4°2-420.
1 42 W. Hensel, DrellJniane IIItIomienia... , s. 230,
cytując za J . Herrmannem przykład bramy grodu
w Tornow (b. NRD), podaje, że wysokość jej
otworu wynosiła około z metrów, przy takiej samej
szerokości; koliduje to jednak z ryc. 42, gdzie
rekonstruowana wysokość otworu bramnego jest
wyraźnie większa od jego szerokości, i ze zdaniem
badaczy niemieckich, którzy wysokość otworu bram­
nego w Tornow określają na minimum 2,5 metra:
Sla",en in Delltuh/and... , s. 1 6 1 .
143 W . Hensel, Wrzesnoirednio",ierzll.J zespólgr(}(/oa:J
'" Klu/eN pod GniezneItI, w: Ar(heologia i prahistoria.. . ,
s. 3 5 6 i n.; A. Nadolski, RotjJlanolPanie przestrzenne
i zablllio",a...
1 44 Tak np. w Kaszowie koło Milicza, W. Hensel,
Wrzesnoirednio",ierz'!J Zespól... , s. 232.
umocnień grodowych nie było z pewnoś- . się nie tylko w rejonach wyżynnych, ale łowego u podstawy dochodziła do siedmiu zupełnie niemożliwe. W tej sytuacji ucie­

cią przypadkowe. Zapowiadało stopniowe także i na niżu, gdzie potrafiono z dużą metrów, przy pierwotnej wysokości nie kano się do budowania studni na majdanie

zastępowanie wież drewnianych murowa­ biegłością wykorzystać wyodrębnione cy­ mniejszej niż Z,5 metra. Szerokość drugiej grodowym. Studnie takie, niejednokrotnie

nymi, takimi jak słynna Złota Brama ple wysokich brzegów rzecznych i jezior­ fosy mierzona na poziomie pierwotnego stwierdzone w badaniach archeologicz­

w Kijowie, wzniesiona z cegły w ciągu nych. Gród umieszczony na takim cyplu lustra wody liczyła około pięciu metrów, nych, dochodziły do pokaźnej głębokości

drugiej ćwierci XI wieku. miał zazwyczaj całkowicie rozwinięte a głębokość liczona od tegoż poziomu - w przypadku Łęczycy do około sied­

Do bramy wiodła droga, która - jeśli umocnienia tylko od strony najłatwiej osiągała około I metra. Zewnętrzny stok miu metrów poniżej pierwotnej powierz­
wału pierwszego, a zarazem wewnętrzny chni majdanu 148. Zaopatrywano je w so­
gród otaczały przeszkody wodne naturalne dostępnej, to znaczy od nasady cypla.
lub sztuczne (fosy) - zamieniała się Partie pozostałe, chronione przez samą stok drugiej fosy zaopatrzono w odzianie lidną obudowę drewnianą w postaci

w most nadwodny. O umiejętności budo­ wysokość i stromiznę stoków, otaczano drewniane, w postaci szeregu pali ułożo­ skrzyń wiązanych na zrąb, niekiedy wpu­

wy takich mostów (znanych u nas choćby umocnieniami zredukowanymi, niekiedy nych ściśle jeden przy drugim, poprzecz­ szczanych kolejno jedna w drugą, sys­

z Ostrowa Lednickiego ) wspominaliśmy ograniczonymi zaledwie do samego tylko nie do przebiegu wału. Wierzchołki tych temem teleskopowym. Dotychczas nie

już poprzednio. Tutaj należy dodać, że częstokołu. System ten pozwalał na wznie­ pali, zwrócone ku górze, były zapewne natrafiono na ślady mechanicznych urzą­

w niektórych przypadkach zamiast solid­ sienie i utrzymanie silnej warowni przy zaostrzone, a ich dolne końce zaopatrzone dzeń do ciągnięcia wody (żurawie, koło­

nych mostów o trwałej konstrukcji wzno­ stosunkowej oszczędności użytych sił w solidną podstawę w postaci długich wroty), choć zważywszy na głębokość

szono mostki z lichych dylów drewnia­ i środków. bierwion usytuowanych ponad dnem fosy studni, zastosowanie ich wydaje się nie­

nych, lekkie i łatwe do natychmiastowego Główny wał grodu stanowił jego zasad­ poziomo i równolegle do jej przebiegu. odzowne.

zerwania. Taki właśnie mostek, wiodący niczą, najważniejszą i zarazem ostatnią Całą konstrukcję podtrzymywały krótkie Niektóre grody wczesnośredniowieczne

niewątpliwie do bramy grodowej, odkryto linię oporu. Była ona niemal z reguły pale, wbite pionowo w dno fosy. miały charakter izolowanych samodziel­

ponad jedną z nawodnionych fos okalają­ poprzedzana dodatkowymi liniami umoc­ Poza fosą drugą wznosił się drugi, wał nych obiektów warownych. Jednakże tam,

cych gród łęczycki 145. nień, rozbudowanymi niekiedy w rozległy zewnętrzny (szerokość u podstawy około gdzie u podnóża grodu i w ścisłym z nim

Informacje, zresztą nieliczne, czerpane i potężny pierścień przeszkód utrudniają­ 6,5 metra, pierwotna wysokość do około powiązaniu powstawały podgrodzia, czyli

ze źródeł pisanych, a także analogie z kra­ cych napastnikom dostęp do ostatecznej z metrów), za nim trzecia fosa o wymia­ zwarcie zabudowane wczesnomiejskie osa­

jów ościennych wskazują, że oprócz wież pozycji obronnej i odwlekający chwilę rach zbliżonych do drugiej, a za nią trzeci dy rzemieślniczo-handlowe, sytuacja kształ­

bramnych stosowano niekiedy wieże podjęcia decydującego szturmu. W dobrze wał (szerokość u podstawy do około 5,5 towała się inaczej . Podgrodzia, rozwijające

o charakterze czysto obronnym, wmon­ rozeznanym przypadku wczesnośrednio­ metra, wysokość do około 1-1 ,5 metra). się czasem w cały kompleks podgrodzi,

towane w wały grodowe lub na nich wiecznej Łęczycy 1 47 ów pierścień dodat­ Wszystkie te konstrukcje pozbawione już miały z reguły własne umocnienia, · połą­

ustawiane 1 46. Mogły one, zwłaszcza jeśli kowych umocnień, otaczających gród zbu­ były elementów drewnianych. czone z grodowymi i podobne do nich,

występowały poza zewnętrzne lico wału, dowany w końcu X wieku, składał się Szerokość całego pierścienia zewnętrz­ choć zazwyczaj nieco słabsze. W rezultacie

zwiększać możliwość flankowego ostrzału z trzech koncentrycznych wałów ziemnych nych, dodatkowych umocnień otaczają­ sam gród stawał się tylko najważniejszym

i przez to w istotny sposób ułatwiać poprzegradzanych fosami. Pierwsza fosa cych gród łęczycki wyraża się imponującą i naj silniej ufortyfikowanym członem roz­

zadanie obrońców grodu. okrążała główny wał grodowy w odległo­ liczbą około 5 0-60 metrów. Pierścień ten ległego i skomplikowanego zespołu wa­

Powszechnie jednak obowiązywał sys­ ści około sześciu metrów od jego pod­ był przynajmniej w jednym miejscu prze­ rownego, który już dzięki swym dużym

tem obrony prostopadłej , na co wskazuje stawy. Była stosunkowo płytka (maksy­ cięty przez drogę wiodącą do bramy

układ przeważającej większości wałów malna głębokość około l metra) i wąska grodowej . W związku z tą drogą pozo­
145 A. Nadolski, Średniowieczna Ł(czyca ... , s. 2.7;
grodowych o kształcie pierścienia zbliżo­ (do Z,5 metrów szerokości). Należy dopat­ stawał wspomniany już lekki i słaby mos­
tenże, ROiPlanowanie przestrzenne ...
nego do koła lub elipsy, pozbawionego rywać się w niej nie tyle elementu obron­ tek, przerzucony przez fosę drugą. 1 46 A. Nadolski, W. Sulikowska, BNdownicl/llo
występów i załomów. Kształt ten nie był nego, co urządzenia odwadniającego bez­ Ważnym problemem dla budowniczych obronne . .. , s. 1 3 4; W. Hensel, Drewniane "momienia ... ,
regułą; bywało i tak, że główne, w pełni pośrednie przedpole wału głównego. Tuż grodu było zaopatrzenie warowni w wo­ s. 2.09"""" 2 10.
1 47 A. Nadolski, Umocnienia ... , s. 93�4; tenże,
rozbudowane umocnienia nie otaczały za fosą pierwszą usypano pierwszy wał dę. Jej czerpanie na zewnątrz wałów,
RoiPlanuwanie przestrzenne i zabNdowa ...
całego obwodu warowni. Działo się to zewnętrzny, którego zewnętrzny stok nawet tam, gdzie umocnienia graniczyły
1 48 A. Nadolski, Studnie wczesnoiredniowiuzne na
tam, gdzie gród lokowano na wyniosłości przechodził bezpośrednio w wewnętrzny bezpośrednio z naturalnym zbiornikiem "
grodZisIeM /(czyclam, " Z otchłani wieków , 1 9 5 1 , R.
o stromych stokach, z natury trudno stok drugiej fosy, mającej już niewątpliwie wodnym, w warunkach oblężenia zawsze XX, z. 5-6, S. 86-;)2; M. Głosek, Studnie, w: Ł(cvca
dostępnych. Z sytuacją taką spotykamy znaczenie obronne. Szerokość nasypu wa- było ryzykowne, a mogło okazać się wczesnośredniowieczna, t. II.

1 02 1 03
rozmiarom był trudny, a czasem wręcz
niemożliwy do ścisłego zamknięcia w pier­
ścieniu oblężniczym, a nawet do pełnego
zablokowania. Również tam, gdzie obok
podgrodzi lub zamiast nich występowały
osady targowe o luźnej zabudowie, mo­
żna się liczyć ze stosowaniem rozległych,
choć zapewne dość wątłych umocnień
otaczających cały kompleks osadniczy.
Przykłady takiego rozwiązania
z pogranicznego terytorium
Czerwieńskich 149.
Pozostałości po takich rozległych sy­
stemach fortyfikacyjnych można niekiedy
z dużym prawdopodobieństwem identy­
fikować ze śladami wielkich obozów wa­
rownych, lokalizowanych w punktach
o szczególnym znaczeniu strategicznym
i obsadzanych czasowo przez liczne za­
logi, zależnie od aktualnej , wojennej po­
trzeby. Z taką sytuacją spotykamy się
zapewne w ważnym rejonie Krosna dol­
nośląskiego, w widłach Bobru i Odry,
gdzie w latach 1 005 i 101 5 toczyły się
uporczywe walki 1 50.
Zaplanowanie umocnień grodowych
i pokierowanie ich budową wymagało
niewątpliwie wysokich kwalifikacji facho­
wych, wykształconych dzięki umiejętnemu
kumulowaniu praktycznych doświadczeń.
Wiadomo, że na Rusi Kijowskiej w okre­
sie rozkwitu jej kultury działali rzemieśl­
nicy o takiej specjalności 151.
takich specjalistów w Polsce w X-XII
wieku, choć nie poświadczone bezpośred­
nio, jest jednak ze wszech miar praw­
dopodobne. Być może nazywano
wówczas " ogrodnikami".
Budowa grodu, zwłaszcza większego,
była z wszelką pewnością przedsięwzię­
ciem bardzo poważnym. Wspominaliśmy
o jego materiałochłonności w odniesieniu
do budulca drzewnego. Należy do tego
doliczyć konieczność operowania wielkimi
masami ziemi, piasku, gliny i luźnego wynoszącej około 2,4 metra. Granice tych śle: mazowiecko-pruskich grały, być mo­
kamienia. Cały ten różnorodny materiał odcinków były wyznaczone pionowo wbi­ że, wały mazowieckie. Stosunkowo naj­
należało odpowiednio pozyskać, a także, tymi cienkimi prętami, przebiegającymi więcej powiedzieć możemy o najlepiej
przynajmniej po części, przetransportować przez wszystkie kolejne warstwy budow­ zachowanych wałach śląskich, choć
w wybrane miejsce, nie licząc już samego lane. Można wnioskować, że teren budo­ i w tym przypadku j esteśmy dalecy od
procesu właściwej budowy. W odniesieniu wy podzielono zawczasu na jednakowe ostatecznego rozeznania problemu 1 57 .
do szczególnie dobrze zachowanego, sektory, powierzając zapełnienie każdego Wały śląskie w tej postaci, w jakiej
a stąd stosunkowo dokładnie rozpozna­ z nich oddzielnej grupie roboczej, którą przetrwały do naszych czasów, składają
nego połabskiego grodu w Behren­ dziś określilibyśmy nazwą brygady. Po­ się z kilku izolowanych odcinków, osią­
znamy Liibchin ustalono, że czas potrzebny na szczególne grupy, czynne niewątpliwie gających długości parokilometrowe. Od­
Grodów jego wzniesienie mógł wynosić od 85 000 pod okiem odpowiedniego nadzoru bu­ cinki te są zlokalizowane w trzech częś­
do 1 30 000 dni roboczych, co równa się dowlanego, podejmowały zapewne pracę ciach, z których pierwsza, o kierunku
zaangażowaniu około 1 00 pracowników jednocześnie i prowadziły ją na swych biegnącym z południowego południo­
na okres 4-7 lat lub - co znacznie sektorach aż do ich ostatecznego ukoń­ wschodu ku północnemu północno-za­
bardziej prawdopodobne - kilkuset pra­ czenia. Wolno sądzić, że odbywało się to chodowi, znajduje się w rejonie Pogorzeli.
cujących w ciągu jednego roku 1 5 2. w ramach powinności świadczonych przez Druga część, o ogólnym przebiegu ze
W świetle tych i podobnych obliczeń ludność władzy państwowej uosobionej wschodu na zachód, ciągnie się w kilku
zdumiewają zachowane w źródłach pisa­ przez księcia 155. Wydaje się prawdopodo­ oderwanych partiach od okolic miejsco­
nych relacje o niezwykle szybkiej jeśli nie bne, iż owe sektory wału zwano " iz­ wości Biernatów poprzez dolinę Bobru aż
"
budowie, to przynajmniej odbudowie bicami , co wskazywałoby, że i nazwa,
konkretnych grodów. Charakterystyczne­ i sam system organizacji pracy wykształ­
1 49 K. ]ażdżewski, Ogólne wiadomości o Czermnie­
go przykładu dostarcza tu gród w Libu­ ciły się przy budowie wałów wznoszonych
-CzeT7llieniu, Archeologia Polski, 1 9 5 9, t. IV, z. I, S.
szy, odbudowany, zdaniem Thietmara, w konstru kcji skrzyniowej (skrzynia = iz­ 67-9 1 ; A. Nadolski, Prace wykopaliskowe w Czermnie
w ciągu zaledwie dwóch tygodni w po­ bica) . Z czasem zastosowano i system, nad Huczwq, pow. Tomaszów Lubelski, tamże, s.
czątkach 10 1 2 roku 153 . Wprawdzie inic­ i nazwę także do konstrukcji rusztowych, 93-1°3.
150 E. Dąbrowski, FII1/k>je obronne Prz�ść w r�onie
jatorami inwestycji byli Niemcy (w ich co właśnie stwierdzono w przypadku
ujkia Bobru za pieT7llszych Piastów, w: Obronnośćpolski�
liczbie sam Thietmar), ale wolno przyjąć, Gniezna 1 56 .
granicy zachodni�.. . , s. 69-80.
że organizacja i technika prac fortyfikacyj­ Odrębną i niedostatecznie zbadaną po­ 15\ B. A. Rybakow, Riemiesło driewniej RNsi, Mos-
nych, prowadzonych w tym rejonie, et­ stacią umocmen stałych związanych kwa 1948, s. 5 09.
z wczesnośredniowieczną monarchią pias­ 152 Die SIawen in Deu/schland... , s. 1 8 5-1 86.
nicznie słowiańskim i bliskim granic pol­
towską są tak zwane wały graniczne. Za 153 Thietmar, Chronicon ... , VI, 5 9, s. 399.
skich, nie odbiegała od sposobów stoso­
154 Tamże, VI, 80, s. 4' 3 .
wanych w podobnych przypadkach ich pozostałość uchodzą ciągnące się na 15 5 Z . Podwińska, Zabudowa obronna grodów, w:
Istnienie w państwie pierwszych Piastów. Można przestrzeni wielu kilometrów ślady nasy­ His/oria kul/ury ma/erialn�... , t. I, S. Z 2 2 .
jednak wątpić w dostateczną solidność pów i wykopów, znane na terenie Polski 156 B. Miśkiewicz, Konslruk>ja iZbicowa w polskim
odbudowy, skoro w kilka miesięcy później z Kujaw, z pogranicza prusko-mazowiec­ średniowiecznym budownictwie obronnym, Archeologia
kiego, a zwłaszcza z Dolnego Śląska.
Polski, 1 9 5 9, t. III/2, s. 3 3 7 i n.
Bolesław Chrobry wziął tenże gród jed­
15 7 R. Kiersnowski, Wary ilqskie, "Przegląd Za­
ich nym szturmem, mimo stacjonującego Wały kujawskie usytuowane są wzdłuż
chodni", 19) 1 , nr l - Z , s. 1 j ,-19'; tenże, Jeszcze
w nim stosunkowo silnego garnizonu 154 . rubieży pomorsko-kujawskiej . Sięgają na ° Wałach ilqskich, tamże, 1 9 ) ', nr ) -{}, s. 430-436;
Obserwacje poczynione między innymi wschodzie do Brdy, na zachodzie do B. Miśkiewicz, Studia nad obronq polskiej granicy
w Gnieźnie rzucają interesujące światło pasma moczarów dochodzącego do Note­ zachodni�/, Poznań 1961, s. 7<r9'; J. Leśny, " Wały
podłużne", hasło w Słowniku sJarou/noki słowiań­
na niektóre szczegóły organizacj i pracy ci. W szczupłej literaturze przedmiotu
skich, t. VI, cz. , (1 980), s. 3°3-3 1°, gdzie obszerna
w trakcie budowy umocnień grodowych. przyj muje się, że mogły one odegrać jakąś
literatura; E. Kowalczyk, Systemy obronne wałów
Stwierdzono tam podział wału na wyraźne rolę w czasie walk polsko-pomorskich. podłużnych we wczesnym średniowieczu na ziemiach pol­
odcinki o powtarzającej się szerokości, Podobną rolę w konfliktach polsko-, a ści- skich, Wrocław 1 987.
1 04 1 05
do rejonu na południe od Hawy. Część
trzecia, o kierunku podobnym do pierw­
szej, miała się niegdyś rozpoczynać tuż na
północny zachód od Szprotawy, ale do
chwili obecnej przetrwał tylko jej północ­
ny fragment, dobrze zachowany, odległy
od Szprotawy około 20 kilometrów w linii
powietrznej i ciągnący się na przestrzeni
około 9 kilometrów między miejscowoś­
ciami Marcinów i Niwiska. Poszczególne
odcinki wałów śląskich składają się z re­
guły z dwóch lub trzech równoległych do
siebie nasypów, poprzedzielanych podob­
ną liczbą rowów (suchych fos). Szerokość
całego tego pasma umocnień waha się od
12 metrów (skrajny odcinek północny)
do 45 metrów (skrajny odcinek połu­
dniowo-wschodni). Według obliczeń prze­
prowadzonych swego czasu przez badaczy
niemieckich pierwotna wysokość nasypów
mogła dochodzić do około 2,5 metra.
Stwierdzono w nich ślady konstrukcji
drewnianych, być może ścian palisado­
wych stanowiących zewnętrzne obramo­
wanie nasypów; można też dopatrywać
się w tych śladach pozostałości po jedno­
szeregowych częstokołach (płotach ple­
cionkowych?). Wysokość wałów byłaby
zatem umiarkowana, a drewniane kon­
strukcje stosunkowo proste. Jeśli jednak
przyjąć, że dziś istniejące szczątki stanowią
pozostałość jednej i tej samej linii obron­
nej, ciągnącej się wielkim łukiem na prze­
strzeni około stu kilometrów, całość musi
być traktowana jako bardzo poważne
przedsięwzięcie fortyfikacyjne.
Niestety, czas powstania ani przezna­
czenie tej linii nie rysują się bynajmniej
jasno. Dawniejsza literatura dopatrywała
się w wałach bariery granicznej między
Śląskiem a Łużycami albo - i to najczęś­
ciej - przyznawała im rolę militarną,
wiążąc je zwłaszcza z polsko-niemieckimi
wojnami, głównie z czasów Bolesława
1 06
Chrobrego. W nowszej literaturze pogląd
sieków. Terminem tym określamy dziś, dza się istnienie pasów puszczańskich
ten zakwestionowano 158. Zwrócono uwa­
a określano także dawniej , zwały doraźnie odgraniczających Śląsk Dolny i Środko­
gę, że wały nie zamykają żadnego z głów­
ściętych drzew, spiętrzonych w odpowied­ wy od Czech i Śląska Górnego, chro­
nych kierunków operacyjnych, wzdłuż
nio wybranych punktach terenowych na nionych przez władzę książęcą przed wy­
których skupiały się działania wojsk nie­
drodze spodziewanego marszu większych rębem' i akcją osadniczą z myślą o stwo­
mieckich i polskie kontrakcje. Podkreś­
i mniejszych oddziałów nieprzyjaciela. rzeniu, albo raczej· wykorzystaniu, na­
lono niemożność obsadzenia, a bodaj
W omawianej epoce skuteczność ich była turalnej przeszkody, mogącej odegrać
nawet ścisłego obserwowania tak długiej
duża, a zastosowanie łatwe, skoro niemal istotną rolę w przypadku wojny. W razie
linii siłami, jakie w warunkach wczesnego każda droga raz po raz nabierała charak­ zagrożenia wojennego można było sto­
średniowiecza można było skoncentrować
teru długiej cieśniny przebijającej się przez sunkowo szybko powiększyć niedostę­
w jednym teatrze działań woj ennych.
obszary lesiste lub zabagnione. Z analizy pność całego pasa puszczańskiego przez
Przypomniano, że liniowe umocnienia
konkretnych sytuacji, scharakteryzowa­ jego przesieczenie, czyli podcięcie i oba­
graniczne były na ogół stosowane przez
nych przez źródła pisane, wynika, że lenie odpowi!!dnio wybranych drzew.
dobrze zorganizowane państwa przeciw
starano się stosować zasieki w połączeniu Przyjmując taką defmicję przesieki, za­
bardziej prymitywnym, lecz dokuczliwym
z istniejącymi przeszkodami wodnymi, razem odrzucamy spotykane w literaturze
sąsiadom (Rzym - przeciw Germanom
blokując ściętymi drzewami przede wszyst­ identyfikowanie jej z zasiekami, o któ­
i innym ludom barbarzyńskim, Chiny -
kim brody i inne miejsca przepraw. Drze­ rych wcześniej była mowa.
przeciw koczownikom Azji Centralnej ,
wa moknące w wodzie były trudne do
monarchia karolińska przeciw Sasom oraz
spalenia, niełatwe też do wydobycia, co
Słowianom zachodnim itp.), a więc trudno
znakomicie zwiększało skuteczność zawa­
zrozumieć, jaki sens miałyby takie umoc­ 158 R. Kiersnowski, Wa{y ś/4slUe. . . ; mniej jed­
łu. Oczywiście, zasiek, jak każde w ogóle
nienia w okresie konfliktu Polski z Rzeszą noznaczne stanowisko B. Miśkiewicz. SllIIiia lIi1d
umocnienie, spełniał swe zadanie w całej
niemiecką. Skonstatowano wreszcie, że obronił. . ·
rozciągłości wtedy tylko, kiedy był od­ 1 59 Całość problematyki dotyczącej umocnień po­
czymkolwiek były wały śląskie, ich obec­
powiednio broniony 159. lowych ostatnio: J . Leśny. Umocnienia p% we Za&hod­
ność nie znalazła żadnego odbicia w zna­
Kończąc opis technik fortyfikacyjnych niego pogranitza Po/sIU w X-XIII wiekM na Ile ana/ogitz­
nych nam relacjach o zmaganiach między fl.Jrh IIT'Zttdzeń obronfI.Jrh Slowiańsz'UzfI.J, w: Obronnośl
stosowanych w Polsce w X-XII wieku
państwem piastowskim a jego zachodnim polskiej graniry zarhotlniej... . s. 1 I-1Z4.
należy zastanowić się nad znaczeniem
kontrpartnerem, poczynając od wojen 160 Przegląd zagadnienia ze szczególnym pod­
przesieki, najlepiej znanej również z terenu
kreśleniem aspektów militarnych: B. Miśkiewicz,
między Bolesławem Chrobrym i Henry­
Śląska 160. Tam właśnie najwyraźniej stwier- SllIIiia lIi1d obronq. .. , s. 92-108.
kiem II, a kończąc na interwencyjnych
wyprawach Fryderyka Barbarossy. Wręcz
przeciwnie, z relacji tych jednoznacznie
wynika, że obrona polska była oparta na
systemie przeszkód wodnych, z których
najważniejszą stanowiła Odra, uzupełnio­
nym siecią odpowiednio usytuowanych
grodów. Zagadka wałów śląskich pozo­
staje zatem, jak na razie, nie rozwiązana.
Natomiast w świetle tych samych relacji
pisanych, pozostawionych przez dobrze
zorientowanych autorów, oczywiste jest
duże znaczenie, jakie w polskiej taktyce
wczesnośredniowiecznej miały fortyfikacje
polowe, przyjmujące z reguły postać za-
1 07
 Wzrostowi zaludnienia towarzyszyło
powiększanie areału objętego systematycz­
ną gospodarką rolno-hodowlaną, doko­
nujące się poprzez trzebienie obszarów
puszczańskich. Proces ten postępował
w Małopolsce głównie w górę biegu
prawobrzeżnych, karpackich dopływów
Wisły, a na Śląsku - na podgórzu Sude­
tów. Penetrowano również w głąb Pusz­
czy Świętokrzyskiej, Radomskiej, Niepo­
łomickiej, Sandomierskiej i w wielu in­
nych kierunkach. Wolno przyjąć,
zmniejszanie się powierzchni zalesionych
Rozdział drugi
było dodatkowym czynnikiem zwiększa­
jącym zagrożenie powodziowe w dolinach
bowania i musiała być uzupełniana im­
portem. Dobre wyniki przynosiła eks­
ploatacja rud ołowiu (Bytom-Glkusz) . Do
szczególnego znaczenia doszło pozyski­
wanie soli w ziemi krakowskiej (Boch­
nia-Wieliczka), gdzie oprócz tradycyjnego
wykorzystywania źródeł słonych rozpo­
częto w ciągu XIII wieku wydobywanie
na wielką skalę soli kamiennej .
W dziedzinie przetwórstwa szczególnie
istotne okazało się szerokie wykorzys­
że tywanie od XIII wieku siły wodnej do
napędzania młynów, kuźnic, tartaków,
foluszy. Związane z tym sztuczne spięt­
rzanie wód płynących mogło również

Lądowa technika wojskowa rzecznych.

Równocześnie z trzebieniem puszcz
przyczynić się do silniejszego nawodnienia
dolin rzecznych i do wszystkich wynika­
od połowy XII wieku do roku 1333 następowało udoskonalanie agrotechniki, jących stąd konsekwencji ubocznych.
które naj dobitniej wyrażało się w zastoso­ Struktura polityczna Polski była
waniu pługa na miejsce dawniejszego radła w owym czasie wypadkową podziałów
oraz w zastępowaniu dawniejszych eks­ dzielnicowych, jakim mimo ponawianych
tensywnych systemów uprawy znacznie prób unifikacji ostatecznie uległa spuściz­
I. Ogólna charakterystyka stają się krawędzie dolin, wyniesione po­
wydatniejszą trójpolówką. Przyjmuje się, na Bolesława Krzywoustego. Miejsce jed­
nad poziom zagrożony zalewem. Powsta­
że w pierwszej połowie XIV wieku plon nolitego organizmu państwowego, obe­
Mamy podstawy sądzić, że na prze­ ła w ten sposób sytuacja nie pozostaje
uzyskiwany na ziemiach polskich w upra­ jmującego całość ziem polskich, wyposa­
strzeni XII-XIII wieku dokonały się bez wpływu na lokalizację stałych umoc­
wach zbożowych dochodził do czterech żonego w silny ośrodek władzy centralnej
istotne przemiany w panującym na zie­ nień i na topograficzne uwarunkowanie
ziaren z jednego wysianego, co odpowiada i sprawną administrację prowincjonalną,
miach polskich klimacie, który upodobnił działań wojennych.
5 , 5 -6 tonom ziarna z jednego łanu, czyli zajął zespół księstw i ksiąstewek, rządzo­
się do tego, jaki znamy z czasów no­ W porównaniu z wcześniejszą fazą śred­
w przybliżeniu 3 , 3-3,75 kwintalom z hek­ nych przez przedstawicieli szeroko roz­
wożytnych 1. Przemiany te polegały, jak niowiecza wzrosła w omawianym okresie
tara. Rozpowszechnienie kosy ułatwiało rodzonej dynastii piastowskiej. Tylko nie­
się wydaje, na obniżeniu przeciętnej tem­ gęstość zaludnienia na ziemiach polskich.
sprzęt siana . (zboże po dawnemu żęto liczni z tych dzielnicowych, rywalizujących
peratury rocznej przy jednoczesnym Dla przełomu XII i XIII wieku można
sierpami), a tym samym sprzyjało roz­ między sobą dynastów potrafili się zdobyć
wzroście nawilgocenia. Poc�ągnęło to za przyjąć przeciętną odpowiadającą 6 miesz­
wojowi hodowli.
sobą zanik niektórych ciepłolubnych kańcom na l km2, co równałoby się
Postępowi w gospodarce rolno-hodow­
upraw, podjętych we wczesnym średnio­ około l 5 00 000 ludności na obszarze
lanej towarzyszył postęp w pozyskiwaniu l Por. m. in.: Historia klIltmy materialnq Polski
wieczu (winorośl, ciepłolubne gatunki etnicznie polskim. W pierwszej połowie w zarysie, red. A. Rutkowska-Płachcińska, Wrocław
surowców mineralnych. Eksploatacja złóż
drzew owocowych), a przede wszystkim XIV wieku gęstość zaludnienia na tym 1978, t. II, s. I I i n.; J. Wyrozumski: Historia Polski
kruszców szlachetnych (złota na Dolnym
istotne przeobrażenia w osadnictwie. obszarze mogła już dojść do 8 głów na do rokll IJOJ, Warszawa 1980, s. 145 i n.; Dziqe
Śląsku, srebra w rejonie Bytomia i Ol­
l
Polski, red. J. Topolski, Warszawa 1976, s. 1 3 3 i n.;
Opuszcza ono doliny rzeczne, dotychczas km2, a ogólna liczba mieszkańców do
kusza) miała charakter drugorzędny, a po Polska dzielnicowa i iJednoczona, red. A. Gieysztor,
stosunkowo intensywnie eksploatowane, l 800 000. Dla porównania warto przypo­
części krótkotrwały. Rozwijała się nato­ Warszawa 1972, s. 9-278; B. Zientara, Henryk Brodaty
które w wyniku podniesienia się poziomu mnieć, że wedle dokonanych szacunków i jego cza.ry, Warszawa 197 5 . Problematyka klimato­
miast szeroko rozpowszechniona eksplo­
wód przestały odpowiadać warunkom ludność Niemiec w zbliżonym okresie logiczna i osadnicza także w: T. Dunin-Wąsowicz,
atacja rud żelaza, głównie darniowych,
korzystnym dla sytuowania osiedli i pro­ (około 1 300) wynosiła (w przybliżeniu) Zmiany w topografii osadnictwa Wielkich Dolin na Niżu
która zresztą niebawem przestała wystar­ Środkowoeuropqskim w XIII wieklI, Wrocław 1974.
wadzenia gospodarki rolno-hodowlanej. 9 000 000, Włoch 10 000 000, Francji
-
czać na pokrycie wzrastającego zapotrze- Wszędzie tam dalsza literatura.
Uprzywilejowanym rejonem osadnictwa - 1 7 000 000.

1 09
1 08
na prowadzenie polityki wykraczającej
poza wąsko pojęty partykularyzm
i uwzględniającej interesy ogólnokrajowe.
W przeciwieństwie do dość jednolitego
tempa rozwoju całości ziem polskich
w okresie wczesnofeudalnym, podział na
lokalne księstwa sprzyjał zróżnicowaniu
poszczególnych dzielnic. Niektóre z nich,
zwłaszcza Śląsk, wykazały w tym czasie
wyraźne przyśpieszenie rytmu postępo­
wych przemian gospodarczych i społecz­
nych. Wśród tych, które w tym rytmie
nie nadążały, trzeba wymienić Mazowsze.
O jego powstałym wówczas zapóźnieniu
i swoistym prowincjonalizmie, widocznym
również w dziedzinie uzbrojenia, decydo­
wały niewątpliwie - oprócz innych czyn­
ników - także niszczące najazdy bałtyj­
skich sąsiadów (Prusów, ]aćwieży, Lit­
winów), wielokrotnie pustoszących tę
dzielnicę, zwłaszcza w drugiej połowie
XIII i w początkach XIV wieku.
W państewkach dzielnicowych władza
książęca, teoretycznie taka sama jak w mo­
narchii wczesnofeudalnej, uległa poważ­
nemu ograniczeniu ze względu na znaczne
ograniczenie jej materialnych podstaw.
Władca Mazowsza, Sandomięrza czy też
Poznania, nie mówiąc już o szczególnie
zminiaturyzowanych ksiąstewkach wystę­
pujących zwłaszcza na Śląsku i na Kuja­
wach, dysponował środkami wielokrotnie
mniejszymi od tych, z jakich korzystał
niegdyś władca całej Polski. W tych wa­
runkach wzrastało znaczenie rodów moż­
nowładczych. Ich rozległe, stale powięk­
szające się posiadłości ziemskie usytuowa­
ne były zazwyczaj w różnych dzielnicach,
co ułatwiało możnym prowadzenie włas-
. nej, " rodowej " polityki, z którą musieli
się poważnie liczyć poszczególni książęta.
Wzrostowi znaczenia możnych rodów
sprzyjał też rozwój hierarchii urzędniczej,
tworzonej odrębnie dla każdej dzielnicy.
1 10
Wyższe szczeble tej hierarchii zajmowali
z reguły przedstawiciele możnowładców,
którzy w tych warunkach niejednokrotnie
rozstrzygali o obsadzie książęcych tronów.
Największym latyfundystą · pozostawał
Kościół, pomnażający swój stan posiada­
nia dzięki licznym nadaniom nie tylko
książąt, ale i możnowładców, spośród
których wywodziła się zresztą zdecydo­
wana większość wyższego duchowieństwa
na ziemiach polskich. Najrozleglejsze dob­
ra stanowiły własność biskupów, znacznie
mniejsze należały do klasztorów.
Kościół, który w Polsce wczesnofeudal­
nej stanowił instytucję podporządkowaną
monarsze i ściśle związaną z aparatem
administracji państwowej, pod koniec XII
wieku, a zwłaszcza w początkach XIII
wieku, wykazał silne tendencje emancy­
pacyjne, zgodnie z polityką papiestwa,
które w długotrwałej , zaciętej rywalizacji
z cesarstwem uzyskało przewagę i realizo­
wało program zmierzający do zapewnienia
władzy duchownej zwierzchności nad wła­
dzą świecką.
Książęta dzielnicowi, pragnąc zapewnić
sobie niezbędne środki materialne, a mo­
gąc je pozyskać tylko na ograniczonych
terytoriach swych księstw, tym skrupulat­
niej egzekwowali od podległej ludności
daniny i liczne świadczenia, określane
ogółem jako ciężary prawa książęcego.
Ciężary te stawały się niezwykle dotkliwe
nie tylko dla ludności chłopskiej, ale
pośrednio także dla wielkich właścicieli
ziemskich. Ci ostatni podjęli zatem skute­
czne starania o uzyskanie dla swych dóbr
immunitetu, to znaczy zwolnienia ich od
ciężarów (przynajmniej niektórych) prawa
książęcego oraz o wyłączenie osiadłej na
nich ludności spod książęcej władzy sądo­
wej, zastępowanej władzą sądową samego
latyfundysty. W pierwszej kolejności im­
munitet uzyskały liczne dobra kościelne,
a zwłaszcza biskupie. Był to zarazem
immunitet naj dalej idący, poważnie ogra­
niczający zwierzchnie prawa książęce na
znacznych obszarach. Dobra możnowład­
ców świeckich, a zwłaszcza dobra pros­
tego rycerstwa, uzyskiwały immunitet
później i w mniejszym zakresie; i tu jednak
doszło do znacznego rozluźnienia zależ­
ności między władzą państwową a lud­
nością zamieszkującą tereny immunizo­
wane. Dalszy rozwój immunitetów wiązał
się z ważnym zjawiskiem, jakim stała się
kolonizacja na prawie niemieckim.
Stanowiła ona część wielkiej akcji ko­
lonizacyjnej, prowadzonej na terenie środ­
kowej i środkowo-wschodniej Europy
przez wychodźców z Zachodu. Szukali
oni na Wschodzie lepszych warunków
egzystencji niż te, jakie mogli osiągnąć
we własnych krajach, gdzie wystąpiło
zjawisko . względnego przeludnienia. Po­
siadacze wielkich dóbr ziemskich na
wschód od Łaby chętnie przyjmowali
osadników, których mogli wykorzystać
do pomnożenia areału uprawnego, a tym
samym do zapewnienia sobie większego
dochodu z posiadanej ziemi. Przybysze
byli osadzani na podstawie umowy precy­
zującej ich prawa i obowiązki, z których
naj ważniej szy polegał na płaceniu właś­
cicielowi ziemi określonego czynszu w go­
tówce, zastępującego dawniejsze świad­
czenia i daniny w naturze, często mało
wymierne i przez to szczególnie uciążliwe.
Zorganizowana na tych zasadach wieś
czynszowa korzystała z immunitetu i miała
zapewniony samorząd. Na czele tego sa­
morządu stawał sołtys, który jednocześnie
wchodził w stosunek wasalny wobec właś­
ciciela ziemi, co miało konsekwencje w za­
kresie organizacji sił zbrojnych.
Osadnicze prawo czynszowe nowego
typu, wykształcone na zachodzie Europy,
poj awiło się na naszych ziemiach wraz
111
z emigrantami z Niemiec i dlatego rozpo­
wszechniło się pod nazwą prawa niemiec­
kiego. Korzystający z niego osadnicy
początkowo istotnie byli Niemcami, któ­
rzy naj wcześniej (na przełomie XII i XIII
wieku) pojawili się na Śląsku, gdzie osiedli
w stosunkowo znacznej liczbie, zwłaszcza
na Pogórzu Sudeckim. Znacznie mniejszy
był napływ wiejskiej ludności niemieckiej
w Wielko- i Małopolsce, a zupełnie zni­
komy w pozostałych dzielnicach. Koloni­
zacja na prawie niemieckim rozwijała się
jednak w całym kraju, z tym że im dalej
na wschód i im później w czasie, w tym
większej mierze uczestniczyła w niej lud­
ność rodzima. Na równi z tworzeniem
nowych osad szeroko przyjął się zwyczaj
nadawania prawa niemieckiego osadom
już istniejącym. Łączyło się to z reformą
gruntową, polegającą na wymierzaniu po­
szczególnym osadnikom jednakowych na­
działów ziemi ornej w postaci łanu (około
1 6 lub 25 hektarów), które stanowiły
podstawę wymiaru czynszów. Organizacja
wsi na prawie niemieckim była korzystna
dla obu zainteresowanych stron, zgodna
z ogólną tendencją rozwoju gospodarki
pieniężnej i sprzyjająca intensyfikacji pro­
dukcji rolnej.
Z postępowymi tendencjami w rozwoju
handlu i rzemiosła korespondowała nowa
forma ustrojowa miast, która zastąpiła
tradycyjne, wczesnomiejskie osady w po­
staci podgrodzi i targów. Nowy model
gminy miej skiej, rządzącej się własnym,
odrębnym prawem, wykształcił się, podo­
bnie jak w przypadku wsi, również w Eu­
ropie Zachodniej. Na nasze ziemie prawo
miejskie dotarło w formie ustalonej na
terenie Niemiec, stąd i ono zostało włączo­
ne w pojęcie prawa niemieckiego. Prawo
to zapewniało gminie miejskiej rozległy
samorząd i zazwyczaj wprowadzało chara­
kterystyczne, regularne rozplanowanie
przestrzenne miasta z rynkiem pośrodku
i siatką ulic krzyżujących się mniej więcej
pod kątem prostym. Bogatsze miasta ota­
czały się pasem fortyfikacji murowanych,
pomnażając w sposób istotny liczbę umoc­
nionych punktów na terenie kraju. Mniej­
sze poprzestawały na tradycyjnych umoc­
nieniach ziemno-drewniano-wodnych, naj­
skromniejsze pozostawały otwarte. Na te­
renie miejskim wyznaczano działki pod
zabudowę prywatną oraz wznoszono bu­
dowle użyteczności publicznej (ratusz, hale
targowe, kościoły) . Reprezentantem mias­
ta wobec władzy krajowej był wójt, sto­
jący na czele samorządu. W większych
miastach decydujący głos w kierowaniu
gminą miejską miał patrycjat, czyli bogate
kupiectwo. Rzemieślnicy, zaliczani do
"pospólstwa " , zajmowali miejsce podrzęd­
ne. Rzemiosło miejskie w ważniejszych
ośrodkach organizowało się po części
w cechy, czyli korporacje grupujące przed­
stawicieli tej samej gałęzi produkcji, nie­
kiedy bardzo wyspecjalizowanej . Cech stał
na straży interesów swych członków, a je­
dnocześnie gwarantował odpowiednią ja­
kość ich wyrobów, ingerując, niekiedy
bardzo głęboko, w organizację i techno­
logię procesów produkcyjnych.
W ciągu XIII wieku dokonano na
ziemiach polskich ponad 1 00 lokacji miast
na prawie niemieckim, przy czym z reguły
miasta te powstawały nie na " surowym
korzeniu " , lecz jako kontynuacja wcześ­
niejszych osad miejskich egzystujących na
prawie rodzimym, które teraz ustępowały
miejsca bardziej udoskonalonej formie
organizacyjnej , reprezentowanej przez
miasto typu lokacyjnego.
Przyjmowanie przez miasta prawa nie­
mieckiego łączyło się przeważnie z fak­
tycznym napływem obcych etnicznie ko­
lonistów, głównie Niemców. W ważniej­
szych miastach Śląska, Małopolski, Wiel-
1 12
kopoiski stanowili oni większość miesz­
kańców. W szczególności spośród nich
rekrutował się rządzący miastem patrycjat
oraz zamożniejsi mistrzowie cechów rze­
mieślniczych.
W nowych warunkach tradycyjny mo­
del społeczno-ekonomicznych podstaw
funkcjonowania władzy państwowej oka­
zał się niewydolny. Immunitet ograniczał
możność egzekwowania ciężarów prawa
książęcego od znacznej części ludności.
Organizacja osad służebnych, jako system
zaopatrywania dworskiego, wojskowego
i administracyjnego aparatu władzy w pro­
dukty rękodzieła, nie wytrzymywała kon­
kurencji z intensywnie rozwijającym się
wolnym rzemiosłem, zwłaszcza miejskim,
reprezentującym wyższy poziom umiejęt­
ności fachowych. W związku z tym na­
stąpił zanik organizacji służebnej . " Minis­ l. Miecze z l X-XlI w. (foL M. Ciunowicz) 2. Groty włóczni z Xl-X l I w. (for. M. Ciunowicz)
teriałowie " , z niektórymi tylko wyjątkami
(zwłaszcza służb łowieckich), zostali stop­
niowo zrównani w obowiązkach i pra­
wach z resztą ludności wiejskiej . O po­ 3. Zeleżca toporów z xr xn w. (fot. M. 4· Szyszak tzw. wielkopolski z x-xn w. (fot. M.
Ciunowicz) Ciunowicz)
mnożenie dochodów panującego, a przy­
najmniej o utrzymanie ich na niezbędnym
poziomie, zabiegano między innymi przez
intensyfikację gospodarki rolnej w książę­
cej domenie, przez kolonizację pustkowi,
eksploatację bogactw mineralnych, egzek­
wowanie czynszów, opłat sądowych,
a także ceł i myt, które przynosiły poważ­
ne zyski w związku z rozwojem handlu
zagranicznego i tworzeniem się lokalnych
rynków wewnętrznych.
Potencjał militarny poszczególnych
księstw dzielnicowych, a pośrednio całej
Polski, kształtował się w zależności od
przemian, jakie zachodziły w ekonomicz­
no-społecznej i politycznej strukturze kra­
ju. Szczególnie charakterystyczny dla oma­
wianego okresu był definitywny zanik
organizacji drużynnej, zapoczątkowany
zresztą, lub nawet zaawansowany, już pod
 6. Osuogi i sl..,.eml� z Xi XII w. (fol. �I. Gu­
nowicz)

l . .\h=�e z X i ! Xl!l "' . (fot . .\1. Cillnowicz)

9 Bitwa pod Legnict w "4' r. Mll1,atura � kodeksu bneskiego � ' l 1 3 r.

II. Mlecze z XIV-XV w. (fot. M. Ciunowlcz)

7. �ilecz z XiII XIV w. (fot. l\!. Ciuno"licz) 8. S7.cznbicc, �",'ers (fol. M. Ciuno""icz) !
10. SZC"".lerblec. rewers
l

,
 P
'\\\t._-__

l
1>' Miecze z XV w. (fOl. M, Ciuno",-icz) 'l. Berdrsz i halabardy z XV w. (fot. 1'>1. Ciunowicz) 1 6. Kusza piechoty z lewarem korbowym z XV w. '7. Gro!,. hełtów do kuszy (fot. 1\1. Ciunowicz)
(fot. M. Ciunowicz)

'l. Kusn piechoty z lewarem "ko:da noga" z XV "" ,

14. Tasaki z XV w. (fol. M. Ciunou'icz) (for M. Ciunowicz)

,R. Hełm "łebka" z początku XV w. (fOl. M. Ci",· '9. Pn),lbica "psi pysk" z początku XV w. (fot.
nowicz) M. Ciunowicz)
10. Pa...
·�.' wroclawska z XV
:t • w. (fol. M
• . Ciunowicz)

OStrogi l Xv �. :fOl. M.
Ciuno...· .lcz.

1""""-

.
lJ. a"zowa lufa hakownICy
odlancJ we Lwowie w drugIej
polOWIC XV w. (fot. ,M. Ciu.
• nowiez) miniatura Ot xv ...
 koniec okresu poprzedniego 2. Za nikły
ślad formacji drużynnych można uznać
nadworne oddziały przyboczne poszcze­
gólnych książąt, określane zazwyczaj w ła­
cińskich tekstach terminem acies curia/is.
Oddziały te rekrutowały się spośród mło­
dzieży z wybitniejszych rodów rycerskich,
która u boku księcia zaprawiała się do
zajęcia w przyszłości najważniejszych sta­
nowisk administracyjnych i wojskowych.
Hufiec nadworny zapewniał bezpieczeń­
stwo osoby panującego i w pewnym
stopniu gwarantował sprawną egzekucję
jego decyzji, ale w razie wojny nie mógł
- ze względu na swoją ograniczoną
liczebność - zaważyć w sposób decydu­
j ący na przebiegu wydarzeń.
O likwidacji drużyny zadecydowały
Z5. Bombardy z XV w. (fot. M. Ciunowicz)
względy ekonomiczne, które już w drugiej
połowie XI wieku, po wielkim kryzysie
zG. Przeprawa działa przez most. Fragment obrazu Bitwo pod Orszą w .Muzeum 1 arodowym w Warszawie
lat 1°3 1-1040, przesądziły o konieczności
(fot. T. Żółrows ka-II uszcza)
stopniowego wyposażania drużynników
w nadziały ziemi, zamiast utrzymywania
ich bezpośrednio z zasobów skarbca ksią­
żęcego. Rdzeniem sił zbrojnych Polski
w XII-XIII wieku stali się zatem wojow­
nicy pełniący służbę zbrojną z tytułu
dzierżenia włości na prawie rycerskim.
Prawo to, rozszerzone z czasem także na
dawne, dziedziczne posiadłości przedsta­
wicieli możniejszych rodów, zobowiązy­
wało posiadaczy dóbr do stawania na
każde wezwanie księcia konno i w od­
powiednim uzbrojeniu. Zgodnie z ogólną
tendencj ą panującą w wojskowości euro­
pejskiego, a zwłaszcza zachodnioeuropej­
skiego średniowiecza, uzbrojenie to przy­
brało charakter ekwipunku jeźdźca okry­
tego zbroją i walczącego wręcz przy
użyciu długiej broni drzewcowej (kopii)
oraz dodatkowo miecza. Rycerz, zwłaszcza
zamożniejszy, prowadził nadto wystawio­
ny przez siebie poczet, złożony z lżej
uzbrojonych, ale również konnych wojo-
8- Polska technika wojskowa
wników. Liczebność pocztu była nieokreś­
lona i mogła się wahać od jednego do
kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu zbroj­
nych. Na czele większych hufców wy­
stępowali możnowładcy, dysponujący nie
tylko własnymi, z reguły licznymi po­
cztami, lecz również siłą członków włas­
nego rodu oraz klientów.
Wymagania stawiane uzbrojeniu rycer­
skiemu, zwłaszcza dotyczące jakości koni
bojowych, nieustannie wzrastały, co po­
ciągało za sobą stały wzrost kosztów
ekwipunku wojennego. W tej sytuacji już
w epoce dzielnicowej począł kształtować
się zwyczaj , uznany z czasem za obowią­
zującą zasadę, na mocy którego władca
pokrywał straty poniesione przez rycerza
w czasie wyprawy zagranicznej .
W omawianym czasie nastąpiło też
definitywne wykształcenie charakterysty­
cznej obyczajowości średniowiecznego,
europejskiego rycerstwa. Na ziemie pol­
skie, stanowiące naj dalszą peryferię łaciń­
skiej Europy, obyczajowość ta dotarła
z opóźnieniem i przyjęła się, zwłaszcza
2 Por. m. in.: S. Krakowski, Polska sztllka wojenna
w okresie rozdrobnienia feudalnego (XII-XIII wiek) ,
Studia i Materiały d o Historii Sztuki Wojennej,
1 9 5 6, t. II, S. 3 88-442; tenże, Polska w walce Z najaz­
dami tatarskimi w XIII wieku, Warszawa 1 9 5 G; T. M.
Nowak, Wojskowość polska w latach IIJ8-1J40, w:
Zarys dZiejów wojskowości polskiej do roku 1864, War­
szawa 1965, t. I, s. 72 i n.; T. M. Nowak, J.
Wimmer, Historia oręża polskiego, Warszawa 1981, s.
84 i n.; W. Szczygielski, Obowi4Zki i powinności
wojskowe miasl i mieszczaństwa w Polsce od XIII do
połowy XV wieku, Studia i Materiały do Historii
Wojskowości (dalej SMHW), 1960, t. V, s. 425-4 5 7;
J. Szymczak, Grody w Polsce środkowej i zachodniej
w okresie rozbicia dzielnicowego, Acta Universitatis
Lodziensis, Folia Historica, Seria I, nr 70, Łódź
1980; tenże, W kwestii liczebności oddziałów wojskowych
w Polsce OkrUII rozbicia dzielnicowego, tamże, nr 2,
1 98 1 , S. j l i n.; S. M. Zajączkowski, Udział IlIdności
wiejskiej w polskiej wojskowości do polowy XV stlIlecia,
SMHW, 1 984, t. XXVII, s. 3 i n.
1 13
z początku, tylko CZęSClOWO. Znane są
jednak z naszego terenu turnieje (pierwsza
wzmianka pochodzi ze Śląska i odnosi się
do roku 1 243), a także obrzęd pasowania
rycerskiego, który za pośrednictwem pol­
skim pojawił się nawet na Rusi Halickiej ,
i to już w połowie XII wieku.
Równocześnie z zanikiem formacji dru­
żynnej postępowało ograniczanie bezpo­
średnich powinności wojskowych ludno­
ści chłopskiej, które - odziedziczone po
przedpaństwowej organizacji plemiennej
- stanowiły początkowo bardzo poważną
część militarnego potencjału wczesnofeu­
dalnej monarchii piastowskiej . Zapewne
już w ciągu XI wieku przyjęło się, że do
powszechnej służby w szeregach zaciągano
ludność chłopską tylko tej prowincji lub
ziemi, której bezpośrednio zagroził najazd
nieprzyjaciela. W innych okolicznościach
ograniczano się do powoływania wybrań­
ców, najczęściejzapewne po jednym
z dziesięciu " dymów" , czyli rodzinnych
zagród. Należy zresztą przyjąć, że nawet
taką selektywną mobilizację przeprowa­
dzano tylko w przypadku wojny obronnej.
W działaniach zaczepnych, prowadzonych
na terytorium wroga, posługiwano się
przede wszystkim konną drużyną, wspo­
maganą przez nieliczne jeszcze poczty
możnowładców i przez stopniowo kształ­
tującą się kategorię drobnych rycerzy
osadzanych na ziemi.
Silnym czynnikiem ograniczającym słu­
żbę zbrojną ogółu ludności stał się im­
munitet. Chłopi zamieszkujący ziemie nim
objęte korzystali ze zwolnienia od cięża­
rów prawa książęcego, do których zali­
czały się też obowiązki wojskowe. Wpra­
wdzie książęta udzielając immunitetu nie­
chętnie rozciągali go na tę właśnie kate­
gorię służebności, ale coraz częściej
zastrzegano, że mieszkańcy wsi obdarzo­
nych immunitetem winni stawać zbrojnie
1 14
tylko w przypadku najazdu " pogan " można było uruchomić tylko książęcy
(przez co rozumiano głównie Tatarów, oddział nadworny, wsparty ewentualnie
Jaćwież i Litwę) albo że użyci będą do przez przyboczne hufce niektórych moż­
działań jedynie w obronie własnej ziemi, nowładców oraz niekiedy przez ogół lud­
" ności z terenu bezpośrednio objętego
"infra terram , co podkreślało czysto de­
fensywny charakter mobilizacji. Przez dłuż­ działaniami wojennymi.
szy czas utrzymywały się również inne Na czele wszystkich wojsk każdej dzie­
rodzaje służebności wojskowych, jak lnicy stał władający nią książę. Jego za­
" stępcą i wyręczycielem w dowodzeniu
" stróża , czyli obowiązek zaopatrywania
grodów w załogi bezpieczeństwa, często był wojewoda, odrębny teraz dla każdego
zresztą bardzo szczupłe, oraz "pogoń " , księstwa i z reguły reprezentujący in­
czyli obowiązek ścigania i chwytania po­ teresy jednego z możnych rodów. Po­
szukiwanych przez prawo przestępców, zycja kasztelanów, również ściśle zwią­
ale także oderwańców z wojska nieprzy­ zanych z możnowładztwem, ulegała sto­
jacielskiego. Ważną rolę odgrywała nadal pniowemu osłabieniu, ponieważ w wy­
ludność chłopska w zakresie świadczonych niku rozwoju immunitetów kurczył się
wojsku usług transportowych oraz budo­ obszar podlegający cywilnej i wojskowej
wy, a zwłaszcza systematycznej konser­ władzy kasztelańskiej .
wacji, nie trwałych drewniano-ziemnych Określenie siły liczebnej wojsk w cza­
umocnień grodowych. sach dzielnicowych jest trudne i może być
Wśród mieszkańców wsi lokowanych przeprowadzone tylko w formie hipotezy.
na prawie niemieckim wyjątkowe stano­ Przyjmując, że ogólna liczba ludności
wisko zajmowali sołtysi, którzy z racji zmieszkującej ziemie polskie w połowie
użytkowania nadawanych im wielołano­ XIII wieku dochodziła do 1 5 00 000,
wych posiadłości ziemskich byli zobowią­ możemy sądzić, że maksymalna, teoretycz­
zani do pełnienia konnej służby rycerskiej , na wydolność mobilizacyjna na tym ob­
z wszelkimi wynikającymi stąd konsek­ szarze sięgała z górą 20 000 głów. Bierze­
wencjami. my przy tym pod uwagę tylko tych
Mieszczanie osiedli w miastach lokacyj­ mieszkańców, którzy stawali pod broń
w ramach powszechnego ruszenia rycer­
nych przede wszystkim bronili tychże
miast, działali zatem również na zasadzie skiego, czyli expeditio generalis. Rzeczywis­
obowiązku " obrony ziemi " . Mieszczanie tość odbiegała zapewne dość znacznie od
posiadający dobra ziemskie pełnili zwykłą tych teoretycznych możliwości, a podział
służbę rycerską. Dotyczyło to z reguły Polski na dzielnice sprawiał, że poszczegól­
wójtów. ni książęta dysponowali siłami znacznie
Mobilizacja - nawet samego tylko słabszymi. Siły te w największych i naj­
rycerstwa - była dość powolna, niewąt­ ludniejszych dzielnicach nie przekraczały
pliwie mniej sprawna niż dawniej sza mo­ zapewne paru tysięcy, często bywały zna­
bilizacja oddziałów drużynnych, pozosta­ cznie mniejsze. Nawet tam, gdzie łączono
j ących w stałej gotowości bojowej i sku­ potencjał militarny kilku księstw, osiągano
pionych w grodowych garnizonach. rezultat zgoła nie imponujący. Henryk
W okresie dzielnicowym czas potrzebny Pobożny w roku 1 24 1 , zebrawszy do
na zebranie większej armii obliczano na bitwy legnickiej rycerstwo z całego Śląska
około 3-10 tygodni. W krótszym czasie i części Wielkopolski, a także resztki
1 15
pobitych poprzednio Krakowian i San­
domierzan, stanął na czele armii nie prze­
kraczającej zapewne 7000-8000 głów. Na­
leży przy tym pamiętać, że w skład tej
armii wchodziły również posiłki spoza
Polski, a także pewna liczba plebejskiej
piechoty. Władysław Łokietek, przypro­
wadziwszy pod Płowce głównie rycerzy
z Wielkopolski, Kujaw i ziemi łęczycko­
-sieradzkiej, wspartych posiłkami z Mało­
polski, dysponował do boju siłą nie prze­
kraczającą chyba 4000- 5 000 zbrojnych.
Oddziały nadworne poszczególnych ksią­
żąt, o stosunkowo największym stopniu
gotowości bojowej, liczyły nie więcej niż
kilkudziesięciu rycerzy, a wraz z pocztami
rycerskimi mogły dochodzić w najlepszym
razie do paruset ( 1 00-3 00?) zbrojnych.
W odpowiedniej proporcji kształtowały
się hufce, którymi rozporządzali naczel­
nicy rodów możnowładczych. Wynika
stąd, że w razie nagłej potrzeby władcy
dzielnicowi częstokroć działali na czele
wojsk złożonych z zaledwie kilkuset, cza­
sem nawet paruset kombatantów.
Słaba była też liczebność załóg strze­
gących bezpieczeństwa grodów w czasie
pokoju. Mamy podstawy sądzić, że załogi
te, kompletowane w ramach obowiązku
"
" stróży , ograniczały się czasem zaledwie
do kilku ludzi, którzy w tych warunkach
mogli pełnić funkcje nie tyle wojskowe,
co porządkowo-policyjne. Podniesienie
garnizonu grodowego do właściwej , nie­
zbędnej siły następowało dopiero w ob­
liczu bezpośredniego zagrożenia wojen­
nego.
Najczęstszymi i najpowazmeJszymi
przeciwnikami wojsk polskich w oma­
wianym okresie byli Niemcy, Ruś, Tatarzy
i ludy bałtyj skie (Prusowie, Jaćwież, Lit­
wa). Charakter konfliktów polsko-niemie­
ckich uległ stopniowo zmianie. W ciągu
drugiej połowy XII wieku nadal jeszcze
dochodziło do wypraw przeciw Polsce
prowadzonych przez cesarzy będących
zarazem królami niemieckimi i stojących,
przynajmniej w teorii, na czele sił całej
Rzeszy, co przesądzało o wyraźnej nierów­
ności potencjału wojennego obu stron.
Nierówność ta zarysowała się szczególnie
wyraźnie w początkowej fazie omawiane­
go okresu, gdy Polska, wkraczająca w sta­
dium pogłębiających się podziałów dziel­
nicowych, znalazła się w konfrontacji
z potęgą Hohenstaufów. Interwencyjna
wyprawa Fryderyka Barbarossy, podjęta
w roku I 1 5 7 na rzecz Władysława II
wygnanego przez braci-juniorów, może
być uznana za szczyt przewagi, przynaj­
mniej formalnej, osiągnięty przez Rzeszę
Niemiecką wobec polskiego partnera. Za­
łamanie się panowania Hohenstaufów,
postępujący w ślad za nim upadek na
terenie Niemiec centralnej władzy cesar­
skiej i królewskiej w znacznej mierze
uwolniły Polskę od groźnego nacisku
z Zachodu. Niebezpieczna natomiast oka­
zała się wybitnie agresywna postawa nie­
których wschodnioniemieckich państw
terytorialnych, wśród których, poza Bran­
denburgią, na pierwszy plan wysunęło się
usytuowane w Prusach, doskonale zor­
ganizowane, duchowne państwo zakonu
krzyżackiego o charakterze wyraźnie mili­
tarnym i kolonialnym. Za jedno z państw
Rzeszy można też uznać krÓlestwo czes­
kie, którego władcy na przełomie XIII
i XIV wieku podjęli próbę opanowania
całości ziem polskich.
Kontakty zbrojne z Rusią ograniczały
się głównie do południowo-zachodnich
księstw halicko-wołyńskich i miały chara­
kter konfliktów o podłożu przede wszyst­
kim dynastycznym, rozgrywanych w wa­
runkach równowagi sił, a nawet pewnej
przewagi strony polskiej reprezentowanej
Specyficzny charakter przybierały walki
z ludami bałtyjskimi. Próby narzucenia
siłą polskiego zwierzchnictwa, a zarazem
wiary chrześcijańskiej, plemionom prus­
kim zakończyły się niepowodzeniem. Ple­
miona te, niewątpliwie pod każdym
względem słabsze od Polski, potrafiły
zachować niezależność, a nawet przejść
do akcji zaczepnych, szczególnie dotkli­
wych dla sąsiadującego z nimi Mazowsza.
Działo się tak dlatego, że rywalizujący
między sobą książęta piastowscy nie umieli
się zdobyć na działania solidarne i kon­
sekwentne. Ostatecznie uregulowanie
kwestii pruskiej powierzono Krzyżakom,
zastępując dokuczliwego, lecz nie groź­
nego sąsiada innym, nierównie bardziej
niebezpiecznym. Łupieskie najazdy po­
dejmowane pierwotnie głównie przez Pru­
sów kontynuowali następnie ich jaćwiescy
i litewscy pobratymcy. Zasięg tych najaz­
dów objął nie tylko Mazowsze, lecz także
Kujawy, ziemię łęczycką i dzielnicę mało­
polską, zwłaszcza jej części położone na
prawym brzegu Wisły. Sporadycznie Lit­
wini docierali nawet w rejon Kalisza,
a więc na teren Wielkopolski. Jako kontr­
akcję strona polska stosowała przede
wszystkim niszczenie obciążonych łupem
zagonów wroga oraz podejmowanie re­
presyjnych wypraw na jego własne tery­
torium.
Szczególne niebezpieczeństwo zagroziło
księstwom polskim ze strony Tatarów
(Mongołów) . Ich wysoko wykształcona,
a odmienna od europej skiej , sztuka wojen­
na, ich całkowita obcość kulturowa -
stanowiły zaskoczenie dla wojsk polskich.
Po ciężkich klęskach, jakie przyniósł w ro­
ku 1 14 1 pierwszy najazd tatarski, nie
odważono się na stawienie czoła w otwar­
tym polu drugiemu najazdowi w roku
1 1 5 9. Nie zdołano też wówczas zapewnić
miejskim. Jednakże trzeci najazd, w la­
tach 1 1 87/ 1 188, napotkał już nieźle zo­
rganizowaną kontrakcję i ostatecznie za­
kończył się częściowym niepowodzeniem
agresorów.
Nawet w okresie najbardziej pogłębio­
nych podziałów dzielnicowych utrzymy­
wała się, przynajmniej w niektórych śro­
dowiskach, świadomość politycznej jed­
ności Polski 3 . Jest godne uwagi, że po­
wstające wówczas dzieła historiograficzne
dość konsekwentnie używają terminu
"Królestwo Polskie " na określenie całości
terytorium polskiego. Również w obcych
źródłach pisanych tego czasu odnajdujemy
zwroty świadczące, że dla zagranicy Pol­
ska pozostawała w pewnym stopniu jed­
nością, aczkolwiek rządzoną przez licz­
nych książąt. Więź krewniacza tych ksią­
żąt, często zwalczających się wzajemnie,
tworzyła istotny czynnik łączący poszcze­
gólne ziemie. Innym takim czynnikiem
była organizacja kościelna, zamykająca
całość terytorium polskiego w granicach
j ednej metropolii gnieźnieńskiej. Także
międzydzielnicowa, a czasem nawet po­
naddzielnicowa polityka wielkich rodów
możnowładczych w pewnym stopniu
sprzyjała procesom integracji, choć po­
większała anarchię feudalną. Podobne ten­
dencje integracyjne przejawiał stan miesz­
czański, a zwłaszcza stojące na jego czele
bogate kupiectwo większych miast, zain­
teresowane polepszeniem warunków da­
lekosiężnego handlu. Jednakże obcy et­
nicznie patrycjat większych ośrodków
miejskich (np. Wrocławia, Krakowa) wi­
dział tę integrację raczej w ramach poza­
polskiej organizacji państwowej.
Dodatkowym bodźcem stało się naras­
tające stopniowo w społeczeństwie polskim
poczucie zagrożenia obcą agresją, uoso­
bioną przez Tatarów, Jaćwież, Litwinów,
nim przypadku z agresją zewnętrzną
(Brandenburgia, potem Krzyżacy) łączyła
się swoista agresja wewnętrzna, odczuwa­
na szczególnie dotkliwie, a będąca rezul­
tatem licznego napływu obcych kolonis­
tów - zwłaszcza do większych miast,
gdzie władzę zapewnił sobie niemiecki
patrycjat, a ludność miejscowa została
zepchnięta w szeregi ubogiego plebsu.
Również w obrębie instytucji kościelnych
nasilała się rywalizacja z elementem na­
pływowym, głównie niemieckim.
W końcu XIII i na początku XIV
wieku potrzebę zjednoczenia odczuwała
już zdecydowana większość liczących się
środowisk w społeczeństwie polskim.
Czynnikiem działającym negatywnie była
w znacznej mierze sama rozrodzona dy­
nastia, której poszczególni przedstawiciele
woleli niekiedy uznać nawet zwierzchni­
ctwo obcego monarchy, niż podporząd­
kować się własnemu krewniakowi.
W takich właśnie warunkach do rywa­
lizacji o odradzającą się koronę polską,
oprócz przedstawicieli rodu piastowskie­
go, przystąpili potężni królowie czescy.
Ostatecznie rywalizację tę przegrali, ale
zdołali przy tej okazji na trwałe pod­
porządkować sobie Śląsk, a czasowo na­
wet płockie Mazowsze. Sojusz z czeskimi
władcami z rodu Luksemburgów ułatwił
Krzyżakom zagarnięcie Pomorza Gdań­
skiego i przejściową okupację Kujaw.
Ponieważ Pomorze Zachodnie odpadło
od Polski już w drugiej połowie XII
wieku, a ziemią lubuską i ważnymi gro­
dami nad dolną Notecią zawładnęli w cią­
gu XIII wieku Brandenburczycy, reak­
tywowane Królestwo Polskie odrodziło
się w postaci kadłubowej, tracąc znaczną
3 J. Wyrozumski. Historia Polski.. .. s. 1 90 i n.;
Dzieje Polski . . .. s. 148 i n.; Pols1e4 t/ziel"i(OllllZ i V,i.

tu przez Małopolskę i Mazowsze. należytej obrony umocnionym osadom a zwłaszcza przez Niemców. W tym ostat- "0lt0M . . . . s. 101 i n.

1 16 1 17

część swego rdzennego terytorium, wraz
z zamieszkującą tam liczną, etnicznie ro­
dzimą ludnością.
2. Uzbrojenie indywidualne
Scharakteryzowanie uzbrojenia i w ogó­
le wyekwipowania wojskowego w Polsce
w okresie rozbicia dzielnicowego natrafia
na poważne trudności. Pierwszą z nich
jest wyraźny niedostatek odpowiednich
badań, sprawiający, że czasy od połowy
XII wieku do roku 1 3 3 3 należą do naj­
gorzej rozpoznanych w skali całej historii
polskiego uzbrojenia 4. Wyjątek stanowią
jedynie stosunkowo dobrze poznane mie­
cze. W tej sytuacji autorzy zajmujący się
dziejami naszej wojskowości w XII-XIII
wieku wykazywali skłonność do przeno­
szenia na tę epokę obserwacji dotyczącycn
broni i oporządzenia z innych lat, zwłasz­
cza wcześniejszych, co oczywiście musiało
prowadzić do nieporozumień. Drugą prze­
szkodą jest wyjątkowo niekorzystny stan
bazy źródłowej, na której muszą się opie­
rać studia nad uzbrojeniem polskim
w drugiej połowie XII, w XIII i w po­
czątkach XIV wieku. Wspominaliśmy już,
że w ciągu XII wieku w wyniku po­
stępującej chrystianizacji społeczeństwa
polskiego zanika u nas zwyczaj wyposa­
żania grobów w broń, który to zwyczaj
sprawił, że dziś dysponujemy stosunkowo
licznymi i dobrze datowanymi archeo­
logicznymi znaleziskami uzbrojenia z XI
i początków XII wieku. Dla czasów
późniejszych materiał archeologiczny
ogranicza się jedynie do znalezisk "luź­
nych " i do znalezisk z terenu osad. Te
pierwsze są nieliczne, a przy tym nie
zawsze łatwe do schronologizowania.
Wśród drugich stosunkowo często wy­
stępują elementy uzbrojenia drobne i tanie,
1 18
Miecze z okresu od XII do
masowo produkowane i masowo tracone,
początku XIV w. z ziem pol­
w rodzaju grotów do strzał i bełtów. skich (wg A. Nadolskiego
Większe i cenniejsze rodzaje broni ze i M. Głoska, rys. J. Wieczo­
zrozumiałych względów tracono wyjąt­ rek): a) z XII-Xlll w., dłu­ o
kowo. Tylko też wyjątkowo natrafiamy gość 107, ) cm, znaleziony
w Koninie; b) z XIII w., ==; p .... F"
na nie w trakcie archeologicznego ba­
dlugość 102,) cm, znaleziony
dania grodzisk, a tym bardziej osad ot­ w Bobowieku, woj. gorzow­
wartych z omawianego okresu. W do­ skie; c) z XIII w., długości 87
datku systematycz � e badania podejmo­ cm, znaleziony w Chrustowi­
wane na stanowiskach archeologicznych cach, woj. kieleckie; d)
z XIIl/XIV w., długość 1 3 )
z końca XII, z XIII i z początków
cm, znaleziony w Morzysła-
XIV wieku są jak dotychczas niewspół­ wiu, woj. konińskie
mierne w stosunku do potrzeb poznaw­
czych i do liczby wstępnie rozpoznanych
stanowisk tego rodzaj u.
Świadectwa pisane są już wprawdzie
dość obfite - znacznie obfitsze i bardziej
różnorodne niż dla czasów wczesnego
średniowiecza - jednakże ich analiza pod
kątem historii uzbrojenia, a zwłaszcza
historii techniki wojskowej, jest jeszcze
wysoce niedostateczna. Szczególnie wiele
możemy się spodziewać po odpowiednio a b c d
ukierunkowanej analizie tych kategorii
źródeł, które w tym właśnie czasie rozpo­
wszechniają się na naszych ziemiach,
Lata od połowy XII wieku do roku czowi większych walorów szermierczych,
a mianowicie dokumentów nadawczych,
1 3 3 3 w znacznej części pokrywają się co osiągano dzięki coraz doskonalszemu
wykazów uposażenia i spisów prawa zwy­
z epoką szczytowego rozwoju kawalerii wyważeniu broni. Jednocześnie starano się
czajowego. Nie bez znaczenia są też zaby­
rycerskiej typu zachodnioeuropej skiego 5. o zapewnienie lepszej skuteczności ciosu,
tki rodzimej , a także obcej historiografii
Uzbrojenie ówczesne kształtowało się tak, co było ważne wobec postępującego rów­
powstałe między połową XII a początkiem
aby zapewnić tej kawalerii maksymalną nocześnie rozwoju uzbrojenia ochronnego.
XIV wieku.
skuteczność działania. Starania te dostrzec można już w schył­
Stosunkowo dużą rolę odgrywa ikono­
Najważniejszą bronią sieczną pozostał kowej fazie wczesnego średniowiecza,
grafia, a zwłaszcza wyobrażenia napieczęt­
miecz, stanowiący prostą kontynuację
ne i pomniki nagrobne. Jednakże cały ten
form wczesnośredniowiecznych 6. Od
materiał odnosi się do przedstawicieli 4 S. Krakowski. Polska SZINka IJIoje"1I4. . . • s. 4 1 )
swych poprzedników różni się on jednak i n.; A . Nadolski. Broń i slro/ rymslIlIa poisIeiego
dynastii, wyjątkowo także do reprezen­
ogólnymi proporcjami, rozmiarami i wy­ w śred"iowieCZN. Wrocław 1 979. s. 62 i n.
tantów świeckiego możnowładztwa,
ważeniem. Różnice w ukształtowaniu jelca 5 A. Nadolski, Broń i slro/. . . • s. 62 i n.
a więc do osób zajmuj ących w ówczesnej 6 M. Głosek. Miecze środJeolJloellrope}sleie Z X-XV
i głowicy odgrywają tu rolę drugorzędną,
społeczności miejsce szczególnie uprzywi­ wiekN. Warszawa 1 984; tam wcześniejsza literatura;
aczkolwiek liczą się jako ważne wyznacz­ M. Głosek. A. Nadolski, Miecze śred"iowieczne Z zie",
lejowane. Obserwacji poczynionych na
niki stopnia ewolucji, a pośrednio i chro­ poisIeich, Łódź 1970; A. Nadolski. Polska broń. Broń
tej podstawie nie należy odnosić do ogółu
nologii zabytków. Ogólnie biorąc, ewolu­ biała. Wrocław 1984; R. E. Oakeshott, The SIJIord i"
zbrojnych, a nawet do ogółu rycerstwa
cja ta zmierzała w kierunku nadania mie- the Agt oj Chivalry. London 1 964.
w Polsce z lat 1 1 5 0- 1 3 3 3 .
1 19
kiedy to zaczynają się pojawlac miecze
z głownią przystosowaną do zadawania
nie tylko ciosów tnących, lecz również
pchnięć. Jednakże aż do połowy XIII
wieku zmiany te zaznaczają się stosun­
kowo słabo. W powszechnym użyciu
pozostaj ą miecze niezbyt długie (około
1 00 centymetrów), o rękojeści jednoręcz­
nej i głowni przystosowanej przede wszys­
tkim do cięcia, choć zdatnej także do
sztychu. Około połowy XIII wieku roz­
wój uzbrojenia ochronnego narzuca pro­
ducentom broni siecznej konieczność za­
stosowania rozwiązań bardziej radykal­
nych. Rozwiązania te zmierzają w dwóch
kierunkach. J eden z nich prowadził do
przekształcenia miecza w broń nadającą
się głównie do kłucia, o głowni stosun­
kowo krótkiej , masywnej, zaopatrzonej
w wydatny sztych, o przekroju rombo­
idalnym. Takie ukształtowanie zapewniało
znaczną siłę przebicia, wystarczającą do
pokoQania oporu, jaki stawiała powierz­
chnia kolczugi, nawet udoskonalonej .
Drugi kierunek zmierzał do wyproduko­
wania mieczów o charakterze uniwersal­
nym przez wydatne zwiększenie ich roz­
miarów, co prowadziło do zwiększenia
siły i skuteczności zadawanych ciosów,
tnących i kłujących. Wielkie i ciężkie
miecze tego typu musiały być niekiedy
prowadzone oburącz, a w każdym razie
musiały być zaopatrzone w potężną prze­
ciwwagę, zdolną do zrównoważenia cię­
żaru długiej i szerokiej głowni. Przedłu­
żono zatem trzon rękojeści, tak aby mogły
się na nim pomieścić obie dłonie szer­
mierza. Jednocześnie zwiększono rozmia­
ry i wagę głowicy. Broń taka występuje
w ówczesnych źródłach pisanych pod
nazwą epees de guerre (miecze boj owe) lub
granI epees, grele Swerdes (wielkie miecze) .
Pierwszy kierunek ewolucji długiej broni
białej jest typowy dla Europy Południo-
wo-Zachodniej (Włochy, Hiszpania, Fran­
cja, Anglia), natomiast " wielkie miecze "
przeważały na terenie Skandynawii, Nie­
miec i krajów Europy Środkowej.
Dzięki badaniom z ostatnich lat wiemy
stosunkowo dużo o mieczach, które
w okresie rozbicia dzielnicowego wystę­
powały na ziemiach polskich. W świetle
tych badań, opartych na w ni kl iwie prze­
prowadzonej analizie starannie zebranego
materiału źródłowego, możemy przyjąć,
że na terenie Polski zachowało się w ory­
ginale około 5 o mieczów pochodzących
z okresu pomiędzy połową XII a pierwszą
połową XIV wieku. Stosując klasyfikację
Oakeshotta można te miecze zaliczyć do
typów XI, XII, XIII iXIIla. Pierwszy
z nich, pojawiający się już w początkach
XI wieku, a więc w okresie poprzednim,
utrzymuje się u nas w użyciu do końca
XIII wieku. Nawiązuje bezpośrednio do
typu X, będącego, jak wiadomo, formą
wyjściową dla całej dalszej ewolucji miecza
europejskiego. Okazy typu XI różnią się
od typu X głownią dłuższą, smuklejszą,
o wyraźniej wykształconym sztychu, a co
za tym idzie - bardziej zdatną do kłucia.
Po obu stronach głowni występuje zbro­
cze dość wąskie, sięgające do 4/ S długości.
Rękojeść pozostaje jednoręczna. Oprócz
tradycyjnych głowic soczewkowatych po­
jawiają się dyskoidalne. Jelec jest przeważ­
nie prosty, w przekroju zazwyczaj czworo­
kątny.
Szczególnie charakterystyczne dla tego
okresu są miecze typu XII, datowane
u nas od początków XIII do pierwszej
ćwierci XIV wi ek u. Wyróżniają się głow­
nią o wyraźnie siecznym charakterze,
niezbyt długą (zazwyczaj około 80 ce n­
tymetrów), stosunkowo szeroką, zaopa­
trzoną w obustronne, wyraźnie zaznaczo­
ne zbrocze, rozpoczynające się jeszcze na
trzonie rękojeści i sięgające do około 2./3
lub 3/4 długości głowni. Sztych krótki,
ale wyraźnie zaznaczony, rękojeść jedno­
ręczna, ale na ogół dłuższa niż u typów
poprzednich. Głowice są bardzo różno­
rodne, najczęściej jednak dyskoidalne.
Jelce również reprezentują dość znaczną
rozmaitość odmian, są jednak z reguły
dość krótkie i masywne. o. 2 cm
Zasadniczą odmienność w stosunku do
dotychczas opisanych wykazują miecze
Technologia głowni miecza i korda z XIV w.
typu XIII (u nas rzadkie) i XIIIa (znacznie znalezionych w Gdańsku (wg J. Piaskowskiego,
liczniejsze), które pojawiają się na naszym rys. J. Wieczorek)
terenie z początkiem XIII wieku i pozo­
stają w użyciu do końca średniowiecza, proporcje, które takie wyważenie umoż­
wkraczając, być może, nawet w początek liwiały.
XVI wieku. Są to odmiany o głowniach O metalurgicznej obróbce głowni mie­
długich i ciężkich, dochodzących zazwy­ czowych niewiele możemy powiedzieć
czaj do 90 centymetrów długości, przy . z powodu niedostatecznego stanu nie­
długości całej broni przekraczającej 1 10 zbędnych badań specjalistycznych. Pod­
centymetrów. Zbrocze obustronne sięga dany takim badaniom miecz typu XIIla,
mniej więcej do połowy długości głowni. znaleziony w Gdańsku i datowany na
Sztych mało wydatny. Rękojeść długa, przełom XIII i XIV wieku, reprezentuje
"dwuręczna". Wśród głowic przeważają technologię dość prymitywną '. Jego płas­
masywne, dyskoidalne, choć trafiają się ko ciągniona głownia została w całości
także inne odmiany. Jelec najczęściej pros­ odkuta z miękkiego żelaza fryszerskiego.
ty, ale zdarzają się też okazy nachylone ku W ten sarn sposób sporządzono jelec tego
głowni. Okazy typów XIII i XIIla re­ miecza. Natomiast głowicę jego rękojeści
prezentują miecze z rodzaju wielkich". (typ I) odlano z żelaznej surówki. Do
"
Ich występowanie na naszym terenie po­ tegoż typu XIIIa hipotetycznie zaliczono
zwala, zresztą zgodnie z przewidywaniami, zachowany we fragmencie miecz ze Stare­
zaliczyć ziemie polskie do prowincji pół­ go Sącza (Stary Sącz I), datowany, rów­
nocno-wschodniej . Sąd taki znajduje do­ nież hipotetycznie, tak samo jak okaz
datkowe potwierdzenie w tym, że nie są z Gdańska 8. Głownię miecza sądeckiego
u nas znane niemal zupełnie miecze do­ sporządzono z żelaza o niewielkiej zawar­
stosowane głównie do sztychu, typowe tości fosforu i o wyraźnie uchwytnej
dla prowincji południowo-zachodniej. domieszce miedzi i niklu. Po odkuciu,
Zachowane w naturze, znane z terenu
Polski miecze typu XIII i XlIIa mimo
stosunkowo dużych rozmiarów i znacznej 7 J. Piaskowski, Tlt!mileagt/IIIUlUI!,O Imftlulwa i �·
wagi nieźle leżą w ręku i nadają się do ",a/siwa t,�",!,O X-XIV ",i,lut, w: Gtlatisle ",�,nw·
prowadzenia szermierki, choć oczywiście ir,a"io",;'�1t.J, 1960, t. II.
8 M. Cabalska, W. Mazur, SruJ.i4",;'� ,.iiilaria
niezbyt jeszcze skomplikowanej. Świadczy t Po/sIU poUtt»tiowej '" ;"';'11e batlati ,."abtrgut1t.Jth,
to, że ich producenci potrafili już docenić Studia do dziejów dawnego uzbrojenia i ubioru
znaczenie wyważenia broni i nadać jej wojskowego, Kraków 1981, cz. VIII, s. j i n.

1 20 121

o
I :\
Dewocyjny napis na głowni miecza z XIII/XIV w.,
długość 99,8 cm, z Muzeum Narodowego w Szcze­
cinie (wg M. Głoska, rys. E. Marosikowa)
powierzchniową warstwę głowni nawęg­
lono, a następnie zahartowano w wysokiej
temperaturze. Przyniosło to w efekcie
znaczną twardość powierzchni głowni,
wyraża jącą się wartosclą 400-4 5 0
kG/mm2. Rdzeń pozostał miękki (I Io-I 80
kG/mm2).
Głownie mieczów z tego czasu stosun­
kowo często bywają opatrywane znakami,
ornamentami i inskrypcjami 9 . Dawna te­
chnika wykonywania tych inskrypcji, po­
legająca na tym, że składające napis litery,
wyryte w powierzchni głowni, są następ­
nie inkrustowane żelazem, zanika w ciągu
XII wieku. jednocześnie zanikają też
1 22
inskrypcje imienne, uważane za swego
rodzaju marki warsztatowe. Na ich miej­
sce pojawiają się napisy o charakterze
głównie dewocyjnym. Naj starsze z nich,
pochodzące z XII wieku, są jeszcze spo­
rządzane techniką tradycyjną, jaką jest
inkrustacja żelazem. jednakże wkrótce
ustępuje ona nowej technice, jaką jest
inkrustacja metalami kolorowymi, to zna­
czy miedzią, brązem, mosiądzem, srebrem,
a nawet złotem. Szczególnie długie i efek­
towne inskrypcje spotykamy na mieczach
z XIII wieku. Zajmują one niekiedy całą
długość głowni, po obu jej stronach.
Najczęściej mają charakter inicjalny, to
znaczy każda wchodząca w skład inskryp­
cji litera jest skrótem (inicjałem) całego
wyrazu. I tak powtarzająca się grupa liter
" DIC" stanowi skrót inwokacji " Dominus
lesus Chrislus" (Pan jezus Chrystus), litery
"
" lNIOlNI odczytać należy jako " In
Nomine lesu Omnipotenti In Nomine lesu"
(W imię jezusa Wszechmogącego w imię
jezusa) itp. Oprócz napisów inicjalnych
występują też inskrypcje rozwinięte.
Wśród nich w końcu XII i na początku
XIII wieku stosunkowo często umiesz­
czano na głowniach mieczowych mniej
lub bardziej kompletny werset psalmu
CXLIII (I), który w całości brzmi: " Bene­
dictus Dominus Deus meus, qui docel manus
meas ad praelium et digitos meos ad bel/um "
(Błogosławiony Pan Bóg mój, który przy­
ucza ręce moje do bitwy, a palce do
wojny).
Znacznie rzadziej pojawiają się na mie­
czach godła, napisy i ornamenty o charak­
terze całkowicie lub po części świeckim.
Ich treść pozwala niekiedy łączyć kon­
kretny oręż z konkretną historyczną oso­
bistością. Wśród okazów polskich na
pierwszy plan wysuwa się tu słynny Szczer­
biec (reprezentant typu XII), na którego
rękojeści, obok inskrypcji i wyobrażeń
dewocyjnych, umieszczono pierwotnie za­
giniony dziś napis: " lste eJI g/adius Bo/es/a;
ducis . . . " (Ten jest miecz księcia Bolesła-
wa. .. ) 10 . Napis ten pozwala stwierdzić, że
pierwotnym właścicielem Szczerbca, który
z czasem miał się stać jednym z polskich
klejnotów koronacyjnych, był jakiś bliżej
nie określony książę Bolesław. Z różnych
powstałych na ten temat hipotez wymienić
trzeba ostatnio wysuniętą, łączącą Szczer­
biec z Bolesławem Pobożnym, władcą
Wielkopolski (zm. w I 279), którego córkę
jadwigę poślubił Władysław Łokietek.
jak wiadomo, to właśnie Łokietek pierw­
szy posłużył się Szczerbcem w czasie swej
koronacji 11 (fot. kol. 8, 1 0).
Innym ciekawym, a związanym z Polską
okazem jest miecz tego samego typu XII,
wyłowiony z jeziora Łoniewskiego pod
Osieczną koło Leszna. Na jego zastawie
znajduje się wyobrażenie głowy ozdobio­
nej królewską koroną, co stało się pod­
stawą do łączenia tego miecza z królem
Przemysłem, koronowanym w roku 1 29 5 ,
a zamordowanym z poduszczenia Bran­
denburczyków w roku 1 296 1 2. Szczerbiec, wystrój rękojeści (wg Z. Żygulskiego,
Dla dziejów techniki wojskowej szcze­ rys. E. Marosikowa)
gólne jednak znaczenie mają umieszczane
na mieczach sygnatury związane z or­ fują i polerują, a następnie oprawIaJą,
ganizacją produkcji tej cenionej broni. Za zaopatrując je w głowice, jelce i o kła­
ich naj wcześniejszą odmianę można uznać dziny trzpienia rękojeści, dobrane
sygnatury imienne, znane z wczesnego
średniowiecza. Postęp w procesie produk­ 9 M. Głosek, Miecze środktJlllotllrOpejskie.. . , s. 44 i n.
cyjnym sprawił, że z czasem to tradycyjne 10 A. Nadolski, Szczerbiec (próba analiv bro"io­
oznakowanie ustąpiło miejsca dwóm no­ znalllczej) , w: Na gra"itath archeologii, Acta Archaeo­
wym rodzajom sygnatur, jakimi stały się logica Lodziensia, Łódź 1968, nr 17, s. 105-1 24.
" " \I A. Nadolski, Jer.;:,cze raz o SzczerbclI, Materiały
"marki kowalskie i " marki mieczow­ Muzeum Wnętrz Zabytkowych w Pszczynie, VII,
nicze. 1 992, s. 21�22 5 ; por. też: M. Rokosz, Legenda
Ich pojawienie się jest świadectwem Szczerbca, Studia Historyczne, 1988, R. XXXI, z. 1 ,
podziału 'kompetencji producentów wy­ s. }-2 I ; J. Lileyko, Regalia polskie, Warszawa 1987,
twarzających miecze pomiędzy kowali, s. 65-78.
12 M. Głosek, L. Kajzer, Zdobio1f! miecz fred"io·
odkuwających głownie w stanie suro­
wieCZ1f! z"akzio1f! w Osiecznej, POili. Ler.;:,,,o, "Kwartal­
wym, oraz mieczników (albo lepiej - nik Historii Kultury Materialnej" (dalej KHKM),
mieczowników), którzy te głownie szli- 1 97 5 , R. XXIII, nr 2, s. 27�288.
1 23

a b
Sygnatury kowalskie (a) i mieczownicze (b) na mieczach z ziem polskich (wg M. Głoska, rys. J. Wieczorek)
z uwzględnieniem odpowiedniego wywa­
żenia broni. Niekiedy specjalizacja mogła
pójść jeszcze dalej: szlifowanie głowni
powierzano odrębnym rzemieślnikom­
-szlifierzom, a przy oprawianiu szczegól­
nie cennych, ceremonialnych mieczów
zatrudniano złotników.
Znaki kowalskie, będące gwarancją na­
leżytej jakości półfabrykatu, jakim były
surowe głownie, adresowano do mieczow­
ników, odpowiedzialnych za dalszą fazę
produkcji. Dlatego też umieszczano je na
trzpieniu rękojeści. Sygnatury te, wysztan­
cowane na gorąco w żelazie trzpienia,
mają z reguły postać prostych figur geo­
metrycznych (krzyż skośny, prostokąt
itp.), nie zawsze regularnych. Po opra­
wieniu miecza, a ściśle - po zaopatrzeniu
go w okładziny rękojeści, znak kowalski
przestawał być widoczny. Odbiorca nie
interesował się nim, natomiast zwracał
uwagę na znak mieczownika - tego,
który nadawał broni ostateczny kształt,
zapewniający jej określone walory. Syg­
natury mieczownicze umieszczano więc
w miejscu dostępnym dla wzroku klienta:
na płazie lub na obu płazach głowni.
W przeciwieństwie do sztancowanych na
gorąco znaków kowalskich, są one ryte
na powierzchni płazu i inkrustowane me­
talem kolorowym. Sporządza się je zatem
w tej samej technice, która dominuje
w wykonywaniu spotykanych w tymże
czasie na głowniach mieczowych inskryp­
cji, zdobień i godeł heraldycznych.
Kształt sygnatur mieczowniczych jest
bardzo różnorodny. Na naszym terenie
1 24
szczególnie często występują znaki repre­
zentujące różne odmiany krzyża równora­
miennego: krzyż zdwojony, laskowany,
rozwidlony, " kawalerski " i inne. Naj star­
sze z nich spotykamy na mieczach typu X,
datowanych jeszcze na wiek XI. W końcu
XII i w XIII wieku liczba mieczów
opatrzonych sygnaturami tego rodzaju
wyraźnie wzrasta. Niestety, nie potrafimy
określić, z jakim ośrodkiem produkcyjnym
należałoby wiązać tak sygnowane wyroby.
Za dopatrywaniem się w większości
sygnatur mieczowniczych raczej godeł
całego ośrodka produkcyjnego niźli in­
dywidualnych rzemieślników-wytwórców
przemawia znany przykład tak zwanego
" z prawej strony, miecz - po staremu -
" Wilka passawskiego. Ten charaktery­
styczny i szeroko rozpowszechniony znak
w postaci stylizowanej sylwetki biegnące­
go wilka jest dowodnie związany z waż­
nym skupiskiem produkcji metalurgicznej,
jakie wytworzyło się w Pasawie. Pierwsza
źródłowa wzmianka o " Wilku" jako
o znaku mieczowników działających
w tym mieście pochodzi z 1 260 roku.
Miecze o głowniach znaczonych " Wil­
kiem" występują także na terenie Polski.
Te z nich, które pochodzą z drugiej
połowy XIII i z początków XIV wieku,
można istotnie uznać za importy passaw­
skie. Jednakże w czasach nieco później­
szych sprawa się komplikuje, ponieważ
inne ośrodki mieczownicze, głównie nie­
mieckie, poczęły masowo naśladować ce­
nioną markę passawską, u mieszczając
"
" Wilka na swych produktach, które
Pasawy nawet nie widziały.
Dla porządku należy dodać, że w nie­
których przypadkach poza marką ośrodka
pojawiał się na mieczu także indywidualny
znak rzemieślnika. Jednakże na naszych
ziemiach przypadków takich, w ogóle
rzadkich, nie odnotowano.
Okazy jednosiecznej długiej broni białej
pochodzące z terenów Polski z czasów od
połowy XII do początku XIV wieku nie
zachowały się w oryginale. Nie są też
poświadczone ani w źródłach pisanych,
ani w ikonografii. Biorąc jednakże pod
uwagę analogie z innych krajów europej­
skich, nie możemy wykluczyć używania
takiej broni także na naszych ziemiach.
Używano tu również niewątpliwie krótkiej
broni białej w postaci noży i sztyletów
bojowych. Właśnie w tym okresie zaczęły
one wchodzić w skład stałego ekwipunku
rycerza, a służyły między innymi do zada­
wania "ciosu łaski " powalonemu przeciw­
nikowi 13.
Sztylet lub nóż noszono przy pasie
z lewej , ale nieco inaczej niż we wczes­
nym średniowieczu. Zamiast nawlekać
pochwę mieczową bezpośrednio na pas
otaczający biodra rycerza, zawieszano ją
na połączonych z pasem rapciach, przez
co broń przyj mowała pozycję nie skośną,
jak dawniej, lecz pionową. Konstrukcja
pochwy nie różniła się od wczesnośred­
niowiecznej, różne były tylko jej roz­
miary i proporcje .
W miarę upływu czasu miecz coraz
mocniej utrwalał swą pozycję uprzywile­
jowanej broni rycerza. Było to widoczne
zwłaszcza w sferze obyczajowej . Jedno­
cześnie w praktyce bojowej podstawową
bronią ciężkozbrojnego jeźdźca pozosta­
wała kopia, wykształcona z wczesnośred­
niowiecznej uniwersalnej włóczni 14. Ko­
pia różniła się od swej poprzedniczki
grotem, który stał się masywny, w prze-
1 25
kroju romboidalny lub kwadratowy,
a przez to dostosowany do przebij ania
udoskonalonej zbroi. Grot taki stanowił
ulepszoną odmianę grotów włóczni typu
I, II i IX, znanych z poprzedniego okresu.
W przeciwieństwie do drzewca włóczni,
niezbyt długiego, lekkiego, pozwalającego
na zadawanie ciosów "z wolnej ręki " ,
kopia miała drzewce dłuższe i grubsze,
a przez to znacznie cięższe. Aby utrzymać
je w pozycji poziomej , rycerz musiał
zaciskać je pod pachą, co w sposób decy­
dujący redukowało repertuar zadawanych
ciosów, sprowadzając go właściwie do
jednego tylko uderzenia na wprost, w kie­
runku wyznaczonym przez bieg konia.
Ograniczając swobodę zadawania ciosów,
zyskiwano bardzo poważnie na skutecz­
ności rażenia. Decydował teraz o niej nie
tylko rozmach jeźdźca, ale przede wszyst­
kim rozpęd bojowego rumaka, co oczy­
wiście wielokrotnie wzmagało siłę przebi­
cia i penetracji. Warto wiedzieć, że skła­
dający się kopią rycerz podtrzymując drze­
wce prawą dłonią i zaciskając je pod
prawą pachą, przekładał broń przez szyję
wierzchowca, tak aby grot znajdował się
z lewej strony końskiej głowy.
Znaczenie kopii jako podstawowego
zaczepnego oręża było tak duże, że nie
tylko sam uzbrojony w nią rycerz bywał
określany mianem kopijnika (łac. has­
tarius, franc. Iancier), ale też naj mniejszą
w armiach rycerskich taktyczną i or­
ganizacyjną jednostkę, jaką stanowił ry­
cerz wraz z towarzyszącym mu zbrojnym
1 3 H. Seitz, B/al/hPaffel/, Braunschweig 196 1 , t. I,
s. 193 i n., 198 i n.; Z. Żygulski jun., Broń .. Jawtre}
Po/m 110 lU "Zbrojel/ia EMropy i Blis/ejego WSthoÓII,
Warszawa 197 1 , s. 49 i n.
14 A. Nadolski, Broń i strój. . . , s. 68; H. Seitz,
BlallhPaff",. . . , t. I, 5. 221 i n.; Z. Żygulski jun., Broń
.. tIa..tre} Po/Ut ... , s. 4lrlO, l l 2.
pocztem, nazywano po prostu " kopią"
(łac. hasta, lancea, franc. lance, niem.
Glewe).
Podobnie jak w okresie poprzednim,
na kopiach wybitniejszych rycerzy przy­
twierdzano proporce. Proporzec dowódcy
stawał się chorągwią całego podległego
mu oddziału. Proporzec monarchy stano­
wił główną chorągiew całego wojska.
Chorągwie i proporce były ważnym środ­
kiem łączności i rozkazodawstwa. Ich
ruchy, stosunkowo dobrze widoczne na­
wet w kurzu i zamęcie bitwy, przekazy­
wały walczącym rozkazy zwierzchników.
Chorągiew była też widomym świadect­
wem obecności na polu bitwy wodza,
którego osobę symbolizowała. Mogła też
stanowić symbol terytorialny, organizacyj­
ny lub religijny. Ten symboliczny charak­
ter chorągwi sprawiał, że zaczęto otaczać
je swoistym kultem i bronić przed utratą,
jednocześnie starając się o zawładnięcie
chorągwiami przeciwników, traktowany­
mi jako cenne trofea. Aby uczynić chorąg­
wie bardziej widocznymi w warunkach
bitewnych, zwiększano ich wymiary, wo­
bec czego niektóre z nich trzeba było
umieszczać już nie na kopii bojowej, lecz
na specjalnym drzewcu, niesionym przez
jednego z rycerzy towarzyszących dowód­
cy. Warto dodać, że z czasem w Europie
Zachodniej wytworzyła się cała skom­
plikowania hierarchia znaków chorągwia­
nych, które zależnie od wojskowej i spo­
łecznej rangi swych posiadaczy przybierały
rozmaite kształty i rozmiary. Wydaje się,
iż przynajmniej niektóre elementy tej
hierarchii przyjęły się także na ziemiach
polskich.
Kopia rycerska nie wyparła bez reszty
dawniej szej, uniwersalnej włóczni, która
pozostała nadal w użyciu jako broń pie­
choty i lżej zbrojnych jeźdźców. Groty
włóczni nie odbiegały zapewne kształtem
od swych poprzedników wczesnośrednio­
wiecznych.
Na ziemiach polskich nie udało się
dotychczas wyróżnić grotów kopii i włó­
czni zachowanych w oryginale i pewnie
datowanych na omawiany tu okres. Mo­
żemy się tylko wspierać analogiami z kra­
jów ościennych, też zresztą nie rozpo­
znanymi w stopniu dostatecznym. Wobec
szczupłości odpowiednich informacji za­
wartych w źródłach pisanych, podstawą
naszej wiedzy pozostaje ikonografia. Od­
najdujemy w niej oba podstawowe rodzaje
broni drzewcowej: tradycyjną, uniwersal­
ną włócznię i udoskonaloną kopię. Pierw­
sza widnieje między innymi w ręku wojo­
wników pruskich ukazanych w scenach
z życia św. Wojciecha na Drzwiach Gnieź­
nieńskich, datowanych na drugą połowę
XII wieku. Włócznię dzierży też rycerz­
-Goliat na drugim kielichu z Trzemeszna
(tzw. kielich Dąbrówki), z ostatniej ćwier­
ci XII wieku. Włócznię, i to także w naj­
prostszej postaci, bez proporca, spotyka­
my wreszcie na niektórych pieczęciach
książęcych z XII, XIII, a nawet XIV
wieku. Równocześnie występują też włó­
cznie z proporcami 1 5•
Niewątpliwa kopia o długim drzewcu,
zaopatrzona w okazały proporzec, pojawia
się w naszym materiale pod koniec XII
wieku, a mianowicie na " konnej " pieczęci
Mieszka Starego, odnoszonej do lat
1 1 7 3- 1 202. Od tej pory widzimy ją stale,
zwłaszcza na różnych pieczęciach. Jeśli
chodzi o te ostatnie, należy pamiętać, że
niektóre ukazane na nich domniemane
włócznie mogą być w istocie podobiznami
kopii o proporcjach zniekształconych ze
względu na stosunkowo niewielkie wy­
miary obrazu i kompozycję wyobrażeń
napieczętnych, które należało pomieścić
na kolistej powierzchni tłoka. Tam, gdzie
nieco wyraźniej ukazano grot broni drze-
wcowej, można się kierować jego kształ­
tem; w przypadku celowego przedstawie­
nia włóczni, grot ten otrzymuje kształt
lancetowaty, nie spotykany wśród masyw­
nych grotów kopii 1 6 .
Sposób i skutki użycia tych ostatnich
możemy śledzić na znanej miniaturze brze­
skiego kodeksu Legent!J śląskiej, przed­
stawiającej bitwę pod Legnicą, stoczoną
w 1 241 roku 17 . Miniatury ilustrujące ko­
deks brzeski powstały wprawdzie w roku
1 3 5 3, ale wydaje się, że ich twórca, prag­
nąc podkreślić dystans czasowy dzielący
go od przedstawianych wypadków, świa­
domie archaizował swoje dzieło. Nie po­
trafił wprawdzie odtworzyć scenerii typo­
wej dla połowy XIII wieku, ale wprowa­
dził do malowanych przez siebie histo­
rycznych scen akcesoria z pierwszej
ćwierci XIV wieku, zapewne takie, jakie
zapamiętał z czasów własnego dziecińst­
wa 1 8 . Tym samym możemy się posłużyć
miniaturami brzeskimi do zilustrowania
sytuacji mieszczącej się w schyłkowej fazie
omawianego tu okresu, zamkniętego przez
nas umowną datą 1 3 3 3 (fot. kol. 9)'
Widzimy zatem rycerzy z armii Hen­
ryka Pobożnego godzących w Tatarów
długimi i ciężkimi kopiami o masywnych
grotach. Kopie te kierowane są spod
pachy, na wprost, w kierunku wyznaczo­
nym prżez rozpęd konia, prowadzonego
wodzami trzymanymi w lewej dłoni ryce­
rza. Zwraca uwagę to, że w dwóch przy­
padkach (na ogólną liczbę trzech ukaza­
nych!) cios kopii wymierzony jest w twarz
przeciwnika. Skutki ciosu są groźne. Grot
przebija na wylot głowę lub tułów ugo­
dzonego wroga 19. Kopiami posługują się
naj okazalej zbrojni, niewątpliwie naj zna­
komitsi rycerze z armii polskiej, walczący
w pierwszym szeregu. W dalszych szere­
gach, ponad głowami piechoty, widnieją
groty włóczni o stosunkowo szerokich,
lancetowatych liściach. Henrykowi Poboż­
nemu towarzyszy rycerz niosący chorą­
giew z orłem śląskim, przytwierdzoną na
długim drzewcu bez grotu.
W drugiej części omawianego okresu
w krajach Europy Zachodniej obok rycer­
skiej kopii i tradycyjnej włóczni pojawiły
się nowe rodzaje broni drzewcowej o gro­
cie rozmaicie ukształtowanym. Broń taka,
niekiedy niewątpliwie wzorowana na na­
rzędziach pracy używanych przez ludność
chłopską, zawdzięczała swój rozwój poja­
wieniu się na polach bitew plebejskiej
piechoty, złożonej bądź to z najemników
służących za żołd, a nie z tytułu lennej
powinności, bądź to z powołanych pod
broń chłopów, bądź też wreszcie z miej­
skich milicji. Piechota, chcąc sprostać
rycerskiej kawalerii, doskonale wyekwi­
powanej i reprezentującej bardzo wysoką
sprawność indywidualną, poszukiwała
oręża, który zapewniłby jej możność sku­
tecznego zwalczania opancerzonych jeź­
dźców. Jednym z rodzajów takiego oręża
1 5 Drzwi Gnieźnieńskie, dokumentacja fotograficz­
na, red. M. Walicki, Wrocław 1 9 5 6, tab!. 48, 49;
Polska sztllka przedromańska .i romańska do schyłleJl
XIII wieleJl, red. M. Walicki, Warszawa 1 968, il.
1046; L. Kajzer, Uzbrojenie i IIbiór rycerski w średnio­
wieczno/ Małopolsce w świetle źródeł ikonograjiCZ'!Ych,
Wrocław 1976, s. 102 i n.; Z. Wawrzonowska,
Uzbrojenie i IIbiór rycerski Piastów Śf4skich od XII do
XIV wieleJl, Łódź 19 76, s. 26, 41 i n.
16 Polska sztllka przedromańska i romańska .. . , il.
1 1 19; L. Kajzer, Uzbrojenie i IIbiór ... ; Z. Waw-
rzonowska, Uzbrojenie i IIbiór rycerski.. .
1 7 T. Wąsowicz, Legenda śf4ska, Wrocław-War­
szawa-Kraków 1967, tab!. 5 .
18 Z . Wawrzonowska, L . Kajzer, Chronologia dwóch
kodeksów Legendy śf4skio/ w świetle analiu militariów,
KHKM, 1 969, R. XVII, nr 3 , s. 5 °9'"' 5 1 7.
1 9 Przebity kopią (włócznią?) zginął w bitwie nad
Mozgawą w roku 1 1 95 książę Bolesław, syn Mieszka
Starego: Mistrza Wincentego Kronika polska ... , Monll­
menta Poloniae Historica, t. II, wyd. A. Bielowski,
Lwów 1 8 72, '6. 43 1.

1 26 1 27
była właśnie broń drzewcowa o grocie
złożonym: gizarma, glewia, halabarda. Ta
ostatnia, która powstała przez osadzenie
na długim drzewcu żeleźca stanowiącego
połączenie grotu włóczni i topora, okazała
się szczególnie skuteczna 20.
Wydaje się, iż na terenie polskim broń
drzewcowa o grocie złożonym, nie wyłą­
czając halabardy, nie przyjęła się niemal
zupełnie. Nie dysponujemy, jak dotąd,
żadnym jej egzemplarzem zachowanym
w oryginale. Milczą o niej źródła pisane.
W ikonografii odnajdujemy ją zupełnie
wyjątkowo. Wyjątkiem takim są właśnie
miniatury kodeksu brzeskiego, a zwłaszcza
ta, na której ukazano Tatarów podcho­
dzących po zwycięskiej bitwie pod mury
legnickiego zamku. Niosą oni ostentacyj­
nie oprócz zatkniętej na wysokim drzewcu
głowy księcia Henryka także zdobytą na
Polakach broń, w tym halabardę i ber­
dysz 21 . Ten ostatni to wielkie żeleźce
topora osadzone na bardzo długim trzo­
nie. W chwili cięcia żelazo berdysza,
podobnie jak żeleźce halabardy, zakreślało
rozległy łuk i nabierało dzięki temu ogro­
mnej siły, co decydowało o szczególnej
skuteczności tej broni, nawet wobec opan­
cerzonego przeciwnika.
Berdysz stanowi przejście od broni
drzewcowej do obuchowej, którą we
wczesnym średniowieczu reprezentował
na naszym terenie przede wszystkim topór
bojowy. Sądzimy, że pozostał on bronią
---===
'___"-
2IcIn
1 28
pospolitą także w pozmeJszym okresie,
należy jednak stwierdzić, iż jest to sąd
oparty na domysłach i na analogiach
z krajów sąsiednich, a nawet z Europy
Zachodniej. W XII-XIII wieku spotyka­
my tam topory bojowe, i to nie tylko
w ręku wojowników plebejskich, lecz
także w ręku rycerzy, nie wyłączając
naj dostojniejszych (król angielski Ryszard
Lwie Serce) 22. Do dokładniejszego okreś­
lenia sytuacji w Polsce brak podstaw
źródłowych. O użyciu w boju toporów
milczą źródła pisane. Nie odnajdujemy tej
broni w odpowiednich czasowo źródłach
ikonograficznych. Znaleziska zachowa­
nych w oryginale żeleźców są nieliczne,
na ogół nie wystarczająco datowane i z re­
guły nasuwają wątpliwości, czy mamy do
czynienia z bronią, czy też z narzędziem.
Podobnie przedstawia się sprawa z innymi
odmianami broni obuchowej (maczugi,
buławy), z tym że zachowanych, niewątp­
liwych oryginałów brak tu zupełnie. Świa­
dectwa ikonograficzne sprowadzają się
i w tym przypadku do cytowanych minia­
tur kodeksu brzeskiego, na których od­
najdujemy i prymitywne, drewniane ma­
'
czugi-wekiery, i buławy o ząbkowanej,
zapewne żelaznej głowicy 23 . Jest to, jak
się wydaje, broń chłopskiej piechoty. Od
tej zasady istnieje jednak ciekawy wyjątek.
Oto drewniana maczuga najprostszego
typu ukazywana jest także w rękach dwo­
rzan towarzyszących bezpośrednio księciu,
Luk z XIV w.• znaleziony
w Brzegu Śl:łskim (wg
M. Głoska i L. Kajzera. rys.
E. Marosikowa)
i to zarówno w scenach bitewnych, jak
i w scenach dworskich. Nie ulega wątp­
liwości, że mamy tu do czynienia z sym­
bolem cywilnej i wojskowej władzy ksią­
żęcej. Fakt ten wskazywałby może na
bardzo archaiczny rodowód późniejszej
hetmańskiej buławy 24 .
W przeciwieństwie do słabo udokumen­
towanego i chyba istotnie ograniczonego
użycia broni drzewcowej o grocie złożo­
nym oraz broni obuchowej, użycie broni
strzelczej pozostawiło liczne ślady, świad­
czące o jej znaczeniu i dużym rozpo­
wszechnieniu.
Tradycyjny łuk, odgrywający tak ważną
rolę w uzbrojeniu wojsk polskich we
wczesnym średniowieczu, w okresie do
roku 1 3 3 3 był niewątpliwie wciąż jeszcze
w użyciu, ale stopniowo ustępował miej­
Strzelec uzbrojony w kuszę z naciągiem hakowym
sca kuszy. Ta ważna odmiana broni strzel­ (wg E. Wagnera. Z. Drobnej i J. Durdika. rys.
czej , znana od dawna w krajach Dalekiego E. Marosikowa)
Wschodu, w Europie zawdzięcza, jak się
wydaje, swoje powstanie Celtom. Poświad­ W przypadku kuszy możliwe też było
czona przez ikonograficzne źródła rzym­ utrzymanie przez dowolny czas broni
skie z IV wieku, znajomość kuszy ręcznej gotowej do oddania strzału (" nabitej "),
zdaje się następnie na czas dłuższy zanikać co w przypadku łuku nie wchodziło w ra­
. na naszym kontynencie. Ponownie poja­ chubę. Innowacje te sprawiły, że celne
wia się ona tu dopiero pod koniec X wie­ strzelanie z kuszy było łatwiejsze niż
ku i od tej pory wkracza w okres szyb­ celne strzelanie z łuku. Natomiast pod
"
kiego rozwoju. Uznano ją za broń szcze­
gólnie groźną, tak groźną, że władze
20 A. Nadolski. Broń i strój. . . • s. 82 i n.; H. Seitz.
kościelne usiłowały, zresztą bez skutku,
BJanbaJfm.. .. s. HI i n.; Z. Żygulski jun., Broń
wprowadzić zakaz posługiwania się nią /II Ja/llnej Po/sce.. . , s. 1 1 7 i n.
w wojnach między chrześcijanami 25.
'
.
21 T. Wąsowicz. Legenda śi4sko... tab!. 7.
Kusza, pierwotnie zwana po polsku 22 A. Nadolski, Broń i strój... , s. 69; H. Seitz,
"samostrzałem " lub po prostu " strzelbą " , BJanbaffm.... s. 237 i n.; Z. Żygulski jun., Broń
powstała przez osadzenie łuku na dre­
/II Ja/llnej Polsce... , s. lO.
.
23 T. Wąsowicz, Legenda śi4sko .. , tab!. l .
wnianym łożu, zaopatrzonym w urządze­ 24 A . Nadolski, Odo epiS&opllS bacN/N11I leneM.
nie do utrzymywania cięciwy w stanie W spra/llie obyC'{ajO/llej hierarchii nielelórych rodzajó/II
napiętym i zwalniania jej w wybranej broni /II irtdnio/llieC'{N. w: CN/IIIS el (ognilio. SIIIIiia
Z dziejó/II irednio/llitC'{nej /ui/INry, Warszawa 1976, s.
chwili. Rozwiązanie takie umożliwiało
421-42 l ·
rozdzielenie dwóch czynności: napięcia
25 J. Werner, Polsko broń. LNie i leNSza, Wrocław
łęczyska i celowania, które strzelając z łu­ 1974, s. 46 i n.; Z. Ż ygulski jun., Broń /II tlallJnej
ku należało wykonać jednocześnie. Po/m.. . , s. l 2-H.
9- Polska technika wojskowa
1 29
względem szybkostrzelności kusza nie­
wątpliwie ustępowała łukowi.
Na szybkostrzelność kuszy uj emnie
wpływała chęć zwiększenia siły przebicia
wyrzucanych z niej pocis ków . Uzyskiwa­
no to przez zastosowanie łęczyska coraz
to solidniejszego, a tym samym stawiają­
cego coraz większy opór przy naciąganiu.
Opór ten wzrósł szczególnie, gdy pierwo­
tne, jednolite łęczysko drewniane zastą­
piono wielowarstwowym, sklejonym
z części drewnianych, ścięgnistych i rogo­
wych, na wzór łęczyska stosowanego
w łuku złożonym. Dla tak skonstruowa­
nych kusz prosty naciąg ręczny okazał się
niewystarczający. Trudność rozwiązano
przez zastosowanie strzemiączka i haka
naciągowego. Przygotowanie kuszy do
strzału miało teraz przebieg następujący:
strzelec zakładał na stopę strzemiączko
umieszczone na końcu łoża kuszy, od
strony łęczyska. Następnie pochylając się
zaczepiał o cięciwę hak naciągowy, który
miał zawieszony u pasa. Prostując się,
naciągał cięciwę aż do jej założenia za
ruchomą zastawkę, utrzymującą cięciwę
w położeniu napiętym. Po założeniu pocis­
ku, zwanego bełtem, i wycelowaniu nacisk
dłoni strzelca na odpowiednio skonstruo­
waną dźwignię spustową zwalniał cięciwę
Mechanizm spustowy kuszy (wg ]. Wagnera, rys. ]. Wieczorek)
1 30
z zastawki i powodował oddanie strzału.
Strzemionkiem i hakiem mógł się również
posługiwać strzelec siedzący na koniu, co
czyniło z kuszy broń stosowną także dla
konnicy.
Inne, bardziej skomplikowane systemy
naciągu kusz ręcznych weszły w życie
dopiero w okresie następnym, pod sam
koniec średniowiecza.
Bełty wyrzucane z kuszy różniły się od
strzał wyrzucanych z łuku rozmiarami.
Były krótsze i bardziej masywne. Ich
brzechwy sporządzano z drewna i zaopat­
rywano w lotki (opierzenie), wykonane
zazwyczaj z cienkich deszczułek. Lotki
osadzano tak, aby nadawały wyrzuconemu
bełtowi ruch obrotowy, podobny do ru­
chu pocisku wystrzelonego z gwintowanej
lufy. Zapewniało to lepszą celność i więk­
szą siłę rażenia. Aby zachować odpowied­
nio skośne i zawsze jednakowe osadzenie
lotek w brzechwie, posługiwano się w cza­
sach późniejszych specj alnym urządze­
niem, zwanym stołem szyftarskim. Nie
wiemy, czy urządzenie takie stosowano
na ziemiach polskich już w okresie roz­
bicia dzielnicowego.
Produkcja brzechw miała charakter ma­
sowy i ulegała standaryzacji. Te same
właściwości cechowały też produkcję gro-
tów do bełtów. Groty te, odkuwane
z żelaza, były masywne, o liściu prze­
kształconym w kolec, romboidalny lub
kwadratowy w przekroju. Osadzano je
na brzechwach w dwojaki sposób: za
pośrednictwem trzpienia lub tulejki.
Grot z trzpieniem wbijano w koniec
brzechwy. Grot z tulejką nasadzano na
brzechwę, przy czym czynność tę wyko­
"
nywano "na gorąco ; grot przed osadze­
niem nagrzewano, zwiększając tym sa­
mym średnicę jego tulej ki. Po ostyg­
nięciu tulejka zmniejszała średnicę, co
gwarantowało dostatecznie pewne osa­
dzenie grotu na brzechwie.
Podobnie jak strzały do łuku, tak też
i bełty do kuszy noszono w należycie
dostosowanych kołczanach. Samą kuszę
też prawdopodobnie chroniono w razie
potrzeby (deszcz) w stosownym futerale,
będącym odpowiednikiem łubia przezna­
czonego do noszenia łuku.
Poważne zmiany zaszły w uzbrojeniu
ochronnym. Na okres od połowy XII do
połowy XIII wieku przypada szczytowy
rozwol europej skiej zbroi kolczej 26 .
W swej kompletnej postaci okrywała ona
teraz całe ciało rycerza. Składała się z kaf­
tana zaopatrzonego w długie rękawy,
przechodzące przeważnie bezpośrednio
w kolcze rękawice. Rękawice te były
jednopalczaste, podszyte skórą i zaopat­
rzone w otwór odsłaniający wnętrze dłoni,
co umożliwiało pewniejsze uchwycenie
rękojeści miecza lub drzewca kopii. Z kaf­
tanem łączył się kolczy kaptur, stosownie
do potrzeby nasuwany na głowę lub z niej
zsuwany. Kaptur zsunięty układał się
wokół szyi rycerza jak kołnierz "golf'.
Aby odizolować głowę od bezpośredniego
kontaktu z ogniwkami kolczugi, noszono
pod kolczym kapturem czepek filcowy
lub płócienny, pikowany. Odrębną część
zbroi stanowiły kolcze spodnie, a raczej
131
o 5cm
Groty bełtów z XII-XIII w. z grodziska łęczyckiego
(wg A. Nadolskiego, rys. E. Marosikowa)
nogawice, dawniej używane tylko przez
najmożniej szych rycerzy, obecnie bardziej
rozpowszechnione. Każda nogawica, za­
kończona u dołu chroniącym stopę trze­
wikiem, stanowiła oddzielną całość. Po
naciągnięciu przywiązywano ją do pasa
pod kaftanem kolczym.
Aż do schyłku XII wieku podstawową
formą hełmu pozostawał otwarty hełm
z nosalem, o dzwonie jednolitym lub
spoj onym z kilku części. Oprócz tradycyj­
nych hełmów o dzwonie stożkowatym
lub półkulistym pojawiły się z czasem
odmiany nowe, o dzwonie lekko nachy­
lonym ku przodowi (podobne do czapki
frygijskiej), albo walcowatym, albo po­
dłużnym i jajowato wydętym. Odmiana
walcowata powstała w wyniku przypłasz­
czenia szczytu hełmowego i rozpowszech­
niła się zwłaszcza pod koniec XII wieku.
Jednocześnie przedłużono ku dołowi
ścianki dzwonu, stwarzając lepszą ochronę
szyi i policzków rycerza. W wyniku dal­
szej ewolucji tradycyjny wąski nosal został
zastąpiony półkolistą płytą, chroniącą całą
twarz. Płyta ta zaopatrzona była w szparę
26 C. Blair, Ellropean Ar1llol1r ta 1066 lo ta 1700,
London 19) 8, s. 19 i n.; A. Nadolski, Broń i .trój... ,
s. 6) i n.; Z. Żygulski jun., Broń .. titnllltj Polm ... ,
s. 39 i n.
wzrokową i w drobniejsze otwory wen­
tylacyjne 27.
Ostatecznym efektem przemian w kon­
strukcji hełmu stał się tak zwany hełm
garnczkowy, ukształtowany w począt­
kach XIII wieku. Był to hełm zamknięty
(całkowicie chroniący twarz), zbudowany
ze znitowanych blach umocnionych na
złączach dodatkowymi listwami. Aż do
końca XIII wieku miał kształt w przy­
bliżeniu walcowaty, o płaskim wierzchu.
Później przyjął się wierzchołek wyskle­
piony kopulasto. Całkowite zasłonięcie
twarzy zmuszało do zaopatrzenia przed­
niej ściany hełmu w pojedynczą lub po­
dwójną szparę wzrokową oraz umiesz­
czone zazwyczaj pod nią, liczniejsze ot­
worki wentylacyjne 28.
Hełm garnczkowy nakładano na głowę
okrytą pikowanym czepkiem i kapturem
kolczym, przy czym na tym ostatnim
noszono jeszcze niekiedy dodatkowe, izo­
lujące, koliste wałki. Czasami sam hełm
bywał zaopatrzony we własne materaco­
wanie wnętrza. Odpowiednią stabilizację
hełmu na głowie rycerza zapewniała pod­
pinka.
Hełm garnczkowy był konstrukcją
o wątpliwej wartości. Wąskie szpary wzro­
kowe poważnie ograniczały pole widzenia,
co sprawiało, że rycerz był praktycznie
bezradny wobec ataku z tyłu lub z boku.
Drobne otworki wentylacyjne nie zapew-
Hełm garoczkowy z XIII w. (wg Z. Żygulskiego.
rys. E. Marosikowa)
1 32
rza kujawskiego z roku 1 2 36. Od końca
niały dostatecznego dopływu powietrza.
Całość, choć masywna i ciężka, nie była, XII wieku występują też na pieczęciach
książęcych przedstawienia pełnej zbroi
wbrew pozorom, zbyt odporna z powodu
kolczej w różnych stadiach rozwoju. Moż­
licznych złączy i spłaszczonego szczytu,
na uznać, że zachodnioeuropejskie nowo­
po którym zadane ciosy nie osuwały się
ści w dziedzinie uzbrojenia przyjmowały
tak jak po tradycyjnym hełmie o dzwonie
się na naszym terenie z niezbyt wiel­
półkulistym lub stożkowym. Zastąpienie
kim opóźnieniem, nie przekraczającym
szczytu płaskiego kopulastym, co nastąpi­
dwóch-trzech dziesięcioleci 30.
ło w końcowej fazie okresu, o którym
Zbroja kolcza, nawet najbardziej udos­
mowa, tylko w nieznacznym stopniu po­
konalona, miała realne mankamenty.
lepszyło techniczne walory hełmów garn­
Chroniąc swego posiadacza przed cięciem,
czkowych.
a nawet przed sztychem, nie stanowiła
Należy z naciskiem podkreślić, że pełna
dostatecznej osłony przed siłą uderzenia,
zbroja kolcza, wraz z hełmem garncz­
której nie mogła w pełni zamortyzować
kowym i licznymi ozdobnymi akcesoria­
nawet noszona pod pancerzem kolczym
mi, była droga i z tego powodu dostępna
odzież ochronna. Niebezpieczeństwo Zbroja z ok. 1 3 00 r. Nagrobek Pakosława z Msty­
tylko dla wybitniejszych i zamożniejszych
wzrosło, gdy w ciągu wieku XIII rycer­ ezowa w kościele w J�rzejowie (wg Z. Waw­
przedstawicieli stanu rycerskiego. Prze­
stwo łacińskiej Europy poczęło napotykać rzonowskiej. rys. E. Marosikowa)
ważający liczbą rycerze ubożsi, a zwłaszcza
na polach bitew zdyscyplinowaną piecho­
wojownicy plebejskiego pochodzenia, tak
tę, złożoną z najemników, z mieszczan w epoce klasycznej, przeciwstawiając się
w Polsce, jak i w innych krajach łacińskiej
lub z wolnych chłopów, skutecznie rażącą wzorom Wschodu, gdzie zbroję trakto­
Europy, nadal nosili zbroje starszego typu
opancerzonych jeźdźców za pomocą no­ wano zawsze jako odzież ochronną, mniej
albo też zbroje niekompletne, lżejsze,
wych rodzajów broni, takich jak halabar­ lub bardziej luźną i elastyczną 32.
a tym samym tańsze. Zamiast hełmu
dy, kusze czy "wielkie łuki " . Konstruk­ W Europie średniowiecznej proces uzu­
garnczkowego pospolicie używano trady­
torzy zbroi rycerskich zareagowali na tę pełniania, a następnie zastępowania zbroi
cyjnych hełmów otwartych albo kapali­
nową, zaskakującą sytuację uzupełniając kolczej ochronami z blachy przeciągnął
nów, czyli kapeluszy żelaznych o kopulas­
kolczugę dodatkowymi ochronami, zmon­ się na czas dłuższy i dobiegł końca dopiero
tej główce i opuszczonym rondzie 29. Nie
towanymi ze sztywnych płyt. Płyty te w pierwszej ćwierci XV wieku, po wielu
chroniły one wprawdzie całej twarzy, ale
sporządzano początkowo z utwardzonej latach intensywnego eksperymentowania.
kosztowały mniej, a w dodatku zapew­
skóry, skąd wzięła się nazwa " kirys" (od
niały swobodny oddech i znacznie lepsze
francuskiego cllir - skóra), a w nadmor­ r1 C. BIair. ElI1'Opelltl Arltlo",.. . . • s. ��3 1; A.
pole widzenia.
skich krajach Zachodu - nawet z wielo­ Nadolski. Broli i strój. . . • s. 66; Z. Żygulski jun.• &oli
Z terenu Polski nie zachował się w ory­
rybiego fiszbinu. Ostatecznie jednak jako ", t/ntnej Po/m... • s. 34.
ginale ani jeden okaz hełmu z czasu
podstawowy stosowany tu materiał utrwa­ 28 C. BIair. ENrOpelltl Arltlo",... . ; A. Nadolski. &oli
między połową XII wieku a rokiem 1 3 3 3 . i strój. ... s. 67; Z. Żygulski jun .• Broll ", Ja_i PoUte.. .
liła się blacha żelazna 31 .
W ikonografIi, na pieczęciach książęcych 29 C. BIair. ENrOpelllf Arltlo",... .. s. 3 1-3�.
Warto pamiętać, że tradycja zbroi zbu­
spotykamy jeszcze w późnych latach XIII lO L. Kajzer. UtbrojmU i lIhitir.... s. 81417; A.
dowanej z elementów sztywnych, ale NadoIski. Broll i strój.. .. s. 7'-78; Z. Wawrzonowska,
wieku tradycyjne hełmy otwarte, którymi
skomponowanych i połączonych ze sobą Uzbrojenie i lIhitir ryterski... . s. 14-U ; Z. Żygulski
widocznie nie gardzili nawet najdostoj­
tak, aby nie tamowały swobody ruchów jun . • &oli ", t/ntnej Po/m. . . • s. 9341 ' .
niejsi wojownicy. Wyobrażenia hełmów 3 \ C . BIair. ENrOpelltl Ar.o",..... 5 . 37 i n.; A.
wojownika, miała na terenie Europy bar­
półzamkniętych, o wydłużonych ściankach Nadolski. Broll i strój. ... s. 84-89; Z. Żygulski jun. •
dzo odległą historię. Zbroje takie znano Broll ", Ja",,,,j Po/m.. . . 5. 41.
dzwonu, znane są z początków XIII
i produkowano w starożytnej Grecji, już n A. Nadolski. Broll i strój. . . . 5 . 8 , ; Z. Żygulski
wieku, a hełm garnczkowy ukazano po
w epoce mykeńskiej, a także później, jun . • Broll ", t/ntnej Po/m. .. . s. 36. 40.
raz pierwszy na pieczęci księcia Kazimie-
1 33
W omawianej tu epoce możemy śledzić
jego wczesne stadia. Za naj wcześniejsze
uznać należy pojawienie się dodatkowej
ochrony tułowia w postaci tak zwanych
płatów, czyli kamizeli bez rękawów, skó­
rzanej, podbitej żelaznymi płytkami, ni­
towanymi od spodu do skórzanego po­
wleczenia. Płytki te, zrazu niewielkie,
miały tendencję do powiększania swej
powierzchni, co ostatecznie miało
w przyszłości (w ciągu XIV wieku) do­
prowadzić do przekształcenia płatów
w kirys kryty, a później w kirys biały" ,
"
pozbawiony powłoki okrywającej żelazną
konstrukcję 33.
jednocześnie konstruowano stopniowo
płytowe, sztywne ochrony ramion, a zwła­
szcza nóg rycerza, szczególnie narażonych
na kontuzje i złamania. Ochrony te w po­
staci miseczkowatych nakolanków i nałok­
cic, a także prętów lub szyn osłaniających
golenie, spotykamy w ikonografii zacho­
dnioeuropejskiej mniej więcej od połowy
XIII wieku. W Polsce odnajdujemy je po
raz pierwszy na pieczęciach książęcych ze
Śląska, pochodzących z końca tegoż stu­
lecia. Natomiast płaty " znane są u nas
" Z.
już z pieczęci Henryka Pobożnego, dato­
wanej na lata 1 1 28-1 234 34.
Oprócz kolczug i płatów " mogł wy­
" chodnie w uzbrojeniu słowiańskim w średniowieczu,
stępować w ówczesnej Polsce tradycyjny
pancerz łuskowy, charakteryzujący się
tym, że jego łuski przytwierdzone były
do skórzanego lub tekstylnego podkładu
nie od wewnątrz, jak w płatach" , lecz
" (Uwagi na marginesie ksiąŻki A. N. KirPicznileowa),
od strony zewnętrznej. Niewątpliwie uży­
wano u nas także pancerzy lamelkowych,
złożonych z płytek żelaznych ( lamelek ")
"
powiązanych drucianymi albo nawet skó­
rzanymi złączami. Pancerz taki, nie mający
ani poszycia, ani podkładu skórzanego
czy tekstylnego, był kreacj ą wschodnią,
przypominającą nieco późniejsze bech­
"
tery" 35. O jego znajomości na naszych
1 34
ziemiach świadczą znaleziska oryginalnych
" zewnątrz w powłokę skórzaną, niewątp­
" lamelek pochodzące z Pomorza Gdań­
skiego, a datowane na schyłek XIII wieku.
Mamy też dobre świadectwa ikonograficz­
ne w postaci pieczęci książąt mazowiec­
kich (co prawda, dopiero z lat 1 3 4 1 - 1 3 4 3 ,
a zatem wykraczających nieco poza górną
granicę omawianego tu okresu) 36.
Występowanie na Mazowszu wschod­
nioeuropejskiego pancerza lamelkowego
wiąże się ze specyfiką tej dzielnicy, która
wraz z niektórymi terenami przyległymi
(Kujawy), jako jedyna na obszarze ziem
polskich, przejściowo uległa w dziedzinie
uzbrojenia wpływom Wschodu, reprezen­
towanego przez Ruś i ludy bałtyjskie
(Prusowie, jaćwież, Litwa). Wpływy te
dostrzegane są w źródłach ikonograficz­
nych, a ściśle - sfragistycznych, datowa­
nych na lata między 1 12 8 a 1 3 43. Nie
odnajdujemy tam typowych składników
zachodnioeuropejskiego rycerskiego ek­
wipunku, widniejących na pieczęciach
innych polskich książąt dzielnicowych
(hełm garnczkowy, kopia, trójkątna tar­
cza, charakterystyczne elementy heraldycz­
ne). Zamiast nich - oprócz wspomnia­
nych pancerzy lamelkowych - widzimy
wysokie, stożkowate hełmy otwarte, lek­
kie włócznie, a zwłaszcza oryginalne tar­
cze, w przybliżeniu prostokątne, zaopat­
rzone w wypukłość biegnącą pionowo,
wzdłuż osi symetrii. Uprzedzając później­
sze wywody, powiedzmy tylko, że te
tarcze, nazywane w literaturze pawężami
małymi lub jeździeckimi (przez przeciw­
stawienie znanym wielkim pawężom pie­
choty), rozpowszechniły się w ciągu XIV
i XV wieku na znacznym obszarze Euro­
py, od północno-zachodnich ziem ruskich
aż po Czechy. W źródłach krzyżackich
występują one jako "prusche Schilde",
w czeskich jako "li/evski pavizkP', co
jednoznacznie określa ich pochodzenie.
Sporządzano je z drewna, zaopatrując od
liwie malowaną 37.
Tę samą technikę stosowano przy wy­
robie tarcz typu zachodnioeuropejskiego,
używanych na całym pozostałym obszarze
ziem polskich. Tarcze tego typu do po­
czątków XIII wieku zachowały wielkie
rozmiary i kształt migdałowaty, utrwalony
w drugiej połowie XI wieku, który jednak
stopniowo ustępował kształtowi wydłu­
żonego trój kąta równoramiennego. W cią­
gu XIII wieku, wobec postępującego
udoskonalenia zbroi, tarcza zmniejsza się,
przybierając postać trójkąta, mniej wy­
dłużonego, o bocznych krawędziach lek­
ko, łukowato wypukłych. Wydaje się, że
przynajmniej pod koniec omawianego
okresu w szeregach chłopskiej piechoty,
powoływanej u nas pod broń w ramach
obrony ziemi" , używano też tarcz koli­
"
stych lub elipsoidalnych 38 .
3. Oporządzenie indywidualne
Odzież używana w owym czasie przez
wojowników nie różniła się zasadniczo
od tej, jaką noszono w okresie poprzed­
nim, i tak jak wówczas, podobna była do
odzieży codziennej. jak można sądzić,
znajdowało w niej odbicie postępujące
zróżnicowanie społeczne, dzięki czemu
ubiór, także wojenny, książąt, wielmożów,
a nawet pospolitego rycerstwa coraz wy­
raźniej odróżniał się od tego, co nosiła
plebejska większość ludności kraju. Do­
datkową przyczyną narastających różnic
była konieczność dostosowania odzieży
wojennej do stale udoskonalanego uzbro­
jenia, zwłaszcza ochronnego. Wobec zbie­
żności uzbrojenia polskiego z zachodnio­
europejskim (jeśli pominąć wspomniany
epizod mazowiecki) także noszona u nas
135
rycerska odzież wojenna nabierała cech
kosmopolitycznych. Swoiste elementy ro­
dzime dłużej zapewne utrzymywały się
w odzieży plebejskiej, nawet tej, którą
noszono na wojnie.
Domyślić się można coraz większego
rozpowszechnienia izolujących ubiorów
ochronnych, stanowiących istotne uzupeł­
nienie zbroi kolczej, zwłaszcza jako osłona
przed siłą ciosów zadanych bronią obucho­
wą, przed którymi kolczuga broniła w spo­
sób niedostateczny. Takim ubiorem stała
się odzież materacowana, "przeszywaruca" ,
której istnienia domyślaliśmy się już
w okresie poprzednim, a która w latach
l l 5 0- 1 3 3 3 była zapewne stosowana dość
powszechnie, także w Polsce. Francuska
nazwa przeszywanicy , ake/on, wywodzi się
z arabskiego al Ku/un (bawełna) i wskazuje
na materiał, jakim taką watówkę wypycha­
no. W warunkach polskich większe zasto­
sowanie mogły mieć kłaki wełniane 39.
33 C. Blair, European Armour. . . , s. 40.
34 Z. Wawrzonowska, Uzbrojenie i ubiór rycerski ... ,
s. 1 7.
35 C. Blair, European Armour... , s. 1 9; Żygulski
jun., Broń w dawnej Polsce.. . , s. 3 j-3 7, ry<:. 9 d.
36 A. Nowakowski, Prucunki do poznania lak
zwanej zbroi mazowieckiej, w: Elementy wschodnie i za­
KHKM, 1973, R. XXI, nr 2, s. 291-293.
37 V. Denkstein, Elementy wschodnie i zachodnie
w czeskim uzbrojeniu XV wieleM, w: Elementy wS(hodnie
i zachodnie . . . • s. 28 3-288; A. Nowakowski, Pru­
cUnki. . . • s. 1 89-291; tenże, Jeszcze o genezie pawrtJ
KHKM. 1 980, R. XXVIII, nr l, s. I I I- I I j ; tenże,
Uzbrojenie wojsk krużackich w PrNSdch w XI V wieleM
i na poCZą/1eM XV wieleM. Łódź 1980, s. 102- 1 0 3 ·
38 L. Kajzer. Uzbrojenie i ubiór. . . • s . 97-99; Z.
Wawrzonowska, Uzbrojenie i ubiór rycerski.. . , s. 22-23;
T. Wąsowi<:z. Legenda śląska..., tab!. j ; Z. ŻyguJski
jun . • Broń w dawnej Polsce . . . • s. 41-42.
39 C. Blair, Europtan Armour. .., s. 33; A. Nadolski,
Broń i s/rój. ... s. 43-44; Z. Ż ygulski jun., Broń
w dawnej Polsce. . . • s. 40-4 1 .
 W produkcji odzieży noszonej na woj­
nie niewątpliwie dużą rolę odgrywały
nadal mocne i grube tkaniny, zwłaszcza
wełniane, niektóre futra, a także skóra.
Ze skóry sporządzano także obuwie; coraz
częściej były to buty z wysoką cholewką,
rozpowszechniające się właśnie wtedy
w Polsce 40.
Odrębną, bardzo swoistą kategorią
odzieży wojskowej, a raczej woj skowego
stroju, stały się szaty i ozdobne akcesoria
uzupełniające zbroję rycerską. W drugiej
połowie XII wieku ustalił się zwyczaj
noszenia pod pancerzem długiej sukni,
dochodzącej niemal do kostek, tak iż
dolna jej część widoczna była poniżej
dolnego skraju kaftana kolczego, sięgają­
cego wówczas mniej więcej do kolan.
I suknia, i sam kaftan kolczy miały roz­
cięcia umożliwiające swobodne dosiadanie
konia. Pas z zawieszonym przy nim mie­
czem noszono na sukni, ale pod pan­
cerzem; rękojeść miecza wysuwano na
zewnątrz poprzez otwór wycięty w pan­
cerzu na wysokości lewego biodra rycerza.
Rycerz w stroju heraldycznym. Pieczęć Mikołaja ks.
ziembickiego z lat 1 343-1 3 1 6 (wg A. Nadolskiego,
fot. K. Karpińska)
1 36
W pierwszej połowie XIII wieku ustaliła
się odmienna moda, trwająca aż do końca
omawianego tu okresu. Nakazywała ona
noszenie ozdobnej szaty-tuniki nie pod
pancerzem, lecz na nim. Szatę tę, po­
zbawioną rękawów, znacznie teraz skró­
cono, tak iż sięgała nie niżej niż tuż za
kolana. Odpowiednio skrócono i pancerz,
którego dolny skraj pozostawał zakryty
przez tunikę. Na widoku znalazły się
nogawice kolcze, poprzednio osłonięte.
Rycerz używający ponadto " płatów" za­
kładał je powierzch tuniki. Pas zapinano
teraz z reguły na tunice, wobec czego
zaczęto zwracać szczególną uwagę na jego
wystrój, nabijając rzemień metalowymi
plakietkami, zaopatrując go w ozdobną
sprzączkę i końcowe okucie zwane " na­
kończem " . Zależnie od zamożności ryce­
rza cały ten zdobiący pas garnitur mógł
być wykonany z brązu, mosiądzu, srebra,
a nawet złota. Należy pamiętać, że właśnie
wtedy utrwalił się obrzęd "pasowania"
i że ozdobny pas z mieczem, na równi
z ozdobnymi ostrogami, stał się widocz­
nym symbolem przynależności do rycer­
skiego stanu 41.
Innym symbolem pozycji społecznej
rycerza stały się herby, czyli znaki przy­
sługujące zrazu poszczególnym jedno­
stkom, a z czasem całym spokrewnionym
ze sobą (niekiedy fikcyjnie) rodzinom
i rodom rycerskim. W Polsce symbole
herbowe zaczęły się kształtować w ciągu
XIII wieku, w nawiązaniu do wzorów
zachodnioeuropej skich, ale także i do
miejscowych, znanych u nas już we wczes­
nym średniowieczu. W warunkach wojen­
nych herby nabierały dodatkowego zna­
czenia jako godła ułatwiające identyfikację
poszczególnych rycerzy. Stało się to szcze­
gólnie istotne wobec stosowania hełmów
garnczkowych, które całkowicie zakry­
wały twarze wojowników.
Częścią ekwipunku rycerskiego najbar­
dziej nadającą się do wyeksponowania
godła herbowego w odpowiednio do­
branych, heraldycznych barwach okazała
się tarcza. Doprowadziło to do przed­
stawiania herbu na stylizowanym polu
tarczowym nawet w czasach znacznie
późniejszych, gdy w warunkach bojowych
tarczy już nie używano. Umieszczano
herby również na proporcu i na okrywa­
jących zbroję ozdobnych szatach. Inną
częścią uzbrojenia ułatwiającą ekspozycję
herbu, a przynajmniej zestawu barw wy­
różniających rycerza, okazał się hełm garn­
czkowy. Hełmy takie początkowo malo­
wano, nawet złocono, co ukazują po­
spolicie źródła ikonograficzne z XIII
wieku. Niebawem zaczęto montować na
płaskim dzwonie hełmowym tak zwane
klejnoty, czyli plastyczne godła, zazwyczaj
zbliżone do znaku herbowego lub nawet
z nim identyczne. Godła te uzupełniano
dodatkami ornamentacyjnymi w postaci
kit, pióropuszów, rogów itp. Szczególnym
.
takim ornamentacyjnym uzupełnieniem
"
" klejnotu były labry, czyli chusty okry­
wające hełm, zazwyczaj ozdobnie wyci­
nane i utrzymane w barwach heraldy­
cznych. W Polsce klejnoty na hełmach
potwierdzone są dla początków drugiej
połowy XIII wieku, labry dla końca
XIII wieku 42.
Wprowadzenie tych wszystkich elemen­
tów wielobarwnych i komponowanych
według bardzo specjalnej i troskliwie
przestrzeganej konwencji sprawiło,
w produkcji uzbrojenia, oprócz specjali­
stów obrabiających metal, drewno, skórę
i tkaninę, istotną rolę poczęli odgrywać
malarze.
Podobnie jak w okresie poprzednim,
idący na wyprawę wojownik musiał się
zaopatrzyć w pojemniki do transportu
prowiantu i napojów. Nie odbiegały one
zapewne swym charakterem od tych, które
stosowano we wczesnym średniowieczu.
To samo można powiedzieć o drobnym
sprzęcie codziennego użytku w rodzaju
noży, przyborów do niecenia ognia itp.
Jednakże należy wziąć pod uwagę, że
w związku z postępującym procesem feu­
dalizacji siły zbrojnej całe to wyposażenie
pomocnicze w coraz większym stopniu
obciążało służbę rycerza, podczas gdy on
sam, zwłaszcza gdy chodziło o rycerza
zamożniejszego, ograniczał się do noszenia
i wożenia ekwipunku ściśle bojowego.
Zresztą znaczną część i tego ekwipunku
powierzano w marszu opiece służby, a ry­
cerz, oszczędzając swe siły, uzbrajał się
w pełni dopiero bezpośrednio przed bit­
wą. Było to konieczne wobec wzrastają­
cego ciężaru hełmu (zwłaszcza gamcz­
kowego), coraz bardziej kompletnej zbroi,
a nawet niektórych rodzajów broni za­
czepnej (kopia).
Istotne zmiany zaszły w oporządzeniu
jeździeckim. Wiązały się one z postępującą
specjalizacją ciężkozbrojnego kopijnika,
podstawowego kombatanta w armii rycer­
skiej. Użycie ciężkiej kopii wymierzonej
na wprost, zgodnie z biegiem konia,
wymagało modyfikacji dosiadu, który mu­
siał zapewnić rycerzowi możliwość utrzy­
mania się w siodle mimo potężnego
wstrząsu, wywołanego uderzeniem kopii
w wybrany cel, a także wytrzymaniem
ciosu kopii przeciwnika. Wzrastająca mia­
ra, waga i siła koni bojowych sprawiały,
iż
40 A. Samsonowicz, Wyhlltir�oJI sl:bt- /If Po/m
/If�tmtJfnKl4/tuj, Wrocław 1981, s. 91.
41 C. Blair, EIIrD/I'tJII Ar.oltr... , s. 18-19; A.
Nadolski, Brt»i i strój• . . , s. 66-{)7; Z. Ż ygulski jun.,
Bro,; /If tlawtIej PO/Sfl• • • , s. 39.
42 A. Nadolski, Brt»i ; strój• . • , s. 73-74; Z. Waw­
rzonowska, Uf{brojmit i lIbi6r tyftrsllli• • • , s. 1 1 ; Z.
Żygulski jun., Bro,; /If "-tuj Po/m... , s. 34-3 1 .
1 37
 ta istotna przemiana. W świetle ostatnich
badań można przypuszczać, że pierwsze
ostrogi z bodźcem gwiaździstym pojawiły
się nie, jak dawniej sądzono, w drugiej
połowie XIII wieku, lecz już w począt­
kach tego stulecia, przy czym rejon ich
występowania szybko objął całą Europę,
nie wyłączając ziem ruskich 44.
Nie są też jednoznacznie określone
przyczyny wprowadzenia, a następnie roz­
powszechnienia ostróg z bodźcem gwiaź­
dzistym. Zazwyczaj sądzi się, że chodziło
o 2an
-
tu o zwiększenie skuteczności działania
ostrogi. Miało to być konieczne ze wzglę­
du na wzrost siły koni bojowych, a także
wprowadzenie okrywających konia kap
' (kropierzy), które neutralizowały skutki
uderzenia ostrogą w bok koński. Sprawa
ta nie przedstawia się jednak prosto.
Z jednej strony - uderzenie konia ostro­
gą poprzez kropierz wydaje się mało
prawdopodobne, choćby ze względu na
dekoracyjny lub ochronny charakter tej
Ostrogi z .bodźcem gwiaździstym z XIII w. (wg nakładanej na wierzchowca kapy. W pier­
S. Kołodziejskiego, rys. E. Marosikowa) wszym przypadku ostroga dziurawiłaby,
a więc niszczyła cenną tkaninę. W przy­
że zręczne powodowanie wierzchowcem padku zastosowania kropierza ochronne­
było coraz trudniejsze i wymagało za­ go, na przykład podszytego kolczą ple­
stosowania nowych rozwiązań techni­ cionką, uderzenie ostrogi byłoby niesku­
cznych 43• teczne, bez względu na kształt jej bodźca.
Za jedno z tych rozwiązań należy uznać Wydaje się zatem, że ostrogą uderzano
pojawienie się nowego typu ostróg, a mia­ konia w nie osłoniętą partię boku, pomię­
nowicie ostróg z bodźcem gwiaździstym dzy przednią i tylną partią kropierza,
(typ III według Z. Hilczerówny). W ost­ w zasadzie dwuczęściowego, wobec czego
rogach takich tradycyjny bodziec kolcowy łączenie rozpowszechnienia ostróg o gwia­
zastąpiono bodźcem zakończonym wideł­ ździstym bodźcu z rozpowszechnieniem
kami, w których osadzono zębate kółko kap okrywających konie budzi zasadnicze
lub wielopromienną gwiazdkę, usytuowa­ wątpliwości. Z drugiej strony - można
ną pionowo, a zarazem równolegle do osi się też zastanawiać, czy przyczyną za­
symetrii ostrogi. Przejście od jednego typu stosowania tej innowacji istotnie była chęć
bodźca do drugiego nie rysuje się do tej zapewnienia ostrodze większej siły rażenia,
pory z dostateczną jasnością, nie mamy niezbędnej, by móc zapanować nad rosłym
również dobrze ugruntowanego poglądu i silnym wierzchowcem. Nie ulega wątp­
na czas i miejsce, w którym dokonała się liwości, że ostry bodziec kolcowy, po-
1 38
spolity we wczesnym średniowieczu, miał
większą skuteczność penetracji niż kółko
gwiaździste lub gwiazda wielopromienna,
gdzie siła ukłucia rozkłada się na kilka
punktów. Być może więc chodziło tu
właśnie o uchronienie konia przed zbyt
głębokim zranieniem, które łatwo zdarzyć
się mogło przy energicznym użyciu ostróg
typu I, a zwłaszcza II (według Hilczerów­
ny). Bodziec gwiaździsty zapewniał ukłu­
cie dostatecznie dotkliwe, ale powierz­
chowne, zatem mało szkodliwe. Ułatwiał
opanowanie konia, chroniąc go jedno­
cześnie przed poważniejszym zranieniem.
Byłby w tej sytuacji wynalazkiem huma­
nitarnym.
Ostrogi z bodźcem gwiaździstym nie
wyparły zresztą całkowicie ostróg zaopa­
trzonych w bodziec kolcowy i reprezen­
tuj ących późniejsze odmiany typu II. Ich
występowanie stwierdzamy aż do końca
omawianego tu okresu, a nawet w czasach
późniejszych. Warto zauważyć, że takie
właśnie ostrogi ukazane są na niektó­
rych nagrobkach książąt śląskich, jeszcze
w pierwszych latach XIV wieku 45.
Zmiana dosiadu, związana ze zmianą
sposobu użycia broni drzewcowej, pocią­
gała za sobą przede wszystkim zmianę
ogólnych proporcji ostrogi, a zwłaszcza
kształtu jej kabłąka. Chodziło o zapew­
nienie ostrodze dostatecznej skuteczności
działania przy zmienionej pozycji opartych
na strzemionach nóg jeźdźca. W związku
z tym kabłąk ówczesnej ostrogi oglądany
z góry zbliża się do zarysu litery V",
" Poznań 1 9 5 6, s. 62 i n.; A. N. Kirpicznikow,
a oglądany z boku - do zarysu litery
S lub nawet Z " , co jest rezultatem
"
"
" temtorii drit1lJnitj Rmż, w: EIe11lmty wuhodnie i zachodnie
silnego wygięcia ramion. Bodziec nachyla
się ku dołowi, przyjmując w przypadkach
skrajnych pozycję niemal prostopadłą do
płaszczyzny kabłąka. Ten kształt ostrogi
zapewniał jej skuteczne użycie przy dosia­
dzie, jaki utrwalił się w ciągu XIII wieku.
1 39
W dosiadzie tym jeździec trzymał nogi
wyprostowane, wsparte na strzemionach
o długich puśliskach i skierowane silnie
ku przodowi 46.
Ostrogi w przeważającej większości
nadal sporządzano z żelaza (trafiaj ą się
nieliczne okazy brązowe). Dość znaczną
część ostróg (około 30-40% ogółu zna­
nych) zdobiono, srebrząc ich powierzchnię
albo pokrywając ją płytko rytym ornamen­
tem geometrycznym 47. Niezależnie od
dawniejszych tradycji w tej dziedzinie,
dobrze znanych z wczesnego średniowie­
cza, można sądzić, że na zdobienie nie­
których ostróg wpływała też rola, jaką
ten składnik ekwipunku jeździeckiego
odgrywał w obyczajowości rycerskiej.
O kształtach ostróg używanych w Pol­
sce od połowy XII do czwartego dziesię­
ciolecia XIV wieku jesteśmy stosunkowo
dobrze poinformowani, ponieważ dyspo­
nujemy dość znacznym zbiorem nieźle
datowanych okazów zachowanych w ory­
ginale. Dodatkowych danych dostarcza
ikonografia. Znacznie gorzej natomiast
przedstawiają się podstawy naszej wiedzy
o rzędzie końskim z tego czasu. Znalezi­
ska oryginalne są nieliczne, a ich chrono­
logia nie dość sprecyzowana. Niewiele
wnoszą źródła ikonograficzne i pisane.
W tej sytuacji możemy się tylko domyślać,
43 J. Tulisow, Rycerski rz'ld kliński w Polsce irednio­
wiecznej (skrót pracy magisterskiej), "Koń polski",
1970, R. V, nr 3, s. 48-49, nr 4, s. 4 5 -46.
44 Z. Hilczerówna, Ostrogi polskie Z X-XIll wieu,
O wrie11lieni pojaw/enija SVJory so zwiezdoczkf!i na
w tr.{brf!ienill. . . , KHKM, 1 97 3 , R. XXI, nr 2, s.
29 cr- 304; dyskusja tamże, s. 3 3 3 .
45 Z. Wawrzonowska, Uzbrf!ienie i IIbiór rycerski. . .,
s. 100-10 1 , nr 1, 103, nr 4.
46 A. Nadolski, Broń i strój ... , s. 70.
47 Z. Hilczerówna, Os/rogi po/skie .. . , s. 40-41,
43, 6 3 ·

że obok tradycyjnego wędzidła pojawił
się u nas w tym czasie munsztuk, zapew­
niający należyte opanowanie rosłych i sil­
nych koni bojowych. Przyjmuje się, że
naj starsze na naszych ziemiach przedsta­
Rycerz mlIZowiecki. Pieczęć
Trojdena ks. czersko-socha­
czewskiego z I J41 r. (wg
A. Nadolskiego, fot. K. Kar-
pińska)
co powiedziano poprzednio, zaznaczyły
się wówczas wyraźne wpływy uzbrojenia
wschodnioeuropejskiego. Musimy jednak
pamiętać, że w rzeczywistości siodła
wschodnie, znane u nas niewątpliwie we
Pewien wyjątek . stanowią podkowy, materiału źródłowego (ikonograficznego),
gdzie możemy korzystać z solidnego jakim rozporządzamy, możemy przyjąć,
opracowania, opartego na obficie zebra­ że kropierze pojawiły się u nas w połowie
nym materiale - co prawda z jednej XIII wieku i że były używane aż do
tylko, śląskiej prowincji 49. Z opracowa­ końca omawianego okresu 52. Stanowiły
nia tego wynika, że w omawianym okre­ niewątpliwie atrybut książąt i naj możniej­
sie przeważają okazy zaliczone przez au­ szych rycerzy. Można też stawiać sobie
tora opracowania do typu III, a przede pytanie, czy używano ich w boju, czy
wszystkim do typu IV i V, o ramie tylko w trakcie turniejów, parad i uroczys­
płaskiej, z linią brzegową zazwyczaj cią­ tości.
głą, z bruzdą zastępującą wcześniejsze
gniazda na osadzenie podkowiaków
i z dwoma dobrze wykształconymi za­ 4. Sprzęt taborowy, obozowy
czepami. W materiale ikonograficznym i przeprawowy
znajdujemy przesłanki wskazujące na sto­
sowanie w początkach XIV wieku ,,0- Nie przeprowadzono, jak dotąd, sys­
strego " podkuwania koni, szczególnie tematycznych badań nad sprzętem tabo­
ważnego w warunkach zimowych 50. rowym, obozowym i przeprawowym sto­
Stosunkowo dużo, choć tylko na pod­ sowanym w działaniach wojennych przez
stawie ikonografii, możemy powiedzieć wojska polskie w latach 1 1 5 0-1 3 3 3 . Trans­
o nowym elemencie rzędu końskiego, port kołowy podlegał niewątpliwie stałe­

wienie munsztuka występuje na pieczęci
przemysła I Wielkopolskiego z roku 1 147,
jednakże zminiaturyzowany charakter tego
przedstawienia nie pozwala rozstrzygnąć,
czy chodzi tu o prawdziwy munsztuk, czy
też tylko o ulepszone wędzidło, łamane
i zaopatrzone w czanki i łańcuszek 48.
Również o kształtach i konstrukcji
siodła możemy wnioskować tylko na pod­
stawie ikonografii, głównie przedstawień
napieczętnych. Spotykamy tam w pdni
wczesnym średniowieczu, mogły być także
i później stosowane poza Mazowszem,
zwłaszcza przez uboższych, zatem lżej
zbrojnych jeźdźców. Korzystali z nich
zapewne również możniejsi rycerze w wa­
runkach pokojowych, w każdym razie
poza polem walnej bitwy. Sytuacja ta nie
pozostawiła jednak odbicia w źródłach
ikonograficznych, które odnoszą się nie­
mal wyłącznie do warstwy najbardziej
uprzywilejowanej, reprezentowanej przez
który właśnie wówczas pojawił się i roz­
powszechnił. Mamy na myśli kropierz,
czyli kapę okrywającą konia wierzchowe­
go. Kropierz składał się zasadniczo
z dwóch części: przedniej i tylnej. Przednia
okrywała nie tylko barki, lecz przeważnie
także szyję i głowę wierzchowca, była
zaopatrzona w odpowiednie wycięcia na
oczy, a często i na uszy końskie. Tylna
część okrywała zad. Obie części układały
się fałdzisto, stanowiąc niewątpliwie styli­
mu usprawnianiu, ale nie wyrugował de­
finitywnie transportu jucznego, który za­
pewne i w następnym okresie był bardziej
rozpowszechniony, niż się to zazwyczaj
przyj muje. Po staremu, tam gdzie okolicz­
ności sprzyjały, wykorzystywano transport
wodny, i to do przewozu nie tylko zaopa­
trzenia, lecz także żywej siły zbrojnej .
Przykładów transportu wojska łodziami
dostarczają między innymi walki wokół

wykształcone siodła rycerskie typu zacho­ książąt i naj potężniej szych wielmożów, styczny odpowiednik luźnych i ozdobnych 48 Z. Wawrzonowska, RZqJ leofisIei i oporz'l4zmu

dnioeuropejskiego, w których jeździec
zasiadał głęboko, mając przed sobą wyso­
ki, chroniący podbrzusze łęk przedni, a za
sobą równie wysoki, odpowiednio wygię­
ty łęk tylny, obejmujący biodra i zapew­
niający solidne oparcie, pomocne przy
wytrzymaniu wstrząsu, wywołanego przez
zderzenie z przeciwnikiem. Siodd typu
orientalnego możemy się dopatrywać tyl­
ko na niektórych pieczęciach książęcych
z terenu Mazowsza, gdzie zgodnie z tym,
przedstawianych w dodatku w najpełniej­
szym rycerskim splendorze.
Metalowe detale, stanowiące funkcjo­
nalne lub tylko ozdobne okucia rzędu
końskiego, nie zachowały się. Również
w przypadku strzemion nie dysponujemy
rozeznanym i wystarczająco datowanym
materiałem oryginalnym i skazani jesteśmy
na korzystanie ze źródd ikonograficznych,
dających bardzo ograniczoną możliwość
interpretacji.
szat noszonych w tym czasie, zgodnie
z nakazami mody, na zbroi rycerskiej 51.
Kropierz miał zapewne pierwotnie cha­
rakter ochronny. Mógł być dla wzmoc­
nienia odporności podszyty skórą albo
kolczą plecionką, mógł też być materaco­
wany. Z czasem przekształcił się w ele­
ment raczej ozdobny, sporządzany z kosz­
townych tkanin, niekiedy podbijany fut­
rem. Powszechnie umieszczano na nim
heraldyczne godła rycerza. W świetle
jeździecleie, w: Uzbrojenie 111 Polsce średniolllieCZllej
IJJo-I4Jo, Łódź 1990, s. 1 8 1-183.
49 J. Kaźmierczyk, Podleotvy /14 Ś/tisleN II' X-XIV
II'iekll. Stlldia Z dZie}ó., kIIltmy ",ateria/ne}, Wrocław
1 978. s. 44-86.
50 Z. Wawrzonowska, Uzbrojenie i Mbiór rycerslei...•
s. 102. nr 2.
51 A. Nadolski. Brofi i strój... , s. 70; Z. Zygulski
jun., Brofi II' dalllnej Polsce . .. , s. j 8, 1 1 3.
52 Z. Wawrzonowska, Uzbrojntie i Mbiór ryrerslei. • . ,
s. 17; tejże autorki. Oleryrie leonia rycerskiego II' Po/m
do Ieofica XV II'iekll II' ileonografii, Biuletyn Historii
Sztuki. 1978, R. XL, nr 4, s. 361-376.

1 40 141

Świecia toczone w roku 1 245 między
Świętopełkiem gdańskim z jednej, a Krzy­
żakami i Kazimierzem łęczycko-kujaw­
skim z drugiej strony 53. Sprzęt obozowy
i zasady obozowania ni� odbiegały wiele
od stosunków znanych z okresu poprzed­
niego, podobnie jak sprzęt przeprawowy.
O wykorzystywaniu mostów do przeby­
wania poważnych przeszkód wodnych
dowiadujemy się między innymi z prze­
biegu wspomnianych walk pod Świeciem.
5. Sprzęt i technika oblężnicza
W ważnym zakresie badań nad techniką
zdobywania i obrony twierdz dysponuje­
my zachowującym pełną aktualność opra­
cowaniem z roku 1 979 54. Wynika z niego,
że technika ta nie wykazywała wyraźnych
zmian w stosunku do sytuacji znanej
z wczesnego średniowiecza. Nowością -
nie znaną, a przynajmniej nie poświad­
czoną dla czasów dawniejszych - była
budowa linii kontrwalacyjnej, z jaką spo­
tykamy się między innymi w roku 1 2 27
pod Ujściem, w roku 1 266 pod Santokiem
Machina miotająca z XIII w. (wg B.
rys. E. Marosikowa)
i w roku 1 27 l pod Gdańskiem, przy czym
nowość tę stosują i wojska polskie, i ich
przeciwnicy. Zwraca uwagę metoda ułat­
wiania szturmu polegająca na wznieceniu
pożaru w umocnieniach lub zabudowie
wnętrza zdobywanego grodu (Kalisz 1 2 29,
Sandomierz 1 2 60). Oblegający wyrówny­
wali też przedpole grodowe, by ułatwić
sobie dostęp do głównego wału, stanowią­
cego najważniejszą linię obrony (Kalisz
1 2 29). W dalszym ciągu poważne znacze­
nie miała umiejętność konstruowania
i użycia sprzętu oblężniczego, wśród któ­
rego należy wymienić tarany, ruchome
wieże, ochronne szopy i daszki, a zwłasz­
cza artylerię przedogniową, stanowiącą
zresztą również ważny element obrony
grodu. Uszkodzenie (przez zdrajcę) kusz
wałowych zdecydowało o kapitulacji Świe­
cia, twardo bronionego przed Krzyżakami
w roku 1 3 09. Oczywiście, oprócz regular­
nego oblężenia wykorzystywano w razie
możliwości szturm z zaskoczenia i wszel­
kie możliwe podstępy, które w przypadku
powodzenia mogły doprowadzić do zdo­
bycia grodu w krótkim czasie i kosztem
stosunkowo nieznacznych ofiar.
Miśkiewicza,
6. Środki rozkazodawstwa
i łączności
Podstawowym środkiem łączności po­
został, oczywiście, goniec pieszy lub kon­
ny. Można przypuszczać, że w porów­
naniu z wczesnym średniowieczem mogły
teraz odgrywać większą rolę polecenia
i informacje przekazywane na piśmie, ale
zdecydowana przewaga przekazów ust­
nych, zwłaszcza w warunkach polowych,
nie ulega wątpliwości. Nadal ważne były
sygnały optyczne i akustyczne. O znacze­
niu chorągwi jako optycznego środka
łączności była już mowa.
1 42
7· Konie wierzchowe i zwierzęta
pociągowe
W miarę rozwoju kawalerii rycerskiej
rosło zapotrzebowanie na konie odpowie­
dniej siły i miary, zdolne do uniesienia
cwałem ciężkozbrojnego jeźdźca. Defini­
tywnie ustalił się rozdział między ruma­
kiem bojowym a koniem używanym do
innych posług, który w wojsku mógł
występować tylko jako koń pociągowy
w taborach bądź jako wierzchowiec po­
dróżny, albo, w najlepszym razie, służący
jeźdźcom lekkozbrojnym. Koni bojowych
nie ćwiczono w kłusie; natarcie jazdy
rycerskiej rozpoczynało się stępem, prze­
chodziło stopniowo w galop, a bezpo­
średnio przed starciem w cwał. W marszu,
aby oszczędzić konia bojowego, rycerz
posługiwał się innym, lżejszym wierz­
chowcem pochodowym, w związku
z czym rosła liczba koni przypadających
na jednego jeźdźca. Rosła także liczba nie
walczącej służby, opiekującej się końmi
zapasowymi.
Konie bojowe osiągały bardzo wysokie
ceny. Jeśli nawet przyjąć, że suma 80
grzywien, jaką książę Bolesław Rogatka
oferował za konia rycerzowi Rudgerowi
z Hugowic (daremnie!) 55, była raczej mia­
rą książęcej fantazji niż rzeczywistej war­
tości wierzchowca, wypada się zgodzić,
że nie każdy wojownik mógł sobie po­
zwolić na zakup rumaka najwyższej klasy.
Ubożsi musieli poprzestawać na wierz­
chowcach tańszych.
Brak dostatecznie licznych analiz pol­
skich materiałów osteologicznych z lat
1 1 5 0-1 3 3 3 utrudnia ocenę jakości ów­
czesnego materiału końskiego. Z pewną
pomocą przychodzą nam wyniki cyto­
wanych badań nad podkowami znalezio­
nymi na Śląsku. Wynika z nich, że
w X-XI wieku kuto przeważnie podkowy
1 43
przeznaczone dla koni o kopycie małym
(długość kopyta 90-1 1 0 milimetrów) i śre­
dnim ( I I l - I 30 milimetrów), wyjątkowo
tylko dla większych ( 1 3 1-1 5 9 milimet­
rów). W ciągu XII i XIII wieku następuje
wyraźna zmiana: podkuwa się odtąd prze­
de wszystkim konie o średnich i dużych
kopytach. Zmiana ta, która pokrywa się
z sytuacją znaną z innych krajów środko­
woeuropejskich, ma wymowę jednoznacz­
ną i wskazuje na zmianę zachodzącą w ślą­
skim stadzie hodowlanym, zmierzającą
w kierunku zwiększenia miary i wagi
konia, głównie wierzchowego. Wolno
przyjąć, że decydował tu wzgląd na po­
trzeby siły zbrojnej 56 .
Wzrost znaczenia kawalerii, ogranicze­
nie roli piechoty - wszystko to mogło
wpłynąć na stopniowe eliminowanie wo­
łów z towarzyszących wojsku taborów.
Przy wszystkich swych niewątpliwych
zaletach, były one zapewne zbyt powolne,
aby dotrzymać kroku konnej armii rycer­
skiej.
8. Organizacja zaopatrzenia
W okresie rozbicia dzielnicowego na
ziemiach wchodzących w skład państwa
polskiego nastąpiły wielkie zmiany nie
tylko na mapie politycznej, ale także w ży­
ciu gospodarczo-społecznym. W ciągu tych
dwóch stuleci spotykamy organizacyjne
formy zaopatrzenia w broń i oporządzenie
53 J. Szymczak, Sposoby zdobywania i obrotry grodów
w Polsce w okresie rozbicia dzielnicowego, SMHW, 1 979,
t. XXII, s. 34, gdzie odesłanie do źródeł.
54 Tamże, s. 4-{) 3 .
ss Ksitga henrykows/ea, przekład R . Grodecki, Po­
znań-Wrocław 1 949; aneks: tekst łaciński,
s. 3 4 3 .
56 J. Kaźmierczyk, Podkowy na Ślttsklt.. . , s. 1 5 3 i n.
typowe zarówno dla okresu wczesnofeudal­
nego, jak i dla późnego średniowiecza.
W monarchii pierwszych Piastów prze­
ważało zaopatrzenie centralne, które
w omawianym tu okresie coraz bardziej
traciło na znaczeniu na rzecz form zdecen­
tralizowanych, sprowadzających się do oso­
bistego wyposażania poszczególnych wo­
jowników. Z dawnej drużyny pozostał
jedynie oddział nadworny władcy, swego
rodzaju przyboczna 11Iilitia książęca. Nie
wiadomo, w jaki sposób była ona ek­
wipowana w narzędzia walki, ale może
początkowo odbywało się to na dawnej
zasadzie, w myśl której obowiązek ten
spoczywał na panującym. Pozostałej części
rycerstwa zapewniał on odpowiednie śro­
dki do pełnienia osobistej służby wojs­
kowej poprzez uposażenie w dobra ru­
chome oraz ziemię, a także wypłacanie
stypendiów. Uzyskiwane przez rycerstwo
dochody przeznaczane były na ich utrzy­
manie oraz różnego rodzaju inwestycje,
między innymi uzbrojenie. Jego rodzaj
i jakość w dużej mierze zależały od moż­
liwości ftnansowych poszczególnych wo­
jowników, wywodzących się z różnych
warstw społeczności feudalnej, zróżnico­
wanej pod względem dochodów. Ziemia
stanowiła w XII i XIII wieku wynagro­
dzenie za zasługi wojenne dla wyższego
rycerstwa, czyli nobilu. Już w 1 248 roku
na Śląsku książęta chcący zatrzymać w swej
służbie rycerzy niemieckich lub innych
nadawali im ziemię jako feuda. Jedno­
cześnie u schyłku tegoż stulecia Bolesław
książę świdnicki polecił ponoć spisać służby
konne i inne świadczenia swoich wasali,
które miały być pełnione wedle możliwości
majątkowych każdego z nich 57. Niższe
rycerstwo nie otrzymywało dóbr feudal­
nych, a praktykowanym środkiem zapłaty
był pieniądz ze szkatuły panującego w for­
mie stypendium. Wspomina o tym mistrz
144
Wincenty, spotykamy to za czasów księcia
krakowskiego i sandomierskiego Bolesława
Wstydliwego, który kilkakrotnie zaciągał
pożyczki z posagu księżnej Kingi z prze­
znaczeniem na wypłaty dla rycerstwa,
a w 129 1 roku Wacław czeski obiecał
Małopolanom stypendia zgodnie ze starym
zwyczajem. Wraz z rozwojem własności
ziemskiej skromne kwoty pieniężne stra­
ciły dawną atrakcyjność dla majętnego
rycerstwa, ale chyba nadal pozostały po­
ważną pozycją w budżetach szeregowych
wojowników. Nie można też wykluczyć
możliwości, iż stypendia dotyczyły tylko
wojen zagranicznych na takiej samej za­
sadzie, jak odbywało się to w XIV wie­
ku 58. Nie rozstrzygając tej kwestii z bra­
ku pełniejszych dowodów źródłowych,
należy pamiętać o takim źródle gotówki,
która wraz z innymi dochodami płyną­
cymi z własnej włości, handlu jej pro­
duktami czy z uposażeń urzędniczych
kształtowała popyt na wyroby rzemiosła
zbrojeniowego.
Podstawą gospodarczą państwa w dobie
wczesnego feudalizmu był - jak wiado­
mo - system eksploatacyjny prawa ksią­
żęcego, którego celem było zaopatrzenie
władcy, jego dworu i drużyny oraz apara­
tu administracyjnego w naturalia, wyroby
rzemieślnicze i odpowiednie służby. Szcze­
gólna aktywność organizacji służebnej
przypadła na XI wiek, ale od połowy
następnego stulecia następuje jej rozkład
i coraz bardziej zmniejsza się jej znaczenie.
Znaczna część osad przeszła w tym czasie
z rąk panującego na własność Kościoła
i możnych. Organizacja " ministerialna" ,
ustabilizowana dzięki zasadzie dziedzicze­
nia gospodarstwa, praw i obowiązków,
była skutecznym gwarantem zaspokojenia
potrzeb państwa wczesnofeudalnego. Zna­
komita większość " ministeriałów" rekru­
towała się spośród chłopów-dziedziców,
którym zamiast rolniczych świadczeń pra­
wa książęcego wyznaczano specjalną służ­
bę 59. Ich wyroby były więc niejako efek­
tem produkcji ubocznej, dodatkowej,
a w związku z tym nie prezentowały
najwyższej jakości pod względem techniki
wytwarzania i wykorzystywania najnow­
szych osiągnięć w dziedzinie rozwiązań
konstrukcyj nych w stopniu, do jakiego
predestynowane było - choćby z uwagi
na konkurencję - rzemiosło zawodo­
we 60. Dotyczy to zwłaszcza produkcji
uzbrojenia, w której technika i technologia
obróbki żelaza, skóry i drewna mia­
ła poważny wpływ na jakość wyrobu
końcowego. Wymagało to ściślejszej spe­
cjalizacji, co pociągnęło za sobą wyodręb­
nienie oddzielnych rzemiosł działających
na zasadzie zawodowej.
Sprzyjał temu rozwój gospodarki to­
warowo-pieniężnej i pogłębiający się spo­
łeczny podział pracy między rolnictwem
a rzemiosłem. Obok służebnego funk­
cjonowało rękodzieło dworskie, z którego
usług w coraz większym stopniu korzystał
nie tylko władca, ale także możni, a nie­
bawem i różne instytucje kościelne, zwła­
szcza klasztory. Uprawiali je specjaliści
sprowadzani w tym celu z zewnątrz,
niektórzy wyzwoleni przedstawiciele lud­
ności służebnej oraz wolni wieśniacy
przedkładający rzemiosło nad rolnicze
zajęcia. Rękodziełem trudnili się także
drobni rycerze zamieszkujący podgrodzia
i grody. W Kronice wielkopolskiej pod
rokiem 1 266 czytamy o. odbudowaniu
grodu w Santoku, gdzie w mniejszym
obiekcie miał rezydencję książę, natomiast
w większym przebywali rycerze wraz
z pospólstwem i rzemieślnikami 61 . Ślady
produkcji rzemieślniczej znajdujemy
w wielu grodach. W obrębie fortyftkacji
grodu łęczyckiego działała pracownia ko­
walska, która wykorzystywała żelazo wy-
1 0- Polska technika wojskowa 1 45
tapiane z miejscowej rudy darniowej .
Oprócz napraw narzędzi, a może i uzbro­
jenia, produkowano tu rozmaite przed­
mioty żelazne, między innymi noże i groty
do bełtów. W Łęczycy znaleziono również
foremki odlewnicze oraz surowiec srebr­
ny, zapewne z obsługującego załogę i mie­
szkańców warowni warsztatu złotniczego.
W średniowiecznym Drahimiu, czyli Sta­
rym Drawsku, odkryto pracownię rze­
mieślnika wyrabiającego groty do ręcznej
broni strzelczej. Badania archeologiczne
ujawniły obecność rzemiosła w wielu
grodach - na przykład w Czersku, Mię­
dzyrzeczu, Miliczu, Nakle, Opolu, Raciąż­
ku. Znajdujące się przy głównych grodach
wielkie dwory możnowładztwa zamieniały
57 Kronik4 ksi4Ż41 polskich, wyd. Z. Węclewski,
Monllmenla Poloniae Hislorica, Lwów 1878, t. III, s.
508; por. Z. Kaczmarczyk, S. Weyman, Riformy
lIJojskollJe i organizacja siły zbrojnej za Kazimierza
Wielkiego, Warszawa 1 9 1 8, s. 49; S. Russocki, In ­
stylliCje - lIJpłyllJy - leNlltlra. WarlllJkollJe nadania ziemi
IIJ procesie centralizacji fetulalnych monarchii środhJlIJO­
-lIJschodniej Ellropy późnego średniollJiecza, "Przegląd
Humanistyczny" , 1984, R. XXVIII, nr I, s. 6.
58 H. Łowmiański, POCZ41ki Polski. Polityczne
i społeczne procesy kszlallollJania sit narodll do POCZ411eN
lIJieleN XIV, Warszawa 198j, t. VI, cz. z, s. 6z6-6z7;
Z. Wojciechowski, PrallJo rycerskie IIJ Polsce przed
slallllami Kazimierza WielJ:ie/fJ, Poznań 19z8, s. 7z-79;
tenże, PańslllJo polskie IIJ lIJiehKh średni&h. Dzieje mtrojll,
Poznań 1941, s. 7z; R. Grodecki, Dzieje lIJellJnttrzne
Polski XIII lIJieleN, w: tegoż, Polsk4 piasIOllJsk4,
Warszawa 1969, s. 43<r434; S. Krakowski, Polsk4
SZIW lIJojenna, t. II, s. 40 1-40z.
59 Zob. K. Buczek, " Służebne osady " , hasło
w SlolIJnileN slaroUhloJci slollJiafiskich, Wrocław 1971 ,
t. V, s. 30cr-3 1 1 ; K. Modzelewski, Orgllllizacja
gospodarcza pańslllJa piaslollJsJ:ie/fJ. X-XIII lIJiele, Wroc­
ław 1971 , s. ZOO, zu.
60 K. Tymieniecki, Organizacja rze",ioslo IIJCZesno­
średniollJiecznego a geneza ",iaslpolskich, " Studia wczes­
nośredniowieczne", 191 1 , t. III, s. 8 1-8z.
61 Kronik4 lIJielhJpolsk4, wyd. B. Kiirbis, MOfIII1enla1I
Polo"iae Hislorica, Seria nova, Warszawa 1970, t.
VIII, s. IZ I .
się w XII wieku w samodzielne ufor­
tyfikowane osiedla, w których mieściły
się zarówno karczmy, jak i warsztaty
rzemieślnicze. Podobny charakter przy­
bierały wiejskie siedziby rycerskie - jak
świadczą przykłady Mrówek czy Siedląt­
kowa 62 . Działające tam pracownie, zwłasz­
cza kowalskie, obsługiwały w zasadzie
tylko włość feudała w zakresie napraw
i wyrobu nie tylko podstawowych narzę­
dzi pracy, ale także broni właściciela.
Jakkolwiek informacje o rzemiośle wiej­
skim są skąpe, dosyć często wszakże
wymienia się kowali, interesuj ących nas
z uwagi na możliwość wytwarzania przez
nich siekier, toporów, grotów do strzał
i bełtów do kusz, a także p rostszej broni
drzewcowej .
Rzemiosło zasiliły zatem trzy elementy
społeczne, a to element drobnorycerski,
służebny i w mniejszym stopniu wolni
wieśniacy. Pierwszy z nich odgrywał głó­
wną rolę w koncentracji rzemiosła miej­
skiego, podczas gdy dwa następne stano­
wiły przede wszystkim O rzemiośle zwią­
zanym z targiem i karczmą 63 . Ich produk­
cja była odpowiedzią na wzrost
społecznego zapotrzebowania na wyroby
dobrej jakości i rozwijała się wraz z inten­
syfikacją procesu wymiany handlowej
w osadach przygrodowych i targowych,
opartych na statusie prawa rodzimego.
Dokonany w XII wieku rozwój gos­
podarczo-społeczny stał się w następnym
stuleciu podstawą uformowania się miast
nowego typu. Życie miejskie i związaną
z nim produkcję rzemieślniczą oparto na
odrębnym statusie prawnym nadawanym
miastom lokacyjnym. Przyśpieszało to ich
rozwój, intensyfikację produkcji i wymia­
nę handlową. Nowym zjawiskiem w tym
procesie były cechy, powstające w mias­
tach o wysokim stopniu towarowości
produkcj i rzemieślniczej oraz handlu. Mo-
1 46
men t ich pojawienia się jest trudny do
uchwycenia z uwagi na skąpą bazę źród­
łową, ale w największych ośrodkach wy­
twórczości w Polsce cechy działały już
w drugiej połowie XIII wieku 64.
Zawodowy charakter rzemiosła śred­
niowiecznego przyczynił się w dużej mie­
rze do znacznego postępu technicznego 65.
Objął on przede wszystkim eksploatację
i obróbkę rud żelaza i innych metali
niezbędnych w produkcji uzbrojenia. Po­
stęp w zakresie techniki i technologii
wytopu oraz przerobu żelaza wiązał się
z ożywioną działalnością na polu eks­
ploatacji złóż syderytów i żelaziaków,
zwłaszcza w zachodniej Małopolsce i na
Górnym Śląsku. Wyrazem zainteresowa­
nia bogactwami mineralnymi w Polsce
jest dokument Leszka Białego z drugiego
dziesięciolecia XIII wieku, na mocy któ­
rego książę wziął pod opiekę przybywają­
cych do jego księstwa górników złota,
srebra, ołowiu, miedzi i soli. Od czwar­
tego dziesiątka lat tegoż stulecia akcja ta
nasila się w całej Polsce, a oprócz krusz­
ców szlachetnych i metali półszlachetnych
poszukiwane było również żelazo 66 . Jak­
kolwiek podstawową masę wytwarzanego
w kraju żelaza wytapiano jeszcze w ognis­
kach dymarskich z ręcznym lub nożnym
dmuchem, to w XIII wieku zaczynają
wkraczać bardziej rozwinięte i wydajniej­
sze kuźnice, zwane rudami. Był to zespół
połączonych warsztatów, składających się
z dymarek z dmuchem mechanicznym
i młota do przekuwania łup żelaza na
sztaby oraz kowadlni z piecem kowalskim
i urządzeniami do wyrobu przedmiotów
z żelaza 67.
Powszechna w okresie wczesnośred­
niowiecznym jedność warsztatu metalur­
gicznego z kowalskim zaczyna się zrywać
w produkcji miejskiej. Był to ważny etap
w rozwoju kowalstwa, p rotoplasty wszys-
Najważniejsze złoża rudy dar­
niowej w Polsce (wg Historii
kNltlffy materialnej Polski. . . ,
t. l, rys. E. Marosikowa)
tkich rzemiosł opartych na przerobie że­
laza, stali i innych metali. W swej produk­
cji wykorzystywały one doświadczenia
wielu pokoleń wczesnośredniowiecznych
kowali, którzy znali już stal dymarską,
a ich najwybitniejszym osiągnięciem były
wyroby dziwerowane, tak zwane damas­
ceńskie (z dama stu skuwanego, przeciw­
stawianego " bułatowi " , czyli wschodnie­
mu damastowi krystalicznemu). Przy wy­
twarzaniu narzędzi tnących stosowano
różne metody zgrzewania żelaza i stali,
których zidentyfikowano dotychczas po­
nad trzydzieści w przypadku noży i ponad
piętnaście, jeśli chodzi o groty włóczni 68.
. Wysoki poziom kowalstwa i spowo­
dowany rozwojem rolnictwa wzrost za­
potrzebowania na wyroby z żelaza przy­
czyniły się do powstania wielu oddzie­
lnych zawodów. Postępowała również
specjalizacja zawodowa w dziedzinie pro­
dukcji uzbrojenia. Jako jedni z pierw­
szych wyodrębnili się wytwórcy pancerzy
kolczych i innych elementów uzbrojenia
z plecionki kolczej . Przedstawiciele tego
kunsztu są określani w źródłach takimi
1 47
nazwami, jak loricator, lorifactor, lorifex,
Panczer, Panczermacher, Sarwechter. Jak­
kolwiek rzemiosło miejskie od dawna
62 s. Trawkowski, Ubiór i pMrg/lacja ciala, w:
Kllltllra Polski średniowiecznej X-XIII w., red. J.
Dowiat, Warszawa 1 9 8 ) , s. 7); Z. Radacki, Średnio­
wieczne zamki Pomorza Zachodniego, Warszawa 1 976,
s. I p ; J. Szymczak, Groąy w Polsce ... , s. 6)-66.
63 H. Łowmiański, Początki Po/ski ... , t. VI, cz. 2,
s. 700-701 .
M Historia Śląska, red. K . Maleczyński, Wrocław
1960, t. l, cz. I, s. 4 ) 6; M. Bogucka, H. Sam­
sonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce
przedrozbiorowej, Wrocław 1 986, s. 200 i n.; zob. też:
M. Goliński, Podstawy gospodarcze mieszczaństwa wroc­
ławskiego w XIII wiekN, Wrocław 1991, s. 63 .
65 J. Wyrozumski, "Rzemiosło", hasło w Sło.",ikN
staro�tności słowiańskich, Wrocław-Warszawa-Kra­
ków 1970, t. IV, s. 6�4.
66 D. Molenda, Górnictwo krNSZcowe /la terenie ZłóŻ
śląsko-krakowskich do połowy X VI wiekN, Wroc­
law-Warszawa-Kraków I 96 � , s. P-5 7.
67 A. Rutkowska-Płachcińska, U!{Jskiwanie SflrOW­
ców mineralnych, w: His/oria kN//"'Y materialnej Po/siei
w zarysie, red. W. Hensel, J . Pazdur, t. II, red. A.
Rutkowska-Plachcińska, Wrocław 1978, s. 70.
68 J. Piaskowski, "Metale i ich obróbka", hasło
w SłownikN staro�ytnoid słowiańskich, Wrocław-War­
szawa-Kraków 1 967, t. JII, s. 200.

Warsztat kowalski w XIV w. (wg Historii kultlIry
lIIaterialnq Polski... , t. II, rys. E. Marosikowa)
zajmowało się wyrobem zbroi kolczych
- najbardziej powszechnej ochrony gło­
wy, tułowia, rąk i nóg wojownika
w owym czasie - to pierwsze informacje
o ich producentach pochodzą dopiero
z trzeciej ćwierci XIII wieku. W źródłach
dotyczących Wrocławia wystąpił w latach
1 2 5 4-1 274 rzemieślnik o imieniu Teodo­
ryk, nazywany armifex i lorifex. Z uwagi
na ogólny proces rozwojowy ochron ciała
należy uznać go za producenta pancerzy
(pancernika), na co wskazuje jego drugie
określenie zawodowe, zwłaszcza że zna­
czenie pierwszego jest ogólniejsze i od­
nosi się do szeroko rozumianego produ­
centa zbroi 69. Rzemieślnicy wykonujący
pancerze pojawili się niebawem w mate­
riałach źródłowych dotyczących innych
miast. W Krakowie powołali oni wraz
z mieczownikami wspólny cech około
połowy XIV wieku, ale pierwszych wy­
twórców uzbrojenia ze stalowych bądź
żelaznych pierścieni poznajemy nieco
1 48
wcześniej. Był wśród nich Fryderyk Za­
rwecht, współwłaściciel wójtostwa olkus­
kiego, od 1 3 3 9 roku poświadczony jako
ławnik, a następnie rajca krakowski, wy­
stępujący dowodnie do 1 3 5 5 roku. Może
wspólnie z nim rozpoczynali swoją dzia­
łalność zawodową Gelucce, Koczii, Hazi­
brus, Kuncze Habirgeist, Fetter, Jan,
chociaż w źródłach pojawili się dopiero
w sześćdziesiątych latach XIV wieku.
Wprowadzenie płytek metalowych do
pancerzy elastycznych spowodowało, iż
konstruowaniem tego typu ochron ciała
zajęli się wyodrębnieni z kowalstwa płat­
nerze. Znani są już na początku XIV
wieku na Śląsku, gdzie zarejestrowano
ich obecność w 1 3 I 8 roku w Brzegu,
w połowie zaś tegoż stulecia nazwa Plat­
ner występuje już w formie nazwiska.
W 1 3 4 5 roku w radzie miejskiej Strzelina
zasiadał Stefan płatnerz, a niebawem wia­
domości o tych rzemieślnikach występują
coraz częściej i obejmują teren Królestwa
Polskiego 70. Stosunkowo wcześnie od­
notowani zostali płatnerze we Lwowie,
a pierwszy z nich, Henryk, zapisany został
w 1 3 5 3 roku w gronie rajców miej skich.
Jednym z większych ośrodków produkcji
płatnerskiej był Kraków, gdzie reprezen­
tujący ten kunszt rzemieślnicy tworzyli
wspólne zrzeszenie z kowalami, ślusarza­
mi, ostrożnikami, wędzidlarzami, kotla­
rzami i iglarzami. Pierwszego znanego
źródłowo płatnerza stołecznego poznaje­
my w 1 340 roku, a był nim Heynusz
"Platner" , podczas gdy następni, a byli to
Niczko Kopernik i Henslin, każdy okreś­
lony jako thoracifex, pojawili się dopiero
w 1 3 75 roku. Wynikiem pogłębiającego
się procesu specjalizacji w obrębie rze­
miosł metalowych było powstanie za­
wodu hełmiarza. W Krakowie nastąpiło
to dosyć wcześnie, gdyż już w 1 3 62
roku na kartach źródeł odnotowano pier-
wszego przedstawiciela tego kunsztu
o imieniu Hanus 71 .
Kowalstwo dało również początek
kunsztowi mieczniczemu. Produkcja bro­
ni siecznej odbywała się na kilku etapach,
gdyż mieczownik nie był z reguły wyko­
nawcą głowni, których dostarczali mu
kuźnicy, zwani kowalami głowni - Klin­
genJ11Ied. Świadczą o tym sygnatury ko­
walskie, umieszczane zazwyczaj na trzpie­
niu. Brzeszczoty sprowadzano z reno­
mowanych warsztatów w miastach połu­
dniowoniemieckich, a także ze Śląska
i Węgier. Korzystano, oczywiście, w naj­
większym stopniu z usług rodzimych
kowali głowni. Do zadań mieczownika
należało zaś polerowanie i ostrzenie
broni. W bardziej wyspecjalizowanych
ośrodkach czynności te wykonywał od­
rębny rzemieślnik. Tak daleko posunięty
podział pracy w miastach polskich jest
poświadczony źródłowo jedynie w Kra­
kowie, gdzie w 1 3 1 5 roku zapisany został
taki purgator gladiorum o imieniu Salomon.
Do podstawowych kompetencji mieczo­
wnika należało oprawienie miecza, czyli
nałożenie na trzpień najpierw jelca, po­
tem okładzin trzonu, wreszcie głowicy,
a także zrobienie pochwy mieczowej .
Mieczownicy dość wcześnie trafili na
karty źródeł; w 1 290 roku odnotowany
został Velclo gladiator. Rzemieślnicy tej
branży występują w końcu XIII wieku
we Wrocławiu, od 1 3 1 7 roku znani są
w Legnicy. W tym samym roku w Kra­
kowie pojawił się Tomasz gladiator,
w 1 3 3 2 roku zapisany został Woj ciech,
w 1 3 3 9 - Gedko. W innych miastach
mieczownicy są znani dopiero w drugiej
połowie XIV wieku, ale decyduje o tym
niewątpliwie w poważnym stopniu stan
bazy źródłowej i stopień jej zachowania.
Jedynie Hanko z Sandomierza wymie­
niony został w 1 3 3 9 roku.
1 49
Rzemiosłem pokrewnym kunsztowi
mieczowniczemu było nożownictwo, je­
den z bardziej popularnych zawodów
branży metalowej obok kowalstwa i ślu­
sarstwa. Mieczownicy i nożownicy kra­
kowscy prowadzili spory kompetencyjne
już w 1 3 5 8 roku, a dotyczyły one produk­
cji sztyletów i kordów.
W związku z powstawaniem coraz to
nowych specjalności w dyspozycji właś­
ciwych kowali - jeśli chodzi o uzbrojenie
- pozostawały jedynie wyroby mało
skomplikowane. Była to broń obuchowa,
głównie topory, a także groty do broni
drzewcowej, groty do strzał oraz bełty do
kusz. Drzewca do nich przygotowywali
niekiedy szyftarze. J ednostką obrachun­
kową w handlu bełtami była kopa pocis­
ków. Dużo większy asortyment przed­
miotów wykonywali kowale wiej scy,
gdzie nie działały prawa cechowe i brak
było ścisłej specjalizacji.
Jednym z pierwszych zawodów, który
wyodrębnił się z kowalstwa, było ślusar­
stwo, obejmujące produkcję przedmiotów
precyzyjnych, częstokroć niezbędnych do
wyposażenia wojska. Stanowiły je kiełzna
(munsztuki i wędzidła), strzemiona, róż­
nego rodzaju klamerki i sprzączki do
rzędu końskiego. Wraz z pojawieniem się
69 Zob. J. Kuciński, Miqskie rzellliosło zbrojeniollle
III państlllie polskim III XIV i pieT7lJszej połolIlie X V
lIlieku, SMHW, 1 969, t. XV, cz. l , S . 20--21 .
70 Regesty śf4skie, t . I, IJ4J-IJ48, oprac. K . Booow­
ski, J. Gilewska-Dubis, W. Kotta, B. Turoń; t. II,
IJ49-IJJ4, oprac. K. Bobowski, M. Cetwiński, J.
Gilewska-Dubis, A. Skowrońska, B. Turoń, Wroc­
ław 1 971-1983; t. I, nr 272; t. II, nr 9 ) 1 , 101 3 .
71 Cały fragment poświęcony rozwojowi rzemiosła
zbrojeniowego w XIV wieku opracowano na pod­
stawie pracy: J. Szymczak, Prodllk&ja i koSZty tr.{bro­
jenia rycerskiego III Polsce XIII-XV III. , Łódź 1 989;
tegoż, Organizacja prodllk&ji i ceny tr.{brojenia, w:
Uzbrojenie III Polset średniollliecznej IJJQ-I4Jo, gdzie
podano źródła i literaturę przedmiotu.
ostróg z bodźcem gwiaździstym, których
wykonanie przekraczało możliwości zwyk­
łego kowala, ich produkcja znalazła się
w gestii ostrożników, stanowiących wy­
dzieloną ze ślusarstwa grupę zawodową.
Piotr Sporer ze Złotoryi na Śląsku od­
notowany został w 1 349 roku, Henryk
Sporer był ławnikiem legnickim w latach
1 3 P- 1 3 5 3 , w Krakowie zaś Staszko cal­
(aria/or pojawił się w źródłach w 1 3 66
roku. Ostrogi, strzemiona, kiełzna produ­
kowali także rzemieślnicy, używający jako
surowca miedzi, cyny, ołowiu oraz brązu
i mosiądzu, roszczący pretensje do mono­
polu na wszelkie wyroby z metali koloro­
wych. Dość szybko utworzyli oni własny
cech, w którym przez długi czas domino­
wali ludwisarze.
Od XIII wieku w użyciu były pasy
rycerskie z metalu, tak zwane klamrowe,
wykonane zazwyczaj z mosiężnych, ale
nieraz z pokrytych szlachetnym kruszcem
Warsztat garbarski i szewski w XIII w. (wg
kM/tllry materialnej Po/ski. . . , t. I, rys. E. Marosikowa)
kółek, klamer itp. Ze względu na surowiec
- paśnicy w niektórych miastach należeli
do zrzeszenia grupującego rękodzielników
posługujących się metalami kolorowymi.
Z taką sytuacją mamy do czynienia w Kra­
kowie, gdzie pierwszych paśników spoty­
kamy na początku XIV wieku. W latach
1 3 1 3 -1 3 2 6 znany jest Rychwin, a do
roku występuje dowodnie jego syn Han­
nus. W produkcji pasów rycerskich uczes­
tniczyli nieraz złotnicy z racji wykonywa­
nych zdobień z mosiądzu, srebra
nawet złota i szlachetnych kamieni. Doty­
czy to również wyrobów innych gałęzi,
zwłaszcza skórzanej , a mianowicie ozdób
na pasach rzędu końskiego. Złotnictwo
jako zawód ekskluzywny nie było wszakże
reprezentowane w mniej szych ośrodkach,
gdzie w skromniejszym zakresie zastępo­
wali ich wytwórcy poszczególnych przed­
miotów. Oprawianiem pasów rycerskich
w metal zajmowali się niekiedy ślusarze
- ale bez prawa stosowania mosiądzu,
zarezerwowanego dla paśników. Z uwagi
Historii
na fakt, iż do wyrobu pasów wykorzys­
tywano różnorodny materiał, ale przede
wszystkim metal i skórę, paśnicy należeli
do grupy rzemiosł zarówno metalowych,
jak i skórzanych.
Skóra odgrywała dużą rolę w produkcji
uzbrojenia ochronnego, była ważnym su­
rowcem do wyrobu wielu elementów
uzbrojenia zaczepnego, a w szczególności
oporządzenia jeździeckiego. Zajmujący się
jej obróbką rzemieślnicy opierali się głów­
nie na surowcu rodzimym, uzyskiwanym
z hodowli i łowiectwa. Najczęściej wyko­
rzystywano skóry bydlęce, w dalszej kolej­
ności owcze i koźlęce, a także ze zwierząt
dzikich. Jakość produktu końcowego za­
leżała w dużej mierze od sposobu wy­
prawienia skóry i właściwego procesu
garbowania, a związane z tym zawody
osiągnęły duże znaczenie w Krakowie,
1 50
Lwowie, Poznaniu i Starej Warszawie.
W miastach, gdzie garbarstwo nie wy­
odrębniło się w oddzielny zawód, wy­
prawa skór pozostawała domeną szewców.
Szewcy zaopatrywali w nie także innych
rzemieślników, chociaż ci na ogół samo­
dzielnie garbowali skóry dla własnych
1339 potrzeb. We wczesnym okresie rozwoju
rzemiosła skórzanego całość procesu pro­
dukcyjnego - od wyprawy surowej skóry
po gotowy wyrób - odbywała się w jed­
lub nym warsztacie. Na tej zasadzie pracowało
jeszcze przez długi czas rzemiosło wiej­
skie 72, natomiast miejskie szybko wkro­
czyło na drogę coraz bardziej pogłębiającej
się specjalizacji. We Wrocławiu już na
przełomie XIII i XIV wieku działali
między innymi siodlarze, rymarze, paś­
nicy, rękawicznicy, kaletnicy, czerwono­
i białoskórnicy, a ponadto garbarze, szew­
cy i kuśnierze. W produkcji uzbrojenia
największą rolę odegrały trzy pierwsze
z nich, choć nie można całkowicie pomijać
w tym względzie znaczenia szewców czy
rękawiczników. Najbardziej wszechstron­
nym zawodem w branży skórzanej ze
względu na rozległy asortyment produ­
kowanych przedmiotów było rymarstwo.
W związku z tym reprezentowane było
w niemal każdej większej osadzie czy
miasteczku, nie mówiąc już o dużych
miastach. Wraz z postępującą specjalizacją
w dużych ośrodkach miejskich rymarzom
pozostawał tylko wyrób uprzęży dla koni
pociągowych, pasów podpiersia i pod­
ogonia czy popręgi, ubyły im natomiast
uzdy leżące w gestii uździebników, siodła
zaś przejęli siodlarze. W niektórych mias­
tach powodowało to liczne zatargi kom­
petencyjne, nie tylko zresztą w gronie
rzemieślników branży skórzanej, gdyż na
przykład zastrzeżenia co do produkcji
metalowych części rzędu końskiego zgła­
szali ślusarze.
151
W raz z upowszechnianiem się udos­
konalonej broni strzelczej powstał zawód
wytwórców sajdaków, czyli kompletu
futerałów na łuk (łubie) i strzały (kołczan)
bądź kuszę i bełty. Zadania te podjęli
phare/ratores, wykonujący ponadto pokro­
wce na broń drzewcową oraz skórzane
pojemniki na innego rodzaju oręż. Do
bardziej skomplikowanych wyrobów rze­
miosła skórzanego należało siodło. Speł­
niało ono bardzo ważną rolę w walce
kawaleryj skiej, a także w transporcie i ko­
munikacji, toteż siodlarstwo dość szybko
wyodrębniło się z branży skórzanej, pozo­
stając wszakże w wielu miastach nadal
w związku z rymarzami. Tak początkowo
było również w Krakowie. Informacje
o stołecznych przedstawicielach tego kun­
sztu pochodzą z pierwszej ćwierci XIV
wieku, a byli to Mikołaj w latach
1 3 20-- 1 3 2 5 i seila/or Piotr w 1 325 roku.
Rymarstwo i siodlarstwo rozwijało się
w wielu innych miastach, jak Poznań czy
Kalisz w Wielkopolsce. W wyroby siod­
larskie zaopatrywano się w miastach rus­
kich (Lwów, Przemyśl), a także śląskich,
gdzie j uż na przełomie XIII i XIV wieku
siodlarze występują w naj starszym wyka­
zie cechów we Wrocławiu. W 1 340 roku
pojawili się oni w Brzegu, natomiast z lat
1 3 5 1-1 3 5 4 znamy wykonującego ten za­
wód Jana, rajcę żagańskiego 73.
W przeciwieństwie do rzemiosła słu­
żebnego, w którym szczytnicy związani
byli z obróbką drewna, wytwórcy tarcz
w rzemiośle miejskim znaleźli się - przy­
najmnte) w niektórych miastach -
w branży skórzanej . Wiadomo bowiem,
72 Zob. H. Samsonowicz, Rzemiosło witjskie w Pol·
s.e XIV-XVI wiekM, Warszawa 1 9 1 4, s. 89�0; por.
też: I. Turnau, Polskie sleórni,two, Wrocław 1 9 8 3 , s.
3 1 - 3 8 , 4 1 -42•
73 Regeslj śląskie . . . , t. I I , nr 44°, 9 2 1 , 107 9 .
że we Wrocławiu w końcu XIII wieku
c/ipea/ores występowali obok siodlarzy
i zapewne w tym cechu, skupiającym
nadto rymarzy i malarzy, znaleźli swoje
miejsce. Zadecydowało o tym niewątp­
liwie wykorzystywanie przez nich skóry,
której wyprawienie stanowiło o wartości
całego wyrobu. W Pradze czeskiej szczyt­
nicy tworzyli początkowo jeden cech
wraz z płatnerzami i hdmiarzami, ale
niebawem złączyli się z malarzami oraz
innymi rękodzielnikami, którzy oprawiali
i iluminowali książki 74. Oni też malowali
tarcze i siodła, podobnie jak to było we
Wrocławiu. (Warto w tym miejscu przy­
pomnieć czerwoną tarczę, która posłużyła
obrońcom Poznania w 1 146 roku w cha­
rakterze znaku sygnalizacyjnego 75. ) Pier­
wsi zawodowi wytwórcy tarcz pojawili
się w Polsce na kartach źródd w XIII
wieku. W 1 2.67 roku odnotowany został
Henryk z Wrocławia, który sporządził,
tarczę na zamówienie księcia Władysława.
Przedstawiciele tego kunsztu kryć się
mogą również pod nazwą Schilder, jaką
w 1 3 2.9 roku w Krakowie określono
Konrada, zaś w 1 349 roku niejakiego
Henryka, rajcę kożuchowskiego 76.
Poważne miejsce wśród surowców wy­
korzystywanych do wyrobu broni zajmo­
wało drewno. Nie było ono wszakże tak
zdecydowanie związane z jednym rzemios­
łem, jak kowalstwo w przypadku żelaza
czy rymarstwo w przypadku skóry. Przy­
czyniła się do tego zapewne prawie po­
wszechna w społeczeństwie średniowiecz­
nym umiejętność obróbki drewna, nie­
zbędna chociażby w budownictwie miesz­
kalnym, przy wznoszeniu fortyfikacji czy
w gospodarstwie domowym. Przemysł
drzewny w Polsce był dobrze rozwinięty
i opierał się na rodzimym surowcu. Spław
drewna ze Śląska poświadcza dokument
Henryka I Brodatego z 1 2.2.6 roku, wy-
stępuje ono również wśród towarów prze­
chodzących przez należącą do klarysek
sądeckich komorę celną w Rytrze w 1 3 5 6
roku. Zawodowymi spławiaczami drewna
byli znani z dokumentu Kazimierza Wiel­
kiego dla Krakowa z 1 363 roku włócz­
kowie. O wykorzystaniu drewna decydo­
wały właściwości budowy i walory użyt­
kowe jego poszczególnych gatunków. Do
najbardziej cenionych należał cis, pod­
stawowy surowiec do wyrobu łęczysk do
łuków i kusz. Bywał on zastępowany
jesionem, wiązem, klonem i innymi gatun­
kami o właściwościach elastycznych. Do
strugania strzał i bełtów służył między
innymi świerk wysokogórski i dąb,
a z lekkich desek lipowych strugano lotki
do bełtów, łubia, trzaski do pochew mie­
czowych. Włóknista budowa brzozy amo­
rtyzuje w dużym stopniu wstrząsy, toteż
sporządzano z niej drewniany korpus
siodła; podobnymi walorami charaktery­
zują się osika, olcha i wiąz. Z deski
świerkowej o grubości 1 , 5 centymetra
wykonano na początku XIV wieku tarczę
z Innsbrucka; do tego celu nadawała się
także wierzbina. Drewno było ponadto
niezbędne do produkcji broni drzewcowej
i obuchowej, ale zazwyczaj w połączeniu
z żelazem lub skórą, w związku z czym
miało swoje miejsce w pracowniach rze­
mieślniczych wielu branż.
Ludzi obeznanych z ciesiółką angażo­
wano do prostych prac przy budowie
machin miotających i przyrządów oblęż­
niczych, które wykonywano pod kierun­
kiem odpowiednio wyszkolonych spec­
jalistów. Ze względu na podobieństwo
konstrukcji machin wojennych i młynów
byli to często młynarze. Znamy wszakże
i zawodowych fachowców w tej dziedzi­
nie. Należał do nich Mikołaj z Węgier
machina/Dr z 1 3 1 6 roku, a tradycje kon­
struktorskie w tej rodzinie kontynuował
jego syn Benesz. Na służbie u Włady­
sława Łokietka pozostawał także mistrz
Gerlach 77.
W uzbrojeniu zaczepnym poważną rolę
odgrywała broń strzelcza, a mianowicie
łuk i coraz bardziej upowszechniająca się
w tym czasie kusza. Z uwagi na ten sam
surowiec i podobną konstrukcję obu ro­
dzajów broni wytwarzali je rzemieślnicy
tej samej brarrl:y. Znani imiennie balis/arii
występują w trzeciej ćwierci XIII wieku,
ale nie zawsze udaje się rozróżnić produ­
centów od użytkowników, nazywanych
w obu przypadkach kusznikami. Pewna
jest natomiast działalność produkcyjna
w Krakowie w 1 3°8 roku Arnolda i dwa
lata później występującego tamże mistrza
Wolnela z określeniem Bogener. Z połowy
XIV wieku znamy kilku przedstawicieli
tego kunsztu na Śląsku, między innymi ze
Złotoryi i Świdnicy 78.
Rzemiosło zbrojeniowe korzystało tak­
że z usług włókiennictwa, wykorzystują­
cego przeważnie surowiec rodzimy. Upra­
wa lnu i konopi oraz hodowla owiec
odgrywały dużą rolę w gospodarce wiej­
skiej, toteż na rynek trafiała duża ilość
przędzy i strzyży. Do wyrobu fIlcu uży­
wano sierści innych zwierząt. Służyła ona
do robienia barchanów, w tym również
wojskowych kaftanów i nogawic oraz
wyściółek do hdmów. Odbiorcą płótna
krajowej produkcji była przede wszystkim
ludność mniej zamożna, wykwintniejsze
zaś potrzeby zaspokajały tkaniny impor­
towane, którym zresztą niewiele ustępo­
wały gatunkowo sukna śląskie czy po­
chodzące z Kościana. Jakkolwiek nie
wytwarzano z nich uzbrojenia sensIl stricto,
to jednak sporządzano związane z nim
akcesoria oraz strój rycerski, kapy na
wierzchowce itp. Włókien lnianych i ko­
nopnych używano do skręcania cięciw
oraz powrozów. Z tkanin wyrabiano na-
mioty, proporczyki do broni drzewcowej,
chorągwie, a zajmowali się tym krawcy
wspomagani przez hafciarzy.
Zasygnalizowane z konieczności w du­
żym skrócie i uproszczeniu kwestie zwią­
zane z działalnością i organizacją zawodo­
wego rzemiosła zbrojeniowego wskazują
na znaczne zmiany, jakie zaszły w tej
dziedzinie w Polsce okresu rozbicia dziel­
nicowego, a zwłaszcza jego ostatnich stu
lat. W połowie XIV wieku funkcjonowały
już stosunkowo dobrze rozwinięte kunsz­
ty wytwarzające broń i pracujące na rzecz
wojska, a niektóre z nich były bardzo
zaawansowane pod względem technicz­
nym i organizacyjnym. Dostarczały one
na rynek znaczną ilość oręża, w które
zaopatrywało się rycerstwo, miasta, sło­
wem - wszyscy zobowiązani do od­
bywania służby wojskowej . Uzupełniała
je broń pochodząca z warsztatów znaj­
dujących się w grodach, dworach możno­
władczych, posiadłościach rycerskich i ko­
ścielnych oraz wytwory rzemiosła nie
zorganizowanego i wiejskiego. W obrocie
handlowym nie można pomijać wyrobów
importowanych z krajów sąsiednich, jak
Czechy, Niemcy, Węgry, Ruś. Trafiały
one do Polski różnymi drogami. Przywo­
żono je z podróży po Europie Zachodniej
i Południowej, od XIV wieku nasilił się
handel ze Wschodem za pośrednictwem
Rusi i Węgier. Dogodne dla handlu wa­
runki wystąpiły zwłaszcza po zjednoczeniu
7. V. Denkstein, PalJiu lesleiho tyPII, cz. III,
" Sbornik Narodniho Muzea v Praze. Historie " ,
1965, t. XIX, nr l-S , s. 20, �4.
75 M8gistri Vinmllii Chroni�on PO«JIIOrIl1ll, wyd. A.
Bielowski, Monumenta Poloniae Historica, Lwów
1 8 72, t. II, s. 368; Kronikiz lIIieJhJpolskiz . .. , s. S I .
76 Regesty ś/qs/Ue... , t. II, nr 1 29.
77 Zob. M. Dembińska, "MoJ""'ill4lores" el ,,1114-
(hill4lores", w: CIIJIIIS el (ogni/io . .. , s. 1 20.
78 Regesty ś/qs/Ue.. . , t. I, nr s08; t. II, nr 74, 418.

1 52 1 53

Główne szlaki handlowe w Polsce na przełomie XII i XIII w. (wg Historii kultury materialnej Polski ... , t.
rys. E. Marosikowa)
państwa polskiego. Utrzymywano kon­ o nalezyty stan fortyfikacji, zaopatrzenia
takty pokojowe, ale tez zdarzały się liczne w zywność i wodę, ale takZe broń, i to
konflikty zbrojne, które stwarzały okazje zarówno nalezącą do oporządzenia in­
do zdobycia broni, wierzchowców i za­ dywidualnego, jak i zbiorowych środków
wartości taboru pokonanego przeciwnika. walki (machiny wojenne, róznego rodzaj u
Niezaleznie od indywidualnego zaopat­ pociski). Na usługach załóg grodowych
rzenia wojowników w narzędzia walki było rzemiosło działające w warowni, na
istniało zaopatrzenie zbiorowe, koncent­ podgrodziu czy w osadzie targowej oraz
rujące się na stałych punktach oporu. Ze ludność chłopska zobowiązana do róznych
względu na zadania spoczywaj ące na za­ powinności na rzecz obronności kraju.
wiązek ten spoczywał na właścicielu. Wraz
ze wzrostem znaczenia miast jako obiek­
tów warownych ich mieszkańcy zobowią­
zani byli do obrony fortyfikacji. Poza
bronią indywidualną mieszczanie dyspo­
nowali wspólnym oręzem miejskim, ku­
powanym z własnych środków pienięz­
nych. Warto przytoczyć treść wezwania
do mieszkańców Wrocławia z ostatniego
dziesięciolecia XIII wieku, nawołującego
do utrzymania porządku i zapewnienia
bezpieczeństwa w mieście po śmierci Hen­
ryka IV Prawego. Zaleca się w nim
wprowadzenie stanu pogotowia bojowe­
go, a wśród broni, która powinna znaj­
dować się w kazdym domu, wymieniono
łuk, kuszę, miecz i włócznię. Duzą wagę
przywiązywano do gromadzenia kamieni
na dachach domów, przy bramie oraz na
obwarowaniach. Aby się w nie zaopatrzyć,
planowano nawet zaangazowanie specjal­
nych przewoźników, którzy mieli realizo­
wać zamówienia mieszczan 79.
Oprócz osobistego udziału w wOJme
i obrony fortyfikacji miejskich na miastach
i mieszczaństwie ciązył od XIII wieku
I,
obowiązek wysyłania na wyprawy wojenne
wozów i koni, z czym wiązała się często
powinność dostarczania zywności, a nawet
broni. Dla miast i wsi biskupstwa wrocła­
wskiego połozonych w księstwie opolskim
miało to być 10 wozów i 30 koni. W myśl
dokumentu z 1 3 29 roku mieszczanie Szyd­
łowca dawali jeden wóz zaprzęzony w czte­
ry konie oraz łucznika jako eskortę. Miesz­
kańcy Wrocławia wspomagając w 1 2 90
roku Henryka IV oprócz zwykłych wozów
transportowych wysłali specjalne wozy do
transportu machin wojennych, a w latach
Upowszechnianie się we wczesnym śre­
dniowieczu armii konnych spowodowało
wzrost zapotrzebowania na wierzchowce,
natomiast rozwój handlu i transportu
wymagał duzej liczby zwierząt pociągo­
wych. Podobnie jak w sąsiednich krajach
słowiańskich, hodowla koni rozwijała się
głównie w majątkach ksiązęcych oraz
moznowładczych - w zakresie odpowia­
dającym mozliwościom i potrzebom po­
szczególnych rycerzy. W związku z domi­
nującą rolą władcy w organizacji sił zbroj­
nych we wczesnym średniowieczu sprawa
zaopatrzenia wojska w wierzchowce zna­
lazła się w jego gestii, a w konsekwencji
została uwzględniona w katalogu powin­
ności pełnionych przez poddanych na
rzecz państwa. Opiekę nad stadami ksią­
zęcymi sprawowali kobylnicy, wypełnia­
jący " Do ich obo­
"ojjicium iumenlariorum .
wiązków nalezały zapewne dobór klaczy
i ogierów, opieka nad przychówkiem
i wstępna jego selekcja, wypas stad wios­
ną, latem i jesienią, przygotowanie zapa­
sów paszy na zimę oraz skoszarowanie
zwierząt w zagrodach przy swoich wsiach
w porze nie dogodnej do wypasu 82.
Hodowla koni rozwija się dość inten­
sywnie na ziemiach polskich od końca XI
wieku, co znalazło odzwierciedlenie
w gwałtownym wzroście produkcji owsa.
Do hodowli niezbędne są równiez past­
wiska, których nie brakowało w dolinach
79 BresJauer Urkundenbuch, red. G. Kom, Wrocław
18 70, t. I, s. 2 j 3.
80 W. Szczygielski, ObowiqZki i powinności wojskowe
miast. . . , s. 442-443.
8 1 S. M. Zajączkowski, Udział ludnoici wiejskiej

łogach grodowych, które wynikały z fun­
kcji spełnianych przez grody jako obiekty
o charakterze wojskowym, konieczne było
utrzymanie ich w stałej gotowości bojo­
wej . Dotyczyło to nie tylko
Nadzór nad tymi sprawami nalezał do
obowiązków dowódcy grodu
władcy, który z własnych środków zapew­
niał odpowiednie wyposazenie wojskowe,
dbałości natomiast w twierdzach prywatnych obo-
1 3 3 l-q 3 2 przywieźli pod Głogów, oble­
oraz do gany przez króla czeskiego Jana, na takich
właśnie wozach cztery machiny oblęzni­
cze 80. Środków transportowych dostarcza­
ła równiez ludność wiejska 81 .
Ul polskiej wojskowoici. . . , s. 68.
82 O. Balzer, Narzaz w systemie danin ksiqżrcych
pierwotnej Polski, w: Studia nad historiq prawa polskiego,
Lwów 1 928, t. IX, s. 405-406; K. Buczek, KsiqŻrca
ludność służebna IJI PolIce wczesnofeudalnej, Wroc­
ław-Kraków 1 9 5 8 , s. ) 2.

1 54 1 55
wielu rzek w Polsce. Dobre warunki do
rozwoju hodowli znajdowały się w Zago­
ści nad Nidą. W dokumencie Henryka
Sandomierskiego z 1 1 66 roku kobylnicy
występują jako pas/ores gregis, natomiast
w późniejszym o dziesięć lat akcie Kazi­
mierza Sprawiedliwego, potwierdzającym
nadanie dla joannitów, określono ich
mianem iumen/arii 83• Klasztor w Zagości
otrzymał tylko część stad książęcych, ale
i tak w skład jego uposażenia weszło 5o
klaczy i 5 ogierów, nad którymi miało
sprawować pieczę dwóch pasterzy. Było
to niewątpliwie stado hodowlane, na co
wskazuje stosunek liczebny klaczy do
ogierów, wynoszący 10: 1 , zbliżony do tak
zwanej sonesty w Europie Zachodniej .
Użyta w dokumencie nazwa emissarij ozna­
cza specjalne ogiery stadne, czyli repro­
duktory. Na dość znaczne rozmiary hodo­
wli w dobrach panującego wskazują też
daniny ze stadnin książęcych dla różnych
instytucji kościelnych, na przykład dla
klasztorów w Tyńcu czy Mogilnie 84.
Obsługa stadnin książęcych w ramach
organizacji ministerialnej jest typowa dla
monarchii wczesnofeudalnej i okresu dru­
żynniczego. Wraz ze zmianami w struk­
turze i organizacji sił zbrojnych, rozbiciem
państwa na dzielnice i nową sytuacją
społeczno-prawną w osadnictwie rola słu­
żebnych osad hodowlanych ulegała sys­
tematycznemu zmniejszaniu, a ich miejsce
zaczęły zajmować służby hodowlane księ­
cia w obrębie jego własnych majątków.
Likwidacja starych struktur jest widoczna
w XII wieku.
Znaczenie konia we wczesnym śred­
niowieczu wyraża się dwustopniowym
charakterem służb związanych z tym zwie­
rzęciem. Oprócz kobylników funkcjono­
wały specjalne służby dworskie pełniące
opiekę nad stajniami panującego, do któ­
rych trafiały konie ze stadnin. Obsługą
1 56
wierzchowców użytkowanych przez dwór
i drużynę księcia oraz jego funkcjonariu­
szy zajmowali się koniarze i koniucho­
wie 85. Ich osady rozrzucone były po całym
kraju w związku z decentralizacją stajni
władcy, który potrzebował ich w różnych
częściach swego państwa. Służebni konia­
rze podzielili los kobylników wraz ze
zmianami zachodzącymi w Polsce w sferze
społeczno-gospodarczej .
Wszystkie służby związane z hodowlą
i obsługą koni książęcych podporządko­
wane były konarskiemu i podkoniemu
(urzędy te należały do naj starszej grupy
urzędów centralnych). Pierwszy z nich
sprawował prawdopodobnie nadzór nad
rozproszonymi po całym kraju stadninami
i ośrodkami hodowli, a wobec przelania
na rycerstwo obowiązku utrzymywania
koni bojowych utracił swe kompetencje
w XIII wieku. Natomiast pod konie za­
jmował się końmi księcia na dworze,
toteż jego obowiązki wygasły nieco póź­
niej 86. Oba urzędy przekształciły się w go­
dności ziemskie nie mające nic wspólnego
ze sprawowanymi wcześniej funkcjami,
które na dworach książąt opolskich i Po­
morza Szczecińskiego już w XIII wieku
przeszły w ręce marszałka, urzędnika ge­
netycznie związanego z zarządem stajni.
Hodowla koni rozwijała się również
w majątkach wielkich feudałów, a od
czasu przerzucenia na barki rycerstwa
obowiązku posiadania własnego oręża
i wyposażenia wojskowego mniejsze lub
większe stada zaczęli utrzymywać nawet
przedstawiciele średniej własności. Stada
bydła czy koni odgrywały duże znaczenie
w gospodarce wiejskiej, a nawet określały
stopień zamożności i siłę wojskową po­
szczególnych możnowładców - jak od­
notował Herbord 87. Na istnienie stadniny
koni w Końskich, należących do Od­
rowążów, wskazuje zarówno sama nazwa
miejscowości, jak i przekazy źródeł pisa­
nych. Stada koni zapisał w 1 1 90 roku
klasztorowi w Busku komes Dzierżek,
a przed 1 2 36 rokiem biskup poznański
Paweł" przekazał cystersom w Henrykowie
38 klaczy 88. Zwiększający się popyt na
wierzchowce i inwentarz roboczy spowo­
dował rozszerzenie kręgu posiadaczy stad,
niewielkich w porównaniu z wielką włas­
nością, ale zaspokajających potrzeby włas­
nej włości. Przy lokacjach nieraz zazna­
czano, iż obejmują one tylko ziemię orną,
łąki natomiast pozostają do dyspozycji
pana gruntowego w celach
nych 89. Wiadomo również, że odbywały
się specjalne targi końskie - jak to
widzimy we Wrocławiu czy w Nysie 90.
W XIII wieku hodowla koni upowsze­
chniła się na tyle, że zajmowała poważne
miejsc; w gospodarce wielu feudałów,
zarówno świeckich, jak i duchownych.
W 1 2 3 8 roku z dóbr biskupstwa wło­
cławskiego wojska pomorskie Ś więtope­
łka gdańskiego uprowadziły
wierzchowych, 229 zaprzęgowych i
źrebiąt. Nieco mniejsze straty poniosły
wówczas biskupstwo płockie i prepozy­
tura strzelneńska 9 1 . We wspomnianym
wykazie strat oddzielono zwierzęta ro­
bocze od używanych pod
względu · na różnice w ich
W świetle rachunków z
roku koń roboczy kosztował
wny. Rumaki bojowe były znacznie dro­
ższe. Na 8 grzywien wyceniono konia
w 1 2 70 roku, a w 12 5 5 roku za każdego
z trzech wierzchowców zapłacono
10 grzywien. Wiadomo też, że Stefan
z Kobylej Głowy ofiarował Henrykowi
I Brodatemu rumaka określonego jako
dtx/rarius i szacowanego na
a było to zwierzę niepospolite, wywo­
łujące swym wyglądem i sprawnością
zachwyt ' księcia i jego otoczenia 92 . 1n-
teresujący zapis zawiera także dokument
biskupa krakowskiego Pełki, który
w 1 1 92 roku zatwierdził zamianę wsi
83 K. Tymieniecki, Maj(fnośi ksiqŻr.a '" Zagości
ipief7Pohle "posażenie klaszforlljoannitó", na tle osadnj,IIPa
ikrzecza ik/nej Nidy. Sttvii"", Z dZiejó", gospodarCU.h
XII ",iekll, w: tegoż Pis"'a "'ybrane, Warszawa 1 9 j 6,
s. 66, 8 j .
84 'Codex dip/o",aticllS ",onasterii Tynecensis, red. W.
Kętrzyński, S. Smołka, Lwów 1 8 7 j , cz. I, nr I ;
Kodeks dyp/o",atyczny Wie//eQpo/ski, red. I . Zakrzewski,
Poznań 1 877, t. I, nr 3 .
85 K . Tymieniecki, Organizacja rze",iosła. . . , s . 37;
tenże, Maj(tnoii.. . , s. 86, 92, 9j�6; K. Buczek,
hodowla­ Ksiqż(ca /tvinoić. . . , s. 29- 3 3 .
86 Z . Kaczmarczyk, Kasztelano",ie feonarscy. Sttvli"",
Z historii "rz(dó", zie",skich i nad",ornych; "Czasopismo
Prawno-Historyczne" , 1949, t. II, s. u- q ; A.
Szymczakowa, Urzrdnicy łrc:(Jccy i sieradzcy ik poło",y
XV wiekII, Acta Universitatis Lodziensis, Folia
Historica, Lódź 1984, nr 20, s. 1 26.
87 Herbordi Dia/og"s de vita s. Ottonis episcopi
babenbergensis, red. J. Wikarjak, K. Liman, Mon"",enta
P% niae Historica, Seria nova, Warszawa 1 974, t.
VII, cz. 3, S. 101-102.
88 A. Gąsiorowski, " Końskie " , hasło w Słownikll
1 77 koni starożytnoki słowiańskich, Wrocław-Warszawa-Kra­
69 ków 1964, t. II, s. 469; S. Arnold, MożnowladZllPD
polskie wiekII XI i XII i jego podstawy gospodarczo­
-społeczne, w: tegoż, Z d�.iejólII iredniollliecza. Wybór
pis"" Warszawa 1968, s. 1 84-1 8 j ; R. Grodecki,
Dzieje klasztor" pre",onstratefiskiego III B"skll III lIIiekach
irednith, Rozprawy Akademii Umiej<;tności. Wydział
siodło ze Historyczno-Filozoficzny, Kraków 1 9 14, Seria II, t.
wartości. XXXII, og. zb. t. ) 7, s. 3 j .
89 Zob. A . Rutkowska-Płachcińska, Ulllagi o gos­
1 2 5 3 i 1 267
podarce hoiklll/anej III Polsce III XIII i XIV lIIiekll,
1,5 grzy­ "
"Przegląd Zachodni , 19j j , R. XI, t. I, s. j 8 7.
90 Historia Śf4.ska . .. , t. I, cz. I, s. 467.
91 Por. J. Szymczak, Straty /Ndnoiciollle i ",ateria/ne
III /eQnjlikta>h ",i(dzydzie/nicolll ych .. Polsce XIII llliekN
(Próba oceny), Acta Universitatis Lodziensis, Zeszyty
po
Naukowe UL, Nauki Humanistyczno-Społeczne,
1978, Seria I, z. �9, s. j j .
92 Ksirga henry/eQlIIska . . . , s. �7�, 279, 2 8 1 , 301;
Kodeks dyplo",atyczny Wie//eQpo/ski... , t. I, nr 607;
28 grzywien, Codex dip/o",ati.1Ir P% "iIU, red. J. Bartoszewicz,
Warszawa 1 8 j 8, t. III, nr 43; por. K. Wiliński, Ceny
/eQni III Polsce ire""iollliecznej, Acta Universitatis Lo­
dziensis, Zeszyty Naukowe UL, Nauki Humanis­
tyczno-Społeczne, 1979, Seria I, z. ) 7, s. 7 j-87'
1 57
między klasztorem jędr.tejowskim a nieja­
kim Niegosławcm. Oprócz wołów
i dwóch koni używanych do włóczenia
bron cystersi mieli mu corocznie przeka­
zywać w rozliczeniu wierzchowca, okreś­
lonego jako ambMlolor (w 1 1 1 1 roku użyto
określenia palt/ridMI). Nie był to koń
zwyczajny, ale w jakimś sensie ułożony,
co już dostatecznie wyróżniało go spo­
śród innych zwierzqt 93. Konie były cennq
zdobyczq podczas wypraw wojennych,
toteż warto przypomnieć, iż wojska Bole­
sława Pobożnego w potyczce w lasach
szuicekich pod Kaliszem w 1 l � 9 roku
z oddziałami Kazimierza łęczyckiego
i kujawskiego zabrały 300 koni wierz­
chowych 901.
Kon ie bojowe wymagały starannej
opieki, ich utrzymanie było więc sprawq
niebagatelnq. Żadnych problemów w tym
wzgl�dzie nie mieli, oczywiście, przed­
stawiciele zamożniejszych warstw społe-
Rokill\o. Grodzisko z XII-Xiii w. (wg otu
ji'" Jt/lllei �/sleitj pod rWo M. Walitkiego, I. I, fOl. J. Frenkd)
czeństwa feudalnego. W przypadku drob­
nego rycerstwa było to już zadanie nielat­
we, skoro w zwierz� należało tyłko in­
westować, jeśli nie używało si� go do
prac gospodarskich. lic wi�c dziwnego,
że Jan Rzeźnik z Raczyc osobiście za­
jmował si� swym wier.tchowcem, który
był - jak wolno podejrzewać - jedyną
oznaką społecznego statusu właściciela,
wyróżniającą go spośród okolicznych
chłopów 95. Nieraz władca starał się zape­
wnić swym rycerzom dochody w postaci
stypendiów umożliwiajqce im nie tylko
wyposażenie w broń, ale także utrzymanie
wierzchowca. Z sytuacją taką spotykamy
się w 1184 roku, kiedy Henryk IV Prawy
odzielił od wsi Dobrzyń dwa łany warte
40 grzywien i przyłączył je do wsi Lubsza,
należącej do niejakiego Sędka, z obowiąz­
kiem pełnienia slużby konnej przez jej
właściciela 96. Wyrazem znaczenia koni
bojowych i troski okazywanej im przez
panujących jest zapis w stamtach Kazi­
mierza Wielkiego, zabraniający zajmowa­
nia "iMmenla indomila". czyli okazów stad­
nych, mimo znalezienia ich w szkodzie97•
9. Fonyfikacje drewniano-ziemne
Fortyfikacje z okresu rozbicia dziel­
nicowego pod względem konstrukcyjnym
i technicznym nawiązywały do warowni
okresu wczesnofeudalnego 98. \VI dalszym
ciągu dominowały obwarowania drew­
niano-ziemne i drewniano-ziemne z uży­
ciem kamienia bez zaprawy, które stoso­
wano zarówno w obiektach o charakterze
wojskowym oraz w centrach administracji
państwowej, jak i w ośrodkach życia
gospodarczego oraz siedzibach rycerskich.
Wiek XIll zapoczątkował najpierw na
Śląsku, a następnie w innych dzielnicach
epok� kamienia i cegły w budownictwie
obronnym, ale materiały te w całej pełni
upowszechniły si� dopiero w następnym
okresie, tOteż omówione zostaną szerzej
ry umożliwiał załodze stawianie oporu
nieprzyjacielowi. Stanowi ł go wał drew.
niano-ziemny z umieszczonymi na szczycie
stanowiskami, a przestrzen, jaką one za­
mykały wraz ze znajdującymi się w ich
obn;;bie budynkami, tworzyła podstawową
strefę obronną. Kolejne linie obrony
w postaci fosy i dodatkowych walów
wchodziły w skład zewnętrznej strefy
obronnej. Na proporcje mi�dzy nimi
wskazuje przykład fortyfikacji Ryczyna na
Śląsku, liczących }60 metrów obwodu
(1�4 x 146 metrów w średnicach) \00. Fosa,
wały i majdan zajmują łącznie 14 000 m2,
z tego na fosę przypada 4 000 m2, na
majdan j 000 m2, natomiast na wały obron­
ne aż 1 j 000 m2. Jak z tego wynika, zabiegi
budowniczych szły w kierunku maksymal­
nego zabezpieczania grodów za pomocą
potężnie umocnionego podstawowego ob­
wodu warownego, stanowiącego funda­
ment obrony biernej; obrońcy wykorzysty-
93 KMkkstlJP"'-"Iyt".1 Mahp./slei, wyd. F. Pieko­

w kolejnym rozdziale. �i';5ki, Kraków ,816, I. I, nr l, 8; SI,.."i! I.tti".1

Każdy obiekt o charakterze warownym
reprezentuje określony system obmnny,
stanowiący o jego istocie i wartości użyt­
kowej w danym okresie historycznym.
Do realizacji odpowiednio dobranych spo­
sobów obrony wykor.tystywane były na­
turalne i sztuczne elementy obronne waro­
wni, spośród których najważniejsze � Grunhagen, CtNkx dipb",,,I;{1Is Silili"." Wloclaw
w ujęciu modelowym - to przeszkody,
stanowisko oraz schronisko9\). Występo­
wały one również w założeniach grodo­
wych, jakkolwiek znajdujące się w nich
wały drewniano·ziemne były jednocześnie
i przeszkodą, i stanowiskiem, a ich zabu­
dowa wn�trza nie stanowiła typowego
schroniska podczas walki.
O charakterze warownym grodów prze­
sądzała budowa obwodu obronnego, któ-
indJtio",uttlUj ", P,U..., red. M. Plew, Waruawa
'91 J, l. I, up. 470; F. Bujak, SIIIIlitI NJi ol4dlritr.,,1/t
M".lopt;lslei, Kraków ''JOl, s. lOZ; S. Trawkowski,
GIIrpodtlrlca ..ul!Uj """-rMJri rylfm!Uj tlIJ IJoI".1_
Ś4rb ", XIII ..irb, Warsuwa '919, s. 94.
'H J. Szymcuk, W"./Iei , J:A.n:.ltlMą lteltJ:4. .. ptŃD
..it
XIIl ..ub, "Rocznik Kaliski", '914, I. VU, s. '7.
M }(Ji«" ht1rryJ..o..ska..., s. H'.
'16 Rtgestr" tllr ub/uiuM" Gt/rbirbl" �d. C.
,886, I. VII, cz. l, nr ,81l.
'T1 Zob. J. Mall,lszewski, P«zqlA:i IIOII'IJU/",l!' t".·
PrtJl,1I Jr.o1isleirl!', KHKM, '914, R. II, a. 1, s. 646.
'II Zob. I,Iwagi w$co:pne A. Nadolskiego, gdzie
omówiono podS(:llwowe wydawnictwa ir6dd an::heo­
logicznych do fortyfikacji drewniano-ziemnyth.
99 J. Bogdanowski, S "Slt." _"lU ", eltitjMb
jDrl.J.ftl:Mji, Teka Komisji UrbaniSTYki i Arthilektury.
l�, I. III, s. ,,6.
100 J. Kram2orek, Wtt,mtli r,J"i.",UrtIll rw'tishl
� ".. Śl.qsb, Wroclaw-Waruawa-Krak6w
,�, s· H·

158 159

wali go także do obrony czynnej miotając
różnego rodzaju pociski 101.
O budowie i konserwacji grodów częs­
to czytamy w przekazach źródeł pisanych.
Są [O wszakże zazwyczaj bardzo lakonicz­
ne w treści wzmianki, odnotowujące fakt
wzniesienia bądź odbudowania danego
dzieła obronnego lub mówiące o powin­
nościach ludności chlopskiej na rzecz
podnoszenia obronności k�ju 102. Nie
oznacza to jednak, iż średniowieczni kro­
nikarze pomijali całkowicie problemy wy­
siłku budowlanego oraz zagadnienia tech­
niczne i technologiczne związane ze wzno­
szeniem umocnień grodowych. Nie są
one zbyt liczne i bogate w szczegóły, ale
w�z z materialem uzyskanym podczas
badań archeologicznych dają nam obraz
tych czynności.
Prawo budowy fortyfikacji należało do
władcy. Znajduje tO potwierdzenie w do­
kumencie papieża Urbana IV, wydmym
w 1162. roku w związku z zatargiem
księcia łęczyckiego i kujawskiego Kazi-
160
Kalisz. Fragment bwy ka·
miennej walu grodowego
:I: XII w. (wg CJtitJh' Ittllh
poJJlitj pod red. M. Walickic·
go, t. I, fot. J. FrankeJ)
mierza Konradowica z biskupem kujaw­
skim Wolimirem. Czytamy w nim miano­
wicie, iż oprócz księcia nikt nie ma p�wa
budować grodów ("prefer dlic""" , caslrMm
edificart /'lon licet" 103). Niekiedy panujący
wydawał zezwolenie na wznoszenie for­
[yfikacji w dobrach posz(,;zcgólnych feu­
dałów lub na określony obiekt. Wolimir
uzyskał je w 12.66 roku w odniesieniu do
Włocławka, który mógł obwarować kon­
strukcjami z kamieni, cegły lub drewna 104.
Nalcży wszakże podkreślić niechętny StO­
sunek książąt do takich inwestycji, i tO
nie tylko wnoszonych przez własnych
poddanych. Leszek inowrocławski zasta­
wiając w 1304 roku zakonowi krzyżac­
kiemu ziemię michałowską zastrzegł, aby
jej nowi użytkownicy nie wznosili żad­
nych umocnień wbrew jego woli ("conlra
"oslram volMnlaltm nMllam m1tllicio"tm .on­
slrllan!" lOS).
Utrzymywanie grodów w stałej gotO­
wości bojowej nalcżało do obowiązków
ludności z włości fc;.udalnych zamiesz-
kującej prł:ylegle do nich obszary, totci
decyzje w tej sprawie podejmowano
podczas narad z udziałem szerszej re­
prezemacji społeczeństwa, głównie rycer­
skiej jego części. Nad modernizacją sys­
temu grodowego radzono na kolok­
wium odbytym w czerwcu U H roku
we Wrocławiu w obecności księcia Hen­
ryka JI] 106. Również w myśl postano­
wień zjazdu koszyckiego z 1 3 74 roku
wznoszenie nowych warowni przez lud­
ność okolicznych powiatów odbywało
się za radą i wiedzą tamtejszych panów
(,,(Mm (onlilio et COmenJ1i eorundem barD­
nMm" 107).
Całkowitym milczeniem pokryta jest
w źródłach sprawa organizacji prac pod­
czas wznoszenia fortyfikacji, 11 zwłaszcza
wszystko to, co jest związane z opraco­
wywaniem planów budowlanych. Sytuo­
wanie warowni w miejscach obronnych
" SJ»nŃ!J ttItJł{]"Of/;1I ; MmI'!1 �.,..., s. ,-6,.
"in lilM e/ !UJ/lITe stawiało prł:ed budow­
niczymi wysokie wymagania, chociażby
ze względu na to, iż plac budowy znaj­
dował się zazwyczaj w najmniej takim
pracom sprzyjających warunkach. Byly tO
przeważnie wyspy lub półwyspy jeziorne,
zlewiska rzek, tereny podmokłe, wynie­
sienia skalne itp., co w znacznym stopniu
utrudniało transport materialów. Równicż
z &.ktu wznoszenia skomplikowanych nie­
jednokrotnie konstrukcji, konieczności
zastosowania w praktyce paw statyki
i znajomości geologii, litOlogii oraz geo­
metrii wynika, iż przygotowanie planów
i nadzór nad pracami budowlanymi spo­
czywał w rękach ludzi o odpowiednich
kwalifikacjach i wiedzy z zakresu inżynie­
rii wojskowej. Wykorzystanie sil facho­
wych przy wznoszeniu warowni odnoto­
wują źródła ruskie, mówiące o gorod"i/eoch
i ogorodni/eoch 108. Helmold w swojej Kro/'liu
Słowian napisał, że wiosną 1 1 34 roku cesarz
wysiał w ł a ś c i w y c h mężów w celu
161
zbadania przydatności pewnej góry do
zbudowania warowni, a gdy ci uznali to
za możliwe, przystąpiono do pracy 109.
Pcwne elementy planowania, zwłaszcza
przestrzennego, dostrzegamy też w zna­
nym opisie wznoszenia grodów przez
zachodnich Słowian, zawartym w relacji
Ibrahima ibn Jakuba. Informuje on o wy­
znaczaniu kolistych lub czworobocznych
placów � zgodnie z planem, na jakim
miał być zbudowany gród. Kolejne fazy
budowy to kopanie fosy, umacnianie wy­
rzucanej ziemi dylami i belkami do pożą­
danej wysokości wału obronnego, założe­
nie bramy i przerzucenie nad fosą drew­
nianego mOStu 110.
101 Omawiaj� je m.in.: B. Miśkiewicz, Rotll'6}
slał]tb pllllJeJ6at #�fll at P�/J(t tItJ ptH�� xv .,;tlut,
Poxnań '96". s. łl9"""ll>sJ, ł9 1 , 191; J. S:l:ymczak,
lo:! Zob. J. Malu5ullo'ski, /lIIl11l111ittt tlWlfOlllir'{IIJ
., Jobrub KU'«H4" P�/J(t JtJ ffJht 1)11, PO:uwl 19,6,
s. 11-)0; S. M. Zaj�czkowski, S/�bo rwjd:o.,1I (bkp6.,
., P�JI{I JtJ ptHD"J XV lfI;tlut, ł..ódź 1918, S. S)'"91;
lenże, } JI."o/I/eIJ�/fI
Udt;lIlllId,,�ki lfIiljlkit} IV f'Dllkie
s. ""-'9. 69-71.
103 Zob. J. Matuszewski, l"'lIIlI1Iil,1 ,/elJII�lIIjf{1I.J
$. 'H·
10< ClNltx dip/�lIIl1liflll P�/�"illt, red. L. R.zyszczcw­
ski, A. Muakow$ki, Waruawa .S"S. I. 11, nr S9'
I� D#lutlllttlt.J 1ut}1I.,IJd, i 1II11{�.,iuJ:ie n,.,ot";
'
t XIlI lfIitlut. red. B. Ubnowski, Archiwum Komisji
Hi$torycmej, Kraków .S8S, t. IV, nr 6", $. z,8�z'9.
IIIi lVitgll «",,/w.,lleo..., $. l76.
107 KlNltks 4Jpklllat.Jr'{".} WitikDf'Dllki... , t. III,
nr '70<).
1011 M. N. Tichomirow. Drit."itf1l11ki}, lf"odII,
Moskwa 1916, s. 79"""80, 'H.
109
Htllll�iJi pmłrytm' &t�il1l1il CbrDIIi(" Slol't1flllll,
red.H. Stoob, "Ausgewihlle Quelkn ZUI dc:utsehen
Geschichte &5 MittebJters. Freihen ..om Stcin·
GedachlniuuJg;obc", Berlin 1'Jb}, I. XIX, s.
'98-199.
11(1 Zob. A. NadoJski, W. Sulikowsb.., BtJ,.,.",;fh-v
WroN", P�llki IfIrttllNftl/Jollltj .. iwitlh f!MdpiSll�b,
Zesz. Nauk. UL, Nauki HumanistYC"lJlo-Społeczne,
19H, seria l,!. 7. s. 117.
 3 metrów; fosy głębsze spotykamy spora­
dycznie.
Przedstawione dane wskazują, iż wy­
konanie fosy wymagało zaangażowania
wielu ludzi. W grodach dużych, o średnicy
100 metrów, długość fosy dookolnej
o szerokości 10 metrów, oddalonej od
lica wału o j metrów, wynosiła około 400
metróW. Podczas kopania takiego rowu
o głębokości I,j mctra należało wybrać
około 6 000 m3 ziemi. Z uwagi na uciąż­
liwe warunki pracy w wykopic przyjmu­
jemy 6 m3 jako normę dzienną dla jednego
kopacza 112. W związku z tym na zrcalizo­
wanie tego przedsięwzięcia niezbędne było
Iłudowa grodu. Miniatum z utopis" �dZiwilloJJ!Jlci,f.O (fot. J. Frcnk.el)
około 1000 dniówek roboczych. Poza
kopaniem rowu niejednokrotnie trzeba
w tym celu naturalną rLeźbę ukształtowa_
nia terenu (na przykład wąwóz w San­
domierzu) oraz zbiorniki wodne i położe­
nie półwyspowe. Wykopanie fosy u nasa­
dy cypla wrzynającego się w jezioro czy
połączenie jej na jakimś odcinku z rzeką
zmniejszało w poważnym stopniu wysiłek
budowlany.
Sytuowanie wielu warown'i w bezpo­
średniej styczności ze zbiornikami wo­
dnymi lub w najbliższym sąsiedztwie te­
renów podmokłych wymagało utwardza­
nia podłoża, zwłaszcza pod konstrukcje
wału obronnego, oraz izolowania jego
dolnych partii, by uchronić je przed ni­
szczącym działaniem wody. Osiągano to
dzięki stosowaniu różnych materiałów

Słuszność spostrzeżenia co do kształtu
warowni potwierdzają prace archeologicz­
ne na poszczególnych grodziskach, wśród
których przeważają obiekty o założeniu
kolistym lub owalnym oraz zbliżonym do
czworoboku z zaokrąglonymi kątami. Za­
decydowały o tym względy militarne,
wyrażające się dążeniem do skracania linii
obrony zamykającej maksymalnie dużą
przestrzeń jak naj krótszym wałem obron­
wykopanie fosy, która broniła dostępu do
większości warowni na obszarze Polski.
Spełniała ona funkcję rowu odwadniają­
cego, ale przede wszystkim uniemożliwiała
podprowadzenie machin wojennych
w bezpośrednie sąsiedztwo wału obron­
nego. Było to jedno z bardziej praco­
chłonnych i uciążliwych zadań, zwłaszcza
gdy prace odbywały się na terenie pod­
mokłym i woda zalewała wykop. Niekiedy
było wykonać inne czynności dodatkowe, i metod, zazwyczaj bardzo prostych, ale
jak zabezpieczenie fosy przed osypywa­ jednocześnie skutecznych. Warto w tym
niem się jej ścian i zamulaniem dna. Znane miejscu odnotować fakt tradycyj ności
są przypadki utwardzania ścian wykopu tych zabiegów, występujących w nie
oraz umacniania ich brzegów faszyną, zmienionej postaci na przestrzeni od cza­
plecionkami bądź drewnem. Niekiedy sto­ sów przedpiastowskich aż po schyłek
sowano dodatkowe utrudnienie dla for­ średniowiecza, a nawet później. CzęSto
sujących przeszkodę wodną w postaci posługiwano się piaskiem wydobytym
ostrokołu sporządzonego z ukośnie wbi­ podczas kopania fosy, a także ziemią
tych w dno zaostrzonych pali drewnianych i gliną. Istniejące pierwotnie niewielkie

nym. co dawalo korzyści polegające na warunki terenowe determinowały wiel­ - jak to widzimy na przykład w Lądzie. wzgórze uformowano pod budowę rdze­
mniejszym zużyciu sił i środków niezbęd­ kość tych sztucznych przeszkód wodnych. Czas niezbędny do wykopania i uzbrojenia nia wału obronnego w Pułtusku przez
nych do jego wzniesienia. Wzięły one W usytuowanym na wyniesieniu nadrzecz­ fosy należy zatem powiększyć o czas

górę nad względami natury technicznej,
wynikającymi z trudności konstrukcyj­
nych przy budowie obiektu na planie
koła lub owalu. Jest wszakże faktem, iż
nym Wyszogrodzie koło Bydgoszczy fosa
miała różną szerokość i liczyła od 10 do
28 metrów szerokości i 6 metrów głębo­
kości. Jeśli chodzi o inne miejscowości,
potrzebny do wyrębu, transportu i obró­
bki drewna lub innego materiału oraz
zamontowanie wykonanej z niego kon­
strukcji w rowie - równy przynajmniej
111 Rozdział tcn opmcowano w dużej mierze na
podstawie pmcy: J. Szymczak, Grody ., Polm JroJ.
kowd i z",hoJ"id .II okr.�ie "'Zbici ll "tir/ni,o_go... ,
uzupełnionej iródłami dotyczącymi obiektów w in­

dzięki temu elimmowano słabsze odcinki
umocnień powstające w prostokątnych
załamaniach konstrukcji drewniano-ziem­
nych. W tym należy chyba upatrywać
to w Kątach Wrocławskich miała ona 1 5
metrów szerokości, w .Międzyrzeczu wiel­
kopolskim i Ryczynie na Sląsku - po 10
metrów, natomiast w Lądzie, Łęczycy,
połowie czasu przeznaczonego na kopanie
fosy. Daje ro łącznie około I j OO dniówek
roboczych, czyli, przykładowo, 500 robot­
ników w ciągu 3 dni. Okres ten powinien
nych dzielnicach Polski.
m W świetle norm z XVII wieku jeden kopacz
mial norm� dzienną 9 ml U. Naronowicz·N:lfoński,
&mo/lln;rm 'lIID}tntu, red. J. NOWllkowa, Warszawa
"J17, $. '44). natomiast oDe.:nic na odspojenie

źródeł owej tendencji do zaokrąglania
fortyfikacji w miejscu łączenia poszczegól­
nych boków czworokąta czy innej podob­
nej figury geometrycznej 111 .
Jedną z ważniejszych czynności w po­
czątkowym okresie budowy grodu było
Sądowlu i Wiślicy rowy wykopane ręką
człowieka były szerokie na 5 metrów.
Grody w Rękoraju koło Rozprzy i Kołcl­
rąbiu koło Znina opasywały przeszkody
wodne do 2 metrów szerokości. Głębo­
kość fos kształtowała się na ogól od I do
być możliwie krótki, aby woda nic zale­
wała wykopu w trakcie pracy. Praco­
chłonność takiej inwestycji i trudności
związane z jej realizacją powodowały, iż
budowniczowie starali się skrócić mak­
symalnie długość rowu, wykorąstując
w wykopie szerokoprzcstrzennym , m) ziemi suchej
lub wilgotnej i odrzucenie jej do 2 m w bok lub
'.1 m w gó� przewidywano w polowych w:uunk2ch
1,2 godziny dla ziemi II kategori i lub z godziny dla
ziemi III kategori i - Zllg"on;nrill lubnit!{,1It pru
nidelÓ'.),/) prl1rl1r/) spoltt!{,1IJ'/) m/odzirf.J. [Warszawa
1910] s. 131.

162 163

BudoW2 grodu. Miniatunl. z u/opil" RmI'{.i.,ilw"lkir� (fot. J. Frenkd)
nawiezienie w pierwszej ćwierci XnI
wieku ogromnej masy piasku, wyrażającej
się: liczbą 10 000 m). W wyniku tych prac
drewniane konstrukcje grodu leżały pię:ć
metrów powyżej lustra wody w Natwi 113.
Na podłożu b2.gnistym naj�ciej po­
sługiwano się: wiązkami faszyny, z czym
spotykamy się: w Gdańsku, Kruszwicy,
Nakle, Saotoku, Sądowlu, natomiast fa­
szyna i glina posłużyły do sporządzenia
podwaliny w gtodzie-ryczyńskim. Nieraz
przed położeniem warstwy faszyny usu­
wano górne warstwy gleby aż do calca
(Mię;dzyrzecz). Wykorzystywano również
płaty kory brzozowej i sosnowej (Sieradz)
oraz gałę:zie, wióry i drobne odpadki
drewna (Kalisz, Rozprza, Srem, Janków
koło Inowrocławia, Czersk, Łęczyca).
Swego rodzaju izolacją w Kaszubie kolo
Konina był natomiast podkład z rudy
darniowej o grubości około 40 centy­
metrów.
Sredniowieczni bu.downiczowie
trzymali się: jednego wzorca, posługiwali
na wypię:trzeniach skalnych podwalina
umocnień spełniała nadto rolę: warstwy
wyrównawczej w stosunku do nierówno­
ści naturalnego podłoża (Strzegom) m.
Te żmudne i pracochłonne czynności
były konieczne, aby zapobiec przemiesz­
czaniu się: bardzo ciężkiego masywu wału
obronnego zbudowanego z drewna, ziemi
i kamieni. Na terenach obfitujących w la­
sy, które zapewniały dużą ilość budulca,
panowała powszechnie konstrukcja rusz­
towa (opisana w rozdziale o fortyfikacjach
wczesnośredniowiecznych). Konstrukcję:
tę:' zastosowano mię:dzy innymi przy bu­
dowie zasadniczego zrę:bu umocnień gro­
dowych we Wrocławiu, liczących 1� met­
rów szerokości u podstawy i wysokich na
la metrów. Jego kubatura wynosiła około
40 000 ml, z czego połowę stanowiło
drewno, uzyskane z około 70 hektarów
się też różnymi materiałami, co dobrze
lasu 118. Budulec sprowadzano na plac
świadczy o ich umiejętnościach! a także
budowy zapewne drogą rzeczną, nato­
wicdzy z zakresu geologii i praw statyki.
miast obróbkę: drewn2 wykonywano częś­
Potwierdza to najlepiej przykład Pozna­
ciowo w trakcie budowy na samym wale
nia, gdzie w zależności od rodzaju pod­
Gednocześnie na pełnym obwodzie ob­
łoża zastosowano różne metody wzmac­
warowań). Całą konstrukcję: uzupełniała
niania gruntu. Na jednym odcinku po­
ława w rodzaju okładziny skrzyniowej
służono się faszyną, na innych jedną
z belek, wypełnionej kamieniami. Element
lub kilkoma warstwami plecionych mat
tcn znajdował się: w wielu innych grodach,
z gał�i, gdzie indziej wykorzystano te­
a w Poznaniu liczył sobie około 4-6
chnikę: pilotowania \ 14.
metrów szerokości i przynajmniej 3 metry
Przygotowanie 8!untu pod budowę:
wysokości. Przylegał on do zewnę:trznej
warowni było szeroko stosowane przez
partii fortyfikacji, w której zastosowano
Słow"ian . Dotycz·Y -to grodów ruskich
konstrukcję: hakową, do czego wykorzys­
zakładanych na terenach lessowych, po­
tano kłody drewna z zachowanymi czę:ś­
dobnie wyglądała sytuacja na obszarze
ciowo konarami. Przeprowadzone obli­
zachodniej Słowiańszczyzny l IS. Nie stwier­
czenia wykazały, iż na l metr wału grodu
dzono natomiast śladów tego typu zabie­
poznańskiego zużyto 46 ml ziemi, 42 m3
gów w ziemi krakowskiej, co tłumaczy
drewna i 4 m) kamieni, co ważyło łącznie
się: faktem wznoszenia tutaj najstarszych
około 114 ton. Jeśli średniowieczna fur­
grodów na glebach cię:żkich, zapewniają­
manka parokonna o drewnianych osiach
cych dobrą statykę: budow2nych konstruk­
była w stanie przewieźć jednorazowo
nie cji, oraz sadowieniem ich n2 sk2łce wa­
ładunek o w2dze około 700 kilogramów,
piennej "'. W warowniach usytuowanych
to w celu przetransportowania takiej ilości
164
165
budulca niezbędne było blisko t 80 dwu­
konnych wozów chłopskich. Określa nam
to wielkość wysiłku transponowego przy
budowie całego obwodu fortyfikacji li­
czących do 400 metrów długości.
W konstrukcji rusztowej wzniesione
były obwarowania grodu bnirl.skiego we
wszystkich trzech fazach użytkowania
obiektu. W fazie datowanej na przełom
XII i XII1 wieku stan�y one na dwu­
poziomowej podwalinie z dębowych bali
a średnicy sa centymetrów w konstrukcji
hakowej. Do budowy rusztu w umoc­
nieniach Czerska, mających 20 metrów
szerokości u podstawy, zbudowanych
w pierwszej połowie XII wieku, użyto
dę:bowych belek i połówek dartych klina­
mi, ulożonych poprzecznie na wzdłużnych
legarach. Przestrzeri pomię:dzy warstwami
drewna przesypywano ziemią zmieszaną
z gliną, a jako zabezpieczenie przeciw­
pożarowe służył płaszcz giniany
l na ze­
wnę:trznym stoku wału obronnego. Ścię:de
lU A. Gokmbn.ik, w�, pn. dr,..,... "z ot·
chhni. wieków", 197., R. XLIV, nr J, s. 178.
II' W, Hensc:l, Ort.,,,u,,,, ur6(tfiłt!u, .. E.npit
ŚrtxJhrnWsrl»MR j, w; ArtbH/� ; prUml0ri4. SIIIIii4
; l:{J:irr. Wroebw 1971,5. IIl-u6.
II! P. A. Rappopon. Ort,"h p. ii/oni rllSlbl'
"j",lII!" tDliltUI»i/l X-Xlll lllitb... Moskwa-Lenin·
grad 1916, s. 7'; W. Unverzagc, E. Schuldl, Dil
Altsgr/lbll1/gt" /lllf /k", Sp.ilsJ..,irrlN" &rp"llI -
&bTtlf·Liiłxhi", Krtil Tt/trO.., ..lahrbuch fUr Boden·
denkmalpflege in Mecklenburg", 1917, ł. I j J-1l6;
W. Henscl, Drr.,,,i,.,,, "l1ffKtfirllu,...• ł. 111.
116 E. Diłbrow5ka, WitJhI f/W!J P4r'{II'{.II t6NU}
Wirł.J. Zr IIl1(/ii., lfIlIi Nlt")r", o"l/l"itllrji Itrylłri4/M.
.pkl1f;t""rj., Vll-X .,itleM. Wroclaw 197), 5. 17·
117 J. Kaim.ierc:zyk. K.",i",,,, 1U11f1"'J �"", ".
Jćlll Ji4Sl:id, .., VIII-XII ";ru, w; PK'{qll:i t/l.):hI
., Pobu, Pnl.ce Naukowe lnslylulu HiSlorii Ar­
chitektury, SZluki i Techniki Politechniki Wrocbw­
skiej, nr u, Srudi2 i Maleriały, nr " 197 •• ł. H·
III W. Kotka, E. Ostrowska, P,�, »'}bptUi
lbH
IN WflKJa.,ill lll 1.1Mb 11ł�I"I, "Sludia Wezc.sno­
średniowkczne", 19'" L Ul. 5. 17".
 odpowiedniej liczby drżew, ich transpon
i obróbka to tylko niewielka część czyn­
ności związanych z budową umocnień.
Dochodziły do tego jeszcze prace przy
ukladaniu poszczególnych warstw bier­
wion oraz dostarczenie olbrzymiej ilości
ziemi i gliny. Nie zawsze bowiem starczało
tego, co wydobywano z fosy, zwłaszcza
gdy niezbędne było utwardzenie podłoża
pod konstrukcje; walu. Dla potrzeb budo­
wniczych grodu w Chmielnie koło Kartuz
żwir wybierano z miejsca odległego około
kiłometra od placu budowy 119.
Drugi typ walów drewniano-ziemnych,
noszący nazwe; przekładki dwukierunko­
wej, charakteryzuje sie; układaniem bier­
wion warstwami na przemian wzdłuż
i w poprzek biegu umocnień, które prze­
sypywano ziemią, zazwyczaj zmieszaną
Mrówki. Grodzisko (u góry) i rekonstrokcja gródk>l (u dołu) (wg T. Now>lkowej. (ot. J. FrenkcJ) z gliną. Całą konstrukcję wzmacniały
przeważnie haki, lico wału oblepiano gliną
lub wykładano zwartym brukiem kamien­
nym, a wie;c podobnie jak w technice
rusztowej. Zastosowano ją w Starorypinie,
gdzie każdą podwójną warsrwe; drewna
- ułożonego podłużnie i poprzecznie -
przykrywano dużą ilością ziemi, jeszcze
obecnie dochodzącej do 60 centymetrów
grubości. Mimo to obwarowania zostały
jednak spalone. W trzeciej fazie istnienia
obwarowań w Wyszogrodzie koło Byd­
goszczy przekładka składała się z belek
o średnicy zo centymetrów i piasku,
wzmocniona na licu zewnętrznym kamie­
niami, podczas gdy wewnl<trzne oblepiono
gliną. Jak wskazuje przykład fortyfikacji
otaczających gród gnieźnieński, I metr
wału (zo-metrowej szerokości i I I-met­
rowej wysokości) o kubaturze 14) m3
zawierał ) 6 m3 drewna konstrukcyjnego,
co przy 30� metrach jego długości składa
się na olbrzymią mase; przeszło 17 000 m3
tego surowca; resztę stanowiła ziemia.
Wznoszenie tego typu umocnień odby-
167
wało sie; równoczeiinie na całym obwodzie
wału. którego poszczególne odcinki, dłu­
gości z40 centymetrów oraz wysokości
i s7.crokości równej wymiarom umocnień,
wykonywały oddzielne grupy ludzi. Wano
również odnotować, że granice niektórych
odcinków wyznaczały długie cienkie koł­
ki, a określają je ponadto różnice w ukła­
dzie bierwion i skład ziemi użytej do
przesypywania poszczególnych warstw.
Wynika z tego, ż
i pracujące ekipy czerpały
ziemię z różnych miejsc, co w pewnym
sensie wskazuje na organizację prowadzo­
nych na tym obiekcie prac. Podkreiilić
należy układanie wszystkich warstw na
jednolitej wysokości na całym obwodzie
wału. Nie były tO zatem oddzielne, lecz
zazębiające się nawzajem SlOSy, tworzące
spójną konstrukcję, wznoszoną pod kie­
runkiem specjalistów 120.
Wiele fortyfikacji zbudowanych było
w konstrukcji skrzyniowej, która przeszła
ewolucje; od wałów z podwójnymi ściana­
mi palisadowymi do wznoszenia obok
siebie prostokątnych skrzyń z drewna.
Ich wypełnisko stanowiły ziemia z kamie­
niami. glina oraz drewno. Skrzynie wy­
konywano zapewne na placu budowy.
Wskazuje na to przykład PrzYlOku kolo
Zielonej Góry, gdzie znaleziono odpady
ciesielskie w postaci klocków o trapezo­
idalnych bokach, powstałych podczas wy­
ciosywania siekierą gniazd w bierwionach,
z których formowano na zrąb skrzynie
o szerokości 4 metrów. W Kaliszu łączono
je techniką hakową. Niekiedy przed roz­
sunie;ciem ścian chroniły wbite pionowo
"' ],'f�'''Q/�' ArthN'�gi'tll}. &Juilt ",Al IIJJ.
WarsuWll '974, s. 16�168.
120 G. Mikobjayk, PD't4.lki G"j�"". SJ,.am M4
'{rtidlQmi Qrtbu/�!.i't".J"';' W>lcsz>lw>l-Poznań 1912. $.
101; por. B. Miśkiewia, KtJlUlrwjQ it#lir�"'Q ... jJQl­
shm mJ"iD...urt".J'" blltk..."ira.'u f>łm,"Il}'" .. Archeo­
logia Polski". 1919. t. III. $. H�J46.
w grunt słupy. Tak było w Uj ściu, tak też
umocowano skrzynie zarówno w star­
szym, jak i młodszym wale z XIII wieku
w Sieradzu, wspomniane zaś słupy miały
prostokątny przekrój . Skrzynie liczyły od
1 80 do 200 centymetrów długości oraz 60
centymetrów szerokości i wypełnione były
między innymi gliną i belkami dębowymi,
ale odsłonięto też zawartość w postaci
kamieni i ziemi. Gród w Stawach koło
Jędrzejowa z przełomu XI i XII wieku
miał skrzynie o wymiarach 2 3 0 X 2 5 0 cen­
tymetrów, natomiast boki skrzyń w Gród­
ku Nadbużnym, funkcjonującym od koń­
ca XI do XIII wieku, mierzyły sobie od
270 do 5 00 centymetrów 121 . Ich wewnęt­
rzne ściany były pionowe, te zaś tworzące
lico wału uformowano skośnie. O wyso­
kim kunszcie budowniczych grodu w tej
ostatniej miejscowości świadczy fakt, iż
w celu uzyskania kolistego narysu for­
tyfikacji zmieniano nie tylko kształt i wy­
miary skrzyń, ale także odstępy między
nimi, zachowując jednocześnie ciągłość
obwodu warownego i prawie identyczną
szerokość umocnień na całej ich długości.
Taką samą konstrukcję miał wzniesiony
w pierwszej ćwierci XIII wieku wał grodu
gdańskiego, a poszczególne skrzynie, zbu­
dowane z dębowych bali o średnicy 1 8-2 3
centymetrów, miały wymiary 470 X 340
centymetrów. Wypełniono je ziemią, gliną
i kamieniami, natomiast lico wału pokryte
było płaszczem glinianym. Pomimo to
w dokumentach z XIII wieku czytamy
o niebezpieczeństwie pożaru zagrażającego
fortyfikacjom z powodu niedbalstwa mie­
szkańców bądź wywołanym celowo przez
nieprzyjaciela. W styczniu 1 27 2 roku woj­
podpaliły 122 . Podobne umocnienia ota­
czały Sandomierz i Przemyśl, a interesu­
jącego materiału dostarczyły badania na
grodzisku w Ryczynie, gdzie wnętrze
skrzyń wypełnione było silnie ubitą gliną,
nałożoną na belki w układzie ruszto­
wym 123. W ten sposób eliminowano na­
cisk gliny na ściany umocnień, gdyż wią­
zało je drewno. Konstrukcję skrzyniową
stwierdzono również w fortyfikacjach
Opola, których obwód od strony zewnę­
trznej liczył około 3 5 0 metrów 124. Ich
budowa była więc dużym przedsięwzię­
ciem. Wał tamtejszy składał się ze 1 2 5
odcinków, które wyznaczały boczne ścia­
ny skrzyń, ustawione na szerokość ob­
warowań w trzech rzędach. Ze względu
na kolisty narys fortyfikacji skrzynie miały
kształt trapezu. Do ich wykonania zużyto
około 1 800 m3 drewna, głównie dębiny (z
obszaru około 6 hektarów), nie występu­
jącej zbyt licznie w bezpośrednim sąsiedz­
twie placu budowy. Jak z tego wynika,
konstrukcja skrzyniowa była bardziej
oszczędna pod względem wykorzystania
surowca drzewnego, natomiast jej zasto­
sowanie wymagało bardziej doświadczo­
nego w obróbce drewna zespołu ciesiel­
skiego.
W wielu przypadkach stosowano jed­
nocześnie oba rozwiązania konstrukcyjne.
Nieraz była to przekładka u dołu, nato­
miast skrzynie stanowiły zwieńczenie ob­
warowań (Łęczyca). Spotykamy się też
z sytuacją odwrotną (Legnica, Sieradz).
W ostatniej fazie istnienia umocnień gro­
dowych w Bninie z XIII wieku, zbudo­
wanych w technice rusztowej, podstawę
wału na pewnym odcinku tworzyły skrzy­
dowały się dwa rzędy skrzyń, do których
przylegała przekładka. W odwrotnej kolej­
ności były one ustawione we Włocławku
oraz w Okopach koło Sieradza. Wał grodu
radomskiego, szeroki u podstawy na 1 2
metrów, zbudowany był z trzech części.
Zewnętrzną ( 1 60 centymetrów szerokości)
i wewnętrzną ( 2 5 0) zajmowała przekładka,
w środku zaś zalegały warstwy gliny
przemieszanej z iłem i ziemią. Względy
oszczędnościowe zarówno w odniesieniu
do budulca drewnianego, jak i wysiłku
ludzi rysują się tutaj wyraźnie 125 .
Świadectwem dużych umiejętności bu­
downiczych są umocnienia drewniano­
-ziemne z oblicówką kamienną. Obwaro­
wania Niemczy, liczące około l 5 metrów
szerokości u podstawy, tworzył wał
wzniesiony w konstrukcji rusztowej oraz
kamienny mur. Ta druga część składowa
fortyfikacji o szerokości dwóch metrów
stanowiła lico wału obronnego jako
ochrona przed pożarem, a zarazem zabez­
pieczała wewnętrzną partię drewniano­
-ziemną przed rozsypaniem. Budowa ob­
licówki kamiennej polegała na ułożeniu
warstwy bloków o wymiarach 8 5 X 40 X l 5
centymetrów, na których spoczywały inne
kamienie łączone zaprawą z gliny, a kolej­
ny poziom stanowiły belki i półbierwiona.
Ich końce wystawały poza oblicówkę
i pełniły funkcję łączy pomiędzy kamien­
nym licem a przylegającymi do niego
zwartymi stosami drewnianych (dębo­
wych) belek ułożonych prostopadle do
biegu umocnień. J ak wynika z przed­
stawionych szczegółów konstrukcyjnych,
jednocześnie z oblicówką postawiono za­
sadniczy zrąb obwarowań drewniano-zie­
łupku. Wynikało to z faktu butwienia
drewna z przymurza i osiadania całego
fragmentu obwarowań drewniano-ziem­
nych, co powodowało ruinę oblicówki.
W celu lepszego związania obu części
posługiwano się więc materiałem bardziej
trwałym. Sposób ten, jako praktyczniejszy
ze względu na większą stabilność ob­
warowań, stosowano szerzej na obszarze
Śląska, między innymi w umocnieniach
na Górze Bazaltowej koło Strzegomia 126.
Do budowy tego typu fortyfikacji zuży­
wano oprócz drewna duże ilości surowca
121 E. Dąbrowski, "Przytok", hasło w Slowllilell
staroutlloki Jlowia"sleirh. .. , t. IV, s. 403; Infor",ator
Arrheologirzll.J· Badallia rok 1970, Warszawa 1971, s.
208; L. Rauhut, Sprawotdaltie t bada" w 19J4 r. lIIZd
koltstnJujq walII grfHŃJwego w GróJleII NaJbttżll.J"',
Sprawozdania Archeologiczne, 19S6, t. II, s. 6 s -66.
122 A. Zbierski, Badallia terenowe Starji Arrheo­
logirznej IHKM PAN w Gdatislell w latarh 196(;-1961,
Sprawozdania Archeologiczne, 1963, t. XV, S.
1 87-1 88; CoJex Po",eralliae Jiplo",atirllS, ed. K. F.
W. Hasselbach, J. G. L. Kosegarten, Greifswald
1842-1862, nr I p, 22 S; Rorzllik kapitllly POtllO"sleiej,
w: Rorzllilei wielkopolsleie, wyd. B. Kiirbis, Mo­
IIII",enta Pololliae Hi.torka, Seria nova, Wanzawa
1 962, t. VI, s. so.
123 IlIfor",ator Ar.heologirzll.J. Badallia rok 1971,
Warszawa 1972, s. 2 1 8-2 19; R. Jamka, PO&!{qtlei
główlI.J.h ",iast wrzeS1l()iredlliowierzll.Jfh �. Polm poIli­
dniowej w iwietle bada" ar.heologirzll.J.h, cz. II: Prze"'.JiI,
ublill, Salłlio",ierz, Wiśli.a i Opole, Zesz. Nauk. UJ,
nr CCCIII, Prace Archeologiczne, 1973, z. 1 5 , s. 1 3;
J. Kramarek, Wrzemoiredniowierzlle grodtiska. .. , s.
49-S I .
1 24 B. Gediga, KOlIstrllkrje obrollne wrzeS1l()irednio­
wierzlIego grodll-",iasta 110 OstrówlelI w Opoili, Archeo­
logia Polski, 1 973. t. XVIII, s. )OO-SO), H I-S 3 3 .
125 IlIfor",ator Ar.heologirzll.J. Badallia rok 197J,
Warszawa 1 974, s. 3 1 6-3 1 7.
126 J. Kaimierczyk, Ka",ienlle ele",enty obrollne . . . , s.

ska wielkopolskie i pomorskie Bolesława
Pobożnego podeszły pod obwarowania
Gdańska i pod osłoną tarcz oraz sklepienia
zrobionego z desek zniszczyły siekierami
ich wierzchnią warstwę, a następnie je
nie wypełnione polnymi kamieniami. Jesz­
cze inaczej rozwiązano tę sprawę w Ujściu,
gdzie również zastosowano obie konstruk­
cje, ale połączono je już w samym cokole
wału. W jego zewnętrznej części znaj-
mnych. Kamienny mur sięgał korony
wału, a mógł nawet wznosić się wyżej
tworząc rodzaj przedpiersia. Na innych
odcinkach wału zamiast drewnianych be­
lek funkcję łączy spełniały grube płyty
41; J. Lodowski, Z bada" lIIZd wrzemoiredniowie&!{lI.J'"
bllliowlti.lwe", obrOlt'rl'" 110 Ś�1eII iroJJwlll.J"', Acta
Universitatis Wratislaviensis, nr 142, Studia Archeo­
logiczne, 1971, t. IV, s. 2 H ; tenże, DoI'rl ŚIq.k 110
porzqtlell iredniowie&!{a ( VI-X wiek). PodJtaw.J OSadllirze
i gospodarrze, Wrocław 1980, s. 104.

1 68 1 69
kamiennego, którego wydobycie, obróbka
i transport wymagały zaangażowania dużej
liczby robotników o odpowiednich kwa­
lifikacjach. Wał obronny w Niemczy po­
chłonął około 4000 m3 samego kamienia,
sprowadzanego z kamieniołomów odleg­
łych od miejsca budowy o 3-6 kilomet­
rów, a część piaskowca pochodziła nawet
z miejscowości oddalonej o 25 kilomet­
rów. Analiza budulca użytego do wzno­
szenia tamtejszych obwarowań wykazała,
iż przynajmniej część kamienia dostar­
czono w postaci bloków o wymiarach
l X l metr 127.
Interesujących danych dostarczyły ba­
dania na grodzisku z końca XII i XIII
wieku w Starym Olkuszu. Znajduj ące się
tam dwa pierścienie wałów oraz prze­
gradzającą je fosę wykuto w skale wapien­
nej, natomiast górną partię obwarowań
stanowiły umocnienia drewniano-ziem­
ne 128. Taki sposób rozwiązania konstruk­
cji obronnych zbliża się do wersji muru
z nadbudową drewniano-ziemną, gdzie
pierwszy element stanowi w istocie cokół
(wznoszo�y do wysokości 1-1 , 5 metra)
pod zasadniczą część wału.
Cała obrona aktywna, jaką prowadziła
załoga grodu czy innego obiektu warow­
nego, skupiała się na szczycie wału, na
tak zwanych blankach. Posługiwanie się
przez obrońcó� ogniem i materiałami
łatwopalnymi pociągało konieczność za­
bezpieczenia podłogi za pomocą kamieni
oraz gliny. Blanki zaopatrzone były
w przedpiersie, które chroniło obrońców
przed pociskami miotanymi przez oblega­
jących. W najprostszej wersji stanowiły je
drewniane ściany wsparte na wale lub
palisada z kołów ściśle przylegających do
siebie.
Ważne z punktu widzenia obronności
poszczególnych obiektów były wieże.
Wspomina o nich Anonim tzw. Gall przy
okazji relacjonowania przebiegu szturmów
na obwarowania Głogowa w 1 1 °9 roku.
Broniły one dostępu do słabszych frag­
mentów umocnień. Fundament po wieży
obronnej, zbudowanej najpóźniej na po­
czątku XIII wieku, odkryto w Kaliszu.
Stanowiły go duże głazy narzutowe, do­
chodzące do l metra średnicy, poszczegól­
ne zaś ściany liczyły od 9 do II metrów
długości. Warto przypomnieć, iż w wieży
szukali schronienia obrońcy Gdańska
w 1 2 72 roku 129 .
Najsłabszym ogniwem obwarowań była
brama, toteż w celu wzmocnienia tego
elementu fortyfikacji stosowano między
innymi brony, mosty zwodzone, wzno­
szono tu wieże wysunięte poza linię wału,
jak w Klecku. Budowa bramy tunelowej
polegała na tym, że ścianę wału prze­
rwanego na przewidywaną szerokość ot­
woru wejściowego wzmacniano pionowo
wbitymi słupami po obu stronach w celu
podtrzymania sklepienia zrobionego
z okrąglaków. Względy bezpieczeństwa
oraz trudności konstrukcyjne warunko­
wały niewielką szerokość bram, liczących
sobie od 1 70 do 360 centymetrów. W ja­
kiejś mierze potwierdza to zapis w Lato­
pisie halicko-woryńskim o wąskim moście
pod wrotami grodu sandomierskiego 130.
Wnętrza grodów nie były obszerne,
gdyż w największych warowniach dłuższa
oś majdanu dochodziła do 60 metrów
(Wrocław, Ląd), w Międzyrzeczu liczyła
ona 35 metrów, w Mieszkowie - 24
metry, a w Rozprzy tylko 16 metrów. Na
wojskowe przeznaczenie grodów wskazuje
taka zabudowa, kiedy to zarówno budynki
mieszkalne, jak i pomieszczenia gospodar­
cze oraz obiekty produkcyjne zlokaliza­
wane były wzdłuż wałów, a w środku
znajdował się brukowany dziedziniec. Te­
go typu rozplanowanie chroniło budowle
przed rażeniem ze strony nieprzyjaciela,
gdyż przynajmOleJ z jednej strony były obronnym z drugiej połowy XIII wieku,
w martwym polu ostrzału. Spotykamy gdzie odkryto cysternę na wodę, w której
również warownie ze zwartą zabudową dnie biło źródełko 1 31 .
zajmującą cały majdan, usytuowaną Z budową prowizorycznej warowni
wzdłuż ulic wyłożonych grubo ciosanymi w pobliżu obleganego grodu spotykamy
drewnianymi balami. W niektórych pun­ się w źródłach pisanych w końcu XI
ktach oporu znajdowały się budowle ka­ wieku, kiedy to naprzeciwko Santoka
mienne lub ceglane o charakterze świec­ wznieśli swój tak zwany przeciwgród
kim lub duchownym, które w określonej Pomorzanie. Podobną metodę zastosował
sytuacji militarnej wykorzystywane były w 1 244 roku Barnim książę zachodnio­
jako punkty ostatecznej obrony. W roli pomorski. Jakkolwiek strażnica ta nie
tej występowały pallatia książęce, kościoły, mogła konkurować pod względem woj­
wolno stojące wieże. Dla przykładu można skowym ze starym grodem kasztelań­
podać, iż do drewniano-ziemnego wału skim, który był dwukrotnie większy,
obronnego w grodzie sieradzkim przyle­ to jednak nie ustępowała wielkością na­
gała murowana kaplica-rotunda z absydą, wet niektórym innym grodom kaszte­
wzniesiona z fundacji Leszka Czarnego. lańskim (średnica wnętrza około 40 me­
Przy omawianiu grodów jako średnio­ trów). Podkreślić należy uciążliwe i nie­
wiecznych warowni nie sposób pominąć bezpieczne warunki budowy takiego
rzemiosła wyspecjalizowanego w zakresie obiektu, gdyż odbywała się ona pod
potrzeb wojennych, a zwłaszcza funkc­ bokiem załogi wojskowej przeciwnika.
jonujących w ich obrębie kuźni (Czersk, Najdokładniejszą relację w tej sprawie
Łęczyca, Międzyrzecz). Urządzenia do zawierają źródła wielkopólskie w od­
wytopu metali kolorowych z drugiej po­ niesieniu do Nakła w latach 1 2 5 5 -1 2 5 6 .
łowy XIII i pierwszej ćwierci XIV wieku Strażnica skonstruowana przez wojska
znajdowały się w Raciążku, natomiast Przemysła I i jego sprzymierzeńców
w Nakle był warsztat garbarski. Należy otoczona była fosą, a jej obwarowania
także odnotować istnienie magazynów, wznosiły się dość wysoko, skoro wo­
w których trzymano zapasy żywności. jownicy księcia gdańskiego Świętopełka I
W Jedwabnie nad Drwęcą, w Czersku, używali machin wojennych podczas ob­
Łęczycy odkryto ziemianki na zboże, lężenia tej forteczki. Stosowanie . prze­
a w wielu grodach oddzielne piwniczki ciwgrodów spotykamy w trakcie walk,
występowały w poszczególnych domo­
stwach. By zapewnić zaopatrzenie miesz­
kańców i załogi w wodę, zwłaszcza na 127 W. Holubowicz, J. Kaźmierczyk, Z badań
wypadek oblężenia, budowano w obrębie Niemcu iląJkiej w latach Ino-I�6I, Sprawozdania
warowni studnie. Położenie dzieła obron­
Archeologiczne, 1 9 6 3 , t. XV, s. 3 0 1 ; J. Lodowski,
Z badań . . . , s. 2 5 4; J. Kaźmierczyk, Kamienne elementy
nego nad rzeką lub jeziorem ułatwiało
obronne ... , s. 43 .
zaopatrywanie się w wodę. Trudniej sze 1 28 Informator Archeologiczny. BadlJnia rok 1�11,
warunki były w grodach wyżynnych, Warszawa 1 978, s. 1 9 7-198.
a tym bardziej - usytuowanych na wznie­ 129 Rocznik kapitllły poznańJ/ejej. .. , s. jO.
130 LatopiJ halicko-lI'oIyńJki, w: PoInoje Jobranije
sieniach skalnych. Interesującego materia­
rllJJkich IetopiJi�j, S. Peterburg 1 908, t. II, s. 8 p-8 H .
łu w tej sprawie dostarczyły badania na
131 S . Kołodziejski, Pieniny, ,,2 otchłani wieków" ,
zamku w Pieninach, murowanym obiekcie J9 80, R. XLVI, nr l, s. j O.

1 70 171

Pączniew. Grodzisko i rekonstrukcja wieży obronnej
(wg J. Kamińskiej, rys. E. Marosikowa)
jakie prowadził Konrad I mazowiecki
o opanowanie Krakowa, budował je ró­
wnież Henryk I Brodaty w ziemi kra­
kowskiej. Interesujące spostrzeżenia na
ten temat przekazał kronikarz krzyżacki
Piotr z Dusburga przy opisie zmagań
rycerstwa kujawskiego i krzyżackiego
z oddziałami pomorskimi w 1 24 5
pod Świeciem 132.
Jest rzeczą oczywistą, iż do budowy
umocnień wykorzystywano głównie su­
rowiec lokalny. Na obszarach obfitujących
w materiał skalny przeważało budowni­
ctwo z zastosowaniem kamienia, na tere­
nach nizinnych zaś używano go do wzno­
szenia niektórych tylko elementów for­
tyfikacji, ale przede wszystkim służył jako
wypełnisko skrzyń. Rodzaj materiału wa­
runkowały zatem zasoby środowiska na­
turalnego, a te z kolei determinowały
w poważnym stopniu rodzaj konstrukcji
obronnych. W omawianym tu okresie
podstawowym budulcem było nadal drew­
no, głównie dębina, która znalazła się
w obwarowaniach zdecydowanej więk­
szości grodów zbadanych przez archeo­
logów. Potwierdzają to relacje źródeł
pisanych. Poza tym w konstrukcjach
obronnych spotyka się sosnę, a raczej
sporadycznie świerk, modrzew, brzozę.
Badania na podgrodziu kruszwickim uja-
wniły, iż do budowy jego umOCOlen
użyto głównie dębiny (80%),
gatunki, jak sosna i jesion, stanowiły
nieliczną domieszkę, natomiast grab, ol­
cha, osika, świerk, topola i wiąz wy­
stępowały w minimalnych ilościach. Oka­
zało się także, iż drewna mniej wartoś­
ciowego pod względem trwałości
było w newralgicznych
partiach wału
obronnego. Również badania na Ś ląsku
wykazały preferowanie najbardziej trwa­
łych gatunków drewna, wśród których
zdecydowany prymat przypadł dębinie 133.
Stosowano ją także do umacniania fos,
gdyż zdawała egzamin nawet w najbar­
dziej niekorzystnych dla materiałów or­
ganicznych warunkach. Warto przypo­
mnieć, że l m3 dębu waży około
kilogramów, natomiast taka sama ilość
sosny dużo mniej , bo około
roku gramów.
Drewno wykorzystywano w różnej po­
staci. Plecionek używano do umacniania
brzegów fos lub nadbrzeży jeziornych czy
rzecznych oraz utwardzania podwalin for­
tyfikacji. Oprócz różnego rodzaju od­
padów drzewnych i gałęzi niezbędne były
przede wszystkim belki o średnicy
centymetrów do układania konstrukcji
przekładkowej oraz wznoszenia skrzyń.
Dębowe bale dochodzące do pół metra
średnicy z przyciętą odnogą boczną do
centymetrów długości służyły jako haki.
Oprócz tego spotykamy grube, płasko
łupane dranice, połówki belek darte kli­
nami i podobnie robione deski. W proce­
sie obróbki drewna posługiwano się to­
porkami i siekierami, a także pałkami
ciesielskimi do rozdzierania kloców na
połówki. Do podbijania klinów pomocne
były młoty żelazne, pale zaś
babami z dębowymi głowicami. Spośród
innych narzędzi wymienić należy ciosły,
strugi, dłuta, w mniejszym stopniu piły.
1 72
Aby należycie ocenić stan wiedzy tech­ O dwóch fosach otaczających fortyfikacje
nicznej i wysiłek budowniczych średnio­ Tczewa czytamy w dokumencie Mszczu­
a inne
wiecznych fortyfikacji drewniano-ziem­ ja II z 1 2 89 roku. Do najbardziej ob­
nych, należy przypomnieć ich rozmiary. warowanych sztucznymi przeszkodami na­
Naj potężniejsze wały obronne miały Wro­ leżały Łęczyca i Widoradz koło Wielunia
cław, Białogard, Gniezno, Międzyrzecz, które miały po trzy okrężne wały drew �
Siedlemin, Ląd, Czersk, Poznań. Ich sze­ niano-ziemne i po trzy fosy. Wysiłek
rokość wynosiła około 20-2 5 metrów, włożony w zbudowanie warowni o tak
nie
a wznosiły się na 1 0-1 2 metrów. W gra­ rozbudowanym systemie obronnym był
nicach 1 5 -1 8 metrów szerokości i 10 wielokrotnie większy od nakładu pracy
metrów wysokości mieszczą się umoc­ przy warowniach mających tylko pod­
nienia Łęczycy i Santoka. Do I 5 metrów stawowe umocnienia.
szerokości i 8-10 metrów wysokości do­ Na podstawie danych w źródłach staro­
chodziły wały obronne Niemczy, Kołudy ruskich wyliczono, iż ścięcie, przygoto­
Wielkiej, Kozichgłów, Kępy Wielkiej , wanie i zamontowanie w wale I m3
Prochów; po 12 metrów szerokości drewna dębowego zabierało jednej osobie
i 8 metrów wysokości liczyły obwarowa­ przynajmniej 6 dni, a usypanie I m3 ziemi
nia Giecza i Radomia, ll metrów miał pochłaniało minimum pół dnia 134. Jeśli
667
Rękoraj koło Rozprzy, od 8 do 10 metrów przyjąć te wartości również dla średnio­
szerokości i najwyżej 7 metrów wysokości wiecznej Polski, to dla grodu średniego
478 kilo­
sięgały fortyfikacje Wyszogrodu, Okopów o kubaturze wału 20 000 m3 (czyli połowę
koło Sieradza, Kalisza, Rozprzy, Parzenia mniejszego niż wrocławski), wzniesionego
koło Płocka. W porównaniu z nimi dosyć w konstrukcji przekładkowej , gdzie drew­
miernie przedstawiały się umocnienia Sie­ no zajmuje około 60% masy budowlanej
radza, liczące początkowo tylko 7 metrów (tj. 1 2 000 m3), a pozostałą część ziemia
szerokości; poszerzono je znacznie dopie­ z gliną i kamieniami, otrzymujemy około
ro podczas modernizacji grodu w drugiej 76 000 dniówek roboczych. Wraz z czasem
połowie XIII wieku. Jeszcze skromniej­ niezbędnym do ustawienia blanków oraz
1 5 -2 5
sze, bo od 5 do 6,5 metrów szerokości
obwarowania znajdowały się w Kłecku,
1 32 Zob. J. Szymczak, Sposoby zdfJbylllaltia . . . , s.
Skałowie czy GnieŹninku.
34-�9·
Jakkolwiek większość grodów otoczo­
20 133 W. Dzieduszycki, Eksp/oatacja zasobólII leś1I.Jch
na była pojedynczym obwodem warow­ III rejoltie KrllS'{lIIicy lIIe IIIczu1I.Jm śred"iollliuZII, Archeo­
nym złożonym z wału oraz fosy, wiele logia Polski, 1977, t. XXII, s. 37; J. Lodowski,
warowni miało jednak bardziej rozbudo­ Osadlticflllo a za/uimie Do/lttgo Ś/tiskA lIIe lIlczemym
średltiolllieCZII, w: Ziemia i /lIIizie t/alllltej Po/sfej. Stllliia
wany system obronny. Dodatkowy wał
Z geografii historyCZlttj, red. A. Galos, J . Janczak,
zbudowano w Gliśnie, Staro grodzie oraz
Wrocław 1976, s. 80.
Parzeniu; po dwa wały z fosą znajdowały 1 34 P. A. Rappoport, Oczerfej. . . , s. 97; Z. Hil­
się w Skałowie, Miedzyrzeczu, Prochach czerówna, Wyltifej badań arche% giCZ1l.Jch na "'CZemo­
(stanowisko l , ) Wyszogrodzie, Nasielsku, średltiolllieCZ1l.Jm grodZiskN III Siemolllie, poili. Gosl.Jń,
"
Rozprzy i Sieradzu, natomiast dwa wały " Slavia Antiqua , 1967, t. XIV, s. 162-16�; J.
wbijano Hermann, Die Slalllm i" Delltschland, Berlin 1 972, s.
i dwie przegradzające je fosy występowały
1 8 j - 1 86; D. Bielakowa, VjskNm a releoltltrNA:.ia
w Mieszkowie, Rękoraju i Zamczysku fortiJileticit na s/lWaltsleom hradiskN " Pobedime, " Sloven­
koło Nowego Dworu Mazowieckiego. ska Archeologia" , 1978, t. XXVI, S. 1 7 I .
173
bramy (około 3000), utwardzenia podłoża niowiecza jest mowa o terminie dwóch
pod fortyfikacje (ok ,?ło 1000), kopania tyg.odni na o d b u d o w a n i e podgrodzia
fosy i umocnienia jej drewnem (około miśnieńskiego czy grodu w Lubuszu, to
1 5 °°) oraz innych czynności otrzymujemy jednak czytamy w nich również o nie­
minimum 85 000 dniówek w przypadku starannie przeprowadzonej konserwacji
pojedynczego obwodu warownego, skła­ umocnień. Pomorza nie wznieśli nowy
dającego się z dość szerokiej okrężnej gródek na oczach polskiej załogi Santoka,
fosy oraz średniej wielkości wału drew­ ale była to warownia prowizoryczna, nie
niano-ziemnego. Wzniesienie identyczne­ obliczona zapewne na długi okres trwania.
go pod względem wielkości i założeń Sądzić zatem należy, że termin trzech
obronnych obiektu o konstrukcji skrzy­ miesięcy to efektywny czas pracy, ale
niowej, gdzie drewno zajmowało tylko wykonywanej z przerwami.
40% masy budowlanej, wymagało około Zaprezentowane tu dane mają przed­
54 000 dniówek roboczych na wał oraz stawić orientacyjną wielkość wysiłku bu­
około 9000 na pozostałe czynności, czyli dowlanego w ramach realizacji zadania
razem około 63 000 dniówek. Wysiłek podnoszenia obronności kraju. Zadania
włożony w powstanie takiego założenia tego nie osiągano jednorazowo: składała
obronnego był zatem o około 25 % mniej ­ się na to praca kilku pokoleń. Grody
szy niż przy konstrukcji przekładkowej . przechodziły znaczną ewolucję od form
Zakładając, iż poszczególne odcinki wału prymitywnych do konstrukcji coraz bar­
obronnego, liczące około 2,5 metrów dziej skomplikowanych, a więc i bardziej
długości, wznosiły oddzielne ekipy liczące pracochłonnych. Do wznoszenia nowych
po 10 ludzi, to budowa 3 00 metrów fortyfikacji wykorzystywano rozsypiska
fortyfikacji powinna trwać o koło 80-90 starych umocnień, do których po splan­
dni w przypadku zastosowania przekładki towaniu dostawiano nowe elementy. Miej­
i około 5 0-5 5 dni w razie konstrukcji sce budowy w takim przypadku było już
skrzyniowej. Czas ten można było prze­ przygotowane, fosy należało tylko oczyś­
dłużyć lub nawet skrócić zatrudniając cić. Była to metoda stara i wypróbowana
odpowiednią liczbę ludzi, ale w stopniu j eszcze w okresie wczesnośredniowiecz­
zapewniającym pełne i racjonalne wyko­ nym. W ten sposób postąpili budow­
rzystanie siły roboczej . Jest bowiem fak­ niczowie grodu w Wyszogrodzie koło
tem, iż w świetle powyższych wyliczeń na Bydgoszczy. W jego północno-wschodniej
placu budowy powinno znajdować się części wyrównano opadłe i zsunięte po
około 1 200 osób, a więc grupa jak na pożarze resztki poprzednich konstrukcji
warunki średniowiecza bardzo duża i chy­ oraz dostawiono nową warstwę przekład­
ba niemożliwa do skoncentrowania w jed­ ki. Również kolejną, czwartą fazę umoc­
nym miejscu na przeciąg około 3 miesięcy. nień wzniesiono na nasypie uformowanym
Przeczą temu również względy techniczne, z pozostałości starszego wału obronnego.
gdyż wymagało czasu, by duże masy ziemi Jego zwieńczenie składało się ze skrzyń
zużywane do konstrukcji obwarowań ule­ wysokich na 2,5 metra, wypełnionych
żały się i skonsolidowały z pozostałymi żwirem oraz gliną. W wale zewnętrznym
materiałami, w przeciwnym bowiem razie lica skrzyń oblepiono gliną zmieszaną ze
fortyfikacje nie były trwałe. Jakkolwiek słomą. Nowe fortyfikacje stawiano w za­
w źródłach dotyczących wczesnego śred- sadzie po niwelacji terenu i przykryciu go
1 74
warstwą ziemi. Tak było w Stawach koło
Jędrzejowa oraz w Łęczycy, gdzie nasyp
ziemny zabezpieczono przed osunięciem
luźno ułożonymi bierwionami. Grubej
warstwy gliny oraz drewna użyto do
naprawy starszych obwarowań grodu
gdańskiego. Także w Rozprzy nowy wał
posadowiono na szczątkach gliniano-dre­
wnianych umocnień trzeciej fazy po pod­
sypaniu ich ziemią i obłożeniu grubym na
pół metra płaszczem gliny.
Inną formą wykorzystywania poprzed­
nich i nadal funkcjonujących umocnień
było dobudowywanie młodszych partii
wału - jak to widzimy w Bninie czy
Śremie. W ten sposób podnoszono war­
tość obronną poszczególnych obiektów,
oszczędzając przy tym wysiłek ludzki
i materiał budowlany, a także przyśpie­
szając czas wznoszenia czy odbudowywa­
nia warowni. Nieraz odbywało się to
dopiero w obliczu zagrożenia wojennego,
zdarzały się również przypadki niedopeł­
nienia obowiązku przygotowania warowni
do walki. Z sytuacją taką spotykamy się
na przykład w 1 2 29 roku, kiedy wojska
Konrada I mazowieckiego i oddziały rus­
kie pod wodzą Daniela i Wasyla podeszły
pod Kalisz, a przeprowadzony przez nich
rekonesans ujawnił słabość umocnień na
jednym z odcinków oraz brak wody w fo­
sie 13 5 . Przeprowadzona w drugiej połowie
XIII wieku modernizacja grodu sieradz­
kiego polegała na poszerzeniu wału
obronnego kosztem zmniejszenia dzie­
dzińca warowni. Spotykamy się jednak
także z przypadkiem przesunięcia obwodu
warownego na zewnątrz, co wiązało się
z koniecznością posadowienia nowych
konstrukcji w dawnej fosie, którą należało
w takiej sytuacji wykopać w innym miej­
scu. Było to przedsięwzięcie niewątpliwie
bardziej pracochłonne i trudniejsze z tech­
nicznego punktu widzenia od zastosowa-
1 75
nego w Sieradzu, ale pozwalało uniknąć
konieczności zmniejszania powierzchni
mieszkalnej i produkcyjnej .
Zabiegi budowniczych wiążące się z od­
budową i konserwacją fortyfikacji nie
miały charakteru jednorazowego. Niewąt­
pliwie bardzo często należało wymieniać
ostrokół w fosie. Jeszcze w dokumencie
z 1412 roku czytamy, że taka dodatkowa
przeszkoda nie jest skuteczna na dłuższy
okres, skoro nie przetrwa zimy, a tylko
doraźnie utrudnia przystęp do warow­
ni 1 36. Interesującego materiału w sprawie
reperacji obwarowań drewniano-ziemnych
dostarczyły badania na grodzisku w Wy­
szogrodzie. Faza trzecia nie stanowi jed­
nolitej i w jednym czasie zbudowanej
konstrukcji. Składa się ona z sześciu
drobniejszych przebudów i napraw. Pier­
wsza polegała na przykryciu opadłych do
dawnej fosy starych konstrukcji oraz uzu­
pełnieniu i wyrównaniu warstw przekła­
dki, do czego posłużyły nadpalone belki
z wału drugiej fazy. Po pożarze przy­
stąpiono do drugiej przebudowy, na którą
złożyła się naprawa poprzednich umocnień
i dostawienie nowej przekładki o szeroko­
ści około 3 metrów, przedwale zaś wzmo­
cniono położonym na glinie brukiem
kamiennym. Kolejne trzy naprawy spro­
wadzały się do wymiany kamieni w tym
glinianym płaszczu. Podczas ostatniej na­
prawy wzniesiono niewielki fragment no­
wej przekładki i ułożono mały odcinek
bruku - wszystko w wale wewnętrznym.
Podobnie wyglądały prace konserwacyjne
w wale zewnętrznym. Trzy pierwsze na­
prawy ograniczyły się do zlikwidowania
śladów pożaru, głównie przez przykrycie
poszczególnych elementów obwarowań
ll5 La/opiJ halirleD-JlloIyńJki... , s. 756.
136 Codex tpiJ/olariJ Vi/oMi "'agni dt«iJ Li/hlkl,uOi
IJ16---I4jO, red. A. Prochaska, Kraków 1 882, nr 494.
warstwą ziemi, piasku i gliny. Wygląd
fortyfikacji zmieniła dopiero czwarta prze­
budowa, kiedy dostawiono konstrukcję
przekładkową o szerokości 4 metrów.
Wypełniono ją piaskiem, natomias� koń­
cówki belek wystających z lica zabez­
pieczono przed wypadaniem kamieniami
i gliną.
W relacjach źródeł pisanych dosyć częs­
to spotykamy informacje o przeprowa­
dzonych pracach konserwacyjnych. Są one
wszakże bardzo lakoniczne i pozbawione
konkretnych wiadomości w sprawie or­
ganizacji tych robót i sposobu realizacji
zadań. W RoczniklI kapituły gnieźnieńskiej
czytamy, że Władysław Odonic umocnił
gród w Bninie (,Jirmavil caslrum") w 1 2 3 3
' 1 38 Zob. J. Szymczak, Sposoby zdobyJl)ania ... , s. s s .
roku, aby należycie przygotować się do
odparcia najazdu Henryka I Brodatego.
Badania archeologiczne potwierdziły zapis
w odniesieniu do tego grodu, który nieco
zmodernizowano i naprawiono wały, ale
także ujawniły wzniesienie w tym samym
czasie związanej z nim funkcjonalnie swe­
go rodzaju fermety o konstrukcji drew­
niano-ziemnej. Znajdowała się ona w od­
ległości około 50 metrów od grodu kasz­
telańskiego i stanowiła pierwszy, wysunię­
ty punkt obrony w miejscu największego
przewężenia półwyspu Szyja, na którym
usytuowane były obiekty warowne. Ana­
logicznie przedstawia się sprawa w Ryczy­
nie na Ś ląsku, gdzie nad samą Odrą
w odległości 95 metrów od dużego grodu
zlokalizowano mały gródek na stożku.
Była to zapewne wieża spełniająca funkcję
czatowni, skąd obserwowano i kontrolo­
wano ruch na rzece.
Przy budowie i naprawie obwarowań
drewniano-ziemnych wykorzystywano lud­
ność chłopską w ramach jej powinności
na rzecz obronności państwa. Prawie po­
wszechna w społeczeństwie średniowiecz­
nym umiejętność posługiwania się drew-
1 76
nem, najbardziej pospolitym przecież su­
rowcem budowlanym, rozstrzygała kwes­
tię przydatności poddanych w pracach
związanych z fortyfikacjami. Zachodzące
od drugiej połowy XII wieku na ziemiach
polskich przemiany VI sferze gospodarczo­
-społecznej i prawnej, a zwłaszcza upo­
wszechnianie się immunitetu, prowadziły
do zwalniania ludności również od tych
obciążeń. Dosyć często wszakże książęta
dzielnicowi, a następnie władcy zjedno­
czonego już państwa polskiego,
utrzymywali w mocy ten obowiązek
w stosunku do grodów stołecznych i wa­
rowni ważnych ze strategicznego punktu
widzenia. Jeszcze w postanowieniach Ka­
zimierza Wielkiego z 1357 roku zastrze­
żono powinność naprawy fortyfikacji
Gniezna, Łęczycy, Sieradza i Nakła.
Oprócz swej pracy ludność chłopska zo­
bowiązana była do opłat na rzecz pod­
noszenia obronności obiektów o charak­
terze warownym. W 1 290 roku Władysław
Łokietek zażądał od mieszkańców kasz­
telanii wolborskiej czterech grzywien na
potrzeby wspomnianej już modernizacji
grodu w Sieradzu (" ad perjiciendum casle/­
lum novum in Siracz"). Znane są również
opłaty na renowację mostów. Składano je
także w naturze, a obowiązek dawania
przez każdego wieśniaka korca żyta z jed­
nego łana' na most w Kaliszu wymienia
dokument tegoż władcy z 1 298 roku 137 .
W budowie lub rozbudowie umocnień
często brało udział wojsko, które jedno­
cześnie mogło bronić wznoszonych for­
tyfikacji przed atakiem nieprzyjaciela. Po­
świadczają to źródła z okresu wczesno­
średniowiecznego; stosunkowo
wzmianki na ten temat pochodzą z XIII
wieku w odniesieniu do Zbąszynia z 1 243
roku, Bytomia z 1 246 roku, Nakła z 1 2 5 5
roku, Santoka z 1 2 5 1 i 1 266 roku. Wia­
domo również, iż w 1 246 roku książę
Bolesław Rogatka "
"cum exercitu odbudo­
wał gród w Kopanicy, a w 1 245 roku
Świętopełk gdańsko-pomorski ze swoim
wojskiem obwarował Świecie. W celu
obrony księstwa przed atakiem nieprzyja­
ciela nie szczędzono środków, co podkreśla
autor Kroniki wielkopolskiej omawiając akcję
budowlaną Henryka I Brodatego w 1 2 34
roku na obiektach w Bninie i Śremie
("B'!)'n et Srzem reedificavit ac expensis et
hominibus munivit decenter" 1 38) . Jakkolwiek
nadal często odbywało się to dopiero w obliczu
zagrożenia wojennego, trzeba jednocześnie
dodać, że poszczególni władcy przykładali
do tego dużą wagę, niejednokrotnie sami
nadzorując przebieg prac. Konrad I mazo­
wiecki w dokumencie z 1 2 30 roku wspo­
mina o naprawie umocnień w Wiźnie
i Pułtusku, w następnym roku czytamy
o wzniesieniu fortyfikacji " Wyszogród "
w Smardzewicach pod Krakowem.
W 1233 roku książę ten wraz z synami
i rycerstwem brał udział w budowie straż­
nicy w Unierzyszu nad Wkrą w ramach
wzmacniania systemu obrony Mazowsza.
W odniesieniu do Santoka dysponujemy
dokumentem Przemysła I z 1 25 2 roku,
natomiast Tczewa dotyczy akt wystawiony
w 1 2 5 2 roku przez Sambora II; oba spisano
podczas prac związanych z modernizacją
tamtejszych grodów 139. Jest także faktem,
iż książę Janusz został porwany przez
Krzyżaków w czasie doglądania budowy
fortyfikacji w Złotorii u ujścia Supraśli do
Narwi w 1 3 93 roku 140 . Z faktem osobiste­
go nadzoru władcy nad budową warowni
spotykamy się w 141 I roku pod Wieloną,
gdzie Władysław Jagiełło - wraz z wiel­
liczne kim księciem Witoldem - "mierzył zamek
i nakazywał, jak ma być budowany " 14 1 .
Drugi podstawowy typ warowni to
gródki na kopcu, zwane też gródkami
stożkowatymi 142. Pojawiły się w Polsce
w okresie rozbicia dzielnicowego i w wię-
12- Polska tedlnika wojskowa
kszości przypadków stanowiły siedziby
rycerskie. Były one dostosowane do pod­
stawowej zasady średniowiecznego budo­
wnictwa obronnego, jaką było osiągnięcie
wysoko położonej linii obrony. W gro­
dach " wklęsłych " cel ten osiągano przez
wzniesienie wysokiego wału, natomiast
w grodach " stożkowatych " skupiała się
ona na stożku. Zazwyczaj był to naturalny
lub, częściej, sztucznie usypany kopiec
ziemny, tworzący wraz ze znajdującymi
się na nim budowlami podstawową strefę
obronną.
137 Zob. S. M. Zajączkowski, Udział lIlIinoki... , s.
S 9-60.
139 Zbiór ogólny p"UJI)ikjóJI) i spo",inleólJl ",azoJl)ieckich,
red. J. K. Kochanowski, Warszawa 1919, nr 278,
307, 308, 3 28; Kotkks dyplo",atyczny Wielkopolski... , t.
I, nr 29S ; Coikx Po",er;an;ae diplo",aticliS... , nr 474.
HO Die Chronik Wigand.s von Marburg, red. T.
Hirsch, Scriptorts reru", PrliSsicarll"" Leipzig 1 863, t.
II, s. 6j 3-6j4; Johann's von Posilge Chronik tks Laniks
PreliSsm, wyd. E. Strehlke, tamże, Leipzig 1 866, t.
III, s. 1 87.
1 4 1 Zob. przyp. 1 36.
142 Por. J. Kamińska, Grodziska stożkolJlate lltuk",
posiad/ok; rycerskich XIII-XIV Jl)ieleM, Prace i Mate­
riały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego
w Łodzi. Seria Archeologiczna, 1 966, nr 1 3 , s.
43-78; tejżc autorki, Ohrol/lJli siedtib rycersIeich IJI ;"'ietk
archeofqgii, Prace Naukowe Instytutu Historii Ar­
chitektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocław­
skiej, nr u, Studia i Materiały, 1978, nr S, s. Z3-30;
A. Pawłowski, Z badali lI4Ii groda",i stożkoJl)aty",i
i ostros/llpo..y",i 114 Śl4;hI, tamże, 1981, nr 1 S; W.
Szymański, PrucuMk do badań lI4Ii probklllaty/eq
grodtisk stożkoJl)atych, KHKM, 1968, R. XVI, nr l ,
s. S S-72; J. Olczak, NieleJóre aspekty badali !f"Jdtisk
stożkoJl)atych 114 Po",orzll irodko1llJ"', w: Studia Ar­
chaeologica Pomeranica, Koszalin 1974, s. 2S S-278;
E. Krause, Z probk",atyki badali !zJl). «grodZisk
stożkolJlatyc"," JI) Polsce, Sprawozdania Archeologiczne,
1976, t. XXVIII; T. Kiersnowska, «S/upy> rycerskie
IJI Polm iredniowieCZMj, KHKM, 1972, R. XX, nr 3 ,
s . 437-4So; L. Kajzer, W sprawie geMalog;; wiejskiej
siedZiby obronMj IJI Polm, tamże, s. 4S 1-46S, i inne
liczne prace.
1 77
 Duża powierzchnia styczna nasypu
z natunlnym podłożem nie wymagała
dodatkowego wzmacniania fundamentów
stożka, gdyż miało to niewielkie znaczenie
dla trwałości usytuowan ej na j eg o szczycie
budowli. Znane są, co prawda, przypadki
wzmacniania podłoża sposobami prakty­
kowanymi w · warowniach p op rzedniego
typu. ale W zasadzie sam nuyp tworzył
najlepsq warstwę ochronną.
Grody . na kopcach nie miały tak im­
ponujfłCYch rozmiarów jak warownie z za­
mkniętym wu. wałów obwodem warow­
nym. Spotykamy wszakże stożki o śred­
nicy dołem dochodzącej do 1 00 metrów,
a góq do 40 metrów i wysokie na 20
metrów (Brzeżno, Dolice, Glinno, Naby­
szyce, Szarle;. Żerków-Wilkowyja) . Naj­
liczniej reprezentowane są jednak g ródki
nie�ielkie, maj,ce około 3 0 metrów śred­
nicy dołem i około 1 � metrów górą, oraz
mniejsze, które wznosiły się na 3-4 metry
pawytc; poziomu otaczającego je terenu.
Do formowania nasypów używano przede
wszystkim piasku i gliny, niekiedy żwiru
czy mocno abiec; ziemi (Czestram, Jawo­
ry, Orłów, Jankowo Dolne, Koniecpol).
Stożek w Barłogach usypany został po
części z gliny. a po części z piasku poło­
mnego na warstwie próchnicy. Wykorzys­
tano w tym celu ziemię wydobytą z fosy,
której zazwyczaj wystarczało do dalszych
prac budowlań.ych. Potwierdzają to ob­
Iioenia paeprowadzone dla kilku niewiel­
kich obiektów na Śląsku. Podczas kopania
fosy w Gtjkowie koło Wrocławia uzys­
kano około 1 5 5 o m3 ziemi, którą prze­
znaczono na podwyższenie majdanu (o­
koło 500 103), natomiast na usypanie wału
pqtrzebne było około 1 1 00 m3. W Rokit­
kach koło Legnicy wykopano około
5 60 m3 ziemi, z czego na podwyższenie
po!łOftlU kopca zabrano około !.to m3,
wał zaś pochłonął około 450 m3 ziemj 143.
1 78
Jak z tego wynika, w obu miejscowoś­
ciach tylko niewielką część ziemi należało
dostarczyć spoza obrębu wznoszonego
dzieła obronnego. W odmiennej sytuacji
znajdowali się budowniczowie grodów,
które pozbawione były dodatkowej prze­
szkody w postaci fosy lub gdy jej funkcję
pełnił naturalny ciek wodny. Ziemię trze­
babyło wówczas przywieźć na plac budo­
wy, ja k to widzimy w Karminku, gdzie
transportowano ją z odległości kilkuset
metrów. Dla gródka o podstawie ziemnej
liczącej dołem 30 metrów średn icy, górą
zaś I 5 metrów, wznoszące; się na 4 metry,
niezbędne było około 6600 m3 piasku,
żwiru, gliny . Wykonanie tej pracy wyma­
gało około 1 1 00 dn iówe k roboczych dla
kopaczy i chyba prawie drugie tyle na jej
dostarczenie na miejsce bucłowy i ufor­
mowanie kopca. Daje to łącznie około
2000 dniówek roboczych, czyli zaangażo­
wanie 10 robotników w ok resie 200 dn i .
Mniejsze kopce zaw ieraj ą 2-3 tysięcy m3
ziemi, co i tak składało się na poważny
wysiłek ludzi zat rudnio nych przy kopaniu,
transp orcie i składaniu ziemi oraz wyma­
gało niezbędnej siły pociągowej, wozów
i innego sprzętu, nie mówiąc j uż o spra­
wach organizacyjnych. W związku z tym
starano się zazwyczaj wykorzystać natural­
ną rzeźbę powierzchni i przystosowywano
do tego celu istniejące już wzniesienia.
W Kunowie koło Strzelna wieża obronna
stanęła na niewielkim glinianym wzgórzu,
które tylko podwyższono nieco i wyrów­
nano . Gródek z Suminie w ziemi dob­
rzyńskiej również został posadowiony na
naturalnym wyniesieniu, oddzielonym od
sąsiednich wzgórz sztucznym przekopem.
Z podobną sytuacją spotykamy się w Cie­
chacinie koło Lipna, gdzie zbocza nawet
podkopano z dwóch stron, aby uczynić je
bardziej stromymi. Natomiast w Witowie
koło Sieradza podstawę pod fortyfikację
uzyskano przez odcięcie za pomocą rowu
fragmentu języka moreny piaszczystej .
Miej sce pod warownię w Uzarzewie obra­
no na krawędzi stromo opadającego płas­
kowyżu, który oddzielono od reszty wy­
niosłości fosą głęboką na 3 metry. Wysoki
nadwarciański brzeg wyzyskany został do
tego celu w Konopnicy koło Wielunia,
półwysep jeziorny wykorzystano w Mró­
wkach koło Strzelna, a takich przykładów
można przytoczyć znacznie więcej .
Jakkolwiek zdecydowana . większość
przebadan ych dotąd przez archeologów
gródków na kopcach miała podstawy
usypane z ziemi, spotykamy także obiekty,
których podstawy wzniesiono w konstruk­
cji drewniano-ziemnej. W Bninie i Maj­
kowicach stanowiły ją skrzynie przykryte
pia skiem, w Spicymierzu odkryto trady­
cyjne wiązania hakowe, a w Szamotułach­
Gałowie konstrukcję drewnianą w postaci
szalun ku 1 44. Zabiegi te miały za zadanie
wzmocnienie nasypu, fundamentowej czę­
ści tego typu warowni. Jednocześnie zbo­
cza nasypów umacniano nieraz kamienia­
mi (Glinno, Kluczewo), które - ułożone
dość regularnie - chroniły kopiec przed
rozsypaniem i przed wznieceniem pożaru.
Op rócz wież usytuowanych na kopcu
znane są również budowle posadowione
bezpo'rednio na naturalnym podłożu płas­
kim lub tylko okopane w dolnej ezę'ei
budynku. Do pierwszej grupy zaliczye
należy gródki w Chłapawie k ało Srody,
Kunowie koło Strzelna oraz Podłężycach
i ]eziorsku koło Sieradza, gdzie wieże
otoczone były wałem, co czyniło z nich
jakby miniaturowe warownie kształtu pier­
kieniowatego. Natomiast w Pęczniewie
i Popowie nad Wartą siedziby obronne
wzniesiono na płaskim terenie i obsypano
je następnie ziemi" tworz,c jakby formę
pośrednią między wymienionymi wyżej
rodzajami obiektów.
179
Wielkość i rodzaj zabudowy w grodach
na stożkach determinowały różne czynni­
ki, głównie wynikający z regale panujące­
go zakaz wznoszenia przez poddanych
fortyfikacji dużego formatu oraz możliwo­
ści finansowe poszczególnych rycerzy.
Koszty wzniesienia takiej małej forteczki,
nazywanej często słupem, stołpem, nie
były duże, zwłaszcza jeśli właściciel dyspo­
nował własnym drewnem oraz dostateczną
liczbą ludzi, którzy wykonaliby podstawo­
we prace w ramach renty odrobkowej.
Należy przypomnieć, iż całość wydatków
na budowę dworu w Jadownikach, wyko­
nanego w ciągu jednego roku 1 3 94, nie
przekroczyła 10 grzywien, czyli stanowiła
równowartość 10 koni roboczych lub 40
krów bądź 1 20 wieprzów. Na kwotę tę
złożyło się wynagrodzenie rzemieślników,
głównie cieśli i zduna, oraz zapłata za
gonty, gwoździe i różnego rodzaju żela­
zo 145 . Można również odnotować wartość
tego typu budowli zniszczonych w ziemi
chełmińskiej podczas wojny głodowej
1 4 1 4 roku. Straty oceniano przeciętnie na
600- 1000 grzywien, przy czym obejmowa­
ły one nie tylko wartość fortalicji, ale
i znajdującego się w nich majątku nieru­
chomego i ruchomego 146.
143 A. Pawłowski, Jale bllliollJallO Obfbilil, illdf(.11ij
",mAi" "Z otchłłlt1i wieków", 1980, R. XLVI, fil
l , 8. 79-'80; por. L. Kajzer, StlIdl" t/dIJ twl,tAiHl
blltlDlllllitllltHl DbrDIIII)HI IIID}'lIIdti(/1II1I I'It:)tAJtgD
III
XIII-XVII lIIitlut, Acta Univmitatis Lodzlenii.,
Polia Archaeologica, L6dź 1980, nr l, 8. 149.
l .... Por.: T. M. Nowak, Rotlllil,�:,,"itl IuJIIJIrIlŃJjll'
,II",,,,ldIII �h obilJudw ttj'or!1liMIII.# III WilllltJjJIJ.J
tf, IVIjlllllllth, ti,,,,itlth tifJbrrJflllUtj, "tO,1U1j i litrlu/tlUl}
III XIV lIIi,Iut, SMHW, 1 9 8 " t. XXVllI, l. H�H.
1.5 T. Lalik, BwkJllltI dIIIorll tirllllllitllllgtJ III jtllitJllilil
l lluh
III rolut l)"', KHKM, 1971, R. XIX, l. 464-466.
146 J. Powiereki, Śrttilil ollli,'tlll PI'''';tlll III l1li1,,1,
trdtitl pil"".)t#, w: PII",i,'tI. Ś"tilliOllli,'t".J grdtJ.ł
III rr.i,,,,i 'M'",iflllUl}, red. A. Nadol.ki, Warau.
wlI-Poznllń-Toruń 198" 8. 41-4� .
 Odcinki budowlane, tzw. sto­ ale w większości obiektów występował bojadach, Trzemszach tylko 6 metrów,
sy, w obwarowaniach Gniez­ on razem z fosą. Bardziej rozbudowane w Kuźnicy i Potarzycy koło Jarocina -

Przedstawione informacje, dotyczące
wartości fortalicji i czasu jej wznoszenia,
są zgodne z obrazem gródków, jaki rysuje
się nam w wyniku badań archeologicz­
nych. Niewielki stożek, a zwłaszcza jego
powierzchnia szczytowa, licząca zazwyczaj
od 1 00 do 300 m2, mogła pomieścić
w zasadzie tylko budowlę mieszkalną·
Najczęściej był to pojedynczy budynek,
czego dowodzą murowane
obronne w Człopie, Gostyniu, Iwnie,
Danaborzu, Potarzycy, Powidzu. W zna­
cznej części gródków występują wieże
obronne z drewna, nieraz oblepione od
strony zewnętrznej gliną. W Chłapowie
była to budowla wzniesiona na planie
prostokąta o bokach 4,7 X 6,7
W Kępnie liczyła sobie początkowo tylko
4 X 5 metrów, ale nowa miała już około
7 metrów średnicy. Prawdopodobnie
dwukondygnacyjna siedziba
o średnicy 7 metrów, z drewna dębowego,
znajdowała się w Pęczniewie, a w Jezior­
X
sku wieża miała wymiary 6, 5
i dochodziła do 10 metrów wysokości.
Zbliżony do nich pod względem wielkości
był gródek z drugiej połowy XIV
w Siedlątkowie nad Wartą. Do najbardziej
okazałych zaliczyć należy Witów koło
(8 X 4, 5 metra) oraz Iwno koło
Sieradza
Poznania(8 X 8 , 5 metra) i Piekary koło
Krakowa ( 1 2 X 1 2 metrów). W przypadku
istnienia kilku kondygnacji komunikację
między nimi umożliwiały schody umiesz­
czone wewnątrz wieży lub dobudowane
na zewnątrz. Dachy kryto gontami lub
na (wg His/orii /eJlI/llry ma/e­
rialnej Polski.. . , t. I, rys.
E. Marosikowa)
strzechami ze słomy lub trzciny. Wejścia
umieszczone były na poziomie przyziemia
lub wyżej , zwłaszcza gdy w części piw­
nicznej znajdowały się pomieszczenia na
żywność, kuchnia lub warsztat rzemieśl­
niczy. W Mrówkach odkryto między in­
nymi relikty trzech półziemianek, w tym
pozostałości pracowni kowalskiej i garn­
carskiej . Podobnie wyglądało rozplano­
siedziby wanie gródka w Siedlątkowie,
w przyziemiu funkcjonowała
w której znaleziono nie tylko narzędzia
pracy, ale także zbroję, należącą zapewne
do Chwaliboga z rodu Korabitów, pod­
sędka sieradzkiego w latach 1 3 84-1 3 92.
Na wyższych kondygnacjach były izby
metrów. mieszkalne, wyposażone niekiedy w piece
kaflowe. Wieże służyły głównie celom
obronno-refugialnym, o czym świadczą
informacje o izbach białych w niektórych
obronna fortalicjach. Stałe siedziby mieszkalne mie­
ściły się w położonych w pobliżu dwo­
rach; na przykład w Stawach znajdował
" 147.
6,5 metra się "domus qui iacet sub jortalicio
Wiele spośród grodów na
miało dodatkowe elementy obronne,
wieku z których najczęściej stosowano przeszko­
dy wodne. Fosa opasywała fortalicję do­
okoła bądź znajdowała się tylko na pew­
nym odcinku, gdzie pozwalały na to
warunki terenowe. W Małachowicach ko­
ło Zgierza do rowu doprowadzono wodę
ze źródła o temperaturze 1 5 oC,
czemu nie zamarzała nawet podczas zimy.
W Podłężycach i Jeziorsku jedynym po­
mocniczym obwodem warownym był wał,
umocnienia miał Radzim, gdzie poza wa­ 5 metrów, w Piaskowicach zaś i Wolkowie
łem dookolnym i fosą od jednej strony liczyły sobie po 4 metry.
broniły grodu dwa inne wały i prze­ Niekiedy mamy do czynienia z prze­
dzielające je fosy. Podwójny pierścień budową warowni wklęsłych na stożko­
wałów i fos bronił dostępu do budowli wate. Budowa nowych umocnień nastę­
na kopcach w Kaszubie, Szarleju, Wil­ powała na bazie zachowanych obwaro­
kowyi i Rybojadach. Zastrzec wszakże wań, po uprzedniej niwelacji terenu.
należy, iż forma stożkowa niektórych W Wyszogrodzie koło Bydgoszczy mo­
z nich może być wtórna, jak to wynika dernizacja polegała na podwyższeniu je­
z analogii zaobserwowanych w Spicymie­ dnej części grodu i oddzieleniu jej od
rzu i Wyszogrodzie, gdzie w obrębie reszty fosą szeroką na 10 metrów i głę­
wcześniejszych założeń obronnych stanęły boką na 4 metry. Kopiec w formie
gródki na kopcach. stożka jako podstawę pod budowlę
Dodatkowe umocnienia stwarzały mie­ obronną usypano także na resztkach spa­
szkańcom dogodniejsze warunki obrony. lonego i zniwelowanego wału w Spi­
Jednym z ważniejszych zadań stawianych cymierzu. W Rypinie prace polegały na
gdzie
średniowiecznym budowniczym było pogłębieniu fosy, a wydobytą z niej
kuźnia,
przestrzeganie zasady, aby wał nie prze­ ziemią podsypano część grodu przyle­
wyższał budynku na kopcu, gdzie kon­ gającą do rowu. Jednocześnie wykopano
centrowała się obrona ostateczna, i nie nową fosę, która przecięła w połowie
przesłaniał pola widzenia załodze. Ponadto dawne założenia obronne i otoczyła od
w przypadku opanowania przez nieprzy­ drugiej strony nowo wzniesione forty­
jaciela dodatkowego obwodu warownego fikacje. Powstał dzięki temu obiekt dużo
obrońcy stawali w niekorzystnej, bo niż­ mniejszy, ale usytuowany o 8- 10 metrów
szej, pozycji do walki. Należy przy tym powyżej pierwotnej wysokości. Można
pamiętać o rozmiarach wałów okalających przypuszczać, iż podobnie przedstawiała
stożki, niejednokrotnie nie ustępujących się sytuacja w wielu innych grodach,
obwarowaniom w grodach poprzedniego w tym kasztelańskich (na przykład Bie­
typu. Szerokość wału w Nowym Mieście chowo, Czarnków, Bydgoszcz, Kruszwi­
kolo Ś remu dochodziła do 20 metrów ca, Wilkowyja, Czestram, Krzywiń, Ra­
kopcach
w Kaszubie i Wilkowyi dwa pierścieni � dzim?), gdzie w obrębie wcześniejszych
wałów miały po 15 i 10 metrów szeroko­ założeń obronnych o odmiennej formie
ści, w Jeziorsku były one szerokie na 12 stanęły gródki na kopcach. Zdaje się
metrów i wysokie na 6 metrów. Nie to świadczyć, iż od XIII wieku taka
znajdujemy też żadnych różnic w obu forma konstrukcyjna fortyfikacji zaczęła
typach warowni jeśli chodzi o wielkość
przeszkody wodnej . Do 20 metrów szero­
147 J. Kamińska, Siedlq/leów, obronna siedziba rycer­
kości na pewnym odcinku miała fosa
ska Z XIV wie/eJl, Prace i Materiały Muzeum Archeo­
w Mierzynie koło Rozprzy; w Majkowi­
dzięki logicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeo­
cach, Małachowicach, Niegolewie, Woli
logiczna, 1968, nr I I , s. 42-43 ; tejże autorki, ObrOIllJŚ{
Piekarskiej mieściła się w granicach 1 2-1 3 siedzib. .. , s. 27-29; T. M. Nowak, Rozwiqzania
metrów, ale w Daleszynie, Kaszubie, Ry- kons/rllkqjne. . . , s. 38-39,

181
1 80
zdobywać uznanie w budownictwie wa­
rownym, zarówno prywatnym, jak i pań­
stwowym.
Funkcj onujące w XII-XIV wieku wa­
rownie o tradycyjnych drewniano-ziem­
nych obwarowaniach stanowiły kontynua­
cję pod względem formy i pełnionych
downictwa grodowego . Można jedynie
stwierdzić, iż w zasadzie nie było między
nimi istotnych różnic, jeśli chodzi o kwes­
tie konstrukcyjne, natomiast obserwujemy
dość znaczne różnice w skali wznoszonych
umocnień. Z braku większych środków
miasta otaczane były bowiem fortyfika­
i przy użyciu siekier oraz innych narzędzi
próbowały je rozbić i zwalić. Z uwagi na
używany do budowy obwarowań materiał
groziło im ciągle niebezpieczeństwo po­
żaru wznieconego przez nieprzyjaciela lub
wskutek nieostrożności mieszkańców. Ta­
ki los spotkał w przeddzień Wielkanocy
wymiany umocnień na bardziej trwałe ­
jak to widzimy w Koninie, Międzyrzeczu
czy Żninie. Wiadomo także, iż w Bochni
górne miasto miało drewniano-ziemny
obwód warowny, który nadal Dlpnwiano,
aby spełniał swoje zadania, podczas gdy
tak zwane dolne lIliasto otaczały już mury .

funkcji wcześniejszych założeń grodowych
okresu wczesnopiastowskiego. Zaczęły
wówczas zanikać prymitywne sposoby
fortyfikowania grodów, natomiast w coraz
szerszym zakresie wykorzystywano mate­
riały bardziej od drewna odporne na
ogień, który był chyba największym wro­
giem drewniano-ziemnych umocmen.
Rozwój jakościowy grodów szedł również
cjami skromniejszymi i łatwiejszymi do
wykonania, a zatem mniej pracochłon­
nymi. Stanowiły je zazwyczaj wał lub
tylko palisada oraz rów i drewniane bra­
my. W ten sposób obwarowano wiele
miast wkrótce po lokacji, z którą niejed­
nokrotnie wiązała się korekta układu prze­
strzennego eivitas i ogrodzenie gminy
miejskiej. Pod rokiem 1 2. 5 3 czytamy
1 3 78 roku umocnienia Wałcza, które " Cllm
blands" pochłonął ogień zaprószony przez
miejscowego piekarza 1 50.
Występowanie wału ziemnego stwier­
dzono również w naj starszych obwaro­
waniach Warszawy z końca XIII i począt­
ku XIV wieku. Usypano go z gliny
i piasku miejscowego pochodzenia. Jego
szerokość u podstawy wynosiła około 1 6
Obie konstrukcje znajdowały się w ob­
wodzie warownym Kalisza, a może także
Nowego Sącza, skoro Władysław Łokie­
tek w 1 3 3 l roku po pożarze miasta czynił
nadanie gwarantujące środki na budowę
" 15
"blaneas 2 . Władca ten zezwalaj\( w 1 3 26
roku na lokację Lipnicy przyznał miesz­
kańcom prawo do wyrębu lasu w celu
budowy miasta 1 53 . Nie chodziło być -

w kierunku wzmacniania podstawowej
linii obrony przez zwiększenie jej roz­
miarów i wprowadzenie lepszych od do­
tychczasowych rozwiązań technicznych,
a także rozbudowywania zewnętrznej stre­
fy obrony jako konsekwencja doskonale­
nia broni miotającej. System grodowy
wiązał obronę zewnętrzną z potrzebami
wewnętrznymi kraj u. Fortyfikacje speł­
niały ponadto warunek hegemonii woj­
skowej panującego nad poddanymi. Zasa­
da ta obowiązywała także na innych szcze­
blach drabiny feudalnej, co wyrażało się
z kolei w przewadze wojskowej możnych
nad ludnością zależną, czego widomym
znakiem były gródki rycerskie. Nie miały
one większego znaczenia militarnego w ra­
zie ataku liczniejszego odd2;iału nieprzyja­
ciela, ale skutecznie chroniły mieszkańców
przed napadami bandyckimi i walkami
wewnętrznymi, mogły też zwycięsko wy­
chodzić z potyczek angażujących ograni­
czone liczebnie siły zbrojne.
Obwarowania drewniano-ziemne miały
również miasta. Nie wiemy o nich wiele
z powodu milczenia źródeł pisanych w tej
sprawie, a badania archeologiczne nie są
tak zaawansowane jak w przypadku bu-
w źródłach wielkopolskich o obwarowa­
niu Poznania "de b/ands et jossatis" , które
oznaczają konstrukcję drewniano-ziemną,
zastąpioną zresztą niebawem trwalszymi
murami obronnymi. Podobnie było
w Międzyrzeczu fortyfikowanym w 1 2.69
roku przez Bolesława Pobożnego ( "mllni­
vit. .. de b/aneis" ), ale zanim wykopano
fosy, budowę przerwał napad wojsk bran­
denburskich margrabiego Ottona V Dłu­
giego i miasto spłonęło 148. W 1 2.9 5 roku
biskup krakowski Muskata uzyskał od
Wacława II czeskiego zgodę na obwaro­
wanie " b/aneis et jossato " swych miast:
Tarczka, Iłży, Kielc i Sławkowa. Drew­
niano-ziemne umocnienia otrzymały wów­
czas trzy pierwsze z nich, natomiast co do
Sławkowa zdania są podzielone, gdyż
niektórzy badacze twierdzą, iż jeszcze
w ostatnich latach XIII wieku wzniesiono
tam na większym odcinku mur obronny
z bramą 1 49. W świetle zeznań złożonych
na procesie warszawskim w 1 3 3 9 roku,
fortyfikacje składające się z fosy, wału
i częstokołu miał Uniejów. Zapewne tego
typu umocnienia znajdowały się w Człopie
w 1 3 7 8 roku, kiedy wojska księcia szcze­
cińskiego Święto bora dotarły "ad p/ancas"
metrów, a wznosił się on na wysokość
około 7-8 metrów. Jeszcze w połowie
XIV wieku na skarpie wiślanej znajdował
się prawdopodobnie wał drewniano-ziem­
ny połączony z fortyfikacjami murowany­
mi, a dopiero pod koniec tegoż stulecia
otoczono murem obszar całego miasta.
Niektóre miasta opasane były dodatkowo
przedwalem. Jego istnienie w Kaliszu
w pobliżu Bramy Toruńskiej poświadcza
Jan z Czarnkowa. W trakcie oblężenia
prowadzonego w 1 3 8 3 roku przez wojska
księcia płockiego Siemowita IV miesz­
czanie kaliscy bronili znajdującego się
tam "propllgnaell/llm" . Wały ziemne wspo­
mniano również w odniesieniu do Siera­
dza w 141 2 roku, a także Żnina w począt­
ku XVI wieku 151 .
W wielu miastach nie stawiano for­
tyfikacji na całym obwodzie; chroniły one
przede wszystkim odcinki najbardziej za­
grożone i łatwiej dostępne z braku natural­
nych przeszkód. Często zdarzało się rów­
nież, iż konstrukcje drewniano-ziemne
współistniały z elementami fortyfikacji
murowanych, które uzupełniały wzniesio­
ne wcześniej obwarowania, ponieważ z ró­
żnych przyczyn nie zdółano zrealizować
może - tylko o budulec na pomieszczenia
mieszkalne i gospodarcze, ale także na
fortyfikacje miejskie. Warto bowiem przy­
pomnieć treść dokumentu Kazimierza
Wielkiego z 1 3 45 roku, na mocy którego
148 ROCZ"iAl lfApihlly poz-isAliej..• , s. 31, 48; KfY)1IiJvJ
lllieJAlopolslfA. .. , t. VIII, seria II, s. 99""" 100, U4.
149 J. Widawski, MiejsAliI IIII1r:J om_ • patUlwie
polsAli", do potzqlhl XV lIliehI, Warszawa 1973, s.
1 34, 434; J. Zgrzebnicka, F. Kiryk, NtljtialllfliejSU
Slal1lAlóIll, w: Slal1lAlófll, red. F. Kiryk, Kraków 198 1 ,
s . 16; por.: A . Berdecka, LJlfAql i ��.a";l
",iaJ/ !eróklllsAlirb III Malopolm .za K4�i_urr.a Wulki,§)
(IJJJ- IJ10), Wrocław 1981, s. 103-106.
150 Ulu ar ru gll/a4 ill/". PololIfI Ortlitll_qNe
CNI&ij"ortl"" red. 1. Zakrzewski, Poznań 1890, t. l,
s. ZZ4-ZZ j , 173, 310; Jan z Czamkowa, ClmnritOtl
POiOfIONI"" red. J. Szlachtowski, Monumenta Polo­
niae Historica, Lwów 1 871, t. II, s. 613-'1+
1 51 A. Świechowska, O IIIljtialllfliejsttj FMIt-U
fil Ś7IIidk dolyrbtz4SOlJtb lNuitzti arrhto�b, "Wia­
domości ArcheologIClUle", 19'4. t. XX, l. " j-U7;
Z. Tomaszewski, OłwllfYJflllltUa WllrJt� i omflil
. póI/IO�go I1Ijll.ztitl do _141/11, w: S.zAlir, IllIrolltiejsAlie,
Warszawa 19' 50 s. 100; T. M. Nowak, R,(..��".i<I
hJIISIrIlkqjIll . • . , s. 6 1 .
1 52 Por. J . Widawski, MitjsAlie "'1Ir:J.", I . 104, 1 , 8,
'
1 84, 199. 3 10.
1 53 Zbiór dohl",mlólII ",alopolsAlirb, red. S. Kuraś,
Wrocław-Warszawa-Kraków 196z, cz. I, nr z8.

1 82 1 83
pozwolono mieszkańcom Wschowy brać
drewno z okolicznych lasów królewskich
na częstokół "adp/ancandam" 1 54. Przykłady
te świadczą o pomocy udzielanej przez
panującego przy wznoszeniu czy konser­
wacji obwarowań miejskich. Wyraiała się
ona w różnej postaci,_głównie przez udo­
stępnianie surowca lul> gotówki, a niekie­
dy spotykamy się nawet ze stwierdzeniem,
że budowa umocnień miejskich należy do
obowiązków króla i miała odbywać się na
jego koszt. Podobnie było w przypadku
miast prywatnych. Interesująco przedsta­
wia się sprawa Kamienia Krajeńskiego
lokowanego w I 3 � 9 roku, którego miesz­
kańcy uzyskali 10 lat wolnizny. W związ­
ku z tym ciężar wzniesienia fortyfikacji
spoczął na wójcie (20 grzywien toruń­
skich) i arcybiskupie gnieźnieńskim jako
właścicielu (40 grzywien toruńskich rocz­
nie). Opłaty te "pro jossione et p/ancasione
civitatis" miały być wnoszone przez cztery
lata, zatem złożyły się na kwotę 240
grzywien toruńskich. W różny sposób
rozwiązywano kwestię konserwacji i na­
prawy obwarowań. W 1417 roku rajcy
poznańscy wyrazili zgodę na budowę
młyna przy rowie ciągnącym się wzdłuż
muru miejskiego przez niejakiego Kaspra
Pfefchin, w zamian za co on i jego
następcy mieli oba brzegi tegoż rowu
utrzymywać w stanie obronnym za po­
mocą wbitych pali i innych przyrządów
"vu/go dye/mi" . Warto też przytoczyć po­
stanowienia Wacława II z 1 292 roku
w odniesieniu do Podolińca, za którego
obwarowaniami w razie napadu nieprzy­
jaciela mogli szukać schronienia wraz ze
swym dobytkiem mieszkańcy dwóch wsi,
ale w zamian powinni służyć pomocą
przy reperacji umocnień miejskich i czysz­
czeniu fosy 155.
W systemie obwarowań miejskich wy­
stępowały również baszty. Z dokumentu
1 84
rozejmu zawartego w 1 306 roku między
starostą czeskim Pawłem z Paulstejnu
a mieszczanami brzeskimi wiadomo, iż
uzyskali oni prawo konserwacji istnieją­
cych wcześniej baszt, pod tym wszakże
warunkiem, aby nie przewyższały one
umocnień tamtejszego zamku . Baszty
i bramy występowały w ciągu obwodu
drewniano-ziemnego Przemyśla aż do po­
czątku XVI wieku. Wzniesiono je z drew­
na i zwyczajem praktykowanym po czasy
współczesne oblepiono płaszczem gliny
i pobielono wapnem 156.
W trakcie działań wojennych w okresie
rozbicia dzielnicowego w Polsce dosyć
częstym zjawiskiem było inkastelowanie
obiektów sakralnych. Wynikało to z łat­
wości przystosowania kościoła czy klasz­
toru do obrony ze względu na istniejące
w ich obrębie (lub w pobliżu), a nie­
odzowne podczas oblężenia, magazyny
żywnościowe, gotowe pomieszczenia mie­
szkalne dla załogi oraz studnie. Najprost­
sza wersja inkastelacji polegała w praktyce
na wzniesieniu tylko dookolnych obwa­
rowań, co wyrażało się wykorzystaniem
do obrony istniejącego zazwyczaj ogro­
dzenia, wzmocnionego dodatkowymi
przeszkodami, przede wszystkim fosą.
Potwierdzeniem tej formy podnoszenia
wartości obronnej obiektu była zamiana
w warownię klasztoru w Lądzie podczas
walk między Bolesławem Pobożnym a Ka­
zimierzem Konradowicem w 1 247 roku.
Aby przywrócić klasztorowi pierwotny
wygląd, książę wielkopolski musiał znisz­
czyć wały i fosy wzniesione przez przeciw­
nika. Metoda inkastelacji stosowana była
również podczas wojny, jaką prowadził
Konrad I mazowiecki z Henrykiem I Bro­
datym o panowanie w Krakowie; znana
jest także z późniejszego okresu 157.
Do fortyfikacji drewniano-ziemnych za­
licza się również wały graniczne, wyko-
rzystywane skutecznie w okresie wczes­
nopiastowskim. Jakkolwiek w odniesieniu
do czasów rozbicia dzielnicowego nie
mamy potwierdzonych źródłowo wiado­
mości o tego typu umocnieniach na zie­
miach polskich, wiadomo jednak o ich
funkcjonowaniu na obszarze pomiędzy
Labą a Nysą Łużycką. Zachowany tam
do dziś ciąg wałów łączy się z działalnością
Związku Sześciu Miast, który powstał
w celach obronno-zaczepnych, by bronić
ich interesów, między innymi strzec dróg
przed rycerzami-rabusiami. Na mocy przy­
wileju Karola IV z 13 � � roku mieszczanie
mieli prawo wzniesienia takich fortyfika­
cji, a z 1 3 99 roku pochodzą informacje
o ich istnieniu. Składał się na nie podwój­
ny wał, w którego linii znajdował się
niewielki bastion o powierzchni około
1 200 m2, służący jako miejsce obozowania
strai:y czuwającej nad bezpieczeństwem
szlaku handlowego 1 58.
Umocnienia drewniano-ziemne miały
wielorakie zastosowanie w Polsce śred­
niowiecznej, a wykorzystywano je również
później , choć w mniejszym zakresie
i w nieco innej postaci. W dziejach for-
tyfikacji odegrały one znaczącą rolę, a po­
zostałości po nich budzą nasz podziw dla
umiejętności ich budowniczych i szacunek
dla wysiłku budowlanego. Zanim zastą­
pione zostały przez nowocześniejsze ob­
warowania, skutecznie broniły życia i mie­
nia mieszkańców grodów, podgrodzi
i miast, utrudniały nieprzyjacielowi opa­
nowanie kraju i strzegły szlaków hand­
lowych.
154 Por. J. Widawski. Miejskie ",IIIY. . . • s. j O j , j07.
!SS KoJelu Jyp/Q",al.Jtt".J Witl/uJpolski. . . , t. III, nr
1 398; t. V, nr 272; W. Szczygielski, Obowiqzki
i powi""oki wojs/uJwe ",iasl i ",itr.(.ttatUlIIJa w Po/m od
XIII Jo poIow.J XV wielul. SMHW. 1960. t. V. s.
448-449.
1 56 KoJelu JypkJ",al.Jtt".J Wiel/uJpolski ...• t. II. nr
897; J. T. Frazik. Mmy obron1lt ",itula Prze"'.JiJa od
XVI Jo XVIII wielul. "Biuletyn Historii Sztuki",
1973, R. XXXV. s. P j .
1 57 J . Rozpędowski, Ink4stelaeja !uJMo/ów polskitb
w śretilliowiett". "Kwartalnik Architektury i Urbanis­
tyki" . 1966, t. XI, s. 3 ) 3, 3�. 373; J. Szymczak,
Walki o �/eJani, It��. . ., s. 16-1 7 .
�58 E. Kowalczyk. Wa{y IMtftkil. Ze stllÓiów 1l1li1
"",omienia",i podlllŻ".}",i Slowiatir.(.tUz".}. KHKM,
1984, R. XXXII. s. 461-469.

Rozdział trzeci
Lądowa technika woj skowa
od roku 1 334 do końca XV wieku
I. Ogólna charakterystyka
Jak się wydaje, warunki klimatyczne
ustalone w Polsce w XI-XIII wieku
nie uległy zmianie w ciągu dwóch wie­
ków następnych 1. Przyrost areału upra­
wnego uzyskiwano teraz raczej przez
zagospodarowanie łąk i nieużytków niż
przez trzebienie lasów. Za panowania
Władysława Jagiełły pojawiły się nawet
próby zapewnienia prawnej ochrony
cenniejszym gatunkom drzew, w tym
także cisom dostarczającym ważnego su­
rowca do produkcji łuków i kusz. Je­
dnakże mimo wszystko obszary leśne
ulegały dalszej redukcji (m.in. w Kar­
patach, na Podlasiu, na południowym
Mazowszu), w czym ważną rolę odgry­
wała bezpośrednia eksploatacja lasów
do celów produkcyjnych (drewno bu­
dulcowe i opałowe, węgiel drzewny,
smoła, popiół itp.). W połowie XIV
wieku lasy zajmowały jeszcze około
1 86
5 0 % , ale pod koniec XV wieku już
tylko około 40% ogólnej powierzchni
kraju.
Gospodarka rolno-hodowlana rozwijała
się w ramach wsi korzystających już po­
wszechnie z prawa czynszowego, zapew­
niającego dogodne warunki egzystencji
ludności chłopskiej i sprzyjającego dos­
konaleniu agrotechniki. Przyjmuje się, iż
wydajność produkcji zbożowej w XV
wieku osiągała około 7 ton ziarna z jed­
nego łanu, co odpowiada około 4,4 kwin­
tala z jednego hektara i pięciu ziarnom
z jednego wysianego. Wydajność ta wy­
daje się niewielka, była jednak wystar­
czająca w warunkach nadal stosunkowo
nieznacznej gęstości zaludnienia i wynika­
jącej stąd niewysokiej liczby ogółu miesz­
kańców ziem polskich. Oblicza się, że na
każdego mieszkańca około roku 1 340
przypadało rocznie około 3 8 5 kilogramów
ziarna. Odpowiednia wielkość dla roku
1970 wynosiła 440 kilogramów.
W tej sytuacji wieś polska nawet w pie­
rwszej części omawianego okresu dys­
ponowała nadwyżkami żywności, które
można było skierować na rynek wewnę­
trzny, co umożliwiało dalszy postęp pro­
cesów urbanizacyjnych. Pewną, począt­
kowo niewielką, część tej nadwyżki już
w końcu XIV wieku przeznaczano na
eksport do krajów Europy Zachodniej.
Równocześnie z postępem w rolnictwie
dokonywał się postęp w eksploatacji su­
rowców .mineralnych. Na pierwszy plan
wysunęło się tu zdecydowanie górnictwo
solne, reprezentowane głównie przez sali­
ny podkrakowskie, pokrywające zapotrze­
bowanie na sól południowej części kraju,
pracujące także na eksport. Górnictwo
metali uzyskiwało dobre rezultaty w za­
kresie eksploatacji ołowiu, zwłaszcza w re­
jonie Olkusza, gdzie pozyskiwano też
niewielkie ilości srebra. Po wyczerpaniu
łatwiej dostępnych, płyciej położonych
złóż soli i rud metali należało sięgnąć do
pokładów głębszych, co jednak było ściśle
uzależnione od odpowiedniej rozbudowy
urządzeń odwadniających. Odrębny cha­
rakter miało pozyskiwanie żelaza, szcze­
gólnie ważne dla rozwoju techniki wojs­
kowej . Pospolitą, ale mniej wydajną od­
mianę rudy żelaznej - rudę darniową -
znajdowano nadal na obszarze niemal
całego kraju. Złoża odmian bogatszych
w metal (syderyty, żeleziaki) eksploato­
wano, głównie metodą odkrywkową,
zwłaszcza w rejonie górnośląsko-mało­
polskim. Wydobytą rudę żelazną należało
poddać procesom hutniczym. W większo­
ści przypadków kontynuowano tu trady­
cyjną technikę dymarkową, opartą na
wykorzystaniu niewielkich ognisk dymar­
skich zasilanych dmuchem ręcznym lub
nożnym. Stopniowo jednak rozpowszech­
niały się udoskonalone zakłady hutniczo­
-kuźnicze zwane rudami, wykorzystujące
1 87
napęd mechaniczny (wodny) albo zwie­
rzęcy (kierat). Zazwyczaj łączono w jedną
funkcjonalną całość zespół dymarek
o dmuchu mechanicznym, z mechanicz­
nym młotem służącym do przekuwania
uzyskanych w dymarkach łup na sztaby
żelaznego surowca. Dochodził do tego
warsztat kowalski produkujący masowo
wyroby żelazne.
Dane źródłowe, zachowane dopiero
dla XVI wieku, pozwalają ustalić, że
duża dymarka o dmuchu mechanicznym
przerabiała w ciągu doby około 300 ki­
logramów rudy, zużywając przy tym nie
mniej niż drugie tyle węgla drzewnego
i uzyskując w końcowym efekcie około
45 kilogramów odpowiednio przekutego
żelaza. Należy pamiętać, że wydajność
takiego warsztatu była ograniczona przez
liczne przymusowe przestoje, spowodo­
wane niekorzystnymi warunkami atmo­
sferycznymi. Poza sezonem zimowym,
odnosiło się to także do okresów suszy.
Jedne i drugie utrudniały, albo wręcz
uniemożliwiały, korzystanie z napędu wod­
nego.
Miejscowa produkcja żelaza nie wy­
starczała na stale rosnące potrzeby kraju
i musiała być uzupełniana importem, prze­
de wszystkim z Węgier.
Na bazie surowców uzyskiwanych na
miejscu lub importowanych rozwijało się
rzemiosło. W miastach dominowało rze­
miosło cechowe, ujęte w ramy organizacji
I Por. m. in.: Dzieje Po/siei, red. J. Topolski,
Warszawa 1976, s. 1 80 i n.; Po/skiz dzie/"iGollla
i Vedn0G!{01/a, red. A. Gieysztor, Warszawa 1972,
s. 279 i n.; J. Wyrozumski, Historia Po/siei do rokll
1JOJ, Warszawa 1980, s. 202 i n.; Historia klI/tmy
materia/tlej Po/Slei III zaryne, t. II, red. A. Rutkowska­
Plachcińska, Warszawa 1 978; H. Samsonowicz, Złota
je.rini polsleiego JredniolllieG!{a, Warszawa 1971. Szeroki
kontekst uwzgll;dnia J. Kloczowski, EMropa słollliań­
skiz III XIV-XV lIIiekll, Warszawa 1984.
poważnie ograniczającej indywidualną ini­
cjatywę i swobodę działania poszczegól­
nych producentów, ale gwarantującej od­
powiednią jakość wyrobów i zapewniają­
cej członkom korporacji pomoc i opiekę
w razie potrzeby. Specjalizacja rzemiosła
cechowego była bardzo daleko posunięta,
zwłaszcza w większych miastach, gdzie
system cechowy rozwinął się najwcześniej .
W małych miasteczkach, które miały cha­
rakter przede wszystkim rolniczy, wystę­
powały tylko najprostsze gałęzie rzemio­
sła, nastawione na zaspokajanie potrzeb
okolicznych wsi. To samo zadanie wy­
pełniały też warsztaty rzemieślnicze (mię­
dzy innymi kuźnie) zlokalizowane bez­
pośrednio w osiedlach wiejskich, w tym
także przy dworach rycerskich i w po­
siadłościach kościelnych. Niewątpliwie
produkowały one głównie proste rodzaje
broni, jak żeleźca toporów, groty włóczni,
a zwłaszcza masowo zużywane groty beł­
tów. Mogły też dokonywać naprawy
i konserwacji bardziej skomplikowanych
elementów uzbrojenia. Produkcja takich
elementów, wymagająca zastosowania dos­
konalszej technologii, stanowiła domenę
wyspecjalizowanych warsztatów miejs­
kich, zwłaszcza wielkomiej skich.
Większe miasta były również ośrodkami
handlu dalekosiężnego, podczas gdy han­
del wewnętrzny, obsługujący rynki lokal­
ne, skupiał się także w miastach pomniej­
szych. W handlu dalekosiężnym ważne
miejsce zajmował tranzyt, wykorzystujący
krzyżujące się na terenie polskim dwa
ważne w tym czasie szlaki. Jeden z nich
łączył Węgry z nadbałtyckimi portami,
a za ich pośrednictwem z krajami Europy
Północnej i Zachodniej, drugi wiódł z re­
jonów nadczarnomorskich poprzez Ruś
Czerwoną, Małopolskę i Śląsk ku Za­
chodowi. W imporcie, a także w tranzycie,
oprócz towarów luksusowych ważne miej-
1 88
sce zajmowały miedź i żelazo. W eksporcie Krzyżaków Kujawy i odnowiono, choć się okresów głodu, a przede wszystkim
pojawiały się niektóre produkty polskiego nie całkiem trwale, zwierzchność nad katastrofalnych epidemii dżumy ("czarna
rzemiosła (proste sukno, wyroby żelazne, Mazowszem. Na rewindykację Pomorza śmierć"), które spustoszyły Europę zwła­
w tym także broń), ale dominowały w nim Gdańskiego wypadło czekać formalnie do szcza w drugiej połowie XIV wieku.
surowce kopalne (sól, ołów), a przede roku 1 4 5 4, a faktycznie do roku 1 466; Polska wyszła z tej klęski stosunkowo
wszystkim towary dostarczane przez gos­ rewindykacja Śląska i rejonu nadnotec­ obronną ręką.
podarkę wiejską, w tym początkowo zwła­ kiego ograniczyła się do nieznacznych Wzrostowi zaludnienia towarzyszył
szcza produkty leśne (drewno surowe pogranicznych skrawków. Pewną rekom­ wzrost liczby osad wiejskich i rozwój
i obrabiane, smoła, dziegieć, popiół). Stop­ pensatę stanowiło pozyskanie przez Kazi­ miast. Liczba tych ostatnich na ziemiach
niowo coraz większe znaczenie zdobywał mierza Wielkiego Rusi Czerwonej, obcej Królestwa w końcu XV wieku przekra­
eksport zboża, opłacalny już w końcu jednak i etnicznie, i wyznaniowo, co czała 5 00, tak że jedno miasto przypadało
XIV wieku. Poczynając od drugiego musiało stwarzać nowe i skomplikowane na około 2 1 0 km2. Były to jednak w prze­
i trzeciego dziesięciolecia XV wieku problemy natury państwowo-prawnej ważającej większości miasta małe, o cha­
koniunktura sprzyjająca wywozowi zboża i społecznej. Zasadniczy przełom stano­ rakterze na poły rolniczym albo nawet
z ziem polskich wzrastała coraz szybciej , wiło zawarcie w latach 1 3 8 5-1 3 86 związku głównie rolniczym. Wśród największych
nie bez związku z poważnymi kryzysami z Litwą, który choć przez dłuższy czas pierwsze miejsce zajmował Gdańsk, liczą­
głodowymi powtarzającymi się w tym nieustabilizowany i przybierający różne, cy pod koniec XV wieku około 3 0 000
czasie w krajach Zachodu. W połowie niekiedy bardzo luźne formy, okazał się mieszkańców. Ludność stołecznego Kra­
XV wieku w polskim eksporcie coraz trwały i zadecydował ostatecznie o prze­ kowa wzrosła od około 1 4 000 w połowie
wyraźniej dominowało zboże pochodzące kształceniu jednolitego etnicznie państwa XIV wieku do około 20 000 w końcu XV
z obszaru Korony i spławiane głównie polskiego w wielonarodową i wielowyz­ wieku. Liczba mieszkańców Lwowa, To­
Wisłą do Gdańska (odzyskanego po woj­ naniową Rzeczpospolitą, zapewniając jed­ runia, Elbląga przekroczyła 10 000, a Po­
nie trzynastoletniej), a także woły hodo­ nocześnie na dłuższy czas unii jagielloń­ znania, Lublina i Warszawy zbliżała się
wane na terenie południowych ziem rus­ skiej przodujące miejsce wśród krajów do tej wielkości. W skali ogólnoeuropej­
kich i pędzone na Zachód drogą lądową· Europy Środkowej i Wschodniej . skiej te nieliczne najludniejsze miasta pol­
Dołączało się do tego pośrednictwo Poważne straty demograficzne spowo­ skie odpowiadały zaledwie osadom miej­
w handlu futrami pozyskiwanymi przede dowane oderwaniem gęsto zamieszkanych skim średniej wielkości. Dominowały
wszystkim w lasach Litwy i północnej prowincji, zwłaszcza Śląska, zostały po u nas miasteczka o paru tysiącach, a nawet
Rusi litewskiej . Postępująca specjalizacja części wyrównane przez znaczny przyrost kilku setkach mieszkańców, co razem
gospodarki polskiej w wytwarzaniu i ma­ ludności na ziemiach etnicznie polskich, wziąwszy sprawiało, że Polska pozosta­
sowym eksporcie produktów wiejskich, pozostałych w granicach Królestwa. Licz­ wała krajem słabo zurbanizowanym.
głównie rolnych, przysparzająca przez bę mieszkańców Polski około roku 1 3 40 Pomyślna na ogół sytuacja gospodar­
dłuższy czas znacznych korzyści całemu (bez Śląska i Pomorza) szacuje się na cza państwa i jego mieszkańców sp.rzyjała
krajowi, miała pociągnąć za sobą w przy­ I 000 000-1 2 5 0 000. Do końca XV inwestycjom, zwłaszcza budowlanym.
szłości dalekosiężne i niepomyślne kon­ wieku nastąpił dalszy, wydatny wzrost. W czasach Kazimierza Wielkiego zre­
sekwencje w ząkresie ekonomicznym, praw­ Przyjmuje się przy tym, że jeśli zaludnienie alizowano jeden z największych w naszej
noustrojowym, a pośrednio także w za­ w roku 1 3 00 określić jako 100, to w roku historii programów budowlanych, wzno­
kresie organizacji sił zbrojnych. 1400 odpowiednia wielkość dla Polski sząc w ciągu mniej więcej ćwierćwiecza,
Królestwo Polskie zjednoczone pod wynosiła 1 66, podczas gdy dla Niemiec z inicjatywy króla i jego kosztem, około
rządami Łokietka rozpoczęło nowy roz­ tylko 80, a dla Francji zaledwie 72. Ten 5o murowanych zamków i obwarowań
dział swych dziejów utraciwszy znaczną spadek zaludnienia w krajach zachodnio­ miejskich, do czego trzeba dołączyć
część swego pierwotnego potencjału tery­ europejskich spowodowany był przez nie­ około 20 dalszych, powstałych z ini­
torialnego i etnicznego. Za Kazimierza korzystne okoliczności w postaci szcze­ cjatywy możnowładców i samych miast.
Wielkiego odzyskano okupowane przez gólnie niszczących wojen, powtarzających Jako budulca w obiektach murowanych
1 89
używano przede wszystkim cegły, uprzywilejowanej sytuacji duchowieństwa, stawowy dochód jej właściciela stanowiły grywały w życiu państwowym rolę ogra­
a w mniejszej mierze różnych rodzajów na pierwszy plan wysunął się zdecydowa­ czynsze płacone przez osadzonych we wsi niczoną· Decydował o tym słaby mimo
·
kamienia. Jednakże należy pamiętać, że nie stan rycerski (szlachta), stopniowo chłopów. Część (i to niekiedy znaczną) wszystko stopień urbanizacji kraju, a nie
przeważającą większość umocnień wzno­ coraz bardziej podporządkowując sobie tego dochodu pochłaniał koszt inwestycji bez znaczenia był także obcy etnicznie
mieszczan i chłopów, a także ograniczając
szono nadal w tradycyjnej technice drew­ związanych z podstawowym obowiązkiem (głównie niemiecki) charakter przeważa­
niano-ziemnej. Również w budownictwie władzę królewską. Temu ostatniemu pro­ szlachcica, jakim była słu�ba rycerska na jącej części patrycjatu większych miast
mieszkalnym i gospodarczym, nawet cesowi sprzyjały zmiany panujących w Pol­ rzecz króla. Folwark szlachecki był po­ Królestwa. Jego pełna polonizacja przy­
w dużych miastach, a także w budownic­ sce dynastii, które doprowadziły do prze­ czątkowo niewielki i wykorzystywany na paść miała dopiero na wiek XVI. Całości
kształcenia godności królewskiej z dziedzi­
twie sakralnym, zwłaszcza wiejskim, zde­ pokrycie bieżących życiowych potrzeb obrazu nie zmieniała stosunkowo silna
cydowanie przeważały konstrukcje drew­ cznej w obieralną. Stan szlachecki, bardzo rodziny rycerza. Sytuacja ta ulegała jednak pozycja dużych i zamożnych miast Prus
niane. Oblicza się, może z pewnym zani­w Polsce liczny (do 1 0 % ogółu ludności), zmianie w miarę narastania koniunktury Królewskich włączonych w obręb króle­
żeniem, że liczba wszelkich budowli mu­choć formalnie jednolity, był faktycznie sprzyjającej eksportowi zboża z ziem pol­ stwa w roku 1 466. Na pierwsze miejsce
rowanych na ziemiach Królestwa około głęboko zróżnicowany pod względem ma­ skich, co zaznaczyło się zwłaszcza po­ wybijał się tu potężny Gdańsk, który
roku 1400 dochodziła do 700, a do końcajątkowym. Obejmował, oprócz niewielkiej czynając od trzeciego i czwartego dziesiąt­ potrafił zapewnić sobie rozległą autono­
XV wieku wzrosła do około 1 3 5 0. grupy możnowładztwa, przeważającą masę ka XV wieku. Szlachta zainteresowana
. mię, ale który nazbyt często kierował się
Wyraźny postęp stwierdzamy w dzie­ średniozamożnego rycerstwa, następnie tym eksportem poczęła konsekwentnie tylko własnymi, partykularnymi interesa­
dzinie oświaty. Jego najbardziej spek­ drobnych posiadaczy ziemskich szlachec­ dążyć do maksymalnego wzrostu lukraty­ mi, nie zawsze zbieżnymi z interesami
takularnym objawem było utworzenie kiego pochodzenia i wreszcie szlachtę wnej produkcji zbożowej w swych posiad­ kraju. W tej sytuacji miasta p9lskie nie
w Krakowie uniwersytetu, założonego bezrolną. Ważną rolę w strukturze pol­ łościach, głównie przez rozbudowę fol­ mogły stać się partnerem królów usiłują­
skiego rycerstwa w XIV-XV wieku od­
w roku 1 3 64, utwierdzonego ostatecznie warków powiększanych kosztem działek cych utrzymać silną pozycję monarchy
w roku 1400. Bazę rekrutacyjną dla tej grywał swoisty system rodowy. Średnia chłopskich oraz przez wzrost wymiaru mimo emancypacyjnych dążeń stanu szla­
i drobna szlachta, połączona wspólnotą
najwyższej w kraju uczelni zapewnił roz­ pańszczyzny, darmowej pracy dotychczas checkiego.
herbu i mniej lub bardziej fikcyjną tra­
wój sieci szkół średnich i szkółek parafial­ tylko w nieznacznym stopniu obciążającej Pozycja ta była w znacznym stopniu
dycją pokrewieństwa, skupiała się wokół
nych. Liczba tych ostatnich doszła w ciągu ludność wsi. Proces ten, prowadzący do zależna od stanu skarbca królewskiego.
XV wieku do około 3 5 °0. Władze pań­ najmożniej szych przedstawicieli " rodu ", poważnego zachwiania względnej równo­ W czasach Kazimierza Wielkiego na stały
tworząc ich klientelę, a w zamian ko­
stwowe doceniały znaczenie kadr intelek­ wagi stanowej, miał także poważne na­ przychód skarbowy składały się wpływy
tualnych i potrafiły z nich umiejętnie rzystając z ich poparcia i opieki. System stępstwa w sferze militarnej. Przeciętny z rozległej wówczas domeny monarszej,
ten miał niewątpliwe znaczenie w po­
korzystać dla potrzeb politycznych, czego szlachcic szybko zmieniał się z rycerza z kopalń (zwłaszcza solnych), z menni­
znakomitym przykładem jest rola, jaką litycznym życiu kraju, a także w struk­ uważającego służbę wojskową za swe ctwa, z różnych rodzajów ceł i myt.
odegrali profesorowie Akademii krakow­ turze sił zbrojnych. główne zajęcie w ziemianina zaintereso­ Ważną część wpływów stanowił podatek
skiej w polsko-krzyzackich sporach to­ Podstawowym środkiem utrzymania wanego przede wszystkim rozwojem fol­ gruntowy (poradlne) ścillgany z dóbr
czonych na soborze w Konstancji. stanu rycerskiego były posiadłości ziem­ warcznego gospodarstwa i zebraniem jak szlacheckich i kościelnych w wysokości
Ważnym krokiem w kierunku unifikacji skie, dzierżone na prawie rycerskim. Dob­ największej ilości drogocennego ziarna. dochodzącej do kilkunastu, a nawet dwu­
państwa była kodyfikacja praw, przepro­ ra możnowładców w połowie XIV wieku Jednakże mimo tych niepokojących, dziestu kilku groszy z łanu kmiecego.
wadzona w połowic XIV wieku, w postaci nie przekraczały jeszcze zazwyczaj kilku­ narastających z czasem tendencji stan W sumie skarb królewski dysponował
tak zwanych statutów Kazimierza Wiel­ nastu wsi, ale wykazywały stałą tendencję chłopski cieszył się w koń�owej fazie w tym czasie rocznym dochodem w prze­
kiego, które obowiązywały jeszcze w XVI do wzrostu, przekształcajllc się w cillgu średniowiecza stosunkowo znaczną za­ ciętnej wysokości około 85 000, a w szcze­
wieku. Miały one poważne znaczenie także XV wieku w latyfundia złożone niejedno­ możnością i względnie korzystną sytuacją gólnych wypadkach nawet do 110 000
dla organizacji sił zbrojnych. krotnie z kilku miast i kilkudziesięciu prawną· Jej zdecydowane pogorszenie grzywien. System ten został w ciągu nastę­
Monarchia polska w końcowej fazie wsi. Do. największych fortun dochodzili miało nastąpić dopiero w przyszłości. pnych panowań gruntownie zachwiany,
średniowiecza bywa określana jako pań­ ci wielmoże, którzy potrami pozyskać W przeciwieństwie do wielu innych najpierw przez zredukowanie wysokości
stwo stanowe, albo - co wydaje się obszerne nadania na terenie Rusi Czer­ krajów Europy miasta polskie, choć prze­ poradlnego do 1 groszy z łanu rocznie
trafniejsze - jako państwo nierównych wonej . Posiadłości średniej szlachty skła­ Zywające w XIV i XV wieku okres (przywilej koszycki z roku 1374), a następ­
stanów. Mimo od dawna kształtuj\cej się dały się najczęściej z jednej wsi. Pod- wyraźnej pomyślności go spodarcze j, od - nie przez masowe rozdawnictwo i zastawy

190 191

dóbr należących do domeny królewskiej.
Ten ostatni proces przybrał ogromne
rozmiary zwłaszcza za Władysława Jagieł­
ły, który w ten sposób zyskiwał stron­
ników sobie i swoim synom, a następnie
w latach 1440-1466, gdy trzeba było
zdobywać środki na ftnansowanie zabie­
gów o węgierską koronę Władysława III
(Warneńczyka), a zwłaszcza na prowadze­
nie kosztownej wojny trzynastoletniej
z zakonem krzyżackim. Opustoszały skarb
ograniczał swobodę politycznych i mili­
tarnych poczynań władców i zmuszał ich
do ustawicznych ustępstw wobec szlachty,
która w zamian za płacenie nadzwyczaj­
nych podatków domagała się coraz więk­
szych przywilejów.
Sytuacja ta uniemożliwiała również
utrwalenie sprawnej administracji central­
nej i prowincjonalnej. Dawne urzędy ziem­
skie, pozostałość po urzędniczej i woj­
skowej hierachii okresu dzielnicowego,
zeszły już w ciągu XIV wieku do rzędu
godności tytularnych. Najwyższe z nich
(urząd wojewody i kasztelana) zachowały
realne znaczenie przede wszystkim dlate­
go, że ich posiadacze, z reguły rekrutujący
się spośród możnowładztwa, a przynaj­
mniej spośród naj bogatszej szlachty,
wchodzili w skład rady królewskiej, przy­
szłego senatu. Faktyczne obowiązki kró­
lewskich namiestników sprawowali staro­
stowie, wyposażeni początkowo w roz­
ległe kompetencje administracyjne, fman­
sowe i wojskowe. Jednakże w ciągu XV
wieku również władza starostów uległa
osłabieniu. Z reprezentantów monarchy
stali się ludźmi zainteresowanymi przede
wszystkim korzystaniem z dochodów,
jakie przynosił zarząd powierzonymi im
dobrami królewskimi.
Wśród urzędników centralnych najwyż­
sze miejsca zajmowali kanclerz i podkan­
clerzy, podskarbi oraz marszałek.
ostatni był zwierzchnikiem dworu królew­
skiego i odpowiadał za bezpieczeństwo
monarchy. Z tego tytułu zajmował ważne
miejsce w hierarchii wojskowej .
U schyłku średniowiecza wykształciły
się też podstawowe zręby polskiego par­
lamentaryzmu. Jego początek stanowiły
przedstawicielstwa szlachty w postaci sej­
mów prowincjonalnych i sejmików ziem­
skich oraz sejmów generalnych, ogólno­
polskich. Te ostatnie przekształciły się
pod koniec XV wieku w sejm walny,
złożony ze szlacheckiej izby poselskiej
i możnowładczego senatu, co deftnitywnie
utrwaliło dominującą rolę szlachty w Rze­
czypospolitej.
Organizacja sił zbrojnych w Polsce
późnośredniowiecznej 2 oparła się przede
wszystkim na zasadach ustalonych przez
Kazimierza Wielkiego, które przewidy­
wały trzy formy wypełnienia obowiązku
służby wojskowej . Były nimi: pospolite
"
ruszenie" (expeditio generalis), wyprawa
"
z dóbr" i obrona ziemi" (dejensio terrae).
"
W ramach pierwszej i naj ważniejszej
z trzech służyć mieli wszyscy właściciele
ziemscy, a więc nie tylko ściśle pojęte
rycerstwo, ale również sołtysi wsi czyn­
szowych, wójtowie miast i w ogóle miesz­
czanie posiadający dobra ziemskie. Winni
byli stawać osobiście, konno i zbrojno,
a przewaZnie także i ludno, to znaczy
wraz z wyekwipowanym przez siebie po­
cztem. Liczba zbrojnych w poczcie, ich
ekwipunek, a także ekwipunek samego
rycerza zależne były od jego możliwości
fmansowych, przy czym obowiązywała
zasada służby według najlepszej możno­
"
ści" (sielIt melills potMerint). Władza pań­
stwowa szybko dostrzegła niedogodności
płynące z tak luźno sformułowanego prze­
pisu, ale mimo podej mowanych starań
zasada ta utrzymała się jako powszechnie
obowiązująca. Jedynie w przypadku no-
Ten
192
wych nadań ziemskich określano wyraźnie
obowiązki donatariusza. Dzięki temu za­
chowane akty takich nadań są dziś cennym
źródłem informacji o strukturze ówczes­
nego pospolitego ruszenia. Bardziej spre­
cyzowane normy stosowano powszechnie
w przypadku wyprawy z dóbr". Posia­
"
dacze ziemscy nie byli wówczas zobowią­
zani do osobistego stawiennictwa, musieli
natomiast wystawić określoną liczbę i ro­
dzaj wyekwipowanych przez siebie zbroj­
nych. Wreszcie w razie ogłoszenia
brony ziemi" wyruszała cała lub niemal
cała ludność zdolna do broni, bez względu
na różnice stanowe. Rycerstwo i chłopi
działali wówczas głównie w polu, miesz­
czanie bronili przede wszystkim swych
miast. Ten wariant mobilizacji, nawiązu­
jący do bardzo odległych tradycji, stoso­
wano w sytuacjach wyjątkowo wielkiego
zagrożenia, zwłaszcza w ramach poszcze­
gólnych ziem lub prowincji. Podstawo­
wym rodzajem sił zbrojnych pozostawało
jednak pospolite ruszenie. Zwoływano je
również w przypadku podejmowania wy­
praw zagranicznych, przy czym od połowy
XIV wieku ustaliło się, że za udział
w takiej wyprawie przysługuje rycerstwu
wynagrodzenie w wysokości pięciu grzy­
wien od kopii, czyli od najmniejszej jed­
nostki organizacyjnej i taktycznej, na
składał się sam rycerz wraz z towarzyszą­
cym mu pocztem. Wynagrodzenie to było
niskie i nie pozostawało w żadnym stosun­
ku do kosztu wyekwipowania kopii, stąd
też rycerzowi przysługiwał ponadto zwrot
ewentualnie poniesionych strat, zwłaszcza
w razie szczególnie dotkliwej utraty koni.
Siła liczebna kopii była zmienna, choć
w literaturze tradycyjnie określa się ją
j ako złożoną zazwyczaj z trzech wojow­
ników, w tym jeden ciężkozbrojny kopij­
nik-rycerz i dwaj lżej zbrojni strzelcy­
�pachołkowie.
13- Polska technika wojskowa
Większą organizacyjną i taktyczną jed­
nostką tworzoną w ramach armii rycer­
skich późnośredniowiecznej Europy,
w tym także w ramach polskiej expeditio
gmerali., była chorągiew. Nazwę jej zapo­
życzono od nazwy chorągwi-znaku, sta­
. nowiącej godło każdego takiego oddziału
i służącej jego dowódcy jako ważny śro­
dek rozkazodawstwa. W ten s�m sposób
nazwa kopii, podstawowej broni rycerza­
-kopijnika, została użyta jako określenie
,,0- tegoż rycerza wraz z towarzyszącym mu
pocztem. W czasie wyprawy grunwaldz­
kiej w roku 1410 liczba chorągwi wy­
stawionych przez K.:ólestwo Polskie do­
szła do 5 I , nie licząc oddziałów czynnych
w pobocznych teatrach działań wojen­
nych. Część chorągwi formowała się na
zasadzie terytorialnej (chorągwie ziems­
kie). Inne wystawiali możnowładcy, wy­
korzystując przy tym rodową" strukturę
"
ówczesnej szlachty polskiej . Istniały też
osobiste chorągwie królewskie, ślad daw­
nych oddziałów drużynnych, a także cho­
rągwie zaciężne, zrazu nieliczne i złożone
w znacznej części z cudzoziemców, prze�
ważnie Czechów, Morawian i Ślązaków.
2 Por. m. in.: S. M. Kuczyński, Wojsko i sztllka
/IIoje"na /II lattUb IH()-IłJł, w: Zarys tl{iyó/II /Iloj.
którą sko/lloici polskiy do rokll 1864, red. J. Sikorski,
Warszawa 196 5 , t. l, s. 14,243; Z. SpieraIski,
Wojsko/lloii polska /II okresie Odrodzenia, tamże, s.
244-294; T. M. Nowak, J. Wimmer, Historia ortża
polrkiego, Warszawa 198 1 , s. 1 3 8-268; Z. Kacz­
marczyk, S. Weyman, Refor",y /IIojsko/lle i orga"iZtUja
sil zbrojnyb za K4zi",ierza Wielkiego, Warszawa
1 9 5 8 ; K. Olej nik, DZialalnoit ",ilitarna Polski /II cza­
stUb Kazi",ierza Wielkiego, Poznań 1966; S. M.
Kuczyński, Polskie si!J ZbrojM za K4zi",ierza Wiei·
kiego i Afllkga/llenÓ/II, Studia i Materiały do Historii
Wojskowości (dalej SMHW), 1965 , t. Xl, cz. 2,
S. 3 --6 1 ; tenże, Wielka Wojna z zakoM'" Ier.oża,ki",
lil ia/tUb 140!-r"II, Warszawa 1980; Marian Biskup,
Tru"as/olet"ia /IIoj"a Z zako"e", I!.ruża,ki""
I41rI466, Warszawa 1 967; A. Nadolski, GNl/lllal ld.
Proble",y /II.JbraM, Olsztyn 1 990.
1 93
 W świetle naj nowszych badań nad pol­
ską wojskowością z lat 1 3 5 0-- 1 45 0 3 ex­
pedilio gmeralis przedstawia się nam jako
armia konna, złożona z dwóch podstawo­
wych kategorii zbrojnych: kopijników,
reprezentujących element wyłącznie ude­
rzeniowy, i bardziej uniwersalnych strzel­
ców, zdolnych do walki wręcz, ale przede
wszystkim rażących wroga pociskami wy­
rzucanymi z broni strzelczej. Bronią tą
były niemal wyłącznie kusze; łuk, wbrew
dawniejszym przypuszczeniom, nie grał
w polskiej expedilio generalis prawie żadnej
roli. Kopijnicy byli w zasadzie ciężej
uzbrojeni od strzelców, ale pełną, płytową
zbroję (" krytą " , później " białą") mieli
tylko niektórzy z nich. Większość zado­
walała się kolczugą, uzupełnioną niekom­
pletnymi elementami płytowymi. Wśród
hełmów mniejszość stanowiły zamknięte
przyłbice. Przeważały hełmy otwarte,
a wśród nich najpospolitsze były tanie
i proste w konstrukcji kapaliny. Pod
koniec omawianego okresu pospolite stały
się salady. Uzbrojenie ochronne lepiej
wyposażonych strzelców nie różniło się
niemal zupełnie od takiegoż uzbrojenia
skromniej wyekwipowanych kopijników 4.
O przynależności zbrojnego do jednej
z dwóch podstawowych kategorii jeźdź­
ców przesądzało zatem uzbrojenie zaczep­
ne: kopia lub kusza. Obie kategorie uży­
wały ponadto broni siecznej, którą był
miecz, a u strzelców niekiedy jednosieczny
kord bądź, zwłaszcza pod koniec okresu,
jednosieczna szabla. Skład poszczególnych
kopii, jak już powiedziano, był zmienny.
Niektórzy kopijnicy występowali w to­
warzystwie kilku strzelców, inni - tylko
jednego, jeszcze inni służyli samotnie, bez
strzelca. Spotykamy też przypadki, w któ­
rych wojownik obowiązany do udziału
w expedilio generalis wyruszał w uzbrojeniu
strzelczym, w towarzystwie strzelca po-
1 94
cztowego albo też nawet w pojedynkę·
Sumując te wszystkie znane warianty moż­
na ustalić, że ogólny stosunek kopijników
do strzelców kształtował się jak
Zmienny skład kopii nie odgrywał więk­
szej roli, ponieważ ustawiając chorągiew
do boju w stosowanym wówczas szyku
kolumnowo-klinowym prawdopodobnie
rozdzielano poszczególne kopie, pragnąc
maksymalnie wykorzystać specyficzne wa­
lory bojowe obu podstawowych kategorii
zbrojnych. Stosowano też wydzielanie
strzelców w oddzielne zgrupowania, two­
rzone do zadań specjalnych (rozpoznanie,
pościg, opóźnianie, zasadzka). Można
przyjąć, że w najlepiej zbadanych latach
- w końcu XIV i w początku XV wieku
- polska jazda rycerska występująca
w ramach expedilio generalis stanowiła spra­
wne narzędzie wojny. W otwartym polu
wykazywała uporczywą bitność, umiejęt­
ność manewrowania i działania zespoło­
wego. Dobrze radziła sobie z przeprawa­
mi, nawet trudnymi. W marszu, wbrew
potocznym, a nie dość uzasadnionym
sądom, demonstrowała wystarczającą spra­
wność, pokonując w ciągu jednego dnia
trasy dochodzące w razie potrzeby do
około 40 kilometrów. Jej podstawową
wadą, typową dla wszystkich armii rycer­
skich, była niezdolność do działań długo­
trwałych, w tym także do przewlekłych
oblężeń, o czym przesądzały trudności
w organizacji zaopatrzenia. Trudności
tych nie rozwiązywał prowadzony przy
wojsku tabor, zapewne zresztą znacznie
mniejszy, niż się to zazwyczaj przyjmuje.
Na jakość całej formacji korzystnie od­
działywał wysoki poziom sprawności bo­
jowej i umiejętności dowódczych poszcze­
gólnych rycerzy, zwłaszcza wybitniej­
szych. Wielu z nich zyskiwało w tym
czasie znaczny rozgłos także w służbie
obcych monarchów (nawet sułtana turec-
kiego!) oraz zdobywało trofea na tur­
niejach w całej Europie. Ten awans pozy­
cji naszego rycerstwa w skali europejskiej
l: 3· znalazł odbicie w ówczesnych zachodnio­
europejskich rolach heraldycznych, czyli
ilustrowanych wykazach herbów, które
poczynając od ostatniej ćwierci XIV
ku zaczęły szeroko uwzględniać herby
polskich rodów szlacheckich.
Maksymalną potencjalną liczebność
wojsk mobilizowanych w ramach expedilio
generalis w początkach XV wieku szacuje
się według ostatnich badań na około
36 000 jeźdźców. W praktyce osiągano
niewątpliwie liczby znacznie mniejsze.
Piechotę w polskich siłach zbrojnych
w późnym średniowieczu reprezentowali
przede wszystkim piesi wojownicy wy­
stawiani w ramach "wyprawy z dóbr" ,
a zwłaszcza chłopi powoływani pod broń
w ramach " obrony ziemi " . Nieźle uzbro­
jeni (włócznie, miecze, topory, okute
maczugi, łuki, tarcze, u najzamożniejszych
może i kolczugi), potrafili pod umiejęt­
nym dowództwem sprawić się bardzo
dobrze i odnosić poważne sukcesy w wal­
kach z obcym rycerstwem, nawet w ot­
wartym polu. Odrębny charakter miała
piechota miejska, formowana systemem
milicyjnym i przeznaczona głównie do
obrony murów własnych miast, choć w ra­
zie potrzeby (wojna trzynastoletnia) uczes­
tnicząca także w oblężeniach i bitwach
polowych. Wydaje się, że to przede wszys­
tkim w jej szeregach pojawiła się, zwłasz­
cza od trzeciego i czwartego dziesięciolecia
XV wieku, ręczna broń palna, która
jednak na otwartych polach bitewnych
rozpowszechniła się w polskim wojsku
chyba dopiero na przełomie XV i XVI
wieku.
Większym wzięciem cieszyła się zrazu
artyleria ogniowa. Jak wiadomo, pierwsze
niewątpliwe wzmianki o jej użyciu na
ziemiach polskich odnosi się do roku
1 3 8 3, jednakże pośrednio wiele wskazuje,
że była ona u nas znana co najmniej
kilkanaście lat przed tą datą. Szybki roz­
wój tej nowatorskiej broni przypada na
lata Jagiełły. Pośród fachowców spec­
wie­ jalizujących się w tej ważnej dziedzinie
techniki i sztuki wojennej można wyróżnić
puszkarzy-taktyków obsługujących działa
w warunkach bojowych, puszkarzy-tech­
ników zajmuj ących się produkcją sprzętu
artyleryj skiego wraz z odpowiednią amu­
nicją, a wreszcie puszkarzy uniwersalnych,
biegłych w obu tych podstawowych dzie­
dzinach. Przeważają puszkarze mieszczań­
skiego pochodzenia, ale od samego niemal
początku spotyka się wśród nich także
rycerzy-nobilów, wykorzystujących swoje
szczególne kompetencje w ramach zwyk­
łych obowiązków stanu rycerskiego. War­
to pamiętać, że artyleria ogniowa nie
wyparła od razu tradycyjnej artylerii me­
chanicznej (neuro- i barobalistycznej),
którą posługiwano się w ciągu całego
omawianego okresu 5.
Przedstawiona tu struktura sił zbroj­
nych Królestwa wkroczyła w stadium
ostrego kryzysu pod koniec pierwszej
połowy XV wieku. Kryzys ten spowodo­
wany został zmianami, jakie dokonały się
w tym czasie w mentalności i obyczajach
szlachty, odgrywającej podstawową rolę
w szeregach expedilio generalis. Jak już
wspomniano, rycerza uważającego wojnę
3 A. Nadolski, J. Dankowa, U/IIagi o s�il
i tl!{brojmill po/slUejjazdy ryterslUej /II 1a/lUh 1)}o-Ił}O,
SMHW, 1983, t. XXVI, s. 91-1 10; Uzbroj",;, /II Po/m
Jret:brio/lliettfll} I)Jo-IłJo (dalej Uzbrojenie . . ), red. A.
.
Nadolski, Łódź 1990.
4 Uzbrojenie ...
5 T . M. Nowak, Artyleria polskA do A:iJMa Xl V
/lliehl. P,."bk",atykA i S/1I1I batlati, SMHW, 1963. t . IX,
cz. I, s. 3-41; tenże, Z dziej6111 /ulmik] lIIojen",j
/II datllnej Po/m, Warszawa 196); UZbroj"';'...
195
za swe główne zajęcie zastąpił ziemianin,
troszczący się przede wszystkim o wydaj­
ność własnego folwarku, traktujący udział
w wyprawie wojennej jako uciążliwy do­
pust. Armia formowana na zasadzie po­
spolitego ruszenia utraciła swe zalety,
zachowując wszystkie swoje wady. Prze­
stała być sprawnym narzędziem wojny
nawet w otwartym polu i w warunkach
przewagi liczebnej (Chojnice 1 4 5 4).
Narzędziem takim stały się, podobnie
jak poza Polską, wojska zaciężne. Ich
zaczątki śledzić można stosunkowo wcze­
śnie. Używał ich Kazimierz Wielki, dość
szeroko posługiwał się nimi Jagiełło.
Jednakże wyraźny wzrost ich znaczenia
przypada dopiero na drugą połowę XV
wieku i wiąże się niewątpliwie z wy­
darzeniami wojny trzynastoletniej z za­
konem krzyżackim 6.
Wspomnieliśmy już, że w polskich
wojskach zaciężnych dużą rolę odgrywał
początkowo element obcy: Czesi, Mora­
wianie, Ślązacy. Niebawem jednak, w cią­
gu drugiej połowy XV wieku, przewagę
uzyskał element rodzimy. W przeciwień­
stwie do powszechnych wówczas w wielu
krajach Europy oddziałów najemnych,
których dowódcy byli prywatnymi przed­
siębiorcami wynajmującymi sformowane
przez siebie wojska dowolnie obranym
pracodawcom, w organizacji zaciężnej
w Polsce rotmistrze, czyli dowódcy po­
szczególnych jednostek (rot), uzyskiwali
status królewskich oficerów i działali na
podstawie królewskiego patentu, zwanego
listem przypowiednim. List taki określał
liczebność, skład i uzbrojenie roty, okres
służby i wysokość wynagrodzenia oraz
ewentualnych odszkodowań przysługują­
cych żołnierzom za straty poniesione w to­
ku działań wojennych. Zaciąg prowadzo­
no według typowego dla Polski systemu
towarzyskiego. Polegał on na tym, że
196
rotmistrz bezpośrednio zaciągał tylko to­
" ganizacji i składzie polskich wojsk za­
warzyszy", na których z kolei ciążył obo­
wiązek wystawienia odpowiednich po­
cztów. System ten zapewniał staranny
dobór żołnierzy, ponieważ rotmistrz re­
krutował towarzyszy zazwyczaj spośród
ludzi dobrze sobie znanych, a towarzysze
ze swej strony troszczyli się, we własnym
interesie, o optymalne skompletowanie
pocztu.
Zaciągano roty jezdne i piesze. Jazda
zachowała tradycyjne zrozfllcowanie
uzbrojenia w obrębie rot, a nawet po­
cztów, które tak jak w pospolitym rusze­
niu składały się z ciężej zbrojnych kopij­
ników i lżej zbrojnych strzelców. Liczebny
stosunek jednych do drugich decydował
o tym, czy rotę uznawano za kopijniczą",
" zacyjnych. Zaciężni występowali co naj­
czy też strzelczą" . W pierwszych na
" wyżej w liczbie kilku tysięcy, a nierzadko
jednego kopijnika przypadało przeciętnie
dwóch strzelców, w drugich proporcja ta
kształtowała się jak 1 :4. Wyraźnie strzelczy
charakter miały roty piesze, złożone
w ogromnej przewadze z żołnierzy uzbro­
jonych w kusze. Ręczna broń palna aż do
końca XV wieku była używana nielicznie.
Radykalne przezbrojenie strzelców pie­
choty w rusznice nastąpiło dopiero na
przełomie XV i XVI wieku.
Skompletowana rota, która osiągnęła
stan zgodny z określonym w liście przy­
powiednim, a przynajmniej zbliżony do
niego, stawała do przeglądu, zwanego
popisem, kiedy to sprawdzano jej skład
i ekwipunek. Z dokonanego przeglądu
sporządzano protokół (właściwy "popis"),
w którym wyszczególniano wszystkich
żołnierzy wraz z ich uzbrojeniem,
a w przypadku popisu roty jezdnej -
wraz z posiadanymi przez nich końmi.
Rejestr popisowy stanowił następnie pod­
stawę wypłaty żołdu i ewentualnych od­
szkodowań. Zachowane popisy (naj starsze
znane pochodzą z roku 1 47 1 ) stanowią
bardzo cenne źródło informacji o or­ Najpoważniejszym przeciwnikiem
wojsk polskich był w owych czasach
ciężnych. "
zakon krzyżacki. "Wielka wojna z lat
Wojska te zaciągano dorywczo, w miarę 14o Cf l 4 1 1 wykazała, że wojska polskie,
potrzeby. Jednakże wobec narastającego zwłaszcza wsparte przez sojuszników
pod koniec XV wieku nieustannego za­ z Wielkiego Księstwa Litewskiego, uzys­
grożenia najazdami tatarskimi południo­ kały w otwartym polu zdecydowaną prze­
wo-wschodnich, ruskich ziem Królestwa, wagę nad nie pokonaną przez dłuższy
zatroszczono się (ostatecznie około roku czas armią "panów pruskich" , ale zarazem
1 479) o utrzymywanie tam nielicznej, ale nie były w stanie poradzić sobie z za­
stałej siły zbrojnej, dla której z czasem mkami Zakonu w razie twardej obrony
przyjęła się nazwa "obrony potocznej". tych ostatnich. Sukcesy uzyskano dopiero
Ogólna liczebność oddziałów zacięż­
w wojnie trzynastoletniej, kiedy to po
nych zależna była ściśle od aktualnego
kompromitacji zwyrodniałego już w tym
stanu skarbu królewskiego, ten zaś w cią­
czasie pospolitego ruszenia odwołano się
gu drugiej połowy XV wieku przedstawiał
do wojsk zaciężnych, lepiej przystosowa­
się bardzo źle.Pociągało to za sobą
nych do długotrwałych działań oblężni­
zdecydowany spadek możliwości mobili­
czych. Konflikty z Węgrami, szczególnie
kłopotliwe w czasie zatargu z Maciejem
Korwinem, miały znaczenie drugorzędne,
zaledwie kilkunastu czy nawet kilku setek.
podobnie jak polskie interwencje w husyc­
Stąd też mimo całkowitego zawodu, jaki
kich i pohusyckich Czechach. W sporady­
sprawiło pospolite ruszenie w czasie woj­
cznych zatargach z Litwą, mających w du­
ny trzynastoletniej, w późnym średnio­
żej mierze charakter wojen domowych,
wieczu odwoływano się nadal do niego
strona polska wyraźnie przeważała. Wy­
w przypadku poważniejszych imprez wo­
prawa mołdawska Jana Olbrachta, przy­
jennych, jak walki z Maciejem Korwinem
padająca na sam koniec omawianego okre­
w roku 1 474 i mołdawska wyprawa Jana
su, zakończyła się klęską z powodu nie­
Olbrachta w roku 1 498. Dopiero klęska
udolności użytego w niej pospolitego
poniesiona w czasie tej właśnie wyprawy
ruszenia, ale także z przyczyny jej niedo­
spowodowała faktyczną, wieloletnią rezy­
statecznego politycznego przygotowania.
gnację z usług pospolitego ruszenia, które
Zwraca uwagę, że mimo długotrwałych
na długi czas przestało odgrywać jakąko
l­ i bliskich kontaktów z litewsko-ruskimi
wiek realną rolę w polskiej wojsk owośc
i, wojskami Litwy - reprezentującymi woj­
utrzymując się jako fikcja prawna.
Fikcja skowość typu wschodnioeuropejskiego _
ta stanowiła dla rzesz ziemiańskiej szlachty
uzbrojenie, organizacja i taktyka polskich
d godne uzasadnienie zdobyt
? ych przez sił zbrojnych w późnym średniowieczu
mą przywilejów, przysługujących jej
jako były wyraźną kontynuacją tradycji łaciń­
rzekomemu obroń cy Rzeczyposp
olitej. skiego Zachodu. Również wpływy orygi­
Teoretycznie ciążący na szlachcie obowią
­ nalnej wojskowości sąsiednich, husyckich
zek służby w pospolitym ruszeni
u dostar­
�ał jej również pretekstu do uchylania
Się d świadczeń na rzecz opłaca 6 Z. SpieraIski, Polska r.(./w II'Ojn/Nl II' Ia/alh
? nia wojsk
zaCiężnych. lłJr1JÓ2. Wypisy t/Q historii polsleitj r.(.1IIh II'ojn/Mj, z.
4, Warszawa 1 9 5 8.
1 97
Czech nie zaznaczyły się wyraźniej na
naszym terenie.
Sytuacja uległa zmianie dopiero w re­
zultacie wzmożonej a wrogiej Polsce dzia­
łalności Tatarów krymskich, którzy pod
koniec XV wieku rozpoczęli systematycz­
ne łupieskie najazdy na ziemie Podola
i Rusi Czerwonej . Obrona tych ziem -
rozległych, otwartych, słabo zurbanizo­
wanych i rzadko zaludnionych - stano­
wiła poważny problem dla wojsk typu
zachodnioeuropejskiego. Wojskowość pol­
ska rozwiązała ten problem dostosowując
do swoich potrzeb odpowiednio zmody­
fikowane wzory orientalne i rozpoczynając
w ten sposób szczególnie świetny, orygi­
nalny etap swych dziejów, zwany staro­
polskim. Pewne elementy ońentalizacji
w polskim uzbrojeniu i sztuce wojennej
Miecze z XIV-XV w.: a) typ XVII; b) typ XIII a;
c) typ XVI a (wg M. Głoska i A. Nadolskiego, rys.
J. Wieczorek)
rysują się lUZ w ciągu ostatniej ćwierci
XV wieku. Około roku 1 5 00 proces
ońentalizacji przybiera na sile, aby w ciągu
następnych dwóch stuleci osiągnąć naj­
większe natężenie.
2. Uzbrojenie indywidualne
Do indywidualnego uzbrojenia zaczep­
nego zaliczamy w interesującym nas okre­
sie broń białą długą, broń białą krótką,
broń drzewcową, obuchową, strzelczą
i pociskową oraz broń palną ręczną. Uwa­
gi na ich temat rozpoczynamy od dwóch
pierwszych kategorii, które niekiedy obe­
jmuje się wspólną nazwą broni białej .
W czasach późnośredniowiecznych
miecz zachował nadal ważną rolę w uzbro­
jeniu wojowników polskich. Pod koniec
XV wieku, o czym będzie jeszcze mowa,
zaczął jednak ustępować pola szabli.
Miecze XIV-XV-wieczne różnią się
dość znacznie od starszych, co jest oczy­
raz liczniej pojawiających się dodatkowych
ochron wkładanych na kolczugę rozpoczął
się w drugiej połowie XIII wieku. Ten­
dencje rozwojowe, widoczne nieomal do
końca XV wieku, biegną w dwóch kierun­
kach. Pierwszy realizował się przez zwięk­
szanie rozmiarów broni umożliwiające
zadanie silniejszego ciosu i dał w efekcie
miecze zwane wielkimi". Drugi kierunek
"
rozwoju prowadził do nadania mieczowi
kształtu ułatwiającego pchnięcie . Okazy
takie występują w źródłach pod nazwą
"
"małych .
"Wielkie miecze" rozpowszechniły się
głównie w Europie Północno-Wschodniej ,
"małych" zaś używano w przewadze we
Francji, Włoszech, Hiszpanii i Anglii.
Wraz z poczynającym się w XIV wieku
rozwojem zbroi płytowej, która w drugiej
połowie XV wieku zyskuje kształt naj­
doskonalszy, dotychczasowe miecze muszą
ulegać dalszym przemianom, gdyż nie
potrafią już szkodzić wojownikowi chro­
niącemu �ię w pełnej płytowej skorupie.
się później w broń przydatną zarówno
do cięcia, jak i do kłucia, z dwuręczną
rękojeścią i wydłużoną lub dyskoidalną
głowicą.
Mówiliśmy dotychczas o głowniach,
niewątpliwie najważniejszych przy ocenie
przydatności mieczów do celów bojo­
wych. Należy jednak wspomnieć o opra­
wach, mających nie mniej istotne znacze­
nie dla właścicieli broni.
W porównaniu z okresem poprzednim
elementy składające się na oprawę miecza
nie uległy zasadniczym przemianom, choć
częstokroć rożnią się od starszych kształ­
tem i wielkością. Cechą charakterystyczną
opraw mieczów XIV i XV -wiecznych
jest prostota, podporządkowanie celom
praktycznym. Nie oznacza to, że nie
istniały egzemplarze ceremonialne lub pa­
radne, których zdobieniu poświęcano wie­
le uwagi, tworząc niekiedy kreacje o dużej
wartości artystycznej.
Rękojeść późnośredniowiecznego mie­
cza składała się z jelca, okładzin trzonu

Q Oę wistym wynikiem ewolucji tego oręża.
(. � Ewolucja owa wiąże się naj ściślej z prze­
mianami uzbrojenia ochronnego, jest efek­
tem rywalizacji pomiędzy udoskonalaną
- zbroją i hełmem a orężem zaczepnym.
Wytwórcy mieczów starali się przystoso­
wać je do efektywnej walki z przeciw­
nikiem kryjącym się za coraz bardziej
rozbudowywaną osłoną z żelaznych blach.
Można więc mówić o bezustannym współ­
zawodnictwie płatnerzy i producentów
mieczów, kopii czy kusz. Jedni i drudzy
usiłowali stworzyć skuteczne antidotum
przeciw nowym środkom walki, choć
w wyścigu między mieczem a zbroją
płytową zwyciężyła zbroja, by później
stracić na znaczeniu wraz z rozpowszech­
v b nieniem się na polach bitew broni palnej
C
Proces przyśpieszonej ewolucji miecza
a
i dostosowania go do przełamywania co-
Reakcja sztuki mieczniczej zmierza zrazu
w dwóch kierunkach.
"
Małe miecze"
zwiększają swe rozmiary, a sztych roz­
budowuje się w masywny kolec z ością.
"Wielkie miecze" natomiast nabierają cech
uniwersalnych, są przystosowane także
do zadawania pchnięć. Na początku za­
chowują jeszcze zbrocze sięgające połowy
długości głowni, której część dolna ma
z reguły sześcioboczny przekrój. Nieco
później zbrocze zanika, głownia jest sześ­
cioboczna na całej długości, a przy sztychu
ma przekrój romboidalny. Rękojeść jest
nadal dwu- lub półtoraręczna.
Ziemie polskie, jak wszystko zdaje się
wskazywać, zaliczyć można wówczas wraz
z obszarem obejmującym Niemcy, Skan­
7. dynawię, Czechy i Węgry, do terenów, na
których zdecydowanie przeważają począt­
kowo miecze wielkie", przekształcające
"
oraz głowicy. Oprawiając broń nakładano
najpierw na trzpień jelec, następnie mon­
towano okładziny trzonu, a na końcu -
głowicę. U spodu trzonu, po bokach
jelca, zakładano, poczynając od schyłku
XIV wieku, skórzane osłonki zwane tasz­
kami, tworzące okap chroniący wylot
pochwy przed dostaniem się do niej wody.
Okładziny trzonu wykonywano z drewna,
skóry lub grubej tkaniny (na przykład
z aksamitu). Niekiedy okładzinę oplatano
cienkim drucikiem, rzemieniem lub sznu­
rem bądź owijano skórą czy tkaniną.
Pochwy nie różniły się konstrukcyjnie
od wczesnośredniowiecznych. Odmienny
był natomiast sposób noszenia miecza. Ze
względu na długość musiały być troczone
7 A. Nadolski, Po/skiz broti. Broti biała, Wrocław
1984, s. 5 6.

1 98 1 99
do pasa z wykorzystaniem rapci. Rapcie
mocowano przy pochwie za pomocą ryfek
bądź skórzanego pendentu. Warto dodać,
że w XIV stuleciu wszedł w modę zwyczaj
mocowania do głowicy miecza łańcuszka
lub rzemyka, którego drugi koniec przy­
twierdzano do napierśnika zbroi. Chciano
w ten sposób uchronić się przed zgubie­
niem lub utratą miecza w walce w chwili
wypuszczenia go z dłoni. Rychlo jednak
zarzucono ten wynalazek, gdyż okazał się
mało praktyczny. Łańcuszek od miecza
splatał się bowiem z innymi, na których
zawieszano puginał, a niekiedy także hełm.
Jak świadczy ikonografia, bardzo długie
miecze noszono oparte na ramieniu. Naj­
pewniej wybitniejsi lub bogatsi rycerze
oddawali swój miecz pod opiekę gierm­
kowi, a ujmowali go w dłonie na krótko
przed natarciem własnym lub atakiem
przeciwnika.
Wytwórczość mieczów w Polsce, po­
dobnie jak w innych krajach środkowo­
i zachodnioeuropejskich, łączy się najściś­
lej z rozwojem rzemiosła miejskiego. Stu­
dia nad organizacją produkcji tej broni
posunęły się ostatnio naprzód, ale wciąż
wymagają pogłębienia 8. Szczególnie do­
tkliwie odczuwa się brak analiz techno­
logicznych, a te, którymi dysponujemy,
nie mogą stać się, z powodu zbyt krótkiej
serii badań, podstawą uogólnień.
Jak świadczą wyniki badań broniozna­
wczych oparte na analizie występowania
na mieczach znaków kowalskich i mie­
czowniczych, a także na wymowie prze­
kazów pisanych, wytwórca głowni nie
był z reguły tym rzemieślnikiem, który
nadawał broni kształt ostateczny. Dotyczy
to zwłaszcza większych ośrodków produk­
cyjnych.
Głownię odkuwał kowal, częstokroć
umieszczając na trzpieniu rękojeści własną
sygnaturę. Niestety, zbyt mało wiemy
200
o technologii produkcji głowni, co spo­
wodowane jest niedostatkiem badań me­
taloznawczych (ekspertyzie takiej poddano
dotyczas w Polsce jedynie 7 mieczów
z XIII-XV wieku). Płynące z nich wnio­
ski mogą być zatem przypadkowe. Stwier­
dzono co najmniej trzy sposoby sporzą­
dzania głowni. Pierwszy polegał na nawę­
glaniu warstwy powierzchniowej bogatej
w węgiel, a potem hartowaniu. Inna
metoda to zgrzanie nakładki z żelaza
wysokonawęglonego z miękkim żelaznym
trzpieniem, a następnie zahartowanie.
Trzeci sposób, najprymitywniejszy, pole­
gał na zwykłym odkuciu głowni z żelaza
fryszerskiego bez żadnych zabiegów utwar­
dzających.
Producenci głowni zostali kilkakrotnie
odnotowani w przekazach pisanych, które
zwą ich le(yngens11Iede. Znani z imienia
rzemieślnicy występują między innymi
w Krakowie, Poznaniu i we Lwowie.
O wielu źródła nie wspominają, gdyż
działali w cechu kowalskim i stąd trudno
wyodrębnić ich spomiędzy wytwórców
innych przedmiotów żelaznych.
Kolejne etapy produkcji miecza to szli­
fowanie, polerowanie, oprawianie i ewen­
tualnie zdobienie. Wolno sądzić, że więk­
szość tych zabiegów wykonywano w war­
sztacie mieczownika, który na gotowym
egzemplarzu umieszczał swój znak. By­
wało, że obok umieszczano także syg­
naturę cechu mieczowniczego lub ośrodka
produkcyjnego. Mamy jednak informcje,
że niekiedy polerowaniem i ostrzeniem
głowni zajmowali się odrębni specjaliści.
W 1 409 roku w Krakowie istniała szlifier­
nia zwana "ostrzistwo ", będąca własnością
miejską, z której korzystali producenci
uzbrojenia. W mieście tym warsztaty pro­
wadzili także rzemieślnicy zwani purgatores
gladiorMfII. Są to jednak jedyne świadectwa
o tak daleko posuniętym podziale pracy
wśród polskich wytwórców mieczów.
Imiona mieczowników wykonujących, jak
wiemy, fmalne czynności podczas produk­
cji tego oręża pojawiają się w źródłach
pisanych już u schyłku XIII wieku (w
1 2 8 I roku pracował w Nysie na Śląsku
gladiator Velclo). Późniejsze wzmianki są
bardzo liczne, a rzemieślnicy ci zwani są
gladia/ores, gladiferes, ensiferes lub swertjegere.
W drugiej połowie XV wieku pojawiają
się terminy "myeczownigk" i "mesz­
nogk" . Według naj nowszych ustaleń -
w pierwszej połowie XV wieku w stołecz­
nym Krakowie pracowało co najmniej 24
producentów mieczy 9.
Próbowano także określić możliwości
wytwórcze rzemiosła mieczowniczego
w skali całego kraju. Otóż sięgały one na
początku XV wieku około 6400 okazów
rocznie, co świadczy, że zapotrzebowanie
na tę broń można było w zupełności
pokryć produkcją lokalną, bez potrzeby
organizowania na większą skalę impor­
tu 1 0. Sprowadzano wszakże do Polski
miecze, o czym świadczą marki na głow­
niach, między innymi z południowych
Niemiec i Węgier.
Z terenów i z czasów, na których się
w tym rozdziale koncentrujemy, pochodzą
3 3 zachowane w oryginale miecze. Więk­
szość datowana jest na połowę lub drugą
połowę XIV wieku (2 1 egzemplarzy),
trzy okazy pochodzą z pierwszej połowy
XV wieku, a pozostałe z przełomu XIV
i XV stulecia. Uderza brak mieczów,
których chronologia przypada na drugą
połowę XV wieku. (Wyjątek stanowi
miecz wydobyty z grobowca Kazimierza
Jagiellończyka, zmarłego w 1 492 roku.)
Ta sytuacja może być jednak, przynaj­
mniej po części, rezultatem niedostatków
datowania.
Omawiane przez nas lata kończą epokę
szczytowego rozwoju średniowiecznych
201
mieczów europejskich. W użyciu pozo­
stają formy starsze na równi z egzemp­
larzami będącymi wyrazem nowych ten­
dencji w ewolucji tego typu broni. Na
ziemiach polskich przeważają odmiany
o uniwersalnym charakterze. Według kla­
syfikacji bronioznawczej, są to typy XVI a
(1 5 mieczów), XVII ( 1 4 mieczów) i XlIIa
( I miecz) 11 .
Pierwszy z wymienionych reprezentują
miecze z długą gło�nią, szeroką u za­
stawy, zaopatrzoną w zbrocze, zwężającą
się ku sztychowi o sześciobocznym prze­
kroju. Dwuręczna rękojeść ma na ogół
prosty jelec, niekiedy poszerzony przy
końcach. Głowica jest masywna, o kszta­
łcie najczęściej dyskoidalnym. Typ XVII,
będący prawdopodobnie kontynuacją ty­
pu XVla, tworzą miecze zachowujące
jeszcze możliwość cięcia, ale przeznaczo­
ne głównie do przebijania blach zbroi.
Świadczy o tym dość wąska głownia
bez zbrocza, u góry sześcio-, u dołu
ośmioboczna w przekroju. Jelec jest na
ogół prosty, a głowica dyskoidalna lub
- zwłaszcza od czwartej ćwierci XIV
8 Tamże, s. 73-74. Nieco uwag o możliwościach
identyfikacji ośrodków produkcji mieczów poczynił
M. Głosek, Mietze irotlItD_lITOpejskie '" X-XV ",iehl,
Warszawa 1984, s. l U-U , . Autor nie zajmował si�
jednak organizacją produkcji broni ani jej skalą.
O rzemieślniczej wytwórczości mieczów w Polsce
pisze obszernie J. Szymczak, Orga"izatja prrxlNkrji
i mr'y Ir.(.brojmŻll, w: Uzbrojmie..., podając licz�
warsztatów . imiona wytwórców. a także ceny or�.
Por. tegoż. ProdNletja i IuJlZty Ir.(.brojmia rymskiego
'" Po/m XIII-XV ",iehl, Łódź 1989. s. 3 7-48.
9 J. Szymczak. ProdNhja i koSZty.. . . s. 40-43.
10 Tamże, s. 226-240; tenże. Orgallizatja protbJ:.
fii... , s. 329.
11 Typy mieczów według klasyfikacji R. E. Oa­
keshotta. The S",ora in the Age oj Chiva/ry. New
York-Washington 1 964, s. ,6-60; por. też M.
Głosek, Mietze ... , ryc. 2-4. O późnośredniowiecz­
nych mieczach por. tenże, Mietze. w: Uzbrojmie. . . , s.
I U-I I 9.
wieku - kielichowatego kształtu. Wolno
sądzić, że miecze te były konstrukcyjnie
bardzo udane i dawały się prowadzić bez
potrzeby użycia znacznej siły. Typ XIIla
przeżywa się już w owym czasie, gdyż
powstał zapewne w końcu XIII wieku
i był przedstawicielem naj starszych wiel­
"
kich" mieczów. Okazy zaliczone do tego
typu mają głownię szeroką i masywną, ze
zbroczem sięgającym połowy długości
brzeszczotu i słabo wyodrębnionym szty­
chem. Rękojeść jest dwuręczna i ma soli­
dną głowicę oraz prosty jelec. Długość
ogólna takiego miecza wynosi około 1 30
centymetrów.
Używano w Polsce także mieczów prze­
kraczających I 5 o centymetrów długości
całkowitej, przeznaczonych głównie do
cięcia. Głownia ich była szeroka i płaska,
ze zbroczem podwójnym lub potrójnym,
rękojeść zaś dwuręczna z masywnym,
długim i wąskim jelcem i głowicą dysko­
idalną (typ XX - 3 okazy).
Wydaje się, że brak w materiałach
archeologicznych mieczów datowanych
według dzisiejszych kryteriów na koniec
XV wieku nie przesądza o tym, że okazy
wyprodukowane w tym czasie nie były
w Polsce używane. Źródła ikonograficzne
pochodzące z drugiej połowy XV wieku
przedstawiają bowiem przeważnie miecze
o głowni zwężającej się, zakończonej spi­
czastym sztychem, zaopatrzone w grań
(typy XV i XVa), a więc okazy nadające
się głównie do zadawania pchnięć. Niewy­
kluczone jednocześnie, że chronologia
typów XVla i XVII jest zaniżona; ten
ostatni zwłaszcza mógł być ,w użyciu
dłużej. Miecze są bowiem bronią, której
poszczególne egzemplarze pozostają nie­
kiedy w użyciu przez wiele lat. Należy
również pamiętać o przypadkach powtór­
nego oprawiania tego oręża, gdy starszą,
ale jeszcze w pełni wartościową głownię
zaopatrywano w nową rękojeść, wykona­
ną zgodnie ze stylem panującym w czasie
dokonania przeróbki.
Miecze, nawet należące do tego samego
typu, różniły się niekiedy między sobą
elementami oprawy. Również głownie
mogły być sporządzane odmiennymi tech­
nikami. Na znaczne zróżnicowanie po­
szczególnych okazów tego oręża wskazuje
analiza cen płaconych przy jego zakupie.
Otóż, w znanych nam przypadkach,
w XV wieku miecz naj tańszy kosztował
8, naj droższy zaś aż 72 grosze.
Późne średniowiecze, a zwłaszcza druga
połowa XV wieku kończy epokę świet­
ności bitewnej miecza. Tracił także na
znaczeniu jako broń noszona na co dzień.
Stawał się z wolna bronią zaciężnego
wojownika. Ale nawet w boju nie miecz
decydował. Rozstrzygała w przypadku
ciężkiej jazdy - kopia, wśród pieszych
i konnych strzelców podstawową bronią
zaczepną była kusza; jedynie wśród pawęż­
ników miecz zachował dawne znaczenie,
choć pod koniec XV wieku i oni coraz
częściej zamieniali go na szablę.
Na polu bitwy jazda rycerska (kopij­
nicy) sięgała po miecz, gdy skruszyła
kopie. Opisując starcie wojsk polskich
i krzyżackich w grunwaldzkiej potrzebie
Jan Długosz mówi: "Kiedy w końcu
połamali kopie, przywarły do siebie na­
wzajem jedne i drugie oddziały i zbroje
do zbroi tak, że naciskani przez konie
walczyli jedynie mieczami... a walcząc
czynili potężny huk, taki, jaki zwykle
w kuźniach wydają uderzenia młota.
A wśród rycerzy walczących wtedy jedy­
nie wręcz mieczem dostrzegano przykłady
wzajemnej dzielności" 12. Również konni
i piesi strzelcy używali miecza, gdy trzeba
było walczyć wręcz. W podobnych okoli­
cznościach sięgali po nie pawężnicy,
wśród których jeszcze w latach siedem-
dziesiątych XV wieku były one zasadniczą
bronią zaczepną·
Niestety, niewiele wiemy o sposobach
użycia miecza w walce. Nie ma bowiem
w polskiej ikonografii z XIV-XV wieku
scen batalistycznych, a źródła pisane także
nie dostarczają informacji przydatnych do
odtworzenia metod prowadzenia tej broni
i rodzaju zadawanych ciosów. Jako ana­
logie mogą służyć niektóre miniatury
w horningowskiej wersji kodeksu Legendy
() Ś7II . Jadwidze oraz tak zwane tablice
bernardyńskie. W scenach bitwy pod Leg­
nicą wojownicy dzierżą miecze jedno- lub
oburącz i wznoszą je do ciosu sponad
głowy lub trzymają na wysokości piersi
dla zadania pchnięcia. Inne źródła ikono­
graficzne dowodzą, że aby pchnięcie takie
było skuteczniejsze, trzymany prawą ręką
za rękojeść miecz chwytano lewą dłonią Koncerz z drugiej połowy XIV w. (wg M. Głoska
u zastawy i ciężarem pochylonego ciała i A. Nadolskiego, rys. J. Wieczorek)
zwiększano efekt ciosu. Ten sposób moż­
liwy był jedynie podczas walki pieszo. nego, przełamanie zasłony przeciwnika
O skutecznym władaniu mieczem nie czy powalenie go lub zrzucenie z konia.
decydowała wyłącznie siła jego właściciela. Uderzenie takie zadawano zamachem z ra­
Była niewątpliwie ważna, gdy szło o po­ mienia 13. Podstawową zasadą obrony było
konanie oporu stawianego przez zbroję natomiast przyjmowanie ciosów na za­
lub tarczę. Ale, szczególnie w drugiej stawę oraz długi i masywny jelec.
połowie XV wieku, gdy tarcza wychodzi W społeczeństwie średniowiecznym
już z użycia, miecz służył także do od­ miecz był nie tylko narzędziem walki:
bijania ciosów przeciwnika i zastawiania miał też znaczenie symbolu, wyrażał roz­
się przed nimi. Wykształciła się przeto maite treści ideologiczne. Omawianie tych
szermierka tą bronią, a na zachodzie zjawisk wykracza jednak poza zakres te­
Europy działali zawodowi fechtmistrze matów omawianych w tym rozdziale.
i powstawały traktaty szermiercze ilust­ Bronią wywodzącą się najprawdopodo­
rowane odpowiednimi rycinami. Wolno bniej od miecza, wyraźnie przystosowaną
jednak mniemać, że na naszych ziemiach,
gdzie przeważały miecze uniwersalnego 12 Jana Długosza R�"iJei ruJi !uo"iJei sltz/lltUgo
przeznaczenia, zasadniczym rodzajem ude­ Króksl/lla Polskiego, ks. X i XI, 1406-1411, Warszawa
rzenia było tak zwane uderzenie przeła­ 1982, s. 1 24.
mujące. Polega ono na nadaniu mieczowi 13 W. Zabłocki, FII1IIctjIJ1lllII/l)·UtuIrtl/u.Jj1la (barak·
jak największej prędkości, przez co duża ItrySI.JA:a rtA:ojeśri tiIIIkh I.Jpti/II poJsJei(h SZabel bojolllJ(h
Z ",ielul XVII, Studia do Dziejów Dawnego Uzbro­
masa głowni działa szczególnie efektywnie
jenia i Ubioru Wojskowego (dalej SDDUUW),
i możliwe jest rozcięcie uzbrojenia ochron- Kraków 1971, cz. V, S. 61.

202 203
do przebijania zbroi płytowej , a także
bardzo groźną dla wojownika okrytego
kolczugą, był koncerz (w staropolszczy­
źnie także szarszun i granath). Miał on
bardzo długą i sztywną głownię, w prze­
kroju kwadratową lub romboidalną, a rę­
kojeść nie odbiegała kształtem od mie­
czowej . Niestety, niewiele wiemy o roli
Kordy (a) i tasaki (b) z XIV w. (wg H. Seitza, rys.
J. Wieczorek)
a nożowaty
b starej średniowiecznej tradycji, za tę broń,
204
koncerza w średniowiecznym uzbrojeniu
polskim.
Z terenu naszego zainteresowania po­
chodzi tylko jeden zabytek odkryty
w okolicach Kalisza, datowany na XIV
wiek. Długość głowni tego koncerza wy­
nosi nieco ponad 90 centymetrów, jest
ona wąska i kwadratowa w przekroj u,
jelec prosty, a głowica dyskoidalna.
Koncerze wykonywano w pracowniach
mieczowniczych. Wzmianka z 1444 roku
wymienia ,,g/adiNs alias scherchan " 1 4, inna
zaś - z 1 446 roku - ,,g/adiNs alias
Conczerz" 1 5. Ten ostatni kosztował aż
7 florenów i wielokrotnie przewyższał
cenę płaconą za współczesne mu miecze.
Brak w źródłach danych określających
sposób walki koncerzem. Nie wiemy, czy
w średniowieczu noszono oprócz niego
jednocześnie inną długą broń białą (siecz­
ną) . Wydaje się to prawdopodobne w od­
niesieniu do ciężkozbrojnej kopijniczej
jazdy. W rejestrze pieszej roty pana Marka
(147 1 rok) czytamy: " Martin Ludischuj,
samostrzał nowy a konczerz " 1 6. Wolno
sądzić, że kusznik ten innej broni białej
nie posiadał.
Kolejny rodzaj średniowiecznej broni
białej to tasak, zwany w źródłach pisanych
,,gladiNs paroNs alias thessak" 1 7. Głownia
tasaka jest jednosieczna, prosta lub lekko
wygięta, niekiedy rozszerzająca się przy
sztychu, krótsza od mieczowej . Rękojeść
bywa z reguły symetryczna, nie różniąca
się od rękojeści ówczesnych mieczów,
choć pod koniec XV wieku, chyba pod
wpływem orientalnym, można napotkać
tasaki o rękojeści asymetrycznej, z trzo­
nem nachylonym w stronę ostrza.
Z terenu ziem polskich pochodzi kilka
egzemplarzy tej broni. Najciekawszy jest
bez wątpienia okaz przechowywany w ka­
tedrze poznańskiej i uważany, według
którą św. Piotr obciął ucho Malchusowi
podczas pojmania Chrystusa. Przywiezio­
no ją do Polski około połowy XIV wieku.
Tasak ten ma głownię jednosieczną, silnie
asymetryczną, rozszerzającą się ku szty­
chowi. Jelec jest krótki, nachylony ku
głowni; głowica nie zachowała się.
Wolno przypuszczać, że tasaki były
w późnośredniowiecznej Polsce dość po­
spolite, chyba głównie jako broń codzien­
na i podróżna. Używano ich także w wal­
ce, o czym przekonuje cytowana już
ikonografia śląska. W scenie bitwy leg­
nickiej na tablicach bernardyńskich wi­
dzimy rycerza w pełnej zbroi płytowej
i hełmie, wznoszącego ponad głowę ramię
uzbrojone w tasak. Sposób ułożenia ręki,
a przeto i prowadzenie broni, jest iden­
tyczny jak wśród rycerzy walczących mie­
czami.
Powszechniejszym zapewne od tasaka
rodzajem broni białej był kord. Kordy
mają kształt wielkiego noża, o głowni
prostej lub lekko wygiętej i krótszej niźli
u mieczów, z rękojeścią asymetryczną
i trzonem nitowanym w poprzek. Ów
kształt podkreślają przekazy
pisane, w których spotykamy określenia:
"lJIognNs cN/tellNs dicto kord" lub po prostu
,,/ongNS cN/tellNs" 1 8 .
W naszym materiale źródłowym obser­
wujemy dość znaczną rozmaitość głowni
i rękojeści kordów, co jest zrozumiałe,
jeśli uwzględnimy masową zapewne pro­
dukcję tej broni. Głownie polskich póź­
nośredniowiecznych kordów podzielić
można na cztery grupy, różniące
ukształtowaniem linii ostrza biegnącej
równolegle do grzbietu głowni, a następ­
nie bardziej lub mniej gwałtownie wygi­
nającej się na kształt łuku ku sztychowi.
Również rękojeści można podzielić na
proste-nożowe bez głowicy i jelca, eg­
zemplarze z krótkim jelcem i asymetryczną
głowicą oraz okazy z asymetryczną gło­
wicą i długim jelcem, mającym niekiedy
przednie ramię wygięte ku górze dla
osłony dłoni. Kordy noszono przy lewym
boku na rapciach (okazy długie) lub prze­
tknięte przez otwór w skórzanym saczku
zawieszonym u pasa.
Jak świadczą źródła pisane, kordy wy­
konywali nożownicy i, z rzadka, mieczow­
nicy. W 1 4 1 4 roku na Kleparzu działał
cordifex Mikołaj , a wzmianka z 1448 roku
mówi o lwowskim mieczowniku Slaw­
piczu posiadającym 27 mieczów i 1 2
kordów 1 9 . O tym, że oręż ten cechował
się niekiedy znacznymi walorami, świad­
czy technologiczna analiza głowni korda
z XIV-XV wieku wykopanego w Gdań­
sku. Odkuto ją całkowicie ze stali i pod­
dano obróbce cieplnej przez hartowanie
i odpuszczanie. Zyskała przez to wysoką
sprężystość i twardość.
Kordy były w późnośredniowiecznej
Polsce bronią cieszącą się znaczną popular­
nością. Nosili je plebeje - mieszczanie,
kupcy, bogatsi chłopi oraz zbrojna służba
rycerza. Zresztą i rycerze nie gardzili
kordem, zwłaszcza w podróży, gdyż był
od miecza lżejszy i wygodniejszy w no­
szeniu. Rozpowszechnieniu się tej broni
sprzyjała niska cena, nie przekraczająca
1 4 Starodawne prawa po/slUego po",niIU t hiqg r(ko­
pii",ienn.Jch dotqd nieNt!tych głównie tai t hiqg daw'!}ch
sqdow.Jch tie",slUch i grorklUch zie",i /erako/llslUy (dalej
SPPP), Kraków 1 870, t. II, nr p l l .
15 Akta grorklUe i tie",s!eie t CZasÓ/II R{eCUpospo/ity
Po/slUy t ArchiwlI", tak twanego bernar4JńslUego we
się
u"owie, red. K. Liske, Lwów 1882, t. VII, nr 5 7.
16 K. Górski, Historya piechoty po/slUy, Kraków
1 89�, S. 209.
1 7 Slo_ik łaci'!) ireJnio/llieCZn9 /II Polsce, red. M.
Plezia, t. IV, szp. j48.
1 8 SPPP, t. II, nr 2462.
1 9 Ksi(ga ławnicza ",iyska Ił-łr-r.u8. Po",nilU dzie­
jowe u"owa t archiwlI", ",iasta, Lwów 19ZI, t. IV,
nr 2j j 9.
205
w XV wieku ośmiu groszy, czyli kwoty
płaconej za naj tańszy miecz.
W drugiej połowie XV wieku, z po­
czątku z rzadka, a potem coraz częściej,
w dłoniach wojowników polskich pojawia
się szabla. Ów orientalny wynalazek dotarł
na nasze ziemie naj prawdopodobniej za
pośrednictwem węgierskim. Niestety, ory­
ginalnych naj starszych szabel nie ma w pol­
skich kolekcjach muzealnych. Nielicznie
tylko wyobraża je ikonografia. Wolno
sądzić, że u schyłku XV wieku były to
okazy wschodniego, węgiersko-tureckiego
typu. Głownie takich szabel miały niewiel­
ką jeszcze krzywiznę, znaczny ciężar, były
szerokie i płaskie, przy tylcu zaopatrzone
w bruzdy oraz wydatne pióro. Rękojeść
była otwarta, o trzonie lekko nachylonym,
z płaską tarczkowatą głowicą i prostym
krzyżowym jelcem o długich ramionach.
Pochwy szablowe były szerokie, płasko
ścięte przy trzewiku, z ryfkami do zawie­
szania u pasa.
Szabla to broń o znakomitych walorach
bojowych. One to sprawiły, że w wiekach
późniejszych stała się typowym orężem
kawalerii całego nieomal świata. Szablą,
dzięki krzywiźnie głowni i asymetrii ręko­
jeści, można zadawać uderzenia przeciąga­
ne wykonując tylko niewielki ruch kiścią.
Możliwa jest także szermierka, a repertuar
uderzeń, parad i ripost jest bardzo znacz­
ny. Szablą, nawet wczesnego typu, można
zadawać także ciosy rozcinające, odbijane
i przełamujące. Jednym z najistotniejszych
walorów szabli jest możliwość natychmia­
stowego zadawania następujących po so­
bie cięć i zdolność do natychmiastowych
zasłon 20. W efekcie dobrze wyważoną
szablą można przeciąć ochronę, wobec
której nieskuteczny jest miecz o tej samej
masie i z tą samą siłą prowadzony.
Szable produkowano w pracowniach
mieczowniczych i nożowniczych. Na po-
206
czątku XVI wieku głośnym echem odbił
się w Krakowie spór pomiędzy mieczow­
nikami a cechem nożowniczym o to, kto
ma produkować szable. Rada miejska
rozsądziła, że powinni czynić to pozywa­
jący, czyli mieczownicy.
Wiadomości o roli szabli w uzbrojeniu
polskim w drugiej połowie XV wieku są
nader szczupłe. Rejestry rot z lat siedem­
dziesiątych dowodzą, że szabli używali
także piechurzy. W oddziale pana Marka
nosili ją niektórzy propornicy, strzelcy
i pawężnicy (choć przeważały wśród nich
miecze). Najprawdopodobniej znaczniej­
szą popularnością cieszyła się wśród jeź­
dźców. Nie możemy tego bezpośrednio
dowieść, gdyż popisy rot konnych nie
wymieniają, niestety, broni siecznej. Nie
ulega wątpliwości, że walczyli nią znaj­
dujący się chyba już przed 1 5 00 rokiem
w służbie polskiej husarze-racowie. Naj­
świetniejsza epoka szabli rozpocznie się
na naszych ziemiach dopiero kilkadziesiąt
lat później .
Jedynym reprezentantem krótkiej broni
białej występującym w Polsce do około
połowy XV wieku był puginał 2 l , w daw­
nej polszczyźnie zwany "tulichern " . Pugi­
nały, ze względu na krótką głownię,
nadawały się głównie do zadawania
pchnięć. Były bronią powszechną, używa­
ną przez wszystkie stany i warstwy społe­
czne. Szczególnie silny jest związek pugi­
nału z mieczem, któremu towarzyszył
zawieszony z prawej strony pasa, a w dru­
giej połowie XIV wieku mocowany na
łańcuszku przytwierdzonym do napierś­
nika zbroi.
Puginał ułatwiał rycerzowi dobicie po­
walonego przeciwnika i dlatego w XIV
wieku zaczęto nazywać go 11IiserkorJia.
Głownia puginału, początkowo o kształcie
nożowatym; przechodzi w obosieczną,
o przekroju trójkątnym, kwadratowym
lub romboidalnym, przez co zwiększają
się możliwości przeniknięcia przez nią
ogniwek kolczugi czy łączeń zbroi pły­
o
towej .
Polski materiał źródłowy wyraźnie do­
wodzi, że w późnej fazie średniowiecza
puginały były dość zróżnicowane, co zre­
sztą zgodne jest z ogólnoeuropejskimi
tendencjami. Pospolite są puginały " tar­
czowe " - rodzaj noża o długiej i wąskiej
głowni z kończastym sztychem oraz sy­
metryczną rękojeścią z głowicą i jelcem
w postaci okrągłych tarczek. Napotykamy
także puginały " nerkowe", których nazwa
pochodzi od charakterystycznie ukształ­
towanego jelca. Ciekawe, że tę właśnie
broń wyobrażono na sarkofagu króla
Kazimierza Wielkiego przy pasie władcy.
-�
Inny typ to tak zwany basilard - z ma­
sywną, obosieczną głownią z wydatnym
sztychem oraz głowicą i jelcem w kształcie
poprzecznych sztabek. Ostatnią wreszcie
odmianę puginałów przedstawiają okazy
Puginały z XIV w. (wg M. Lewandowskiego, rys.
o długiej i wąskiej, kończastej głowni J. Wieczorek)
zbliżonej kształtem do mieczowej, z jelcem
wygiętym łukowato ku dołowi oraz sfe­ w pochylony, a przez to odsłonięty kark
ryczną głowicą i okładzinami sporządzo­ rycerza (kodeks ostrowski Legendy ś1tiskie;).
nymi z surowców organicznych. Włócznia 22, bardzo pospolita we wczes­
Poza puginałami będącymi bronią ryce­ nym średniowieczu, w późniejszym okre­
rską istniały także egzemplarze używane sie nie jest już tak powszechnie używana,
przez wojowników plebejskich, a także zwłaszcza przez jazdę rycerską, wśród
w życiu codziennym, w którym pełniły której dominuje kopia.
funkcję uniwersalnego, podręcznego na­ Ze względu na nieznaczną długość
rzędzia. Należały do nich okazy w kształ­ drzewca, a przez to niewielką masę, była
cie dużych noży, nadające się także do
cięcia i krojenia. Ikonografia świadczy, że
20 W. Zabłocki, FIlllk&jOfl4/fI()-l:JJ"slrtlleqj"a rharale­
puginały noszono również przy stroju
terystykA , s. 5 8-68.
...
cywilnym. 2\ M. Lewandowski, PNgifl4{y śreÓlłio7llietzne Z zie",
Niewiele można rzec o zastosowaniu polslekh, w: "Mediaevalia Archaeologica", Łódź 1986;
omawianej tu broni w walce. Z pomocą tenże, Broń bial4 krÓlka, w: Uzbrojenie... , s. 1 24-1 3°.
przychodzi ikonografia śląska. Dowiadu­ 22 O włóczniach i kopiach piSZll ostatnio: M.
Głosek, Wlórz"ie i osz{zep.J, w: Uzbroje"ie ... ,
jemy się, że ciosem puginału rażono głowę
s. 1 3 1- 1 3 5 ; A. Nowakowski, Uzbrojenie ireJ"jo7llietz",
711 Po/m (114 Ile śroJl:JJ7Ioe
rycerza przez szczelinę wzrokową hełmu I Nropejski",), Toruń 1991, s.
garnczkowego oraz zadawano uderzenia 65-69'
207
włócznia orężem lekkozbrojnych jeźdźców
oraz piechurów. Dawne znaczenie zacho­
wała jako broń myśliwska.
Włócznią można zadawać ciosy z wolnej
ręki i w wielu płaszczyznach, a nawet rzucić
nią w przeciwnika wykorzystując siłę ra­
mienia. Nie jest jednak skuteczna wobec
nieprzyjaciela okrytego płytową zbroją,
gdyż stosunkowo niewielka energia pchnię­
cia nie powoduje przebicia żelaznych blach.
Z ziem polskich pochodzi kilka grotów
włóczni datowanych na lata 1 3 � O-I4�0.
Być może zbiór zabytków udałoby się
powiększyć, gdyby powiodło się ustalenie
precyzyjnych granic występowania po­
szczególnych typów grotów, które określa
się dzisiaj w szerokich ramach chrono­
logicznych. Przekazy ikonograficzne i pi­
sane także nie udzielają wielu informacji
o omawianym orężu. Pomijamy tu wyob­
rażenia świętych i władców, którzy zgod­
nie z wielowiekową tradycją występowali
w sztuce z ustalonymi atrybutami, do
których należy także włócznia.
Autentyczne zabytki dowodzą, że groty
włóczni miały liść masywny, o lancetowa­
tym, romboidalnym lub wydłużonym trój­
kątnym kształcie. Tuleje do osadzania
drzewca są w przekroju koliste lub wielo­
boczne. Ikonografia ukazuje ponadto gro­
ty z poprzeczką.
W źródłach pisanych włócznie kryją się
pod nazwą lanceae. Ciekawa jest informacja
mówiąca, że król Władysław Jagiełło miał
do dyspozycji co najmniej 20 włóczni,
które na czas podróży wkładano do spec­
jalnych pokrowców. Wszystko jednak
wskazuje na to, że były to egzemplarze
myśliwskie 23• Wiemy także, że podobnie
jak we wczesnym średniowieczu włócznie
zaopatrywano w proporczyki zwane vexil­
la lancearMIlI. Przekazy pisane mówią także,
że w drugiej połowie XV wieku włócznia
kosztowała 6-7 groszy.
208
o roli włóczni w uzbrojeniu polskim
w późnym średniowieczu wiemy bardzo
niewiele. Były z pewnością bronią chłop­
skiej piechoty powoływanej w pole w ra­
mach "dejensio terrae" . Uchwała sejmiku
z 1 403 roku zobowiązywała kmieci wiel­
kopolskich do wyruszania na wyprawę
"
" eMIII lanee;s . Czy w późnym średnio­
wieczu włócznią posługiwali się w szerszej
mierze jeźdźcy - trudno orzec. Jest
prawdopodobne, że była zasadniczą bronią
zaczepną lżej zbrojnych jeźdźców, do
których należy chyba zaliczyć niektórych
sołtysów. Akty nadawcze podkreślają nie­
kiedy, że mają oni stanąć na wyprawę
"
" eMIII lanceis , co jednak wobec niezbyt
precyzyjnego używania w źródłach tego
terminu nie wyklucza, że donatariusze ci
winni zbroić się w kopie. Wiemy z prze­
kazu Długosza, że w bitwie grunwaldzkiej
włóczni używało rycerstwo krzyżackie,
co niemal nie stało się przyczyną omyłki
i wzięcia oddziałów zakonnych za Lit­
winów "propter versalites laneeas alias Suli­
eze, quorum in eo jrequens numerus habeba­
tNr" 24. Cytat ten zdaje się świadczyć, że
już na początku XV wieku włócznie nie
były typową bronią rycerskiej jazdy. Stąd
też zaskoczenie Polaków, którzy nie spo­
dziewali się ich u Krzyżaków. Widocznie
więc nie używali ich sami.
Ikonografia nie daje przykładów uży­
wania włóczni w boju. W jednym z naj­
popularniejszych w średniowieczu wąt­
ków malarskich - walki św. Jerzego ze
smokiem - zazwyczaj wyobrażano ryce­
rza posługującego się długą bronią drzew­
cową, ale czy jest to włócznia, czy kopia,
nie sposób najczęściej ustalić.
Niczego nieomal nie możemy powie­
dzieć o roli oszczepów w uzbrojeniu
wojowników polskich z XIV-XV wieku.
Przypuszczać należy, że oszczepy były
wówczas głównie bronią myśliwską. Może
wspomniane "/aneeae" Władysława Jagiełły
były takim właśnie orężem?
Bronią szczególnie ważną w ciężko­
zbrojnej jeździe była kopia (w staropolsz­
czyźnie także " glewia" czy " drzewo" ).
W omawianym tu okresie kopijnik był
synonimem rycerza. To właśnie od tego
oręża wzięła nazwę naj mniej sza jednostka
organizacyjna kawalerii rycerskiej - ko­
pia, której członkami byli z reguły także
pocztowi, zwykle wyposażeni w broń
strzelczą. Na kopie obliczano liczebność
oddziału jazdy, podczas gdy pozostali
uczestnicy pocztu naj częściej pomijani są
milczeniem.
Kopia, której obecność w Polsce można
stwierdzić już w końcu XII wieku, w póź­
nym średniowieczu przystosowuje się do
przebijania stale ulepszanej zbroi. Jej drzew­
ce staje się coraz masywniejsze, tak że
z czasem powstaje konieczność zaopat­
rzenia go w przewężony uchwyt. Wpro­
wadza się też zamontowaną na drzewcu
kolistą tarczkę chroniącą dłoń kopijnika. Włócznia i kopia z XV w. (wg E. Wagnera,
W źródłach pisanych kopia określana Z. Drobnej, J. Durdika, rys. ). Wieczorek)
jest jako hasta (notabene koń kopijniczy
zwał się hastar;us, choć niewykluczone, że kroju najczęściej kwadratowym. Tuleja
niekiedy kryje się pod nazwą laneea. jest zwykle dłuższa od liścia i ma znaczną
W drugiej połowie XV wieku kopia była średnicę, co wskazuje na sporą grubość
droga - kosztowała od 1 /2 do I grzywny, drzewca. Niekiedy tuleja zaopatrzona jest
sam zaś grot wyceniano na 6-7 groszy. w wąsy, nie tylko polepszające osadzenie
Drzewca wykonywali najczęściej stolarze
lub stelmachowie, a powierzchnię zdobili
malarze. Groty wykuwali kowale, a kopia 23 ) . Danka, A. Nowakowski, O/obi/lt arJt1l41y
winna być "bene firmata etjukita" 25. Groty W/a4y/la7lla Jagitłly i Ulrykll vo" JlI1Igi"gt" 711 iJIIitllt
zwane ,Jerreis ad hastas" były częstokroć 7II/póI�tmJ&h ra&hltllkó7ll, "Kwartalnik Historii Ku­
osadzane na drzewcu na gorąco, po roz­ ltury Materialnej " (dalej KHKM), 1 9 8 1 , R. XXIX,
nr l, s. 28.
grzaniu tulei 26. O technice sporządzania 24 J. Długosz, Opera o",,,ia, t. III, s. j 9.
grotów wiemy tyle, że liść odkuwano 25 Poi/kil XVI 7IIitkN jJQd v,u,ltde", !!ogra
fi�"o,
z wysokonawęglonej stali, tuleję zaś z że­ -/laIJIty�".Y"', t. VII: Zie",it NlSJ:it, RNi CZtrIIIO/la,
laza fryszerskiego. Nie poddawano ich red. A. )abłonowski, cz. l, trtidla dzitj07llt, t. XVIII,
cz. l, Warszawa 19°2, s. 40.
obróbce cieplnej, aby nie stały się kruche.
26 Ra&hll1lJ:i 7IIitl,łwrzqdtJ7ItI kra,łw7llsJ:it .z lal
Zachowane autentyczne groty kopii IłóI-Iłó2 i IDI, Archiwum Komisji Historycznej,
mają liść krótki, masywny i krępy, o prze- Kraków 1909-191 3, t. XI, nr 4°2, 422.
14- Pólslca technika wojskowa 209
grotu, ale też przeciwdziałające łatwemu
złamaniu drzewca w momencie zadawania
silnego ciosu.
Kopia była bronią jazdy typu uderze­
niowego. Masa rycerza i rozpędzonego
konia (niekiedy ladrowanego) powodo­
wała, że uderzenie kopią było bardzo
groźne: bronią tą można było przełamać
szyk nieprzyjacielskiej jazdy lub piechoty.
Oczywiście, kopią nie udawało się władać
tak swobodnie jak włócznią, ale owo
ograniczenie rekompensował wielokrotny
wzrost siły ciosu niemożliwej do uzys­
kania wyłącznie zamachem ręki. Jak świa­
dczą źródła ikonograficzne, głównie poza­
polskie, w połowie XIV wieku, gdy kopia
nie była jeszcze tak długa i ciężka, składa­
jący się do uderzenia jeździec trzymał
drzewce w prawicy zaciskając je pod pachą
i przekładał broń przez szyję wierzchowca,
aby grot znajdował się na lewo od głowy
zwierzęcia. Pod koniec XIV wieku kopia
stała się zbyt masywna, aby dawny sposób
trzymania jej był odpowiedni. Poczęto
więc zaopatrywać napierśnik zbroi w szty­
wny lub składany hak do opierania drzew-
Długie piki piechoty z XV w. (wg H. Seitza, rys. jącej na zachodnioeuropejskich polach
J. Wieczorek)
ca, a także wykonywać w prawym górnym
rogu tarczy specjalne wycięcie na złożenie
kopii. W opisie bitwy grunwaldzkiej prze­
kazanym przez Kronik� konfliktu. .. czyta­
my, że Krzyżacy przed atakiem " Ianeeas
hastaque ex humeris depositas seutis iunxe­
rtlnf' 27. To samo źródło mówi, że w star­
ciu jazdy w dolinie Wielkiego Strumienia
skruszyło się tak wiele kopii, iż drzewca
ich strącane kopytami rumaków nie mogły
utrzymać się na pochyłości i osuwając się
w dół utworzyły jakby most ręką ludzką
uczyniony.
Tradycje jazdy uderzeniowej, której
podstawową bronią zaczepną była kopia,
kontynuowała w następnych wiekach hu­
saria, uznawana w literaturze i w świado­
mości społecznej za czysto polską jazdę
narodową oraz nieomal symbol potęgi
militarnej dawnej Rzeczypospolitej.
Ostatnim wreszcie rodzajem broni drze­
wcowej dowodnie używanym w Polsce
w późnym średniowieczu była pika. Oręż
ten, bardzo powszechny na zachodzie
Europy, bywa na równi z halabardą uzna­
wany za rewelację epoki 28. Stanowił on
broń piechoty, tak wielką rolę odgrywa­
bitew. Długa pika rozpowszechniła się
mienny charakter piechoty - zdecydo­
wanie strzelczy. Niemniej mamy nieco
informacji o używaniu pik także na na­
szych ziemiach. Wojowników zbrojnych
w ten oręż spotykamy w niektórych od­
działach zaciężnej piechoty - co ciekawe,
dopiero u schyłku XV wieku. Wcześniej­
sze rejestry popisowe piechoty nie wspo­
minają o nich. W sześciu rotach popisa­
nych w 1 496 roku na 103 I ludzi tworzą­
cych 104 poczty było ich 99, podczas gdy
pawężnicy byli mniej liczni (44 żołnierzy) .
Najpowszechniejsze były poczty złożone
z jednego wojownika z piką, jednego
z pawężą oraz siedmiu strzelców. Pikinie­
rzy, zwani w źródłach kopijnikami, w peł­
nych zbrojach, osłaniali wraz z pawęż­
nikami strzelców. Taki szyk oddziału
widzimy na obrazie przedstawiającym bit­
wę pod Orszą stoczoną w I 5 14 roku.
Piki jako oręż przydatny podczas obro­
ny murów znajdowały się także w ar­
senałach miejskich. Inwentarz broni ce­
chowej przechowywanej w Krakowie
w 1427 roku wykazał, że zgromadzono
tam tylko 4 spisse, a do pełnego stanu
brakowało jeszcze 74 egzemplarzy 29. Jako
analogię przywołać można podobny spis
arsenału legnickiego z 1403 roku. Było
niki wojskowej nie miały żadnego zna­
czenia.
Oręż ten przedstawia wprawdzie z rzad­
ka ikonografia, ale z reguły są to sceny
pasyjne, a halabardy trzymają w rękach
siepacze czy żołdacy strzegący Chrystusa.
Nie wiemy, w jakiej mierze wyobrażenia
te odzwierciedlają stan uzbrojenia ów­
czesnej piechoty polskiej . Wolno sądzić,
że artystów obowiązywał schemat, kłó­
cący się w tym przypadku z rzeczywi­
stością. Nie można wykluczyć, że ha­
labardy mogły być w Polsce bronią zna­
ną, choć nigdy nie odegrały istotniejszej
roli. Być może zbroili się w nie pa­
chołkowie służący w rozmaitych strażach,
zwłaszcza miejskich 32.
Najpospolitszym rodzajem broni obu­
chowej w Polsce był, bez wątpienia, topór.
Powszechnie używano go we wczesnym
średniowieczu; w późniejszym okresie
odgrywał już rolę o wiele mniej znaczącą.
Topór osadzony na drzewcu kilkudzie­
sięciocentymetrowej długości mógł razić
zarówno ostrzem, jak i obuchem. Niekie­
dy bardzo trudno odróżnić go od siekiery
- narzędzia o uniwersalnym charakterze,

w XV wieku. Jej grot sięgał 5-10 centy­ w nim 9 spisse, a także glefen i halbe glefen '1:7 Crollica cOlljliClIIS VlaJis!ai regis PolollUu Cllf/I

metrów długości, miał liść lancetowaty
lub wieloboczny z krótką tulej ką prze­
dłużoną wąsami, osadzony był na okrąg­
łym w przekroju drzewcu o długości
dochodzącej nawet do pięciu metrów.
Piki były bronią uniwersalną, służącą
(okazy krótsze) 30. Podobną sytuację ob­
serwujemy w zamkach krzyżackich,
w których gromadzono broń mobilizacyj­
Illl· Na początku XVI wieku (inwentarzy
ze schyłku poprzedzającego stulecia brak)
znajdowało się wiele pik zwanych lange
CrllCijeris Anno Chrisli lł10, red. Z. Celichowski,
Poznań 19 1 1 , s. 27.
28 Z. Żygulski jun., Broń '" da",,"} Polsce 114 tle
11throjenia Ellr0py i BlisJUel/J WschodN, Warszawa 197 1 ,
s . 1 1 9.
29 KoJeler Jyplof/latytz".J f/liasta Kraleo",a lZJ7-/J06,
red. F. Piekosiński, Kraków 1 88z, nr 30l.

zarówno przeciw jeździe, jak i piechocie. spiess, thorspiess i podobnie 31 . 30 T. Schonborn, Bin f/litte!alterlichen WaffmIJerzei-
o chnis tUr StaJt Uegnitz, w: Uegnitz - 700 Jahre,
Podczas ataku przeciwnika piechurzy two­ Niczego natomiast nie możemy powie­ Wrocław 1 94z, s. l 6--8 I .
rzyli z nich " mur iglasty " trudny do dzieć o pozostałych rodzajach broni drze­ 31 A. Nowakowski, Arse/l4ly zaf/lkQ", �fU'JUch
przełamania, a w chwili własnego natarcia Wcowej - szydłach, partyzanach, run­ /11 PT'IISfU'h 114 potz4thl XVI ",;,hI, Acta Archaeologica

trzymano je oburącz zadając pchnięcia.
W Polsce pika nie odgrywała tak istot­
nej roli jak w zachodniej Europie czy
wśród husytów. Decydował o tym od-
kach, glewiach czy gizarmach i halabar­
�ch. Nieobecność ich w naszych mate­
riałach źródłowych dowodzi,
w dziejach średniowiecznej polskiej tech-
Lodziensia, 1986, t. XXXII, s. 43-60.
32 Może dlatego halabardy mają z reguły stra­
żnicy Grobu Pańskiego wyobrażani z tą bronią
że nie tylko w ikonografti polskiej, ale t2kże czeskiej
i krzyżackiej?

210 21 1
 Różne typy broni drzewcowej okazów, co oCzywiscle nie pozwala na przeto popularna wśród jazdy. Dziobom
i obuchowej z XIV-XV w. jakiekolwiek uogólnienia. Pierwszy topór i obuszkom nadziaków nadawano roz­
(wg H. Seitza, rys. J. Wieczo- sporządzono stosując technikę nawęglania maite kształty, przy czym - w przeci­
rek)
warstw przypowierzchniowych ostrza, wieństwie do toporków - były one
a następnie hartowania. Drugi okaz wy­ w całości wykuwane z żelaza. I ten oręż
kuto z żelaza nisko nawęglonego, dość znamy wyłącznie z ikonografti.
miękkiego, a ostrze wykonano przez Kolejnym rodzajem broni obuchowej
zgrzanie wysokonawęglonej nakładki występującym w Polsce w późnym śred­
z rdzeniem, po czym zahartowano 34. niowieczu był buzdygan. Miał on żelazną
W źródłach ikonograficznych napotkać głowicę utworzoną z kilku pionowych
można topór tylko zupełnie sporadycznie. piór rozchodzących się promieniście od
Najciekawsze jest niewątpliwie wyobraże­ tulei, osadzonej na trzonku metalowym
nie topora na obrazie przedstawiającym lub drewnianym. Uderzenia zadawane
oblężenie Malborka przez wojska polskie buzdyganem były bardzo groźne, szcze­
w 1460 roku. Okaz ten, o symetrycznym gólnie jeśli zadawał je jeździec wojow­
wachlarzowatym ostrzu, z dość wąską nikowi pieszemu. Naj prawdopodobniej
osadą, ma krótkie toporzysko. Topór ów broń ta była orientalnej proweniencji
oraz kuszę nosi mężczyzna w cywilnym i w Europie rozpowszechniła się w drugiej
ubraniu, nie biorący bezpośrednio udziału POł( )WH '\ I \" wieku. Służyła głównie jako
w walce. Wolno sądzić, że topory były oręż Jazdy.
głównie bronią plebejskiej piechoty, może Z ziem Królestwa Polskiego pochodzą
dlatego, że były łatwo dostępne i po­ dwa średniowieczne buzdygany. Okaz
sługiwać się nimi w boju można było bez przechowywany na Wawelu (z XV wieku)
specjalnego ćwiczenia. Ponadto przydatne ma głowicę silnie wydłużoną, ażurową,
które bez żadnych zmian mogło być użyte polegała niekiedy właśnie na wykonaniu
były podczas prac obozowych, wznoszenia złożoną z siedmiu piór zaopatrzonych
w walce. Podczas oblężenia zamku topora. Bez wątpienia wyrobem ich trud­
lub naprawy mostów. Czynności te w śre­ w stożkowate występy. Pióra w górnej
w Człopie w 1 3 7 8 roku używano robo­ nili się także kowale wiejscy, zaopatrujący
dniowiecznych armiach wykonywała właś­ części głowicy łączy profilowana sterczy­
czych siekier, o czym wspomina kroni­ w broń chłopów.
Wśród autentycznych zabytków za bo­ nie piechota. Niekiedy bronią tą mogli się na, w dolnej zaś - żelazny trzon, zdobny
karz: " securibus et instrument;s alias plancas
posługiwać także jeźdźcy. W bitwie grun­ ornamentem roślinnym. Buzdygany nosili
scindere et rumpere viriliter adtemptandis" 33.
jowe należy uznać topory z brodą i długą
waldzkiej, według Długosza, rycerze w Polsce także, choć pewnie z rzadka,
Źródła pisane dają bardzo niewiele osadą, nie mające z reguły górnego ot­
w bezpośrednim starciu walczyli "muc­ piechurzy. W rocie pana Marka (1471
informacji o toporach bojowych. Naj­ woru tulei. Taki okaz odkryto w Krako­
ronihus et securibus longius ligno extensis" 35.
rok) uzbrojenie żołnierza Alberta Cipurny
częściej nie sposób rozstrzygnąć, czy wie-Rakowicach wraz ze szkieletem ludz­ Należy jeszcze wspomnier f) toporkach tworzyły "pyszczal, pawężka a buzdyk " 36 .
wzmianki mówią o toporach-broni, czy kim i końskim, mieczem, nożem (pugina­ z wachlarzowatym ostrzem i rozmaicie Warto dodać, że buzdygan, co najmniej
też o siekierach-narzędziach. Ponadto to­ łem?) i częściami rzędu. Był więc niewąt­
ukształtowanym obuszkiem, z nader długą od XVI wieku, stał się w naszym kraju
pory, które były przecież także używane pliwie bronią. Być może podobnie
osadą, sięgającą niemal 2./3 toporzyska, oznaką dowódcy.
jako narzędzia, nie cieszyły się wysoką traktować należy egzemplarze z lekko lub rękojeścią żelazną. W literaturze broń
pozycją wśród średniowiecznej broni, wydłużoną brodą i osadą niewiele dłuższą tę nazywa się zwykle "toporkiem rycer­ 33 Joanni! de Czarnleolll Cbronicon PolonorlI"" Monll­
gdyż traktowano je jako oręż niezbyt od szyjki. Za bojowe można chyba uznać
skim" . Piękny okaz takiej broni dostrze­ men/a Poloniae Historica, Lwów 1872, t. III, s.
godny rycerza, przeto sporadycznie tylko topory ze znakami wybijanymi puncą na gamy w ręku zbrojnego na ołtarzu mariac­ 684-68 ) .
trafiały na karty dzieł o charakterze nar­ żeleźcu, zwłaszcza gdy szerokość ostrza 34 M . Cabalska, W . Mazur, ŚredniolllieC'{M militaria
kim dłuta Wita Stwosza. Służyła ona do
racyjnym. przekracza 2.0 centymetrów. PoisIei poIllliniolllej III illIie/1e bada" me/aloznalllczych,
rozbijania blach zbroi płytowej . SDDUUW, Kraków 1 982, cz. VIII, s. 14-
Ceny toporów wahały się w XV wieku Co się tyczy techniki wykonywania
Podobną funkcję spełniał także nadziak 35 J . Długosz, Opera omnia, t. II, s. 54.
od 2. do 6 groszy. Wykonywali je kowale, toporów - informacje nasze oparte są na
(młotek rycerski), broń bardzo groźna, 36 K. Górski, Hi!/orya piechoty. .. , s. 2 1 2.
a sztuka mistrzowska tych rzemieślników analizie metaloznawczej jedynie dwóch
213
212
 Buława, wywodząca się od maczugi,
różniła się od buzdyganu budową głowi­
cy - jednolitej, o kształcie kulistym lub
wielościennym, z otworem do osadzenia
trzonka. Była także znana w późnośred­
niowiecznej Polsce, choć znaczniejszej
roli bojowej nie odgrywała. Źródła pisa­
ne nie wspominają o buławach, nie odnaj­
dujemy ich także w ikonografti. Jedynym
dowodem, że używano ich w Polsce, jest
okaz odkryty w fosie zamku ciechanows­
kiego.
Bronią o prastarej genezie jest maczuga.
Pierwotnie była to drewniana pałka grub­
sza na jednym końcu. Owo zgrubienie,
będące rodzajem głowicy, nabijano żelaz­
nymi ćwiekami lub kolcami. Maczugę
można było sporządzić przez wbicie w ro­
snące drzewko żelaznych kolców czy wió­
rów krzemiennych, które pokryte naras­
tającą korą tworzyły zgrubienia i guzy.
Po pewnym czasie drzewko takie wycina­
no zyskując gotową broń. Maczugi były
orężem groźnym, zdolnym skruszyć hełm,
a egzemplarze z metalowymi kolcami
potraftły rozbić zbroję płytową.
Średniowieczne źródła pisane tylko raz
mówią o bacN/is je"eis " , gdy wymieniana
"
jest broń chłopska (sejmik w Brześciu
Kujawskim w 1423 roku) 3? W ikono­
grafti występuje częściej, ale z reguły
w obrazach z cyklu pasyjnego. Jedynie
w kodeksie ostrowskim Legendy o św.
Jadwidze dostrzec można wśród polskiej
piechoty maczugi drewniane oraz okazy
z kanciastymi głowicami metalowymi osa­
dzonymi na trzonku.
Charakterystyczne, że w tym okresie
maczuga, i to właśnie w naj prymitywniej­
szej formie, bywa oznaką władzy. Źródła
ikonograftczne, także pozapolskie, licznie
ukazują monarchów i dostojników z ma­
czugami symbolizującymi wysoką god­
ność tych osobistości.
214
Ostatnim rodzajem broni obuchowej
pojawiającym się w naszych źródłach
jest cep bojowy. Składał się on z dre­
wnianego dzierżaka oraz połączonego
z nim rzemieniem lub łańcuchem bijaka.
Bijak wykonywany był z różnych su­
rowców - najczęściej z drewna, drewna
okutego żelazem lub żelaza. Miewał roz­
maite kształty - kuliste gładkie lub
z guzami czy kolcami, gwiaździste, wa­
lcowate i inne. Również rzemień lub
łańcuch łączący obie części był rozmaitej
długości. Cep był bronią bardzo niebez­
pieczną zarówno dla pieszego, jak i je­
źdźca, aczkolwiek posługiwanie się nim
wymagało pewnej wprawy, gdyż w razie
chybienia przeciwnika bijak mógł razić
zadającego uderzenie.
Broń ta, pospolita wśród zachodnio­
europejskiej piechoty, rozpowszechniła
się za pośrednictwem husytów. W woj­
skach husytów w cepy wyposażona była
część załóg wozów bojowych; tworzono
także odrębne oddziały cepników.
Oprócz walorów bojowych na popular­
ność tej broni wśród plebejuszy wpływała
niewątpliwie łatwość jej wykonania i nis­
ka naj pewniej cena.
Z terenów Królestwa Polskiego nie
znamy pozostałości oryginalnych cepów
bojowych. Wielościenny, gwiaździsty bi­
jak z żelaza odkryto natomiast na terenie
państwa krzyżackiego (Rękownica, woje­
wództwo olsztyńskie). O tym, że w pie­
chocie polskiej używano wówczas cepów,
świadczy rejestr popisowy roty pana Mar­
ka. Dowiadujemy się zeń, że nie były
jedyną bronią zaczepną ich właścicieli.
Cepników w rocie było trzech, wśród
nich Jan Szczam, uzbrojony w " lepka
cista, pIach cisty, myska cista, cepy
a miecz " 38. Na wspominanym już obrazie
przedstawiającym oblężenie Malborka
(1460 rok) widzimy starcie na przedpolu
miasta. Wśród walczących dostrzegamy
wywijającego cepem wojownika (nie wie­
my jednak, czy jest to oblegający, czy
obrońca). Inny egzemplarz tej broni leży
porzucony na ziemi. Cepy odgrywały
zapewne także rolę w obronie murów.
Spisujący w 1427 roku zawartość arsena­
łów cechowych w Krakowie nakazali
uzupełnić brakującą broń także o cepy,
których winno być 1 5 2. Inna wzmianka
z połowy XV wieku mówi, że pewien
mieszczanin opoczyński odebrał zastawio­
ną broń, wśród której był także ,/Iegi!' 39.
Kończąc przegląd polskiej późnośred­
niowiecznej broni obuchowej należy pod­
kreślić, że obecna jej znajomość jest wy­
soce niewystarczająca. Wydaje się, że jed­
nym z ważniejszych zadań stojących przed
historykami uzbrojenia jest podjęcie badań
typologicznych i chronologicznych oraz
pogłębienie prób oceny roli tego oręża
w historii polskiej techniki wojskowej .
W późnośredniowiecznej Polsce spoty­
kamy dwa rodzaje broni strzelczej - łuk
i kuszę.
Łuk, broń o pradziejowej metryce, był
w owych czasach w Polsce niewątpliwie
popularny, aliści na polach bitew roli
rozstrzygającej nie odgrywał, ustępując
miejsca kuszy.
Nasze źródła nie obfttują w informacje
o łukach. Z terenu Królestwa Polskiego
nie ma autentycznych zabytków późno­
średniowiecznych, choć na Śląsku -
w Brzegu nad Odrą - odkryto łęczysko
łuku prostego w warstwach datowanych
na XIV wiek. Można sądzić, że okaz ten
nie był bronią bojową, lecz najprawdopo­
dobniej myśliwską.
Łuki proste, inaczej - równikowe,
wykonywano najchętniej z drewna ciso­
wego, rzadziej z jesionu lub wiązu. Zapo­
trzebowanie na drewno cisowe było w Po­
lsce znaczne, toteż już w 1423 roku król
215
Władysław Jagiełło wprowadził ograni­
czenie wyrębu i zakaz wywozu tego
drzewa.
Łuki, bez względu na ich rodzaj, wy­
konywali rzemieślnicy zwani arcNfices lub
bogener, którzy parali się także wyrobem
kusz. Produkcja łuku złożonego była
o wiele bardziej skomplikowana niźli
prostego. Do ich wyrobu używano drew­
na klonowego i brzozowego, rogów byd­
lęcych, kości, ścięgien i jelit zwierzęcych,
rozmaitych klejów, skóry i niekiedy laki.
Łuk złożony ma znaczne walory, lecz
w porównaniu z równikowym wymaga
większej siły i znacznej wprawy strzelca.
Groty strzał do łuku wykuwali kowale,
a osadzali na drzewcach - podobnie jak
groty bełtów - specjaliści szyftarze.
Łuki noszono w łubiach, strzały zaś
w kołczanach. Komplet tych przyborów
nosi nazwę sajdaka (sahajdaka).
O używaniu łuków przez wojowników
polskich nie mamy wielu informacji. Brak
wśród znalezisk archeologicznych grotów
strzał wobec niemałej liczby grotów beł­
tów przekonuje, że rola bojowa łuku nie
była znacząca. Wielekroć wspominana
uchwała sejmiku wielkopolskiego z 1 403
roku nakładała na kmieci powinność sta­
wania do obrony kraju między innymi
"
"CNm arcNbllS . Chłopi ci mogli naj praw­
dopodobniej uzbroić się jedynie w łuki
proste. Także w łuki zobowiązani byli
zaopatrywać się niektórzy donatariusze
wymienieni w aktach nadawczych monar­
chów polskich. Ale było ich niewielu,
37 Ksiq,i s440llle brzesletJ-luljalllsA:ie lłI8-IPł. red.
J. K. Kochanowski. w: Teki A. PalllitisA:iegD. t. VII.
Warszawa 1 9°5. nr 3 3 73.
38 K. Górski. Hislorya piuhoty ...• s. 109.
39 A. Grabowski. S/urlmirz/u NU'!(.tj artbeokJgii
obejmll}4ta średtrwlllieletJllle pomniki blltkJ"",i&lIIIa Polaw,
lIliadomoki do �.itjÓIII SZIIlA: pithlytb III Polue oraz
IIIspom"imw Z NU'!(.tj przesz/oM. Lipsk 1 8 54. s. q .
gdyż na 5 67 wojowników uzbrojonych
w broń strzelczą i wymienionych w nada­
niach z lat 1 3 5 0- 1 4 5 0 tylko 1 9 miało
stawać
"
" eum areu . Większość z nich
stanowili osadnicy ze Wschodu - Woło­
si, wolno zatem sądzić, że mieli oni łuki
złożone 40. Taką chyba broń zabrał pod
Grunwald Władysław Jagiełło. Z orien­
talnym łukiem wyobrażono tego władcę
na fresku w kaplicy zamkowej w Lub­
linie.
Nie omawiamy tu okazów myśliwskich,
o których sporo informacji czerpiemy ze
źródeł pisanych. Szczególnie wiele wzmia­
nek dotyczy łuków Władysława Jagiełły.
Przytoczymy tylko wzmiankę z 1 427
informującą, że mieszczanie wrocławscy
pragnący zaskarbić sobie względy królew-
Kusza z napinaczem "kozia noga" (wg W. Dziewa­
nowskiego, rys. J. Wieczorek)
skie ofiarowali mu trzy łuki ocenione
bardzo wysoko, bo na ponad 2, 5 grzywny.
Kusza, zwana w staropolszczyźnie " sa­
"
mostrzałem , " strzałem " lub " strzelbą " ,
zyskuje w późnym średniowieczu ogrom­
ną popularność w oddziałach pieszych
i konnych.
Mimo iż kusze znane były na naszych
ziemiach co najmniej od XII stulecia
i mimo iż na zachodzie Europy pojawiają
się w owym czasie udoskonalone systemy
"
napinania łuczysk ( " kozie nóżki , korby
" "
" angielskie i " niemieckie ), broń polska
w zdecydowanej większości nie wykazuje
różnic technologicznych budowy czy spo­
roku sobu naciągu w porównaniu z okresem
wcześniejszym, omówionym w poprzed­
nim rozdziale. Nie zmieniają się przeto
osiągi balistyczne i możliwości bojowe
kusz (z wyjątkiem okazów wałowych).
Broń strzelczą produkowali rzemieśl­
nicy zwani, o czym wspominaliśmy przy
łukach, areufiees i bogener. Pierwszy znany
wytwórca pojawił się w Krakowie w 1 3°8
roku. W latach późniejszych liczba tych
rzemieślników rośnie, co wyraźnie wska­
zuje na znaczne zapotrzebowanie na broń
strzelczą. W XV wieku w stolicy działało
co najmniej 35 warsztatów, a na przełomie
XIV i XV wieku jednocześnie pracowało
dwunastu wytwórców łuków i kusz. Prze­
kazy pisane świadczą, że w interesującym
nas okresie oręż ten produkowano w co
najmniej szesnastu miastach polskich.
Kusze były drogą bronią. Ceny ich
wahały się w XIV-XV wieku od 24 do
67 groszy, co mimo uwzględnienia spadku
wartości pieniądza wyraźnie wskazuje na
różnice jakości między poszczególnymi
egzemplarzami, wyrażające się choćby
obecnością lub brakiem okładzin rogo­
wych czy kościanych łoża (możliwość ich
montowania przewidywał statut wytwór­
ców broni strzelczej w Krakowie w 1423
216
roku), zdobieniem czy różnicami kon­
strukcji łuczyska. Działająca w 1 3 96 roku
w Krakowie komisja do ustalania cen
określiła, że kusza winna kosztować jedną
grzywnę i jeden grosz, przy czym łoże
- statua balistae - miało wartość czte­
rech groszy, cięciwa - amentum - je­
dnego grosza, orzech - nux - także
jednego grosza. Łuczysko oceniono więc
na 43 grosze 41 . Przybory do kuszy, zwa­
ne attineneiae balistae, cingulo et faretra,
phgaretra alias thul, wykonywali rzemie­
ślnicy z branży skórzanej. W 143 2 roku
w Krakowie działał wytwórca kołczanów
- Jakub kochermacher, a sztuka mistrzo­
wska siodlarzy poznańskich w drugiej
połowie XV wieku przewidywała spo­
,
rządzenie między innymi "j thuli' 42.
U schyłku XIV wieku kołczan kosztował
6 groszy, pas z hakiem cztery grosze,
hak - dwa grosze. Trzeba także wy­
mienić pokrowce chroniące broń w czasie
transportu, zwane futrum ad balistam, któ­
re niekiedy sporządzali krawcy.
Z ziem polskich pochodzą tylko fra­
gmenty późnośredniowiecznych kusz,
głównie części urządzenia spustowego -
orzechy oraz dźwignie, a także strze­
miączka i haki do napinania. Trudno Etapy produkcji bełtów kuszy (wg M. Lewandow­
przeto przekonywająco rekonstruować skiego, rys. J. Wieczorek)
wygląd ówczesnych kusz. Można jednak
z dużym stopniem prawdopodobieństwa kroju, zakończone trzpieniem lub, rza­
mniemać, że konstrukcyjnie nie różniły dziej, tulejką. Waga grotu sięgała średnio
się od okazów, które weszły w użycie około 40 gramów. Produkowali je maso­
na początku XIV wieku. Piękne wyob­ wo kowale, a osadzali, za pomocą specjal­
rażenie kuszy z solidnym łuczyskiem po­ nego stołu, szyftarze. Dzięki odkryciom
łączonym rzemieniami ze zgrabnie wy­ z Legnicy i Słoszew (ziemia chełmińska)
proftlowanym łożem oraz skręcaną cię­ udało się odtworzyć technologię wyrobu
ciwą odnajdujemy na płaskorzeźbie bełtów. Groty odkuwano z żelaznych
przedstawiającej strażników Grobu Pań­
skiego dłuta Wita Stwosza.
40 A. Nadolski, J. Dankowa, Uwagi o sie/adzie
Liczne są natomiast znaleziska grotów
i Ir.{brojenill... , SMHW, 1984, t. XXVI, s. 109.
bełtów. Są to okazy masywne, o czworo­ 4\ J. Szymczak, ProdNk&ja i Ieo.rzty . ..
bocznym, najczęściej romboidalnym prze- 42 Kodeles dyplo",atytztry ",iasla Kraleowa... , nr 286.
217
prętów pociętych na kawałki odpowied­
niej długości i rozgrzanych do czerwono­
ści. Czas wykonania jednej sztuki nie
przekraczał trzech minut. Bełty legnickie
wystrugano z drewna dębowego i zaopat­
rzono w lotki z deszczułek lipowych
wprawionych w wycięte przeciwskrętnie
rowki, co nadawało bełtowi ruch obro­
towy oraz zapewniało stabilność i od­
powiedni tor lotu. Groty z tulejką roz­
grzewano i nasadzano na brzechwę. Tulej­
ka stygnąc zmniejszała średnicę i silnie
spajała się z brzechwą. Długość bełtów
nie była jednakowa i można wśród nich
wyróżnić dwie grupy.
O istnieniu zróżnicowanych bełtów,
przystosowanych do określonego rodzaju
kusz, mówią wyraźnie źródła krzyżackie,
które wspominają też o bełtach zapalają­
cych. Choć nie mamy bezspornych dowo­
dów, wydaje się prawdopodobne, że oka­
zy takie znane były i w Polsce.
W Polsce, podobnie jak w innych kra­
jach łacińskiej Europy, kusza odgrywała
istotną rolę. O jej wadze świadczy wy­
dzielenie odrębnej kategorii zbrojnych -
strzelców, występujących zarówno w jeź­
dzie, jak i w piechocie. W oddziałach
konnych, składających się z jednostek
zwanych kopiami, znajdowali się kopijnicy
oraz strzelcy współdziałający ze sobą
w boju. W zaciężnych chorągwiach kopij­
niczych wojownicy walczący kuszą stano­
wili około dwóch trzecich składu od­
działu, a w rotach strzelczych około trzech
czwartych ogółu zbrojnych. W szczegól­
nych sytuacjach strzelców można było
wydzielić z oddziału i powierzyć im spec­
jalne zadanie, jak to się stało choćby
w bitwie pod Koronowem w 1410 roku.
W źródłach pisanych po łacinie kusz­
nicy zwani są sagittarii, a ich konie - eqlli
sagi/tarii. W przekazach pisanych po pol­
sku zwie się ich " strzelcami" , konie zaś
218
i zbroje - " strzelczymi " ( "zbroja strzel­
cza, koń strzelczy mały z białą nogą") 43.
W oddziałach pieszych, zwłaszcza w XV
wieku, kusznicy odgrywali najważniejszą
rolę. Ich to właśnie osłaniali pawężnicy
i pikinierzy. W szesnastu zaciężnych ro­
tach popisanych w 1 47 1 roku na ogólną
liczbę 2. 1 8 2 kombatantów (w tym 98
konnych) strzelców było 1 808. Warto
dodać, że nie wszyscy mieli broń nową·
Spisujący skład roty niekiedy wyraźnie to
podkreślali, notując na przykład: " Marcin,
samostrzał podzelowany ", czy: " Stanisław
Czwalina, strzał wielmi stary " 44. Kolejny
popis z 1477 roku, obejmujący dziesięć
oddziałów o liczbie 390 zbrojnych, wyka­
zał 291 kuszników. Wraz ze schyłkiem
XV stulecia liczebność kusz wśród pol­
skiej piechoty zdecydowanie maleje na
korzyść broni palnej, a od około 1 5 1 2
roku można mówić o całkowitym wyco­
faniu ich z uzbrojenia tej kategorii wojska.
Kusze stanowiły także broń mieszczań­
ską, a strażnicy krakowscy u schyłku
XIV i na początku XV wieku nosili je
jako podstawową broń zaczepną. W ar­
senale cechowym Kazimier�a .w 1 3 90 roku
spoczywało 7 1 kusz i tylko 3 łuki. Podob­
ną sytuację obserwujemy także u sąsiadów
królestwa polskiego - w Czechach i Pru­
sach krzyżackich.
O bojowym użyciu kusz nie mamy
obfitych informacji. Warto przytoczyć epi­
zod z bitwy koronowskiej, kiedy konni
strzelcy polscy dotkliwie razili Krzyżaków
strzelając do uciekających. W boju pod
Świecinem stoczonym w 1462 roku oddział
polskich kuszników ostrzelał atakującą
konnicę nieprzyjacielską tak skutecznie, że
natarcie się załamało. Z kusz strzelano także
podczas oblężenia zamków i miast. Broń tę
w ręku obrońcy stojącego na murze zamku
legnickiego dostrzegamy w kodeksie ostro­
wskim Legen4Y o Ś1Il. Jadwidze.
Najstarsze informacje o europejskiej
ręcznej broni palnej pojawiają się na
początku omawianego tu okresu (fresk
z 1 343 roku w Lecetto koło Sieny w Italii).
Najstarsze zabytki zachowane w oryginale
pochodzą z połowy XIV wieku 45.
Lufy najstarszych egzemplarzy broni
palnej odlewano z żelaza lub brązu bądź
wykuwano zwijając na drewnianym rdze­
niu prostokątny kawałek grubej blachy,
zgrzewając lub skuwając miejsca złączenia.
Lufę o długości 2 5 - 5 0 centymetrów z ot­
worem zapałowym umieszczonym na wie­
rzchu, przy końcu komory prochowej,
osadzano na prostym drewnianym łożu.
Aby zapobiec nadmiernemu odrzutowi,
zaopatrywano lufę w hak, który podczas
strzelania opierano o występ muru lub
inną stałą podstawę. Stąd pojawiła się
nazwa "hakownica" . Hakownice były
dwojakie - ciężkie, obsługiwane przez
dwóch ludzi, z których jeden celował,
drugi zaś odpalał za pomocą rozgrzanego
do czerwoności drutu lub lontu, oraz
lżejsze, z których strzelał jeden człowiek
opierając łoże o ramię lub zaciskając je
pod pachą. Innym rodzajem interesującej
nas broni była rusznica, zwana także
piszczelem. Broń ta miała mniejszy kaliber,
a lufę przedłużoną tuleją, w której osa­
dzano drewniany trzon. Na przełomie
XIV i XV wieku otwór zapałowy umiesz­
czano z boku lufy, aby wydzielający się
dym nie utrudniał celowania. Zastosowa­
no także kurek w postaci haczykowatego
pręta żelaznego, w którego zakończenie
wkładano rozgrzany kawałek żelaza, roz­
palony węgielek lub lont.
Pod koniec XV wieku pojawiły się
w Polsce lżejsze hakownice z nieco na­
chyloną kolbą oraz prostym zamkiem
lontowym. Długość ich wynosiła około
jednego metra, kaliber zaś 20-25 milimet­
rów. Otwór zapałowy umieszczany był
219
z boku, miał także panewkę z przykrywką.
Równocześnie weszły w użycie lekkie
rusznice zaopatrzone już w dociskowy
zamek lontowy umożliwiający trzymanie
broni w obu rękach w momencie celowa­
nia. Wzrastała przeto znakomicie jej cel­
ność. Lufy rusznic były na ogół w prze­
kroju koliste, choć niekiedy od połowy
długości miały przekrój oktogona1ny, wy­
lot zaś zabezpieczano wzmocnieniami
w postaci pierścieni bądź gruszkowatego
zgrubienia.
Strzelanie z hakownic i rusznic było
w XV wieku dość uciążliwe, o czym
świadczą czynności, które należało przy
tym wykonać. Najpierw trzeba było zabez­
pieczyć spust, oczyścić i zapalić lont lub
węgielek trzymając je w lewej ręce wraz
z lufą, a prawą wsypać do komory ładunek
prochowy. Z kolei wydobywano z wore­
czka kulę, wrzucano ją do lufy, następnie
wkładano przybitkę ze szmaty lub pakuł.
To wszystko ubijano stemplem. Następnie
- jeżeli broń nie miała kurka - trzeba
było przytknąć lont do otworu zapałowe­
go, a jeśli była weń zaopatrzona - nale­
żało włożyć go do szczęk tego urządzenia
i nacisnąć spust. Celowanie precyzyjniejsze
było możliwe praktycznie jedynie z broni
zaopatrzonej w kurek.
Broń palną wykonywali ludwisarze,
brązownicy i miedziennicy, a także rze­
mieślnicy zwani po prostu puszkarzami;
producentów oręża ręcznego nie da się
w źródłach pisanych wśród nich wyodręb­
nić. Terminologia przekazów polskich nie
zawsze jest precyzyjna: jeśli napotyka się
określenie pixis, a nie towarzyszą mu
43 Aha rlllizie.A:i1 POi.,NJJisA:it, red. K. Kaczmar­
czyk. Poznań 1948. t. III. nr 2°98.
44 K. Górski. Hislorya jai.,tIy polsA:itj. Kraków
189� . S. 270.
45 K. Górski. Historya pie.boty . . . . s. 219,
dodatkowe wyjaśnienia, nie można orzec,
o jakim rodzaju broni palnej jest mowa.
Na oznaczenie ręcznej używano nazw typu
"pixides manua/es alias pyseheza/l', " bom­
bardae minoris seu fislu/ae" , "handbuehsen" ,
" "
" rusznice i "akownice .
Wyrobem łóż trudnili się szyftarze,
a kul metalowych - kowale i ludwisarze.
Prochu dostarczali prawdopodobnie pusz­
karze. Trzeba dodać, że proch do ręcznej
broni palnej zawierał więcej saletry,
a mniej siarki i węgla niźli proch ar­
tyleryjski. Był także granulowany, czyli
sporządzany ze zwilżonej mączki procho­
wej przeciskanej przez sita z odpowiedniej
wielkości oczkami 46.
Źródła pisane nie dają zbyt wielu infor­
macji o rodzajach ręcznej broni palnej .
O zróżnicowaniu poszczególnych egzem­
plarzy świadczą ceny, które za broń zwaną
"pixides alias piscza/l' kształtowały się
w drugiej połowie XV wieku od 2.4 do 2. 8
groszy. Rajcy krakowscy sprowadzili
w 1484 roku 1 6 hakownic brązowych
z Wrocławia, za które zapłacili po 4 1
groszy 47.
Najstarszym zachowanym w oryginale
zabytkiem z ziem Królestwa Polskiego
jest hakownica z pierwszej połowy XV
wieku znaleziona we Lwowie. Lufę o dłu­
gości 62. centymetrów i gładkim przekroju
odlano z brązu i osadzono na drewnianym
trzonie-kolbie. Otwór zapałowy znajduje
się u góry. Na XV wiek datowane są
także trzy hakownice z Biecza. Pierwsza
ma długość ogólną 2.47 centymetrów,
a kaliber 2.,8 centymetra, na lufie znajdują
się trzy mosiężne półpierścienie, a otwór
zapałowy wywiercono z boku. Okaz drugi
ma długość 2.2.6 centymetrów, kaliber
3 centymetry, nad wylotem lufy znajduje
się muszka, otwór zapałowy z boku.
Trzecia hakownica ma długość 1 5 7 centy­
metrów, kaliber 3 , 3 centymetra, otwór
220
zapałowy umieszczony z boku. Ze wzglę­
du na wymiary oraz kaliber należy sądzić,
że hakownice z Biecza obsługiwane były
przez dwóch ludzi i mogły być używane
tylko po oparciu ich o solidną podpórkę.
Wiadomości o używaniu ręcznej broni
palnej w Polsce późnośredniowiecznej nie
są liczne. Wiemy, że już w 1 4 1 0 roku
jeden ze strażników krakowskich uzbro­
jony był w "handbuehse" . Wielokrotnie
cytowany spis arsenałów z Krakowa
z 142.7 roku wykazał brak ręcznej broni
palnej, choć winno w nich spoczywać 8 8
rusznic ("handbuehsen ") 48. Wilkierz krako­
wski z 1443 roku nakładał na mieszczan
obowiązek corocznego nabywania ,,10
pixides diele pysehezaf' 49. Wolno przeto
sądzić, że inne miasta polskie również
miały do dyspozvcji ręczną broń palną.
Nieco więcej informacjI zaczerpnąć mo­
żemy ze źródeł ze schyłku średniowiecza,
zwłaszcza z rejestrów popisów rot pie­
choty zaciężnej . W latach siedemdziesią­
tych XV wieku ręczna broń palna nie
odgrywała jeszcze zasadniczego znaczenia
w uzbrojeniu strzelców. Wśród 2.2.82. żoł­
nierzy popisanych w 1471 roku było 1 808
kuszników, a tylko 1 5 zbroj nych w hako­
wnice i piszczele, w tym aż 9 w rocie pana
Marka (" Mathias Noschownyk z akow­
"
niczą z pawężk:i, a szabla czy "Nicolaus
"
Sthanik piszczal, pawężka a szabla ) 50.
W roku 1477 odnotowano wyłącznie kusz­
ników. Obfitsze nasycenie bronią palną
rot pieszych obserwujemy dopiero u schy­
łku XV wieku. W 1 496 roku w sześciu
oddziałach było 62. 5 kuszników i 2. 3 5
strzelców z rusznicami. W roku następ­
nym w związku z przygotowywaną wy­
prawą nad Morze Czarne zaciągnięto wiele
rot pieszych, w których broń palna prze­
ważała już nad kuszami. Na przykład
w oddziale Łukasza Luboswarskiego było
78 zbrojnych z rc. L:nicami i 5 7 z kuszami,
w rocie Hannusza Scholtza na 5 8 strzel­
ców tylko 3 miało kusze i, co ciekawe,
kazano im tę broń wymienić na palną
("Jerzyk z Niemilibowic z kuszą ale ma
się ukazać z rusznicą we Lwowie") 5 1 .
Rota Janosza Pachola nie miała wcale
kuszników.
W polskiej jeździe późnośredniowiecz­
nej ręczna broń palna, ze względu na
techniczne niedostatki i praktyczną nie­
możność użycia jej z konia, nie przyj ęła
się zupełnie. Wolno sądzić, że dopiero
gdy upowszechniły się pistolety, co na­
stąpiło za czasów Stefana Batorego, zaczęli
ich używać husarze.
O bojowym użyciu przez wojowników
polskich broni palnej źródła pisane mówią
bardzo mało, ikonografia z epoki również
nie dostarcza danych na ten temat. Wiemy
jednak, że ze skutkami jej działania ze­
tknięto się nie później niż w 1 4 1 0 roku
podczas oblężenia zamku w Radzynie,
gdzie przestrzelono tarczę Dobiesława
Oleśnickiego z broni zwanej " bombarda
minoris seu fiSiu/a" 52 . Jan Mężyk z Dąb­
rowy podczas szturmu Chojnic w 143 3
roku został " . . . żelufislu/ae in pedem graviler
vlI/neralus" 53. Oddziały polskie używały
z pewnością ręcznej broni palnej podczas
wojny trzynastoletniej . Część jej dostar­
czały miasta należące do Związku Prus­
kiego. W 1 4 5 4 roku Toruń nadesłał dla
oblegających stolicę zakonu krzyżackiego
3 działa oraz 4 hakownice i 2.6 rusznic,
a w czasie całej wojny liczba ich wzrosła
do co najmniej 69 egzemplarzy ręcznej
broni palnej 54. W obozie gdańszczan we
wrześniu 1 4 5 4 roku wojska krzyżackie
przej ęły sporo takiego oręża (" Iolbuehsen").
Podczas blokady Chojnic żołnierze polscy
śmiertelnie zranili z rusznicy dowódcę -
komtura człuchowskiego Jana Rabego.
Charakter polskiego uzbrojenia ochron­
nego, dość jednolity i stabilny w wiekach
22 1
X-XIII, w późnym średniowieczu ulega
znacznym i znaczącym przemianom. Prze­
miany owe obejmują wszystkie jego ele­
menty i mają doniosłe konsekwencje.
Uzbrojenie ochronne noszone na początku
XIV wieku różni się ogromnie od spoty­
kanego powszechnie sto lat później .
W ciągu jednego tylko wieku sylwetka
rycerza zmieniła się o wiele bardziej niźli
w ciągu poprzednich trzech stuleci. Po­
wodem tego zjawiska było bez wątpienia
powstawanie nowych i doskonalenie daw­
nych typów oręża zaczepnego, co w efek­
cie wymusiło i przyśpieszyło ewolucję
broni ochronnej.
Ewolucja ta doprowadziła do powstania
ulepszonej zbroi zbudowanej z płyt, czyli
blach stalowych. Europejska zbroja pły­
towa była konstrukcją oryginalną, a przy
tym znakomitą kreacją metalurgiczną:
choć zamykała rycerza w pełnej, kilku­
elementowej , sztywnej osłonie, sposób jej
łączenia umożliwiał mu niemal całkowitą
swobodę ruchów. Mógł on przeto bez
przeszkód władać bronią oraz powodować
bojowym rumakiem.
46 Początki broni palnej w Europie przedstawiono
omawiając początki artylerii ogniowej . Por. też: M.
Głosek, Broń palna, w: Uzbrojenie . .. , s. 1 5 5-164.
47 T. M. Nowak, Polska. technika /IIojenna
XVI-XVIII /IIiekM, Warszawa 1970, s. 92-<)7, 102.
O produkcji prochu patrz też w podrozdziale o ar­
tylerii.
48 J. Szymczak, ProriNkqa i /eoSZty ...
49 Ksirgi Pr.aj�ć do pra/lla miejskiego /II Kra/eo/llie
lJ92-1 '06, Wydawnictwo Archiwum Aktów Daw­
nych Miasta Krakowa, Kraków 1 9 1 3 , t. V, S. XV,
nr 3 5 7.
50 K. Górski, Historya piechoty ... , s. 2 I Z.
5! Tamże, s. 206.
52 J. Długosz, Opera omnia, t. III, S. 92.
53 Tamże, s. 503.
54 M. Biskup, wykaZ broni palnej i innego SPrz�tN
/IIojennego /II.JslaMgO przez TorlIIi /II okresie /IIoj'!Y tr.anas­
to/etniej, " Zapiski Historyczne " , 1966, t. XXXI, s.
83-86.
 Do powstania pełnej zbroi płytowej,
która wyparła pancerze kolcze i zbroj­
nikowe, doszło po ponad stuletnich usi­
łowaniach konstruktorów. Okres ekspe­
rymentowania, poszukiwania najlepszych
rozwiązań technicznych i materiałowych,
trwał w Europie Zachodniej od schyłku
XIII do początku XV wieku. Znany
badacz dawnego uzbrojenia C. Blair po­
dzielił historię zbroi europejskiej na okre­
sy, z których dwa bezpośrednio poprze­
dzają moment pojawienia się egzemplarzy
płytowych: introduetion oj p/ate arrllour
(1 2 3 0-1 3 3 0) i earty p/ate armour
( 1 3 30-1 4 1 0) 55. Lata po 1410 roku
epoka, w której usiłowania konstrukcyj­
nego i funkcjonalnego połączenia poszcze­
gólnych części zbroi oraz stworzenia efek­
tywnej całości dobiegły kresu, a kunszt
płatnerski osiągnął wyżyny.
Wolno mniemać, że moment owych
przemian zapoczątkowanych na zachodzie
i południu Europy nadszedł do Polski
z niewielkim opóźnieniem. Jednak w zgo­
dzie z przyśpieszonym tempem rozwoju
gospodarczego i kulturowego zachodzą­
cym w Królestwie Polskim od połowy
XIV wieku dorównano niebawem w dzie­
dzinie uzbrojenia przodującym ośrodkom
europejskim.
Nie należy jednak procesu ewolucji
średniowiecznego europejskiego uzbroje­
nia ochronnego, w tym polskiego, roz­
patrywać jako zjawiska jednorodnego tak
pod względem konstrukcyjno-stylistycz­
nym, jak i chronologicznym. Wśród his­
toryków oręża panuje godny zaakcep­
towania pogląd, że w XIV i XV wieku
w procesie rozwoju uzbrojenia zachodnio­
i środkowoeuropejskiego należy wyróżnić
co najmniej trzy czynniki wywierające
istotny wpływ na kształtowanie się zarów­
no zasobu form, jak i ich popularności
wśród użytkowników. Były nimi: porzu-
canie wzorów orientalnych widocznych
w starszych fazach średniowiecza, po­
wstawanie i stopniowe pogłębianie się
różnic między uzbroj eniem rycerskim
a plebejskim oraz tworzenie się szkół
i stylów produkcji zbrojeniowej uwzglę­
dniających lokalne upodobania i nakazy
mody 56. Oprócz dążeń do unifikacji dają
się zaobserwować tendencje z nimi sprze­
czne. Należy pamiętać nie tylko o eks­
perymentach producentów broni, ale tak­
że o indywidualnych gustach nabywców.
Powstawały przeto konstrukcje odmien­
ne niźli wzorzec " modelowy " tworzony
to dziś przez bronioznawców przy purys­
tycznym traktowaniu ewolucji typologi­
cznej 57. Czynnikiem wpływającym na
niejednoczesne upowszechnienie się no­
wych konstrukcji była niewątpliwie dość
wysoka cena oręża, zwłaszcza zbroi. Nie
wszystkich wojowników stać było na
zakup naj nowszych zdobyczy techniki
zbrojeniowej. Wolno sądzić, że powsze­
chne przyjęcie w praktyce nowych mode­
li uzbrojenia ochronnego to proces dłu­
gotrwały. Stąd należy się liczyć z moż­
liwością długiego trwania hdmów, zbroi
czy tarcz nie naj świeższego wzoru, zwła­
szcza wśród uboższych kategorii kom­
batantów.
Wieki objęte ramami chronologicznymi
niniej szego rozdziału zajmują w dziejach
polskich średniowiecznych hdmów miej­
sce szczególne. W latach tych bowiem
kończą bojową karierę niektóre odmiany
ochron głowy, inne przeżywają okres
świetności, jeszcze inne zaczynają dopiero
zdobywać popularność. Wolno także są­
dzić, że o ile w XII czy nawet XIII
stuleciu hdm nie był pospolicie noszony
przez wszystkie kategorie zbrojnych, to
u schyłku XV wieku mają go nieomal
wszyscy, od monarchy poczynając, a na
miejskim strażniku kończąc.
222
Ponieważ bogactwo rozmaitych odmian
hdmów jest w owym czasie bardzo znacz­
ne, omówimy je kolejno, poczynając od
typów naj wcześniej szych. Taki układ po­
zwoli na lepsze prześledzenie ewolucji
tego tak ważnego składnika uzbrojenia
ochronnego.
Do połowy XIV wieku występował
jeszcze na ziemiach polskich hełm garncz­
kowy. Różnił się jednak znacznie od
ezgemplarzy XIII-wiecznych. Dzwon miał
wyraźnie zaznaczoną grań przednią, zbu­
dowany był z kilku blach nitowanych ze
sobą. W przeciwieństwie do okazów star­
szych wyraźnie uwidacznia się wysklepie­
nie dzwonu, którego krawędzie dolne
opierały się o ramiona noszącego. Niekie­
dy front wzmacniano dodatkową płytą.
Szczelina wzrokowa była z reguły po­
dwójna, a otworki wentylacyjne umiesz­
czone w dolnej partii dzwonu układano
we wzory ornamentacyjne. Tak skonstru­
owany hdm nosi nazwę " wielkiego " . Na
szczycie dzwonu, okrytego częstokroć
labrami, umieszczano klejnot, którego
kształt i barwa były zbliżone lub iden­
tyczne z herbem właściciela.
Hdm garnczkowy, mimo iż zapewniał
całkowitą ochronę głowy, miał także wiele
wad, które zadecydowały o jego zejściu
z areny bitewnej. Około połowy XIV
wieku rozpoczyna się dlań okres schył­
kowy, gdyż z typu bojowego przekształcił
się w paradny i turniejowy. Nadal pozostał
atrybutem-symbolem rycerza, i to niepo­
śledniego. Upodobali go sobie średnio­
wieczni twórcy, wyobrażając go wielo­
krotnie w ikonografii. Artyści uzbrajali
rycerzy w ten hdm pragnąc podkreślić
ich stan i urodzenie. Zgodnie z ówczes­
nymi konwencjami ideowymi i artystycz­
nymi, hdmy otwarte mogli nosić plebeju­
sze i poganie, natomiast chrześcijański,
zwłaszcza wybitniejszy wojownik winien
223
Hełm gamczkowy wielki z XIV w. (wg W. Reida,
rys. J. Wieczorek)
mieć hdm garnczkowy - wytwór łacińs­
kiej Europy, tak silnie związany z rycerską
tradycją i ideologią.
Warto jednak podkreślić, że nie mamy
dowodów, aby hdm garnczkowy móc
uznać za powszechny dla całego później­
szego Królestwa Polskiego. Wszystko
zdaje się wskazywać, że wyjątkiem było
Mazowsze. Ikonografia, a to ona jest dla
interesującego nas okresu jedynym źród­
łem informacji o hdmach garnczkowych,
przedstawia je na głowach władców i ry­
cerzy wielko- i małopolskich, śląskich czy
pomorskich. Natomiast dynaści mazo­
wieccy, przedstawiani jako książęta dziel­
nicowi, występują na pieczęciach bez tego
typowego składnika zachodnioeuropejs­
kiego oręża ochronnego. Przedstawiani
55 C. Blair, Ellropean Ar11l011r circa 1066 to circa
1100, London 1 9 5 8.
56 Z. Zygulski jun., Broń III dawnej Polsce. , s. 98.
..
O polskiej średniowiecznej broni ochronnej i jej
związkach z Europą pisał też A. Nowakowski,
Uzbrojenie ... , s. 84-102; tenże, Uzbrojenie ocbronne, w:
Uzbrojenie. . . , s. 3 I� I .
5 7 Ze względu na specyfikę materiału - dys­
ponujemy dziś dość ułamkową wiedzą o realiach ze
średniowiecza, jak również niezbyt imponującą bazą
źródeł ikonograficznych i pisanych - jest to prak­
tycznie jedyna podstawa klasyfikacji formalno-chro­
nologicznej broni ochronnej . Por. A. Nowakowski,
Uzbrojenie ochronne ... , s. 36.

są z reguły w tradycyjnych hełmach
otwartych, niekiedy orientalnego praw­
dopodobnie wzoru. Nie są to zresztą
jedyne widoczne rOZn1ce uzbrojenia
w porównaniu z powszechnym w innych
dzielnicach Polski. Tę mazowiecką od­
rębność, o której jeszcze wspomnimy,
tłumaczy chyba położenie tej prowincji
na pograniczu z odmiennymi kręgami
kulturowymi - bałtyjskim i wschodnio­
słowiańskim 58 .
Najpospolitszy w późnym średniowie­
czu hełm, jakim był kapalin, ma także
starą tradycję. Znany już w starożytności,
ponowną popularność zyskał w Europie,
poczynając od XII wieku, jako hełm
224
Kapalin z Plemiąt z począt­
ków XV w. - rekonstrukcja
(wg A. Nadolskiego i E. Gra­
barczykowej, rys. E. Marosi-
kowa)
3.cm
....__..;:.
piechoty. W interesującym nas okresie
kapaliny noszone były w Polsce zarówno
przez jeźdźców, jak i przez pieszych.
Przeszły one w średniowieczu dość istotne
przeobrażenia typologiczno-konstrukcyj­
ne. Ewolucja kapalina przejawiła się w sto­
pniowym pogłębianiu dzwonu i powięk­
szaniu nieco ku dołowi opuszczonej krezy
(ronda), co zapewniało lepszą ochronę
twarzy. Niekiedy kreza była tak szeroka,
że konieczne było wykonanie szczeliny
wzrokowej lub wycięcia umożliwiającego
noszącemu hełm obserwację. Czasami ka­
paliny zaopatrywano w podbródek, a no­
szono na kapturze bądź z czepcem kol­
czym. Około połowy XV wieku pojawił
się kapalin z grzebieniem, który bywa
uważany za zapowiedź zmian prowadzą­
cych do wytworzenia się morionu.
Kapaliny, jak świadczy znalezisko z Ple­
miąt w ziemi chełmińskiej, sporządzano
z dwóch części wykutych oddzielnie -
dzwonu i krezy. Następnie łączono je
niewielkimi nitami, których główki roz­
klepywano. We wnętrzu hełmu znajdował
się system zaczepów przeznaczonych do
umocowania wyściółki oraz podpinki.
Źródła pisane z terenu państwa krzyżac­
kiego informują, że kapaliny wykonywano
z żelaza lub stali. Niektóre polerowano,
inne zaś czerniono.
Co najmniej od połowy XV wieku
niektórzy wojownicy polscy nosili kapali­
ny malowane. W znanej już nam rocie
pana Marka żołnierze mają "capalin cis ty"
bądź "capalin cirny " lub " cirwony " 59.
Jedyne źródło informujące nas o ro­
dzajach kapalinów to ikonografia. Ponie­
waż najwcześniejsze polskie wyobrażenia
tych hełmów pochodzą dopiero z około
połowy XV wieku, przeto ukazują eg­
zemplarze typologicznie rozwinięte. Mo­
żemy wśród nich wyodrębnić co najmniej
dwa typy kapalinów. Jeden to hełm o sil­
nie podkreślonej tektonice, w którym
przejście od dzwonu do krezy jest wyraź­
nie zaznaczone. Kapaliny te nie osłaniają
dolnej części twarzy, przeto zaopatrzone
są w czepce kolcze. Jeśli przyjąć,
wymowa nielicznych wyobrażeń ikono­
graficznych może być wiarygodna, to
hełmy owe nosili wyłącznie wojownicy
piesi. Druga odmiana to okazy o po­
głębionym dzwonie, z grzebieniem lub
bez, i opuszczonej szerokiej krezie. Nie­
które mają szczelinę wzrokową. Kapaliny
te mają łagodne linie, dzięki czemu nie
uwidacznia się tektonika budowy. Piękne
okazy owych hełmów, widniejące na gło­
wach jeźdźców, odnajdujemy w schył-
I s- Polska technika wojskowa
kowo XV -wiecznych wyobrażeniach iko­
nograficznych z Małopolski.
W źródłach pisanych kapaliny określane
bywają jako
" "
" isenhUf , " c/obuczek , "pil/cus
jerreus" bądź "slappa" 60. Ich ceny są na
ogół bardzo zbliżone, co wskazuje, że
konstrukcja hełmów była mało zróżnico­
wana. Podobną sytuację zaobserwować
można także w przekazach krzyżackich.
Kapaliny były w XIV-XV-wiecznej
Polsce niewątpliwie bardzo popularne,
podobnie jak w Czechach, Niemczech czy
w krzyżackich Prusach. Były tanie, łatwe
do wykonania i naprawy oraz, co najis­
totniejsze, dobrze chroniły głowę. Wolno
sądzić, że hełmy te nosiły nieomal wszy­
stkie kategorie zbrojnych, może jedynie
z wyjątkiem znacznego rycerstwa. Doku­
menty nadawcze obejmujące drobniej ­
szych posiadaczy ziemskich, a także wój­
tów i sołtysów, dowodnie świadczą, że
kapaliny były najpowszechniejszą ochroną
głowy tych grup kombatantów 6 1 . O tym,
że hełmy tego typu nosili kopijnicy,
a więc, wedle tradycyjnego rozumienia,
rycerze ciężkozbrojni, przekonują sceny
z poliptyku świętokrzyskiego w katedrze
na Wawelu czy z polichromii w kościele
Brygidek w Lublinie - oba dzieła dato­
wane są na drugą połowę XV wieku.
Z 1471 roku pochodzi rejestr zaciężnego
oddziału jazdy rotmistrza Rokosowskiego.
że
58 A. Nowakowski, Pr�Jlzynki do poznania tak
ZlPanej Zbroi ",azolPierkiej, KHKM, 197�, R. XXI,
nr z, s. Z9Z-Z93.
59 K. Górski, Historya jazdy ... , s. 2 1 1 .
60 Terminologi� uzbrojenia ochronnego w pol­
skich źródłach pisanych z XIV-XV wieku omówili
A. Nowakowski, J. Szymczak, R�aje IC{brojenia
ochronnego II' Polsce II' okresU ",onarchii stanolPej II' iJPietle
źródeł pisanych, KHKM, 198" R. XXXIII, nr l-Z,
s. Z�48.
6\ A. Nadolski, J. Dankowa, UlPagi o składzie
i IC{brojmill... , s. 98-1°4.
225
Wynika z niego jednoznacznie, że nie­
którzy członkowie pocztów, głównie
strzelcy, uzbrojeni byli w hełmy zwane
" "
" kapalin krzysny , " kapalin cirny itp. 62
U schyłku XV wieku, bo w roku 1498,
popisał się ze swą rotą Jakub Biały. W jej
szeregach stawał kopijnik mający "plach
anterior et posterior capalin mtmtius et plachow­
nica" 63.
Interesujące nas hełmy znajdowały się
także w arsenałach miejskich. Spis broni
cechów krakowskich z 1427 roku stwier­
dzał, że mieszczanie powinni zgromadzić
1 69 ochron głowy, a wśród nich l 4 �
kapalinów.
Dla porównania dodajmy, że w za­
mkach krzyżackich aż do początku XVI
wieku kapaliny częstokroć bywały jedy­
nymi hełmami spoczywającymi w zbrojo­
wniach, a w większości arsenałów prze­
ważały liczebnie nad innymi ochronami
głowy.
Kolejny typ hełmu pospolitego w inte­
resującym nas okresie to egzemplarz ot­
warty, stożkowatego kształtu, noszony
najczęściej z czepcem kolczym. W dotych-
Łebka-szłom z drugiej połowy XIV lub z początków
XV w. (wg A. Nadolskiego. rys. J. Wieczorek)
czasowej polskiej literaturze bronioznaw­
czej określa się go mianem łebki, choć
średniowieczne źródła pisane mówią
o nim "szłom " . Łebka powstała w wyniku
ewolucji tradycyjnego wczesnośredniowie­
cznego hełmu stożkowego, któremu prze­
dłużono dzwon oraz zastosowano nowy
sposób dołączania czepca kolczego, mo­
cowanego teraz częstokroć za pomocą
zaczepów rurkowatych. We wnętrzu heł­
mu znajdowała się bawełniana lub jed­
wabna wyściółka chroniąca głowę.
Należy sądzić, że łebki-szłomy wyko­
nywano najczęściej z jednego kęsa metalu
bądź co najwyżej z dwóch starannie zgrza­
nych symetrycznych części, eliminując
przez to techniczne niedostatki hełmów
wcześniejszych, które często wykonywano
z kilku nitowanych blach, a niekiedy
wzmacniano dookolnymi taśmami i ob­
ręczami. W efekcie stworzono nader uda­
ną konstrukcję - lekki i znakomicie
osłaniający głowę hełm.
Czynnikiem wpływającym, przynaj­
mniej w Polsce, na znaczną popularność
szłomów była stosunkowo niewysoka ce­
na, wyższa wprawdzie od płaconej za
kapaliny, ale o połowę niższa niż przy
zakupie przyłbicy. Możemy bez obawy
stwierdzić, że były one od drugiej połowy
XIV wieku poczynając na przeciąg kilku
dziesięcioleci podstawową ochroną głowy
rycerza. O tym, że łebki były pospolite
wśród wielu kategorii wojowników, prze­
konują przekazy pisane informujące, że
nosili je zarówno władcy (książę Witold
Kiejstutowicz otrzymał ją w darze od
Władysława Jagiełły), jak i wielmoże,
bogatsze i drobniejsze rycerstwo oraz
członkowie milicji miejskich.
Źródła ikonograficzne są jedynymi do­
starczycielami informacji o wyglądzie pol­
skich łebek-szłomów średniowiecznych
(fot. kol. 1 8). Podobnie jak w innych
krajach europejskich, wyobrażenia tych
hełmów nie pozwalają wyróżnić wśród
nich istotniejszych odrębności typologicz­
nych i chronologicznych. Są to bowiem
okazy z dzwonem o łagodnych liniach,
z wycięciem twarzowym, niemal pionową
płaszczyzną tylną i kończastym szczytem.
Do hełmu przypinano kolczy czepiec,
który był dołączany do dzwonu bądź na
stałe, bądź- co częściej - umocowywa­
ny rzemieniem przewlekanym przez górny
rząd kółek i następnie przeciąganym przez
otworki w zaczepach rurkowatych. Cze­
piec chronił kark, a także dolną część
twarzy wojownika.
W źródłach pisanych także nie na­
potykamy wzmianek mogących sugero­
wać istnienie różniących się od siebie
typów czy odmian łebek. Ceny ich są
jednolite, oscylują w granicach dwu
grzywien, a jeśli kupowano je wraz
z czepcem - wzrastały do dwóch i pół
grzywny.
Około połowy XIV wieku pojawia się
w Europie nowy typ hełmu, znany pod
nazwą przyłbicy. Szczęśliwie się składa,
że w przeciwieństwie do poprzednio oma­
wianych ochron głowy możemy o nim
mówić nie tylko na podstawie analizy
źródeł ikonograficznych i przekazów pi­
sanych, ale także autentycznych zabytków.
Na początku, wobec niezgodności ter­
minologicznej w polskiej literaturze bro­
nioznawczej, a zwłaszcza różnej inter­
pretacji zakresu pojęć "łebka" i "wczesna
przyłbica" , należy ustalić kryteria, jakim
powinien odpowiadać hełm zwany przy­
łbią. Aby uniknąć możliwych nieporozu­
mień, proponujemy objąć tą nazwą wsze­
lakie egzemplarze ochron głowy zaopa­
trzone w zasłonę, to znaczy mobilną część
chro�ą twarz wojownika (osobnego
potraktowania wymaga, jak się zdaje,
salada, do której jeszcze wrócimy). Za-
słona nie powinna, w przeciwieństwie do
nosala wczesnośredniowiecznych hełmów
stożkowych, stanowić części dzwonu; po­
winna natomiast dać się odjąć i, co oczy­
wiste, podnieść w celu odkrycia twarzy.
Zasłona taka łączy się więc z dzwonem za
pomocą zaczepu lub zawiasu czołowego
bądź też dwóch zawiasów skroniowych.
Według wszelkiego prawdopodobień­
stwa, przyłbica pojawiła się jako ulepszona
łebka-szłom, której dodano ochronę twa­
rzy. Kształty dzwonów obu typów heł­
mów są przecież uderzająco zbieżne. Iden­
tycznie rozwiązywano także sposób dołą­
czania do nich czepców z kolczej ple­
cionki.
Najwcześniejszym typem interesującego
nas hełmu są okazy z ruchomym trójkąt­
nym nosalem podwatowanym od spodu.
Nosal połączony podstawą z kołnierzem
kolczugi lub czepcem czy kapturem kol­
czym zaczepiano na haczyku znajdującym
się z przodu dzwonu. Uzyskiwano w ten
sposób ochronę znacznej części twarzy
wojownika. Aliści nie było to rozwiązanie
w pełni udane i rychło zastąpiono je
nowym.
W miejsce niewielkiego nosala pojawiła
się zasłona znacznie odeń większa, wypuk­
ło wysklepiona. Nie przylegała bezpo­
średnio do twarzy, nie łączyła się z koł­
nierzem kolczugi czy kapturem, miała
pojedynczą lub podwójną szczelinę wzro­
kową, a także częstokroć otworki wen­
tylacyjne. Zasłonę umocowywano pier­
wotnie na zaczepie skonstruowanym po­
dobnie jak przy hełmach z ruchomym
nosalem, a później na zawiasach sztyf­
towych znajdujących się po obu stronach
wycięcia twarzowego, co umożliwiało jej
łatwe odjęcie lub podniesienie.
62 K. Gónki. Hirlorylljil!(Jy. . . . s. Z71.
63 Tamże, 5. Z74.

226 227
 Pod koniec XIV wieku zasłonie zaczęto
nadawać kształt mocno wydłużony, zbli­
żony do zwierzęcej paszczy. Jej spore
wymiary i otworki wentylacyjne zapew­
niały dostateczny dopływ powietrza, po­
dwójne szczeliny wzrokowe umożliwiały
należytą obserwację, a zaostrzony kształt
i sfazowane szczeliny w miarę dobrze
zabezpieczały przed ciosami. Hełm budził
grozę swą niesamowitością, a kształt i wy­
raz maski bywał zindywidualizowany. Do
tej odmiany przyłbicy przylgnęła w litera­
turze bronioznawczej, za pośrednictwem
niemieckim, nazwa "psi pysk" (fot.
kol. 1 9)' W porównaniu z wcześniejszymi
odmianami przyłbic " psie pyski" miały
przedłużoną tylną ścianę dzwonu, która
uzyskiwała niemal pionową linię biegnącą
od kończastego szczytu.
U schyłku pierwszej ćwierci XV wieku
skonstruowano we Włoszech jeszcze dos�
konalszy hełm, zwany w literaturze przy­
łbicą młodszego typu (" armet" ). Budowa
tej ochrony głowy opierała się na zupełnie
odmiennej zasadzie niż w przypadku eg-
a b
228
zemplarzy starszych. Dzwon w górnej
partii był niemal półkulisty, przedłużony
ku dołowi, za pomocą zawiasów, dwiema
półokrągłymi płytami ochraniającymi poli­
czki i dającymi się odchylać na boki.
Zasłona, umocowana na dwóch zawiasach
skroniowych, przybierała profilowany
kształt, miała otworki wentylacyjne
i szczeliny wzrokowe, ale nie dawała się
odłączać od dzwonu, lecz jedynie pod­
nosić. Hełm uzupełniano najczęściej pod­
bródkiem. Tak więc był to pierwszy
w pełni zamknięty hełm (nie licząc cał­
kowicie odmiennego formalnie i genetycz­
nie hełmu garnczkowego) noszony przez
europejskie rycerstwo, z wyjątkiem właś­
nie Polski.
Z ziem objętych bezpośrednio zakresem
naszego zainteresowania pochodzą trzy
przyłbice (jedna, niestety, zaginęła podczas
II wojny światowej), a z przyległego
terytorium Prus krzyżackich znamy dwa
dalsze okazy. Wiadomości o tych hełmach
zaczerpnąć możemy ponadto z przekazów
pisanych oraz z ikonografii.
Hełm z koroną z Sandomie­
rza, przypisywany Kazimie­
rzowi Wielkiemu: a) korona
nałożona na hełm; b) hełm
z proftlu (wg Z. Żygulskiego,
rys. J. Wieczorek)
Przyłbica z Siedlątkowa nad
Wartą z ok. 1 3 70-- 1 3 80 r. (wg
A. Nadolskiego, rys. J. Wie-
czorek)
Naj starsza zachowana do dziś przyłbica
to okaz ze składaną koroną wykopany
w Sandomierzu, datowany na lata
1 3 5 0- 1 369 i łączony z osobą Kazimierza
Wielkiego 64• Hełm ten wykuto z jednego
kęsa metalu, nadając mu kształt lekko
kopulasty. Grań nie jest zaznaczona, a tyl­
na ściana dzwonu jest dość krótka i nie
osłania szyi (według terminologii angiel­
skiej jest to egg-shaped type). Twarz chronił
niewielki trójkątny nosal umocowany na
zaczepie czołowym. Niestety, zasłona ta
zaginęła. Dolną część głowy chronił kol­
czy czepiec. O jego stosowaniu przy tym
hełmie świadczą zaczepy rurkowate umie­
szczone nieco powyżej dolnej krawędzi
dzwonu. Wnętrze wypełniała wyściółka,
nie zachowana, oczywiście, do dzisiaj .
Przyłbica sandomierska jest ciekawa,
gdyż ukazuje, iż obyczaj noszenia koron na
hełmach nie był w Polsce obcy (potwierdza
go też ikonografia). Nie bez znaczenia dla
historyków oręża jest także italska prawdo­
podobnie proweniencja hełmu, gdyż wska­
zuje to na kontakty ziem polskich z włoski­
mi ośrodkami produkcji zbrojeniowej.
Przyłbicę z zasłoną klapową odkryto
w trakcie badań wykopaliskowych rycer­
skiego gródka w Siedlątkowie nad Wartą
w ziemi sieradzkiej . Ma ona dobrze okreś-
229
loną chronologię oraz ustalony kontekst
kulturowy, stwarzający obiecujące moż­
liwości interpretacji znaleziska. Nader
ważne jest, że hełm odkryto wraz z innymi
elementami uzbrojenia, zwłaszcza szcząt­
kami zbroi, z którymi stanowił najpraw­
dopodobniej komplet. Zabytek siedląt­
kowski dostał się do ziemi, jak wszystko
wskazuje, w latach 1 3 80- 1 3 8 5 podczas
toczonej w Wielkopolsce wojny domowej .
Przyłbicę tę wykuto z jednego kęsa
metalu. Ma ona wyraźną grań biegnącą
wzdłuż osi symetrii, czym różni się od
okazu sandomierskiego. Dolna krawędź
dzwonu układa się poziomo i chroni
policzki oraz kark. Nieco powyżej wid­
nieją liczne otworki po nitach mocujących
wyściółkę. Zachowały się częściowo za­
czepy rurkowate (pierwotnie było I 5),
a ponad wycięciem twarzowym znajduje
się zaczep dla zasłony. Zasłona ma kształt
wypukły, wyraźną grań, pojedynczą szcze­
linę wzrokową i zawias umożliwiający
podnoszenie. Otworków wentylacyjnych
prawdopodobnie nie było.
64 M. Morelowski, Korona i hel", znakzio1le w San­
Jo",ierzlł a sprawa koro'!} Witolda i grobow&ów tfynas­
fJtz'!}&h w Wilnie, "Ateneum Wileńskie" , 1930, z.
3-4, s. 609.
 Analogie do opisywanego hełmu nie są
rzadkie, a naj bliższa to okaz z Olsztyna 65
wykopany przypadkowo podczas prac
budowlanych. Podobne przyłbice prze­
chowywane są w rozmaitych kolekcjach,
w tym także niemieckich i czeskich. Nie­
stety, nie ma w polskiej ikonografii wyob­
rażeń takich hełmów. Spotykamy je nato­
miast na terenie państwa krzyżackiego.
Na relikwiarzu (?) z Kwidzyna pochodzą­
cym z przełomu XIV i XV stulecia przed­
stawieni są pośród klęczących rycerzy
dwaj zbrojni, z których jeden ma hełm
z zasłoną klapową umocowaną na zaczepie
czołowym, drugi zaś - hełm z zasłoną na
zawiasach skroniowych.
Nie ma wśród polskich źródeł pisanych
informacji, które bez wątpienia można by
odnosić do interesującej nas odmiany
ochrony głowy. Wzmianki nie podają
bowiem konstrukcji zasłony. Trudno więc
ustalić lata, w których przyłbica z zasłoną
klapową była w Polsce noszona najpos­
policiej, jak szeroki był krąg jej użytkow­
ników. Właścicielem gródka w Siedląt-
230
kowie był Chwalibóg z rodu Korabiów,
podsędek sieradzki, a więc człowiek cie­
szący się ówcześnie wysokim statusem
majątkowym. Trudno jednak na tej pod­
stawie wyciągać jakiekolwiek ogólniejsze
wnioski.
Przyłbica psi pysk" znajdowała się
"
do II wojny światowej w Wielkopolskim
Muzeum Wojskowym w Poznaniu; pó­
źniej zaginęła. Charakterystycznymi ce­
chami tego hełmu były: niemal pozioma
płaszczyzna górna, przez co szczyt dzwo­
nu zaznaczał się bardzo słabo, oraz brak
zaczepów rurkowatych. Czepiec kolczy
mocowany był do dzwonu na stałe. Hełm
ten, znaleziony w pobliżu Płowiec, da­
tować wypadnie na schyłek XIV bądź
początek XV wieku. Jest on o tyle in­
teresujący, że dokumentuje chronologi­
czne współwystępowanie mającego wcze­
snośredniowieczne tradycje systemu łą­
czenia czepca z dzwonem na równi z udo­
skonalonym rozwiązaniem w postaci
zaczepów rurkowatych. Fakt ten dowo­
dzi, że obecność zaczepów nie musi
Typy przyłbic z XIV-XV w.
(wg Z. Zygulskicgo, rys.
J. Wieczorek)
automatycznie wskazywać pozme)szej
metryki zaopatrzonych w nie hełmów
w stosunku do okazów pozbawionych
tego urządzenia.
Hełmy z zasłoną psi pysk" były
"
u schyłkuXIV i w pierwszych dziesięcio­
leciach XV wieku naj prawdopodobniej
dość popularne. Ukazuje je kilkakroć
ikonografia, i to jako uzbrojenie niepo­
ślednich rycerzy (Wierzbięta z Branic,
Klemens Wątróbka). Przyłbice takie po­
spolicie występują również w państwie
krzyżackim w Prusach i w królestwie
czeskim.
Sądzić można, że hełmy te produkowa­
no w Polsce, choć nie wiemy, w jakich
ośrodkach rzemieślniczych. Sąd ten jest
o tyle prawdopodobny, że dowodnie wia­
domo, iż specjaliści parający się ich wyro­
bem (co najmniej dwóch majstrów) miesz­
kali w latach 14°8-14°9 w Gdańsku
i sprzedawali hełmy między innymi do
arsenału na zamku w Malborku.
Kończąc omawianie przyłbic należy
wspomnieć o informacjach, jakich dostar­
czają źródła pisane. Najczęściej, o czym
już pisaliśmy, nie precyzują kształtu i kon­
strukcji zasłony, ważnych dla określenia
typu hełmu. Wzmianki ograniczone są
z reguły do sformułowań przelbicza",
"
"brzelbicza" lub podobnych. Ceny płaco­
ne za takie hełmy są dość wysokie, gdyż
wahają się od dwu do czterech grzywien.
Można było za tę kwotę nabyć dwie
łebki-szłomy lub trzy--cztery kapaliny.
Nie wiadomo jednak z przekazów, które
z nich dotyczą hełmów z nosalem, zasłoną
klapową czy z psim pyskiem". Jako
"
ciekawostkę warto podać informację
o przyłbicach należących do Władysława
Jagiełły, zawartą w rachunkach dworu
królewskiego. Rachunki te świadczą', że
monarcha miał co najmniej dwa takie
hełmy. Jeden zaopatrzony był w wyściółkę
231
z drogiej czarnej tafty, a do drugiego
dokupiono czepiec kOlcZY wartości jednej
grzywny 66. Nie ulega przeto wątpliwości,
że obie przyłbice nie były hełmami po­
spolitej dobroci.
Z kolei wypadnie omówić ostatni z rzę­
du najpopularniej szych hełmów noszo­
nych w owym czasie w Polsce, czyli -
według obecnej terminologii bronioznaw­
czej - saladę. Nazwa ta nie jest wszelako
naj szczęśliwsza, gdyż stanowi spolszczenie
zachodnioeuropejskich terminów: sa/atk,
ceJata, tschiiJaJe. W średniowiecznej pol­
szczyźnie ten właśnie hełm nazywany był
lepka", lepkin" bądź lepke", a u progu
" " "
czasów nowożytnych, na przełomie XV
i XVI wieku określano go także jako
przyłbicę" .
"
Pochodzenie salady nie jest do końca
wyjaśnione. W starszej literaturze uważało
się, że powstała w wyniku ewolucji kapa­
lina, którego opuszczona ku dołowi kreza
wymagała wycięcia szczeliny wzrokowej,
co z kolei spowodowało przedłużenie
tylnej części osłaniającej kark i doprowa­
dziło do wyodrębnienia się nakarczka 67.
W nowszej literaturze również dostrzega
się związki między oboma typami ochrony
głowy, choć nie są one tak jednoznacznie
określane 68.
Hełmy te otrzymały później zasłonę
o górnej krawędzi najczęściej promowa­
nej , mocowaną na' zaczepach skroniowych.
Dolną część twarzy chronił podbródek
65 A. Nowakowski, Śmillio/lliuttIJ hel", t Olst/ylla,
Rocznik Olsztyński ", 1989, t. XVI.
"
66 J. Danka, A. Nowakowski, OsobisIe aru1I4!J... ,
s. �6.
67 W. Bochcim, HatuJbwb Jer Waff",luItuIe, Lcipzig
1890, s. 3 8 i n.; W. Dzicwanowski, Zarys t4;.iejó/II
IItmjmio /II Pou�e, Warszawa 193 ) , s. 1 ) 1 .
68 Z. ZyguJski jun., BrOli /II ,,-,"j Pou". .. , s.
IO�-I03; A. Nowakowski, Utbroj",ie. .. , s. 9�, tabl.
XVI.
 w Niemczech hełmy takie odnotowano
po raz pierwszy w latach 1 426- 1 4 2 8 .
Bardzo wczesne pojawienie się salad na
naszym terenie zdaje się tłumaczyć zupełne
nieprzyjęcie się przyłbic typu " armet" .
Obie odmiany ochron głowy skonstruo­
wano prawie w tym samym czasie i trudno
przypuszczać, aby ta ostatnia pozostawała
nie znana tak rzemieślnikom, jak i rycer­
stwu polskiemu. Sądzić wolno, że "armet "
kariery w Polsce nie zrobiła dlatego, że
nieco wcześniej upowszechniła się salada.
Oba hełmy są, pod względem walorów
bojowych, niemal tożsame. Oba chronią
głowę, kark oraz szyję, nie różnią się
cieżarem, stwarzają takie same możliwości
obserwacji i nie utrudniają oddechu. Jak
się zdaje, przyjęła się u nas od razu salada
z zasłoną, co jeszcze bardziej zbliżało ją
do przyłbicy. Widocznie więc wobec bra­
ku jakościowej przewagi " armet" nad
barwnym aksamitem. Należy dodać, że
wszystkie polskie wyobrażenia salad uka­
zują hełmy z zasłoną, także niekiedy or­
namentowaną·
Wspo mnijmy jeszcze o odkryciu w ru­
inach zamku w Spytkowicach w Mało­
polsce reliktu zasłony ukształtowanej na
wzór ludzkiej twarzy, z naturalistycznie
wyobrażonym nosem. Jednak hełm, przy
którym ją umocowano, noszono
w XVI stuleciu 69.
Wśród pozostałych rodzajów hełmów
noszonych w Polsce spotykamy przyłbice
o jajowatym kształcie z taśmowatą zasłoną
i tarczkami skroniowymi, znane z ikono­
grafii pochodzącej z połowy XV wieku.
Ta kategoria źródeł sugeruje także obec­
ność hełmów o trój wierzchołkowym
dzwonie, być może częściowo wykona­
nym z surowca organicznego (skóry).
Niewykluczone, że są one orientalnego
licząc płatnerskich, w których produko­
wano je także. Można sądzić, że wśród
hełmiarzy istniała specjalizacja. We Lwo­
wie w latach I � 8 2- 1 4 1 4 działał Piotr
Eysenhutil (Y senhuter), czyli producent
kapalinów 71 .
Niestety, niczego niemal nie wiemy
o technikach stosowanych podczas wyko­
nywania ochron głowy. Nie podejmowa­
już no dotychczas stosownych badań pozwa­
lających na zrekonstruowanie procesu wy­
konania hełmu i określenie parametrów
używanego surowca. Można jedynie su­
gerować, że narzędzia pracy hełmiarza
niewiele różniły się od zestawu, jakim
posługiwał się kowal (kowadła, miechy,
obcęgi, szczypce, przecinaki itp.). Wiemy
ze źródeł pisanych, że młoty służące do
wyklepywania powierzchni blachy nazy­
wano " rohatynami" , lecz ich wyglądu
nie potrafimy zrekonstruować. Niewąt­

Salada z podbródkiem z lat 148�1490 (wg H.
Miillera i E. Kuntera, rys. J. Wieczorek)
przymocowany do napierśnika zbroi.
W efekcie stworzono bardzo funkcjonal­
ną, niemal zamkniętą ochronę głowy.
Zyskała rychło znaczną popularność
wśród niemal wszystkich kategorii wo­
jowników polskich - wśród najem­
ników walczących pieszo lub konno,
drobnej i średniej szlachty oraz dostoj­
ników.
Najstarsza polska wzmianka o saladzie
pochodzi z 1 4 1 6 roku, pojawia się zatem
bardzo wcześnie, gdyż pierwsza w ogóle
informacja o hełmie tego typu znajduje
się w tak zwanym inwentarzu Gonzagów
spisanym w 1407 roku. A więc w Polsce
i we Włoszech wiadomości o saladach
pojawiają się prawie równocześnie, co
niedwuznacznie świadczy o bardzo rych­
łym dotarciu nad Wisłę tego italskiego
wynalazku. Na marginesie dodajmy, że
saladą nie widziano potrzeby produkowa­
nia bądź importowania do Polski tego
naj świeższego wzoru przyłbicy.
Jak wspomnieliśmy, salady nosili konni
i piesi. W popisach rot zaciężnych hełm
ten pojawia się bardzo często. W osobis­
tym poczcie rotmistrza Rokosowskiego
wymieniono ośmiu ludzi zbrojnych w heł­
my i wszyscy nosili salady. W oddziale
Rosnowskiego spisanym w 1499 roku nie
było innych hełmów niźli "lepka" . W skła­
dzie pieszej roty pana Marka wśród 5 6
pawężników pięciu żołnierzy nosiło kapa­
liny, jeden nie miał hełmu, pozostali zaś
mieli salady.
Również ikonografia potwierdza po­
pularność salad. Szczególnie piękne okazy
widzimy na ołtarzu mariackim dłuta Wita
Stwosza. Niektóre pokryte są malaturą
o roślinnym wzorze, co pozostaje w zgo­
dzie z ówczesną modą europejską. Nie
wiemy natomiast, czy - jak w Niemczech
w Italii - pokrywano je skórą lub
pochodzenia 70. Prawdopodobna jest także
znajomość przyłbic o cylindrycznym
dzwonie przechodzącym w spiczasty
szczyt, zwanych w źródłach peki/hllben,
mających związki z bałtyjskim kręgiem
kulturowym. Nie można wreszcie zapo­
minać o kapturach kolczych noszonych
zamiast hełmów. Jak się zdaje, około
połowy XIV wieku były one używane
także na polach bitew.
W średniowiecznej Polsce, podobnie
jak w innych krajach europejskich, hełmy
wytwarzali wysoko wyspecjalizowani rze­
mieślnicy - płatnerze i hełmiarze. Zor­
ganizowani byli z reguły w zbiorowym
cechu kowali. Wyodrębnienie się produ­
centów hełmów związane jest z postępu­
jącą specjalizacją rzemiosł zbrojeniowych.
W 1 �62 roku w Krakowie działał Hannus
he/mJrin/, niekiedy hełmiarze zwani byli
he/msmeden lub ga/ea/ores. Do 14 5 2 roku
w Krakowie istniało co naj mniej dziesięć
warsztatów wytwarzających hełmy, nie
pliwie niezbędne były także narzędzia
polerujące i szlifujące, choć niewyklu­
czone, że ostateczną obróbkę powierz­
chni hełmu podejmowali, jak to stwier­
dzono w przypadku mieczów, specjaliści
szlifierze i polemicy.
69 A. Nadolski, Z. Wawnonowska, SZCZqllei zbroi
ze Spytko.,if, SDDUUW, Kraków 1982, cz. VIII, s.
2.1-22, ryc. 26, 27.
70 A. Nowakowski, Przyczynki. . . , s. 292. Ciekawe,
że hełm ten, pojawiający się około połowy XIV
wieku w ikonografll pnedstawiającej "mazowieckie"
elementy uzbrojenia, widnieje w późniejszej o stule­
cie scenie z kościoła Brygidek w Lublinie, pned­
stawiającej orszak królewski (Władysława Jagiełły
lub Kazimierza Jagiellończyka). Wśród ryceny
noszących hełmy typowo zachodnioeuropejskie znaj­
duje się postać mająca na głowie ochronę niemal
identyczną z wyobrażonymi na pieczęciach Trojdena
mazowieckiego i niektórych książąt nowogrodzkich.
Może więc twórca lubelskich fresków pnez wyob­
rażenie orientalizującego hełmu chciał podkreślić, że
jego właściciel jest Litwinem?
71 J. Szymczak, Organizafja prodllluji.. . , s. 22.8.

232 233
 Okres analizowany w tym rozdziale to,
jak wspominaliśmy, lata ważne dla dziejów
zbroi europejskiej. Jego początek zastał
rycerzy noszących głównie kolczugi i pan­
cerze zbrojnikowe, koniec zaś to epoka
świetnej zbroi płytowej, zwanej gotycką.
Moment pojawienia się znakomitej kreacji,
jaką była zbroja płytowa, poprzedziły
liczne formy pośrednie, w mniej lub
bardziej prostej linii wiodące do stworze­
nia kombinacji płyt chroniących nie tylko
tułów, ale także kończyny wojownika.
Jednak nawet w okresie, gdy rozpowsze­
chniła się pełna zbroja płytowa, nie zniknę­
ły całkowicie starsze odmiany ochron.
Pancerz kólczy, tak bardzo rozpowsze­
chniony w latach wcześniejszych, traci na
znaczeniu jako jedyna ochrona tułowia
i kończyn wojowników. Można sądzić, że
po połowie XIV stulecia tylko ubożsi
rycerze oraz sołtysi i mieszczanie, i to
zapewne nie wszyscy, mogli być zbrojni
wyłącznie w kolczugi. Ikonografia dowo­
dzi natomiast, że pełna zbroja kolcza (wraz
z nogawicami), uzupełniona płytowymi
nakolankami i prymitywnymi jeszcze na­
golenicami, była noszona w pierwszej
ćwierci XIV wieku w Małopolsce i na
Śląsku. Nogawice kolcze jako jedyne
ochrony kończyn dolnych przetrwały dłu­
żej, co najmniej do schyłku XIV wieku.
Kaftany kolcze jako uzupełnienie na­
pierśników były jednak w użyciu do
końca interesującego nas tu okresu. No­
szono je zarówno z płatami, jak i z ki­
rysami płytowymi. Symbioza kolczugi
z płytami, choć w zredukowanej formie,
trwa także w okresie zbroi gotyckiej.
Zjawisko to znajduje liczne analogie za­
chodnioeuropejskie, a także krzyżackie,
czeskie i węgierskie.
Źródła pisane oraz ikonograficzne po­
zwalają sądzić, że pancerz kolczy pełnił
także funkcję zbroi podróżnej oraz ochro-
ny zakładanej podczas polowań. Wiemy,
że posługiwali się nim w ten sposób
nawet naj dostojniejsi, jak choćby król
Władysław Jagiełło.
Trudno przypuszczać, aby zbroje kolcze
noszone w XIV i XV wieku w Polsce
były w pełni zunifikowane. Przekazy pi­
sane (naj starsze wprawdzie pochodzą do­
piero ze schyłku XIV stulecia) niedwu­
znacznie sugerują istnienie egzemplarzy
różniących się nie tylko rodzajem użytego
surowca (żelazo bądź stal) czy techniką
wykonania, ale także krojem. Były więc
pancerze odmienne pod względem długo­
ści, obecności lub braku długich rękawów,
a także sposobu wykończenia dolnej partii
kaftana. Dowodzą tego ceny płacone przy
zakupie kolczugi. Najtańsza kosztowała
w 1 394 roku półtorej grzywny, najdroższa
zaś w 1440 roku aż piętnaście grzywien.
Rzemieślnik produkujący pancerze kol­
cze oraz takież czepce, kaptury czy oboj­
czyki zwany był w przekazach pisanych
Jorificalor, Jorifex, panzer11lacher czy sar­
wechler. Polska nazwa "pancernik" poja­
wiła się dopiero w drugiej połowie XV
wieku. Najstarsza wzmianka o warsztacie,
w którym wykonywano kolczugi, po­
chodzi z 1 3 3 9 roku. Znajdował się on
w Krakowie, który przez całe średnio­
wiecze był najbardziej liczącym się w Pol­
sce, a także znaczącym w Europie, ośrod­
kiem produkcji uzbrojenia ochronnego.
W mieście tym do wybuchu wojny trzy­
nastoletniej działało co najmniej 3 5 pan­
cerników. W innych ośrodkach - we
Lwowie, Poznaniu, Kazimierzu czy San­
domierzu - także istniały warsztaty wy­
twarzające pancerze. Skala tej produkcji
pozwalała naj prawdopodobniej na pokry­
cie przeważającej części zapotrzebowania
krajowego na zbroje kolcze 72.
Kolejny typ zbroi, którego stosowanie
stwierdzamy na naszym terytorium, to
pancerz lamelkowy. Ten rodzaj ochrony
ciała skonstruowano w Azji; w początkach
średniowiecza rozpowszechnił się on na
kontynencie europejskim, zapewne pod
wpływem Awarów. Pospolity był na Rusi,
gdzie w świetle odkryć archeologicznych
datować go można już na IX wiek. Okres
masowego występowania tej zbroi w Sło­
wiańszczyźnie wschodniej trwa do schyłku
XIV wieku. Podobne zjawisko zaobser­
wować można w Skandynawii, gdzie na
pobojowisku w 1 361 roku pod Visby
znaleziono kilkanaście pancerzy płytko­
wych, w tym i lamelkowe. Zbroje lamel­
kowe noszone były powszechnie w śred­
niowieczu także przez Bałtów (Litwa,
Prusy), używano ich także w Czechach
i na Węgrzech. Uważa się, że do krajów
tych dotarły za pośrednictwem ruskim,
choć na Węgrzech mogły być świadect­
wem przetrwania miejscowych koczow­
niczych tradycji. Pojedyncze egzemplarze
tego pancerza znamy także z Europy
Zachodniej .
N a ziemiach polskich należy liczyć się
z używaniem zbroi lamelkowej co naj­
mniej jeszcze w pierwszej połowie XIV
wieku. Stwierdzamy ją wtedy z pewnoś­
cią jedynie na Mazowszu, na pieczęciach
przedstawiających lokalnych dynastów 73.
Należy przeto zaryzykować pogląd, iż
owe mazowieckie odrębności (przypo­
mnijmy o pawężach i hełmach) dowodzą,
że wojownicy z tych ziem upodobniają
się do sąsiadów z północy i wschodu, to
jest do Bałtów i mieszkańców Rusi,
z którymi pozostawali w stałych i ścis­
łych kontaktach. Zjawisko to jest przeto
wynikiem położenia dzielnicy mazowiec­
kiej na styku dwóch kręgów kulturo­
wych: zachodnio- i wschodnioeuropejs­
kiego.
Na początku XIV stulecia rozpowsze­
chnił się w Polsce nowy typ zbroi, którego
ewolucja doprowadziła, jak wszystko
wskazuje, do skonstruowania napierśnika
płytowego. Są to płaty, we wcześniejszej
literaturze określane jako kirys folgowy
kryty. W źródłach pisanych występują
pod nazwami ioppa, dMe ioppe, Iallae, plalhtu
i podobnie.
Płaty to ochrona tułowia w kształcie
kamizeli zbrojonej rzędami poziomo lub
pionowo ułożonych folg żelaznych lub
stalowych, nitowanych od spodu do po­
krycia ze skóry lub mocnej tkaniny. Łebki
nitów widniejące na powierzchni tworzyły
niekiedy wzór ornamentacyjny. Nie było
jeszcze większej płyty napierśnej lub na­
plecznej. Cennych informacji o konstruk­
cji płat z XIV wieku dostarczyły odkrycia
tej zbroi w mogile pobitewnej na wspo­
mnianym już pobojowisku pod Visby -
znaleziono tu kilka jej odmian. Nie mniej
ważne są odkrycia z o wiele nam bliższych
Plemiąt w ziemi chełmińskiej, gdzie zna­
leziono płaty w ruinach gródka spalonego
zapewne na początku XV wieku. Płaty
z Plemiąt zbudowano z trzech rzędów
pionowo ułożonych folg chroniących
przód oraz boki tułowia wojownika. Plecy
osłaniała nie zbrojona skórzana powłoka.
"
Całość miała kształt "poncho zakładane­
go przez głowę i zapinanego z boku
sprzączką·
Zaletami omawianych zbroi były pros­
tota wykonania i łatwość naprawy, a tak­
że, jak świadczą źródła pisane, niewygó­
rowana cena. Miały one także cechy ujem­
ne, z których główną była niezbyt w is­
tocie solidna konstrukcja, powodująca
odpadanie folg na skutek przetarcia się
72 Tamże, s. 32�H S .
73 Jak si� zdaje, w latach wcześniejszych pancerze
lamdkowe miały w Polsce szerszy zasi�g. Ich ucbeo­
logiczne ślady na Pomorzu Gdańslcim poch�
z XIII wieku.

234 235
 w końcu do stworzenia solidnej płyty, przez kucie młotami na kowadle. Można

�
jednolitej bądź złożonej z kilku mniej­ przypuszczać, że w XV wieku korzystano
szych, ale złączonych ze sobą na stałe. z pomocy urządzeń mechanicznych -
f(;- -- -----: �- -
powstała więc sztywna ochrona przedniej młotów do kucia oraz wiruj ących tarcz
,,. ' I
' .
' . części tułowia, którą można było profilo­ służących do polerowania powierzchni
, I
:0 1
I
wać, nadając jej kształt mniej lub bardziej płyt. Część zabiegów wykonywano na
I

I :II wypukły. Nieco później doszedł także gorąco używając palenisk, na których
I
, .
I I I

(_____ . ____1 l_ _ _ J płytowy naplecznik, który łączono z na­ ogień podsycano miechami . Krawędzie
pierśnikiem systemem rzemyków ze sprzą­ płyt zwijano dookoła drutu, a folgi łączo­

fiiO-�,.P
czkami. Początkowo jednak nie wszystkie
zbroje miały oba te elementy. Od dołu
kirys uzupełniał fartuch, czyli szorca,
złożony z poziomych, taśmowatych folg
(ć-,j--;
no nitując je po stronie wewnętrznej do
rzemieni. W celu zbadania jakości zbroi
poddawano je od połowy XIV wieku
próbie strzału z kuszy, później zaś stwier­

I
I ' 1 I
zachodzących dachówkowato na siebie, dzano odporność blach strzelając z ręcznej
I ' I I
ł
I
'
"
. I
I połączonych ruchomo, dzięki czemu uzys­ broni palnej .
:'
I I , I

iI '
kano pewną elastyczność konstrukcji. Zbroje, a zwłaszcza napierśniki i na­
W dalszym ciągu powierzchnia blach pleczniki, mieściły się w ramach ogól­

1 :1
q_",�cm
ukryta była pod tkaniną, częstokroć bar­
wną. Umocowywano ją za pomocą nie­
nych nakazów mody i stylu panujących
w określonym czasie i kręgu kulturo­
wielkich nitów bądź metalowych listewek wym. Istotne znaczenie odgrywała tu
przykrawędnych. Ten typ zbroi nazywamy moda cywilna, pod której wpływem usta�
Piaty z Plemiąt z początków XV w. - rekonstrukcja (wg A. Nadolskiego i E. Grabarczykowej, rys. kirysem płytowym krytym, a jego ufor­ lił się w drugiej połowie XIV wieku
E. Marosikowa)
mowanie datować trzeba na czasy około obcisły, z wyraźnym wcięciem w pasie
połowy XIV wieku. i charakterystycznym " bombiastym " na­
pokrycia organicznego lub obluzowania Najwcześniejszą informację o tej zbroi Zbroje płytowe, wśród nich także oma­ pierśnikiem, kształt kirysu płytowego
nitów. na naszym terenie czerpiemy z ikono­ wianego typu, produkowano w warsz­ krytego.
Płaty były bardzo pospolite w całej grafii. Płaty włożone na kolczugę nosi tatach płatnerskich. Ich wytwórca zwany Z ziem wchodzących w zakres naszego
Europie. Noszono je najczęściej na kol­ bowiem na swej pieczęci książę kujawski był w źródłach pisanych "armifex " , "tho­ zainteresowania pochodzą szczątki dwóch
czudze lub między nią a szatą wierzchnią· Przemysł Ziemomysłowicz ( 1 307 rok). racifex" , "plathner" i podobnie. Najsilniej­ zbroi tego typu. Starsży, datowany na
Bardzo istotną rolę zbroja ta odgrywała Na Śląsku naj starsze wyobrażenie pry­ szym ośrodkiem produkcyjnym był, po­ lata 1 3 8 3-1 3 86 i zapewne nieco prymityw­
w krzyżackich Prusach, a lenny obowiązek mitywnego jeszcze pancerza w kształcie dobnie jak w przypadku innych zbroi, niejszy kirys odkryto w Siedlątkowie nad
służby wojskowej z majątku poniżej 40 szerokiego pasa zbrojonego od spodu Kraków, w którym do początku wojny Wartą. Ochraniał on cały tułów posiada­
łanów wywodził nazwę ("platendienst") trzema rzędami folg, utrzymującego się trzynastoletniej działało co najmniej 3 I cza, a napierśnik wykonano z jednej lub
właśnie od tego typu oręża. na szelkach, pochodzi z lat 1 2 2 8-1 234 warsztatów płatnerskich. Pracowały one kilku płyt (kiepski stan zachowania zabyt­
Również w Polsce płaty cieszyły się (pieczęć Henryka Pobożnego). Wolno także między inymi w Poznaniu, Lwowie, ku nie pozwolił na jednoznaczne stwier­
znaczną popularnością, aliści noszono je sądzić, że w Królestwie Polskim płaty Nowym Sączu, Sandomierzu, Inowroc­ dzenie tego faktu). O obecności tekstyl­
zazwyczaj jako uzupełnienie kolczugi. noszono jeszcze w XV wieku, choć rola ławiu, Starej Warszawie, i, jak wolno nego lub skórzanego pokrycia zbroi świa­
Potwierdzają to wzmianki z przekazów ich stopniowo malała wobec powszech­ sądzić, zapotrzebowanie na zbroje po­ dczyły nity, którymi mocowano zbrojniki
pisanych, mówiące o obowiązku stawia­ nego występowania kirysów płytowych. krywano w ogromnej większości produk­ do powłoki. Od dołu kirys przedłużony
nia się na wyprawę wojowników zbroj ­ Najpóźniejsza wzmianka mówiąca o pła­ cją krajową. był fartuchem. Na jego folgach odkryto
nych " in lorica alias IV panczerzu et in tach pochodzi z 1 422 roku. Niewiele potrafimy powiedzieć o tech­
ioppa" 74. Płaty uzupełniano, zwłaszcza Ewolucja płat zmierzała do powięk­ nikach stosowanych podczas wyrobu 74 Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej ilII .
od drugiej połowy XV wieku, płytowymi szenia i scalenia folg, zwłaszcza w partii zbroi płytowych. Większość zabiegów Wacława, red. F. Piekosiński, Kraków 1 8 8 3 , cz. II,
ochronami kończyn. napierśnej . Działania te doprowadziły wykonywano ręcznie, obrabiając płyty nr 549.

236 237
 przedniego okresu, na przdomie XIII
i XIV stulecia. Wzmianki ze źródd
pisanych wymieniają komplety złożone
z kirysu, zbroi kolczej, fartucha fol­
gowego, płytowych naręczaków oraz
takichże ochron nóg, a także żelaznych
rękawic. Analogiczne zestawy widnieją
również na zabytkach polskiego malarst­
wa i rzeźby z drugiej połowy XIV
wieku.
O znacznej popularności kirysów pły­
towych krytych wśród wojowników mie­
szkających na ziemiach polskich świadczy
także ikonografia. Napotykamy liczne
wyobrażenia tej zbroi noszonej pod ob­
cisłym kaftanem-Iendnerem sięgającym
połowy uda. Z tym typem zbroi spotyka­
my się w źródłach pisanych, w których
kryje się on pod nazwą pc/ora/e, /orax
Hełm i zbroja z Sied1lltkowa nad WartIl z ok. i bras/b/ech. Przekazy te świadczą, że zbroili
I ncrl J80 r. - rekonstrukcja (wg A. Nadolskiego, się w nie reprezentanci wszystkich nieomal
rys. J. Wieczorek) warstw społeczeństwa. Nosili je władcy,
wielmoże, rycerstwo, straże miejskie oraz,
markę płatnerską odczytaną jako "n;c­ naj prawdopodobniej , także sołtysi i wój­
cho/s", co jest łacińską wersją imienia towie. Rozpowszechnieniu się kirysów
Mikołaj 75. Kirysowi siedlątkowskiemu, krytych sprzyjały niewątpliwie spore wa­
który złożono do naprawy w kuźni, to­ lory praktyczne, większe niewątpliwie od
warzyszyły także płytowe naręczaki oraz prezentowanych przez płaty, oraz niezbyt
wspominana już przyłbica. W ruinach wysoka cena. Podobnie dzieje się w całej
dawnego dworu obronnego w Borówku Europie Środkowej i Zachodniej. Rola
tej zbroi szczególnie widoczna jest w pań­
na Mazowszu sochaczewskim odkryto
płytowy naplecznik datowany na schyłek stwie krzyżackim, gdzie zakupywano ją
XIV lub początek XV wieku. Miał on masowo na potrzeby mobilizacyjne oraz
gromadzono w arsenałach jako podsta­
kształt sercowaty z brzegiem górnym
wowy, zwłaszcza na początku XV wieku,
uformowanym w kształcie stojącego koł­
rodzaj ochrony tułowia.
nierza. Pokrywająca go tkanina umoco­
wana była listewkami biegnącymi wzdłuż Dopiero od momentu pojawienia się
kirysów jednolitych możemy mówić
krawędzi płyty. Widoczne na powierzchni
o kompletnej zbroi płytowej. Pełna zbroja
wgłębienie jest być może śladem po prób­
płytowa, bez względu na różnice kon­
nym strzale z kuszy.
strukcyjne, widoczne głównie w przypad­
Kirysy płytowe kryte kładziono na
ku napierśnika i naplecznika, składała się
kolczugę oraz uzupełniano płytowymi
z kirysu oraz ochron kończyn wykona­
naręczakami i ochronami nóg, których
nych z blachy.
zaczątki pojawiły się już pod koniec po-
238
Ręce wojownika chroniły naręczaki. Należy jeszcze wspomnieć o szorcach,
Kompletny naręczak składał się z nara­ stanowiących przedłużenie kirysu. W XIV
miennika, opachy, nałokcicy i zarękawia. i w pierwszej połowie XV wieku ten
Elementy te chroniły całą powierzchnię element zbroi, wykonywany z taśmowa­
kończyny górnej z wyjątkiem dłoni osła­ tych folg, stanowił z reguły oddzielną
nianej przez rękawicę. Elementy naręczaka część. Poczynając od około 1470 roku
tworzyły organiczną całość i były kon­ z reguły łączono go na stałe z kirysem,
struowane z myślą o jak naj doskonalszym redukując przy tym długość. W niektó­
współdziałaniu wszystkich części. Płat­ rych odmianach zbroi fartuch bywał za­
nerze starali się do minimum ograniczyć stępowany taszkami, czyli niewielkimi
odstępy między naramiennikiem i opachą płytkami mocowanymi do dolnej krawędzi
czy nałokcicą i zarękawiem. Uzyskiwali napierśnika, chroniącymi przednią powie­
to bądź przez ścisłe przyleganie ich kra­ rzchnię uda.
wędzi do siebie, bądź przez zaopatrywanie Około 1420 roku rozpoczęła się w Eu­
opach w koliste tarczki, a nałokcie ropie epoka tak zwanej zbroi białej. :Żadna
w skrzyddka. Niekiedy, zwłaszcza w dru­ jej część nie kryła się już pod tkaniną czy
giej połowie XV wieku, znacznie powięk­ skórą. Pełna zbroja biała pojawiła się
szano naramienniki i nałokcice, przez co najwcześniej w północnych Włoszech. Styl
krawędzie naramiennika zachodziły częś­ wykształcony w pracowniach italskich
ciowo na napierśnik i opachę, nałokcicy oddziaływał na całą łacińską Europę. Jego
zaś - na opachę i zarękawie. Zarękawie charakterystycznymi cechami były: dąż­
i opacha składały się z reguły z dwóch ność do nadania zbrojom łagodnych kon­
części łączonych niewielkimi zawiasami turów, utrzymywanie gładkich, polero­
zapinanymi na sprzączki. wanych płaszczyzn oraz tendencja do
Pełna ochrona nogi składała się z nabio­ asymetrii. Ówczesne elementy północno­
drka, nakolanka, nagolenicy i trzewika. europejskie przejawiają się w umiłowaniu
Konstruowano ją kierując się podobnymi, symetrii, dłuższych szorcach oraz braku
jak w przypadku naręczaka, założeniami. taszek. Warsztaty niemieckie produkowały
Nakolanek miał częstokroć skrzyddko, zbroje o kształtach zgeometryzowanych.
które, co wskazuje na pochodzenie ochron Kirysy zdobiono częstokroć kanelurami
z tej samej pracowni płatnerskiej, nawiązy­ i zaopatrywano w długi fartuch, przez co
wało kształtem i sposobem wykonania do zbędne były taszki. Noszono przy tym na
skrzyddka nałokcicy. Nabiodrki i nagole­ zbroi szaty wierzchnie. Różnice stylowe
nice były dwuczęściowe. Sposób łączenia z upływem lat powiększą się, co do­
był analogiczny jak u naręczaka. Nie prowadzi do skonstruowania w południo­
spotykamy w Polsce nabiodrków wielo- . woniemieckich centrach płatnerskich zbroi
częściowych, dość pospolitych w drugiej cechującej się wydłużonymi konturami,
połowie XV wieku we Włoszech. Trzewi­ smukłością sylwetki, ostrością zarysów
ki sporządzano z folg niewielkiej szeroko­
ści, przez co stopa rycerza miała zapewnio­
75 Warto dodać, że w I n ! roku działał w Kra­
ną nieznaczną ruchomość. Dość charakte­
kowie Niczko Kopernik (Coppemik) określany jako
rystyczny jest kształt trzewików: są wąskie
tlxJrlwfex U. Szymczak, Or!ll1';,aqa prwiIJ:.di... ),
i mają wyraźnie wydłużony nosek, co Zbieżność imion może być jednak całkowicie przy­
niewątpliwie nawiązuje do mody cywilnej. padkowa.
239
 Rycerz w zbroi gotyckiej na Rycerze polscy z czwartej
ladrowanym koniu. Schyłek ćwierci XV w. Płyta nagrobna
XV w. (wg A. Nadolskiego, z Wielgomłynów (wg L. Kaj-
rys. J. Wieczorek) zera, rys. J. Wieczorek)

on liczne analogie środkowo- i zachodnio­ gładki, polerowany, częstokroć z hakiem

i promienistym żłobkowaniem powierzch­
ni. Do tej zbroi przylgnie w literaturze
miano " gotyckiej " .
Informacje o płytowej zbroi białej
w późnośredniowiecznej Polsce czerpiemy
niemal wyłącznie z ikonografti. Poświad­
cza ona, że tuż po roku 142.0 zbroja taka
pojawia się wśród rycerstwa polskiego.
Są to komplety złożone z bombiastego
kirysu, nawiązującego formalnie do typów
starszych krytych, przedłużonego dość
krótką szorcą, oraz z pełnopłytowych
ochron kończyn. Ten rodzaj zbroi przed­
stawiony jest na nagrobku i epitaftum
(około roku 142. 5 ) Wierzbięty z Branie,
przy czym szorca jest jeszcze kryta. PÓŹ­
niejsze zbroje są już całkowicie białe.
Wolno sądzić, że omawiany typ napierś­
nika noszony był w Polsce jeszcze na
początku drugiej połowy XV wieku. Ma
europejskie.
Inny typ zbroi białej noszony w tym
czasie na ziemiach polskich to egzemplarze
o kanelowanych napierśnikach. Napierś­
niki takie mają silnie wysklepioną dolną
partię, od której rozchodzą się ku górze
wachlarzowato rozmieszczone żłobki.
Zbroje owe ściśle nawiązują do wzorów
południowoniemieckich i, podobnie jak
na zachodzie Europy, pojawiają się na
początku lat trzydziestych XV stulecia.
Warto dodać, że kanelowanym kirysom
częstokroć towarzyszą również żłobko­
wane nałokcice i nakolanki, co przekonuje
o staraniach płatnerzy nadania zbrojom
jednolitego stylistycznie wyrazu.
Charakterystyczna dla drugiej połowy
XV wieku jest zbroja z napierśnikiem
skrzyńcowym i wydłużonym, dzwonowa­
tym fartuchem folgowym. Napierśnik jest
do oparcia kopii, a ostry poziomy załom,
nadający całości kształt silnie zgeomet­
ryzowany (stąd nazwa), umieszczony jest
dość nisko. Najczęściej przez środek na­
pierśnika biegnie pionowa grań, co spra­
wia, że zbroje noszone w Polsce różnią
się nieco od klasycznego napierśnika
skrzyńcowego skonstruowanego, podob­
nie jak okazy kanelowane, przez płatnerzy
niemieckich. Niestety, źródła nasze nie
pozwalają na wyciągnięcie wniosków co
do popularności takich zbroi wśród rycer­
stwa polskiego.
Około 1 47 5 roku, a więc niewiele
później niż w Niemczech, pojawiają się
na naszych ziemiach zbroje, którym moż­
na nadać miano gotyckich. Cechują się
ekspresją linii, rozczłonkowaniem po­
szczególnych elementów, obecnością żłob­
kowań, a także lamówek z mosiądzu

240 16-- Pokica technika wojskowa 241

 wypływał z chęci dotrzymania kroku mo­
dzie i stylowi epoki. Naj świetniejszą chyba
w ikonografii polskiej zbroję wyobrażono
na płycie nagrobnej Łukasza z Górki (po
1475 roku). Znakomite przykłady takich
zbroi odnaj dujemy także w twórczości
Wita Stwosza.
Pełną zbroję płytową uzupełniano wkła­
danym pod kirys kolczym kaftanem oraz
nogawicami z plecionki ukrytymi pod
blachami ochron nóg. Wyszły zupełnie
z użycia kolcze obojczyki.
Jak wspominaliśmy, podstawowym
źródłem informacji o zbrojach z drugiej
połowy XV wieku jest ikonografia. Nie
możemy przeto wypowiadać się inaczej
aniżeli w postaci domniemania, że pełna
zbroja płytowa noszona była przez wojow­
ników wywodzących się z zamożniejszych
warstw społeczeństwa. Można z dużym
stopniem prawdopodobieństwa sądzić, że
w rycerskich pocztach nosili ją tylko
Rycerz w zbroi gotyckiej i w saladzie, schyłek kopijnicy. Przeto pojawienie się w popi­
XV w. Płyta nagrobna Łukasza z Górki (tys. J. Wie- sach rot określenia "zbroja kopijnicza"
czorek) oznacza najprawdopodobniej pełną płyto­
tworzących ornamentacyjne wzory na po­ wą ochronę ciała. W rocie Rokosowskiego
wierzchni nie tylko kirysów, ale także (1471 rok) na 62 strzelców było I7 kopij ­
nałokcic i nakolanków. Cechą charak­ ników, w oddziale Jakuba Białego ( 1 474)
terystyczną tych zbroi są dwuczęściowe występowało 14 kopijników i 40 strzel­
napierśniki, których blachy zachodzą kra­ ców, a w rocie Rosnowskiego (1499)
wędziami na siebie. Linie styku obu części stawało ogółem 144 konnych, wśród któ­
podkreślone są najczęściej ozdobną listwą rych było 26 kopijników. A zatem na
lub lamówką z żółtego metalu. Szorce są polach bitew, nawet u schyłku XV wieku,
bardzo krótkie, złożone z folg o promo­ pełna zbroja płytowa nie była przeważają­
wanych krawędziach, co podnosi ich wa­ ca wśród innych typów ochron ciała.
lor dekoracyjny. Naramienniki, nałokcice Skomplikowane losy przechodziła
i nakolanki powiększają się i uzyskują w późnym średniowieczu tarcza. Uprze­
ostre, spiczaste niekiedy kontury. Nako­ dzając dalsze spostrzeżenia stwierdzić na­
lanki bywają często wykonane z folg, leży, że inaczej przebiegała ewolucja tarczy
podobnie jak niektóre odmiany naramien­ piechoty, odrębnym zaś torem potoczyły
się dzieje tarczy jeździeckiej . Najistotniej­
ników.
Ów skomplikowany konstrukcyjnie szym zjawiskiem jest wyraźnie widoczna
i formalnie kształt zbroi nie był podyk­ tendencja do wyodrębniania się obu wspo­
towany względami praktycznymi, lecz mnianych kategorii tego oręża, który
242
jeszcze w XIII wieku miał dość uniwer­
salny charakter, natomiast w następnym
stuleciu zaczął się specjalizować. Na
ramionach piechurów pojawiają się oka­
zy charakterystyczne tylko dla tego ro­
dzaju wojska; na polach bitew nadal
odgrywają one bardzo istotną rolę. Ty­
powe, zwłaszcza od przełomu XIV i XV
wieku są egzemplarze duże i ciężkie,
zakrywające całą postać zbrojnego. Tar­
cze jeździeckie redukują swe rozmiary,
co wiązać należy ze spadkiem ich bojo­
wego znaczenia spowodowanym rozwo­
jem zbroi płytowej . W ciągu XV stulecia
tarcza rycerska staje się z wolna sprzętem
turniejowym. Nie traci jednakże znacze­
nia w heraldyce.
Dzieje polskich tarcz średniowiecznych
nie są poznane w wystarczającej mierze.
Dotyczy to zwłaszcza okresu omawianego
w niniejszym rozdziale. Powodów należy
szukać w szczególnym niedostatku mate­
riału źródłowego. O ile dla czasów sprzed
połowy XIV wieku badacze dysponują
dość licznymi wyobrażeniami tej broni
w ikonografii, która z konieczności jest
podstawą rozważań o tarczach (brak au­
tentycznych zabytków tej broni wśród
polskiego uzbrojenia ochronnego z całego
średniowiecza to cecha typowa naszej bazy
źródłowej), to w latach późniejszych
przedstawienia plastyczne tarcz są o wiele
rzadsze. Również źródła pisane tylko
w niewielkiej mierze mogą być uwzględ­
niane przy próbach rekonstrukcji historii
tego oręża.
Do produkcji tarcz, bez względu na ich
rodzaj, używano dwóch podstawowych
surowców - drewna i skóry. Na od­
tworzenie techniki wykonania tej broni
pozwalają zachowane okazy z ziem sąsia­
dujących z Polską. Jako przykład może
służyć doskonale zachowana tarcza wiel­
kiego mistrza krzyżackiego Karola z Tre-
243
wiru, wykonana około 1 3 20 roku. Spo­
rządzono ją z drewnianych, najprawdo­
podobniej lipowych, deszczułek i obito
wołową skórą. Od wewnątrz umocowano
rzemienne pasy i pętle do przesunięcia
przedramienia oraz okucia do zamoco­
wania pasa głównego, który służył do
przełożenia przez kark lub plecy wo­
jownika. Taki sposób noszenia tarczy
umożliwiał swobodne posługiwanie się
nią w boju oraz, dzięki uwolnieniu dłoni,
pozwalał na trzymanie w niej wodzów.
Pole tarczowe malowane było farbami
kredowymi. Podobną techniką wykonano
tarczę uchodzącą za broń piechoty miasta
Wrocławia. Szkielet jej sporządzono
z drewna lipowego, pokryto go skórą,
na którą nałożono warstwę zagruntowa­
nego płótna pomalowanego na czarno.
Po stronie wewnętrznej zachowały się
ślady po uchwytach: dłuższym do wsu­
nięcia przedramienia, krótszym - dla
dłoni. Rzemienie umocowano za pomocą
węzłów pokrytych na stronie zewnętrznej
polichromią·
Bardzo ważną informację o technice
wykonywania tarcz znajdujemy w dziele
Liber viginti artium pióra uczonego czes­
kiego z dworu Jerzego z Podiebradu -
Pavla :lidka (141 3-1471), który napisał,
że tarcze wykonuje się z drewna oklejane­
go płatami lnianego płótna, pomiędzy
którymi układa się ścięgna (żyły) zwierzę­
ce 76. Należy sądzić, że ścięgna miały
zwiększyć wytrzymałość oraz zapewnić
pewną, niewielką zresztą, elastyczność
tarczy.
76 "Pe/la Itx el /igno et billlllline et pa""is /i"eis
optillle bitllllline .oapli.aliI et nerviI hi"rituU relextis."
Cyt. za J. Danka, A. Nowakowski, J. Szymczak,
Militaria /II «Liber f)igi"ti arbIlIII» Pa/ll/a Z Pragi, .:uli
tz/ll. Ksi(dze T/IIardIJwskiego, KHKM, 1988, R.
XXXVI, nr I , Aneks.
 Najprawdopodobniej były w użyciu
także egzemplarze całkowicie drewniane.
Tarczę taką, pochodzącą z około połowy
XV wieku, znajdujemy w Victoria and
Albert Museum w Londynie. jest to okaz
włoski, przypuszczalnie przeznaczony dla
pieszego, o powierzchni zewnętrznej po­
krytej warstwą szlamowanej kredy malo­
wanej złotem, na której wymodelowano
plastyczny herb. Wreszcie produkowano
tarcze wyłącznie ze skóry. Taki egzemp­
larz, naj prawdopodobniej krzyżacki (pa­
węż), datowany na drugą połowę XIV
wieku, znajduje się w zbiorach Muzeum
Wojska w Warszawie.
Nie przeprowadzano dotychczas, nieste­
ty, badań technologii wykonania średnio­
wiecznych tarcz. Skazani więc jesteśmy na
wyciąganie wniosków jedynie na podsta­
wie zewnętrznego oglądu zabytków. Dla­
tego właśnie warto przytoczyć rezultaty
eksperymentu, który podjęto w celu usta­
lenia techniki wykonania tarczy pochodzą­
cej, co prawda, z zupełnie innego czasu
i terytorium, ale - jak wolno sądzić -
zabiegi stosowane w średniowieczu pod­
czas obróbki surowca skórzanego mają
wielowiekową tradycję. Asumpt do badań
dała całkowicie skórzana okrągła tarcza
z VIII wieku p.n.e. odkryta na Islandii 77.
Zastanawiano się, w jaki sposób można
zapewnić właściwą twardość i wytrzyma­
łość skóry. Okazało się, że najodpowied­
niejsza była skóra bydlęca garbowana korą
dębową, kasztanową lub sosnową przez
moczenie w roztworze, a następnie oliwie­
nie wilgotnych powierzchni. Z kolei pod­
grzewano ją w wodzie o temperaturze
około 80 °C. Stwierdzono, że tarcza spo­
rządzona z tak przygotowanego surowca
nie odkształca się, nie gnije i staje się
bardziej odporna na ciosy niźli okaz wyko­
nany z blachy miedzianej o grubości
trzech milimetrów.
244
j ak świadczą wyniki eksperymentu,
proces obróbki skóry w celu nadania jej
właściwOści przydatnych przy wyrobie
tarcz był nader nieskomplikowany. Można
go było stosować nie mając do dyspozycji
specjalnego warsztatu i zestawu narzędzi.
Fakt ten niewątpliwie sprzyjał rozpowsze­
chnieniu się tarcz także wśród chłopów,
którzy mogli bądź wykonać je sami, bądź
nabywać u lokalnego wytwórcy. Nie dziwi
przeto, że uchwały zjazdów ziemskich
wymagały, jak stało się to choćby w 1404
roku, by kmiecie mobilizowani do obrony
kraju zabierali oprócz innej broni także
tarcze.
Przegląd typów i rodzajów tarcz rozpo­
czniemy od okazów jeździeckich. Źródła,
głównie ikonograficzne, potwierdzają ist­
nienie co najmniej trzech okazów takich
tarcz. W dalszym ciągu noszono okazy
trójkątne, pospolite w wiekach wcześniej­
szych. Wolno mniemać, że były to tarcze
o prosto ściętej krawędzi górnej i nieco
zaokrąglonych bokach, takie jak przedsta­
wiona na pieczęci janusza mazowieckiego
(1 379-1429). Liczne pozapolskie wyobra­
żenia w ikonografii zdają się sugerować, że
i u nas w pierwszej połowie XIV wieku
była to broń dość pospolita. Zewnętrzna
powierzchnia tarcz była malowana. Umie­
szczano na niej symbole heraldyczne,
będące znakiem rozpoznawczym właścicie­
la. Tarcza trój kątna tak ściśle związana
została z godłem herbowym, że nawet po
utracie bojowego znaczenia odgrywała
nadal istotną rolę w heraldyce. jednakże
w ciągu XIV wieku okazy takie wychodzą
stopniowo z użycia, choć jak świadczą
śląskie analogie ikonograficzne (miniatura
Legendy o św. Jadwidze kodeksu ostrowskie­
go), mogły być używane w walce jeszcze
w pierwszej połowie tego stulecia.
Po roku 1 3 5 0 rozpoczyna egzystencję
bardzo popularna, zwłaszcza w XV wieku,
niewielka, nieregularnie czworokątna tar­
cza z zaokrąglonymi narożnikami, zaopat­
rzona w charakterystyczne wycięcie na
złożenie kopii w chwili natarcia. Można
sądzić, że typ ten miał bezpośredniego
poprzednika. Był nim okaz owalny, któ­
rego kształt jest przejściowy pomiędzy
trój kątem a prostokątem. Tarcza taka, już
z wycięciem na kopię, widnieje na na­
grobku rycerskim z około 1 3 2 5 roku 78 .
Okazy prostokątne miały rzemienne pasy
umieszczone na wewnętrznej powierzchni,
umożliwiające zawieszenie tarczy przez
szyję i plecy. Chroniła więc pierś rycerza.
Mimo stosunkowo niewielkich rozmiarów
dobrze spełniała funkcję ochronną, a dzię­
ki wycięciu umożliwiającemu oparcie ko­
pii pozwalała na lepsze prowadzenie jej
drzewca. W przekazach pisanych okazy
takie znane są pod nazwami "medio cliPeo "
" "
"tarcza , " tartsehe i podobnymi. Wiemy
z rachunków dworu królewskiego, że '
Władysław jagiełło posługiwał się taką
tarczą, którą w 1 3 9 3 roku oddano do
naprawy.
Kolejny typ to pawęż jeździecka lub
inaczej, i chyba słuszniej, mała pawęż
bądź pawężka. Tarcze te, których nazwa
wywodzi się od włoskiej Pawii, mają
zarys w przybliżeniu prostokątny oraz
charakterystyczny występ przebiegający
pionowo wzdłuż osi symetrii, rozszerzają­
cy się niekiedy ku dołowi. Przypuszcza
się, że występ ów służył lepszej ochronie
ręki wojownika, a jednocześnie wzmacniał
odporność tarczy na ciosy. Na ziemiach
polskich pawężki pojawiły się w pierwszej
połowie XIII wieku na Mazowszu. W li­
teraturze przyjął się pogląd, że tarcza ta
jest wynalazkiem bałtyjskim i dlatego
właśnie wyobrażano ją naj częściej w iko­
nografIi mazowieckiej przedstawiającej
lokalnych dynastów (pieczęcie Konrada
mazowieckiego z 1 2 2 8 roku, Bolesława
245
mazowiecko-sandomierskiego z 1 2 29
i 1 24 1 roku i inne). Na początku omawia­
nego przez nas okresu tarcza ta chyba
rzeczywiście używana była tylko przez
wojowników mazowieckich. Widzimy ją
w dłoni Trojdena mazowieckiego ( 1 341
rok) oraz Ziemowita wiskiego (1 343 rok).
Nie ulega jednak wątpliwości, że po roku
1400 pawężki pojawiły się w innych dziel­
nicach Polski, a także w Czechach i pół­
nocnej Rusi. W polskich źródłach pisa­
nych tarczom tym nadawano nazwy litti­
sehe sehild i clipeus Litwanżcus. Analogiczne
terminy napotkać można także w przeka­
zach krzyżackich i czeskich. Pawęż ki, jak
świadczą autentyczne zabytki czeskie, mia­
ły wysokość 60-80 centymetrów i niewie­
lki ciężar, przez co bez trudu mogli się
nimi posługiwać jeźdźcy.
Wspominaliśmy, że w interesującej nas
epoce ewolucja tarczy piechotnej biegła
odmiennym torem niźli losy tarcz jeź­
dzieckich i że czynnikiem wpływającym
na owo zróżnicowanie był wzrost znacze­
nia piechoty na ówczesnych polach bitew.
Nie miejsce tu na omawianie taktyki walki
typowej dla XIV-XV-wiecznych oddzia­
łów pieszych, ale celowe wydaje się zwró­
cenie uwagi na ważną rolę, jaką odgrywała
w nich tarcza, zwłaszcza w XV stuleciu 79.
Najbardziej charakterystycznym jej ty­
pem była pawęż - tarcza analogiczna
konstrukcyjnie do pawężki, ale znacznie
77 A. Coles, Ar,heologia do.ńviadrzalna, Warszawa
1977. s. 200.
78 Nagrobek Pakosława Lisa z Mstyczowa kasz­
telana krakowskiego w kościele w Jędrzejowie.
województwo kieleckie.
79 Piechota polska różniła się od współczesnych
jej oddziałów zachodnioeuropejskich i miała charak­
ter strzelczy• w przeciwieństwie np. do szwajcarskiej
czy od schyłku XV wieku także niemieckiej. Por. J.
Wimmer. Historia piechoty polsleiej do rou /86ł,
Warszawa 1978, s. 88.

większa i o wiele Clęzsza. Zakrywała
z reguły całego wojownika. Szczególnie
wielkie okazy zaopatrywano częstokroć
w kolce do wbijania w ziemię, niekiedy
zaś w niewielkie okienko 'umieszczone
w górnej części przy krawędzi. W za­
chodnioeuropejskich przekazach pisa­
nych tarcza taka znana jest jako grand
pavois, grosse pavese, a największa
- setz­
schild, setstartsche, sturmwand. W czeskich
zaś - veika paveza i taras lub branna
piasta. Jak dowodzą zabytki zachowane
w zbiorach Europy Środkowej i Zacho­
dniej, pawęże piechoty podzielić można
na co najmniej trzy grupy.
Okazy niewielkie służyły, przynajmniej
w wojskach husyckich, jako broń woź­
niców w szyku taborowym. Pawęże duże
- do około 1 3 0 centymetrów wysokości
- nosili pawężnicy, o których mówią
także polskie źródła pisane. Popisy rot
z 1 471 roku wymieniają w ich składzie
żołnierzy wyposażonych zarówno w małe,
jak i duże tarcze. W oddziale pana Marka
na 447 ludzi 65 miało duże pawęże. Rota
Jakuba Ciemienieckiego liczyła 265 ludzi,
246
Pawęż piechoty z XV w.: a)
widok z przodu; b) widok od
wn..trza (wg W. Denksteina,
rys. J. Wieczorek)
b den secztarcvn
wśród których 3 9 uzbrojonych było w du­
że, l
5 zaś w małe pawęże. Rejestry z tego
roku wymieniają 1 6 oddziałów liczących
2 2 8 2 zbrojnych. Pawężników odnajduje­
my w każdym, w ogólnej liczbie 4 1 6.
Zołnierze ci stawali w pierwszym szeregu
i na skrzydłach aworoboku piechoty,
chroniąc stojących za nimi strzelców.
Pawężnicy jako broni zaczepnej używali
mieczów lub szabel. Kusznicy strzelali
ponad pierwszymi szeregami, według po­
spolitego w Polsce systemu zwanego "na­
wiją" . Ochrona .pawężników nie wysta­
rczała zapewne w chwili natarcia jazdy.
Konni sięgali bowiem kopiami poza płot
ustawiony z tarcz i mogli razić strzelców,
a także przełamać ciężarem pierwsze sze­
regi i rozbić szyk zadając klęskę pie­
churom.
Dwa egzemplarze piechotnych pawęży
(pionowy występ nie jest wyraźnie wy­
odrębniony) średniej wielkości, pocho­
dzące naj prawdopodobniej ze Śląska, znaj­
dują się w Muzeum Wojska w Warszawie.
Wykonano je w trzeciej ćwierci XV wie­
ku, a. więc w czasach, gdy ziemie te
wchodziły w skład królestwa czeskiego.
Nie mogą być przeto uważane za broń
wojowników polskich.
Wielkie pawęże, zwane setzschild, set­
startsche czy taras, pojawiły się najwcześ­
niej, jak wszystko zdaje się wskazywać,
w XV-wiecznych Niemczech. Były to
tarcze wykorzystywane najczęściej podczas
oblężeń, i to zarówno przez napastników,
jak i obrońców. Ustawiano je w pozycji
zbliżonej do pionowej, umacniając od
wewnątrz podpórkami wbitymi w ziemię.
W tym celu po wewnętrznej stronie tarczy
znajdowały się specjalne zaczepy umoż­
liwiające mocowanie owych "stangen ZIl
" 80. Sposób ustawiania wiel­
kich pawęży można zrekonstruować na
podstawie egzemplarza z Musee de
l' Armee w Paryżu, który zachował się
wraz z zaczepami do podpórek. Jak moż­
na sądzić, niektóre tarcze były tak duże,
że mogły chronić dwóch wojowników.
Największa ze znanych była, nie zacho­
wana do dziś, pawęż z herbem Ravens­
burga, datowana na drugą ćwierć XV
wieku. Jej wysokość wynosiła 1 9 1 centy­
metrów, szerokość 1 1 8 centymetrów,
a ciężar - 5 2 kilogramy. Miała dwa
otwory - jeden obserwacyjny, drugi zaś
strzelniczy. Zaopatrzono ją także w dwa
żelazne uchwyty do przenoszenia. Ze
względu na znaczny ciężar takie pawęże
musiały być transportowane na wozach,
a przenoszono je wyłącznie na polu bitwy.
Jak się zdaje, wielkie pawęże nie były
w Polsce tak powszechne jak w Czechach
ay w Niemczech. Być może niektóre
tarcze przechowywane w arsenałach miej ­
skich - na przykład 76 okazów w Kra­
kowie, które zinwentaryzowano w 1 427
roku - były właśnie tego typu. Wiemy
natomiast, że oddziały polskie walczyły
z piechotą zbrojną w wielkie pawęże,
choćby podczas oblężenia miasta (zamek
247
był już w rękach polskich) Malborka
w 1460 roku. Świadczy o tym obraz, dziś
zaginiony, przedstawiający odpieranie wy­
cieczki krzyżackiej wychodzącej z bramy:
jej uczestnicy chronią się właśnie za takimi
tarczami.
Ubogie są informacje o organizacji
i skali produkcji tarcz w średniowiecznej
Polsce. Zawodowi ich wytwórcy (pomija­
my tu zagadnienie wcześniejszych osad
służebnych) znani są od XIII wieku pod
nazwą clipeatores. Przekazy pisane dają
wyjątkowo niewiele danych o tych rze­
mieślnikach, w przeciwieństwie do innych
producentów broni. We Wrocławiu
w XIV wieku zrzeszeni byli wraz z siod­
larzami, rymarzami i prawdopodobnie
z malarzami w jednej organizacji cecho­
wej . W 1 40 5 roku w Krakowie starszy
cechu malarzy, Jekil, zwany był schilder.
W żadnym polskim mieście nie było
odrębnego cechu grupującego wyłącznie
producentów tarcz. Sądzić wolno, że gru­
powali się oni w cechach związanych
z " kunsztami artystycznymi " , a zwłaszcza
w cechu malarzy.
Niewiele, niestety, wiemy o bojowej
roli tego oręża w XIV i XV wieku.
Tarcze jeździeckie, zwłaszcza do początku
XV stulecia, a więc w epoce wielkich
zmagań z Krzyżakami, były ważnym skła­
dnikiem uzbrojenia ochronnego. Wszyst­
ko zdaje się wskazywać, że jako broń
piechoty tarcze odgrywały ważną rolę do
końca XV wieku, a nawet w pierwszym
dziesięcioleciu XVI wieku. Upadek ich
znaczenia nadszedł w momencie szerokie­
go wkroczenia na pola bitew ręcznej broni
palnej, przed którą nie zapewniały już
należytej osłony.
110 v. Denkstein, PaIJeu leskeho tyPIl III, "Sbomik
Narodruho Muzea w Praze ", 196 5 , $v. XIX, l-S ,
s. 140.
 Podsumowując to, co dotychczas po­
wiedziano o odrębnych elementach uzbro­
jenia ochronnego w Polsce, dochodzimy
do wniosku, że ich ewolucja przebiega
zgodnie z procesami zachodzącymi w całej
ówczesnej łacińskiej Europie - z wyjąt­
kiem nie mającego jednak ogólnokrajo­
wego znaczenia epizodu mazowieckiego,
przeciągającego się na początek omawia­
nego w tym rozdziale okresu. Komplety
uzbroj enia ochronnego noszone przez
wojowników polskich nie odbiegają od
używanych ówcześnie w Europie Zachod­
niej i Środkowej.
Do roku 13 5 0 przeważały naj prawdo­
podobniej zbroje kolcze, choć pewną rolę
odgrywały pancerze zbrojnikowe uzupeł­
niane prymitywnymi jeszcze płytowymi
ochronami nóg. Głowę wojownika chro­
nił stożkowaty hełm otwarty z nosalem
lub bez, kapalin oraz wychodzący już
z użycia hełm garnczkowy. Lata do około
1 3 70 to okres, w którym kolczuga uzupeł­
niana jest płatami i płytowymi ochronami
kończyn. Na głowie noszono kapalin,
szłom bądź wczesną przyłbicę, a w dłoni
tarczę. Około 1 3 70 roku pojawia się
w Polsce płytowy kirys kryty nakładany
na kolczugę. Kończyny osłaniano pełnymi
ochronami z blachy, a głowę kapalinem,
szłomem lub przyłbicą, także z zasłoną
psi pysk " . W użyciu nadal są płaty,
"
ważną rolę odgrywa także tarcza. Po 1420
roku rozpoczyna się epoka zbroi białej .
Trwa ona d o końca XV wieku. Panowała
wówczas znaczna rozmaitość kirysów,
a także płytowych naręczaków i ochron
nóg. Hełmy także były zróżnicowane,
a oprócz typów starszych znaczną popu­
larność zdobywa salada. Tarcza jeździecka
traci na znaczeniu, wzrasta natomiast rola
tarczy piechoty. Około 1475 roku pojawia
się zbroja gotycka uzupełniona z reguły
saladą·
248
Owe etapy rozwoju polskiego uzbroje­
nia ochronnego są, co zrozumiałe, przed­
stawione nieco schematycznie. Codzienna
praktyka była niekiedy odmienna, gdyż
trudno sądzić, aby starsze, ale wciąż jesz­
cze pełnowartościowe hełmy czy zbroje
odkładano do lamusa i natychmiast prze­
zbrajano się w naj świeższe modele uzbro­
jenia. Ta naj nowsza, a przeto i naj droższa
broń dostępna była j edynie rycerstwu
należącemu do górnych warstw społecz­
nych. Źródła niedwuznacznie świadczą,
że na polach bitew pojawiał się oręż
różny formalnie i technologicznie, w tym
także starszy - tradycyjny.
Na zakończenie należy raz jeszcze pod­
kreślić związek polskiego uzbrojenia
ochronnego z kręgiem zachodnioeuropej­
skim, w którym dominowały zbroje kon­
struowane według italskich i południowo­
niemieckich wzorów. Trzeba dodać, że
standardem wykonania zbroje produko­
wane w Polsce nie odbiegały od wyrobów
przodujących ośrodków płatnerskich. Wo­
lno sądzić, że zapotrzebowanie na uzbro­
jenie ochronne pokrywano w ogromnej
większości produkcją krajową, a niewielki
import obejmował zapewne najnowsze
i najmodniejsze okazy najwyższej j akości,
przeznaczone dla przedstawicieli szczytów
hierarchii feudalnej.
Odrębnego omówienia wymaga uzbro­
jenie turniejowe i ceremonialne. O uzbro­
jeniu turniejowym, tak przecież charak­
terystycznym elemencie zachodnioeuropej­
skiej kultury rycerskiej i dworskiej, na
obszarze ziem polskich nie mamy niemal
żadnych informacji.
Jedyna konkretna wzmianka wspomi­
nająca "arma hastilmJij alias kolcze sbroil ' 81
mówi o zbroi używanej w gonitwie do
pierścienia, czyli kółka- kolca " . Rycerze
"
polscy brali jednak udział, zwłaszcza
w XV stuleciu, w turniejach na dworach
królewskich i książęcych wielu krajów król polski w paradnym ekwipunku. Wy­
Europy. Mówią o tym źródła pisane oraz stępuje konno, w turniejowym hełmie ze
pośrednio role " heraldyczne z umiesz­ specjalną zasłoną z prętów metalowych,
"
czonymi w nich herbami. Role " owe uwieńczonym złotą koroną, z purpuro­
"
służyły rozpoznawaniu i wyjaśnianiu her­ wymi labrami i klejnotem w postaci uko­
bów rycerstwa wstępującego w szranki. ronowanego srebrnego orła zrywającego
Pojawienie się w nich, choćby w Herbarzu się do lotu. Władca dzierży turniejowy
Złotego Runa, znaków polskich dowodzi, miecz o specjalnie formowanej głowni
że ich właściciele dali się poznać nie tylko z tępymi krawędziami. Zbroja królewska
na wojnach, lecz także na turniejach. Ale okryta jest purpurową szatą, a kon takie­
jaką bronią walczyli - nie potrafimy goż koloru kropierzem. Na szacie i kro­
z pewnością powiedzieć. Wolno przypusz­ pierzu znajdują się orły identyczne jak na
czać, że używali hełmu wielkiego" oraz klejnocie. Purpurowa barwa szat i kropie­
"
tarcz ze znakami herbowymi. rza używana była także przez otoczenie
Równie niewiele informacji mamy królewskie. Janko z Czarnkowa opisuje,
o uzbrojeniu ceremonialnym noszonym że rycerze towarzyszący trumnie Kazi­
na naszych ziemiach. Dane źródłowe do­ mierza Wielkiego występowali "armati in
tyczą niemal wyłącznie władców, a zasób dextrariis pannis purpureis coopertis" 82.
wiadomości uzyskanych z ikonografii
ograniczony jest zwyczajem przedstawia­
nia ich raczej z atrybutami monarchów 3. Oporządzenie indywidualne
niźli rycerzy.
Oryginalne zabytki są nader nieliczne. W późnym średniowieczu można już
Należy wspomnieć o przyłbicy Kazimierza mówić o rycerskich elementach stroju,
Wielkiego znalezionej wraz z koroną. które odbiegają od ubioru cywilnego, co
Hełm jest wprawdzie egzemplarzem bo­ w części spowodowane jest koniecznością
jowym, lecz nałożenie nań korony czyniło dostosowania go do udoskonalającego się
zeń okaz ceremonialny. W grobowcu tego uzbrojenia. Strój cywilny był zróżnicowa­
władcy znaleziono poza regaliami trumien­ ny także w związku z przynależnością
nymi, parę ostróg ze złoconej miedzi, stanową i stopniem zamożności jego właś­
o niewątpliwie paradnym przeznaczeniu. ciciela.
Mają one silnie wygięty kabłąk i duży Na początku omawianego tu okresu
gwiaździsty bodziec o 24 promieniach. noszono jeszcze tuniki, na które zakła­
Do rzędu ceremonialnych zaliczyć należy dano płaty lub, jak na Mazowszu, pan­
strzemiona i ostrogi Kazimierza Jagiel­ cerze lamelkowe. Można także sądzić
lończyka, a także niektóre efektowne - na podstawie ikonografii - że od
i drogie elementy rzędu końskiego Włady­ drugiej połowy XIV wieku przyjmuje
sława JagieHy, znane tylko z krótkich się zwyczaj noszenia na kirysach obci­
opisów. słych kaftanów-Iendnerów wy konanych
Uroczysty strój króla polskiego (fot. z tkaniny lub skóry, o niejednokrotnie
kol. 24) przedstawiony jest w Herbarzu dekoracyjnym lub nawet heraldycznym
Złotego Runa (1434-143 5). Nie jest to
wizerunek konkretnego władcy, lecz 81 SPPP, t. II, nr 2700.
przedstawienie, jak powinien wyglądać 82 Joannis de C!{arnkow Chronieon ... , s. 646.
249
charakterze (niekiedy trudno rozstrzyg­
nąć, czy jest to kaftan, czy pokrycie zbroi
na stałe z nią złączone). Należy także
wspomnieć, że w okresie rozpowszech­
nienia się zbroi białej noszono niekiedy
długie płaszcze w rodzaju peleryny, a na
kirysach - ozdobne jaki, zwane po nie­
miecku wopenrok. Ważnym elementem
stroju był pas, który wraz z mieczem
i ostrogami stał się symbolem stanu rycers­
kiego. W naszych źródłach mamy sporo
informacji o pasach. Okazy rycerskie były
niekiedy bardzo efektowne, sporządzane
Ostrogi z XV w. (wg S. Kołodziejskiego, rys.
J. Wieczorek)
250
z użyciem metali kolorowych i szlachet­
nych. Ceny takich pasów sięgały kilku­
dziesięciu grzywien. Ikonografia zaświad­
cza, że noszono je nisko na biodrach.
Późnośredniowieczne wyposażenie jeź­
dzieckie pod względem rodzaju skład­
ników nie różniło się od omówionego
w rozdziale poprzednim, choć niekiedy
konstrukcja ich była odmienna. Wiąże się
to w sposób oczywisty z ewolucją uzbro­
jenia zaczepnego i ochronnego oraz spo­
sobów użycia go w boju. Rozpowszech­
nienie się kopii spowodowało, na przy­
kład, konieczność skonstruowania odpo­
wiedniego siodła, co z kolei wpłynęło na
sposób dosiadu, a więc na rodzaj i typ
strzemion czy ostróg.
Ostrogi odgrywały w ekwipunku jeź­
dzieckim rolę bardzo ważną, gdyż obok
wodzy służyły do powodowania wierz­
chowcem. Okazy późnośredniowieczne to
bez wyjątku egzemplarze z gwiaździstym
bodźcem. Wraz ze zmianą dosiadu -
wyprostowaniem przez jeźdźca nóg i lek­
kim odchyleniem ich na boki - zaszła
konieczność wydłużenia bodźca oraz po­
większenia gwiazdki. Zachowane w ory­
ginale ostrogi z tego okresu można po­
dzielić na dwie grupy. Okazy z XIV
wieku mają z reguły lekko wygięty kabłąk
i niezbyt długi, rozwidlony bodziec dla
osadzenia kilkupromiennej gwiazdki.
Przez zaczepy ostróg przewlekano rzemy­
ki zapinane na klamerki i sprzączki. Eg­
zemplarze młodsze, datowane na XV
wiek, charakteryzowały się miseczkowa­
tym zapiętkiem i bardzo długim prostym
bodźcem, zakończonym gwiazdką o 5-6
wydatnych promieniach. D o tego typu
należą ostrogi łączone z osobą Kazimierza
Jagiellończyka z napisem " pomny na mye
ma myla wyerna pany " (" pomnij o mnie
moja miła wierna pani " ) oraz monogra­
mem kształtu litery " k " .
Ostrogi produkowali ostrożnicy (ca/­
carislae) zrzeszeni najczęściej w cechu
ślusarzy. Produkowali oni także okazy
paradne zdobione kolorowymi metalami,
takie jak przeznaczone dla Władysława
Jagiełły egzemplarze "noNi modl' posreb­
rzone następnie przez złotnika 83. Sztuka
mistrzowska ostrożnika z podkrakows­
kiego Kazimierza musiała spełnić wymóg,
że sporządzi on " strogi z 2 refami i zapię­
ciem zasuwanym i zamieczowanym " 84.
Źródła pisane wymieniają kategorie
ostróg, których nie potrafimy określić. Są
to egzemplarze " młodzieżowe " , " zwykłe " ,
" "
" rycerskie i " kapłańskie .
Elementy uzdy są dość licznie reprezen­
towane w naszych źródłach. W drugiej
fazie średniowiecza nie obserwujemy od­
miennych niźli starsze rozwiązań kon­
strukcyjnych.
Wędzidła późnośredniowieczne nie od­
biegają w zasadzie od form znanych
z wczesnego średniowiecza. Są to okazy
o dwuczęściowym międzyzębiu z rozmai­
tego kształtu pobocznicami (krępulcami)
- kółkami, prostokątami z wyraźnie
wyodrębnionymi wąsami czy owalnymi
płytkami. Pobocznice mają często podwój­
ne lub potrójne otwory do zamocowania
wodzy. Wymiary wędzideł odpowiadają
- według norm dzisiejszych - koniom
ras hodowanych obecnie w Polsce. Cieka­
we, że w materiałach archeologicznych
brak zupełnie munsztuków, choć ukazuje
je ikonografia.
Wędzidła wykonywali wędzidlarze (pan­
gracerones), a rzemienie ogłowia - ryma­
rze. Można sądzić, że wśród cechu ryma­
rzy wyodrębnili się w niektórych ośrod­
kach uździebnicy (w 1 395 roku jrenifex
krakowski sporządził dla dworu królew­
skiego osiem uzd). O kształcie ogłowia
i wodzy informuje ikonografia świadcząca,
że częstokroć zaopatrzone były w ozdobne
25 1
rozdzielacze rzemieni. Skórzane elemen­
ty ogłowia nabijano także dekoracyj ­
nymi guzami. Mówi o tym statut ryma­
rzy krakowskich ze schyłku XV wieku,
nakazujący kandydatowi na mistrza wy­
konanie dwu uzd, z których " jedna
mosiądzem potykana, druga białymi pu­
klamy potykana z trybowanymi puk­
lamy, a każda ma mieć trzy wodze też
potykane " 85. Źródła pisane wspominają
też ,JrenNm mi/ilare paroNIII" 86. O wy­
glądzie tej uzdy nie mamy żadnych in­
formacji.
W owym czasie na ziemiach polskich
używano dwóch typów siodeł - zachod­
niego (rycerskiego) i wschodniego. Okazy
rycerskie konstruowano z myślą o ułat­
wieniu jeźdźcowi okrytemu zbroją walki
bronią drzewcową. Te raczej nie nadawały
się do podróży. Podstawę takiego siodła
stanowiły dwie łukowate ławki ustawione
poprzecznie do grzbietu końskiego. Wy­
soki łęk przedni, często obity blachą
żelazną, mosiężną lub miedzianą, chronił
podbrzusze jeźdźca, a wyprofilowany łęk
tylny tworzył oparcie, zwłaszcza podczas
pchnięcia kopią. Rycerz siedział głęboko,
z nogami wyprostowanymi i wspartymi
na strzemionach zawieszonych na długich
puśliskach. Szczegóły dosiadu zmieniały
się w zależności od ewolucji zbroi i broni
zaczepnej. Siodło wschodnie miało ławki
ustawione równolegle do grzbietu koń­
skiego, było mniejsze, płytsze i lżejsze.
83 J. Danka, A. Nowakowski, OJobiJle arJef/aly... ,
s. 29,
84 F. Kiryk, Cuhowe rzemioJlo melalowe. ZaryJ
dziejów do In' roh, Warszawa 1972, s. 289.
85 Prawa, pruwi"je i Jlall/la mwla Krakowa
(IJ01-Qn), red. F. Piekosińslci, w: "Acta Historica
res gestae Poloniae illustrantia ab anno I j 07 usque
ad annum 1 79 j " , Kraków 1 88 j , t. VIII, cz. I, nr 393.
86 IViq,a Jk4rbowa ja#lIr{a II lerit,ia mazowu&l:iego
Z Ial lłłl-lł'O, KHKM , 1 9j9, R. VII, nr 3, nr 394·

Podstawą informacji o siodłach uży­
wanych w Polsce w okresie późnego
średniowiecza jest ikonografia i źródła
pisane, gdyż autentyczne okazy nie do­
trwały do dziś.
Wyrobem tych elementów rzędu za­
jmowali się siodlarze (sellatores, sellifices),
a niekiedy rymarze. Wytwórcy siodeł
znajdowali się w licznych miastach Króles­
twa Polskiego, a w latach 1 3 5 0- 1 4 5 0
działało c o najmniej 102 siodlarzy. Świad­
czy to o znacznym zapotrzebowaniu na
ich wyroby. Rymarze produkowali raczej
egzemplarze zwykłe - podróżne i za­
przęgowe.
O zróżnicowaniu siodeł świadczą ceny,
których rozpiętość jest ogromna, gdyż
w XIV-XV wieku sięgała od trzech i pół
do 1 9 2 groszy, przy czym siodło bojowe
kosztowało średnio 20 groszy. Ceny naj­
wyższe płacono za egzemplarze szczegól­
nie efektowne, wykonywane między in-
252
Rząd koński z początku XV w.
(wg E. Wagnera, Z. Drob­
nej i ]. Durdika, rys. ]. Wie-
czorek)
nymi dla władców - Władysława Jagiełły
czy Kazimierza Jagiellończyka. Różnica
cen mogła wynikać stąd, że niektóre siodła
kupowano " cum omnibus attineciis" .
Wzmianki o siodłach bojowych, zwanych
"se/Ja pro milite" , występują w źródłach
pisanych co najmniej od schyłku XIV
wieku. Wyraźnie je wydzielano spomiędzy
innych, o czym świadczy statut rymarzy
i siodlarzy z 1 5 04 roku, wymieniający
cztery rodzaje siodeł: " unum sellam mili­
tarem cum capite alias heubowane, aliam jerreo
circum jabricata, terciam cum cussinis alias
kussathe/ et quartam communens" 87.
O tym, że istniały siodła przeznaczone
dla lżej zbrojnych, zaświadcza ikonografia.
Ona też ukazuje egzemplarze podróżne
- mniejsze i bez wysokich łęków.
Ważnymi elementami rzędu były także
popręgi (" cinguJa dicte poprangy"), podpier­
sienia i podogonia, wykonywane w war­
sztatach rymarskich i paśniczych. Popręg
jest niezbędnym elementem osiodłania,
natomiast nie zawsze używano jednocześ­
nie dwóch pozostałych elementów, o czym
zaświadcza ikonografia. Tam też znaj­
dujemy dowody, że podpiersienia i pod­
ogonia nabijano niejednokrotnie ozdob­
nymi guzami. O szczególnie efektownych
egzemplarzach należących do Władysława
Jagiełły mówi wzmianka, że mistrzowi
Andrzejowi wypłacono siedem wiardun­
ków "pro paracione attinenciarum ad sellam
dni Regis de argento deauratum" 88.
Strzemiona występują w naszym mate­
riale dość licznie. Oprócz ikonografii
i wzmianek pisanych mamy także do
dyspozycji oryginalne zabytki 89. Różnią
się od wczesnośredniowiecznych wyraźnie
wykształconą stopką i brakiem wyodręb­
nionej zawieszki. Kabłąk ma przekrój
trójkątny lub owalny, stopka najczęściej
jest prostokątna lub owalna, zaopatrzona
niekiedy w żeberko na zewnętrznej stro­
nie. Służyło ono do wzmocnienia kon­
strukcji. Szczególnie ozdobne są strze­
miona należące do Kazimierza Jagielloń­
czyka. Wykonane z cyzelowanej stali, mają
stopki asymetrycznie wybrzuszone, a na
wypukłych ażurowych płytkach zawieszek
znajduje się motyw gotyckiej litery " a" .
Źródła ikonograficzne ukazują strze­
miona dość schematycznie, ale można
stwierdzić, że są to okazy duże, o trój kąt­
nym kabłąku.
Strzemiona wykonywano w warsztatach
ślusarskich, a rozpiętość cen za nie płaco­
nych dowodzi znacznego zróżnicowania
poszczególnych egzemplarzy. Zwykłe ko­
sztowały w drugiej połowie XIV wieku
2-3 grosze, a wykonane z pozłoconego
srebra - kilka grzywien, skoro aż trzy
grzywny zapłacono tylko za ich reperację.
Strzemiona zawieszano na rzemiennych
puśliskach, których długość można było
regulować sprzączkami. Zwano je cinguJae
253
ad streppas. Wzmianka z 1 3 94 roku świad­
czy, że kosztowały stosunkowo drogo,
bo siedem groszy.
Ostatni już element rzędu - czaprak
albo potnik, wykonany ze skóry, filcu lub
grubej tkaniny, zakładano pod siodło dla
ochrony grzbietu konia. Źródła pisane
wspominają o czaprakach ("podclatfy ad
se/las" ) w cenie 3-4 groszy, ale nic bliż­
szego o nich nie mówią 90. Wyobrażenia
ikonograficzne dowodzą, że czapraki mia­
ły rozmaite kształty i rozmiary. Były
różnobarwne, zdobne wypustkami, wy­
cięciami czy aplikacjami.
Kropierz, czyli ozdobna kapa okrywa­
jąca całego konia wraz z głową, nie
stanowi integralnej części osiodłania. Pier­
wotnie miał znaczenie praktyczne, lecz
w interesującym nas okresie był raczej
sprzętem turniejowym i paradnym (ruma­
ki okryte purpurą uczestniczą w orszakach
pogrzebowych Kazimierza Wielkiego
i Władysława Jagiełły). Odnaleźliśmy tyl­
ko jedną wzmiankę o bojowym użyciu
kropierza: opis starcia Dobiesława Oleś­
nickiego z Ulrykiem von Jungingenem
pod Grunwaldem, podczas którego, jak
pisze Długosz, Krzyżak zranił konia prze­
ciwnika "per tecturam quam kropyerz vocita­
mus" 91 .
Zbroję końską - ladry - spotykamy
w naszych źródłach nader rzadko. Jedyną
informacją o ewentualnym używaniu lad­
rów przed pierwszą połową XV wieku
87 Z. Żygulski jun., Ze studiów nad dawni/. sztN/eq
siodlars/eq, Rozprawy i Sprawozdania Muzeum Na­
rodowego w Krakowie, 1 9 l 9, t. V, s. 46.
88 Rachtmki dworN króla Wfat!yslawa Jagieł& i królowej
Jadwigi Z lat lJ88 do 1420, red. F. Piekosiński,
Kraków 1 896, s. 48.
89 W. Świętoslawski, Strze",iona średniowieczne
Z zie", Polski, Łódź 1990.
90 RachNnki dworN. . . , s. 177, 1 97.
91 ]. Długosz, Opera o",nia, t. III, s. 19.
jest wzmianka z procesu w Krakowie do prac ziemnych. Na wozach transpor­ Dokumenty często uściślają sposób re­
towano także, szczególnie do połowy XV
z 1 4 1 5 roku o " mysnensem sproya slIper alizacji owych świadczeń. Otóż w 1442
eqllo" 92. Również w latach późniejszychwieku, działa i sprzęt oblężniczy. Or­ roku mieszkańcy Kurowa winni byli do­
zbroja końska nie była w Polsce po­ ganizacja taborów, zwłaszcza gdy pod­ starczyć "Cllrrllm cllm ql/(JtllOr eqllis et omniblls
stawę sił zbrojnych stanowiło pospolite necessariis victl/(J/iblls, IItpllta ze S:ljJYZ4"
94.
wszechna. Rejestry popisowe kopijniczych
rot zaciężnych mówią o niej z rzadka. ruszenie, była dwojaka. Tworzyły je wozy Jeszcze bardziej szczegółowo określone
W rocie Rokosowskiego (147 1 rok) na 9 5mobilizowane lub wystawiane przez pań­ są obowiązki Gniezna: " Cllrrlls lInlIs. eqlli
koni tylko jeden okryty był ladrami. stwo na równi z należącymi do przyby­ 4, auriga Gregorills cllm jramea, pedites 2.
W latach późniejszych w składzie od­ wających z własnym transportem posia­ primus Mathias Borkowski cllm g/adio et
daczy nadań ziemskich. W okresie póź­
działów jazdy zbroja ta pojawia się częś­ lancea, secllndlls Mathias cllm g/adio et bom­
nego średniowiecza obowiązek dostarcza­
ciej, niekiedy na koniach strzelczych: "eqll­ barda. Circa hllnc cllrrllm: jossorillm, ligo,
liS gniady, parvlls in /ader. .. sagittarius" 93 .
nia wozów na wyprawę (expeditio genera/is) secNres, cathena et tribll/a" 95 . Dalej źródło
Bywa też redukowana jedynie do naczółka obej mował już tylko miasta, głównie kró­ mówi o rodzajach i ilości jadła, w które
(1498 rok). lewskie z prawami magdeburskimi. Owe należało zaopatrzyć wóz. Przekaz ten,
wozy wojenne (CIlrrUS bellicI), zwane inaczej choć dość późny (1 5 40-1 5 30), dobrze
skarbnymi, wystawiały na początku XVI ilustruje rodzaj i zakres obowiązku.
4. Sprzęt taborowy, obozowy wieku co najmniej 2 3 2 miasta, przy czym Owe wozy, podobnie jak wozy prywat­
i przeprawowy większość mobilizowała jeden wóz cztero­ ne, to najpewniej zwykłe pojazdy trans­
konny z dwoma pieszymi, kilkanaście portowe. W wiekach XIII-XIV znane
Istotną częścią średniowiecznej armii miast dostarczało dwa wozy, a nieliczne były wozy różnej wielkości: dwu- lub
były tabory. Składały się głównie z wo­ wystawiały trzeci - dwukonny, zwany czterokołowe, zaprzęgane w jedną lub
zów, na których znajdował się sprzęt " picznym" , a służący do przewozu żyw­ dwie pary koni. Dwukółki były szczegól­
obozowy, żywność, uzbrojenie, narzędzia ności i paszy. nie przydatne na drogach o większym
spadku, a także o ostrych zakrętach. Wozy
Wóz taborowy z ok. 1410 r. (wg E. Wagnera, Z. Drobnej i J. Durdika, rys. J. Wieczorek) były łączone na sztywno, dopiero pod
koniec XV wieku pojawił się ruchomy
przodek ułatwiający manewrowanie. Wo­
zy zaopatrywano w różne koła, w zależ­
ności od przewożonego ciężaru. W końcu
XIV wieku zaczęto zakładać na nie meta­
lowe obręcze. W transporcie osobowym,
od XV wieku, skrzynia wozu zawieszana
była na łańcuchach lub pasach. Wozem
kierowano siedząc w specjalnym siodle,
zwłaszcza gdy wóz był czterokonny.
Zdolność pociągowa ówczesnych koni
transportowych wynosiła w Polsce około
400 kilogramów na jedno zwierzę, a łado­
wność średniego wozu nie przekraczała
600-650 kilogramów. Szybkość marszowa
sięgała blisko 25 kilometrów dziennie.
Niestety, informacji źródłowych o ta­
borach wojennych w Polsce, ich wielkości,
rodzajach wozów, sposobach formowania
254
i uszykowania kolumn, a także metod
wykorzystywania ich do osłony obozów,
nie mamy zupełnie. Wiemy tylko, że
w bitwie pod Chojnicami Krzyżacy zdo­
byli, wedle Długosza, "wozy całego woj­
ska, których było najmniej 4 tysiące i na
których znajdowało się wiele dobytku " 96.
Przekazy pisane nie mówią niczego o ty­
powych dla husytów wozach bojowych,
ale wskazują, że podejmowano próby (a
przynajmniej rozważano możliwość) two­
rzenia na wzór czeski ruchomej twierdzy
z wozów taborowych.
Niewiele więcej wiadomości mamy
o obozach oraz sprzęcie służącym do ich
rozbijania i zagospodarowania. Wolno
mniemać, że osłonę obozu stanowiły wozy
ustawiane jeden przy drugim, niekiedy
spięte łańcuchami, otaczające majdan jed­
nym lub kilkoma pierścieniami. Jeśli po­
zwalały na to warunki, obwarowywano
obóz dodatkowymi umocnieniami - wa­
łem i rowem (Grotniki w 143 7 roku). Do
ich wykonania służyły łopaty, kilofy, mo­
tyki i siekiery, w które zaopatrzone były
wozy taborowe. Przeszkody w postaci
wbitych przed wozami zaostrzonych i opa­
lonych pni drewnianych zastosowali Krzy­
żacy pod Świecinem koło Żarnowca ( 1 462
rok). Wolno sądzić, że analogicznie po­
stąpili Polacy w wyprawie golubskiej
w 1422 roku.
Podstawowym sprzętem mieszkalnym
w obozach były namioty: bardziej okazałe
i przestronne dla dostojników, skrom­
niejsze - dla drobniejszego rycerstwa.
92 SPPP, t. II, nr 140 1 .
93 K . Górski, Historyajazdy .. . , s . 280.
94 K. Buczek, Pllbliczne f>6slllgi transportowe i krJ1II1I­
nikaryjne w Po/m Ś1"etbtiowiecznej, KHKM, 1967, R.
XV, nr 2, s. 293.
95 Tamże, s. 204, przyp. 236.
96 J. Długosz, Opera o1llnia, t. III, s. 1 92.
255

0...._
. __....6. '"
Rekonstrukcja mostu na łodziach z 1410 r. (wg T. M. Nowaka, rys. J . Wieczorek)
Pospólstwo - ciurowie, słudzy, a zapew­
ne także piechurzy - chronili się w sza­
łasach. Nieodzownym elementem obozu
były także ogniska, na których gotowano
strawę, suszono odzież i grzano się przy
nich podczas chłodów.
Znaczenie sprzętu przeprawowego
w działaniach wojennych prowadzonych
w późnym średniowieczu wzrosło w po­
równaniu z okresem wcześniejszym. Wią­
że się to niewątpliwie z coraz powszech­
niejszym użyciem artylerii. Dobrze wy­
szkolona piechota i jazda mogła przeby­
wać przeszkody wodne w bród, a niekiedy
wpław. Działa i towarzyszące im wozy
z amunicją i prochem wymagały z reguły
przeprawy mostowej lub promowej. Obe­
cność mostów ułatwiała także szybkie
przerzucanie wojsk. Budowano je zresztą
głównie na potrzeby komunikacyjne. Na
Śląsku do końca XIV wieku było ich co
najmniej 39, z czego dziesięć na Odrze.
Przepraw promowych zarejestrowano od­
powiednio I I i 9.
Wybitnym osiągnięciem techniki był
most pływający na łodziach, którym po­
służono się przeprawiając armię polską
pod Czerwińskiem w 1 4 1 0 roku. Infor­
macje o nim podaje Długosz oraz Kronika
konfliktu. Autor tej ostatniej pisze, że był
to most o zadziwiającej konstrukcji ("stru-
256
ctura mirabilis" ) 97 . Budowę elementów
składowych zaplanowano i rozpoczęto na
pół roku przed wyprawą, co jest terminem
nader krótkim. Był to most o niespotyka­
nej dotychczas w Polsce budowie
quam alias visum et navibus") 98. Sporządzał
go mistrz Jarosław, a nadzorował Dob­
rogost, starosta radomski. Elementy wy­
konane w Kozienicach spławiono do Czer­
wińska.
W źródłach nie ma danych pozwalają­
cych na wiarygodną rekonstrukcję tego
mostu. Według zupełnie hipotetycznych
odtworzeń dzisiejszych składał się on ze
1 68 łodzi, 5 00 belek 9-metrowych i 2 5 00
desek 3 , 5 -metrowych, na których wyko­
nanie zużyto ponad 5 00 m3 drewna 99.
Długosz pisze, że pod Czerwińskiem most
ustawiano pół dnia; jeśli to prawda (za
przyjęciem wiarygodności przekazu może
przemawiać podana przezeń informacja,
że pod Przypustem we wrześniu 14 I o
roku tę samą konstrukcję montowano aż
pięć dni, zresztą na skutek niezbadanego
"
zrządzenia losu "), dowodzi to ogromnej
maestrii cieśli i znakomitej organizacji
pracy. Tak szybkie tempo możliwe było
dzięki spławieniu elementów mostu, przez
co materiał znajdował się od razu na
wodzie. Wolno przyjąć, że łodzie wraz
z belkami i deskami podpływały do ozna-
czonych punktów liny rozciągniętej przez
rzekę i rzucały kotwice. Następnie wiąza­
no je linami i przerzucano pomiędzy nimi
belki, na których układano z desek droż­
nię, mocując ją gwoździami i czopami
drewnianymi.
Interesująca była także organizacja prze­
prawy. Ustalono ścisły porządek wkra­
czania na most oraz ustanowiono oddział
regulacji ruchu. Podejście ograniczone
było kozłami ( kobylenie " ), aby zapobiec
"
tłokowi. Przeprawa odbyła się w najwięk­
szym porządku, bez uszkodzenia mostu,
i trwała trzy dni. Następnie konstrukcję
rozebrano i spławiono do Płocka, a potem
do Przypustu. Ustawiono ją znowu pod­
czas powrotu oddziałów polskich z Prus.
Informacje o pontonowych mostach .
("nun­
pojawiają się w latach późniejszych częś­
ciej . Wiemy, że korzystano z nich w 1 4 1 4
roku podczas przeprawy pod Zakroczy­
miem, a także w 1 4 5 4 roku pod Nieszawą,
gdzie wybudowano zapewne dwa mosty,
gdyż jak pisze Długosz, oddziały sfor­
sowały Wisłę "per pontes in navibus sitl/iZ­
tas" 100.
Do przepraw służyły także promy, jed­
nak o korzystaniu z nich podczas działań
wojennych źródła nie mówią. W 1 420
roku na Wiśle pod Niepołomicami Włady­
sław Jagiełło wraz z dworem korzystał
z promu zbudowanego z belek spiętych
żelaznymi klamrami i kierowanego wios­
łami. Dunajec pod Melsztynem w XVI
wieku przekraczano na czterech złączo­
nych ze sobą łodziach, na których, by
załadować wóz, układano pomost z belek.
s. Sprzęt i technika oblężnicza
Podczas walk o stałe punkty oporu
posługiwano się całym arsenałem metod
i środków mających za zadanie ułatwienie
17- Polaka technika wojskowa 257
- z jednej strony - obrony załodze,
z drugiej zaś - ataku oblegającym. Pod­
stawowym sprzętem używanym przez obie
strony były machiny wojenne. W okresie
przedogniowym stanowiły je zarówno
machiny miotające, służące do rażenia siły
żywej oraz niszczenia fortyfikacji, jak
i przyrządy oblężnicze, które podprowa­
dzano pod oblężony obiekt w celu sfor­
sowania jego umocnień. Nie różniły się
one w zasadniczy sposób od machin
stosowanych w okresie wczesnośrednio­
wiecznym, toteż w tym miej scu poprze­
staniemy jedynie na przypomnieniu ich
konstrukcji i zasad działania. Broń miota­
jąca, ze względu na źródło energii wy­
rzucającej pocisk, dzieli się na dwa zasad­
nicze rodzaje. Pierwszy stanowią machiny
działające wskutek rozprężania się, elas­
tycznego materiału, w którym energia
powstaje dzięki jego skręceniu, zgięciu
lub ściśnieniu. Reprezentują je katapulty
i różnej wielkości kusze wałowe, zaopa­
trzone w kołowroty ułatwiające naciąganie
cięciwy. Balista, czyli wielki łuk wzmoc­
niony w łożu, miotała pociski kamienne
o ciężarze do 1 00 kilogramów, a nadto
strzały i okute belki na odległość do 2 5 0
metrów. Olbrzymich rozmiarów kusze,
wyposażone w ciężką podstawę lub pod­
wozie na kołach, wyrzucały okrągłe kule
kamienne i metalowe oraz duże bełty
z żelaznymi grotami, a ich donośność
dochodziła do 900 metrów. Drugi rodzaj
machin wykorzystywał energię nagroma­
dzoną przez uniesienie przed strzałem
ramienia z przeciwwagą w górę. Istotą
ich konstrukcji i działania była dźwignia
97 Crollica conj/ictl/.f . . . , s. 2 3 .
98 J. Długosz, 0/Mra o1llllia, t . III, s . 5 9 3 .
99 T. M. Nowak, Polska techllika wojenna . . . , s.
1 5 4-1 5 6.
100 J. Długosz, O/Mra o1llllia, t. IV, s. 1 70.

Obl�oie grodu. Miniatura z utopiiII RmJ�J.,illg"llt.UgD (fot. J. Frcnkeł)
dwustronna zaopatrzona w przeciwwagę
umieszczoną na krótszym ramieniu
i uchwyt w kształcie łyżki lub procy na
dłuższym ramieniu 101,
W relacjach źródeł pisanych dotyczą­
cych walk oblężniczych niejednokrotnie
wspomina się o użyciu machin wojennych,
lecz brak w nich opisów szczegółów
konstrukcyjnych, CO częstO powoduje trud­
ności nawet z określeniem ieh rodzaju.
Materiał źródłowy w tej kwestii jest zresz­
� bardzo ubogi i odznacza się powierz­
chownością i schematyzmem ujęcia. Po­
dobnie rzecz się ma z ikonografią, gdyż
pomijając rysunki w Ksi«ach hel11lańJki,h
walk oblężniczych podkreślają w wielu
miejscach na łamach swoich kronik zarów­
no Jan z Czarnkowa, jak i Jm Długosz.
W 1390 roku Władysław Jagiełło wysłał
wielkorządcy litewskiemu Janowi z Oleś­
nicy do Wilna machiny niezbędne do
obrony zamku ("machinas... in dtjtnsionem. ..
,aslr""), a ciągnąc pod Grunwald prze­
prawił się pod Czerwmskiem ,,(11m pixiJi­
bllS, machinamenlis (tltrisqm btl!icoris in­
slrlll1ltnlil', a zatem z artylerią ogniową,
machinami i różnym sprzętem wojen­
nym 103. W zapisach tych b�k jednakże
określenia stosowanych urządzeń. Nieco
dokładniejsze informacje znajdujemy
chinis tl /igfMis IOrl1ltnlis" , z których pomoq
szturmowano obwarowania Nowogrodu
w 1418 roku, trzy lata później u-ś wojska
polskie posługiwały się machiną zwaną
"Prok" do u-rzucania między nnymi
i się tyczy obrońców - uzupełniali oni
padliną obleganego Łucka. Użyta przez
naszego dziejopisa nazwa jest zbliżona do
znanego ze źródeł ruskich poroka, zbu­
dowanego na zasadzie dźwigni i działają­
cego dzięki przeciwwadze lOS.
Do przyrządów oblężniczych zalicZ2
się wicie, dzięki którym niwelowano róż­
nieę wysokości, na jakiej walczyły obie
strony, a także szopy, osłaniające atakują­
cych przed gradem pocisków miotanych
z góry przez obrońców. Odgrywały one
w walce dużą rolę. Konstruowano je
z drewnianych bali i zaopatrzone były
w pomosty dla wojowników. Przed poża­
rem chroniły je namoczone skóry lub
inny materuł. Do kruszenia umocnień
i wyłamywania bram służyły tarany, nie­
jednokrotnie w postaci zwyklej belki drew­
nianej zaopatrzonej z przodu w metalowe
okucie.
Machlny wojenne wykonywali wyspe­
cjalizowani w tej materii konstruktorzy.
Niektóre mniej skomplikowme urządze­
nia stawiano pod ich nadzorem pod ob­
warowaniami atakowmego obiektu, na­
tomiast te wymagające czasu oraz precyzji
wykonywano wcześniej i dostarczano na
pole bitwy w całości lub we fragmentach.
We wrześniu 1 3 8 4 roku podczas walk
wyprawy wojenne, w tym także specjal­
nych pod machiny wojenne, zobowiązane
były w ramach obowiązków na rzecz
państwa przede wszystkim miasta \07. Co
swoją artylerię i inny sprzęt niezbędny
w obliczu zagrożenia wojennego korzys­
tając z usług miejscowych rzemieślników
i konstruktorów. Zamknięty w Złotorii
książę Władysław Biały w 1 376 roku
polecił przygotować .. machinas et a/ia in­
slrlll1lenla" młynarzowi spod Brześcia Ku­
jawskiego 108 . Obrońcy posługiwali się
także wieżami, aczkolwiek mniejszymi,
które stanowiły pokładowe podwyższenia
wież czy murów.
Podczas walk o stale punkty oporu
bardzo częstO wykorzystywano również
podręczny sprzęt oblężniczy. Jak wynika
z relacji źródłowych. szopy zastępowano
niekiedy prowizorycznymi zasłonami z de­
sek, wiązkami wikliny lub faszyną. Pod
101 T. M. Nowak, Artykrill fDlru dl! hI';," XIV
.,ului. Probkltlllty)u, i lig" btuUm, SMHW. 1<)6).
t. IX, cz. I, S. 19'"'1); tenże. Z kitji", t,rhnih
"i"''".i F J4Fllłj P�'lft, Waf5U,wa 196,. s. 4,'4;
por. J. Werner; P,/sletl brwi. l..d: i .butli, Wroclaw
'974, s. 1>9.
102 Zob. E. Kła", Dil IlMsist« BIK/llIt",",i Ju
Mitt.Wltrs, Berlin 1941. ryc. 114.
nu J. Długou. HislDnIU PD,,",irIU libr; Xl1, t. m.
0,,"11 Mf";', t. Xli, Kraków ,876, s. 49); Cru"irll
lt»Ijlirlltl..., s. 1 )-,6.
1001 Lilu lU ru grillU i"t.r PDklW1 OrdiMflltpIl

Stanisława Samickiego z drugiej połowy
XVI wieku jako zbyt późne dla omawia­
nego tutaj okresu, tylko na miniaturze
śląskiej z drugiej połowy XN wieku
znajdujemy wyobrrienie machiny miota­
w aktach procesu polsko-krzyżackiego
z 1 3 39 roku, w których czytamy, iż
w trakcie oblęienia Brześcia Kujawskiego
w 1 3 3 1 roku Krzyżacy mieli ,,d1liJJ machinas
"
(11m qllibllJ ptrcllciebanl ad cwilaltm , czyli
wewnętrznych w Wielkopolsce wojska Crwijmmm,. rcd. L Zakl"Zewski, Poznań 18')0, t. I.
tamtejszego starosty Peregryna, a także
s. 170.
I� J. Długosz, HistDrilU.. ., I. IV. Opull �."ill, t.
wojewody poznańskiego Wincentego i ka­
XlU, Knk6w 18n. $. )6J, 416� por. T. M. Nowsk,
sztelma nakielskiego Sędziwoja, oblega­ W.tli t "!;'Ui'l. td.iwrlt ht1t1U� .. Dmmjr�/JŹII
j�ce twierdzę Bytyń Mikołaja Łodzi, po­ ptnirr.p./sJtitl',
.1I Warsza....a '911, $. )4; J. Szymczak.

jącej 102.
W statutach Kazimierza Wielkiego ay­
tamy zalecenie, aby załoga warowni spec­
jalną uwagę poświęciła machinom wojen­
dwie machiny miotające nie określonego
typu, oraz "lInIIm aliwi ilutrllmenlllm, oicllll1l
IIII1IJar, ad dtslrlllndllm mllros civilalel1l",
w którym można domyślać się tarana 104.
sługiwały się machiną będącą. własnością SfDsrHry tJobp'iI1I;' i � pJIao ., PWn .. drrsif
mieszczan poznańskich 106 . Przewieziono nt."Ui. d!titaur-tl", SMHW , 1979, lo XXll, s. 1 6-S].
lO. jlltl1lfUI J" Ct.mu"., CIIn"ittm..., L....ów ,871.
j� u-tem na oclległosć około 30 kiłomet·
t. 11, s. 71 1-716.
rów. Niekiedy wykorzystywano trmsport 107 Zob. dalej, s. z99.

nym. Znaczenie i wagę ich użycia podczas Jan Długosz oprócz dział wymienił " l1Ia· prywatny, ale do dostarczania wozów na 101 jOllJf,,;r Je Ctgnrkf.. CIIn,,;""'.... 5. 619"-660.

258 259
ich osloną zbliżano si� w bezpośrednie
sąsiedztwo atakowanego obiektu, aby na­
stępnie zarzucić nimi suchy rów lub fos�
z wodą. Ze wzgl�du na umocnienie for­
tyfikacji drewniano-ziemnych przeciwpo­
żarowym płaszczem gliny oblegający mu­
sieli przed wznieceniem ognia zniszczyć
t� wa["Stw� ochronną. Używano do tego
celu mi�dzy innymi siekier, które w 1378
roku posłużyły wojownikom księcia szcze­
cińskiego Świ�tobora do zwalenia i zrą­
bania ostrokołu otaczającego miasto
w Człopie. Aby zniwelować przewag�
wysokości, jaką dawały oblężonym for­
tyfikacje, wojska atakujące sypały sztuczne
podwyższenia, na których ustawiano ma­
chiny miotające, a później również ar­
tylerie ogniową. Służyły one ponadto jako
osłona przed pociskami rzucanymi z waro­
wni. Niekiedy spotykamy się z drążeniem
tuneli, mających ułatwić przedostanie się
do wnętrza oblężonego dzieła obronne­
go 109, do czego niez�dny był sprzęt
w postaci łopat, oskardów, taczek i podo­
bnych narzędzi, a także drewno kon­
strukcyjne do szalowania wykopów. Wor­
kami z piaskiem i drewnianymi kłodami
obrońcy tarasowali bramy oraz nadwąt­
lone ostrzałem artyleryjskim fragmenty
umocnień. Drabiny i haki do ich od­
pychania od murów obronnych zamykają
naszą listę, aczkolwiek daleko jej do wy­
czerpania całego arsenału środków pod­
r�cznych.
Poza bronią indywidualną oraz ciężką
bronią miOtającą przedogniową i palną,
którymi posługiwali się zarówno oblężeni,
jak i oblegający, obroncy miotali z góry
na nieprzyjaciela wielkie kamienie, kłody
drewna, lali na niego wrzątek i zarzucaJi
płonącymi szczapami zwłaszcza jego ma­
chiny wojenne. Były to stare i wypróbo­
wane środki obrony, aJe ze względu na
ich skuteczność nadal praktykowane. War-
260
to przypomnieć wydarzenia z marca l 3 j 2-
roku, kiedy to rycerstwo polskie i w�gier­
skie atakujące Bełz zasypane zostało pocis­
kami z �nej broni miotającej oraz
kamieniami i wielkimi drwami, a jakiś
drewniany młot ugodził króla Ludwika
Węgierskiego - jak podaje kronika dub­
nieka. Dodać trzeba, że w starciu tym
poległ krewny władcy węgierskiego, ksią­
żę Władysław 1 10. Interesujący zapis w tej
sprawie znajdujemy również w kronice
Jana z Czarnkowa pod rokiem '376.
Obciążona dwoma kamieniami krata
w bramie zamku w ZłotOru opuściła si�
gwałtownie przygniatając Fryderyka de
Wedel, ale części atakujących udało się
wedrzeć do wnętrza warowni, gdzie za­
rzucono ich lawiną kamieni ("qIIi l/lS/rllm
in/raveran/ jor/i/er /apidibllJ jal/abanlllr").
Dodać trzeba, że następnego dnia podczas
ataku na umocnienia zamku został ude­
rzony kamieniem książę szczeciński Kazi­
mierz, który w wyniku odniesionej rany
wkrótce zmarl III .
Machiny miotające i inny sprzęt oblęż­
niczy wykorzystywane były nadal w na­
stępnych wiekach, a ich zalety podniósł
jeszcze w XVII wieku znany teoretyk
sztuki artyleryjskiej Kazimierz Siemieno­
wicz. WYStępowały one obok broni palnej,
co ilustrują niektóre cytowane źródła,
a także zapis z 1437 roku, w którym
wymienia si� ,,pixiikJ eJ ",alhinas t/ ap­
paramtrt/a eJ ormo pro ikjensione laJlrorJlm",
a zatem broń palną, machiny oraz przy­
rządy i broń do obrony zamku w Bory­
sławicach 112. W 1488 roku synowie Piotra
Zajączka, kasztelana rozpierskiego, radzili
w sprawie "malhinaJ, bo",bardllJ, pixiikr',
które zostawił ich ojciec w rodzinnej
Wrzącej koło Sieradza 1Il.
Broń palna pojawiła się w Europie
w pierwszej połowie XIV wieku, a pie­
rwsza pewna informacj a o zaStosowaniu
DzWo z �Iku xv w.
_ �konstrukqa (wg S. M.
Kuc:zyńskiego, fot. J. FrenkeI)
artylerii ogniowej w Polsce w działaniach
oblężniczych pochodzi z 1 3 8 3 roku. Jan
z Czamkowa opisując wydarzenia ze sty­
cznia tegoż roku pod Pyzdrami zano­
tował, że wojska Wincentego z Kępy
oraz Bartosza z Odolanowa użyły "pixir'
z brązu strzelającej kamiennymi kula­
mi 1\04. Kolejne wzmianki o artylerii og­
niowej pochodzą z '390 roku i dotyczą
wydatków miasta Krakowa związanych
z osobą puszkarza Michała 115. W roku
następnym z polecenia króla mieszczanie
zakupili saletr� i siarkę do wyrobu pro­
chu za blisko 380 grzywien oraz sześć
"pixiikt" , które niebawem wykorzystano
podczas walk pod Olsztynem i Krze­
picami przeciwko Władysławowi Opo­
łczykowi. Ze względu na tę wojnę oraz
potrzeby kraju w zakresie broni palnej
podjęto w Krakowie jej produkcję - tak
przynajmniej wynika z rachunków miej­
skichl16• W '393 roku z kasy miejskiej
wyasygnowano na ten cel blisko
grzywien. Wiadomo również o trans­
porcie dział pod Bolesławiec, gdzie to­
czyły się kolejne walki z Władysławem
Opołczykiem. Jest rzeczą interesującą,
że badania archeologiczne prowadzone
w tej miejscowości doprowadziły do od­
krycia kul kamiennych oraz szańczyka,
z którego prowadzono ostrzał murów
10') Jan Długosz. HillmtU...• t. IV, S. jOl.
110 Zob. J. Wyrm:umski. IVIt.ill�
l WMW. Wroc­
uw 1981, S. 91.
III jlNl1l1lis tk Ct"nrł.Q.. CJJt"t"'i�1I S. 660.
...•
lU Pr"..� po/skit .. pr"leJyu Iqdo..ej XIV i XV
....h. red. A. Z. Helcel. SPPP. I. II, lU" 1700.
m K. Górski, Hillny" <IT!Jkryi•.• , S. HO.
Ilł jlNl1l1/is tU Ct"nrł.Q.. Cbro1lirlJll
S. 716; zob. T.
...•
M. Nowak, Arl.Jkri"...• S. )4-41; tenie. l d:(.iej6..
f"lI1Iiki...• S. 71-]6.
'n Informacje o po<"2lllkach anyIerii ogniowej,
jej produkcji i kosztach wylwan:ania zebrał O$latruo
J. Szymczak. Or!(11Iit"'i" jWDJllłtji.•.• w: UtInvPlli,...,
s. 186-)0); M. GoiJislti.
I lNu ,.1 _ _ S4sh '" 14'
rrud:(.itlJyb XV ". .,..!{jtj tllll'I#"(11IU P't1 milU
i !{�"lIill /8IitrJt. SMHW, 1988 (1989), l. XXXI,
S. 1-16.
..6 NII}IIMJtI luiW ; f'tUbll1f1:i .illlt" KrLlw.... .d
Sao 1"fJh lJ�O '" '400, red. F. PiekO$inski, J. Szujski.
Kraków ,878. <:2. l, S. 2)6. 140, 246. 196, 197. ,00,
JOl. )06; por.: J. Sztetyłło, R.t••",u.,. .11,,4.., """!{
!{ II!(brljtllU., w: HiJl�ri" hlllltJ ."Itri../Mj...• I. II,
S. '04.
26\
 Lufa dzala
i z ol.. 141j r. (wg
D. Goetz, rot, J. Frenkel)
i murowanego domu zamkowego 117. ćwierci XV wieku zaczyna się ona poja­
W związku z następną wyprawą na posia­ wiać w wielu innych miastach Królestwa.
dłości Władysława Opołczyka czyniono Oprócz artylerii wchodzącej w skład wy­
przygotowania także pod kątem użycia posażenia zamków i miast królewskich
artylerii. W l}9) roku zakupiono dużą dysponowali nią także wielcy feudałowie.
ilość miedzi, rok potem dostarczono pod W 1392 roku ołów "odpixitkm" sprowa­
Opole jedno duże i dwa mniejsze działa, dził biskup krakowski Piotr Wysz,
w 1 398 roku zaś mieszczanie krakowscy a w kilkadziesiąt lat później poświad­
przekazali staroście krakowskiemu dwie czona jest ob«:ność puszkarza na zamku
puszki, jedną brązową i drugą żelazną lIlI. łowickim w dobrach arcybiskupa gnieź­
W tym czasie w Krakowie działało j1,1Ż nieńskiego. Rozwój broni palnej na Ma­
kilku puszkarzy, którzy zajmowali się zowszu obserwujemy od czwartej dekady
wyrobem prochu i obsługą dział, a nieba­ XV wieku na dworach książęcych Włady­
wem znaleźli się również specjaliści sława I płockiego i jego synów: Siemowi­
w dziedzinie odlewania broni. Z Il94 ta VI oraz Władysława II 119. Dodać trze­
roku pochodzi pierwsza informacja ba, że poważny wpływ na rozwój artylerii
o broni palnej we Lwowie, a od drugiej polskiej miała broń stanów pruskich,
Działo z 1470 r. (wg D.
Goct:z, fot. J. Frenkcl)
262
która odegrała znaczącą rolę w wojnie
trzynastoletniej 1 20. Po jej zakończeniu
ludwisarnie w miastach prus kich mogły
bez przeszkód obsługiwać rynek krajowy.
Pierwsze działa wykonywano z brązu
lub żelaza. Były one odlewane w formie
przez ludwisarzy bądź skuwane przez
kowali ze wzdłużnie ułożonych
i wzmacniane poprzecznie nakładanymi
pierścieniami. Był to trudny pod wzglę­
dem technicznym i technologicznym pro­
ces, toteż na początkowym etapie działal­
ności warsztaty ludwisarskie nierzadko
wypuszczały broń mało skuteczną i mało
wytrzymałą na ciśnienie gazów powstają­
cych w wyniku spalania prochu strzeł­
niczego.
W pierwszym okresie wykorzystywania
artylerii w działaniach wojennych działa
kładziono bezpośrednio na
odpowiednim kątem na usypanych z ziemi
szańczykach, aby uzyskać pożądany tor
lotu pocisku. Niebawem skonstruowano
specjalne drewniane loża, na których były
zamocowane lufy, a już na początku XV
wieku zaopatrzono je w koła, co znacznie
ułatwiło transport broni. W materiale
źródłowym, zwłaszcza w odniesieniu do
Krakowa i Lwowa, bardzo często znaj­
dujemy informacje o zatrudnianiu różnego
rodzaju rzemieślników obeznanych z ob­
róbką drewna do wykonywania tych ele­
mentów, a także kowali do okuwania kół
i innych części dział.
Na początkowym etapie produkcji i sto­
sowania broni palnej spotykamy egzem­
plarze różne pod względem wielkości,
wagi i kalibru, gdyż nie obowiązywały
jeszcze żadne normy w tym zakresie.
Różnie też kształtowały się
między częścią komorową
ładunek wybuchowy a częścią lufową
mieszczącą pocisk. W artylerii niemieckiej
i krzyżackiej długość części wylotowej
miała I kaliber, natomiast części komo­
rowej wynosiła 2.,) kalibra. Co si� zaś
tyczy norm polskich z końca XV wieku,
to przedstawiały się one następująco: dla
części wylotowej 1 , 5 kalibra, dla komo­
rowej zaś - 5 kalibrów, przy czym
jej szerokość powinna wynosić 0,2. kalibra.
szyn W celu uzyskania większych efektów ni­
szczących zaczęto stopniowo zmieniać
proporcje luf dział. Zmiany te szły w kie­
runku powiększania szerokości komory
prochowej do 0,4 kalibra i wydłużenia
części wylotowej do 3 kalibrów 121.
Dla XIV i początku następnego stu­
lecia wyróżnia się trzy zasadnicze kalibry
dział, co jednocześnie określa średnicę
miotanych przez nie pocisków, a tO:
lekkie o kalibrze 12.0-:00 milimetrów,
średnie o kalibrze 2. j 0-4jO milimetrów
ziemi pod i ci�żkie o kalibrze od 500 do 800 mi­
limetrów 122. Najwi�kszymi działami były
tak zwane bombardy służące do burzenia
fortyfikacji, stąd ich druga nazwa � dzia­
la burzące ("magno lino bombarda alias
hll1'ZąCf działo" ) 123. Nieraz dochodziły
one do olbrzymich rozmiarów, jak na
117 Boksi4wiu lIIZIi P�PI<l, red. T. Pokłewski, w;
Za",ki /rwłko»'OjJ9lski" Wrocław 19h, cz. II, S. �8-40.
III NII}stllrJt' Iuiq,i i flUhlt1flt,s· ""4SII1 Krd:J,wlI.. .,
cz. z, $. 119, 148, 149, lp, 1)1; KJiq,i prui,l do
prllwlI l/SiejskitgtJ w KrlllaJwit..., nr 9)0)a.
119 Zob. J. Szymczak, Orpi!{IUJ4 pro.dMh:ji••.,
gdzie zamieszczono dowody źródłowe.
133 Zob. M. Biskup, WylaJ!{ brMsi/>II/lit)..
m M. Gtodzicka, Bol/Sbm-u t !{1I",luI w K1tr-{fhJih
(lłII}stllrru spito,.J OUt IIrtyltrii krvtlUl!itj),
SDDU UW, 196}, cz. I, S. 10; Z. Zygulski jun.,
&0" w UWili} PolItI..., S. IU-I1�.
I%Z V. Schmidtchen, Dit F'''''4 ' !", Jej De"luhm
proporcje RitltrOfdttU /nr t'" Srhkuht �i T<Ulllr lllk � lł10.
zawierającą
Bulm.Jt, Fllt/klioll smJ KosItlI, DargesltUI AldNs/1 der
WirlsruJtsbwbtr des Ortltlls lItJII IJU his IłIO, Liinen·
burg 1977, s. lZ; M. Głosek, Bro.. palM, w; Utbro­
J",it..., s. l) 7.
121 K. G6rski, HistorylI arty/tf.Ji... , s. Ul.
263
 llii:a.lo " uuciej ćwierci ustawiano na ziemi. W 1 4 3 1 roku pod pięć moździerzy, jedna bombarda trzy­
XV w. (wg D. Goett, (Ol.
Łuckiem Polacy ostrzelali wojska litewskie ćwierciowa, trzy taraśnice małe i inna bez
J. Frenkc1)
stojące na przeciwległym brzegu Styru żadnego określenia, cztery wężownice
właśnie z taraśnici wystąpiły one zatem (..IltSZ1!1'tt"), siedem foglerzy z siedmioma
w charakterze anyleru polowej 128. Taraś­ prochownicami, dwadzieścia pixideJ mino­
nice miały kaliber od 40 do 100 milimet­ reJ (to zapewne hakownice), dwie rusznice
rów, długość lufy wynosiła zaś 11-19 małe - a zatem wszystkiego 43 sztuki.
kalibrów. W arsenałach miejskich spoty­ Rozmieszczone one były zarówno na mu­
kamy kJeine i graslt /arraspuxen. W 1411 rach, jak i na wiciach 131 . Znaczne zasoby
roku puszkarzowi Stefanowi z Brna za­ broni gromadzono nieraz w zamkach
płacono po 8 1/3 kopy gr�szy za każdą szlacheckich. Murów zamku rytwiańskie­
tarras-pixiJu, niewątpliwie z rodzaju du­ go w Sandomierskiem strzegły w 1102
żych, skoro w 1484 roku we Lwowie roku dwie wielkie machiny, zapewne moź­
mała taraśnica kosztowała tylko 6 flore­ dzierze, dwie hufnice, osiem taraśnic,
przykład słynna "Dulle Griet" z Gan­ czynań własnych wojsk. Był to rodzaj nów, to jest około 3,) grzywny. W drugiej dziewięć foglerzy, a ponadto czterdzieści
dawy o długości ponad pięciu metrów małych bombard o kalibrze do 1}0 mili­ ćwierci XV wieku znane są różne formy hakownic i dwieście rusznic Ill. Trzeba tu
i wadze 16 400 kilogramów oraz kalibrze metrów, z wydzieloną komorą prochową broni kombinowanej w postaci dwu luf stwierdzić, iż wiele zamków królewskich
640 milimetrów, która wyrzucała pociski i częścią lufową, przy czym ta pierwsza na jednym łożu (..2 /arraspNXen in tintr nie dysponowało tak liczną i różnorodną
kamienne o wadze 340 kilogramów. Inna stanowiła zazwyczaj I,' kalibra długości. /mi"). Pojawił się ponadto nowy typ działa, anylerją.
bombarda, zwanaMons Meg", również Lufy hufnic liczyły sobie od 3,1 do 4 kalib­ zwany foglerzem, z wymienną komorą W świetle przeprowadzonego w 1494
"
z XV wieku z zamku w Edynburgu, rów. Ich ceny kształtowały się w wysoko­ prochową. Aby sprawnie wykorzystać ich roku spisu na zamku w Brześciu Kujaw-
ważyła 6600 kilogramów. była długa na ści około 11 grzywien. Początkowo t[2.(lS­ możliwości, każde z nich trzeba było
3,9 metra, a jej kaliber wynosił 480 ponowano je na wozach, ale niebawem zaopatrzyć w kilka prochownic, gdyż gdy
milimetrów 12-4. Ze względu na swe roz­ otrzymały proste dwukołowe lawety z jednej strzelano, druga była w tym 1)00 Z. Żygubl,j jun.• Bru "UFN} P�ll(f.... S. Il}.
miary, których osiągnięcie wymagało z umocowanymi na nich łożami z lu�. czasie ładowana prochem, trzecią pod_ In NII}Jl6f'Jtf I:riqj i rlKlnmh .i.ut. KrIlhF"...,
(':1.. z, s. 1)6; M.slritlli4nl. g� P.JtmiM s ....uiIl,
olbrzymiej ilości cennego metalu i wyso­ Z sześćdziesiątych lat XV wieku pochodzi dawano czyszczeniu i tak dalej. Nie dziwią
red. T. Wiertbowski i in., Waruawa 1901, cz.
kiego kunsztu rzemieślnika, bombardy informacja o przodkach. w które zaopat­ więc zapisy o dwu foglerzach i dziewięciu
l, nr "p.
były niezmiernie kosztowne. W 1474 rywane były te działa, a dotyczy ona prochownicach bę�ących elementem wy­ '26 R.thln/J:i FitI*'"tilalllv, hWFSkil..., nr J89.
roku zapłacono 110 grzywien za dwa naprawy "printipiorJlm al;as odprzo/Ieo., ad posażenia zamku w Glinianach w 149) 127 S. Kobielski, Polrle4 lmffi. BI'IIII ,.I"", Wroc1aw

działa należące do spadkobierców Jana
Kobylańskiego, stolnika krakowskiego,
natomiast w 1392 roku w Krakowie
jedna bombarda kosztowala 10 kop gro­
szy 125. Ceny tego typu dział były nie
tylko bardzo wysokie, ale i najbardziej
zróżnicowane spośród wszystkich rodza­
jów broni palnej, gdyż w tej grupie
spotykamy największe rozbieżności co do
huffnitzas" 126. W celu umożliwienia zmia­
ny kąta podniesienia lufy, a co za tym
idzie i zasięgu strzelania, hufnice miały
łukowy mechanizm podniesień 1 27.
Taraśnice były w zasadzie działami
wszechstronnymi. Służyły one do obrony
fonyfikacji, gdzie ustawiano je na specjal­
nie w tym celu skonstruowanych pod­
stawach i wyposażano w drewniane stojaki
roku (..DM{) fogkri (astr; GliniOl!J. NOlltm
pro(hownitzt tjusdtm (a.strl') lub podobny
w treści: "I kkynt /arrasbollChzt m;1 J kam­
mir", co zwiększyło szybkostrzelność bro­
ni i zapoczątkowało nową e:rę w historu
artylerii 129. Z uwagi na znaczenie broni
palnej w walkach oblężniczych należy tutaj
wspomnieć także o hakownicach z racji
ich przystosowania do rażenia przeciwnika
'971, s. 1}-1.4.
ni Jan Długosz, HistIlriM.... t. IV, s. 447.
129 S. Kobielslti, P,bu bnni, ł. II; J. Durdik.
BraJist.sJ:j ilrHlIl"rptsbryb {"<III; {r. IH}, "Historie
a Vojenstvj", 19'1i7, I. 177; E. Wagner, Z. Drobrlll.
J. Durdik. Kro/I, {mj " t,""M tkbJ pftJblllilrH
" hmilrU, Pnha 1916, s. 87; K. BadC(;ki, Srtd­
"io..itttlU I_irllnl"" I/WF/łU, Lwów-WalUa·
w:a-Knk6w 1911, ł. 41; M. Biskup, W y.ł.t, hrIIIiI
,.IIuj... , s. 8j, 86, 90; K. Górski, Hirl'r;}" "rtykryi...,
5. zo, uo.

kaiibru poszczególnych egzemplarzy. Od­ z drabinką celowniczą umożliwiającą z obwarowań fonecznych lJO (fot_ kol. l}). IJI) L. Konieczny, RR'"" 1trmip.J"' F P.Is" .,XV

mianę bombardy stanowił moździerz, zmianę kąta podniesienia lufy. Spotykamy W skład wyposażenia zamków i miast i XVI FitU, "Muzealnictwo Wojskowe". 1964, (.
w Polsce w omawianym okresie wchodziła II, s. ,8,.
charakteryzujący się krótką lufą i bardzo wszakże w źródłach wzmianki informujące
Ul Atlll IIIpihl�nt'" flte _ iMdŃitlrlllłf tttUri.uJiurllJfl
dużym kalibrem. o przypadkach zastosowania tego typu różnego rodzaju broń palna. Z 1478 roku
RWIIII, red. B. Ulanowslti, Krak6w 1894, t. l, nr 217).
Działa polowe reprezenlOwały hufnice, broni w bitwach na otwanym polu, dokąd zachował się inwentarz uzbrojenia arcy­ 132 M"lritrllmw. gtoU PIlIItiM t lIUII•..,.;.....
. War­
służlłce do wspierania swym ogniem po- dowożono je na wozach, a do strzelania biSkupiego zamku w Łowiczu. Było tam szawa 1908, cz. lU, nr JOl.

264 265
skim znajdowały si� tylko dwa foglerze
oraz siedem hakownic i troch� prochu 1l3.
W tymże samym roku ważna strategicznie
twierdza w Kamierlcu Podolskim miała
jedenaście dział, a tO jedną taraśnic� dużą,
cztery półtaraśnice, cztery działa średniej
wielkości (hufnice?) i dwie półhufnice.
W Smotryczu były wówczas tylko dwa
foglerze stojące na wałach oraz mały
foglerzyk w pomieszczeniu zamkowym.
Na wyposażenie zamku wyższego we
Lwowie w 1491 roku składały si� cztery
działa, a mianowicie hufnica, pólhufnica,
taraśnica i półtaraśnica 1304. Wśród broni
pozostawionej we Lwowie przez Jana
Olbrachta podczas odwrotu z wyprawy
mołdawskiej w 1497 roku wymienione
zostały: jedna bombarda zwana działem
St,.pa do ucie...anU. prochu. Miniatura z l.fZO
D. Goctz, (Ol'. J. Frenkel)
r -
/�
burzącym. trzy działa półburzące; bom­
bardami były też śrubnice, których od­
notowano pi�tnaście, oraz dwie półśrub­
nice, a ponadto czternaście hufnic. czte­
ry taraśnice i jedna charczownica. W za­
mku w Glinianach w 149S roku
znajdowały si�: hufnica, taraśnica, jede­
naście foglerzy z trzydzieslOma dwoma
prochownicami 135. W nast�pnym roku
Gostynin miał pi�ć dużych dział i trzy
fagierze z ośmioma prochownicami.
Skromnie przedstawiało si� uzbrojenie
zamku w Przemyślu, skoro w 1497 roku
były tam trzy moździerze. w tym jeden
mały, oraz dwie półtaraśnice 116• Z za­
stosowanych w owych spisach nazw
oraz z racji wyst�powania półtaraśnic
i półhufnic wnosić można, że w trzeciej
ćwierci XV wieku istniały już pewne
normy co do kształtów i wymiarów
r. (wg
poszczególnych rodzajów dział. Swiad­
czy o tym również identyczność kalib­
rów pocisków pochodzących z różnych
miejscowości, mających 80, 100, 1%0,
l60 i 1 j o milimetrów.
Do produkcji prochu strzelniczego nie­
zbędne były: saletra. siarka i w�giel drzew­
ny. Według jednego z najstarszych prze­
pisów z połowy XIV wieku składniki te
stosow�o w nast�pującej proporcji:
66,10% saletry i po 16.7j% w�gla i siarki,
czli jak .p:1 w przypadku dział. Nato­
miast proch do hakownic zawierał nieco
wi�ej saletry, gdyż uwzgl�ano wi�kszą
wytrzymałość ich luf na działanie ciśnienia
powstałego podczas spalania si� prochu.
Z informacji zawartych w inwentarzu
zamku gliniańskiego z końca XV wieku
wynika, że mieszanin� wybuchową wyra­
bi�o według odmiennych receptur do
poszczególnych rodzajów dział, skoro
oddzielnie wymienia si� proch do hufnic.
taraśnic i rusznic ("PN/v"is ad hlljnitte Ima
vasa. PII/veris ad larasnitte Ima vasa. P"/lItris
266
�ienne k... k do bombatd
z 1r.0Iica XIV w. z Bolesława
rud Pros", (wg LI.1uf. mJ·
b ..�h}jril..., t. II, fot. J.
Ftenkel)
ad NI'tnitte Ima vasa") m. Uzyskiwano go
przez dokładne roztarcie i wymieszanie
wszystkich składników.
Szybkie upowszechnienie si� broni paJ­
nej pociągn�o za sobą konieczność udo­
skonaJenia metody wytwarzania prochu.
Rychło więc zrezygnowano z ręcznego
ucierania na rzea zastosowania tłuków
i Stępy. W zamku lwowskim w 1491 roku
znajdowało si� pomieszczenie z takimi
ufZ\d.zeniami (..in habilaclllo ubi pNweres
preparanlllr Slml tiNt s/ompie NIm qNalllOr
s/empory el tma rola ",agna ad hec spec/anlia,
e/iam et /rts a/vei, pro eistkm p,,/veribNs
pllrgandis" ) 138. W działach stosowano dość
długo proch niezia�kow�y, chociaż zna­
no już granulowany; ten ostatni wykorzys­
tywano jedynie do r�cznej broni paJnej.
Do przechowywania prochu i jego trans­
portu służyły drewniane beczki Kamień
(około 10 kilogramów) gotowego produk­
tu kosztował w Krakowie w ostatnim
dziesi�cioleciu XIV wieku trzy i ćwierć
grzywny, lecz wraz ze spadkiem cen
saletry i siarki w końcu XV wieku płaco­
no za niego już tylko półtorej grzywny 139.
Z broni palnej strzel�o głównie pocis­
kami kamiennymi i metalowymi, w zależ­
ności od rodzaju broni. Kule kamienne
wykuwali według podanych parametrów
rzemieślnicy branży kamieniarskiej (stelom
/aPithtm ad pixitks), natomiast wyrobem
267
metalowych zajmowali si� kowale i kon­
wisarze, którzy używali żelaza i ołowiu.
Do taraśnic robiono także kulki z brąZUj
znane są również pociski ze szkła.
Inwentarze zamkowe z końca XV wie­
ku wymieniają różne przyrządy do obsługi
I)) 1_,� tłtHtr JIII1Wr.. wt.skU§ł .. Klga.MiI
{ rob lł14. red. W. Posad.zy. H. KoW1lewia,
Studi2 i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Po­
morza. 19!6 (l917), t. II, z. l. I. J�)97.
1)4 K. G6,.,ki. HirlQr:JiI.rl.JkrJi...• s. 119-119'
ll5 Tamie, s. 11O-1U.
116 Archiwum Główne Akt Dawnych w War­
suwie, Archiwum Skarbu Koronnego, Odm:. 16,
GI{I, 1r.. l; Pl/l, k. " zob. l. Senkowski, M..,m.ry
tlrthi",tJN tifI his/Qr;; #Tf/lIIit,Mji fJ#ulUtj sil] t,br#jNj
'" tIr.,.Wjp«.",u xv ",ub JWtt<btI"'J"'.IH '" Arlhi",...
GłhtwJ. Att D�h • W4I"Jt"",it, Studi2 i Male­
rWy do Histori i Sztuki Wojennej, '914, t. l, s. 1 '9,
m K. Górski, HiJl#ry. ..rl.JkrJi...• s. no; T. M.
Nowak., pQ//J;p tt<łlllilt.! _jtlfll4..., s. <)6-97.
l3ł K. Gbrski, Hir/�ry. tlrl.Jkryi..., s. nO.
119 S. Muk...s, Ct,tl"!1 /"Wb Slr{tllfiru. "Bron
i Barwa", 19J6, R. lU, s. 19"")0; W. B. Wilinbachow,
W.J1lllutU1IU pr«hll i P«!{.qtJ:i jtg. {tlrtQu"/UJitl tifI
(t/6.. .-.y",1rflh, SMHW, '960, t. VI, cz. l. S.
JOJ; B. Rathgen. PIIiwr """ Stl�'", Slhusrplllwr,
KJnulu/ptltr. P"lffr.iibl", i. Jribn Millt"'/I",
MUnehen '916, s. lS: I. HoU, FtIIn7tlffn """
S,""t.""",., AIf� t,... &taoid:/_K dtr W.hr....·
thiltl!JlIr tUs IJ. jJtrb-.dtrIJ. Acta Archarologia.
Aademi2e Scientiarum Hungariae, 1991, t.
XXXIII, S. 141; J. SztelyUo, Rt.,.it)s'" ,.ttIlitJM...•
s. lOS; J. Pele, Ct'!! .. Kr..Jul..i, .. ""Mb lJ1t-1IDQ,
Lwów '9Jl, s. 168.

a
Fazy ładowania działa i oddanie strzału. Miniatury
z końca XIV w.: a) sypanie prochu do lufy według
ustalonej proporcji; b) załadowanie i zaklinowanie
kuli w lufie; c) oddanie strzału (wg D. Goetz, fot.
b J. Frenkel)
268
broni palnej. W 1494 roku w Kamieńcu
Podolskim spotykamy łopatki żelazne do
sypania prochu ("Iopathk:Y Jerree super coru­
les imposite quibus sipant pulveres in pixides
et machinas" ) oraz stemple do jego ubijania
( "stempel unum ad modum veru, quo pulveres
trudunt in pixides" ). Z innych akcesoriów
niezbędny był sprzęt do chłodzenia lufy
oraz jej czyszczenia z nagaru, który osa­
dzał się wskutek stosowania w produkcji
prochu zanieczyszczonej saletry i węgla
drzewnego 140.
Jakkolwiek źródła nie zawierają kon­
kretnych informacji na temat donośności
artylerii średniowiecznej, to z danych
pośrednich wynika, iż nie była ona w tym
czasie imponująca. Podczas wojny z Wła­
dysławem Opolczykiem Bolesławiec
ostrzeliwano z odległości około90 met­
rów, natomiast ostrzał Malborka w 1 4 1 0
roku prowadzono z Kałdowa przez No­
gat, czyli na ponad 200 metrów. Należy
wszakże pamiętać, że były to początki
broni palnej w Polsce. Maksymalna do­
nośność wynosiła około 1 700 metrów, ale
najlepsze wyniki w przypadku dział cięż­
kich osiągano z odległości do 5 00 metrów,
z hufnic i taraśnic zaś z 2 5 0-300 met­
rów 1 4 1 . Przypomnijmy, że podobnie
przedstawiała się skuteczność rażenia ar­
tylerii przedogniowej . Jeśli chodzi o szyb­
kostrzelność - bombarda mogła oddać
dwa strzały, a pozostałe działa do siedmiu
strzałów w ciągu dnia. Dopiero zastoso­
wanie wymiennej komory prochowej
umożliwiło prowadzenie prawie ciągłego
ognia z foglerzy, strzelających do trzy­
dziestu razy dziennie.
Posługiwanie się artylerią, zwłaszcza
dużego kalibru, wiązało się z poważnymi
trudnościami transportowymi i sporymi
kosztami. Do przewiezienia bombardy
o wadze 2,5 tony konieczny był zaprzęg
złożony z dwunastu koni, rusztowanie do
269
jej ustawienia ciągnęło szesnaSCle koni,
natomiast II pocisków mieściło się na
czterech wozach z zaprzęgiem czterech
koni do każdego. W 1 3 93 roku z kasy
miejskiej Krakowa wyasygnowano cztery
grzywny za dostarczenie pod Ostrzeszów
stelmachów oraz kamieni i prochu. W paź­
dzierniku 1 3 94 roku królewski puszkarz
Zbrożek wysłany został do Lwowa
i otrzymał na swoje wydatki dwie grzyw­
ny. Wystarczy tylko wspomnieć, iż za
dwa powrozy konopne do puszek za­
płacono jedną grzywnę, opłacenie zaś
woźniców pochłonęło aż 5 , 5 grzywny. Za
przewiezienie własnym transportem dział
i sześciu beczek prochu z Krakowa do
Lwowa zapłacono cztery grzywny 142.
Zastosowanie artylerii podrażało zde­
cydowanie koszty wojny, co wynikało
z wysokich cen broni palnej , wynagro­
dzenia dla puszkarzy oraz różnych opłat
za transport dział, pocisków i prochu.
Z przeprowadzonych obliczeń wynika, że
jeden strzał oddany z bombardy użytej
pod Bolesławcem w końcu XIV wieku,
miotającej pociski kamienne o wadze oko­
ło 100 kilogramów, kosztował średnio
3 , 5 grzywny, a więc równowartość czte­
rech krów. Po upływie stulecia koszt ten
zmniejszył się do 1 , 5 grzywny, ale i tak
była to kwota pokaźna. Mimo to broń
palna coraz bardziej eliminowała z pola
walki machiny miotające, gdyż była znacz­
nie efektywniejsza w użyciu.
Wraz z wprowadzeniem broni palnej
rozbudowie i modernizacji poddany został
\40 K. Górski, Historya artyleryi. . . , s. 2I 8; S.
Markus, Czarny proch... , s. 30.
14 \ J. Durdik, SZtllka wojenna hllSJtów, Warszawa
195 5 , s. 89, 9 6 ; M. Goliński, Broń palna na
Śf4sleM.. . , s. 1 3 -
142 Z . Żygulski jun., Broń w dawny Polsce ... , s.
1 22-1 2 3 ; Najstarsze ksi(gj i rachllnlei miasta Krakowa ... ,
cz. 2, s. 245 ; Rachllnki dworll... , s. 200, 208.

Obl�nie zamku rru,Jbonkiego podczas wojny tn:Yll2stoJetniej. Malowidło clenne
B. GuerquUu, fot. J. Frenkel)
dawny system obronny zamków i miast.
Przystosowanie fortyfikacji do działania
artylerii szło w kierunku pogrubiania
i podwyższania murów; dużego znaczenia
nabierają trudniejsze do zniszczenia basteje
oraz umocnienia ziemne. Zwi�kszenie od­
działywania własnym ogniem na przedpole
uzyskiwano przez wznoszenie baszt naroż­
·
nych, zabezpieczanie wież bramnych, bu­
dowę nowych stanowisk dla dział fortecz­
nych i strzelnic dla r�cznej broni palnej 143.
Wszystko tO świadczy o ro i,
l jaką zaczęła
odgrywać artyleria w walkach o stałe
punkty oporu, a problem ten dostrzeżono
stosunkowo wcześnie również w Polsce,
o czym świadczy mi�dzy innymi moder­
nizacja zamku w Wenecji koło Znina,
przeprowadzona w drugiej ćwierci XV
wieku 144.
270
s z 1481 r. (wg
6. Srodki rozkazodawstwa, łącz­
ności i identyfikacji
Metody utrzymywania łączności i spo­
soby dowodzenia oraz służące tym zada­
niom środki nie ułegły w interesującym
nas okresie zmianom w porównaniu z la­
tami wcześniejszymi.
Nie utracili znaczenia gońcy konni
i piesi. Używano ich nie tylko do utrzy­
mywania łączności mi�dzy poszczególny­
mi zgrupowaniami działającymi oddziel­
nie, ale także do przenoszenia rozkazów
w momencie ustawiania szyków przed
bitwą. Jest wielce prawdopodobne, że
dowódcy posługiwali si� nimi w czasie
walki, jeśli zachodziła konieczność prze­
grupowania sił, zmiany frontu ay wpro­
wadzenia odwodów. Wydaje si�, że po-
gląd zakładający nader ograniczoną rol�
wodza w bitwach toczonych w średnio­
wieczu nie odpowiada prawdzie. Dlatego.
jak sądzimy. rola środków rozkazodaws­
twa i łączności była w wojnach tej epoki
istoma.
Do podawania rozkazów służyły także
chorągwie, którymi wykonywano ustalone
ruchy sygnalizujące konieczność odpo­
wiedniego zachowania si� wojsk czy po­
jedynczych oddziałów. Wodzowie posłu­
giwali si� też, oczywiście. głosem. Jan
Długosz pisze, że Władysław Jagiello
niemal utracił mowę po bitwie grunwal­
dzkiej - tak ochrypł od wydawanych
w ferworze walki rozkazów.
Ważną rol� odgrywały także akustyczne
środki łączności i rozkazodawstwa -
trąby i �bny. W składzie oddziałów jazdy
polskiej co najmniej od drugiej połowy
xv wieku znajdowali si� tr�bacze i dobo­
sze. Konie ich (.. podtr�baczny" i "wała­
szek pod �bny") wymienione są w skła­
dzie roty J . Rosnowskiego w 1499 ro­
ku 1�5. Według świadectwa Długosza tr�­
bacz dawał sygnał pobudki. na kolejny
znak zbrojono si� i siodłano konie, a na
trzeci wyruszano w drog�.
W średniowieczu, wobec mało różnią­
cego si� na ogół uzbrojenia oraz ubioru
armii rycenkic.h i płynących stąd trudności
w rozpoznawaniu oddziałów, zwłaszcza
z odległości, środki identyfikacji nabierały
pierwszo[z�dnego znaczenia. Wystarczy
przypomnieć znany epizod spod Grun­
waldu. gdy odwody krzyżackie nieomal
nie zostały wzi�te przez stron� polską za
Litwinów. Pomyłka ta mogła zaważyć na
losach bitwy i całej kampanii. Szczególną
rol� odgrywały chorągwie, będące znaka­
mi rozpoznawczymi całych armii i poje­
dynczych oddziałów. W Polsce wielkie
znaczenie przywi\Zywano do chorągwi
Królestwa - jednocześnie znaku Ziemi
271
krakowskiej. Wszystko wskazuje na to,
że miała ona kształt gonfanonu. Warto
także podkreślić. że istniała tei ..chorą­
giew królewska mniejsza, czyli propo­
"
rzec , �dąca osobistym znakiem władcy.
W kampanii grunwaldzkiej służyła naj­
prawdopodobniej jako znak kierunkowy
całego wojska, a w bitwie znajdowała si�
przy osobie królewskiej (zwini�tO ją
w chwili niebezpieczeństwa, aby Krzyżacy
nie rozpoznali monarchy). Proporce jako
znaki rozpoznawcze znajdowały si�
w okresie późniejszym w wi�kszości, za­
pewne, oddziałów wystawianych prtlez
pańStwO, gdyż wobec odmiennego sys­
temu ich formowania nie nosiły znaków
ziem czy herbów dostojników. Obecność
ich jest niedwuznacznie poswiadczona
w spisach rot z drugiej połowy XV wieku.
W średniowieczu znano także hasła.
Z przykładem ich użycia spotykamy si�
pod Grunwaldem. Przed wyruszeniem do
boju oddziały sprzymierzone. jak pisze
Kronika /eonJliIetN.... otrzymały od króla
jako znak rozpoznawczy słowa: ..Kraków.
Wilno". Ponadto tycerze polscy na rozkaz
władcy założyli na zbroje słomiane po­
wrósła dla odróżnienia od nieprzyjaciół.
Indywidualne znaki rozpoznawcze tO
herby (klejnoty znikły z pól bitew wraz
z hełmami garnczkowymi). Herby umiesz-
141 Zob. H. Dorru,ń$ka, PrKtII/1M1r'11i'{Mji /rtdJłi�
.i1tz".}(h '{a",kó. '{ 1fff1f1l J-",� pańJtJPa A:rtfi.MA:it�
• XV-XVIII .uleM, SMHW, 1971, t. XVII, u. l,
$. ,--6; B. Guerquin, Z/JIW1d • P�/J(I, WarsnW1l
1974, s. Sl-13; J. Wid_wski, MMlr'IIi'{atj. 111m.
obrtm1l.J€h ",iluf ",oJ�J»iJldth 1J».,.Jo.alłil Tr.{"jr", iwoM
palIU}, w; &UltjQ""f"tyfileatjl " Po/m, Prace Nauko­
we Instytutu Hntorii Architektury, Sztuki i Techniki
Politcehniki Wrocb.wskiej, nr 9, Studi.J. i Matuiały,
nr J, s. 1'9; Z. Pianowski, Z 4.0ł1P /Nu;""
197',
.iNtN� W.",,/II, Knk6w-Wroebw 1984, s. 168.
'44 G.. Sikonki, u.,): ., p.J1IlJ:U} Wnutji, Byd­
gosza: 1986. S. 71--,6.
IOJ K. Gónki, HiJf�•./ttt4J..., S. In.
czano na tarczach oraz, zapewne nie za­
wsze, na jakach zakładanych powierzch
zbroi. Wiemy z przekazu Długosza, że
Zawisza Czarny wzięty został do niewoli
w bitwie pod Gołubcem w 1428 roku
z powodu mylnego odczytania przez
Turków jego herbu umieszczonego na
szatach. Jak informuje Długosz, myśleli
oni, że pojmali króla lub księcia.
Podczas wypraw do krajów nieprzyja­
cielskich wojska korzystały z przewod­
ników znających te ziemie. Rola ich wzras­
tała wtedy, gdy przychodziło forsować
rzeki czy pokonywać inne przeszkody
terenowe. Przewodnicy informowali także
o dogodnych miejscach do rozbicia obozu,
wodopojach, możliwościach zaopatrzenia
się w paszę i żywność. Dane te miały
doniosłe znaczenie przy planowaniu trasy
marszu, porządku poruszania się oddzia­
łów czy ustalaniu chronometrażu dzien­
nego. Poczynając najpóźniej od drugiej
połowy XV wieku można się liczyć z uży­
ciem szkiców topograficzn rch 146.
7. Konie wierzchowe i zwierzęta
pociągowe
Wzmianki o koniach są dość liczne
w późnośredniowiecznych przekazach pi­
sanych. Niestety, bogactwo przekazów
nie oznacza obfitości informacji, gdyż
dowiadujemy się z reguły o wartości
pieniężnej czy maści zwierząt, nader mało
zaś o ich pokroju i przydatnościach użyt­
kowych. Odczuwa się szczególnie brak
badań osteologicznych, które mogłyby
ustalić rasę i budowę koni, ważne przy
ocenie ich przydatności bojowej.
Wnosząc z danych pośrednich można
sądzić, że większość wierzchowców nie
odbiegała od zwierząt hodowanych obec­
nie w Polsce. Stosunek między ciężarem
272
dźwiganym przez konia a wagą zwierzęcia
winien się kształtować jak I : � . Bitewne
obciążenie wierzchowca kopijniczego wy­
nosiło 1 20-1 3 ° kilogramów, czyli tyle, ile
obciążenie koni kawaleryjskich z II wojny
światowej; koń strzelczy dźwigał mniej .
Świadczy to o tym, że średniowieczne
konie bojowe mogły być zbliżone do
współczesnego wierzchowca typu angiel­
skich hunterów. Dodatkowym argumen­
tem zdają się wymiary późnośredniowiecz­
nych wędzideł. Wolno mniemać, że sąd
niektórych badaczy, twierdzących, iż ry­
cerze jeździli na olbrzymich ogierach, nie
całkiem odpowiada prawdzie.
Źródła pisane, szczególnie akty nadaw­
cze i rejestry popisów rot zaciężnych
jazdy, wielekroć wymieniają konie: te
pierwsze na ogół określają przy tym war­
tość zwierzęcia, na którym donatariusz
winien stawić się na wyprawę. Sołtysi
zobowiązani byli przyprowadzić konia
kosztującego średnio 3-4 grzywny, wój­
towie - 3-6 grzywien, a rycerze 2-6
grzywien. Podanie wartości konia - kon­
kretnie bądź ogólnikowo, in equo bono czy
in equo valenti - służyło temu, by za­
gwarantować pożądane na wojnie walory
zwierząt. Warto dodać, że koń kopijniczy
(equlls hastarillS) był w zasadzie droższy od
wierzchowca dosiadanego przez strzelca
(equlls sagittarills) 147.
Nazwanie wierzchowca kopijniczym su­
geruje, że był on lepszy aniżeli koń strzel­
czy. Fakt ten może dowodzić, że konie te
winny różnić się wzrostem, wagą i wy­
trzymałością lub prędkością. Najczęściej
zapewne tak było, skoro odszkodowanie
za utracone na służbie konie wypłacano
wedle zasady: kopijniczy dobry per 1 � ,
"
strzelczy dobry per 7 , kopijniczy równy
per 1 2, strzelczy równy per 6 florenos,
kopijniczy mały per 10, strzelczy mały per
� florenos " 1 48, choć odmienności owe nie
były zbyt wyraźne. Świadczy
wzmianka z 149� roku mówiąca, że jeden
z rycerzy przyprowadził na popis jedenaś­
cie koni, a wśród nich był
"
siwy, dobry, który pierwej był u bratha
jego kopijniczym " 149 . Na marginesie wa­
rto dodać, że za konie kupowane dla
Władysława Jagiełły płacono więcej niźli
za naj droższe zwierzę wymienione w cy­
towanej taksie (I � 9 grzy­
florenów to
wien i 1 8 groszy), gdyż od 10 do 30
grzywien.
Szczególnie wiele o koniach kawaleryj­
skich dowiadujemy się ze wspomnianych
rejestrów. Uderza ogromne bogactwo
słownictwa użytego do opisu zwierząt.
Otóż w poczcie Andrzeja Rokosowskiego
były dwadzieścia cztery konie, wśród nich
9 kopijniczych. Spisujący podał, że jeden
to wielki" , dwa wyższe " , jeden przed­
" " " polskich w schyłkowym okresie rozbicia
ni " , jeden dobry " , dwa wyżśrednie " ,
" "
jeden równy " , jeden średni " . Konie
" "
strzelcze to: jeden dobry" , trzy równe" ,
" "
dwa niewielkie " , jeden niewieliczki" ,
" "
trzy małe " , a reszta - strzelcze" 150 .
" "
Jeszcze więcej nazw określało maść koni.
W spisach z lat 1471-1497 napotykamy
zwierzęta:
"
wrone, gniade, płowe, cisawe,
myszate, podpalałe, zrydzapleśniawe, zry­
dzałyse, zwronapleśniawe, zdropiatogli­
niaste, wilczate, gorczyczaste, . zbrudna­
wrone, tarantowate " itp. Niekiedy są
informacje także o rasach koni, na przy­
kład "eqllJlS Szwab żelazisto siwy" czy "eqll11S
piegowaty saski " . Wielokrotnie mówi się
też o inochodźcach, a także podkreśla, że
zwierzę to wałach " lub eunuch " 1 51.
" "
Zasady użycia konia w boju nie zmie­
niły się w porównaniu z okresem star­
szym. Zwierzęta prowadzone luźno do­
siadano na krótko przed bojem. Kopijnik
dysponował z reguły odrębnym koniem
pochodowym. Natarcie rozpoczynano stę­
pem, z wolna zmieniającym się w galop,
1 8- Polska technika wojskowa
o tym a bezpośrednio przed natarciem
w cwał.
Bardzo niewiele wiemy o koniach po­
strzelczy ciągowych. Nie ulga wątpliwości, że róż­
niły się od zwierząt bojowych - były
drobniejsze. Do transportu militarnego
wykorzystywano najczęściej zwierzęta
oderwane od pracy na roli, lub, co rza­
dziej , konie zwane w XV wieku woź­
"
nikami " . Cena ich wahała się od I do 2, �
grzywien. Wolno sądzić, że w późnym
średniowieczu nie używano już na wy­
prawach wojennych wozów ciągniętych
przez woły.
8. Organizacja zaopatrzenia
Przemiany, jakie nastąpiły na ziemiach
dzielnicowego, stworzyły dogodną bazę
wyj ściową do rozwoju rzemiosła wyspec­
jalizowanego w produkcji broni, oporzą­
dzenia i sprzętu wojskowego. W połowie
XIV wieku czynne były już wcale liczne
i stosunkowo nieźle działające kunszty
pracujące na rzecz wojska i tych wszyst­
kich, którzy chcieli zaopatrzyć się w oręż.
Niektóre z nich były nawet znacznie
zaawansowane pod względem technicz­
nym i prezentowały wysoki poziom wy­
konawstwa. Dotyczy to głównie rzemiosła
1 46 Najstarsza wzmianka o użyciu map przez
Polaków dotyczy roku 142 1 . Najstarsze zachowane
polskie szkice topograficzne obejmujące teren Prus
Królewskich i Książęcych pochodzą z lat 1464-1466;
E. Jager, Prllssia - lVtrten IJ42-ISIO, Stuttgart
1 982, s. 29-3 2, tam wcześniejsza literatura.
147 J. Szymczak, Organizacja prodIlAuji. . . , s.
3°3-3°8.
1 48 K. Górski, Historyajaz4Y ... , s. 14.
149 Tamże, s. 1.77.
1 50 Tamże, s. 1.70-1.71..
1 51 Tamże, s. 1.77, 1.81..
273
miejskiego, odgrywającego w omawianym
okresie dominującą rolę w produkcji
uzbrojenia. W ciągu XV wieku dokonał
się postęp zarówno w dziedzinie techniki
i technologii wytwarzanych przedmiotów,
jak i w sferze organizacyjnej , co wyrażało
się coraz bardziej pogłębioną specjalizacją
i powstawaniem zrzeszeń zawodowych
w postaci cechów, czuwających między
innymi nad jakością wyrabianych towa­
rów. Oprócz rzemiosła miejskiego działało
nadal rękodzieło na wsi oraz w dworach
szlacheckich, majątkach możnowładczych,
w dobrach klasztornych itd. Produkowa­
no w nich, oczywiście, różnorakie pod
względem formy, gatunku i ceny narzę­
dzia walki dostosowane do wymagań
poszczególnych wojowników, ich statusu
społecznego, stanu majątkowego. Ilość
i jakość towarów dostarczanych na rynek
determinowała siła nabywcza ludności
zobowiązanej do odbywania służby woj­
skowej , a to nobilów, wójtów, sołtysów
i innych wojowników plebejskiego po­
chodzenia, nie zapominając o coraz po­
wszechniejszych oddziałach zaciężnych.
Względy materialne decydowały niejed­
nokrotnie o źródłach zaopatrzenia w broń
czy konie - przy obowiązującej w śred­
niowieczu zasadzie wyekwipowania siebie
i towarzyszącego pocztu na własny koszt
i na miarę najlepszych możliwości [man­
sowych. Troska o własne i swoich ludzi
bezpieczeństwo nakazywała wszakże za­
opatrywać się w wyroby nowoczesne,
a zatem droższe. Produkowali je rzemieś­
lnicy w największych miastach królestwa
polskiego, gdzie istniały dogodne warunki
do pogłębiania umiejętności zawodowych,
zaopatrzenia w surowce i zbytu towarów.
Dynamiczny rozwój rzemiosł wykorzy­
stujących żelazo i stal oraz metale pół­
szlachetne spowodował ożywioną działal­
ność eksploatacyjną. Kolejne po szeroko
274
zakroj onej w XIII wieku akcji nasilenie
poszukiwań nastąpiło w XV stuleciu dzię­
ki zastosowaniu w górnictwie urządzeń
odwadniających, co stanowiło przełom
w dziedzinie wydobywania kruszców.
Produkcja kuźnic krajowych nie zaspoka­
jała wszakże w pełni zapotrzebowania na
żelazo, toteż importowano je z Czech,
Węgier, Styrii, Szwecji; sprowadzano je
również ze Śląska. Podobnie przedstawiała
się sytuacja z większością metali półszla­
chetnych, nie mówiąc już o złocie i sreb­
rze. W zasadzie jedynie ołów był przed­
miotem eksportu.
Wraz z postępem w technologii wytopu
nastąpiły poważne zmiany w sposobach
obróbki metali i techniki ich łączenia,
zginania, przecinania czy hartowania.
Oprócz stosowanych już wcześniej nito­
wania i skuwania w XV wieku dosyć
powszechnie łączono elementy metalowe
za pomocą lutowania miedzią jako spoi­
wem. Do znanych w tym okresie technik
zdobniczych należało trybowanie blachy.
Z innowacji wprowadzonych w zakresie
produkcji narzędzi tnących zaliczyć należy
udoskonalenie metod szlifowania i pole­
rowania. Od połowy XIV wieku w więk­
szych miastach zaczęły powstawać młyny
toczne do obsługi rzemiosł metalowych,
w tym także producentów uzbrojenia 1 52 .
Ze względu na szeroki asortyment pro­
dukcji najbardziej powszechnym zawodem
wykonywanym zarówno w mieście, jak
i na wsi było kowalstwo. Jego przed­
stawiciele ustępowali liczebnie chyba tylko
niektórym specjalnościom branży spożyw­
czej . W Krakowie na początku XV wieku
pracowało jednocześnie około trzydziestu
warsztatów kowalskich; kowale licznie
reprezentowani byli w Poznaniu, we Lwo­
wie i innych miastach 1 53 . Ich dominację
nad przedstawicielami innych zawodów,
również posługujących się jako podsta-
wowym surowcem żelazem i stalą, po­
świadczają postanowienia cechowe.
W świetle statutu zbiorowego zrzeszenia
metalowego jeszcze w 1 5 3 3 roku w Kra­
kowie do grona cechmistrzów pierwszego
wybierano kowala, następnie ślusarza,
trzeci reprezentował ostrożników, wędzi d­
larzy i strzemieniarzy, natomiast czwarty
wywodził się spośród kotlarzy, płatnerzy
i iglarzy 1 54 . Zarządzenie to uwidacznia
jednocześnie szeroką gamę zawodów, któ­
re wydzieliły się z kowalstwa, a listę tę
należy uzupełnić ponadto mieczownikami,
kolczużnikami, hełmiarzami oraz ludwi­
sarzami i innymi kunsztami wykorzys­
tującymi do produkcji metale kolorowe,
z których następnie wywiedli swój rodo­
wód producenci broni palnej. Tak daleko
posunięta specjalizacja w dziedzinie wy­
twarzania broni spowodowała, iż w oś­
rodkach, gdzie się ona dokonała, a doty­
czy to przede wszystkim miast najwięk­
szych, w kompetencji właściwych kowali
pozostało niewiele przedmiotów przezna­
czonych dla wojska. Były to zazwyczaj
groty strzał i bełtów, groty włóczni i kopii
oraz innej broni drzewcowej, broń obu­
chowa, głównie topory. Nieraz naprawiali
oni zniszczone elementy zbroi czy broni
siecznej, wykuwali głownie mieczowe.
Skala ich zadań rozszerzyła się wraz
z wprowadzeniem i upowszechnieniem
się broni palnej, a zwłaszcza artylerii,
kiedy to okazali się niezbędni ze względu
na konieczność okuwania kół, lawet
i przodków do dział, a nawet produkcji
luf z żelaza i pocisków. Rola kowali była
niepomiernie większa w ośrodkach,
w których specjalizacja nie zatoczyła tak
szerokich kręgów jak w Krakowie, Po­
znaniu czy we Lwowie. Brak specjalistów
uzasadniał zwiększoną produkcję, ale
w niejednakowym stopniu: zależało to od
stanu zaawansowania technicznego i or-
275
ganizacyjnego rzemiosł pracujących w po­
szczególnych miastach. Wyroby najlepsze
i naj nowocześniejsze wychodziły wszakże
z pracowni rzemieślników najbieglejszych
w swoim fachu i takie cieszyły się naj­
większym popytem. Ich wykonawcy sku­
pieni byli w cechach, których początki
omówiono w poprzednich rozdziałach.
Można jedynie przypomnieć, iż produ­
cenci zbroi oraz broni białej najczęściej
razem wyodrębniali się ze wspólnej po­
czątkowo z kowalami korporacji tworząc
- mniej więcej od drugiej ćwierci XIV
wieku i w następnym stuleciu - oddziel­
ne zrzeszenia zawodowe. Różnie to prze­
biegało w poszczególnych ośrodkach, głó­
wnie w zależności od poziomu rozwoju
rzemiosła i roli kunsztów zbrojeniowych
w organizacji cechowej . Rękodzielnicy
wykonujący zbroje kolcze w Krakowie
utworzyli wspólny z mieczownikami cech
około połowy XV wieku i stan taki
przetrwał do końca omawianego tu okre­
su 1 55 . W skład władz cechowych wchodził
zazwyczaj jeden przedstawiciel każdego
zawodu.
Pancernicy dostarczali na rynek nie
tylko pancerze, ale też inne elementy
152 Por. J. Kuciński. Miejskie rzemiosło zbrojeniowe
w patist7llit polskim w XIV i pief7lJszej połowie XV
wieleN, SMJ:łW, 1 969. t. XV. cz. I , s. 3-3 I; J.
Szymczak. Organizacja prodll/e&ji... . w: Uzbrojenie. .. , s.
Z I I ; tenże. ProdllJ:&ja i kPSZty. . . • s. 21-23.
1 53 F. Klryk, Cechowe rzemiosło me/a/owe ... . s. 1 8o;
R. Heck, Sfnlktllra spo/uzna ŚT'etilliowieCZf/t§J Wror/atpiIJ
na prze/omie XIV/XV wieleN. " Ś ąski Kwartalnik
Historyczny Sobótka " . 1 9 l 2. R. VII. s. 87; A.
Gilewicz, PruJ(ri4 do prawa miejskiego we LIlIowie
.. la/arb rło!-r6oł. w: S/lII1ia Z bis/orii społeczf/tj
i §JspotkJrczej poirlJi(rof/t proJ dr. Fran&jszkP..i BlIjakowi.
Lwów 193 1 , s. 394.
ts4 Prawa, Jmuwileje i s/a/II/a miasta Krakowa . . . . t.
I, z. I , nr 370.
m F. Kleyk, Cechowe rzemiosło me/a/owe. . . , s.
Z9j-Z96.

Warsztat pancemika. Miniatura z początku XVI w.
(wg Hislorii !uIlimy malerialne) Polski. . . • t. II. rys.
E. Marosikowa)
uzbrojenia z plecionki kolczej, jak koł­
nierze, szorce czy rękawice. Do zakresu
ich kompetencji należało również wyra­
bianie niektórych części uzupełniających
zbroję płytową, a ponadto kapturów pod
hełmy oraz czepców kolczych przymoco­
wywanych do hełmów, które z kolei były
domeną płatnerzy lub hełmiarzy. Wyko­
nanie pancerza kolczego było zajęciem
żmudnym i pracochłonnym. Poszczególne
pierścienie należało połączyć ze sobą w ta­
ki sposób, aby otrzymać w miarę elas­
tyczną i dopasowaną do ciała wojownika
powłokę, na którą składało się przeciętnie
około 20 tysięcy kółek. Ciało najlepiej
chroniła kolczuga zrobiona z małych og­
niwek, które nieraz splatano w 2-3 rzędy
na grubość pancerza. W
płytowych zbroja kolcza była nadal wy­
epoce
korzystywana, jakkolwiek skrywana pod
metalowymi, nitowanymi do skórzanego płatnerze działali, jak dowiedziono,
blaszanymi ochronami ciała wojownika
lub tekstylnego pokrycia. Nosili je głów­ w dwudziestu miastach królestwa pol­
(w związku z tym była krótsza). Jej
nie mniej zamożni wojownicy. a z doku­ skiego.
skonstruowanie wymagało wówczas za­
mentów nadawczych Kazimierza Wiel­ Zbroja płytowa składała się z kilku
instalowania około 1 2 tysięcy żelaznych
kiego i jego następców wiadomo, iż byli elementów. Napierśnik . kirysu kosztował
lub stalowych pierścieni. Mniej zamożne
to sołtysi, wójtowie, drobniejsza szlachta. w granicach 10-1 2 groszy, ale spotykamy
rycerstwo i zbrojni plebej skiego pocho­
Płaty kosztowały około czterech grzywien egzemplarze warte dwukrotnie więcej .
dzenia zaopatrywali się zazwyczaj w pan­
i wraz z kolczugą tworzyły niezłe zabez­ Uzupełniała go szorca - osłona brzucha
cerze za 2-3 grzywny, ale już suma pięt­
pieczenie przed ciosami przeciwnika. Ich z obręczowatych folg - za 3 6-48 groszy
nastu grzywien gwarantowała wyrób wy­
wytwarzaniem zajmowali się niewątpliwie (naj doskonalsze z polerowanej stali sprze­
sokiej klasy. Jak się oblicza, wydajność
początkowo kowale; zadanie to przejęli dawano po 2 grzywny). Noszony na
jednego warsztatu mogła wynosić około
niebawem wyspecjalizowani płatnerze, napierśniku obojczyk był wart od 24 do
2 5 -30 egzemplarzy rocznie.
którzy jednakże cały swój kunszt wykazali 48 groszy. Ochrony rąk i ramion prze­
Do końca XV wieku znamy imiennie
dopiero przy zbroi płytowej. chodziły w XV wieku poważną ewolucję.
około pięćdziesięciu pancerników krakow­
Płatnerze nie utworzyli własnego zrze­ Wyraziło się to w znacznym rozbudowy­
skich, z czego dziewiętnastu znamy do­
szenia zawodowego chyba w żadnym waniu poszczególnych elementów, co po­
wodnie w XIV wieku. Pancemicy wy­
mieście w Polsce, pozostając w szeroko ciągnęło określone konsekwencje fman­
stępowali jako oddzielny zawód w kilku
rozumianym cechu kowalskim. Tak było sowe. W końcu XIV wieku płacono za
jeszcze innych miastach. W Poznaniu
w Krakowie, gdzie odgrywali znaczną naręczaki 24 grosze, natomiast w drugiej
zrzeszeni byli aż do 1486 roku we wspól­
rolę w korporacji rzemiosł metalowych. ćwierci następnego stulecia kosztowały
nym cechu ze ślusarzami, kowalami, mie­
Z okresu do końca XV wieku zachowały one już 96 groszy. Rękawice, w zależności
czownikami i innymi specjalnościami uży­
się w źródłach imiona ponad pięćdziesię­ od konstrukcji i materiału, wyceniano na
wającymi jako surowca metalu. Podobnie
ciu przedstawicieli tej branży w Krakowie, 6 do 20 groszy. Koszt ich produkcji
przedstawiała się sytuacja we Lwowie 1 56.
z tym że w XIV wieku wystąpiło ich wzrósł do jednej grzywny z chwilą wpro­
W innych ośrodkach jeszcze w połowie
zaledwie ośmiu. Wykonywali oni zbroje wadzenia żelaznych mankietów chronią­
XV wieku wytwórcy pancerzy wchodzili
dla władcy oraz najwyższych dostojników cych nadgarstek i śródręcze, nieraz gra­
w skład cechu kowalskiego, w którym
państwowych, jak wojewoda poznański werowanych i cynowanych. Od połowy
stanowili grupę zawodową zbyt nieliczną,
Łukasz z Górki czy znany powszechnie
aby utworzyć odrębną korporację,
ze swego zatargu z płatnerzem Klemen­
i w związku z tym nie ujawnili swej
sem Andrzej z Tęczyna. Podobnie przed­ 156 M. J. Mika. JOO lal mhll iillJaru i rte",iosl
obecności w źródłach. Jest bowiem fak­
stawiała się sprawa we Lwowie, gdzie pokrel1lnyth III PoznaniII, Poznań 1 9 5 8 . cz. I. s. zo; Ł.
tem, iż zapotrzebowanie na zbroje elas­ Charewiczowa. LwOIllSkie organiZage z_Ddollle za
cech kowalski grupował - oprócz kowali
tyczne, w tym i kolczugi, musiało od­ rzasólII Polski przedrozbiorol1le}. Lwów 19Z9. s. 106.
m Ksi(gi
właściwych - ślusarzy, kotlarzy, iglarzy, 1a11lnirze krakol1lskie (IJ6J-IJ76
działywać na sferę produkcji także w mias­
ludwisarzy, także płatnerzy, pancerników i IJ9fJ-IJ97). red. S. Krzyżanowski. Kraków 1904.
tach mniejszych, będących ośrodkami ryn­
i mieczowników. Producenci ochron ciała nr 6 1 4. 1 1 7 5 ; Ksi(gi prujt' tkJ pr_a ",iejskiego
ków regionalnych.
III Krakolllie...• nr 4936. 5 1 08; por. F. Kiryk. San­
nie wyodrębnili się również w Poznaniu
Poważną rolę w konstruowaniu uzbro­ titJ",ierz III rzasath DINgosza. w: Jan DlNgoSZ. W pitłs#1IIł
gdzie w cechu rzemiosł metalowych do�
jenia ochronnego odgrywali płatnerze, rorznitt i",ierri. Materiały z sesji (Sandomierz Z4-15
minującą rolę długo odgrywali kowale maja 1980 roku). red. F. Kiryk. Olszryn 1983. s. 14;
którzy również wywodzili się z kowal­
i ślusarze. Było to niewątpliwie zjawisko M. Biskup. Dzieje ",iasla III /retbriolllierzll (oJ kotita
stwa, a podstawą do ich wyodrębnienia
były zapewne zbroje zwane płatami. Sta­
c�rakterystyczne także dla wielu innych XII l1Iie!ul titJ 1466 rou). w: Dzieje bw/llrotl4l11ia. red.
mtast, z których znamy płatnerzy, jak M. Biskup. Warszawa-Poznań-Toruń 1978. t. I. s.
nowiły one formę pośrednią między pan­ 103; A. Swaryczewski. Pl4hllrze krakoIllSf). Warszawa
Busko, Ciechanów, Inowrocław, Kalisz,
zbroi cerzami elastycznymi a zbrojami płytowy­
mi i występowały w postaci kurt zbrojo­
�imierz, Nowy Sącz, Płock, Sando­
1987. s. 1 5 1 i n.; J. Szymczak. O potzql/eJub platner­
sll1la krakol1lskiego. KHKM. 1988. R. XXXVI. nr 4-
mterz, Uniejów 1 57 . Do końca XV wieku s. 697-708.
nych od spodu prostokątnymi folgami
277
276
XIV wieku znacznym przeobrażeniom spotykamy sporadycznie w Kazimierzu mieczy wykonywał odrębny rzemieślnik. Poważnym ośrodkiem produkcji mie­
w ciągu następnych stu lat uległy płytowe koło Krakowa; byli też chyba we Lwo­ Taki "pIIrgator g/adiorllm" znany jest do­ czów był Lwów, skąd wyroby trafiały
ochrony nóg, które - podobnie jak wie. W większości miast polskich produ­ wodtlle w Krakowie. Specjaliści w tym nie tylko na rynek krajowy, ale także
naręczaki - zostały znacznie rozbudowa­ kcja hełmów należała jednak do kom­ zakresie zrzeszeni byli razem z mieczow­ wywożono je na Wołoszczyznę. Jak wy­
ne i unowocześnione. Odzwierciedleniem petencji płatnerzy. W późnym średnio­ nikami we wspólnym cechu. W większości nika z ustawy wydanej w 1 47 1 roku,
tego procesu są ich ceny, wynoszące wieczu użytkowano kilka rodzajów miast, gdzie nie było jeszcze takiego mieczownicy przemyscy skupiali się
początkowo 1 , 5 -2, 5 grzywny, później ochron głowy, toteż w warsztatach płat­ rozdzielenia czynności, ostrzenie ostrzy w jednym cechu z kowalami i ślusarza­
osiągające kwotę 4 grzywien. W zależności nerskich i hełmiarskich obok wyrobów należało do mieczowników. Ich podsta­ mi 163 . W końcu XV wieku wytwórców
od rodzaju i jakości można było kupić bardzo prostych spotykało się także heł­ wowym obowiązkiem było wszakże za­ broni siecznej spotykamy w ponad pięć­
całą zbroję za cztery grzywny i więcej. my o bardziej skomplikowanej konstruk­ montowanie jelca i głowicy, a zatem dziesięciu miastach. Działali oni w wielu
Wydajność warsztatu płatnerskiego ocenia cji. Najbardziej powszechne były kapali­ wykończenie miecza, który nabywał użyt­ miastach Pomorza i Prus, a wyroby mie­
się na około 5 o sztuk pełnych ochron ny, które w naj prostszej wersji kosz­ kownik 161. czowników toruńskich czy gdańskich
ciała rocznie, co w globalnej produkcji towały od 30 do 48 groszy, ale odmiana Mieczownicy krakowscy skupieni byli znajdowały nabywców - zwłaszcza po
kraju dawało znaczną ilość tego typu ulepszona, z podbródkiem, występująca - jak pamiętamy - we wspólnym ce­ wojnie trzynastoletniej - wśród szlach­
uzbrojenia ochronnego. w drugiej połowie XV wieku, była war­ chu z pancernikami. Do końca XV wie­ ty polskiej . W Głównym Mieście Gdańs­
W kompetencji płatnerzy leżało również ta już około dwóch grzywien. Popular­ ku w źródłach zapisanych zostało około ku cech kowalski obejmował w 1 4 1 6
wykonanie zbroi turniejowych, nie mniej nym hełmem była łebka (szłom) za 66 siedemdziesięciu pięciu tamtejszych pro­ roku wszystkich rzemieślników pracują­
skutecznych od bojowych, jednakże efek­ groszy, nieraz oceniana nawet na 2 , 5 ducentów broni siecznej, z czego dwu­ cych w metalu oprócz złotników i paś­
towniejszych. Wiadomo, że właścicielami grzywny. Salady kupowano po 1 - 2 grzy­ dziestu czterech znanych jest z XIV ników. Także w Nowym Mieście
takowych byli przedstawiciele najwyż­ wny, natomiast naj doskonalsze hełmy, wieku. Rynek krakowski był zapewne w 1 3 87 roku kowale, ślusarze, nożow­
szych warstw społeczności feudalnej. Jak­ jakimi były przyłbice, sprzedawano po nasycony ich wyrobami, skoro wydaj­ nicy, płatnerze i inne zawody kunsztów
kolwiek zbroję turniejową można zaliczyć 3-4 grzywny. ność jednego warsztatu oblicza się na 5 o metalowych tworzyły wspólną korpora­
do kategorii nie tylko prestiżowych, ale Kunszty pracujące w żelazie i stali mieczów rocznie. Kunszt mieczowniczy cję. W Toruniu podział zrzeszenia kowa­
także luksusowych, wchodziły one nieraz reprezentowali producenci broni siecznej . rozwijał się także w podkrakowskich lskiego nastąpił już w pierwszej połowie
w skład wyposażenia wielu mniej zamoż­ J ej wytwarzanie następowało na kilku miasteczkach, w Kazimierzu i Strado­ XIV wieku, kiedy to wystąpili z niego
nych rycerzy szukających sławy i majątku etapach, z których pierwszy, mający duże miu, gdzie jego przedstawiciele tworzyli ślusarze, pociągając za sobą między in­
w turniejowych szrankach. Zbroje tur­ znaczenie dla jakości wyrobu, odbywał wspólne zrzeszenie ze ślusarzami, kot­ nymi ostrożników, strzemieniarzy i no­
niejowe należały do bardzo kosztownych się w kuźni produkującej głownie. Brzesz­ larzami i rymarzami. W zbiorowym ce­ żowników. Ci ostatni niebawem zresztą
inwestycji, skoro w 1 4 5 6 roku określono czoty surowe sprowadzano niewątpliwie chu kowalskim pozostawali mieczownicy oddzielili się powołując własny cech,
wartość jednej z nich aż na 40 florenów także z zagranicy, z renomowanych pra­ kleparscy 162, ale także mieczownicy z in­ a w końcu XIV wieku wyodrębnili się
czystego złota 1 58. Płatnerze wykonywali cowni w miastach południowoniemiec­ nych, większych miast, jak Bochnia,
również zbroje końskie, które w mniej kich, z Węgier i ze Śląska, gdzie we Sandomierz, Sieradz, Piotrków Trybuna­ 1 58 Pra/llo po/SAUl /II pra/eJyt, sqJo/llej , nr 3 1 82.
•..

lub bardziej kompletnej postaci okrywały Wrocławiu znajdowała się stalownia K/in­ lski, Warta czy Warszawa. Podobnie 159 Z. Bocheński, U/IIag; o p/ahll'1.ath lerallllJ/IsI AUth,
"Broń i Barwa , 1937, t. IV, s. l o- l Z .
wierzchowce na polu bitwy. ge/hitte. Rodzime rzemiosło mieczownicze przedstawiała się sytuacja w Poznaniu, "
Rozwój rzemiosła, wzrost zapotrzebo­ korzystało wszakże głównie z wyrobów gdzie dopiero w 1486 roku wyodrębnili 160 Por. J. Sztetyllo, �,,,,;osła "" taJo/ll,... , s. 96.
wania na jego wyroby i dążenie do dos­ miejscowych kowali głowni, określanych 161 A. Nadolski, Po/sluI broń. Broli bi4ła, Wrocław
się ślusarze, a wraz z nimi odeszli mię­
1984, s. 73-74.
konałości w określonym kunszcie spowo­ jako K/ingensmed. Byli oni w Krakowie, dzy innymi mieczownicy i nożownicy. 162 Z. Bocheński, KraJ:o/llsAU mh ",;uZlfikJllJ, Kra­
dowały w znaczniejszych ośrodkach pro­ Poznaniu, Nowym Sączu, a może także Producenci mieczów i noży w 1 497 roku ków 1937, s. 7; F. Kiryk, C,tho/lll '1.,,,,;osk "" taJow,. . • ,
dukcji zbrojeniowej dosyć daleko posu­ w innych miastach 160. Surowe głownie utworzyli własną korporację, ale praw­ s. 1U-1U; M. Mastałerzówna, P'1.,J",ieśrie SlratilJ",
niętą specjalizację· W związku z tym mieczowe trafiały do warsztatów mieczo­ dopodobnie ze względu na małą liczeb­ /II /llielulth śretbrith, w: Stlllii4 lJ4Ii prz,tbwieśria",; Kra­
w Krakowie funkcjonowali obok płat­ wniczych, gdzie poddawano je dalszej ność cechu lub z innych jeszcze powo­ lIIIJ/IaI , Kraków 1938, s. n8.
163 M. J. Mika, JOO /at tuinl... , s. 10; Ł. Charewi­
nerzy także hełmiarze 1 59, określani w źró­ obróbce, a to hartowaniu, szlifowaniu dów władze miasta niebawem zlikwido­
ezowa, IimuJ4/ śr,tb/;O/llietzMgo Lwo/lla, Lwów 1911, s.
dłach jako ga/eator, ga/eotinator i He/mut i ostrzeniu. W bardziej wyspecjalizowa­ wały ich zrzeszenie, włączając jego 67; K. Arlamowski, DZiej, prz'''',JsAUth mhÓ/II '1.,,,,;,/.
oraz He/mer. Wytwórców ochron głowy nych ośrodkach szlifowanie i ostrzenie członków ponownie do cechu ślusarzy. /1I;tUth /II Ja_i Po/m, Przemyśl 193 1, s. l l , 101 .

278 279

Pnoownia mieczownika. Fngment minialury z K�krJt BtłMllla Z ljOj r. (wg Z. Amdsenowei. fot.
J. Frenkcl)
z niego mieczownicy 164. Interesującymi na, a zatem sztylety i może kordy. W nie­
danymi dysponujemy w przypadku Opa­ których miastach spotykamy rzemieślni­
towa, gdzie mieczownicy znani są dowo­ ków specjalizujących się w wytwarzaniu
dnie w 1 454 roku. We wzniesionym trzy tej kategorii oręża. Ze względu na kon­
lata później ratuszu znalazło się również kurencję wyrobów z Norymbergi, a także
pomieszczenie dla przedstawiciela tego Wrocławia i Sryrii, całe rodzime rzemiosło
kunsztu 165. nożownicze przechodziło głęboki kryzys.
Mimo protestów mieczowników broń Protesty przeciw importowi noży składali
sieczną wyrabiali także nożownicy, a zatar­ producenci w Gdańsku i Toruniu, poważ­
gi w sprawie kompetencji tych pokrew­ nie Qgraniczył handel przedmiotami za­
nych zawodów trwały przez cały omawia­ granicznymi Kraków. Kolejny etap zatar­
ny okres w Krakowie, Poznaniu, a zapew­ gu kompetencyjnego między mieczow­
ne i w innych miastach. Było to zresztą nikatni i nożownikami związany był z ro­
zjawisko powszechne w całej Europie. bieniem szabli, do czego rościły pretensje
Do zadań nożowników należała chyba obie strony. W Krakowie uznano zasad­
przede wszystkim broń krótka jednosiecz- ność roszczeń mieczowników i im przy-
280
znano prawo do oprawiania i szlifowania
szabel. Przypomnieć warto, iż ta kategoria
oręża wyobrażona została właśnie w pra­
cowni mieczowniczej na jednej z miniatur
w znanym kodeksie Baltazara Behema
z pierwszych lat XVI wieku. Ceny broni
siecznej w dużej mierze uzależnione były
od jej rodzaju, jakości głowni i sposobu
wykończenia całości. Miecze kosztOwały
od 2.4 do 32 groszy, ale znamy egzemp­
larze za 72 grosze. Koncerz dobrze opra­
wiony wart był 7 florenów, cena korda
kształtowała się na poziomie 8-9 groszy,
natomiast sztyletu wynosiła od 6 do 8 gro­
szy, z tym że za niektóre płacono 1 2.
groszy - zapewne z racji dobrej oprawy.
Znaczną rolę w produkcji wyrobów
niezbędnych dla wojska, zwłaszcza dla
kawalerii, ale także na potrzeby komuni­
kacji i transportu, odgrywali ślusarze
i zawody z nimi związane, jak wędzidlarze
i strzemieniarze (określani wspólnym mia­
nem "pongrourond') oraz ostrożnicy, za­
pisywani w źródłach jako "cokorislot",
"Sporer", działający obok ślusarzy właś­
ciwych. Taki podział kompetencji Spoty­
kamy we Lwowie. Wędzidiarze występo­
wali obok ślusarzy w Sandomierzu w XV
wieku.
Sztuka mistrzowska ślusarzy poznańs­
kich polegała na zrobieniu między innymi
ostróg, strzemion om.z dwu rodzajów
wędzideł, na które mieli wyłączne prawo
sprzedaży 166. Niekiedy wędzidła wyrabiali
producenci uzd, zazwyczaj rymarze, ale
działo się tak w ośrodkach nie mających
zaawansowanego w specjalizacje rzemios­
ła. Slusarze skutecznie bronili swych praw
do wytwarzania detali do różnych elemen­
tów rzędu końskiego i oporządzenia jeź­
dzieckiego. Krakowscy producenci wę­
dzideł i strzemion należeli do wspólnego
cechu kowalskiego, pełniąc w jego wła­
dzach nawet funkcje cechmistrzów. Byli
281
oni ponadto na Kleparzu, również w zbio­
rowym zrzeszeniu zawodów metalowych.
Strzemiona zwyczajne kosztowały dwa
grosze, ale Władysław Jagiełło kupował
je dla siebie płacąc po piętnaście groszy za
parę. Wyrobem luksusowym i reprezen­
tacyjnym były p�znaczone dla króla
strzemiona (za trzy grzywny), które zro­
biono ze srebra pozłacanego.
Niezbędny składnik ekwipunku jeździe­
ckiego stanowiły ostrogi, również produ­
kowane przez ślusarzy, którzy - jak
widzimy - byli stosunkowo wszechstron­
nie wyszkolonymi rzemieślnikami. W wię­
kszych miastach już w XIV wieku wy­
odrębnili si� spośród nich specjaliści
w wytwarzaniu ostróg. Byli oni w Kra­
kowie, we Lwowie, w Przemyślu, Kazi­
mierzu, a nawet Drohobyczu. Ostrogi,
a także kiełzna i strzemiona, wykonane
z użyciem metali kolorowych, zwłaszcza
mosiądzu, wytwarzane były przez rzemieśl­
ników skupionych w cechu ludwisarskim.
Różnorodność wykorzystywanego surow­
ca oraz produkowanych form wym.ziła się
w cenach ostróg, które kosztowały od
4 do I S groszy.
Jakkolwiek metali kolorowych używali
rzemieślnicy różnych zawodów z szeroko
rozumianej branży kowalskiej, to jednak
stanowiły one podstawowy surowiec dla
ludwisarstwa. Z chwilą pojawienia siC;;
164 M. Bogucka, Gd41is1!. jalea Qm.ul!. �IIJ
IJ1 XIV-XVII .,itleJt, Warszawa 1971, s. 107; T.
Jasiński, Rt'llliD.t/a l:A",alsJ:i, irtd1ltJ.,itqNl/ł
i TI1nIfIUl,
KHKM. 1971, R. XXIll, s. u)-u6; A. Czachuow­
ski, TMlIIi irtdJfiD.,it'tllJ (ik rPu IłU), w; TD,.,m
""-'IIJ i kJrit)"{}. ZaryJ JzitjÓIJ1, red. M. Biskup,
W,u-szawa-Poznań-Toruń 198), s. 6z.
165 F. Kiryk, O"'IÓ" XIl1-XVI IJ1., Małopolskie
Studia Historycmc, 1984, R. XXVII, s. 186, 189.
(66 L. Chan:wiczowa, L.>D.,sl!.i, Drgllllitatjl..., s.
109; F. Kiryk, SIlNi4/IJitrt..., $. ,8; M. J. Mika, JDO
14/ tuhll. " s. I J .
broni palnej wzrosło znacznie zapotrze­
bowanie na niektóre z nich, zwłaszcza na
miedź. W produkcji uzbrojenia wykorzys­
tywano również cynę oraz ołów, a do
celów zdobniczych służyły kruszce szla­
chetne, jak srebro i złoto. Szerokie za­
stosowanie miały ponadto stopy metali
w postaci brązu i mosiądzu. Rudy ołowiu
i srebra oraz miedzi wydobywano w za­
głębiu górnośląsko-krakowskim i w Gó­
rach Świętokrzyskich. Nie były to wszakże
ilości wystarczające, toteż poza ołowiem
wszystkie te metale były sprowadzane
dodatkowo z Węgier, Czech, Niemiec
oraz Śląska. Przypomnieć warto, iż oprócz
żelaza i stali również miedź, cynę i siarkę
wymieniono w traktacie z książętami Po­
morza Zachodniego z 1 3 90 roku wśród
surowców dostarczanych do Krakowa,
zapewne importowanych z Europy Pół­
nocnej i Zachodniej 167 . Co się zaś tyczy
siarki, niezbędnej w produkcji prochu, to
jej zasoby krajowe (Swoszowa koło Bie­
cza) eksploatowano już w pierwszej poło­
wie XV wieku. Drugi ze składników
Kowal. Miniatura z dzida Jakuba de Cessulis, Liber
SliP" IIIIiMIII SCluorlllll z XV w. (wg R. Kiersnow­
skiego. rys. E. Marosikowa)
prochu strzelniczego, a mianowicie saletrę,
przywożono ze Śląska. Na bazie impor­
towanych surowców działała w końcu
XV wieku prochownia we Lwowie 168 .
Z uwagi na fakt, iż ręczna broń palna
i artyleria ogniowa wyrabiane były zarów­
no z żelaza, jak i z brązu, ich produkcją
zajmowali się rzemieślnicy związani z ob­
róbką obu tych metali. Kowale zgrzewali
i skuwali na gorąco wzdłużne szyny żelaza
w celu wykonania lufy, robili też pierś­
cienie wzmacniające otrzymane rury.
W 1 3 9 1 roku zapłatę w wysokości kopy
groszy za puszkę otrzymał Piotr Kadner
z Krakowa, znany również z przelewania
dzwonów. Z innych rzemieślników wy­
mienić trzeba Jana Freudentala, reprezen­
tującego cech ludwisarzy i konwisarzy
krakowskich. W źródłach występuje on
zazwyczaj z określeniem rotgisser i CNP­
rifNsor, ale w 1 429 roku wymieniono go
jako pixidNm fNsori. Wyroby z pracowni
tego rzemieślnika znane były nawet poza
granicami państwa. Wraz ze swym bratem
Piotrem wykonał on wiele pixides z do­
starczanych mu przez miasto miedzi i cy­
ny. Innym znanym producentem broni
palnej w Krakowie był Jan Stochs, bNch­
sseschimer i rllffifNsor, który brał udział
w wojnie pruskiej w 1 4 3 3 roku, a następ­
nie uczestniczył jako puszkarz w wojnie
trzynastoletniej . W roku 1 5 00 prawo miej­
skie w Krakowie przyjął Niklos Gulden
"eyn rotgisser et pixidariNs", co potwierdza
udział ludwisarzy w produkcji i obsłudze
się pomyślnie, niekiedy bowiem pękała
forma i metal się wylewał. Zdarzały się
również pęknięcia gotowych już dział
podczas strzału próbnego. W związku
z tym prace nad jednym działem mogły
przeciągnąć się do 3-5 miesięcy i wyma­
gały doświadczonego w swej profesji
zespołu ludzi. W świetle rachunku wy­
stawionego władzom miejskim Krakowa
w 1 5 1 7 roku za wykonanie 3 5 bombard
zużyto na nie 43 3 cetnary miedzi oraz 3 0
cetnarów i 3 kamienie cyny z a sumę l 3 24
grzywien i jednego grosza. Za węgle
i inne potrzeby zapłacono 1 3 9 grzywien
i 42 grosze. Ponadto mistrz ludwisarski
Jan pobrał za swoją pracę 3 5 7 grzywien
i I2 groszy, co stanowi około 20% wszy­
stkich wydatków 170. Jak z tego wynika,
wynagrodzenie rzemieślnika stanowiło
dość znaczny udział w kosztach produkcji,
która polegała na zrobieniu formy, zalaniu
jej stopem z odpowiednio dobranych pod
względem proporcji metali (roztapianie
metalu trwało około 30 godzin), a po
ostudzeniu i rozbiciu formy należało oczy­
ścić i wygładzić kanał lufy.
W nomenklaturze źródeł średniowiecz­
nych pixidarim oznaczał zarówno rzemieś­
lnika produkującego działa i inną broń
palną, a także wyrabiającego proch i kule,
jak i człowieka zajmującego się strzela­
niem. Spotyka się puszkarzy wypełniają­
cych tylko jedną z tych funkcji, ale i ta­
kich, którzy łączyli wyrób broni z jej
obsługą. Jedną z podstawowych czynności
wiązano go do wtajemniczenia jednego ze
sług książęcych w tajniki jej wyrabiania.
Jest rzeczą charakterystyczną, iż w doku­
mencie mówi się o saletrze, a korespon­
duje z tym informacja o przyjęciu w 1499
roku prawa miejskiego w Krakowie przez
Stanisława, który określony został jako
salethrnyle 1 71 .
Ze stanu mieszczańskiego wywodziło
się wielu specjalistów związanych z ob­
sługą artylerii. Był nim między innymi
" Michał, wójt podkra­
"magister pixidNm
kowskiego miasteczka Skawiny, znany
dowodnie w latach 1 3 90- 1 4 1 9 . Produkcją
broni oraz prochu zajmował się kolejny
puszkarz krakowski, Hayneman, a listę
poświadczonych źródłowo puszkarzy
z ostatniej dekady XIV wieku uzupełniają
Zbrożek, Bartosz i Jakub. Puszkarze licz­
nie występowali także w następnym stu­
leciu.
Puszkarze królewscy byli na utrzyma­
niu władcy. Zaangażowanym w 1 47 1 ro­
ku przez króla czterem czeskim pusz­
karzom wypłacano za tydzień pracy po
3 l groszy. Takie stosunkowo wysokie
stawki obowiązywały w systemie najmu
krótkoterminowego. Znacznie mniej pła­
cono przy angażu długookresowym, na
167 KfHkJu Jyplolllaty'Z1IJ lIIiasia KraktJlJla.... cz. I,
n r 7l.
168 J. Sztetyłło. Rtellliosla lIIelalolJle. .. . s. 105.
169 MW pruj" tIo pralJla lIIiejs/eiego IJI KraktJlJlie... ,
nr 9078; zob. J. Szymczak, Orga1li�acja proJllk&ji... s. .

broni palnej. Wielu z nich przyjmując
obywatelstwo krakowskie oddawało do
arsenału miejskiego wykonane przez siebie
"pixides alias pisczal"" zamiast określonych
sum na kupno oręża 169 .
Produkcja broni palnej, a zwłaszcza
dział dużych kalibrów, była przedsięwzię­
ciem długotrwałym oraz bardzo trudnym
technicznie. Odlew nie zawsze kończył
związanych z tym zawodem była umiejęt­
ność wytwarzania prochu. Interesująca
w tym względzie jest treść dokumentu
Konrada III Rudego dla mieszczanina
płockiego Zygmunta Mydelnika, który
Otrzymał nadanie ziemskie za swoją do­
tychczasową działalność polegającą na
zaopatrywaniu zamków książęcych w mie­
szaninę wybuchową. Jednocześnie zobo-
291-292.
170 A. Grabowski, DalJl1U �abyl/ei Illitula KrllktJlJla,
Kraków 1 8 l o, s. 1 1 8. Techniczną stronIC procesu
odlewniczego przedstawili K. Gierdziejewski. Zarys
J�iejólJI oJin,J"irllJla polsleiego. Stalinogród [Katowicel
1954, s. 82-102; J. Durdik, PraroVfli posilIpy II bralis­
kwSIei pll1ktJfslei billi II l. poloJlitll l J. sIoleIi, "Historie
a Vojenstvi " . 1 9 5 7, s. 306• P l.
171 Zbiór tIoUlllttltólJl i lisItirlI ",iasla P14tle4. wyd. S.
M. Szacherska, Warszawa 1971, t. I , nr 1 84; IVirgi
pruj" tIo pralJla lIIiejs/eiego IJI KraktJlJlie.... nr 8996.

282 283
jaki zazwyczaj zatrudniano puszkarzy
w poszczególnych zamkach królewskich.
Wysokość wynagrodzenia uzależniona
była od pełnionej funkcji. Już bowiem
w końcu XV wieku wytworzył się za­
czątek hierarchii wojskowej, co świadczy
o powstaniu zrębów organizacji puszkar­
skiej i przerodzeniu się artylerii w nowy
rodzaj broni. W wyprawie moskiewskiej
w 1 5 01 roku uczestniczyło trzynastu pu­
szkarzy, w tym Jerzy "pixidarius regis"
jako dowódca, podczas gdy pozostali,
, ku, Sandomierzu, Toruniu, Warszawie.
" magistri pixidarii' , mieli pod swoją pie­
czą każdy swoje działo. Potwierdza to
zapis z 1 5 3 6 roku, kiedy tenże Jerzy
odnotowany został jako "prefectus tormen­
torum " 172.
Puszkarze lwowscy byli na utrzymaniu
miasta, z którego kasy pobierali uposaże­
nie - w różnej zresztą wysokości, bo od
trzech kop groszy rocznie w pierwszych
latach XV wieku do osiemnastu grzywien
w latach późniejszych. Początki artylerii
lwowskiej dała prawdopodobnie broń,
którą w l 3 94 roku przysłał do miasta
Władysław Jagiełło. Znajdowała się ona
pod opieką kilku puszkarzy, jak Waw­
rzyniec Kuawczil z Krakowa, Piotr Schef­
feler, Wawrzyniec Hellbezem, Stefan, Wa­
lenty - że wymienimy kilku pierwszych
przedstawicieli tego zawodu 1 73 . Ich pracę
usprawniło niewątpliwie wybudowanie
obok królewskiej również ludwisarni
miejskiej w 1468 roku. Należy odnotować
także, iż pixidarii i bombardifices tworzyli
we Lwowie wspólny cech ze złotnikami,
malarzami, konwisarzami i płatnerzami.
Puszkarze nie założyli własnej korporacji
również w Poznaniu, gdzie początko­
wo należeli do zbiorowego cechu kowal­
skiego, a w 1486 roku wystąpili z niego
wraz ze ślusarzami, mieczownikami i no­
żownikami, powołując odrębne zrzeszenie
zawodowe. W 1 441 roku jeden z tamtej-
284
szych rzemieślników, Piotr cantrifusor,
wykonał "pixidem magnam" we własnym
warsztacie i wraz z puszkarzami Stefanem
i Mikołajem należy chyba do pierwszych
przedstawicieli tej branży w Poznaniu 174.
Interesujący sposób rozwiązania sprawy
obsługi artylerii podał arcybiskup gnieź­
nieński Wincenty Kot w dokumencie
z 1 44 1 roku. Nadając Grzegorzowi Cze­
chowi, zwanemu też Morawianinem, pi­
xidario na zamku łowickim, sołectwo we
wsi Maurżyce, zaznaczył, iż w zamian za
wykonywanie funkcji puszkarza zwalnia
go od wszelkich powinności i służb, jakie
ciążą na innych sołtysach 1 75. W szeregach
puszkarzy spotykamy również szlachtę·
W Sanoku działał nobilis Andrzej z Łubna
i Jaślisk. Szlachetny Stefan z Lisic koło
Sierpca otrzymał w 1 446 roku nadanie
ziemskie od księcia płockiego Władysła­
wa I, a oprócz tego wyznaczono mu
roczną pensję w wysokości ośmiu grzy­
wien. Na dworze Siemowita VI i Włady­
sława II przebywał Andrzej z Piączyna
herbu Cholewa, poświadczony jako "bom­
bardista " do około 1 484 roku 176 . Różna
była zatem pozycja społeczna i różne
zasady, na jakich pełnili swoją służbę
puszkarze. Byli to rzemieślnicy angażo­
wani do obsługi artylerii za określony
ekwiwalent pieniężny, ale także sołtysi,
wójtowie i szlachta, wypełniający to zada­
nie w ramach obowiązków wojskowych
na rzecz państwa. J ednakże już w XV
wieku zarysowują się początki, rzec moż­
na, prefosjonalizmu w tym fachu. Ar­
tylerzyści byli lepiej opłacani od zwykłych
żołnierzy i niebawem zorganizowali się
na wzór cechów.
Do rzemiosł wykorzystujących w swej
pracy metal należeli paśnicy . W Krakowie
zrzeszeni byli w jednym cechu z kon­
wisarzami, ludwisarzami i mosiężnikami,
ale od 1410 roku tworzyli własną kor-
porację zawodową. Jedną z przyczyn ich
usamodzielnienia się było zapewne coraz
powszechniejsze stosowanie metali szla­
chetnych w produkcji pasów, co zbliżyło
ich wytwórców do złotników. Paśnicy
przeżywali rozkwit swego fachu w pierw­
szej połowie XV wieku, ale wraz z prze­
mijaniem mody na pasy klamrowe nastąpił
regres tego kunsztu, który niedługo po­
tem zanikł. Do cechów metalowych nale­
żeli paśnicy w Bochni, Kościanie, Pułtus­
Oprawianiem pasów zajmowali się także
- jak pamiętamy - ślusarze, ale nie
wolno im było do tego celu używać
mosiądzu, zastrzeżonego dla paśników
i złotników. Ze względu na fakt, iż do
produkcji pasów niezbędna była skóra,
w niektórych ośrodkach ich wytwórcy
związani byli z branżą skórzaną, jak w Po­
znaniu czy Przemyślu. W zależności od
rodzaju i jakości wyrobu ceny pasów
kształtowały się od dwóch do kilkunastu
grzywien, a znamy również egzemplarze
kosztujące 7 5 grzywien 1 77 .
Skóra była niezbędnym składnikiem
wielu innych wyrobów zbrojeniowych.
Rzemieślnicy zajmujący się jej obróbką
wykorzystywali przede wszystkim suro­
wiec rodzimy, ale w schyłkowym okresie
średniowiecza poświadczony jest także
import skór, głównie z Rusi i Litwy.
W handlu tym pośredniczyły głównie
Warszawa i Poznań, toteż oba miasta
osiągnęły duże znaczenie jako ośrodki
produkcji skórzanej. Od drugiej połowy
XIV wieku obserwujemy znaczny postęp
w dziedzinie wyprawiania skór i ich prze­
twórstwa, a biały czy żółty zamsz uży­
wany do wyrobu rękawic, kaftanów, no­
gawic i innych części odzieży prezentował
się wcale okazale. Ze skóry krojono rów­
nież kurty podbijane metalowymi zbroj­
nikami, robiono wyściółki do hełmów,
285
służyła ona do produkcji pochew mie­
czowych, ale przede wszystkim niezbędna
była do wyrobu wielu elementów rzędu
końskiego. Niektóre z nich, zwłaszcza
proste rzemienie, wykonywali rymarze,
znajdujący się w prawie każdym mia­
steczku. Wraz z rozwojem kunsztów skó­
rzanych i postępującej w ich łonie spe­
cjalizacji wyodrębniły się zawody siod­
larzy i uździenników, jak to się stało
w 1 471 roku w Przemyślu 1 78 . W Kra­
kowie nastąpiło to znacznie wcześniej,
a tamtejsi uździennicy należeli do wspól­
nego cechu z rymarzami, o czym świa­
dczą zapisy o starszych zrzeszeniach " cor­
rigiatorum et jrenatorum" . W cenniku kra­
kowskim z 1 3 96 roku wymieniono kilka
rodzajów ich wyrobów oraz obowiązu­
jące na rynku ceny 179 . Za naj droższy
zestaw z pasami zdobionymi pięcioma
rzędami małych guzów trzeba było za­
płacić 14 grosze. Uzdę, tak zwaną ry­
cerską, wraz z podpiersiem i podogo­
niem, której pasy nabijano guzami mo­
siężnymi, oszacowano na 10 groszy. Taki
1 72 J. Sztetyłło, Rzemiosła meta/owe . .. , s. 104-1°7;
J. Szymczak, Organizacja prodllkcji... , s. 290 i n.; K.
Górski, Historya arty/eryi. .. , s. 4�, 2 1 7, 128.
1 73 K. Badecki, Średniowieczne /lIdwisarsflłlo lwows­
kie... , s. 27-37.
1 74 Akta radzieckie poznańskie .. . , Poznań 192j, t.
I, nr 20 1.
1 75 Słownik historyczno-geograjiczI!Y Ksirsflłla Łowic­
kie!fJ, red. J. Warężak, Wrocław-Warszawa-Kraków
1 96 1 , cz. II, z. s. 207.
l,
1 76
Akta grodzkie i ziemskie. . . , Lwów 1880, t.
VIII, nr 50 i in.; K. Górski, Historya artyleryL., s.
29; Zbiór dokl/mentów i listów miasta Płocka .. . , t. I, nr
142, 1 70, 197; Ksirga skarbowa Janmza II. . . , KHKM,
1959, R. VII, nr �, zeszyt dodatkowy, nr � 5 .
I n Por. J . Szymczak, Organizacja prodllkcji. . . , s.
25 1-2 5 2.
1 78 Ak/a grodzkie i ziemskie. . . , Lwów 1 8 76, t. VI,
nr 104.
1 79 Kodeks t!JpkJmatyczI!Y miasta Krakowa... , cz.
II-IV, nr 286.
sam komplet z płytkami stalowymi kosz­
tował 1 5 groszy, natomiast zdobiony gu­
zami żelaznymi był wart 1 2 groszy. Uzda
oraz podpiersie i podogonie z samej skó­
ry ocenione zostały na 8 groszy. Wyroby
reprezentacyjne, wysadzane szlachetnymi
kamieniami lub guzami pozłacanymi lub
srebrnymi, wytwarzane być musiały
w kooperacji ze złotnikami. Były to
wszakże zamówienia wyj ątkowe, nie
uwzględnione w żadnym cenniku państ­
wowym. Wiadome jest, iż w 146 5 roku
książę warszawski Konrad III Rudy szu­
kał aż w Toruniu wykonawcy rzędu koń­
skiego, który miał być ozdobiony kamie­
niami szlachetnymi, a liczne kosztowne
i mające wartość artystyczną przedmioty
należące do wyposażenia konia i jeźdźca
zawiera inwentarz skarbca książąt mazo­
wieckich z 1 494 roku \80. Wygląd egzem­
plarzy paradnych poznajemy też z po­
stanowień dotyczących sztuk mistrzows­
kich. Statuty rymarzy krakowskich, po­
znańskich i lwowskich przewidywały
wykonanie podpiersia i podogonia lub
całego rzędu nabijanego wypukłymi gu­
zami, zdobionymi techniką trybowania.
Oprócz wyrobów prostych również pasy
bardziej ozdobne i wykwintniejsze znaj­
dowały nabywców wśród zamożniejszych
warstw społeczeństwa.
W przeciwieństwie do wielu elementów
rzędu końskiego i innych części oporzą­
dzenia jeździeckiego bardziej skompliko­
wanym wyrobem branży skórzanej było
siodło. Zadecydowała o tym konieczność
łączenia umiejętności obróbki nie tylko
skóry, ale nadto metalu oraz drewna.
W związku z tym w większych miastach
siodlarstwo dosyć szybko wyodrębniło
się w oddzielny zawód, w wielu pozostając
wszakże nadal w łączności z rymarzami.
Siodlarze krakowscy utworzyli około roku
1 400 własną korporację, do której weszli
286
ponadto sajdacznicy \ 8\ . Specjalizacja w za­
kresie rzemiosł skórzanych w Poznaniu
dokonała się jeszcze w XIV wieku, skoro
statut garbarzy z 1 40 3 roku wymienia już
paśników, rymarzy, kaletników, siodlarzy
i inne nie określone bliżej zawody. Siod­
larze nie utworzyli tu własnego cechu
i złączeni byli z rymarzami 1 82 . Podobnie
było we Lwowie oraz Starej Warszawie,
prężnie rozwijało się siodlarstwo w Toru­
niu i Gdańsku oraz w wielu innych
miastach. Przedstawiciele tego kunsztu
w Przemyślu - jak pamiętamy - aż do
147Z roku należeli do wspólnego cechu
rzemiosł skórzanych, gdyż dopiero wtedy
rada miejska zatwierdziła statut siodlarzy
i uździenników. Nietypowa sytuacja była
w Tarnowie, gdzie producenci siodd wraz
z rymarzami znaleźli się w zrzeszeniu
rzemiosł drzewnych \83 . W miastach mniej­
szych było nieraz tylko Z-3 siodlarzy
i wobec mało liczebnej grupy rzemieśl­
ników związanych ze skórnictwem po­
szczególne specjalności szukały różnych
rozwiązań organizacyjnych. Warsztaty sio­
dlarskie w końcu XV wieku funkcjono­
wały w czterdziestu pięciu miastach.
Siodlarze wytwarzali kilka rodzajów
siodeł, które wymienia się we wspólnym
statucie rymarzy i siodlarzy poznańskich
z 1 5 04 roku 1 84. Było to więc siodło
bojowe z wysokim łękiem, określane jako
" Rzemieślnicy branży skórzanej zajmo­
"z głową , drugie - okute metalem,
używane również przez rycerstwo, trzecie
- z poduszkami, natomiast czwarte było
zwykłe, do powszechnego użytku. Ich
ceny w świetle ustawy z 1 3 96 roku kształ­
towały się od 1 2 do zo groszy. Co do
siodeł wykorzystywanych w transporcie
przez jeźdźców kierujących konnym za­
przęgiem - ich wartość ustalono na
6 groszy, chociaż spotykamy takie również
za 3 , 5-4 grosze. Wyroby najwyższej jako­
ści kosztowały, oczywiście, znacznie wię-
cej . Dla Władysława Jagiełły kupowano
siodła po 40-48 groszy, ale były one
zdobione metalem kolorowym, a siedzisko
pokrywała czarna skóra. W 1 3 9 5 roku
piękne siodło za trzy grzywny otrzymała
w podarunku królowa węgierska Maria.
Był to niewątpliwie egzemplarz paradny,
skoro do prac z nim związanych zaan­
gażowano złotnika. Tego rodzaju siodła
były własnością niejednego możnowładcy,
jak świadczy przykład Ścibora i Marcina
Jastrzębców, kolejnych wojewodów łę­
czyckich, którzy pozostawili swoim spad­
kobiercom wiele przedmiotów wartoś­
ciowych, jedno zaś z siodeł oceniono
w 1 4 3 7 roku na cztery grzywny 1 85 .
Do kompetencji siodlarzy oraz rymarzy
należał wyrób różnych pasów zaliczanych
do oporządzenia jeździeckiego, a to po­
pręgu czy puślisk. Nie były to przedmioty
kosztowne, gdyż ich wartość mieściła się
w granicach kilku groszy. Elementy te,
podobnie jak poduszkę na siodło, którą
należało często wymieniać, kupowano
zazwyczaj przy okazji renowacji całego
siodła lub oporządzenia, gdyż wchodziły
w skład kompletnego osiodłania. Za siod­
ło ze wszystkimi dodatkami, czyli - jak
czytamy w źródłach - CNm omnibNS
" Sprawozdania Komisji do Badania Historii Sztuki
attinenciis" ,
płacono od 6 do 5 6 groszy,
w zależności od klasy poszczególny
ch
egzemplarzy.
wali się produkcją sajdaków, czyli kom­
pletu futerałów na łuk i strzały bądź
kuszę i bełty, a także pokrowców ochron­
nych, które zakładano na łęczysko i cięci­
wę, by uchronić je przed wilgocią i zanie­
czyszczeniem. W myśl statutu z 1 5 °4
roku siodlarze poznańscy mieli obowiązek
wykonać jako sztukę mistrzowską oprócz
siodeł także trzy sztuki pharetras alias
" 1 9 1 7,
thM/l'. Podobnie zapewne przedstawiała
się sytuacja w Starej Warszawie, gdzie
287
tamtejsi siodlarze wykonywali w swoich
warsztatach również futerały i pokrowce.
Naj dalej posunięty podział kompetencji
spotykamy w Krakowie, skoro sajdacznicy
funkcjonowali tam jako odrębny zawód,
aczkolwiek złączony we wspólnym cechu
z siodlarzami, których reprezentowali sta­
"
rsi "sellatorNm et pharetratorNm . Wykona­
wcy tak zwanych dodatków do ręcznej
broni strzelczej odgrywali poważną rolę
wśród rzemieślników podkrakowskiego
Stradomia, produkujących na potrzeby
straży w zamku królewskim na Wawelu,
miasta Krakowa i najbliższego zaplecza
osadniczego. W źródłach znani są jako
pharetrariNs oraz kochermacher, a warto
odnotować, iż w latach 1 47 5 - 1 498 pra­
cował w Krakowie Lorencz z Ołomuńca
"kochermacher tNlnigk" 1 86 . Ich wyroby ni �
należały do kosztownych inwestycji, skoro
wartość pokrowców ochronnych wahała
się od 3 do 6 groszy, kołczana od 6 do
180 E. Koczorowska-Pielińska, Rzemiosło Star9
i NO/ll9 Warsza/lly do IJ2J r., w: Z dZiejó/II rzemiosła
/IIarsza/llskiego, red. B. GrochuIska, W. Pruss, War­
szawa 1 9 8 3 , s. 47-48; J. MycieIski, In/lltntarz skarbca
kril/.Żl/./ maZo/lliukich Konrada i Janusza Z rokll I-In,
w Polsce, 1907, t. VIII, Z. 1-2, s. CLX.
181 Z. Żygulski jun., Ze stlldió/II . . . , s. j l .
182 Z. Zaleski, Przemysł skórzany /II Jrednio/lliecznym
PoznaniII, Kronika miasta Poznania, 1928, R. VI,
S. 302.
183 F. Kiryk, Miasta
regionu tarnoll/skiego. Tarnó/II,
TlKhó/II, Ci(żkoll/ice do końca XVI /IIiekll, w: Tarnó.,.
Dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, Z. Ruta,
Tarnów 1 9 8 1 , t. I, s.
2 3 l , 238.
1 948, t.
1 84 Akta radzieckie poznańskie. , Poznań
..
III, nr 2098.
185 Rachll1/ki d/lloru. . , S.
1 9 1 , 2 1 7, 2 1 8, 2 1 9; Pra/llo
.
polskie /II praktyce sqdo/llej.. . , nr 2700.
•
186 Cracotlia artificum I]OD-IJOO, red.
J. Ptaśnik,
Zr6dJa do historii SZ/uki i C)/IIilizacji /II Polsce, Kraków
t. IV, nr 889, 988,
l l 02, l l 40, 1 3 21;
K.ri,gi przyj(ć do pra/lla miejskiego /II Krako/llie. . . ,
nr 7600, 893 ) .
8 groszy, natomiast pasa do h2ka napinają­
cego łęa;ysko wynosila około 1 groszy.
Mowa tu o egzemplarzach zwykłych, pros­
tych, gdyż ozdobne kosztowały drożcj.
W po krowcach ze skóry przechowywltno
i transponowmo także broń drzewcową,
zarówno bojową, jak i myśliwską. Wyra­
biali je, generalnie rzecz ujmując, rzemieśl­
nicy związani z obróbką skóry, a zatem
niekiedy sajdltcznicy, nielU inni jeszcze
r�kodzielnicy, wiadomo bowiem, iż na
dworze Władysława JagieUy w końcu XIV
wieku zajmował si� tym r�kawicznik kró­
lewski, należący przecież do tej branży \87.
Niezbędnym elementem w ekwipunku
wojownika byla tarcza. Choć wyrabiano
ją z drewna, jednak zastosowanie skóry
przesądziło w niektórych miastach, że jej
producenci znaleźli si� w jednym cechu
z przedstawicielami kunsztów skórzanych.
Z uwagi na malowanie wyobrażeń heral­
dycznych c/iptalorts tworzyli nieraz wspól­
ne zrzeszenia zawodowe z ma1a.rnmi i rze­
mieślnikami zajmującymi si� oprawianiem
i iluminowaniem ksiąg. Przynależność
tarczy do uzbrojenia ochronnego oraz
wykorzystywanie metalu do jej kODStnl­
awania spowodowały zapewne, że szczyt­
nicy w Chełmnie w XV wieku należeli do
zbiorowego cechu kowalskiego, a niekie­
dy mieścili si� nawet w gronie płatnerzy
i hełmiuzy (p raga czeska). Ceny poszcze­
gólnych egzemplarzy odzwierciedlały nie
tylko ich wielkość, kształt, ale także jakość
wykonania OlU zdobienia. Najt�sze tar­
cze kosztowały 6 groszy, dobrego gatunku
były warte około 1 2. groszy i dochodziły
do 48 groszy \88.
W produkcji zbrojeniowej wykorzys­
tywano nic tylko skóry, ale również jelita,
ści�na i żyły zwierz�cc, służące na przy­
kład do wzmacniania drewnianej kon­
strukcji tarczy, 11. ponadto do skręcania
cięciw OlU do wyrobu łęczysk kusz.
288
Wytwórcy r�cznej broni strzelczej po­
sługiwali si� także rogami, zwłaszcza koź­
limi. Należy też pamktać o sierści zwie­
rząt na potrZeby rucowników i wełnie
owczej dla sukienników, z których pra­
cowni wychodziły gotowe płaszcze żoł­
nierskie, suknie i inne elementy stroju
rycerskiego albo też sukno zaspokajające
zapotrzebowanie na innego rodzltju
odzież, okryci:a. n:a. konie i tym podobne.
Uzupełniały to wytwory włókiennicze,
których produkcja oparta była na upra­
wianych powszechnie lnie i konopiach,
dostarczających ponadto surowca do wy­
robu lin powrozów, niezbędnych
w transporcie, taborach, artylerii przedog­
niowej i palnej. Wiadomo również, iż
płatami lnianego płótna oklej:a.no drew­
niany korpus tarczy, zanim pokrył:a. go
skóra. W końcu XIV wieku na rynku
polskim poj:a.wila si� bawełna sprow:a.dza­
na z Azji, a wykorzystywana w płócien­
nictWie do robieni:a. barchanów, w tym
także wojskowych kaftanów i nogawic
l'rlIC<)"'ni� kusznika. Miniawr:l z KodtkJM IJrh""a z IjOj r. (wg Z. Ameiscnowcj, fol. J. Frenkcl)
oraz wyściółek do hełmów. Od połowy
XIV stulecia datuje si� także wi�kszy
napływ do Polski bardzo kosztownego pll. Niekiedy zdobili je hafciarze, do prac w średniowieczu zmniejszenie ich zasobów
jedwabiu, którego cena za jeden łokieć tych angażowano ponadto malar.�y 189. (przynajmrtiej niektóą'ch garonków drzew).
wynosiła około 60 groszy, podczas gdy Poważne miejsce wśród surowców wy­ Już w statucie warckim z 1423 roku zatrosz­
nawet importowane sukna były o połow� kor-Lystywanych do produkcji uzbrojenia czono się o los dr-LCw dużcj wartości, w tym
tańsze, a takt samt ilość płótna można zajmowało drewno. O jego wartości i prze­ cisa, w celu ochrony interesów szlachty
było kupić za 1-8 groszy. Tkaniny te znaczeniu decydowały głównie walory polskiej eksponującej ten surowiec 1110. Spo-
służyły do szycia stroju rycerskiego, po­ użytkowe poszczególnych gatunków. Dre­
krowców na broń, czapraków pod siodło, wno charaheryzujące si� twardością i spr�­
czyli potników, OlU odzieży. Szczególnie żystością, jak cis czy jesion, preferowali lłJ J. Danka, A. Nowakowski. Osobist, ar"vly...,
rzemieślnicy zajmujący si� wyrobem luków s. 19.
kosztowne były płaszcze rycerskie OlU
i kusz, siodlarze potrzebowali baozy i osi­ ,. A. Nowakowski, J. SzymCt2k, R-k".ft Ir.{�
kapy na konie (kropierze), zwłaszcza gdy
j,,,ia IKhrtJ"f/tgtJ ... Po!sn IP fllu,si, ",01Iarfhii staf/IJ",.j
wykonywano je z jedwabiu. Z opisu ki do skonstruowania szkieletu siodła, lotki
.. J.·iellt tniJd pi=ryth, KHKM, '98), R. XXXIII,
egzaminu mistrzowskiego dla kra.wców do bełtów i trzaski w pochwach mieczo­ s. 41-46.
lwowskich z I ) 34 roku wynika, żc kan­ wych strugano przeważnie z lipy, a w�giel IK Z. Zygulsk i jun., Z. sllIJi".... . , s. )8; L.
drzewny pozyskiwano zazwyczaj z drewna Charcwicrowa, u",,"'Skit Orgl1l1it«ft..., !. 87. 'l7 1)8;
dydat powinien przygotować mi�dzy in­
bukowego. Intensywna eksploatacja la­ lob. tei. A. Pawiński, Mlodt "'fa ZY&"'"11tl1 .ftl1ftgtJ,
nymi okrycie turniejowe na wierzchowca.
Wars>:awa '&9l, S. Z19.
W gestii kra.wcÓw pozOSt:a.wały także cho­ sów, a zwłaszcza d�biny do fortyfikacji
1'10 Vo/_illlIJIt k%,IIM, wyd. J Ohryzko. Petersburg
rlIPie OlU proporczyki do włóczni i ko- drewniano-ziemnych, spowodowała już 1819, t. I, s. l j .
19--- Poliki ,ochnil<l wo;'kowl 289
re korzyści z handlu drzewem ciągnęły
miasta, zwłaszcza nadwiślańskie. W do­
kumencie Władysława Jagiełły z 1 3 90
roku, regulującym polski eksport na za­
chód Europy przez Pomorze szczeciń­
skie, drewno zajmuje poważną pozycję,
a wśród różnego rodzaju asortymentu
wymienia się drewno do wyrobu ręcznej
broni strzelczej.
Z uwagi na podobieństwo konstruk­
cyjne łuku i kuszy ich wyrobem zajmowali
się rzemieślnicy nazywani potocznie łucz­
nikami lub kusznikami (arcujices, balistarii,
Bogner) 1 91 . Wyobrażenia obu rodzajów
broni odnajdujemy w pracowni łuczniczej
na znanej miniaturze w kodeksie Baltazara
Behema. Pierwsza informacja o cechu
łuczniczym w Krakowie pochodzi z 1404
roku, ale przedstawicieli tego zawodu
poznajemy już w XIII wieku, a w następ­
nym stuleciu odnotowano ich siedemnas­
tu. Szeregi wytwórców łuków i kusz
wzrosły znacznie w XV wieku, skoro
pobieżna zaledwie lektura źródeł z tego
okresu przyniosła w efekcie imiona sie­
demdziesięciu rzemieślników tej branży.
Byli oni również w podkrakowskim Ka­
zimierzu. Poważnym ośrodkiem produkcji
broni strzelczej był Lwów, gdzie jej wy­
twórcy pod koniec XV wieku tworzyli
wspólny ze strzelnikami cech łuczników.
Nieco inaczej przedstawiała się sytuacja
w Poznaniu. Tamtejsi specjaliści wyrabia­
jący łuki i kusze nie zdołali zorganizować
się samodzielnie, lecz wraz z rymarzami
i siodlarzami powołali zbiorowe zrzeszenie
zawodowe, którego statut władze miasta
zatwierdziły w 1 5 °4 roku. Zapewne po­
dobnie było w innych miastach, w których
specjalizacja JUZ nastąpiła, natomiast
przedstawiciele poszczególnych kunsztów
skupieni byli w pokrewnych sobie ce­
chach. Z producentami ręcznej broni
strzelczej spotykamy się również w Prze-
290
myślu, Haliczu, Przeworsku i Samborze;
znani są łucznicy w Gnieźnie, Kaliszu,
Łęczycy, Nowym Sączu, Radomiu, Sando­
mierzu, Sieradzu oraz Starej Warszawie
i w wielu innych miastach, których pełna
lista obejmuje 36 miejscowości. Rzemiosło
polskie w tej branży reprezentowało wyso­
ki poziom, skoro jego wyroby znaj dowały
nabywców poza granicami kraju. Wiadomo
na przykład, że łuki z warsztatów krakows­
kich eksportowano na Węgry. Cena tej
broni wraz z najwyższej jakości łubiami
wynosiła w 1 427 roku 42 grosze. Bardziej
skomplikowana konstrukcja kuszy uwido­
czniła się w jej cenie. W myśl ustaleń z 1 3 96
roku w Krakowie miała ona kosztować 49
groszy, przy czym łoże z kolbą oceniono na
4 grosze, natomiast cięciwę oraz orzech po
jednym groszu. Pozostałe 43 grosze stano­
wiły wartość łęczyska 192. Na rynku znajdo­
wały się także egzemplarze droższe. Często
były one zdobione okładzinami kościanymi
lub rogowymi - jak czytamy w statucie
łuczników krakowskich z 1423 i 1 46 3 roku
- co podnosiło koszty produkcji. Do tego
dochodziły przybory kusznicze w postaci
kołczana, pasa z hakiem - razem za 1 0
groszy, niekiedy pokrowca ochronnego,
toteż cały komplet wart był około 60-72
groszy, nie licząc bełtów. Ze względu na
długi proces technologiczny łączenia po­
szczególnych warstw łęczyska z jednego
warsztatu wychodziło rocznie około 20
sztuk kusz.
Drewno stanowiło także podstawowy
surowiec w konstrukcji machin wojen­
nych - machin miotających i przyrządów
oblężniczych. Wznoszono je zazwyczaj
pod obwarowaniami oblężonego dzieła
obronnego, ale niektóre bardziej skom­
plikowane elementy wykonywano z dala
od pola bitewnego i dostarczano na wo­
zach. Również obrońcy uzupełniali swoją
artylerię w obliczu zagrożenia wojennego.
Do prac prostych angażowano ludzi obe­
znanych z ciesiółką, ale nadzór nad cało­
ścią spoczywał w rękach ludzi o odpowie­
dnich kwalifikacjach. Często rekrutowali
się oni spośród specjalistów od budowy
młynów. Z okresu rządów Kazimierza
Wielkiego znany jest budowniczy królew­
skich młynów Wolfgang Czaier, miesz­
czanin kazimierski, którego umiejętności
służyły także w czasach wojennych i przy
fortyfikowaniu warowni. Wiadome jest,
iż książę Władysław Biały zamknięty w za­
mku w Złotorii w 1 3 76 roku korzystał
z usług młynarza, który " machinas et alia
instrumenta pro castro necessaria preparet" 193.
Konstruktora takich machin spotykamy
też w I 366 roku, a był nim niejaki Jek­
linus, " machinator domini regis" . Fachowcy
ci byli niezbędni również w okresie wpro­
wadzania artylerii ogniowej, która długo
jeszcze nie zdołała wyprzeć używanych
wcześniej machin miotających działających
na zasadzie sprężystości materiału czy
przeciwwagi. Zatrudniano ich do wzno­
szenia przyrządów oblężniczych, jak wie­
że, szopy, tarany, a także innego rodzaju
sprzętu. W 143 3 roku Władysław Jagiełło
nadał swemu budowniczemu Pacowi młyn,
w zamian za co obdarowany i jego potom­
kowie mogIi być wzywani do naprawiania
mostów i budowy stacji królewskich oraz
innych prac w czasie wypraw wojennych.
Specjalistów w dziedzinie stawiania mos­
tów wymieniają źródła znacznie wcześniej ,
a byli to między innymi znani z 1 3 92 roku
Maciej i mistrz Anzelm (Henslinus), pon­
tifices. W następnym roku cieśli Woj­
sławowi z Wietrzychowie koło Tarnowa
zapłacono pięć grzywien za zbudowanie
przewodu zwanego promem ("pro con­
struccione plaustri dicti prom" ) w Ubnicy.
Wiadomo też, że artifex Jarosław nad­
zorował prace przy moście pontonowym,
prowadzone na zlecenie rady wojennej
29 1
w 1409 roku, a użytym do przeprawy
wojsk polskich pod Czerwińskiem, nato­
miast w 143 3 roku wystąpił Wawrzyniec
zwany Basz, mistrz mostów wojennych
(" magister pontium expeditionalium" ) 1 94.
Drewna używano do wyrobu niektó­
rych części broni palnej. Były to kolby
w rusznicach, proste łoża klocowe, lawety
z kołami do dział i tym podobne. Za­
jmowali się tym cieśle i stelmachowie,
a drewniane konstrukcje okuwali żelazem
kowale. Do przechowywania i transportu
siarki, saletry, prochu i bełtów służyły
beczki wytwarzane przez bednarzy po
2-3 grosze za sztukę. Nieraz spotykamy
się z drewnianymi pojemnikami na oręż,
w ciągłym użyciu były beczki na żywność
i napoje. Drewnem posługiwali się rze­
mieślnicy wykonujący broń drzewcową
i obuchową. Na potrzeby transportu nie­
zbędne były wozy zwykłe i specjalne -
do przewożenia machin wojennych.
Jakkolwiek kamień wykorzystywany
był przede wszystkim w budownictwie,
nie wolno jednak zapominać o kamien­
nych pociskach do machin miotających
191 Zob. J. Werner, PO/SM broń .. . , s. l O; J .
Kuciński, Miejsleie rzemioslo . . . , s. 18-20.
192 Kotkks dyplomatyczll.J miasta Kra/eal/la . . . , cz.
II-IV, nr 286; J. Sztetyłło, Rzemiosła metalal/le . . . , s. 99.
193 Zbiór dokNmmtól/l malopo/sleich, red. S. Kuraś,
Wroclaw-Warszawa-Kraków 1 962, cz. I, nr 34;
Joannis de Czarn/eol/l Chronicoll.. . , s. 6, �660.
194 Zob. M. Dembińska, «Mo/mdinatoreJ» et «ma·
chinaloreJ», w: CH/IH! el cogllilio. SIHdia Z dZiejól/I
średlliol/liecznej kN/tmy, red. S. K. Kuczyński i in.,
Warszawa 1 976, s. 1 20; Najstarsze ksirgi i rachHlIlei
miasta Krakol/la . . . , cz. 2, s. 1 3 I , 302; RachHlIlei dl/lorH . . . ,
s. 2l l ; J. Długosz, Historiae . .. , t. III, Opera omllia, t.
XII, Kraków 1876, s. 1 93; T. M. Nowak, Ul/lagi
° lechIlice bHliol/ly mostól/I p% l/lych 1/1 Polsce 1/1 1/1. XV do
XVII, Studia i Materiały do Historii Sztuki Wojen­
nej, 1 9 l 6, t. II, s. H8-H9; Zbiór dokMmmtól/I malopo/.
skich, red. I. Sułkowska-Kurasiowa, S. Kuraś, Wroc­
ław 1975, cz. VII, nr 2 1 28.
i artylerii ogniowej . Znalezione podczas kamiennych pocisków, czyli po groszu za jeniowej wykazała znaczną grupę zawo­
badań archeologicznych w Bolesławcu nad każdy. Nie były one dużych rozmiarów, dów związanych bezpośrednio z wytwa­
Prosną kule liczyły kolejno 44 i 16 centy­ gdyż za kule wielkie płacono po 60 groszy rzaniem oręża oraz rzemiosł specjalizują­
metrów średnicy. Wykuwali je zazwyczaj - jak czytamy w rachunkach z 1 46 1 cych się w wyrobie przedmiotów mogą­
z granitu kamieniarze według podanych roku. Przypomnieć warto, iż w ruinach cych służyć również wojownikom. Ze
parametrów; wyspecjalizowanemu w tym zamku w Wenecji koło Żnina zebrano względu na różny stopień zaawansowania
zakresie "sertori lapidum ad pixides" za­ pociski z drugiej ćwierci XV wieku, technicznego, organizacyjnego, możliwo­
płacono w Krakowie w 1 3 9 1 roku blisko sporządzone nie tylko z ołowiu i kamienia, ści produkcyjnych i kształtowania się
22 grzywny. Natomiast w księgach lwow­ ale także ze szkła 1 95. rynku zbytu niektóre zawody rozwijały
skich pod rokiem 141 l zanotowano wy­ Przedstawiona tu w dużym skrócie się tylko w miastach dużych, stanowiących
płatę stu groszy za zrobienie stu sztuk charakterystyka miejskiej produkcji zbro- ośrodki handlu międzynarodowego, jak
przede wszystkim Kraków, a poza nim
Poznań i Lwów, do których dołączyły po
Ośrodki produkcji zbrojeniowej w państwie polskim w połowie XV w.: 1. Miasta ze stwierdzoną produkcją
wojnie trzynastoletniej Gdańsk i Toruń.
uzbrojenia, 2 . Inne miasta, 3. Granice państwowe (oprac. J. Szymczak, rys. E. Marosikowa)
W straganach rzemieślniczych w tych
miastach można się było zaopatrzyć
MORZE BAŁTYCKIE w broń najlepszej jakości, nie ustępującą
zagranicznej, a bogate kramy kupieckie
oferowały szeroki asortyment towarów
obcej proweniencji. Ruch handlowy nasi­
lał się w czasie targów tygodniowych,
a zwłaszcza rocznych, czyli jarmarków.
Miasta mniejsze produkowały zazwyczaj
dla odbiorców mniej wybrednych i mniej
zasobnych w środki płatnicze. Oprócz
rzemiosła cechowego istniało rzemiosło
pozacechowe, ale w przypadku kunsztów
wytwarzających broń zaczepną i odporną
nie była to licząca się konkurencj a. Od­
grywało ono natomiast pewną rolę w za­
opatrywaniu ludności w niektóre części
rzędu końskiego oraz odzieży. Coraz sil­
KRÓLESTWO niejsze przechodzenie gospodarki wiejskiej
CZESKIE na etap towarowo-pieniężny spowodowa­
ło rozwój rzemiosła i handlu na wsi,
a
\_._ ,.��_ r-.� w zakresie interesujących nas zawodów
dotyczy to w zasadzie jedynie kowalstwa,
(�
\ mającego niewątpliwie spory udział w ek­
i
I Po d o /(e
" wipowaniu wojowników plebejskiego po­
i \. chodzenia. W świetle statutu z roku
./ 1403
I Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria
w pospolitym ruszeniu wielkopolskim
, Archeologiczna " , 1 968, nr 1 5 , s. 42-4 3 ; A. Nadolski,
·-1 0 -2 - - -3 mieli brać udział chłopi ze wsi królewskich
i szlacheckich uzbrojeni w łuki, tarcze,
włócznie, miecze i topory, których wyko-
292
naniem mógł z powodzeniem zając się
nawet kowal wiejski. Jego działalność
determinowało głównie skromne w poró­
wnaniu z wyspecj alizowanym warsztatem
rzemieślnika miejskiego wyposażenie ku­
źni, nastawionej przede wszystkim na
wyrób narzędzi pracy. Kuźnie takie znaj­
dowały się ponadto w dobrach klasztor­
nych, w majątkach możnowładczych, spo­
tykamy je w siedzibach rycerskich. Prace
wykopaliskowe w Siedlątkowie nad Wartą
ujawniły w części przyziemnej gródka na
kopcu istnienie warsztatu kowalskiego.
Znaleziono tam wiele narzędzi do obróbki
metalu oraz drewna, a także liczne frag­
menty pancerza oraz hełmy, których na­
prawą się zajmował 196 .
Jakkolwiek podstawowa masa broni
stanowiącej wyposażenie rycerstwa pol­
skiego pochodziła z warsztatów rodzi­
mych, które zaspokajały potrzeby w tym
względzie, w ekwipunku niejednego wo­
jownika znajdował się oręż z warsztatów
zagranicznych. Służył on głównie ludziom
bogatym, ale jako zdobycz woj enna trafiał
również do arsenałów mniej zamożnych,
którzy szukali sławy i majątku poza gra­
nicami kraju. Zjawisko to, dostrzegalne
za rządów ostatniego Piasta, nasiliło się
za Jagiellonów, kiedy Polacy walczyli na
1 95 Bo/es/awiec nad Prosnq, red. T. Poklewski, w:
Zamki środkowopo/skie, Wrocław 1 9 8 2, cz. II, s. 3 8 ;
Najstarsze księgi i rachunki miasta Krakowa. . . , c z . 2, s.
296, 297; Księga przychodów i rozchodów miasta, t. I ,
red. A. Czolowski, Pomniki dziejowe Lwowa, t. II,
Lwów 1 8 8 6, s. 93; Rachunki wie/korzqdowe krakow­
skie. . . , s. 490-49 1 ; C. Sikorski, Zamek w pa/uckiej
Wenecji. . . , s. 8 5 -86.
1 % J . Kamińska, Sied/qtków, obronna siedziba rycer­
ska Z XIV wieku, "Prace i Materiały Muzeum
He/m ifragmenty zbroi Z Sied/qtkowa, tamże, s. 89- 9 3 ;
E . Nosek, Czternastowieczna kuźnia w Sied/qtkowie,
tamże, s. 9 5 - 1 2 1 .
293
wielu frontach w Europie, a nawet na
innych kontynentach 197.
Ze sztuką wojenną średniowiecza wiąże
się nierozerwalnie koń, którego obecność
na polach bitewnych, a także w postaci
środka komunikacji i łączności lub siły
pociągowej w transporcie jest powszech­
nie znana. Wraz z wprowadzeniem zasady
osobistego wyposażania się w broń i opo­
rządzenie indywidualną sprawą każdego
wojownika było również zaopatrzenie się
w wierzchowca. Hodowla koni na zie­
miach polskich miała już sporą tradycję
i była dobrze rozwinięta. Prowadzono ją
w dobrach królewskich i prywatnych;
zwłaszcza możnowładztwo dysponowało
dużymi stadninami. Wierzchowce i in­
wentarz roboczy znajdowały się również
w każdym większym gospodarstwie. Po­
zostawienie łąk i pastwisk przy lokacji do
dyspozycji pana gruntowego dowodzi roli
hodowli w zaspokajaniu potrzeb pańskiej
198.
włości W odróżnieniu od koni pocią­
gowych i podróżnych, koń bojowy powi­
nien charakteryzować się szczególną siłą,
wytrzymałością, zwrotnością oraz szybką
reakcją na bodźce jeźdźca. Niejednokrot­
nie wierzchowce były odpowiednio szko­
lone i przyuczane do zachowania się na
polu bitwy czy w szrankach turnieju. Nie
wszyscy, oczywiście, dosiadali takich ru­
maków, gdyż szeregowych mas szlachec­
kich nie stać było na ich kupno i utrzy­
manie. Ze względu na rolę konia w walce
kawaleryjskiej bardzo często w dokumen­
tach określaj ących wymiar służby wojs­
kowej szlachty, wójtów i sołtysów znaj­
dujemy określenie jego wartości 1 99 . Wy­
nikało to również z faktu, iż władca
zobowiązany był wypłacić odszkodowanie
za utraconego w czasie wojny wierzchow­
ca. Niekiedy jest to ogólnikowe stwier­
dzenie o koniu odpowiednim, dobrym
czy silnym, nieraz wszakże podawano
294
nawet konkretną sumę pieniędzy. Dodać
trzeba, iż istniała pewna współzależność
między ceną wierzchowca a liczbą posia­
danych wolnych łanów. Najdokładniej
określono to w dokumencie dla sołtysa
Chrząstawy, który miał wyruszać na wojnę
na koniu wartym tyle grzywien, ile miał
łanów ziemi. Ceny koni innych sołtysów
wynosiły od kopy groszy do ośmiu grzy­
wien. Wójtowie z reguły dosiadali wierz­
chowców droższych, gdyż naj niższą sumę
w tej kategorii zbrojnych stanowią trzy
grzywny. Na tym samym mniej więcej
poziomie kształtują się ceny koni branych
na wojnę przez szlachtę. Do wartości
konia przywiązywano dużą wagę, skoro
problem ten - obok jakości uzbrojenia
- uwzględnił w swych rozważaniach nad
wymiarem służby wojskowej Jan Ostro­
róg (około 1 4 3 6-1 5 0 1). Jego zdaniem,
" winien kosztować co naj­
"has/arii eqlllls
" skiego, żywności. Do dostarczania siły
mniej 10 grzywien, "semihastarii eqlllls -
"
5 grzywien, "balistarii eqlllls - 4 grzyw­
"
ny, a ,,gladiatoris eqlllls - 3 grzywny 200 .
Bariera dziesięciu grzywien za konie bar­
dzo dobre występuje również w wykazie
szkód wyrządzonych przez wojska wiel­
kiego księcia Witolda w 1 4 1 4 roku. Krzy­
żacy oszacowali wówczas część utraconych
koni ("parvos eqllOs"), zapewne służących
w transporcie, z rodzaju tarpanowatych,
po trzy grzywny, natomiast za konie duże
("magnos eqllos"), bojowe, dla ciężko uzbro­
jonej jazdy zażądali po dziesięć grzy­
wien 201 . Zwierzęta warte powyżej tej
kwoty były okazami wybranymi, o dos­
konałej prezencji. Władysław Jagiełło ku­
pował dla siebie rumaki, których cena
dochodziła do trzydziestu grzywien, a taką
samą wartość miał koń sprzedany w 1 44 5
roku przez podkomorzego krakowskiego
Piotra Szafrańca Jakubowi z Zaborowa.
Za konia specjalnie przyuczonego do
spacerów, zapewne inochodźca ( "pro eqo
amblllatore "), ofiarowanego Aleksandrze,
żonie księcia mazowieckiego Siemowita
IV, zapłacono w 1 3 94 roku aż 21 grzy­
wien. Wierzchowce tak kosztowne znaj­
dowały się wszakże w stajniach ludzi
bardzo zamożnych, natomiast w obrocie
handlowym odnotowanym w źródłach
przeważają konie za 2-4 grzywny 202 . Ze
względu na swą wartość zwierzęta te były
bardzo często przedmiotem kradzieży,
zatargów międzysąsiedzkich, o których
jest sporo zapisów w księgach sądowych.
Rolę konia w średniowiecznej armii okreś­
la ponadto fakt, iż w kilku dokumentach
Kazimierza Wielkiego i Władysława Ja­
giełły spotykamy informacje o obowiązku
dostarczania przez sołtysa na wyprawy
wojenne samego konia 203 . Wojsko po­
trzebowało bowiem wielu zwierząt do
transportu machin wojennych, oręża, róż­
nego rodzaju sprzętu inżynieryjno-saper­
pociągowej , niejednokrotnie wraz z wo­
zami, zobowiązane były miasta w ramach
swych powinności wojskowych na rzecz
państwa.
O rozmiarach produkcji zbrojeniowej
i hodowli w późnośredniowiecznej Polsce
trudno cokolwiek pewnego stwierdzić
wobec całkowitego milczenia źródeł w tej
sprawie. Dane pośrednie, jak liczba funk­
cjonujących warsztatów oraz ich domnie­
mana wydajność, pozwalają wszakże wy­
ciągnąć pewne wnioski, które wskazują
na samowystarczalność rzemiosła rodzi­
mego w celu uzbrojenia wojska. Prze­
prowadzone niedawno szacunki wielkości
produkcji kilku podstawowych rodzajów
oręża zaczepnego i ochronnego w pierw­
szej ćwierci XV wieku dały następujące
wyniki: około 6400 mieczów, około 2400
kusz, zbroi płytowych około 2200 sztuk
i pancerzy kolczych około 2 5 00 sztuk
rocznie 204. Pełne zaspokojenie popytu na
295
broń nie było więc możliwe w ciągu
jednego roku, ale nigdy nie było takiej
potrzeby, gdyż nawet w obliczu konfron­
tacji zbrojnej rycerstwo jedynie uzupeł­
niało swój ekwipunek, zastępując starszy
i mniej skuteczny oręż bardziej nowo­
czesnym.
Odbiorcami wyspecjalizowanej rodzi­
mej produkcji zbrojeniowej byli wszyscy
zobowiązani do odbywania służby woj­
skowej, czy to z racji zobowiązań in­
dywidualnych, czy zbiorowych. Podstawę
i trzon siły zbrojnej w monarchii sta­
nowej stanowiło pospolite ruszenie szla­
chty. W wymiarze równym służbie ry­
cerskiej stawali rówmez wOJtowie i so­
łtysi. Dokonał tego Kazimierz Wielki,
1 97 Por. A. F. Grabski, Rycerstwo polskie w służbie
obcej w wiekach średnich, w: Historia wojskowości polskiej.
wybrane zagadnienia, red. W. Biegański, P. Stawecki,
J. Wojtasik, Warszawa 1972, s. 1 0--6 1 .
1 98 A . Rutkowska-Plachcińska, Uwagi o gospodarce
hodowlanej w POlICe w XIII i XIV wieku, " przegląd
Zachodni", 1 9 1 1 , R. XI, t. I, s. 1 8 7.
1 99 Zob. S. M. Zajączkowski, O wojskowych powin­
nościach sołtysów w Polsce w okresie monarchii stanowej,
SMHW, 1973, t. XIX, cz. l. s. 33-3 1 ; tenże.
Obowi4Zki wojskowe wójtów w państwie polskim w okresie
monarchii stanowej, tamże, 1979, t. XXI, s. 32-34; J.
Szymczak, Produkcja i kosZty . . . • s. 1 3 7 i n.
200 J. Ostroróg. Monumentum pro comiliii generalibus
Regni sub rege Casimiro pro Reipublicae ordinatione
congestum. red. M. Bobrzyński. SPPP. t. V. S. 1 3 1 ;
por.: K. Górski, Historyajazdy . . . • s. 14, który podał
wysokość odszkodowania za utracone podczas peł­
nienia służby konie w wojsku zaciężnym.
20 1 Codex epistolaris Vito/di magni dl/cis Lithuaniae
IJ76-11JO. red. A. Prochaska, Kraków 1 8 82. nr ) 70.
202 Zob. K. Wiliński. Ce'!) koni w Polsce średnio­
wiecznej, Acta Universitatis Lodziensis. Zesz. Nauk.
UŁ. Nauki Humanistyczno-Społeczne. 1979. seria l .
z. ) 7. s. 87; J. Szymczak. Produkcja i koSZty. . . • s.
1 1 0-1 64.
203 S. M. Zajączkowski, O wojskowych powinnościach
sołtysów . . . • s. z 8 .
2001 Zob. J . Szymczak. Produkcja i koSZty . . . , s. Z3 4;
tenże, Organizacja produkcji. . . • s. 3 34-3 3 1 .
WląZąC w statutach fakt posiadania im­
munizowanej ziemi na prawie rycerskim
z obowiązkiem wyruszania na wyprawy
wojenne z odpowiednim wyposażeniem
i pocztem zbrojnych na miarę naj lepszych
możliwości finansowych. Postanowienie
to w odniesieniu do szlachty miało w za­
sadzie tylko znaczenie porządkowe
i zmieniające zwyczaj prawny na przepis
prawny, natomiast w przypadku wójtów
i sołtysów w zasadniczy sposób określało
sposób pełnienia służby 205. W broń za­
opatrywali się mieszczanie oraz miasta,
gromadząc ją w arsenałach miej skich i ce­
chowych. Poważnym odbiorcą wyrobów
zbrojeniowych był panujący, który po­
trzebował oręża nie tylko dla swoich
straży, dworzan, jako podarunków dla
gości dworu królewskiego, ale przede
wszystkim do zaopatrzenia zamków
i miast królewskich. Podobnie było
z dworami wielkich feudałów, przy któ­
rych formowano nieraz nawet bardzo
liczne oddziały woj s kowe do ochrony
włości i w celach reprezentacyjnych oraz
prestiżowych. Odbiorcami uzbrojenia by­
li w końcu żołnierze zaciężni .
Obowiązująca powszechnie w średnio­
wieczu zasada pełnienia służby wojskowej
na własny koszt, z czym wiązało się
posiadanie broni i ewentualnie konia
na własny użytek, określa sposób zaopa­
trywania się w nie przez szlachtę, wójtów,
sołtysów na drodze indywidualnego za­
kupu. Wielkość cieżaru wojskowego uza­
leżniona była od uzyskiwanych dochodów
- jak unormowały tę sprawę statuty
Kazimierza Wielkiego, a podobne sfor­
mułowanie zawiera wydany sto lat później
znańskiego Jana Ostroroga w końcu tegoż
stulecia, nie zostały wprowadzone w życie .
Najpełniej kwestię tę regulowały indywi­
dualne umowy oraz nadania, określające
wymiar powinności woj skowych poszcze­
gólnych właścicieli ziemskich pod wzglę­
dem liczebności pocztu, rodzaju oręża
znajdujących się w nim zbrojnych oraz
wartości koni, których mieli dosiadać.
Przywilej koszycki Ludwika Węgierskiego
rekompensował rycerstwu straty ponie­
sione podczas wypraw zagranicznych, za
które miało ono otrzymywać odszkodo­
wanie ze szkatuły panującego. Natomiast
w przywileju Władysława Jagiełły wyda­
nym w Piotrkowie w 1 3 8 8 roku król
obiecał nie tylko wynagradzać wszelkie
szkody poniesione podczas wypraw za­
granicznych, ale także wypłacać ich uczes­
tnikom żołd w wysokości pięciu grzywien
od kopii po przekroczeniu granic państwa.
Sprawa ta, nader ważna z punktu widzenia
interesów szlachty, była przedmiotem cią­
głych jej zabiegów i znalazła odzwier­
ciedlenie za rządów Władysława Jagiełły
jeszcze w przywilejach brzeskim z 142)
roku, jedlneńskim z 1430 roku i krakows­
kim z 143 3 roku. Co się tyczy wójtów
i sołtysów - służyli oni zbrojnie na
podobnych zasadach. Tylko niekiedy spo­
tykamy informacje o finansowaniu ich
wyposażenia przez właściciela dóbr
w przypadku wojny obronnej, natomiast
służba poza granicami kraju opłacana była
przez władcę 206 .
Szkatuła monarsza obciążona była także
poważnymi wydatkami związanymi z ko­
niecznością zaopatrzenia w uzbrojenie
zamków i miast królewskich. Zapiski
kach dworskich z czasów Kazimierza
Jagiellończyka. Wymieniają one różnego
rodzaju oręż, zarówno należący do wypo­
sażenia indywidualnego wojowników, jak
i broń oblężniczą, głównie artylerię og­
niową. Były to hełmy, pancerze kolcze,
kirysy płytowe, miecze, kusze, ręczna broń
palna i pociski do nie j , bełty przewożone
w beczkach, siodła, uzdy i inne elementy
oporządzenia j eździeckiego. Liczne
wzmianki w źródłach narracyjnych i ra­
chunkach dworskich dotyczą machin wo­
jennych. W 1 3 90 roku Władysław Jagiełło
wysłał nowo mianowanemu staroście lite­
wskiemu Janowi z Oleśnicy machiny do
obrony Wilna. W 1 3 94 roku puszkarz
królewski Zbrożek nadzorował transport
dział i prochu do Lwowa. Do poszczegól­
nych warowni ciągle dostarczano surowiec
do produkcji armat,' prochu i pocisków.
Świadczą o tym zasoby uzbrojenia znaj­
dujące się we Lwowie, Glinianach, Ka­
mieńcu Podolskim i Smotryczu w ostat­
niej dekadzie XV wieku 207 . Sumy wydat­
kowane na ten cel były bardzo wysokie
i sięgały rocznie kwot idących w tysiące
grzywien, których większą część pochła­
niała artyleria ogniowa . Obowiązek za­
opatrywania prywatnych zamków i miast
spoczywał na ich właścicielach, którzy
ponosili również koszty uzbrojenia włas­
nych oddziałów wojskowych. Przypomnij­
my, iż Michał Mużyło otrzymawszy
w 1 436 roku w dożywocie tenutę śniatyń­
ską zobowiązał się wymurować własnym
sumptem zamek i wyposażyć go w broń
palną, proch, kusze i pociski 208 .
Zobowiązania wojskowe miast i miesz­
czaństwa wiążą się z osobistym udziałem
tach wysyłanych na wojnę - jak świadczy
m.in . rejestr piechoty miejskiej z Wielko­
polski z 1 4 ) 8 roku - oraz o straży
miejskiej i związanym z tym zapotrzebo­
waniem na oręż. Na miastach ciążył po­
nadto obowiązek obrony własnych for­
tyfikacji. W związku z tym już w XIV
wieku spotykamy arsenały o charakterze
publicznym, a rady miejskie zaczęły wy­
kazywać zainteresowanie ilością i jakością
znajdującej się w nich broni. Źródeł za­
opatrzenia w nią było kilka. Uzbrojenia
dostarczała władza państwowa, w szcze­
gólności król i starostowie lub prywatny
właściciel. Władca mógł przekazać pewne
opłaty handlowe i udzielać ulg podat­
kowych oraz celnych na okres fortyfiko­
wania i zaopatrzenia miasta w artylerię,
ręczną broń miotającą, oręż indywidualny
oraz sprzęt wojskowy. Zdarzało się rów­
nież nadawanie wsi podmiejskich, z któ­
rych dochód przeznaczany był na utrzy­
manie straży miejskich. Główny wszakże
ciężar kosztów związanych z uzbrojeniem
ponosiły same miasta. Kwestię wydatków
na broń miejską w Krakowie unormował
wilkierz z 1 443 roku. Odtąd corocznie
miano okazywać nowo wybranym rajcom,
odpowiedzialnym przecież za stan goto­
wości obronnej miasta, całe uzbroj enie
w celu dokonania jego przeglądu i oceny
przydatności do walki. Postanowiono ró­
wnież kupować saletry za trzydzieści grzy­
wien, a także pięćdziesiąt kop pocisków
w każdym roku. W takim samym okresie
205 Z. Kaczmarczyk, S. Weyman, Reformy wojs·
kowe . .. , s. 42, j 6.
206 Tamże, s. 7j-76. J. S. Matuszewski, Pr'{Ywileje

statut wojenny Kazimierza Jagiellończyka. o transporcie broni do poszczególnych mieszczan w wyprawach wojennych oraz i polityka podat!eowa Ludwika Wrgiersleiego w Polsce,
Próby dokładniejszego sp recyzowania miej scowości występu j ą w rachunkach POwinnościami na rzecz obronności kraju. Łódź 198" s. 61 -6 , .
207 Por.: J . Szymczak, Sprzęt i technika oblężnicza. . .,
wielkości i jakości służby, podej mowane dworu Władysława Jagiełły i królowej Pomijając osobę wójta ekwipującego się
na sejmiku w Środzie Wielkopolskiej Jadwigi, znajdują się także w podwodach na własny lub pana feudalnego koszt, 208 Zbiór do!eumentów ma/opolskich . . . , cz. VIII,
w 1 4 ) 8 roku czy przez wojewodę po- kazimierskich oraz późniejszych rachun- należy pamiętać o zbrojnych kontyngen- nr 2 1 8 , .

296 297
miasto powinno wzbogacić się o dziesięć poszczególne odcinki murów, bramy lub znajdującej się w dyspozycji gminy miej­ udział w wojnach obronnych. Na zjeździe
sztuk ręcznej broni palnej, zwanej pisz­ baszty, których obroną kierowali wyzna­ skiej czy cechu do jej posiadania zobo­ szlachty wielkopolskiej w Poznaniu
czałami. Wilkierz nakładał ponadto na czeni przez radę komendanci wojskowi. wiązany był każdy obywatel miasta. Ist­ w 1 40 3 roku postanowiono, że w razie
radę obowiązek wykonywania tych zale­ Widoczny jest także coraz większy udział niały nawet przepisy co do ilości i rodzaj u wtargnięcia nieprzyjaciela w granice Wiel­
ceń i przedstawiania po skończonej kaden­ cechów w gromadzeniu broni. W myśl uzbrojenia jako warunku przyjęcia do kopolski wszyscy wieśniacy ze wsi kró­
cji następnemu składowi rady wykazu statutu kuśnierzy krakowskich z 1 3 77 społeczności cechowej . Jako obrońcy for­ lewskich i ziemskich wyruszą do walki
oręża zastanego i oddawanego. Warto roku do składania opłaty w wysokości tyfikacji miejskich rzemieślnicy mieli pra­ z bronią u boku swoich panów. W myśl
przypomnieć, iż w 1 5 °9 roku rajcy uchwa­ jednego grosza rocznie na oręż zobowią­ wo do noszenia broni na co dzień, sys­ rozporządzenia Władysława Warneńczy­
lili ponownie program corocznego zaopat­ zani byli mistrzowie. Takie same obciąże­ tematycznie jednak ograniczane przez raj ­ ka z 1439 roku na wojnę gotować się
rywania się w broń palną, a mianowicie nia finansowe na zakup uzbrojenia znaj­ ców z obawy przed wykorzystaniem jej miała cała szlachta wraz z duchowień­
w saletrę za trzydzieści grzywien i dwa dujemy w wydanym w tym samym roku w zamieszkach wewnętrznych. stwem i chłopami. Nakazano przy tym,
działa 209 . Z kasy miejskiej wydatkowano statucie kapeluszników, a ponadto kraw­ Na miastach na prawie niemieckim aby czterech kmieci wyekwipowało pią­
21 2. Koszty zaopatrzenia już w XIII wieku ciążyły pewne po­
nieraz spore sumy na konserwację uzbro­ ców z 1434 roku tego, którego rola ograniczyć się miała
jenia i utrzymanie go w należytym po­ cechu w broń ponosili wszyscy jego człon­ winności natury wojskowej, w tym obo­ do osobistego udziału w wyprawie wo­
rządku. W 1 3 90 roku zapłacono ponad 37 kowie. W lutym 1407 roku rada miejska wiązek dostarczania na wyprawy wojenne jennej . Jak z tego wynika, koszty je­
grzywien (między innymi za naprawę Lwowa nałożyła na każde zrzeszenie za­ wozów i koni. Często łączyło się z tym dnostkowego wyposażenia w broń po­
oręża), w 140 5 roku zaś koszt prac zwią­ wodowe obowiązek zakupienia jednej ku­ wysyłanie żywności, a nieraz i broni. noszone były grupowo 21 8 .
zanych z czyszczeniem i reperacją broni szy, której wykonaniem miał się zająć Władze miasta zazwyczaj nakazywały re­ Z przedstawionego tu materiału wyni­
wyniósł ponad 3 1 grzywien 210. Wraz miejscowy kusznik 21 3. Polecenie to pono­ alizację tej powinności poszczególnym ka, iż w Polsce okresu monarchii stanowej
z upowszechnianiem się broni palnej w ra­ wiono w następnym roku. Na kupno mieszczanom, pokrywając z kasy miej­ miały zastosowanie różne formy zaopa­
chunkach miejskich coraz częściej poja­ i reperację broni cechowej przeznaczano skiej wszelkie związane z tym koszty. trzenia w broń, sprzęt wojenny i konie,
wiają się zapisy o zakupie prochu, saletry, ponadto opłaty w wysokości sześciu gro­ Były one stosunkowo wysokie, toteż mia­
209 Kodek.r dyPlomatyczny miasta Krakowa . . . , cz.
siarki, miedzi, ołowiu, pocisków do rusz­ szy, nakładane na mistrzów przyjmujących sta małe składały się po kilka na wy­
nic i dział, o opłatach dla stelmachów uczniów na naukę zawodu - jak czytamy prawienie takiego wozu, a niekiedy za­ II-IV, nr 3 16; J. Muczkowski, Dawne warownie
krakowskie, "Rocznik Krakowski , 19 1 l , t. XIII, s.
"
i kowali robiących oprzyrządowanie do w statucie ludwisarzy, mosiężników, kon­ mieniano to na opłatę pieniężną. Poza
ze; F. Kiryk, Cechowe rzemioslo metalowe . . . , s. 27.
artylerii ogniowej itp. Na budżet miejski wisarzy i paśników krakowskich z około zwykłymi wozami transportowymi po­
210 Najstarsze k.rięgi i rachunki miasta Krakowa ... ,
21 4
składały się między innymi taksy wpisowe 1 4 1 2 roku . Cechy odpowiedzialne były syłano również wozy specjalne z odpo­
cz. 2, s. 292, 340.
pobierane od przyjmowanych do prawa za stan wyszkolenia woj skowego swych wiednią eskortą wojskową, głównie w ce­ 211 Por. J. Szymczak, Zasoby uzbrojenia, w: Uzbro.

miejskiego obywateli. Płacili oni różne członków i dbały, aby rzemieślnicy uczęsz­ lu przewożenia machin wojennych. Obo­ jenie . .. , s. 3 9 S .
kwoty, w zależności od swego stanu czali na organizowane przez bractwa strze­ wiązek dostarczania wozów "honcratos" 212 Kodek.r dyplomatyczny miasta Krakowa . .. , n r 2 7 3 ,
z końmi oraz innymi akcesoriami nie­ 274, 3 1 I .
majątkowego. Warto odnotować, iż za­ leckie ćwiczenia. Zbrojownią cechową 21 3 Księga przychodów i rozcbodów ... , t. I, s. 43-44, 6 S .
miast opłat w gotówce mieszczanie skła­ zarządzał naj młodszy wiekiem mistrz. Do zbędnymi na wyprawie wojennej ("aHa 21� Kodek.r dyplomatyczny miasta Krakowa.. . , n r 30.

dali nieraz gotowy, wyprodukowany przez przeprowadzania inspekcji znajdującej się neccJSaria, quc ad expedicionem pertinent") 215 Tamże, nr 30S; A. Grabowski, Skarbniczka

siebie, oręż; były to hełmy, ale przede w niej broni zobowiązani byli rajcy miej­ spoczywał między innymi na mieszkań­ naszej archeologii. . . , s. 1 3-I j ; B. Miśkiewicz, Rozwij

wszystkim broń strzelcza w postaci kusz, scy. Spis zasobów oręża cechowego cach Warszawy w myśl dokumentu stałych punktów oporu w Polsce do polowy XV wieku,

które wraz z rozwojem broni palnej za­ w Krakowie w 1427 roku wykazał liczne z I 3 79 roku 217. Poznań 1964, tabela po s. 232; J. Szymczak, Zasoby
uzbrojenia. .. , s. 3 99-402.
stąpione zostały rusznicami. Składowano braki, stąd w sporządzonym protokole Podobne powinności transportowe do­ 21 6 A . Warschauer, Die mittelalterlichen Innungen zu

je w arsenale miejskim i wraz z uzbroje­ pokontrolnym znalazło się wiele postula­ tyczyły również mieszkańców wsi. W do­ Posen, "Zeitschrift der Historischen Gesellschaft fur
die Provinz Posen , I B B S , R. I, S. 472•
kumentach lokacyjnych znajdują się in­ "
niem zakupionym z opłat wnoszonych tów w sprawie uzupełnienia uzbrojenia
215. Za brak formacje o dostarczaniu samego wozu 217 W. Szczygielski, ObowiąZki i powinności wojskowe
jako taksy wpisowe uzupełniały one zaso­ przez poszczególne korporacje
by municypalne 21 1. broni wymienionej w statutach rzemieśl­ l�b wozu zaprzężonego w dwa konie, miast i mieszczaństwa w Polsce od XIII do polowy XV
wiekN, SMHW, 1 960, t. V, s. 442-44S .
Począwszy od połowy XIV wieku ob­ nicy byli pociągani do odpowiedzialności. oteraz domagano się wozu z żywnością, 218 S . M . Zajączkowski, Udzial ludności wiejskiej

serwujemy wzrost znaczenia cechów w or­ Czytamy o tym choćby w statucie kapelu­ sporadycznie występuje powinność przy­ w polskiej WOJskowości do polowy XV stulecia, SMHW,
2
ganizacji obrony miasta. Przydzielano im szników poznańskich 1 6. Oprócz broni prowadzania konia. Chłopi brali również 19B4, t. XXVII, s. 6B.

298 299
ale dominowały dwie: indywidualna
i zbiorowa, związane z metodami finan­
sowania zakupu oręża. Podstawowa była
zasada uczestniczenia w wojnie na koszt
własny. Był on dość znaczny, gdyż na
początku XV wieku dla kopijnika wynosił
od 12 do 43 grzywien, dla strzelca zaś był
o połowę tańszy. W obliczeniach tych nie
uwzględniono wszakże żadnego elementu
stroju rycerskiego, oręża zapasowego,
dodatkowego konia, nie wliczono też
wartości wozu oraz żywności zabieranej
na wyprawę. Stanowiło to znaczny udział
w dochodach osiąganych przez średnio­
zamożne zwłaszcza rycerstwo. Poważne
obciążenia z tytułu powinności wojsko­
wych ponosiło również mieszczaństwo,
zobowiązane do posiadania broni osobis­
tej . Obciążenia te były , oczywiście, dużo
skromniejsze niż w przypadku rycerstwa,
ale mieszczaństwo musiało ponadto po­
krywać koszty zakupu uzbroj enia miejs­
kiego i cechowego. Miasta dostarczały
także środków transportowych, żywności,
nieraz broni, podobnie zresztą jak miesz­
kańcy wsi. Podkreślić należy wzrost ob­
ciążeń finansowych związanych z wojnami
wraz z wprowadzeniem broni palnej . Do­
tyczyło to w jednakowym stopniu budżetu
państwa, jak i budżetów miejskich czy
szkatuł prywatnych.
9. Fortyfikacj e
W XIII wieku na ziemiach polskich
nastąpiły duże zmiany w gospodarce,
osadnictwie, organizacji wojskowo-tery­
torialnej i w technice budowlanej . Zaczęły
one silnie oddziaływać na budownictwo
obronne. Upadał stary system administ­
racji kasztelańskiej . Od początku XIV
wieku zastąpi ją sieć starostw, tymczasem
jednak zmniej szało się znaczenie grodów
kasztelańskich. Coraz szerzej wprowadza­
ne immunitety ekonomiczne (na Śląsku
już od przełomu XII i XIII wieku) ogra­
niczały dopływ bezpłatnej siły roboczej
do budowy tradycyjnych warowni drew­
niano-ziemnych. Stopniowo więc budow­
nictwo feudalnych siedzib obronnych,
prowadzone dotychczas w ramach gos­
podarki naturalnej , musiało oprzeć się na
roboczej sile najemnej , opłacanej gotówką.
Umożliwiała to zmiana stosunków towa­
rowo-pieniężnych, a mianowicie wprowa­
dzenie systemu czynszowego.
Fachowe ekipy budowlane niosły ze
sobą umiejętność murarki. Zjawiska te
zbiegły się w czasie z rozpowszechnieniem
nowego materiału budowlanego - cegły,
która na Śląsku, Pomorzu Zachodnim
i w Wielkopolsce używana była przy
wznoszeniu obiektów sakralnych co naj­
mniej od początku XIII wieku. Warun­
kowała ona rozwój budownictwa muro­
wanego na całym obszarze północnych
i środkowych ziem polskich, pozbawio­
nych prawie kamienia budowlanego, poza
niewystarczającym ilościowo i trudnym
w obróbce kamieniem eratycznym. Są to
główne przyczyny, które spowodowały
pojawienie się w zamkach wznoszonych
od XIII wieku konstrukcji murowa­
nych 2 19 . Szerszemu ich zastosowaniu
w budownictwie militarnym sprzyjał jesz­
cze jeden czynnik. Wał drewniano-ziemny
i mur spełniały w równym skądinąd stop­
niu wymogi obronne. Ich podstawą była
pionowa przegroda, która stanowiła prze­
szkodę dla nacierających, a osłonę dla
obrońców. Przegroda owa służyła też do
obrony czynnej : na j ej szczycie umiesz­
czano urządzenia bojowe, wykorzystując
walor przewagi wysokości nad nieprzyja­
cielem. Zasadą średniowiecznej fortyfikacji
była zatem obrona czołowa. Ale wał
wymagał bardzo szerokiej podstawy, prze-
300
kraczającej dwukrotnie jego wysokość.
Miał więc wielką kubaturę, a jego kon­
struowanie było bardzo materiało-, pra­
co-, i terenochłonne. Mur był ekono­
miczniej szy .
Trzeba przy tym ustosunkować się do
określeń "gród" i zamek", oznaczających
"
miejsce zamknięte. Były to niegdyś syno­
nimy. W polskiej literaturze fachowej
przyjęło się ostatnio nazywać grodami
fortyfikacje wczesnośredniowieczne, za­
mkami zaś - warowne siedziby feudalne,
zarówno drewniano-ziemne, jak i muro­
wane, wznoszone od XIII wieku, kiedy
to zaczęły się utrwalać wspomniane prze­
miany gospodarczo-ustrojowe 220. Przebie­
gały one w różnym czasie i z różnym
natężeniem w poszczególnych dzielnicach
kraju; naj wcześniej zaznaczyły się na Śląs­
ku, najpóźniej na Mazowszu. Prawie wszę­
dzie jednak w XIII wieku dominowały
jeszcze fortyfikacje drewniano-ziemne,
które na ziemiach polskich miały długą
i świetną tradycję. Murowane budowni­
ctwo obronne było systemem importowa­
nym z krajów Europy Zachodniej i Połu­
dniowej . Jednakże jego zastosowanie po­
legało nie na przenoszeniu gotowych wzo­
rów całych warowni, lecz na stopniowym
zastępowaniu drewnianych części zamków
murowanymi i na wprowadzaniu do sta­
rych układów nowych, murowanych ele­
mentów. Zamki murowane, zarówno
wznoszone na miejscu wcześniejszych, jak
i na surowym korzeniu, niejednokrotnie
- w pierwszym okresie - nawiązywały
do założeń tradycyjnych. Kształtujące się
nowe układy przestrzenne zamków po­
wstały zatem jako wynik ewolucji 22 1 .
W ten sposób w polskim budownictwie
obronnym zachowana została ciągłość
rozwojowa.
W tym samym XIII wieku rozwój osad
targowych typu miejskiego stworzył po-
30 1
datny grunt pod powszechne zakładanie
miast lokowanych na prawie niemieckim,
co łączyło się także z akcją kolonizacyjną.
Miasta bronione były początkowo trady­
cyjnym systemem obwarowań drewniano­
-ziemnych, ale około połowy XIII wieku
niektóre z nich zaczęto otaczać kamien­
nymi lub ceglanymi murami obronnymi.
Tak więc zamki i mury miejskie stał y się
dwoma głównymi rodzajami fortyfi kacji
średniowiecznych.
Historia rozwoju średniowiecznych za­
mków w Polsce została podzielona przez
Bohdana Guerquin na trzy okresy. Pierw­
szy od około 1 2 30 do 1 3 20 roku, zaczęty
wraz z pojawieniem się pierwszych muro­
wanych elementów obronnych, był okre­
sem kształtowania się zamków murowa­
nych. W drugim - od 1 3 20 do 1410 roku
- przy skrystalizowanych już typach prze­
strzenno-funkcjonalnych, nastąpił wielki
ich rozwój . Okres trzeci, od 1 4 1 0 do 1 5 3 0
roku wiąże się z epoką broni palnej i zamy­
ka powstaniem w Europie nowożytnych
fortyfikacji bastionowych 222 . Periodyzację
tę należy przyjąć w stosunku do całości
średniowiecznego budownictwa obronne­
go, pod warunkiem jednak, że wymienione
daty będą traktowane tylko orientacyjnie.
Rozwój fortyfikacji postępował bowiem
nierównomiernie, a szczególnie płynna jest
2 1 9 B. Guerquin. Zamki w Polsce. Warszawa 1 974.
s. 2 3 . 26; L. Kajzer, Studia nad świeckim budownictwem
obronnym województwa łęczyckiego w XIII-XVII wieku.
Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archeologica l .
Łódź 1980. s. 10.
220 B. Guerquin. Zamki UJ Polsce . . . • s. 1 4; J .
Rozpędowski. Gród a zamek w Polsce. Problemy genezy
i typologii. w: POCZątki zamków w Polsce. Prace
Naukowe Instytutu Historii Architektury. Sztuki
i Techniki Politechniki Wrocławskiej. nr 12. Studia
i Materiały. nr 5 . Wrocław 1978. s. 92• 94-9 5 .
221 B . Guerquin. Zamki w Polsce . . . . s . Z4. z6;
tenże. Zamki śląskie. Warszawa 1 9 5 7. s. 16.
222 B. Guerquin. Zamki w Polsce . . . • s. 28-29,
granica między pierwszym a drugim okre­
sem. W przodujących dzielnicach (przede
wszystkim na Śląsku i w państwie krzyżac­
kim) już w drugiej połowie XIII wieku
ukształtowały się dojrzałe typy zamków .
W innych jeszcze w pierwszej połowie
XIV wieku niektóre obiekty nosiły cechy
wczesnych etapów ewolucji. W rozwoju
miejskich murów obronnych granica ta
jest niewyczuwalna: formy architektonicz­
ne wprowadzone w XIII wieku stosowane
były przez całe stulecie następne.
Znacznie ważniejsza i wyraźniejsza jest
cezura początku XV wieku. Wiele zjawisk
spowodowało zróżnicowanie i powstanie
nowych typów zamków, a potrzeba do­
stosowania fortyfikacji do wymogów bro­
ni palnej wpłynęła na zmiany we wszyst­
kich rodzajach obiektów obronnych. Dla­
tego wydaje się właściwe podzielenie dzie­
jów fortyfikacji średniowiecznych na
okres do początku XV wieku i na budow­
nictwo militarne wieku XV.
Fortyfikacje od pierwszej połowy XIII
do początku XV wieku
Z a m k i. Murowane elementy wpro­
wadzono na większą skalę najwcześniej
w zamkach na Śląsku, przodującej wów­
czas pod względem społecznym i gos­
podarczym dzielnicy Polski. W Opolu na
odrzańskiej wyspie Ostrówek już w 1 22 8
roku książę Kazimierz I rozpoczął wy­
mianę elementów drewniano-ziemnych
starszego grodu na murowane. Powstał
ceglany mur obwodowy z bramą i pros­
tokątną basztą, a wewnątrz budynek mie­
szkalny na planie zbliżonym do kwadratu.
Później, na przełomie XIII i XIV wieku,
w obrębie zamku wyrosła wolno stojąca,
cylindryczna wielka wieża. W Legnicy
i we Wrocławiu książę Henryk Brodaty
rozpoczął na początku XIII wieku prze-
302
budowę starych, dwuczłonowych gro­
dów na zamki murowane. W pierwszym
wzniesiono dwie wysokie, cylindryczne
wieże (w grodzie właściwym i na pod­
grodziu), wielkie, trzykondygnacyjne pa­
latium książęce, obok kaplicę zamkową,
wreszcie prostokątną wieżę, zapewne
bramną, od której zaczęto prowadzić
mur obwodowy. We Wrocławiu na Ost­
rowie Tumskim w pierwszej kolejności
powstało palatium i wolno stojąca wieża
o podstawie kwadratu, a za następców
księcia - kaplica oraz ceglane mury
obwodowe, z bramą wjazdową i kilkoma
prostokątnymi basztami flankującymi.
Inny, mniejszy zamek Henryka Brodate­
go w Rokitnicy został wzniesiony z ka­
mienia w drugiej ćwierci XIII wieku
w obrębie wałów wcześniejszego zamku
drewniano-ziemnego. Miał kształt czwo­
roboczny; na pierwszym etapie powstał
mur obwodowy i zapewne murowany
budynek.
W tym samym czasie, w skromniejszym
niż na Śląsku zakresie, pierwsze murowa­
ne fragmenty pojawiły się w zamkach
Małopolski i Wielkopolski. Można sądzić,
że w XIII wieku właściwy zamek wawel­
ski w Krakowie, położony na wschodnim
krańcu wzgórza, był już częściowo muro­
wany, choć w 1 2.6 5 roku pozostała część
wzgórza została otoczona fortyfikacjami
jeszcze drewnianymi. W pierwszej połowie
XIII wieku zbudowano w obrębie gro­
dów w Piekarach koło Tyńca i w Kaliszu
na Zawodziu kamienne wieże. Kilkadzie­
siąt lat później podobne wieże na planie
czworoboku lub koła powstały w obrębie
wałów zamkowych w wielu miejscowoś­
ciach wschodniej Małopolski, między in­
nymi w Bieławinie, Stołpiu, Chełmie,
Kazimierzu Dolnym (wyższy, starszy za­
mek) i w Lublinie. Budowę większości
z nich przypisuje się książętom ruskim.
�� --
--
:---
-
--
Legnica - plan zamku; kolorem czarnym oznaczono budowle wzniesione w pierwszej połowie XIII w. (wg
J. Rozpędowskiego, oprac. i rys. R. KunkeI)
Na Pomorzu Zachodnim i w Nowej
Do przełomu XIII i XIV wieku wznie­
Marchii brandenburskiej kolejność wpro­
siono jeszcze wolno stojącą, ośmioboczną
wadzania murowanych elementów do za­
wielką wieżę, a także wysuniętą na ze­
mków była inna. W Boleszkowicach, Bu­
wnątrz wieżę latrynową, zwaną gdani­
ku, Lipiu, Łobezie, Nowogardzie i Pło­
skiem 223•
tach w drugiej połowie i w końcu XIII
�ieku w obrębie wałów zamkowych naj­
pIerw powstały jedynie murowane, pros­ 223 Wiadomości o wczesnych zamkach: J. Roz­
tokątne domy o różnych wysokościach. pędowski, PoCZątki zamkó., ., Poiret ., hPietle badań
W niektórych z tych zamków w drugiej .,aro.,ni legnickiej, "K wartalnik Architektury i Urba­
rustyki " , 1965, t. X, z. 3-4, s. 149, 165-1 77; E.
połowie XIV wieku zbudowano mury
Ma/achowicz, Zamki .,rocła.,skie, w: PoCZątki zamkó.,
obwodowe dostawione do owych wcześ
­ ., Polsce.. ., s. 60-64; Z. Radacki, Śm}lIio.,ieCZlll zamki
niejszych budynków. Warto dodać że Pomorza Zachodniego, Warszawa 1976, s. 1 1 9, 1 6 1 ,
wieże o funkc ji militarnej pojawiły' się 2 14, 2\4, 262, 2 6 \ ; J. Frycz, Architektllra zamkó.,
w tym regionie dopiero w XIV wieku kr.oŻackich, w: Sztuka pobrzeża BaltykM, Warszawa
. 1978, s. 20, 3 3- 3 7; B. Guerquin, Zamki ., Polsce. .. ,
Pierwszy krzyżacki zamek murowany s. 27, 44-47 oraz katalog. W książce tej zawarte są
budowany był od 1 2. 5 5 roku w Toruniu dane o prawie wszystkich zamkach wspominanych
na miejscu wcześniejszego. Najpierw po� w tekście (przede wszystkim w katalogu alfabetycz­
wstały mury obwodowe o nieregularnym nym). Dlatego dla poparcia informacji o poszczegól­
obrysie oraz część budynków zamkowych. nych obiektach nie będzie dalej przytaczane w przy­
pisach dzieło Guerquina.
303
Toruń - plan zamku; kolorem czarnym oznaczono budowle wzniesione do okolo 1 3 00 r. (wg
B. Guerquina, oprac. i rys. R. KunkeI)

Przed końcem XIII wieku we wszyst­ krenelażami złożonymi z blank, w których

kich dzielnicach Polski - poza Mazow­ mogły, lecz nie musiały, znajdować się
szem - budowano już zamki całkowicie strzelnice, oraz z prześwitów. Za ścianką
murowane. Do przełomu XIV i XV krenelaż ową od strony wewnętrznej biegł
wieku powstało ich w obecnych granicach chodnik obrońców umieszczony na od­
państwa około 3 5 0. sadce muru. Kiedy była ona zbyt wąska,
Opisane tu przykłady stopniowego poszerzano ją drewnianym pomostem.
przekształcania się w wieku XIII zamków Niektóre ważniejsze zamki już przy pier­
drewnianych w murowane zawierają - wszej budowie lub w wyniku wczesnej
pojawiające się w różnych regionach w ró­ rozbudowy otaczane były drugą linią mu­
żnej kolejności - wszystkie części skła­ rów (na przykład Będzin, Płock, Łowicz,
dowe zamków XIII i XIV wieku. Pod­ Opole, Dobra na Pomorzu Zachodnim,
stawowym elementem były mury obwo­ większość zamków krzyżackich). Od stro­
dowe. Budowane z różnych gatunków ny zewnętrznej obronne walory obwaro­
kamienia, o różnym stopniu obróbki, albo wań wzmacniały - zależnie od położenia
z cegły miały od jednego do dwóch i pół topograficznego zamku - naturalne spad­
metra grubości i od siedmiu aż do pięt­ ki terenu lub wody, a gdy ich brakło,
nastu i więcej metrów wysokości (Płock, tworzono sztuczne przeszkody w postaci
Darłowo, Swobnica). Zwieńczone były wałów i fos, często nawodnionych.

304
27· Brodnica - wieża zamkowa (fo[, I. obieszczuk)
:8. Bolków zam�k (foc. L \�róbl�wski)

JO. Bole
..b\1.'i� ruiny zamku {(ot. L Wróblew5ki)
�,. Cho;nik - u.mek (fot. L. Wróblewski) � t. �in - u.md: (fot. L. Wroble\\'ski)
H. Sz�mlnrk ruiny z:l.mku (fOl. L. Wróblewski) j4. Gol,i.cz
... rujn� zamku (fOl. L. Wróblewsk
i)
j j . S�ndomief'� Br�ma Op�towsh (fol. K. Jabłoński) j6. Kamien Pomorski Brama Wolińsk� (fut. K. Jablon,ki)
17. Oporów zamek (fol. I. Sobieszczuk) 38. Bytów zamek :fOI, L. Wróbl"wski)
}9. R�",� M�zm'·lccka - ruiny z�mku (fo!. I. Sobicszczuk) 40. u:crsk r",iny zamku (fol. I. Sobicncz",k)
 "a[()\1mi� i \\"iejJl. \'\ ięzicnna (fot. S. Jahloń�ka)

'H. G<I:l.risk brama Żurall' -:fOl. L. \\ tóbkllskil

... " r ,n""

"
_ l'" I"'"
' Ol r�

"I. Choin, b....m' (fot. R. Jahloński)


44. Kraków - Brama Floriańska (fol.
4 5 . frombork mury obronne (fot. K. Jabłoński)
Zamki miały z reguły jeden wjazd, do
którego prowadziła stroma
drewniane pomosty ze zwodzonymi mos­
tami. Bramy były budowane w dwóch
wariantach. Mógł to być mianowicie zwy­
kły otwór w murze, często sytuowany
blisko wieży, albo też prostokątny, prze­
jazdowy budynek bramny,
odpowiedniej wysokości przybierał postać
wieży bramnej . W każdym przypadku
wjazd mógł być dodatkowo chroniony
prostokątnym, otwartym od góry przed­
bramiem. Trzeba podkreślić, że obie for­
my bramy występowały alternatywnie,
lecz tendencje do lepszego obwarowania
wjazdu powodowały, iż w miarę upływu
czasu powszechniejsze stawały się wieże
bramne. Sam otwór wjazdowy, najczęściej
ostrołuczny i czasem przyjmujący formę
ozdobnego portalu, zamykany był masyw­
nymi wrotami, a oprócz tego często jesz­
cze opuszczaną na łańcuchach broną.
Do bardzo ważnych składników za­
mków należały wieże. Były to elementy
importowane, właściwe zamkom muro­
S. Jabłońska) wanym. W dawnych grodach bowiem
występowały przeważnie tylko drewniane,
niewysokie wieże nad przejazdami bram­
nymi, zwane samborzami 224. Podstawowe
---_'1!!"�
znaczenie miały wieże główne. Mimo iż
przez całe średniowiecze budowano cza­
sem zamki bezwieżowe (na
w Bochotnicy i Odrzykoniu w Małopol­
sce, w Jaworze i Świeciu na
wczesne zamki na Pomorzu Zachodnim,
a z później szych w Starym Drawsku),
wieże główne trzeba uznać za najważniej­
szy i charakterystyczny element zamków
na ziemiach polskich aż do końca
z końca XIII wieku, wznosiły się dwie
droga lub wysokie wieże. Miały one od siedmiu do
dwunastu metrów średnicy lub długości
boku przy grubości ścian trzy do czterech
metrów w przyziemiu oraz od kilkunastu
aż do czterdziestu-pięćdziesięciu metrów
wysokości (zamki krzyżackie w Człucho­
który przy wie i Brodnicy - fot. kol. 27). Były
budowane na planie koła (wyjątkowo pod
wpływem francuskim - koła z ostrzem
w Bolkowie na Śląsku, fot. kol. 28),
kwadratu lub ośmioboku albo kwadratu
przechodzącego wyżej w ośmiohok lub
koło, przy czym kształty wici - jak
zauważył Zdzisław Kaczmarcz\ k - wią­
zały się częściowo z podziałami I' l!;ional­
nymi 225 . Można sądzić, że wic/, hvły
zwieńczone blankami, za którymi IllI ',l!;h'
znajdować się stożkowe hełmy.
Różne było położenie wież głównych
w stosunku do murów obwodowych za­
mku. W niektórych wczesnych obiektach,
szczególnie na Śląsku, wieże stały we­
wnątrz obwodów, zawsze asymetrycznie
blisko muru obwodowego, z którym były
zapewne połączone drewnianymi pomos­
tami. Trzeba zwrócić uwagę, że w kilku
przypadkach wieże powstały wcześniej
(Radosno na Śląsku, Lublin) lub później
od murów obwodowych (wspomniane
j uż Opole i Toruń oraz Bolesławiec nad
przykład Prosną, stanowiący późny przykład zamku
z wolno stojącą wieżą wewnątrz obwo­
Śląsku, du) 226 . Sytuację typową reprezentują na­
tomiast wieże przystawione od strony
224 B. Guerquin, Zamki w Polsce . . . , s. 26; T.
Kiersnowska, Jłupy rycerskie w Polsce średniowiecznej,
XIV KHKM, 1 9 72, R. XX, nr 3, s. 440.

wieku. W ogromnej większości obiektów 225 Z. Kaczmarczyk, Monarchia Kazimierza Wie/­

kiego, Poznań 1 946-1947, t. II, s. 2 5 6'-2 5 9 , 26 5 -- 267,
budowano jedną wieżę główną, będącą
269 i mapa po s. 266.
często jedyną wieżą zamku. Niekiedy 226 Bolesławiec nad Prosnq, red. T. Poklewski, w:
tylko, jak we wspomnianym wczesnym Zamki środkowopolskie, Wrocław 1 9 8 2 , cz. II, s. 27,
zamku w Legnicy i w zamku chęcińskim 3 5 -37·

2 (}- Polska technika wojskowa 305

wnętrza zamku do jego murów obwodo­
wych (Będzin, Iłża), przy czym jeśli ich
zarys jest prostokątny, wieże najczęściej
znajdowały się w jednym z narożników
(Swobnica na Pomorzu Zachodnim, Łę­
czyca). W XIV wieku zaczęto wysuwać
wieże poza obrys murów, na zewnątrz,
czego przykładem jest zamek arcybisku­
pów gnieźnieńskich w Uniejowie w Wiel­
kopolsce, zbudowany w pierwszej połowie
tegoż stulecia.
Wieże główne pełniły złożone funkcje.
Z punktu widzenia militarnego były punk­
tami obserwacyjnymi, a przede wszystkim
stanowiły miejsce ostatniej obrony. Dlate­
go jedyne wejścia umieszczane były na
wysokości od sześciu do piętnastu metrów
nad poziomem dziedzińców. Po zniszcze­
niu pomostów łączących mury obwodowe
z wieżami stawały się one niedostępne.
Dolne kondygnacje wież z reguły pełniły
funkcję więzienia. Nie można wreszcie
zapominać, że w średniowieczu wieża była
symbolem władzy, wyrażała potęgę pana
zamku. Lączy się z tym sprawa, na którą
zwrócił uwagę Mieczysław Zlat, rozpatru­
jąc zamek jako dzieło sztuki. Od budowni­
czego wymagano mianowicie, żeby -
oprócz spełnienia wymogów wojskowych
- stworzył dzieło ekspresyjne. Zamki
miały być nie tylko mocne, ale na mocne
wyglądać, kto bowiem wroga przestraszył,
zwyciężył w połowie 227. Postulatowi temu
zadość czyniły przede wszystkim widoczne
z daleka, potężne wieże główne.
Niekiedy występowały w zamkach jesz­
cze inne rodzaje wież: wspomniane wieże
bramne oraz wieże flankujące i latrynowe.
Zdecydowanie ustępowały one rozmiara­
mi wieżom głównym. Wieże flankuj ące
budowano rzadko i tylko w większych
zamkach, na przykład w Opolu i we
Wrocławiu, o czym już była mowa, a także
na zamku lubelskim i w wielu zamkach
306
krzyżackich, w których występowały one
częściej, szczególnie w murach przedzam­
czy (Kurzętnik, Malbork, Stara Kiszewa).
Wieże flankuj ące - zwykle prostokątne
w planie - były obiektami o czysto
militarnej funkcji; wspierały obronę mu­
rów obwodowych. Wysunięte poza obręb
zamku i połączone z nim krytymi gankami
wieże latrynowe, zwane też gdaniskami,
budowane były w zamkach na ziemiach
krzyżackich (Kwidzyn - fot. kol. 29,
Toruń), lecz taka właśnie wieża wzniesio­
na została także w końcu XIV wieku na
zamku wawelskim w Krakowie (Kurza
Stopa).
Pozostaje do omówienia wewnętrzna
zabudowa zamków, która była bardzo
zróżnicowana pod względem materiału
budowlanego, kształtu i wielkości. General­
ną zasadą było, że zabudowania przylegały
od wnętrza zamku do jego murów, a ele­
wacje frontowe miały otwarte na dziedzi­
niec. Przeważnie murowany był główny
dom mieszkalny, w ważniejszych zamkach
pełniący też funkcje reprezentacyjne i admi­
nistracyjno-sądowe, p ozostałe zaś zabudo­
wania były drewniane. Główne domy za­
mkowe przybierały dwie formy. Najczęściej
były to budynki prostokątne o wymiarach
10-20 X 20-5 0 metrów i wysokości dwóch
lub trzech kondygnacji, z których każda
dzieliła się na dwa lub trzy pomieszczenia.
Drugim typem była prostokątna w planie
wieża mieszkalna, o bardziej zwartym rzu­
cie (długość boku nie przekraczała kilkuna­
stu metrów), lecz o większej wysokości,
dochodzącej do czterech kondygnacji i 2 5
metrów (Ciepłowody na Śląsku, Płoty na
Pomorzu Zachodnim, Melsztyn w Małopol­
sce) . Także siedziby królów polskich na
Wawelu miały postać wież mieszkalnych;
były to wieża Lokietkowa z pierwszej
połowy XIV wieku i zbudowana nie opo­
dal niej w końcu tego stulecia wieża
Władysława Jagiełły. W niektórych za­
mkach zakres zabudowy murowanej był
większy, na przykład w Inowłodzu pierwo­
tny budynek murowany miał kształt litery
"
" L , z jednym skrzydłem mieszkalnym,
a drugim gospodarczym 228. W wielu zaś
zamkach wzniesionych na ziemiach krzyża­
ckich murowane zabudowania otaczały
zwartym ciągiem dziedziniec. W kilku
z nich (Malbork, Kwidzyn, Lidzbark War­
miński), a także na zamku wawelskim,
wzdłuż zabudowań biegły krużganki, które
nadawały dziedzińcom zamkowym opraco­
waną, jednolitą formę architektoniczną. Ale
były też zamki, w których przez cały okres
średniowiecza wszystkie budynki pozosta­
wały drewniane (Sochaczew na Mazowszu) .
Ogólnie można powiedzieć, że w epoce,
o której mowa, zabudowania mieszkalne
nie wpływały jeszcze w sposób zasadniczy
na formę zamku, nie brały udziału w obro­
nie i nie odgrywały dominującej roli w jego
bryle.
Kaplice zamkowe rzadko występowały
w Polsce w postaci oddzielnych budynków,
jak w zamkach śląskich w Legnicy i we
Wrocławiu z pierwszej połowy i w Racibo­
rzu z końca XIII wieku. Szczególną pozycję
miały dwa pierwsze obiekty, będące wyso­
kiej klasy dziełami architektury. Niekiedy
kaplice przylegały do domów zamkowych
(Rokitnica, Malbork) albo mieściły się
w wykuszach nad sieniami wejściowymi do
domów mieszkalnych (Namysłów, Unie­
jów). W ogromnej większości zamków
kaplice znaj dowały się wewnątrz budynków
i nie były wyodrębnione z ich obrysów.
Z kolei należy spojrzeć na różne rodzaje
zamków zależnie od ich własności, poło­
żenia i cech budowlanych. Stulecia XIII
i XIV były epoką zamków królewskich.
Oznacza to, że zdecydowaną przewagę
liczebną miały wówczas zamki, których
właścicielami byli panujący książęta i kró-
307
lowie, i które można dlatego nazywać
zamkami państwowymi. Były one bardzo
zróżnicowane pod względem funkcjonal­
nym. Prócz konieczności spełnienia wy­
mogów obronnych i - mniej lub bardziej
rozbudowanych - mieszkalnych, siedziby
władców mieściły części reprezentacyjną
i administracyjną, a ośrodki władz tereno­
wych - pomieszczenia administracyjne,
salę sądową i więzienie. Tylko zamki
o czysto militarnej roli program użytkowy
miały ograniczony do mieszkań załogi.
Mniej liczną grupę stanowiły zamki
własności kościelnej : biskupie, kapituł
katedralnych oraz zakonów rycerskich.
Dwa pierwsze rodzaje występowały na
terenie całego kraju. Zamki zakonne były
zamkami państwowymi i stanowiły pod­
stawowy typ zamku w państwie krzyżac­
kim. Poza nim jedynie w północno-za­
chodniej Polsce istniały zamki budowane
przez zakon joannitów. Były wreszcie
prywatne zamki rycerskie. Ich budowa -
do pewnego czasu - była możliwa tylko
po uzyskaniu zgody króla lub księcia, co
zapewne obowiązywało początkowo także
władze kościelne. Ograniczenia te w kró­
lestwie polskim i na Śląsku zostały znie­
sione w XIV wieku 229, jednakże pozostała
227 M. Zlat, Zamek średniowiecz'!} jako problem
historii SZ/lIki, w: PocZq/ki zamków w Polrce .. . , s.
106, 108.
228 J . Augustyniak, Dzieje zamkll w InowlodZIl,
Tomaszów Mazowiecki [198)], szczególnie ił. 12.
22 9 Sprawy zakazów i pozwoleń na budowę pry­
watnych zamków, a w szczególności daty znoszenia
ograniczeń w tym zakresie, nie są w literaturze
dostatecznie wyjaśnione i jednobrzmiące. Por.: T.
]akimowicz, Dwór murowa'!} w Polsce w wiekII XVI.
Wieża - kamienica - kasztel, Warszawa-Poznań
1979, s. 28; ]. Kamińska, Obronność siedzib rycerskich
w świetle archeologii, w: PocZq/ki zamków w Po/sce . . . , s.
23-24; L. Kajzer, W sprawie genealogii wiejskiej siedziby
obronnej w Polsce, KHKM, 1972, R. XX. nr 3, s. 45 5 ;
B . Guerquin, Zamki w Po/sce . .. , s . 34-3 5 , 47.
ważniejsza od formalnej bariera finansowa
powodująca, iż na budowę własnej waro­
wni mogły sobie pozwolić tylko najznacz­
niejsze rody (Melsztyńscy, Tarnowscy,
Tęczyńscy). Na Śląsku w drugiej połowie
XIV wieku zaznaczyła się tendencja do
przechodzenia zamków książęcych w ręce
prywatne 230. Odmienna sytuacja panowała
pod tym względem na Pomorzu Zachod­
nim. Książęta, których pozycja - szcze­
gólnie wobec silnego na tym terenie
mieszczaństwa - była słaba, starali się
wzmocnić stan rycerski przez praktyko­
wane już od drugiej połowy XIII wieku
duże nadania ziemskie (co naj mniej kilku
wsi), z których dochody umożliwiały
budowę zamków 231 . W ten sposób Po­
morze Zachodnie stało się jedyną dziel­
nicą, w której zamki państwowe nie do­
minowały, lecz współistniały z rycerskimi,
biskupimi i zakonnymi.
Z zagadnieniem funkcji wiąże się wiel­
kość zamków. Ich powierzchnie wynosiły
od około 400 m2 (Odrzykoń - zamek
pierwotny) do ponad 4000 m2 (Morąg),
a wyjątkowo nawet więcej (Szymbark -
6 5 00 m2). Prócz zamków właściwych nie­
które z nich miały ponadto gospodarczo­
-usługowe przedzamcza, ale przed XV
wiekiem były one obwarowane co naj­
wyżej umocnieniami drewniano-ziemny­
mi. Wyjątek stanowiły zamki krzyżackie,
w których warowne przedzamcza były
częścią programu przestrzennego.
Ważny wpływ na militarną sytuację
zamku miało jego położenie w stosunku
do miast warownych. Z tego punktu
widzenia można mówić o zamkach samo­
tnych oraz położonych przy miastach.
Pierwsze stanowiły ośrodki dóbr ziems­
kich (w większości zamki rycerskie) lub
strzegły ważnych strategicznie miejsc (w
większości zamki państwowe o militarnej
funkcji). Zamki położone przy miastach
308
były zwykle siedzibami władców lub oś­
rodkami władzy terenowej. Mogły być
powiązane z miastami na trzy sposoby.
Pierwszy polegał na tym, że zamek stał
blisko miasta, lecz nie stykał się z nim
bezpośrednio (jak w Lublinie, Bieczu,
Iłży, Nidzicy) . W drugim przypadku ob­
wody fortyfikacyjne łączyły się ze sobą,
przy zachowaniu niezależności i militarnej
dominacji zamku nad miastem. Zazwyczaj
układy te powstawały przez dostawienie
do wcześniejszych zamków murów miast,
przez które - od tego czasu - prowadził
wjazd na zamek. Tylko silne i rozbudo­
wane warownie tego typu miały ponadto
osobne dojazdy omijające miasta (Mal­
bork, Bolków na Śląsku). Trzecim rodza­
jem były tak zwane zamki miejskie, czyli
leżące w obrębie fortyfikacji miast, zawsze
wsparte o odcinek murów obronnych,
często sytuowane w ich narożnikach. Za­
mki takie wznoszono równocześnie z mu­
rami miejskimi lub nawet później . Wiele
z nich reprezentowało pełne walory samo­
dzielnych i nadrzędnych w stosunku do
miast punktów obronnych (Łęczyca, Wie­
luń, Brzeg, Chojnów), lecz inne miały od
strony miasta tylko wał (Warszawa, Ot­
muchów) albo mur o charakterze ogro­
dzenia (Szydłów, Radom). Czasem więc
trudna jest do uchwycenia granica między
zamkiem miejskim a nieobronnym lub
półobronnym dworem feudalnym w wa­
rownym mieście.
Zamki sprzężone z miastami stanowiły
korzystne z militarnego punktu widzenia
układy obronne. Ich wznoszenie jednak
natrafiało na opór mieszczan, którzy starali
się nie dopuszczać do obecności zamków
panujących nad ich miastami, jeśli tylko
zdołali wykorzystać słabość władcy. Po­
uczający jest w tym względzie przykład
Krakowa. W 1 3 06 roku Władysław Ło­
kietek zobowiązał się nie łączyć nigdy
murów miasta i zamku wawelskiego. Ale
po stłumieniu buntu wójta Alberta nowe
odcinki murów miejskich sięgnęły wzgó­
rza wawelskiego, a książę zyskał moż­
liwość ingerencji w stosunku do miasta.
Po ustabilizowaniu monarchii czynnik ten
przestał odgrywać rolę i w czasach Kazi­
mierza Wielkiego szczególnie chętnie pla­
nowano i zakładano fortyfikacje miejskie
sprzężone z zamkowymi 232. Tylko na
Pomorzu Zachodnim, gdzie miasta miały
silną pozycję, odgradzały się one od przy­
ległych zamków fosami i murami obron­
nymi (Darłowo, Białogard, Świdwin, Zło­
cieniec), a zamków miejskich nie budo­
wano. Wyjątkiem był książęcy zamek
w Szczecinie, którego dzieje są nader
charakterystyczne. Otóż w 1 249 roku
książę Barnim I zobowiązał się wobec
mieszczan nie budować swego zamku
bliżej niż w odległości trzech mil od
miasta. Dopiero w sto lat później Bar­
nim III wzniósł w mieście dom i kaplicę
i wreszcie w 1 3 6 5 roku siedziba książęca
została oddzielona murami obronnymi od
reszty miasta 233.
Pod względem położenia topograficz­
nego wyróżniają się zamki wyżynne, nizin­
ne i skarpowe. Pierwsze położone były na
wzgórzach i bronione z wykorzystaniem
spadku terenu. Zamki bywały również
sytuowane na sztucznych wzgórzach, bę­
dących najczęściej pozostałościami wałów
dawnych grodów (Międzyrzecz, Sieradz,
Kurozwęki w Królestwie, Moryń na Po­
morzu Zachodnim, Owiesno na Śląsku).
Osobnym zagadnieniem są natomiast sztu­
czne kopce zwieńczone umocnieniami,
znane w literaturze jako la motte. W Polsce
do takich form należą przede wszystkim
gródki stożkowate, do których przyjdzie
jeszcze wrócić. W obronie zamków nizin­
nych dużą rolę odgrywała sieć wodna,
często odpowiednio korygowana. Jeśli
309
zamek miał być zlokalizowany na terenach
podmokłych lub zalewowych, co przy
nizinnym położeniu zdarzało się nierzad­
ko, grunt podsypywano nawet do 4-5
metrów wysokości (Koźle na Śląsku, Łę­
czyca). Były to więc również swego ro­
dzaju sztuczne wzgórza, typologicznie
odmienne od la mot/e. Zamki skarpowe,
położone na krawędziach skarp rzecznych
(Płock, Warszawa), łączyły w sobie cechy
zamków wyżynnych (od strony skarpy)
i nizinnych (od strony płaskowyżu). Ze
względu na warunki naturalne jest zro­
zumiałe, że w Małopolsce trzy czwarte
zamków miało położenie wyżynne, na
Śląsku około połowy, a w centralnej
i północnej Polsce przeważało położenie
nizinne 234.
Warunki naturalne przesądzały także
o wyborze materiału do budowy warowni;
mógł nim być kamień lub cegła, zależnie
od tego, co było łatwiej dostępne i tańsze
na danym terenie. Pod tym względem
Polskę można podzielić na dwa regiony.
W dzielnicach północnych i środkowych,
łącznie z nizinną częścią Śląska, domino­
wała cegła. Na południu większość za­
mków wznoszona była z różnego rodzaju
kamienia.
Na zamki można spojrzeć z jeszcze
jednego punktu widzenia, mianowicie pod
kątem regularności ich układów architek­
tonicznych. Czasem nieregularny kształt
230 B. Guerquin, Zamki ślqskie . . . , s. 26; J . Roz­
pędowski, Późnogotyckie rezydencje na Śląsku, w: Sztuka
i ideologia XV wieku, Warszawa 1978, s. 494.
23 1 Z. Radacki, PocZqtki zamków na Pomorzu Za-
chodnim, w: PocZqtki zamków w Polsce .. . , s. 79, 8 1 .
232 B. Guerquin, Zamki w Polsce . . . , s. 29-3 I ; J.
Widawski, Miejskie mury obronne w państwie polIkim do
pOCZątku XV wieku, Warszawa 1 9 7 3 , s. 62-65 .
m Z. Radacki, Średniowieczne zamki. . . , s. 6 5 ,
2 5 I , 261 .
234 B. Guerquin, Zamki w Polsce . . . , s. 22.
zamku zdeterminowany był układem to­
pograficznym; dotyczy to przede wszyst­
kim obiektów położonych na skalistych
wzgórzach (Melsztyn, Mirów, BoboJice,
Odrzykoń w Małopolsce, Bolków, Choj­
nik, Świecie na Śląsku). Z tego powodu
wśród zamków wyżynnych więcej było
nieregularnych, a wśród nizinnych -
regularnych. Kryterium topograficzne nie
było jednak rozstrzygające; obie formy
narysu powstawały przez cały omawiany
okres w różnych sytuacjach terenowych
(przykładowo: regularny zamek w Rokit­
nicy z XIII wieku, założony na wałach
dawnego grodu, nieregularny - w Bole­
sławcu nad Prosną, budowany w XIV
wieku na surowym korzeniu). Układy
regularne stwarzały lepsze warunki do
organizacji obrony i wewnętrznego roz­
planowania. Niewątpliwie jednak grał tu
rolę również czynnik kompozycyjno-es­
tetyczny, choć w tym względzie ważna
była miejscowa tradycja budowlana. Do
układów regularnych można zaliczyć za­
mki na planach kolistych i prostokątnych.
Trzeba zwrócić uwagę, że te pierwsze
mogły nawiązywać do tradycyjnych zało­
żeń grodowych (Kurozwęki, Owiesno,
Świerklaniec). Plan prostokątny jest nato­
miast formą nową, stosowaną dopiero
w zamkach murowanych. Można uważać,
że - przy całej różnorodności form -
zarys prostokątny najpełniej wyrażał osiąg­
nięcia epoki w zakresie rozplanowania
zamków.
Aby lepiej zilustrować problemy, o któ­
rych była mowa, warto przedstawić kilka
charakterystycznych przykładów zamków
o różnych funkcjach i z różnych regionów
Polski. Szczególne znaczenie dla dziejów
narodowych miał zamek królewski na
Wawelu. Po ustanowieniu w Krakowie
stolicy odrodzonego królestwa został on
rozbudowany. W ciągu XIV wieku całe
310
wzgórze zostało otoczone murem obwo­
dowym z co najmniej trzema wieżami
(Złodziejską, Duńską i późniejszą Zyg­
muntowską); zostało w ten sposób utwo­
rzone obszerne, unikatowe przedzamcze
warowne. W obrębie zamku właściwego
stanęła nowa siedziba królewska, złożona
z wydłużonego budynku mieszkalnego
z krużgankami oraz wspomnianych już
wież mieszkalnych Łokietka i Jagiełły.
Z tej ostatniej prowadził ganek na wysu­
niętą wieżę latrynową - Kurzą Stopę.
Także we Wrocławiu w końcu XIII wieku
zaczęła się rozbudowa zamku na Ostrowie
Tumskim z przeznaczeniem na główną
siedzibę książęcą. Przy wzmocnionych
murach obwodowych powstał monumen­
talny zespół budynków mieszkalnych, a na
dziedzińcu - nowa, wolno stojąca kap­
lica. Wjazdu strzegła wieża bramna 235.
Przeważały zamki o prostym układzie.
Mocno zredukowany program miał zamek
w Bolesławcu nad Prosną (fot. kol. 30).
Jak wiadomo z badań Tadeusza Poklews­
kiego, w pierwszym okresie, zapewne
w pierwszej połowie XIV wieku, wznie­
siono jedynie mur obwodowy z wj azdem
umieszczonym w niewielkiej wieży bram­
nej; zabudowania były drewniane. Zamek
ówczesny, o obłym, nieregularnym ob­
rysie, był jeszcze bliski dawnym założe­
niom drewniano-ziemnym, tyle że zamiast
wału zbudowano mur, a w miejsce bramy
drewnianej murowaną. Dopiero
w końcu stulecia ówczesny władca zamku
Władysław książę opolski wystawił na
dziedzińcu wielką ośmioboczną wieżę
i murowane budynki 236. Znacznie bardziej
rozwinięty układ miał zamek w Chęcinach.
Kiedy powstał w końcu XIII wieku, stał
się drugim po Wawelu pod względem
siły i znaczenia zamkiem małopolskim.
Założony na wyniosłym wzgórzu, miał
dwie cylindryczne wieże na przeciwległych
Chęciny - plan zamku; kolorem czarnym oznaczono budowle wzniesione do początku XIV w. (wg
B. Guerquina, oprac. i rys. R. KunkeI)
krańcach wydłużonego dziedzińca, na któ­
Kazimierza Wielkiego, strzegący zachod­
rym stał dom mieszkalny. Miał też element
niej granicy państwa na Czarnej Przemszy
nietypowy: niewielki, wysunięty poza linię
zamek w Będzinie (fot. kol. 3 2), połączony
muru obwodowego masywny budyne­
z murami miasta. Otoczony był podwój­
czek, mieszczący zapewne skarbiec. Za­
nym murem obwodowym, do którego
mek został rozbudowany dwieście lat
przylegały od strony dziedzińca cylind­
późni ej.
ryczna wieża oraz dom.
W XIV wieku , w czasie znacznego
Powszechne w tym okresie we wszy­
rozwo ju budownictwa zamków, utrwaliła
stkich niemal regionach stawały się zamki
się forma typowa, na którą składał się
regularne na prostokątnym planie. Sche­
mur obwodowy z bramą, wieża główna
mat większości z nich był następujący:
i murowany dom mieszkalny. W Mało­
w jednym rogu znajdowała się główna
polsce i w górzystej części Śląska przewa­
wieża, w pobliżu niej brama, a przy
żały zamki nieregularne. Niewielkim obie­
jednym z boków - podłużny dom mie­
ktem tego typu był zamek Chojnik koło
szkalny. Przykładami są zamki w Kole,
Jeleniej Góry (fot. kol. 3 I). Położony na
Koninie i Wenecji w Wielkopolsce,
granitowej górze, miał kształt nieregular­
w Prochowicach na Śląsku, w Łęczycy
nego czworoboku, którego jeden kraniec
i Inowłodzu, w Pęzinie (rycerski) i Ła­
zajął dom mieszkalny, a na drugim stanęła
gowie oraz Swobnicy (joannickie) na
okrągła w planie wieża główna, strzegąca
także usytuowanego obok niej wjazd u.
235 E. Małachowicz, Zamki wrodawjkie ... , s . 6) -66.
Silną warownią był zbudowany przez
236 Zamki irodkowopolskie. , cz. II, s. 2 3 -40, 70-7 1 .
..
311

o 10/11
Pomorzu Zachodnim. Od schematu tego
istniały różne odstępstwa. Naj bardziej mo­
że oryginalną wersję reprezentuje wznie­
siony w drugiej połowie XIV wieku pod
wpływami duńskimi zamek książęcy w Da­
rłowie, w którym jedyną wieżą była cztero­
kondygnacyjna wieża bramna. Mieściła
ona pod przejazdem więzienie, a powyżej
- skarbiec i kaplicę 237. W tym czasie
dyspozycja taka była jeszcze nie spotykana.
Osobną kategorię stanowiły zamki
krzyżackie, reprezentujące najwyższy po­
ziom architektury i sztuki militarnej . Głó­
wnym, rozwiniętym typem zamku krzy­
żackiego była siedziba konwentu, łącząca
funkcje twierdzy i klasztoru. Wzorowały
się na niej powstające na terenie państwa
krzyżackiego zamki biskupów i kapituł
katedralnych. Po wybudowaniu pierw­
szego zamku w Toruniu, o czym była
mowa, już w końcu XIII wieku wykształ­
cił się typ regularnej , warownej siedziby
zakonnej. Zamek właściwy (górny), na
planie zbliżonym do kwadratu, składał się
z czworoboku budynków, czasem od
strony dziedzińca powiązanych krużgan­
kami; ich tylne ściany formowały mur
312
ł,ęczyca - plan zamku
w XIV w. (wg T. Poklew­
skiego)
obwodowy. Wygląd zamku krzyżackiego
różnił się od innych zamków ziem pol­
skich. Główną bryłę tworzył ów zwarty
blok zabudowy, z oknami umieszczonymi
także w elewacjach zewnętrznych. Na
rogach wznosiły się wieżyczki obserwacyj­
ne, ale z jednego z narożników wyrastała
masywna i wysoka wieża główna - stały
element zamków tego czasu. Zamek właś­
ciwy otoczony był ponadto murem ze­
wnętrznym połączonym z murami przed­
zamcza, przez które prowadził wjazd.
Z jednego ze skrzydeł zamku wreszcie
wybiegał ganek do wieży latrynowej ,
usytuowanej tuż przy murze zewnętrznym
nad fosą, jak w Radzyniu Chełmińskim,
lub wysuniętej daleko poza obręb for­
tyfikacji, jak w Kwidzynie. Ten ostatni
zamek, zbudowany w XIV wieku i nale­
żący do kapituły pomezańskiej, był wyjąt­
kowy, ponieważ do jednego z jego boków
przylegał wielki budynek katedry. Niety­
powe było także założenie wzniesionego
w końcu XIV wieku zamku biskupiego
w Szymbarku (fot. kol. 3 3 ) . Bardzo ob­
szerny, prostokątny dziedziniec otoczony
był murem obwodowym, zaopatrzonym
Radzyń Chełmiński - zamek; aksonometria przekrojowa (z materiałów O . Sosnowskiego w zbiorach
Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej)
w wieżę główną, wieżę bramną i aż się zamkiem średnim, gdyż jednocześnie
jedenaście wież flankujących. założono bardzo duże nowe przedzamcze
Wzniesiony przed rokiem 1 3 00 zamek (zamek dolny) 238 . Dzięki tej rozbudowie
w Malborku miał natomiast układ typowy.
Kiedy w J 309 roku został wybrany na 237 Z. Radacki, Zamki ksiqŻrce ksirstwa Zachodnio­
stolicę Wielkiego Mistrza Zakonu, przy­ Pomorskiego, w: Sztuka Pomorza Zachodniego, War­
stosowano na jego siedzibę dawne przed­ szawa 1973, s. 1 ) 3 .
238 Informacje o zamkach krzyżackich: J. Frycz,
zamcze. Wzniesiono na nim w ciągu XIV
Architektura zamków krzyżackich . . . , s. 19, 2 1 , 2 ) , 2 7 ;
wieku liczne nowe budynki, a uwień­ tenże, Budownictwo zamkowe na Pomorzu Wschodnim
czeniem dzieła była zbudowana w końcu w drugiej polowie XIV i w pierwszej polowie XV wieku,
stulecia obszerna, czterokondygnacyjna Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół
wieża mieszkalna o wysokiej klasie ar­ Nauk, Wydział Nauk o Sztuce, nr 91 (za 1977 r.),
Poznań 1978, s. 63-64; T. Byczko, Z badań nad
chitektonicznej . Stanowi ona zasadniczy
genezą rozplanowania przestrzennego zamku krzyżackiego,
akcent w sylwecie zespołu od strony "Rocznik Olsztyński " , 1961-1962 (wyd. 1964), t.
Nogatu. Siedziba Wielkiego Mistrza stała IV, s. 1 3 1 , 1 )4- ' ) 7.
313
Malbork stał się jednym ze świetniejszych
dzieł architektury militarnej w Europie
tego czasu. W Polsce konkurować mógł
z nim tylko zamek królewski na Wawelu.
Na końcu wypada omówić naj skrom­
niejsze siedziby warowne, w większości
stanowiące własność rycerską. Składały
się one z jednego budynku otoczonego
wokół wałem, częstokołem lub murem
obwodowym. Wiele takich obiektów po­
wstało w XIV wieku, kilka z nich na
Śląsku, między innymi w Świnach i Sied­
lęcinie. W tym ostatnim wieża o wymia­
rach 22 X 14 metrów miała trzy kondyg­
nacje, z których dolna służyła celom
gospodarczym, środkowa - mieszkal­
nym, a górna mieściła reprezentacyjną
salę, w której zachowały się malowidła
ścienne. Na ziemiach krzyżackich w No­
wym Jasińcu znajduje się zameczek w po­
staci czterokondygnacyjnego budynku
otoczonego murem z bramą, przed którą
rozciągało się przedzamcze. W Wielko­
polsce zamek w Gołańczy (fot. kol. 3 4)
składał się początkowo z parterowego
budynku otoczonego wałem. Dopiero
w następnych stuleciach dom podwyż­
szono, a wał zamieniono na mur. Wreszcie
na Pomorzu Zachodnim w Starym Dębnie
i Ostrym Bardzie istniały murowane wieże
mieszkalne zbudowane na sztucznych kop­
cach (la motte) 239.
Wydaje się, że opisana grupa - mimo
różnic w skali i materiale - wiąże się
typologicznie z występującymi w różnych
dzielnicach kraju tak zwanymi gródkami
stożkowatymi. Były to naj mniejsze obron­
ne siedziby rycerskie, zapewne bardzo
liczne, ale dotychczas słabo rozpoznane.
W staropolszczyźnie nazywano je " słupa­
mi " . Jeden z nich, zbadany przez Janinę
Kamińską, leżał w Siedlątkowie w środ­
kowej Polsce. Został wzniesiony również
w XIV wieku. Miał formę ustawionego
314
na usypanym w tym celu kopcu drew­
nianego domu wieżowego o bardzo skro­
mnych wymiarach rzutu 7 x 7 metrów.
Z trzech kondygnacji dolna miała charak­
ter gospodarczo-produkcyjny, środkowa
- mieszkalny, a górna stanowiła straż­
nicę 240. W związku z tą grupą obiektów
należy powtórzyć zadane przez Leszka
Kajzera pytanie o " dolną granicę zamku " .
Wyraża ono wątpliwość, czy te najmniej­
sze siedziby feudalne można już zaliczyć
do fortyfikacji z punktu widzenia sztuki
militarnej , czy też są one jedynie domami
mieszkalnymi, w jakimś stopniu obwaro­
wanymi 24 1 .
M i e j s k i e m u r y o b r o n n e. Mury
obronne wokół miast budowane były
długo i niejednokrotnie - podobnie jak
w wielu zamkach - stopniowo zastępo­
wały obwarowania drewniano-ziemne,
współistniejąc z nimi jakiś czas. Pierwsze
murowane fortyfikacje miejskie zaczęto
w Polsce wznosić w połowie XIII wieku
w głównych miastach dwóch najbardziej
rozwiniętych regionów: we Wrocławiu
na Śląsku i w Toruniu na ziemi chełmiń­
skiej pod rządami Krzyżaków. Na przeło­
mie XIII i XIV wieku miało już mury
obronne po kilka dalszych miast na Śląsku
(Racibórz, Brzeg, Ziębice, Świdnica,
Strzegom, Legnica) i w ziemi chełmińskiej
(Chełmno, Radzyń, Kowalewo ). Zaczęły
się też fortyfikować miasta Pomorza Za­
chodniego (Szczecin, Pyrzyce, Stargard,
Kołobrzeg, Koszalin). Również w tym
czasie stolice Wielkopolski i Małopolski
- Poznań i Kraków - otrzymały mury
obronne. Wielki ich rozwój nastąpił
w XIV wieku: do około 1400 roku
prawie dwieście miast na ziemiach pol­
skich zostało otoczonych murami obron­
nymi. Największą przy tym liczbę i naj­
gęstszą sieć miast warownych miało pań-
stwo krzyżackie, gdzie ponad 60% wszy­
stkich miast otoczonych było murami
obronnymi. Na Pomorzu Zachodnim od­
setek ten wynosił powyżej, a na Śląsku
poniżej 5 0 % , w Królestwie Polskim zaś
nie przekraczał 1 5 %. Pozostałe miasta
bronione były nadal wałami. Stanowiły
one mniej trwałe zabezpieczenie, o ni­
ższych walorach militarnych (trudno było
usypać wał o odpowiednich wymiarach
na długim obwodzie). Dlatego w pierw­
szej kolejności mury obronne otrzymy­
wały miasta większe i ważniej sze 242.
Właścicielami większości miast byli kró­
lowie i panujący książęta (w państwie
krzyżackim - Zakon), ale istniały też
miasta biskupie (Bodzentyn, Słupca
w Królestwie, Chełmża, Lubawa w pań­
stwie krzyżackim, Koszalin na Pomorzu
Zachodnim), czasem klasztorne (w pew­
nym okresie Nowogrodziec na Śląsku
i Skawina w Małopolsce) i bardzo jeszcze
wówczas rzadko - prywatne rycerskie
(Tarnów). Własność miasta oddziaływała
na sprawy fortyfikacji w inny niż w przy­
padku zamków sposób. Mury miejskie
chroniły bezpośrednio nie właściciela, lecz
mieszczan i ich dobytek. Ale na ogół
miasta nie miały dostatecznych funduszów
na budowę murów obronnych; były to
niemałe sumy idące w tysiące grzywien.
Dlatego przeważnie fundatorami obwaro­
wań miejskich byli feudalni właściciele
miast, zainteresowani tworzeniem nowych
punktów obronnych i bezpiecznym roz­
wojem miast. Ważnym przekazem histo­
rycznym jest umowa z 1 3 5 3 roku zawarta
między królem Kazimierzem Wielkim
a miastem Płockiem w sprawie murów
obronnych tego miasta: król miał finan­
Sować budowę w 80%, a miasto w 20%,
i to z pomocą ulg podatkowych 243.
Nieco inaczej sprawa przedstawiała się
tylko na Pomorzu Zachodnim, gdzie silne
315
ekonomicznie miasta same podejmowały
budowę murów obronnych, choć było to
możliwe po gospodarczym okrzepnięciu
miasta, mniej więcej pół wieku po jego
założeniu. Budowę podejmowano na pod­
stawie pozwolenia książęcego (w 1 3 1 9
roku prawo takie otrzymał Świdwin),
czasem zresztą wspieranego przywilejami
finansowymi (jak choćby zwolnienie
w tym celu od podatków w 1 3 36 roku
Kalisza Pomorskiego, a w 1 3 5 o roku -
Drawska). Miasta żądały ponadto udziału
w kosztach przedsięwzięcia od położonych
na ich terenie klasztorów 244.
Materiał używany do budowy miejskich
murów obronnych zależny był od miejs­
cowych warunków geologicznych, a re­
giony " kamienne " i " ceglane" były takie
jak w przypadku zamków. Pewne analogie
dotyczą także położenia topograficznego,
jakkolwiek większa rozległość miast pre­
ferowała nizinny typ założenia. Dlatego
nierzadkie dla zespołów sprzężonych były
sytuacje, w których zbudowany na wznie­
sieniu zamek górował nad miastem leżą­
cym u jego stóp, co było zgodne z zasadą
dominacji tego pierwszego (Kraków, Bol­
ków). Niemniej można wskazać przykłady
miast warownych o typowym położeniu
wyżynnym, na wzgórzu, szczególnie
239 B. Guerquin, Zamki śląskie .. . , s. 24-26; Z.
Radacki, Średniowieczne zamki.. . , s. 263; J. Roz­
pędowski, Późnogotyckie rei}dencje . . . , s. 494.
240 J. Kamińska, Obronność siedzib ... , s. 24-29; T.
Kiersnowska, Slupy rycerskie .. . , s. 4 3 9, 44 5 .
24 1 L . Kajzer, Studia nad świeckim budownictwem ... ,
s. 5 , 20.
242 J. Widawski, Miejskie mury obronne. . . , s. '9-22,
30-3 3 ·
243 Kodeks dyplomatycz'!Y Księstwa Mazowieckiego,
Warszawa , 8 6 3 , s. 64-6 5 , nr LXXIII. Analiza
dokumentu: J. Widawski, Miejskie mury obronne .. . , s.
346, 3 5 5-3 5 6 .
244 D. Ptaszyńska, Miejskie m ury obronne w wojewódz·
twie koszalińskim, Koszalin '974, s. 6-7, 39, 47, 80.
w Małopolsce (Oobczyce, Szydłów, Biecz,
Sandomierz), albo skarpowym (Warszawa,
Płock, Pyzdry, Szczecin).
Bardzo zróżnicowane były wielkości
miast otoczonych murami. Naj mniejsze
z nich liczyły około czterech hektarów
powierzchni i były zamknięte linią for­
tyfikacji o długości 700-800 metrów (00-
bczyce, Rypin, Iłża, Nowogrodziec na
Śląsku). Przeciętne miały 7- 1 0 hektarów
i 1 000-1 200 metrów długości murów.
Większe ośrodki obej mowały około dwu­
dziestu i więcej hektarów powierzchni
(Poznań, Kalisz, Płock w Królestwie,
Toruń stary, Elbląg w państwie krzyżac­
kim, Legnica, Lwówek, Ząbkowice, Zię­
bice na Śląsku, Kołobrzeg, Pyrzyce na
Pomorzu). Szczecin i Gdańsk-Główne
Miasto miały po 30/40 hektarów powierz­
chni. Na czele stały Wrocław i Kraków,
lub prostokątnego. Pierwszy, przeważają­
cy, wywodził się z obwodów drewniano­
-ziemnych i często nawiązywał do nich
bezpośrednio, gdy linia murów zastępo­
wała wcześniejsze wały. Narys prostokąt­
ny uznać trzeba - podobnie jak w przy­
padku zamków - za wyraz najwyższych
osiągnięć planistycznych epoki. Charak­
terystyczne, że pojawiał się on tam, gdzie
prowadzona była centralnie akcja zakła­
dania (i obwarowywania) miast, a więc
przede wszystkim w państwie krzyżackim
(Nidzica, Ostróda, Lębork, Reszel, Kęt­
rzyn, Elbląg, Debrzno), lecz kilka miast
o prostokątnym zarysie linii fortyfikacji
powstało także w królestwie polskim
w okresie planowego zakładania i ob­
warowywania miast p rzez Kazimierza
Wielkiego (przede wszystkim Olkusz).
Prostokątne narysy murów obronnych Typy baszt miejskich murów obronnych. Z lewej Będzin, z prawej Poznań (oprac. ] . Widawski)

które po rozszerzeniu kręgu obwarowań zdarzały się również na Pomorzu Za­

w XIV wieku liczyły: pierwszy prawie
100, a drugi blisko 60 hektarów. Długość
linii murów wynosiła w tych dwóch
miastach po kilka kilometrów, co uświa­
damia skalę inwestycji. Oba ośrodki były
w średniowieczu dużymi i dobrze ob­
warowanymi miastami w skali europej s­
kiej. Ich fortyfikacje, ze względu na roz­
ległość, wymiary i kompletność elemen­
tów, były wybitnymi obiektami militar­
nymi swego czasu i rodzaju.
Należy rozpatrzyć z kolei kształt ob­
wodów obwarowań miejskich. Na wyty­
czenie linii fortyfikacji w terenie wpływały
dwa czynniki niezależne od projektujące­
go: układ topograficzny w postaci linii
brzegowej rzek, bagien lub spadków te­
renu oraz zastane osadnictwo, w tym
także wcześniejsze grody i zamki. Jednak
wszędzie tam, gdzie to było możliwe
choćby na części obwodu, starano się
nadać przebiegowi muru obronnego for­
mę regularną, dążąc do narysu krągłego
chodnim (Drawsko) i bardzo rzadko na
Śląsku (Środa).
Jeszcze jeden problem wymaga
wzmianki, a mianowicie stosunek linii
obwarowań do zabudowy miej skiej . Po­
czątkowo dzielił je wolny pas terenu,
a w miarę zagęszczania się zabudowy
pozostawiano wzdłuż murów ulicę pod­
murną, która umożliwiała dostęp do for­
tyfikacji i której nie wolno było zabudo­
wywać ani zagradzać. Do linii obwarowań
od strony miasta przylegały zamki miej ­
skie - tam, gdzie były - ale wówczas
ulica podmurna obiegała je, a często nawet
domy miejskie oddzielało od zamku szer­
sze nie zabudowane przedpole.
Fortyfikacje miejskie miały na ogół
niższe walory obronne niż zamki, co
wyrażało się skromniej szymi wymiarami
ich elementów. Różniły się też części
składowe zamków i murów miejskich,
przede wszystkim z powodu znacznie
większej powierzchni, jaką obej mowały
te ostatnie. Wysokość murów miejskich
wynosiła nierzadko tylko pięć metrów,
a nie przekraczała dziesięciu (Kraków
9,5 metra). Były one na ogół zwieńczone
blankowanymi krenelażami ze strzelnica­
mi lub bez nich; często strzelnice znaj­
dowały się w co drugiej blance. Chodniki
obrońców były poszerzane, jeśli było
trzeba, drewnianymi pomostami, a cza­
sem owo poszerzenie, wsparte na wysu­
niętych z muru kroksztynach, było wyko­
nane w konstrukcji murowanej (Toruń,
Strzelin) . Odmianę stanowiły naj starsze
odcinki murów obronnych Torunia i War­
szawy, które od strony miasta miały rząd
głębokich wnęk ostrołukowych. Nato­
miast na całym obszarze Pomorza Za­
chodniego i Nowej Marchii brandenbur­
skiej występował inny typ muru, zwęża­
jący się ku górze i zakończony prosto,
bez krenelażu i chodnika obrońców.
Zapewne pomosty bojowe były tam kon­
struowane z drewna.
W większości miast warownych bu­
dowano rzadko występujące w zamkach
- polskich baszty, rozstawione co 30-60
metrów, najczęściej tylko od strony naj­
większego zagrożenia. Nie odgrywały
one samodzielnej roli obronnej , a tylko
wzmacniały linię obwarowań, dołączając
do systemu obronnego czynnik obrony
flankowej. Mniejsze miasta nie miały
baszt w ogóle lub miały ich po kilka.
Duży i dobrze obwarowany Kraków miał
około pięćdziesięciu baszt. Były one prze­
ważnie prostokątne i otwarte od strony
miasta, a więc trzyścienne, oraz wysunięte
na zewnątrz linii obwarowań. Niekiedy
miały wysokość równą z murem obron­
nym (Będzin, Radom), częściej były wy­
ższe, z jednym lub kilkoma poziomami
bojowymi, zaopatrzonymi w czołowe
i boczne strzelnice (Kraków, Poznań,
Gdańsk, Warszawa). Baszty w miastach
Pomorza Zachodniego były inaczej osa­
dzone w murze: nieznacznie wysunięte

316 317
na zewnątrz, a mocno występujące ściana­
mi bocznymi w kierunku miasta. Unie­
możliwiało to zewnętrzną obronę flan­
kową, dawało za to możność kontrolowa­
nia wewnętrznej strony muru obronnego,
przydatną w razie wdarcia się nieprzyja­
ciela do miasta. Niekiedy baszty miały
formę wykuszy, konstruowanych na obu­
stronnie wysuniętych z muru wsporni­
kach (Kalisz, Oława na Śląsku, Pyrzyce
na Pomorzu).
Prócz prostokątnych stosowano alter­
natywnie otwarte od strony miasta baszty
półok rągłe, występujące dość często na
Śląsku (Bolków, Ziębice, Dzierżoniów,
Lubań), a także w XIII-wiecznych murach
Chełmna oraz w obwarowaniach kilku
miast na Pomorzu Zachodnim, gdzie
mogły one być budowane obok baszt
prostokątnych (Mieszkowice) . W bardziej
rozwiniętych regionach, szczególnie
w państwie krzyżackim, miejskie baszty
narożne miały czasem formę okrągłą lub
wieloboczną w planie i były zamknięte
od strony miasta (Toruń, Brodnica, Go­
lub). Były one podobne do budowanych
w wielu innych miastach pojedynczych,
wysokich wież na planie kwadratu lub
koła (Chojnów na Śląsku, Warszawa,
Łęczyca, Poznań, Sandomierz, Lublin,
Kalisz). Wieże te stały często w eks­
ponowanych terenowo miejscach obwa­
rowań. Stanowiły pewien odpowiednik
głównych wież zamkowych, aczkolwiek
ustępowały im wymiarami. Pełniły nie­
wątpliwie funkcje obserwacyjne, miały
też znaczenie prestiżowe, mogły ponadto
stanowić samodzielne punkty oporu,
a w dolnych kondygnacjach mieściły czę­
sto więzienia miejskie.
Miasta warowne miały co naj mniej dwa
wjazdy. W małych i średniej wielkości
miastach były dwie lub trzy bramy, w du­
żych odpowiednio więcej , na przykład
318
Kraków miał siedem bram. Nie jest znany
wypadek, aby brama miejska w Polsce
miała formę zwykłego otworu w murze
obronnym. Dominującym typem architek­
tonicznym była prostokątna, przejazdowa
wieża bramna (fot. kol. 3 5 ) , której ze­
wnętrzny otwór zamykany był wrotami,
broną i ewentualnie zwodzonym mostem.
Początkowo wieże bramne były niewyso­
kie. W przyziemiu mieściły przejazd, po­
wyżej którego znajdowało się pomiesz­
czenie operacyjne do poruszania bron
i mostów zwodzonych, dostępne z chod­
nika obrońców na murze obronnym lub
od strony miasta (osobne wejście po
schodach). Zwieńczenia wczesnych bram
miały formę krenelażu albo dachu namio­
towego bądź dwuspadowego. Uzupełnie­
niem obrony wjazdu mogły być prosto­
kątne, otwarte od góry przedbramia, któ­
rych zewnętrzne otwory zamykane były
podobnie jak bramy główne. J ednak
w XIV wieku występowały one jeszcze
rzadko. Z pewnością istniały w bramach
Krakowa, Wrocławia i zapewne kilku
miast w państwie krzyżackim.
Interesującą odmianę stanowiły nie­
które bramy toruńskie. Miały postać
szerokich budynków, w których po obu
stronach przejazdu bramnego znajdowa­
ły się spore pomieszczenia, zapewne ma­
gazynowe (Brama Klasztorna przy nad­
brzeżu Wisły i Paulińska od strony No­
wego Miasta). Forma ta w następnym
stuleciu - w XV wieku - zostanie
zastosowana w kilku portowych bra­
mach Gdańska. Inny typ bramy pojawił
się w XIV wieku pod wpływem czeskim
w kilku miastach śląskich i pomorskich.
Przejazd umieszczony był w niewielkim
budynku bramnym przyległym do wyso­
kiej wieży (Złotoryja, Lubań, Lwówek,
Wschowa, Kamień Pomorski - fot.
kol. 36).
Bramy odgrywały ponadto szczególną
rolę jako symbol całego miasta. Dlatego
umieszczano na nich emblematy, przeważ­
nie o treści religijnej, lecz czasem także
świeckiej, jak orzeł na Bramie Floriańskiej
w Krakowie, istniejący w pierwszej poło­
wie XV wieku - zapewne już od dawna.
Bramy były naj wcześniej i najbardziej
intensywnie rozbudowywanymi elemen­
tami fortyfikacji miejskich; już od końca
XIV wieku podwyższano wieże bramne.
Tak więc były one obiektami bardziej
rozwiniętymi od bram zamkowych. Te
ostatnie, rozbudowywane pod koniec
omawianego okresu i w wiekach następ­
nych, często czerpały wzory z bram miej­
skich.
Linia obwarowań murowanych była
wzmacniana od strony zewnętrznej prze­
szkodami ziemnymi i wodnymi, przy
czym w owych czasach wystarczały prze­
szkody naturalne, takie jak silne spadki
terenu, woda i bagna. W innych sytu­
acjach trzeba było wykonywać umocnie­
nia sztuczne. Najważniejszym ich elemen­
tem były fosy; tam, gdzie było to mo­
żliwe - nawodnione. Wykorzystywano
w tym celu naturalne cieki wodne. W naj­
większych ośrodkach miejskich, na przy­
kład w Toruniu i Krakowie, j uż na
przełomie XIII i XIV wieku konstru­
owano systemy śluz regulujących nawo­
dnienie fos. Uzupełnieniem linii obrony
były wały, a zapewne również palisady,
stawiane między murem i fosą i zwane
"płotami ostrzegawczymi " 245.
Fortyfikacje XV wieku
Z a m k i. Od początku XV wieku
w budownictwie militarnym w Polsce
postępowały głębokie zmiany. Powstawały
nowe elementy obronne i nowe typy
przestrzenne zamków, a ich części składo-
319
we podlegały rozwojowi i zmieniały się
ich wzajemne relacje. W wyniku tego
zarys, bryła i sylweta zamku XV-wiecz­
nego odróżniała go zdecydowanie od
zamków wcześniejszych. Na dynamikę
budownictwa militarnego miały wpływ
zagrożenia wojenne występujące w róż­
nym czasie w poszczególnych częściach
kraju: zamki krzyżackie były na przykład
intensywnie modernizowane po przegra­
nej bitwie grunwaldzkiej, na Śląsku więk­
sze nasilenie prac fortyfikacyjnych przy­
padło w okresie wojen husyckich w dru­
giej ćwierci XV wieku, a w Małopolsce
w końcu stulecia, w związku z niebez­
pieczeństwem ze strony Turcji. Najwięk­
szy nacisk kładziony był przy tym na
twierdze graniczne. Ogółem w obecnych
granicach Polski powstało w tym stuleciu
niespełna sześćdziesiąt nowych warowni,
ale oceniając wysiłek inwestycyjny trzeba
do tego dodać rozległe prace nad moder­
nizacją i rozbudową zamków już istnieją­
cych, czasami idące bardzo daleko. Aby
uzyskać pełny obraz stanu fortyfikacji,
trzeba jeszcze wspomnieć, że w tymże
stuleciu przestała funkcjonować większość
grodów drewniano-ziemnych o starej me­
tryce.
Przyczyny zmian były złożone. Pod­
stawowy był czynnik militarny. W XIV
wieku wprowadzono do użytku broń
palną, zarówno ręczną, jak i artylerię.
W Europie Środkowej weszła ona w uży­
cie pod koniec stulecia i od tego czasu
245 Tamże, s. 9-l j ; M. Przyłęcki, Mury obronne
miast Dolnego Śląska, Wrocław 1 966 [bez paginacji];
E. Lukas, Miejskie btldownicllJlo obronne w księstwie
Zachodnio-Pomorskim, w: Sztuka Pomorza Zachodnie­
go. . . , s. 1 90-- 2 23; J. Widawski, POCZątki i rozwój
murowanych obwarowali Warszawy przed epoką broni
palnej, " Kwartalnik Architektury i Urbanistyki " ,
1 970, t. XV, z. 3, s. 24 3-245 ; tenże, Miejskie mury
obronne . .. , s. 3 5 -3 9, 45 -46, 49--{) 1 , 66-67·
stosowana była w ataku i w obronie
fortyfikacji 246. Musiały one z jednej strony
przeciwdziałać skutkom wprowadzenia
nowej broni, z drugiej zaś - umożliwić
wyzyskanie jej walorów. Aby sprostać
tym wymogom, podejmowano działania
w dwóch kierunkach: poszerzania pasa
obrony i podwyższania wszystkich ele­
mentów fortyfikacji. Kierunek pierwszy
miał na celu odsunięcie artylerii wroga na
możliwie duży dystans i przeciwdziałanie
nowej groźbie - wysadzania murów za
pomocą podkopów i minowania; stwarzał
także możliwość lepszego rozwinięcia
obrony czynnej . Sens podwyższania mu­
rów i wież sprowadzał się do tego, że
przez długi czas skuteczność broni palnej
była niewielka, a jej wpływ na fortyfikacje
wiązał się ze zwiększeniem gęstości ognia.
Nowa broń używana była bowiem nie
zamiast, lecz obok tradycyjnej. Nie został
zmieniony ogólny system działania for­
tyfikacji: dominowała obrona czołowa,
. przy której najważniejszą rolę odgrywała
pionowa przegroda. Wprowadzenie broni
ogniowej wzmogło potrzebę konsekwen­
tnego stosowania i lepszego wykorzys­
tania tych zasad.
Drugim ważnym czynnikiem powodu­
jącym przemiany warownych siedzib feu­
dalnych była sytuacja społeczno-gospodar­
cza w kraju. W XV wieku zaznaczył się
wzrost gospodarczy oraz wyż demografi­
czny. Wiązało się to z podniesieniem
poziomu kulturalnego i dążeniem do lep­
szego zaspokojenia potrzeb mieszkanio­
wych. Wzrosła też pozycja społeczna i za­
możność rycerstwa, zależna od dochodów
z uprawy ziemi, którą zaczęło ono w tym
czasie bezpośrednio eksploatować. Rycer­
stwo jęło więc budować zamki na znacznie
większą niż dotychczas skalę, a ponieważ
osłabł jednocześnie mecenat królewski,
większość obiektów wznoszonych od no-
320
wa, a także modernizowanych, była rycer­
ską własnością prywatną. Przechodziły też
w ręce prywatne niektóre zamki królew­
skie lub książęce. Charakterystyka ta od­
nosi się w głównej mierze do Królestwa
Polskiego i Śląska. W państwie krzyżac­
kim do połowy XV wieku wznoszono
nadal zamki państwowe, potem działal­
ność ta ustała niemal zupełnie. Podobnie
na Mazowszu, szczególnie w jego połu­
dniowo-wschodniej części pod rządami
gospodarnego księcia J anusza I na prze­
łomie XIV i XV oraz w pierwszej ćwierci
XV wieku wznoszono zamki książęce,
nadrabiając opóźnienie dzielące tę dziel­
nicę od reszty kraju. Na Pomorzu Za­
chodnim budownictwo militarne w XV
wieku rozwijało się słabo 247. Przy od­
miennej w różnych dzielnicach sytuacji,
wiek XV należy jednak uznać generalnie
za epokę zamków prywatnych.
Ich funkcja została wzbogacona o dwa
elementy. Przede wszystkim na pierwszy
plan w programie i układzie przestrzen­
nym zamku wysunął się czynnik miesz­
kalno-rezydencjonalny, który zaczął prze­
ważać nad elementami obronnymi, szcze­
gólnie w małych obiektach (Dębno). Nad­
to więzi z gospodarką rolną spowodowały,
iż zamek stał się również ośrodkiem gospo­
darczym. Wyrażało się to między innymi
w tworzeniu przedzamczy gospodarczych,
które otaczane niekiedy murowanymi for­
tyfikacjami tworzyły osobny, równorzędny
człon zespołu warownego, jaki dawniej
występował tylko w zamkach krzyżackich
(Tenczyn, Odrzykoń, Chojnik, Łowicz) .
Proces ten rozwinie się na większą skalę
w następnym stuleciu.
Ze sprawą własności i funkcji zamków
wiążą się ich rozmiary i położenie. Zamki
prywatne były na ogół mniejsze od pań­
stwowych, co odzwierciedlało możliwo­
ści finansowe właścicieli; ich powierz-
chnia wynosiła od około 5 00 do 1 5 00
m2. Nowe zamki królewskie i książęce
miały - podobnie jak w poprzednim
stuleciu - od 1 000 do ponad 4000
m2. Funkcje gospodarcze faworyzowały
położenie zamków w centrach upraw
rolnych, bliżej targów i dróg handlo­
wych, a więc przeważnie na nizinach,
często przy miastach lub osiedlach. Umo­
cniła się też tendencj a do tworzenia
założeń regularnych 248 .
Przystępując do omówienia nowych
i zmodernizowanych części składowych
piętnastowiecznych zamków trzeba zacząć
od zewnętrznej części pasa obronnego.
Niektóre zamki, między innymi w Mal­
borku, Olsztynie, Świdwinie, Tarnowcu,
Uniejawie, Wenecji, otoczono murami
zewnętrznymi, a w kilku nowych obiek­
tach wznoszono od razu (lub w wyniku
szybko następującej rozbudowy) podwój­
ny mur obwodowy; tak było w Gos­
ławicach i Borysławicach w Wielkopolsce.
Drugi mur - stosowany czasem już
wcześniej - nie tylko stanowił kolejną
przeszkodę, lecz współtworzył system
działający w obronie większą głębokością.
Był zawsze niższy od wewnętrznego, co
umożliwiało równoczesny ostrzał przed­
pola. Niezależnie od tego, czy zamek miał
pojedynczą, czy podwójną linię murów,
szczególnie intensywnie rozbudowywany
był w XV wieku pas obrony zewnętrznej
złożony z wałów, które osłaniały i wzmac­
niały mury, a mogły też służyć jako
stanowiska dla artylerii, oraz z fos, z re­
guły poszerzanych i pogłębianych. W Mal­
borku w pierwszej fazie modernizacji
obwarowań zamku obrona przedzamcza
(zamku dolnego) wzmocniona została od
strony największego zagrożenia palisadą
z wałem ziemnym, na którym ustawiono
armaty. Przed połową stulecia palisadę
zastąpiono murem zewnętrznym, a w roz-
21- Polska technika wojskowa
ciągającej się przed nim nawodnionej fosie
obmurowano przeciwskarpy 249.
Główny mur obwodowy (w zamkach
o podwójnej linii murów � wewnętrzny)
bywał często podwyższany; na początku
XV wieku dokonano tego na Wawelu
w Krakowie i w Olsztynie. Także w no­
wych zamkach początkowa wysokość mu­
ru uznawana była z czasem za niewystar­
czającą i w ciągu XV wieku podnoszona
(Dybów, Ciechanów). Pokazuje to dobrze
ówczesne tendencje. Na szczycie muru
stosowano jeszcze nieraz tradycyjne kre­
nelaże blankowane, ale wówczas j uż ze
strzelnicami w każdej blance. Ważną no­
wością było pojawienie się na przełomie
XIV i XV wieku nowego typu zwień­
czenia. Zamiast blank i prześwitów sta­
wiano wysoki mur krenelażowy zakoń­
czony prosto i zaopatrzony w zwiększoną
liczbę strzelnic, często o zróżnicowanych
szerokościach (Bytów). Górna krawędź
ścianki krenelażowej (lub blank) służyła
za oparcie dla konstrukcji drewnianego
daszku osłaniającego chodnik obrońców;
kryte ganki stały się niezbędne ze względu
na konieczność ochrony prochu przed
246 T. M. Nowak, Z dzidów techniki. . . , s. 6z-8 1 .
247 J . Frycz, BudowniclllJo zamkowe. . . , s . 5 7- 5 8 ; I .
Galicka, Problematyka badań jredniowiecZ'!Ych zamków
na Mazowszu, " Biuletyn Historii Sztuki ", 1 963, R.
XXV, nr z, s. I 1 j ; Z. Radacki, Średniowieczne
zamki. .. , s. 3 I O.
248 A. Miłobędzki, Zamek w IMokrsku Górnym
i niektóre problelJl} ma/opo/skid architektury XV i XVI
wieku, " Biuletyn Historii Sztuki ", 1 9 5 9, R. XXI, nr
I, s. 3 8-39,
249 J. Bogdanowski, Bastde ziemne Ma/opolski
w illJietle traktatu «Rei tormentariae . .. » (XV-XVI
wiek), w: Bastdowefortyfikacje w Polsce, Prace Nauko­
we Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki
Politechniki Wrocławskiej, nr 9, Studia i Materiały
nr 3, Wrocław 1 9 7 5 , s. Z j ; H. Domańska, Piftnasto­
wieczna motkrnizacja rystemll obronnego zamku w Mal­
borku, tamże, s. 5 0, j 3 .
321
zamoknięciem. W kilku obiektach już
w XV wieku chodnik obrońców otrzymał
- oprócz daszku - murowaną ściankę
od strony wewnętrznej , co nadało mu
postać zamkniętego korytarza z możliwoś­
cią ostrzału na obie strony (Uniejów).
Wynika z tego, że w XV wieku dążono
do podniesienia czynnej roli muru ob­
wodowego w obronie przez zwiększenie
siły ognia (z uwzględnieniem broni pal­
nej).
Późnośredniowieczne zamki odznaczały
się wielką różnorodnością wież i baszt.
Wieże główne w istniejących zamkach
w wielu przypadkach były nadbudowy­
wane, na przykład w Lipowcu, Legnicy,
Olsztynie, Świdwinie. Często też w czasie
rozbudowy zamku wznoszono nowe wie­
że o różnych wysokościach i kształtach.
W pierwszej połowie XV wieku na przed­
zamczu lidzbarskim i w Barcianach po­
wstały narożne cylindryczne Wleze,
a w Olsztynie - dwie małe okrągłe
i duża półkolista w zewnętrznym murze
obwodowym. Również w obwodach ze­
wnętrznych w Uniejowie i Wenecji wznie­
siono narożne wieże (w pierwszym dwie
graniaste, w drugim cztery cylindryczne).
W drugiej połowie stulecia zbudowano
nowe wieże na zamku wawelskim (San­
domierską i Lubrankę) i w Otmuchowie
na Śląsku, o charakterystycznej formie
kwadratu z zaokrąglonymi narożnikami.
Jeszcze w końcu XV wieku dostawiano
wieże do starych zamków, na przykład na
planie kwadratu w Chęcinach (na nowym
przedzamczu) i w Złocieńcu.
Najważniejszą cechą nowo budowanych
zamków był brak potężnej i zwykle jedy­
nej wieży głównej, naj bardziej spektaku­
larnego elementu warowni w XIII i XIV
wieku. W zamkach o rozbudowanym
programie 'militarnym budowano kilka
wież równorzędnych, na planie koła lub
322
kwadratu, chętnie ustawianych w rogach
założenia (Bytów, Grabiny-Zameczek, Ni­
dzica w państwie krzyżackim, Czersk,
Ciechanów na Mazowszu, Pińczów w Ma­
łopolsce, Grodziec na Śląsku). Rzecz cha­
rakterystyczna, że niekiedy jedną z tych
wież była wysoka wieża bramna (Czersk,
Pińczów), która zaczęła w większym stop­
niu pełnić również funkcje strażnicze
i obronne. Szczególny rozwój tego ele­
mentu fortyfikacji naj pełniej wyraził się
w małych zameczkach, gdzie często wieża
bramna była wieżą j edyną (Besiekiery ,
Dybów, Radziki D uże, Szydłowiec
w Królestwie, Liw na Mazowszu, Leśnica
na Śląsku), ale w małym zamku w Opo­
rowie z pierwszej połowy XV wieku
jedyną wieżą przeznaczoną do celów mi­
litarnych była półokrągła baszta. We wszy­
stkich rodzajach Wlez występowały
w owym czasie strzelnice przystosowane
do broni palnej (mocno rozglifione
w kierunku wnętrza i zaopatrzone w pa­
rapety), przy czym w drugiej połowie
stulecia pojawiła się forma strzelnicy klu­
czowej (kształt odwróconej dziurki od
klucza), w której dolna, okrągła część
otworu służyła do wysunięcia lufy ar­
matniej, a górna, węższa i prostokątna
- do obserwacji i celowania 250 .
W XV wieku budowano także niewiel­
kie zamki bezwieżowe, na przykład w Bo­
rysławicach, Lutomiersku, Dębnie i Gos­
ławicach. W tym pierwszym, powstała
jednak w następnym stuleciu wieża bram­
na, wzniesiona na murach przedbramia.
Ostatni z wymienionych, a także zamek
w Dybowie (z wieżą bramną) miały nato­
miast od początku małe wieżyczki, czyli
bartyzany, umieszczone na narożnikach
murów, a służące do obserwacji i ostrzału
z broni ręcznej.
Najbardziej zaawansowane z punktu
widzenia rozwoju sztuki militarnej były
dość niskie, półokrągłe baszty z wach­
larzowo rozmieszczonymi strzelnicami,
przeznaczone do broni palnej. Utworzyły
one nowy typ dzieła obronnego, roz­
wijającego zasadę obrony flankowej. Po
raz pierwszy w Europie Środkowej baszty
te pojawiły się w pierwszej połowie XV
wieku we wspomnianym już pasie ze­
wnętrznych obwarowań przedzamcza mal­
borskiego 251 . Szczególnie celowe było
umieszczanie ich na dłuższych odcinkach
murów zewnętrznych, gdzie współpraco­
wały ogniowo z wyższymi murami we­
wnętrznymi i ich wieżami. Dlatego niskie
baszty półok rągłe na broń ogniową szer­
sze zastosowanie znalazły nie w zamkach,
lecz w zewnętrznych murach miast,
o czym będzie jeszcze mowa. Tak więc
w XV wieku większe zamki były wielo­
wieżowe, mniejsze zaś - bezwieżowe lub
z jedną wieżą, przeważnie bramną.
Duża rozmaitość form panowała też
w kształtowaniu wj azdów na zamek. Jak
wynika z dokonanej uprzednio prezentacji
wież zamkowych, postacią �ominującą
i stale rozwijaną była wieża bramna, moc­
no wysuwana na zewnątrz i dlatego okreś­
lana przez Bohdana Guerquin mianem
czołowej wieży bramnej 252. Jako akcent
wysokościowy zamku zastąpiła ona w pe­
wnym sensie dawną wieżę główną. Łączy
się z tym jej znaczenie prestiżowe, okreś­
lające społeczną pozycję właściciela. Z tej
też przyczyny bramy zyskiwały odpowied­
nią oprawę architektoniczną, a nad wjaz­
dem zaczęto umieszczać herby i inskryp­
cje 253• W XV wieku wzniesiono między
innymi wysoką wieżę bramną we wcześ­
niejszym zamku w Tenczynie, a podobne
bramne wieże czołowe stały się skład­
nikami wielu nowych zamków. Forma ta
nie była formą jedyną. W licznych star­
szych zamkach zachowały się bramy w po­
staci otworów w murze; były one w XV
323
wieku niekiedy wzmacniane przedbramia­
mi, na przykład w Chojniku i Tarnowcu.
Taki prosty typ bramy nierzadko stoso­
wano nadal, między innymi w zamkach
w Dębnie, Gosławicach, Oporowie, Bory­
sławicach (budowla pierwotna), Ciecha­
nowie. Jeszcze inne było założenie bramne
na zamku w Lutomiersku: wjazd prowa­
dził przez parter głównego domu za­
mkowego 254.
Nowy typ bramy zastosowano w pierw­
szej połowie XV wieku w zewnętrznych
murach Malborka. Nowe Bramy "Na
Piaski" i Mostowa (forma ostateczna)
składały się z przejazdów umieszczonych
między dwiema okrągłymi (lub półok rąg­
łymi) wieżami. Było to pierwsze przenie­
sienie na teren ziem polskich formy bramy
warownej powszechnej w średniowiecz­
nych fortyfikacjach Europy Zachodniej 255.
Wiemy już, że w XV wieku duży
nacisk kładziono na tworzenie obszerniej­
szego, wygodniejszego i bardziej reprezen­
tacyjnego mieszkania. W tym celu w sta­
rych zamkach domy były wielekroć prze­
budowywane i rozbudowywane, na przy­
kład w Złocieńcu na Pomorzu Zachodnim
powstał wówczas drugi dom, w Legnicy
przebudowano XIII-wieczny pałac, któ­
rego sale otrzymały sklepienia na słupach
i polichromie ścienne, w Warszawie
250 O zmodernizowanych elementach bojowych:
B. Guerquin, Zamki w Polsce . . . , s. 3 8 .
25 1 H . Domańska, Pi�tnastowieczna moderniZacja . . . •
s. 49, ) 2-) 3 , 5 5 -56, 5 9 ·
252 B. Guerquin, Zamki w Polsce. . . , s . 5 Z-5 j .
253 A . Milobędzki. Zamek w MokrskN . . . • s . 39-4 1 .
254 Btsiekiery, L"tomiersk, «Dom Stary» w Łęczycy,
w: Zamki ŚTodkowopolskie . . . , red. T. Poklewski. Łódź
1 9 77. cz. I . s. 5 5 , 60. 62, 64-{)5 .
255 H . Domańska, Pi�tnastowieczna modernizacja . . . •
s. 5 z. 5 6; tejże autorki, Brama Moslowa zamku
malborskiego. " Rocznik Olsztyński", 1972. t. X. s.
1 73. 1 9 2-198.
wzniesiono reprezentacyjny książęcy
" wszakże zapominać, że zamek był przede
" dom wielki . W nowych zamkach zabu­
dowa - w postaci jednego, lecz obszer­
nego skrzydła (Besiekiery, Krajenka, Dy­
bów, Pińczów, Radziki Duże, Bezławki,
Ciechanów) lub dwóch budynków usta­
wionych rownolegle (Borysławice, Leś­
nica, Liw, Lutomiersk) - zaj mowała
znaczną część dziedzińca. Niekiedy dzie­
dziniec obudowany był z trzech stron
(Gosławice, Nidzica) , a w niewielkim
Dębnie stały nawet cztery budynki muro­
wane. W Oporowie natomiast począt­
kowo wzniesiono dwie wieże mieszkalne,
które po rozbudowie, jeszcze w tym
samym XV stuleciu, utworzyły dwa skrzy­
dła stykające się ze sobą w narożniku (fot.
kol. 3 7)'
Piętnastowieczne domy zamkowe od-
znaczały się regularną kompozycją i sta­
rannym wystrojem architektonicznym, za­
równo zewnętrznym, jak i wewnętrznym.
Z tego powodu wiele z nich można
nazwać późnośredniowiecznymi pałacami.
Należały one - obok budowli miej skich
- do grupy świeckich obiektów architek­
tonicznych, które po raz pierwszy w tym
właśnie czasie osiągnęły poziom artys-
Malbork - zewnętrzny pas fortyfikacji (wg H. Domańskiej , oprac. i rys. R. Kunkel)
324
tyczny budowli sakralnych 256. Nie można
wszystkim dziełem militarnym. Dom głó­
wny, znaczący w bryle warowni, z reguły
wyższy od murów obwodowych, stał
w pierwszej linii obrony, szczególnie
w małych zamkach, pozbawionych prze­
ważnie zewnętrznego pasa fortyfikacji.
Dlatego naj wyższa kondygnacja domu
mogła być zaopatrzona w strzelnice i two­
rzyła piętro bojowe (Pińczów, niektóre
zamki krzyżackie).
Nowe rozwiązania odpowiadające po­
stępowi techniki wojennej, a w szczegól­
ności dostosowane do broni palnej, wpro­
wadziło na teren Europy Środkowej pań­
stwo k rzyżackie w czasie od przełomu
XIV i XV wieku do połowy XV wieku.
Najwybitniejszym i unikatowym dziełem
obronnym w tej dziedzinie stały się wspo­
minane już kilkakrotnie obwarowania za­
mku dolnego w Malborku od północy
i wschodu. W latach 1 4 1 5 - 1 448 powstał
zewnętrzny pas fortyfikacji, złożony
z umocnionego nasypem ziemnym muru,
wzmocnionego siedmioma półokrągłymi
basztami. Były one celowo ustawione na
przemian ze starymi wieżami wewnętrz-
nego muru wysokiego, aby zapewnIe
najlepsze warunki ostrzału przedpola całą
szerokością pasa obronnego. Wzmocniony
odcinek zakończony był bramami zewnęt­
rznymi, z których główna, " Ku Piaskom",
a także Brama Mostowa od strony Noga­
tu, otrzymały nową formę: przejazdu mię­
dzy dwiema wieżami. Przed murem ze­
wnętrznym rozciągała się szeroka, nawod­
niona fosa z obmurowaną przeciwskarpą.
Również w państwie krzyżackim na
przełomie XIV i XV wieku powstał nowy
typ przestrzenny zamku, który znalazł
najpełniejszy wyraz w Bytowie (fot. kol.
3 8). Zbudowany w latach 1 3 98-1 406
obiekt miał kształt regularnego prosto­
kąta, z masywnymi wieżami na naroż­
nikach (trzy okrągłe i jedna prostokątna
w planie). Brama z przedbramiem znaj­
dowała się na środku jednego z dłuższych
boków zamku, a dom - tylko jeden, ale
wielki, trzykondygnacyjny, z bojową kon­
dygnacją najwyższą - zajmował bok
krótszy. Mniej kompletne założenia -
z dwiema wieżami na rogach - powstały
w tym samym okresie w Nidzicy i w Gra­
binach-Zameczku. Dużą rolę w krzyżac­
kim budownictwie militarnym tego czasu
odegrał budowniczy i fortyfikator Mikołaj
Fellenstein, który wzniósł zamki w By to­
wie i Grabinach-Zameczku, a nadto w pe­
wnym okresie kierował pracami w Mal­
borku 257.
Podobne do Bytowa założenie powstało
w latach 143 5 - 1 4 3 6 w Wenecji w Wielko­
polsce. Wprawdzie zamek tamtej szy nie
był budowany od nowa, ale - jak wynika
z badań Czesława Sikorskiego - wznie­
siono wtedy na polecenie ówczesne­
go właściciela, arcybiskupa Wojciecha Ja­
strzębca, zewnętrzny obwód obronny
o prosto kątnym obrysie, zaopatrzony
w narożne wieże cylindryczne przystoso­
wane do używania broni palnej .
325
Duży postęp, między innymi pod
wpływem doświadczeń krzyżackich, do­
konał się na Mazowszu, nie mającym
dotychczas większych tradycji w budo­
wnictwie militarnym. Na przełomie XIV
i XV wieku powstał zamek w Rawie
Mazowieckiej (fot. kol. 39), datowany
dotychczas na wiek XIV (co skorygował
Andrzej Grzybkowski). Typowe regular­
ne założenie było zgoła tradycyjne, ale
nowe czasy zapowiadało wyraźne wysu­
nięcie na zewnątrz narożnej wieży głó­
wnej, a przede wszystkim zabudowa we­
wnętrzna, złożona z wielkiego, piętro­
wego domu mieszkalnego o wymiarach
66 X 14 metrów oraz z mniejszego bu­
dynku murowanego 25 8 . Podstawową
grupę nowych warowni mazowiec kich
stanowiły wzniesione w pierwszej ćwierci
XV wieku zamki księcia Janusza I Star­
szego w Czersku (fot. kol. 40), Ciecha­
nowie i Liwie. Pierwszy, zbudowany na
krawędzi skarpy w miejscu starego gro­
du, otrzymał kształt nieregularny. Miał
trzy wieże: dwie okrągłe i czołową wieżę
bramną. Na dziedzińcu stała murowana
kaplica, ale główny dom mieszkalny był
drewniany. Nizinnie położony zamek
w Ciechanowie miał rzut regularnego
prostokąta, z cylindrycznymi wieżami na
dwóch rogach. Pośrodku między nimi
usytuowana była pierwsza, prosta brama
(w drugiej połowie stulecia została ona
256 J. Rozpędowski, Późnogotyckie rezydenge ... , s.
493, j02-j06; A. Miłobędzki, Zamek w MokrskP. . . ,
S· 48.
257 H . Domańska. Piętnastowieczna modernizaga ... ,
s. 4 9-j 6, j 8-60; J. Frycz. Blldownictwo zamkowe . . . • s.
60. 64, 67, 6 9 , 74. 76; B. Guerquin. Zamki w Polsce . . . •
s . j l . j 6.
258 C. Sikorski. Zamek w pa/lichej Wenegi.... s.
4�j o . 62. 7 3 . 76. 96-1 °3. 124; A. Grzybkowski .
Zamek w Rawie Mazowieckiej. Zagadnienie fllnkgi
i genezy, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki",
"
'979, t. XXIV. z. 3, S. 204-20 j , 2 1 6.

przeniesiona w inne miejsce i dobudowa­
no jej przedbramie). Cały przeciwległy
bok założenia zajmował wielki, pałacowy
dom mieszkalny, z wieżą schodową od
strony dziedzińca. Najmniejszy z wymie­
nionych zamków - w Liwie - miał
również nizinne położenie i kwadratowy
zarys. Większą część powierzchni zamku
zajmowały dwa równoległe budynki,
między którymi w trzecim boku znaj­
dowała się jedyna wieża - bramna. Dwa
ostatnie zamki budował mistrz Niklos.
Jest charakterystyczne, iż wszystkie wieże
w trzech omówionych zamkach były nis­
kie, równej wysokości z murami obwo­
dowymi; zapewne ich górne platformy
służyły do ustawiania dział. Wszystkie też
zostały znacznie nadbudowane w XVI
wieku 259 .
W południowej Polsce trwała jeszcze
tradycja zamków o nieregularnej formie,
zakładanych na wzgórzach. Zamek w Piń-
326
Ciechanów - zamek, aksono­
metria, stan z pierwszej polo­
wy XV w. (wg sprawozdania
w "Kwartalniku Architektury
i Urbanistyki ", 1 9 5 6, z. 2 ,
rys. R. KunkeI)
czowie w Małopolsce został zbudowany
(na miejscu wcześniejszego) przed połową
XV wieku, na planie wydłużonego czwo­
roboku. W jednej jego części zlokalizo­
wano trzy wieże o prostokątnych planach,
w tym wieżę bramną, a na przeciwległym
krańcu - niewielki, lecz o bogatej ar­
chitekturze dom-rezydencję . Powyżej
dwóch mieszkalnych kondygnacji było
piętro bojowe; od strony zewnętrznej
znaj dowały się trzy wykusze. Zamek
w Grodźcu na Śląsku wzniesiony został
po 1473 roku na planie nieregularnego
sześcioboku, z basztami na każdym rogu.
Od strony wjazdu znajdowała się naj­
większa, kwadratowa w podstawie wieża,
obok której usytuowana była brama 260.
Do najbardziej charakterystycznego ty­
pu zamków piętnastowiecznych należały
warownie niewielkie, położone na rów­
ninie, o regularnym, prostokątnym planie,
z dominującym w bryle domem mieszkal-
Besiekiery - plan zamku
(wg B. Guerquina)
nym. W większości były to zamki prywat­
ne, jakkolwiek znajduje się wśród nich
opisany książęcy zamek w Liwie, a także
królewski w Dybowie i krzyżacki w Bez­
ławkach. Ten typ zamku utworzył nową
kategorię obronnej siedziby późnośred­
niowiecznej 261 . Uformował się w rejonach
nizinnych; doskonałymi przykładami są
tu wielkopolskie zamki w Gosławicach
i Borysławicach. Pierwszy, zbudowany
w latach 1 4 1 8- 1 426, miał dwie linie mu­
rów obwodowych. Trzy boki wewnętrz­
nego dziedzińca zajmowały piętrowe za­
budowania, w czwartym znajdowała się
brama, do której wj azd prowadził drew­
nianym mostem nad niżej położonym
międzymurzem. Wspomniane poprzednio
narożne wieżyczki znajdowały się na mu­
rze zewnętrznym. Zamek w Borysławicach
z około 1 4 2 3 roku miał dwa równolegle
ustawione trzykondygnacyjne budynki,
między którymi znajdowała się brama.
W drugiej połowie XV wieku wzniesiono
mur zewnętrzny i przedbramie, a w na­
stępnym wieku nastąpiła dalsza rozbudo­
wa zamku. Typową formę miały zamki
w Leśnicy na Śląsku, w Radzikach Dużych
w ziemi dobrzyńskiej i w Besiekierach
327
koło Łęczycy. Wszystkie miały pojedynczy
obwód z wysuniętą czołową wieżą bramną
oraz jedno- lub dwuskrzydłowy budynek.
Szczególną pozycję zajmuje zbudowa­
ny w latach 1 470-- 1 480 prywatny zamek
w Dębnie w Małopolsce, w którym ob­
szerne zabudowania mieszkalne wyraźnie
dominują nad walorami obronnymi obie­
ktu. Jest on pod tym względem naj­
bardziej awangardowym dziełem XV
wieku w Polsce. Założony na planie
nieregularnego prostokąta, ów dwór ob­
ronny raczej niż zamek składał się z ze­
społu czterech budynków połączonych
od strony dziedzińca drewnianym gan­
kiem, a od strony zewnętrznej - krót­
kimi odcinkami muru obwodowego.
W jednym z nich znajduje się wejście.
Nad dwoma narożnikami zachodnimi
wznoszą się wieloboczne wieżyczki, a na
259 I. Galicka, Problematyka badoń . . . , s. 1 14-1 1 8;
T. Zagrodzki. Zamek III Czerth III iIIIietle badań
arcbitektonicZ1l.Jch, w: Pod/Ng nieba i zlllyczajN polskiego
(w druku).
260 J. Rozpędowski, Późnogotyckie re<:Ydenge .... s.
497-498.
261 A. Milobędzki, ArchitektNra królestwa Polski
III XV Illieh, w: SZtNka i ideologia . . . , s. 472.

Dębno - zamek, aksonometria (wg Z. Bocheńskiego i S. Świszczowskiego, oprac. i rys. R. Kunkei)
bokach budynku wschodniego umiesz­
czone są wykusze, bogato dekorowane,
podobnie jak mieszkalno-reprezentacyjne
wnętrza.
W XV wieku budowano nadal muro­
wane, rycerskie wieże obronno-mieszkal­
ne, otaczane wokół wałami i fosami,
między innymi w Kręgu na Pomorzu
Zachodnim, w Siemkowicach i może
w Rzemieniu w Królestwie, w Rako­
wicach Wielkich na Śląsku. Były to bu­
dynki niewielkie, często długość ich boku
nie przekraczała dziesięciu metrów (Siem-
328
walorach obronnych. Były to, między
innymi, Bydgoszcz i Nieszawa na Kuja­
wach, Kraśnik w Małopolsce, Tczew,
Zalewo i Bisztynek w Prusach oraz kilka
miast na Śląsku - Jelenia Góra, Kamien­
na Góra, Lubomierz, Niemcza, Polkowice
i Prochowice. Główny wysiłek w zakresie
fortyfikowania miast i znaczące osiągnięcia
na tym polu skupiły się na modernizacji
murów obronnych ośrodków większych,
ważniejszych i już wcześniej obwarowa­
nych. Feudalni właściciele miast, przede
wszystkim królowie polscy, popierali te
prace przywilejami finansowymi. Podsta­
wowym inwestorem stało się jednak mie­
szczaństwo. Była to klasa społeczna, która
- na równi z rycerstwem - wzbogaciła
się w XV wieku i osiągnęła wyższą pozy­
cję społeczną· Miasta i mieszczanie roz­
winęli działalność inwestycyjną, a roz­
budowa fortyfikacji miejskich była tego
przejawem.
Szerszy zasięg budownictwa murowa­
nego wpłynął przy tym na większe rozpo­
wszechnienie się cegły, której zaczęto
używać również do modernizacji obwaro­
wań w miastach położonych na obszarach
"
tradycyjnie " kamiennych , między innymi
w Krakowie i we Lwowie. Pogłębiło się
również zróżnicowanie między miastami
dużymi i bogatymi a małymi i biednymi.
kowice, Rakowice Wielkie) 262. Te naj­ Dlatego głównie w tych pierwszych kon­
skromniejsze siedziby rycerskie stanowiły centrowały się prace fortyfikacyjne. Trwa­
kontynuację wcześniejszych obiektów te­ ły one przez cały wiek XV, ale ich
go typu, w tym także dawnych drew­ nasilenie następowało w okresach zagro­
nianych gródków stożkowatych. żeń wojennych 263 .
Kierunki rozbudowy wykazują te same
M i e j s k i e m u r y o b r o n n e. Po­ co w przypadku zamków tendencje,
stęp techniki wojennej spowodował, że z uwzględnieniem specyfiki obwarowań
również fortyfikacje miejskie były w XV miast. Nieliczne, najważniejsze z nich
wieku rozwijane i intensywnie moder­ zaczęły wznosić zewnętrzne linie murów
nizowane. Ale tylko bardzo nieliczne obronnych, dotychczas w miastach nie
miasta otrzymały w tym czasie nowe stosowane. Rozciągały się one zwykle
obwarowania murowane, i to o miernych tylko na części obwodu, od strony więk-
329
szego zagrożenia. J uż w końcu XIV
wieku Gdańsk został otoczony drugim
murem, a w ciągu XV wieku otrzymały
go między innymi Kraków, Lwów, Po­
znań, na Śląsku - Świdnica, Lwówek,
Strzegom, Złotoryja, Bolesławiec, Dzier­
żoniów, oraz - zapewne pod koniec
stulecia - Warszawa. Przy budowie muru
zewnętrznego zawsze wykonywano nowe,
potężniejsze niż dawniej obwałowania
i fosy, które były starannie rozbudowy­
wane we wszystkich miastach warownych
od początku XV wieku, między innymi
w Krakowie, krakowskim Kazimierzu,
Inowrocławiu, Środzie Śląskiej, Sycowie,
Wołowie, Ząbkowicach Śląskich, Toruniu
(Stare i Nowe Miasto), Słupsku.
Stary mur był nieraz podwyższany; stało
się tak w Toruniu (Stare Miasto), Gdań­
sku, Radomiu, Gryfowie Śląskim. Po­
wszechnie zaś przerabiano krenelaż na
prosto zakończony parapet z licznymi
nowymi strzelnicami i daszkiem osłaniają­
cym chodnik obrońców. Aby zwiększyć
siłę ognia, w końcu XV wieku zaczęto
czasami robić w murze strzelnice artyleryj­
skie na poziomie gruntu, tworząc drugi
poziom strzału. Są one zachowane w ze­
wnętrznym murze Warszawy.
Ważnym przedmiotem modernizacji
stały się baszty i wieże. Najprostszym
posunięciem było zamykanie tylnymi ścia­
nami i przekrywanie dachem charakterys­
tycznych dla obwarowań miejskich w epo­
ce przedogniowej baszt otwartych (Chojna
Szczecińska, Poznań, Warszawa, Olkusz).
262 B. Guerquin, Zamki śląskie ... , s. 71; M. Głosek,
L. Kajzer, Renesansowy dwór obronny w 5iemkowicach,
"
Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", 1 9 76, t.
XXI, z. z, s. 1 5 8- 1 6 1 ; L. Kajzer, W sprawie genealo.
gii... , s. 45 5 , 45 7-461 .
263 J. Widawski, Modernizacja murów obronnych ... ,
s. 1 5 9- 1 60; tenże, Miejskie mury obronne. . . , s. Z 3-Z 5 ;
Przyłęcki, op. cit.
Bogatsze miasta łączyły to z poszerzaniem
baszt w kierunku miasta i przeróbką ich
górnych partii, w których pojawiały się
nowe strzelnice Cvho cław, Kraków,
Lwów). Powodem tych przebudów były
zarówno względy militarne, jak i organi­
zacyjne związane z przejmowaniem po­
szczcgólnych baszt przez cechy, które
trzymały w nich broń; pierwsza znana
wzmianka o przyznaniu baszt cechom
pochodzi z 1414 roku i dotyczy Krakowa.
,\i./ wielu przypadkach przebudowy szły
dalej. \V kilkudziesięciu miastach wzdłuż
linii muru obronnego wyrosły wysokie,
przystosowane do prowadzenia ognia ar­
tyleryjskiego wie:r.c o różnych kształtach.
Powstały one w wyniku znacznej przebu­
;
dowy i �adbudowj baszt istniejących bądź
budowy od nowa w tych obwodach
obronnych, którc dotychczas baszt nie
miały (\X!ieluń) . Niektóre z nich w gór­
nych partiach otrzymały machikuły, co
było nowością na ziemiach polskich. Prze­
budowa baszt wzmocniła ich rolę w ze­
spole obronnym, a także zniosła różnice
między dawnymi otwartymi basztami ty­
powymi a zamkniętymi wieżami. Obecnie
każda baszta czy wieża stanowiła silny,
samodzielny punkt oporu. Do obrony
włączano niekiedy także dzwonnice koś­
cielne, przylegające do murów i pełniące
co najmniej funkcję obserwacyjną (Kros­
no, Biecz w Małopolsce, Lubin Legnicki
na Śląsku). Baszty pojawiały się również
przy nowo wznoszonych murach zewnęt­
rznych. Były one niższe i półokrągłe
w planie. Znalazł tu więc zastosowanie
model wprowadzony w pierwszej połowie
XV wieku na zamku w Malborku. Przy­
kłady pochodzą z kilku miast śląskich
(Złotoryja, Bolesławiec) i z \'I/arszawy.
\V tvm ostatnim micście zamknięte tyl­
nymi ścianami baszty miały dwie kondyg­
nacje bojowe, nad którymi znajdowały SIę
330
otoczone blankowanymi krenelażami wąs­
kie ganki, a całość zwieńczona była stoŻ­
kowatymi ceglanymi hełmami.
Najdalcj idącej rozbudowie poddawano
bramy miejskie, formując w większych
miastach system obrony wjazdów bardziej
rozwinięty i skomplikowany niż w za­
mkach, Przcde wszystkim kontynuowane
były nadbudowy wież bramnych; w ich
górnych częściach pojawiały się czasem
machikuły (Kraków). Szczególnie bogatą
formę uzyskały w XV wieku bramy miast
zachodniopomorskich, z ośmiobocznymi
częściami wyższymi, zwieńczonymi ceg­
lanymi stożkami, wokół których mogły
się wznosić dodatkowe cztery naro:r.ne
wieżyczki (Chojna - fot. kol. 41, Pyrzyce,
Trzcińsko-Zdrój). Czasami zamiast pod­
wyższania wież bramnych dobudowywano
wieże przybramne (Kalisz, krakowski Ka­
zimierz, Łęczyca, Wieluń w Królestwie,
Paczków, Nysa na Śląsku). Dzięki nad­ Kraków - w,",zcl Bramy Floriańskiej z Barbakanem. rekonstrukcja A. Essenweina
budowie wież obronnych i bramnych dość
płaska dotychczas sylweta miejskich mu­
Najdoskonalszym zamknięciem węzłów nymi murami obronnymi od strony po­
rów radykalnie się wzbogaciła.
bramnych stały się duże, nie zadaszone łudniowej i zachodniej, a wraz z nimi
Główny nacisk kładziono na poziomą
barbakany, przez które przebiegał prze­ powstały nowe fosy i wały oraz jeszcze
rozbudowę obrony wjazdów. Tak więc
jazd. Po raz pierwszy zostały one zbudo­ skromne - przedbramia. \1,1 J4lO roku
często dobudowywano znane już wcześ­
wane w Toruniu (Stare Miasto): przed rozpoczęła się tozbudowa obrony głó­
niej, lecz rzadko stosowane prostokątne
Bramą Starotoruńską już w 1429 roku, wnego wjazdu do miasta - Bramy
przedbramia (Sandomierz, Szydłów, Ra­
a przed Chełmińską w 1449. Nieco później Wyżynnej - przez wysunięcie na ze­
dom), konieczne tam, gdzie pojawił się
barbakany otrzymały bramy paru miast wnątrz długiej szyi bramnej zamkniętej
mur zewnętrzny. W miastach lepiej ob­
zachodniopomorskich (Pyrzyce, Stargard).
warowanych, na zamknięciu często prze­
Jeden z najdoskonalszych w Europie Środ­
dłużanych w formę szyi bramnej przed­
kowej powstał w 1498 roku w Krakowie ",.. M. Przył�cki, )" obranm. . ·
Mu, J. \'('idawski,
brami wznoszono specjalne budynki bra­
przed Bramą Floriańską 264. Mie}skil mury obmMI... , �. �4-�l , 40, j i , 6o-<iT, 67;
mne (Stargard Szczeciński, Wrocław - tenże, Mod"nizacja muró�' obronn.y,h " , ,. 1 1 9-,69;
Oceniając prace przy modernizacji ob­
Brama Mikołajska), czasem w postaci tenże, &uzta pr'V Zamku, w: Studia W'�rszaw,kic, t
warowań miejskich od końca XIV do
przedniej wieży bramnej (Wieża Więzien­ XIX, Warszawa średniowiecz/ta, z. " "'.'arszawa 1971.
przełomu XV i XVI wieku warto spoj­ �. q T-,60; D. Ptaszyńska, ,\Jie};kil ",ury " . ,. 1 J, 69;
na w Gdańsku). Przed połową XV wieku
rzeć na kolejność i całość prac wy­ E. Luk�s, Miejskie budown;ct..·o. . ,. 190 ;!02, 2 1 2 .
pojawiły się znane już z tego samego
konanych w paru świetniejszych ośro­ zzJ-ZZ4; E. Małachowicl, f3a;te}o"" fortJfih'Cjt IF,or·
okresu z zamku malborskiego bramy lalVia, w: Bast'jo..', fortyfihIrj, ,. Polm.... s. TOT; 1\1
dkach. Jednym z nich stał się rozwijający
przednie w formie przejazdu między dwie­ i E. Glisiorowscy, To,u';, Wa�,zawa 1963, s. j 8 -60;
się dzięki dobrej koniunkturze gospo­
ma wieżami Cforuń - Nowe Miasto, R. Massalski, J. Stankie",ic�, DZ;g, for!rfikatji
darczej Gdańsk. Okołu 1380 roku Głó­ .�dańs,l,ich, w: Gdarl,k Jego dZi,jt i ku/turu. Warszawa
Stargard Szczeciński, Gdańsk, Lwów).
wne Miasto zostało opasane zewnętrz- '969, s. 144-149.
331
 ruszyła budowa murów obronnych wo­
kół Starego Przedmieścia i Starego f..'lias­
ta 265. Utworzono rozległy, trójczłonowy
zespół obronny, z najsilniej umocnionym
Glównym Miastem pośrodku.
W/ Krakowie już na przełomie XIV
i XV wieku nastąpiło zapewne pierwsze
podwyższenie ważniejszych wież bram­
nych i przeróbka krenelażu murów obron­
nych na kryty ganek zamknięty prostym
parapetem. Na początku XV wieku prze­
dłużono fosy w południowo-wschodniej
części obwodu oraz dodano przedbramia
do tych bram, które ich jeszcze nic miały
(Grodzka, Nowa). W pierwszej połowic
XV wieku zaczęto budowę muru zewnęt­
rznego, który do końca stulecia otoczył
miasto niemal całkowicie, z wyjątkiem
bagnistej strony południowo-zachodnicj.
Jednoc7.eśnie nastąpiła ponowna nadbu­
dowa wiei: bramnych, przy czym i\likołaj­ Wrocław - basteja półkoliSIa na wschód od Bn.my �widnicki"j, fn.gmc::m kopii planu U. Wemen. z 1 1 6 : r.

ska, Wiślna i zachowana Floriańska (fot.

Gdarisk - ba�zta "Jacc::k". prLekrój i elewacja,
kol. 44) otrzymały w górnych partiach dygnacje strzelnic artyleryjskich. powyżej rowaniach miast, choć pojedyncze basteje
inwenuryucja J. K"';:llk""'sklego ".. �bior:l.ch Za·
kładu HiSlorii An::hird.rufY Polskiej Polile.::hniki machikuły. Przez cały XV wiek trwała teZ których znajdował się wysunięty na Ola­ tego samego typu i w tym samym czasie
Gdariskiej przebudowa baszt. Największe prace pod­ chikułach kryty ganek ze strzelnicami na poWStały na zamkach w Legnicy i Gro­
jęto u schyłku XV wieku. Wokół całego obie strony, a jeszcze wyżej wznosiły si� dźcu. Największym przedsięwzięciem by­
prostokątnym budynkiem oraz podwyż­ miasta powiększono fosy i wały, ale kon­ obserwacyjne wieżyczki 266 . ła budowa nowej linii obronnej Wro­
szenie dawnej bramy (nazwanej później centracja robót nastąpiła na północnym Po pracach modernizacyjnych Kraków cławia. Po 1474 roku wokół miasta (z
Wieżą Więzienną - fot. kol. 42). Stary odcinku, najbardziej narażonym na niebez­ utrzymał wysoką pozycję jednego z naj­ wyjątkiem nadbrzcża Odry) zaczęto pro­
mur nadbudowano aż O pięć metrów, pieC7.eństwo ataku, i objęła przebudowę lepiej obwarowanych miast kraju. Ale wadzić wzmocniony nasypem ziemnym
wieńcząc go prOStym parapetem ze Strzel­ baszt oraz przedpola Bramy Floriańskiej. kolejny doniosły krok w rozwoju sztuki i poprzedzony fosą mur zewnętrzny.
nicami i daszkiem. Wzdłuż wzmocnione­ Na prosmkątnym zrębie starych baszt fortyfikacyjnej w Polsce został zrobiony którego Wrocław dotychczas nie mial.
go muru zbudowano kilka nowych, wy­ wzniesiono wysokie, półokrągłe wieze, na Śląsku w ostatniej ćwierci XV wieku. Wzdłuz jego linii wznosiły się liczne
sokich wież (zachowana ośmioboczna zamknięte tylną ścianą. Najwyższe ich Wprowadzono tam mianowicie masywne niewielkie, półokrągłe baszty, a co pa­
baszta "Jacek"). Przed połową XV wieku części wysunięte zostały na machikułach basteje - albo wysunięte z linii ob­ ręset metrów - owe wielkie basteje,
zaczęto wznosić mur obronny wzdłuż i zwieńczone stożkowymi dachami. warowań i zakor1czone półkoliście lub których C7.ęŚć powstała dopiero w XVI
","otławy, gdzie dotychczas nic było ob­ Uwieńczeniem przedsięwzięcia była bu­ wielobocznic, albo wYStępujące w postaci wieku. Najdłuższa z nich, przy kościele
warowań. Na odcinku tym powstało dowa Barbakanu w zakończeniu wydłu+ okrągłych w planie wież, budowanych
kilka bram portowych, w tym znana zoncj szyi bramnej. Zbudowany na planie częsm przy bramach. Były to dzieła
obronne nowej generacji, przeznaczone llIS R. Masulski, J. Stankiewicz. D�J tft f�rfJfiu.
brama Żuraw (fol. kol. 43). pełniąca spłaszC'l.Onego od Strony miasta koła i otO­
do koncentracji ognia broni palnej. gi.... s. 144-1.47; J. Stankiewicz. B. Szc::rmc::r. GJIIIUJ!..
ponadto funkcję dźwigu i magazynu. czony własną, szeroką fosą, miał wjazd
Wal'SZllwa '919, s. 4r44, 67.
Ostateczną formę przejazdu między dwie­ z mostem zwodzonym umieszczony z bo­ w tym anylerii ciężkiej, i działające
- J. Widawski, Milj/Adt ""'Y Hrf."t.... s.
ma okrągłymi wieżami uzyskała ona ku, pod ostrzałem z murów obronnych. w systemie obrony flankowej. Zasto­
Zlo-:l l . 114. Z1 7, 1ZI. 114; lenie, M�ituj.
w drugiej połowie XV wieku. Wtedy tez Barbakan zaopatrzony był w trą kon- sowano je przede wszystkim w obwa- "NrÓ" �9'h.... s. 160. 16$-,67.

332 333
Bernardynów, była wysunięta - licząc mami wokół osiedla katedralnego w Ka­ nad jednego hektara. Poza katedrą i obiek­
od linii muru wewnętrznego - aż 8 5 mieniu Pomorskim. Zamknięty obwaro­ tami obronnymi wewnątrz murów znaj­
metrów w kierunku przedpola. Przy waniami obszar około dwóch hektarów dowały się tylko dwa niewielkie budynki
niektórych bramach powstały potężne, mieścił katedrę oraz domy biskupa i ka­ murowane: domy kapituły i biskupa, przy
koliste w planie basteje. Podobny system noników. Utworzył niezależny człon wa­ czym ten ostatni wzniesiony został dopie­
obronny w postaci trzeciego muru z wy­ rowny, leżący obok otoczonego murami ro na przełomie XV i XVI wieku na
dłużonymi bastejami zaczęto realizować obronnymi miasta 268 . murach nie dokończonej szkoły katedral­
od 1 486 roku w Świdnicy, kilka obiek­ Najbardziej interesujący z punktu wi­ nej. Warownia stanowiła więc refugium
tów tego typu powstało w końcu XV dzenia architektury i sztuki militarnej jest dla jej głównych użytkowników - kano­
wieku w Lwówku Śląskim, a pojedyncze obronny zespół katedry we Fromborku. ników, a początkowo także dla biskupa,
basteje - w Legnicy (obwarowania miej­ Wzniesioną w XIV wieku świątynię oto­ których kurie znajdowały się na zewnątrz
skie) i Strzegomiu 267 . czono (etapami - od przełomu XIV fortyfikacji; w ich obrębie, w drewnianych
i XV wieku do drugiej połowy XV budynkach, mieszkała być może załoga.
I n n e f o r t y f i k a c j e. Murowane wieku) obwodem obronnym, uzupełnia­ Wszystkie zasadnicze elementy obronne
obwarowania miały także w średniowiecz­ nym jeszcze zewnętrznymi umocnieniami zespołu powstały przed połową XV wie­
nej Polsce niektóre zespoły osadnicze aż do połowy następnego stulecia. Waro­ ku. Główna brama, początkowo usytuo­
będące własnością kościelną· Pod wzglę­ wnia miała położenie skarpowe i górowała wana w północno-zachodnim boku zało­
dem wielkości i układu elementów obron­ nad nieobronnym miastem nadbrzeżnym. żenia (potem zamurowana), została w trak­
nych były to fortyfikacje pośrednie między Obwarowania zakreślały kształt wydłużo­ cie budowy przeniesiona do boku połu­
zamkami i murami miejskimi. Już w XIV nego prostokąta ze ściętym narożem pół­ dniowego i otrzymała formę wj azdu
wieku zbudowano mury z dwiema bra- nocno-zachodnim, zamykając obszar po- między dwiema półokrągłymi basztami.
Inny wjazd, od zachodu, w postaci wieży
bramnej , prowadził przez drewniany most
Frombork � system obrony wzgórza katedralnego, stan z drugiej połowy XV w. (wg T. Zagrodzkiego, nad wąwozem do osiedla kanoników.
oprac. i rys. R. Kunkei)
Wzdłuż murów obwodowych umieszczo­
ne były trzy półokrągłe baszty otwarte
i prostokątna wieża (zwana Wieżą Koper­
nika). Najwybitniejszym dziełem obron­
nym była położona w południowo-za­
chodnim narożniku twierdzy potężna oś­
mioboczna basteja, mocno wysunięta na
zewnątrz obwodu i tym samym panująca
nad podjazdami do obu bram. Miała 2 2 , 5
metra średnicy i nie spotykaną grubość
ścian, wynoszącą prawie siedem metrów.
Na 1 2 , 5 metrach wysokości mieściły się
cztery kondygnacje, w tym trzy poziomy
strzału, łącznie z wlenczącym piętrem
krenelażowym. Nad dachem bastei wzno­
siła się drewniana j eszcze podówczas
dzwonnica katedralna. Przystosowany do
broni palnej system obronny warowni
fromborskiej, z jej różnorodnymi elemen­
tami bojowymi, między innymi z dwu­
wieżową bramą i unikatową basteją naroż­
ną, której wzorów trzeba szukać w połu­
dniowej Europie, stawia obiekt wśród
naj świetniejszych fortyfikacji XV wieku
w Polsce 269 (fot. kol. 4 5 ) .
W obwarowaniach opactwa cysterskie­
go w Podklasztorzu koło Sulejowa znale­
ziono w północnym rogu obwodu pozo­
stałości bramy z ostrołucznym otworem
i fragment muru obronnego, pochodzące
zapewne z XV wieku. Fortyfikacje nie
zostały wówczas ukończone, a kiedy to
nastąpiło w następnym stuleciu, narożną
bramę zmieniono na wieżę, a wj azd zlo­
kalizowano w innym miejscu 270 .
267 E. Małachowicz, Baslejowe fortyfikacje Wroc­
lawia .. . , s. 99, 10'- 1 0 ) , 10<;-1 19; J. Rozpędowski,
Baslejowe fortyfikacje na ŚIt;.skN, w: Bastejowe fortyfikacje
w Polsce . . . , s. 1 3 7, 1 3<;- 1 4',
268 K. Stępiński, Kamień Pomorski w XII i XIII
lIIiekN, Warszwa-Poznań 1 9 7 ) , s. 71-73 , 8 1 , 1 1 0.
269 T. Zagrodzki, Warownia we FromborkN jako
katedralne założenie obronne, "Kwartalnik Architektury
i Urbanistyki " , 1969, t. XIV, z. 3-4, s. 1 8', 206-2 1 2 ,
' 1 )-'47, , ) 6-,6 1 , 264-27°'
270 Badania prowadził dr Klemens Koczorowski
w 1974 roku. Ich wyniki zostały potwierdzone
i poszerzone w roku następnym w czasie prac
badawczych Studium Podyplomowego Konserwacji
Zabytków Politechniki Warszawskiej.

334
 W czasach średniowiecza głównymi
elementami morskiej techniki wojskowej
były fortyfikacje i broń, urządzenia i kon­
strukcje związane z obroną wybrzeża oraz
używane do zadań bojowych okręty wraz
z ich wyposażeniem.
Najbardziej specyficznym elementem
morskiej techniki wojskowej był niewąt­
pliwie okręt - podstawowy środek wszel­
kich działań bojowych na morzu oraz
kontaktów militarnych między państwami
mającymi granicę morską. Jego dzieje
posłużyły nam do wytyczenia ram chrono­
logicznych naszych rozważań. W historii
okrętu można wyodrębnić kilka etapów
rozwojowych; dwa z nich przypadają na
okres średniowiecza. I tak:
- pierwszy, trwający do przełomu
XII/XIII wieku, wypełniła ewolucja łodzi
wiosłowo-żaglowej i żaglowo-wiosłowej ,
kierowanej sterem bocznym;
- drugi, od początku XIII do połowy
XV wieku, obejmował czasy narodzin
i rozwoju jednomasztowego statku rejo­
wego, mającego pokład i nadbudowy,
a kierowanego sterem zawiasowym.
W połowie XV wieku rozpoczął się
zupełnie nowy etap w historii budowni­
ctwa okrętowego, zapoczątkowany po­
wstaniem statku trzymasztowego, budo­
wanego metodą szkieletową. W konsek-
wencji nasze rozważania ujmujemy
339
w dwóch podokresach, z których pierwszy
obejmuje wieki X-XII, a drugi czasy od
początków XIII do połowy (a nie do
końca) XV wieku.
Ustaliwszy przedmiot i ramy chrono­
logiczne tych podokresów zwróćmy uwa­
gę, że technika wojskowa rozwijała się na
naszych terenach nadmorskich w nieco
innych warunkach niż na śródlądziu. Waż­
ny wpływ na pewne specyficzne cechy jej
rozwoju miały takie czynniki, jak położe­
nie geograficzne, stosunki społeczno-gos­
podarcze, etniczne i polityczne. Z punktu
widzenia historyka polskiej techniki mor­
skiej wpływ niektórych z tych czynników
był pozytywny, innych - negatywny.
I tak na przykład Pomorze, będące
terenem rozwoju techniki morskiej, już
przez samo swoje położenie geograficzne
zyskało bezpośrednie "otwarcie na świat",
sprzyjające ewolucji technicznej. Ośrodki
typu miejskiego - będące w X-XV
wieku centrami postępu technicznego -
zaczęły się kształtować nad Bałtykiem
wcześniej niż na śródlądziu. Uformowa­
wszy się zaś, jako miasta lokowane, były
znacznie liczniejsze na Pomorzu niż w po­
zostałych dzielnicach kraju; przechodziły
tu też szczególnie intensywny rozwój .
Z drugiej wszakże strony organizacja
wojskowości była w pasie nadmorskim
opóźniona w porównaniu z sytuacją
w głębi luaju - a to na skutek późniejszego
skonsolidowania się tu państwowości wcze­
snofeudalnych. Okresy faktycznego zjedno­
czenia całego Pomorza z resztą ziem pols­
kich były stosunkowo krótkie; po zakoń­
czeniu rozbicia dzielnicowego przeważająca
część tych ziem nie wróciła do macierzy.
rzemieślnicy słowiańscy i polscy, nie mó­
wiąc o pruskich. Z tego względu nie
sposób pominąć tego etapu rozwojowego
w dziele poświęconym historii polskiej
techniki wojskowej .
I jeszcze jedna uwaga. Przedmiotem­
naszego zainteresowania jest technika mor­

Wreszcie całe Pomorze, a nie tylko jego ska. Jednakże wobec znaczenia rzek,

części pozostające poza granicami Polski, a zwłaszcza Wisły, w dziejach polityczno­

poddane zostały znacznie silniejszej niż inne -wojskowych kraju trzeba było uwzględ­

dzielnice germanizacji. W konsekwencji nić w naszym omówieniu także niektóre

w późniejszych fazach średniowiecza obca typy statków operujących na tej arterii.

Zapoznajmy się teraz, kolejno, z typami Rozdział pierwszy
etnicznie społeczność kontynuowała na
Pomorzu rozwój techniki morskiej i wy­ jednostek używanych do zadań bojowych,
z zasadami ich budowy, z portami, w któ­
wierała na nią wpływ decydujący. Niemniej
jednak w rozwoju tym - również po rych stacjonowały, oraz z organizacją Morska technika woj skowa
roku 1 �o8 - mieli swój udział także obrony wybrzeża. Od x do przełomu XII i XIII wieku

I. Rodzaje jednostek wojennych innymi pierwszym u nas rodzajem łodzi

Charakter środowiska geograficznego
Polski oraz rozwój stosunków społeczno­
-politycznych na naszych terenach wywar­
ły wpływ na stopniowe formowanie się
określonych rodzajów jednostek wojen­
nych. W konsekwencji w X-XII wieku
operowały na naszych wodach jednostki
przystosowane do zróżnicowanych warun­
ków wodnych i do rozmaitych zadań
bojowych.
Najprostsze wśród nich były czółna
wykonywane z jednego pnia. Wymiary
pnia określały, z natury rzeczy, podsta­
Wowe parametry oraz możliwości eks­
ploatacyjne tego rodzaju łodzi. Czółna
operowały głównie na wodach śródlądo­
wych, na rzekach i na jeziorach.
Jako jeden z naj starszych
dów wodnych na obszarze całej Słowiań­
szczyzny, o szerokim rozpowszechnieniu
i zastosowaniu - czółno stało się między
wojennej. Jego początki sięgają czasów,
gdy zaczęła się kształtować organizacja
plemienna, instytucja starszyzny i wodza.
Sposobione do celów wojennych przez
wspólnoty rodowe czy terytorialne, czółna
takie przewyższały swymi rozmiarami inne
rodzaje dłubanek . Im większe - a w pra­
ktyce im dłuższe - było bowiem czółno,
tym więcej mogło pomieścić zbrojnych
mężczyzn. Czółna bojowe były więc
w proporcjach swych długie, wąskie i nis­
kie. Te cechy będą zresztą odtąd charak­
terystyczne dla prawie wszystkich okrętów
wojennych. Wojownicy napędzali swoje
czółna wiosłami " z ręki " , to jest nie
opartymi na dulkach. Czółna nie miały
sterów; ich funkcję pełniły wiosła napę­
dowe. Obsadzane przez członków wspól­
pojaz­ noty, były owe czółna w gruncie rzeczy
środkami przerzucania zbrojnych mężów
na teren nieprzyjacielskie, gdzie staczali
oni bój z przeciwnikiem. Broń używana

341
 Prototyp łodzi bojowej Słowian nadbałtyckich - czółno drążone. na�dzane "z ręki "
przez załogi tych łodzi była identyczna ze
stosowaną na lądzie I.
Ilustracją tego rodzaju jednostek mogą
być czółna odkryte na śródlądziu, nad
rzekami (w roku 1 909 pod Opolem i w in­
nych miejscowościach na Dolnym Śląsku),
w jeziorach (w Jeziorze Lednickim), jak
i w pasie nadmorskim. Jednym z najwięk­
szych dotychczas odkrytych jest czółno
wyrwane z dna Wisły przez burzę w roku
1 924 i wyrzucone na brzeg pod Nową
Cerkwią na Pomorzu. Wydrążone z potęż­
nego pnia dębowego, półokrągłe w prze­
kroju poprzecznym, ma ono smukłą, pięk­
nie uformowaną partię dziobową. Obecnie
mierzy około 10,3 metra długości, 1,2 metra
szerokości, przy wysokości na śródokręciu
0,92 metra, a w dziobie 1 , 5 metra. W orygi­
nale musiało mieć co najmniej l 5 metrów
długości i mogło pomieścić prawdopodob­
nie około dwudziestu wioślarzy-wojów 2 .
� :::;> �
�-- -!--=��
'L
�._._._._-_ _-=>
Do niedawna uważano, że czółna drą­
żone (i tratwy) były jedynymi pojazdami
eksploatowanymi na naszym śródlądziu
we wczesnym średniowieczu. Odkrycie
w roku 1 984 w Lądzie nad Wartą wraka
łodzi klepkowej, datowanej izotopem C- 14
na X wiek, pozwala zrewidować te po­
glądy.
Można zatem przypuszczać, że prócz
czółen wykonywano w X-XII wieku na
śródlądziu jednostki bojowe, będące kon­
strukcyjnie ogniwem przejściowym mię­
dzy czółnem a łodzią klepkową, a także
wykształcone klepkowce. Te ostatnie, wy­
wodząc się typologicznie z czółna, były
bez wątpienia również długie, wąskie
i niskie. Wydaje się, że łodź z obsadą
trzydziestu wojów, oferowana przez Bole­
sława Chrobrego św. Wojciechowi w jego
misji do Prus, była jednym z typów tego
rodzaju jednostek. Wątpliwe jest nato-
Wczesnośredniowieczne mo­
deliki gdańskie tzw. grupy
"AU (wybór). Podobne kształ­
::7 � ty mogły mieć wczesne typy
klepkowych łodzi bojowych,
..
używanych w rejonie dolnej
Wisły (oprac. P. Smolarek.
rys. W. Bajor)
342
Wiosłowa łódź bojowa znaleziona pod Gdańskiem ("Orunia III") ilustruje typ jednostki przystosowanej do
działań bojowych w rejonie ujścia Wisły (wg o. Lienaua. rys. W. Bajor)
miast, czy relief na drzwiach Katedry
Gnieźnieńskiej (pochodzący z XII wieku)
wiernie oddaje sylwetę i konstrukcję tej
łodzi. Lepsze wyobrażenie o tego rodzaju
jednostkach dają prawdopodobnie mode­
"
liki tak zwanej grupy "A , znalezione
w czasie badań wykopaliskowych
w Gdańsku 3 .
Na północy kraju, na Pomorzu, wa­
runki do uprawiania żeglugi były znacznie
korzystniej sze niż na śródlądziu. Szerokie
ujścia Wisły i Odry, Zalewy Wiślany
i Szczeciński, Zatoki Gdańska i Pomorska,
między _nimi zaś kraina licznych jezior,
niekiedy powiązanych przez ciągi wodne,
Parsęta i inne rzeki wpadające do Bałtyku,
wreszcie długie wybrzeże morskie o płyt­
kich wodach przybrzeżnych - wszystko
to razem tworzyło rozgałęzioną sieć wod­
no-komunikacyjną, sprzyjającą rozwojowi
żeglugi śródlądowo-przybrzeżno-mors­
kiej.
Na Pomorzu łódź klepkowa, wywo­
dząca się również z czółna, wykształciła
się wcześniej niż w głębi kraju. Prze­
chodząc długą ewolucję dostosowywała
się do żeglowania po rzekach, zalewach,
zatokach i po morzu. Warto zaznaczyć, że
wszystkie odkryte dotychczas na Pomorzu
343
wraki łodzi wczesnośredniowiecznych
przystosowane były do pływania po tych
wodach - jakkolwiek niektóre z nich
noszą znamiona jednostek bardziej "śród­
lądowych" , inne zaś bardziej " morskich" .
Przykładem łodzi bojowej grupy pierw­
szej może być wrak łodzi Orunia III.
Łódź ta przypomina kształtem wydłużone
wrzeciono, wyostrzone na obu końcach.
Mierzyła ona 1 3 , 3 metra długości, 2,46
metra szerokości i 0,72 metra wysokości.
Zbudowana na stępce, płaskodenna, miała
niską burtę i niskie, wychylone stewy.
W rzucie wzdłużnym linia stępki i relingu
biegnie więc na całej niemal długości
I P. Smolarek. SIIIIiia 1I4Ii Jthtltrkhllem Pomorza
GelatisleUgo X-XIII wieht. Gdańsk 19�. s. 98 i n.
Zaznaczmy. że także później. w c�u całego okresu
łodzi wiosłowych i żaglowo-wiosłowych. załogi tych
jednostek posługiwały si� bro� używ� w walkach
na �dzie.
2 Czółno to znajduje si� od roku 198, w zbiorach
Muzeum Wisły w Tczewie - Oddziału Centralnego
Muzeum Morskiego w Gdańsku. Test C-14 określił
jego wiek na rok 880 ± 40 lat; pochodzi ono zatem
z czasów. w których budowano łodzie i statki
klepkowe. W ukształtowaniu dziobu czółna widać
zres� wyraźnie wzorowanie si� na jednostkach
klepkowych.
3 P. Smolarek. SIIIIiia. . . • s. 191.

kadłuba równolegle, prosto, bez wzniosu.
Tylko w rufie i w dziobie linia relingu jest
lekko podniesiona - stosownie do wychy­
lenia stew. Niska burta i długi, prosty reling
były charakterystycznymi cechami łodzi
wiosłowych, ułatwiającymi pracę wiośla­
rzom, zarówno posługującym się wiosłem
"
"krótkim , jak i opartym w dulce. Orunia
III była wyposażona w dulki (po dziesięć na
każdej burcie) przymocowane przy górnej
krawędzi najwyższego pasa poszycia.
Łódź Orunia I, obsługiwana przez
osiemnastu wioślarzy, nieco krótsza od
Orunii III, również płaskodenna, miała
pełniejsze linie, stewy bardziej podniesione
i wyraźniejszy wznios rufowy i dziobowy.
Przyjmuje się, że była wyposażona w ster
boczny. Jakkolwiek i ta łódź wydaje się
przystosowana głównie do żeglugi po
Zalewie Wiślanym i w delcie Wisły, to
jednak linie kadłuba, forma stew i stępka
pozwalają przypuszczać, że mogła ona
pływać także pod Zatoce Gdańskiej i po
wodach przybrzeżnych Bałtyku 4.
Na terenie Pomorza Gdańskiego nie
znaleziono dotychczas wojennej łodzi żag­
lowej z X-XII wieku. Być może ujawnią
taki zabytek badania prowadzone od pew­
nego czasu w Zatoce Puckiej .
Łódź "Orunia I " . Taki typ łodzi był eksploatowany w pasie nadbrzeżnym na wodach śródlądowych
w rejonie ujścia Wisły i na Zatoce Gdańskiej (wg o. Lienaua, rys. W. Bajor)
Przypomnijmy, że zainstalowanie masz­
tu z żaglem (w strefie Bałtyku miało to
nastąpić około 5 00 roku) zmusiło szkut­
nika do wprowadzenia pewnych innowacji
w kształcie i w konstrukcji kadłuba. Naj­
ogólniej rzecz ujmując - kadłub stał się
w proporcjach szerszy i wyższy; jedno­
cześnie uformowała się wyraźniej jego
partia podwodna i nadwodna. Ewolucja
ta znalazła wyraz w rozwinięciu kon­
strukcji; pojawiają się nowe elementy
konstrukcyjne, rozwijane są zwłaszcza
wiązania poprzeczne i wzdłużne. Uprasz­
czając sprawę można by powiedzieć, że
dawna łódź wiosłowa stała się podwodną
partią kadłuba, który poszerzony w pro­
porcjach uzyskał wyższą burtę i - oprócz
wiosłowego - napęd żaglowy.
Skoro burta statku wiosłowo-żaglowe­
go stała się wyższa niż w łodzi wiosłowej
- reling podniósł się wyżej ponad po­
ziom podłogi 5. W związku z tym wy­
krojono w poszyciu, poniżej belki relin­
gowej , tak zwane wysuwnice, które pełnią
teraz funkcję dulek.
Wśród jednostek żaglowo-wiosłowych
budowanych w X-XII wieku można wy­
różnić kilka rodzajów. Jednym z nich
były tak zwane łodzie pirackie.
" "
Okres "wikiński czy "piracki
padał u Słowian nadbałtyckich na X, XI
i pierwszą połowę XII wieku. Na pojęcie
"
"piractwa owej epoki składały się róż­
nego rodzaju akcje, przede wszystkim zaś
rozbój na morzu oraz zamorskie wyprawy
łupieskie. Piraci występowali też w roli
kupców, kupca zaś nie zawsze można
było odróżnić od pirata - by przywołać
relacje Herborda mówiące o zajęciach
mieszkańców Wolina i Szczecina.
Jednostki chąsiebników musiały od­
powiadać wszystkim tym potrzebom, po­
zornie zresztą tylko zróżnicowanym. Mi­
mo to wydaje się, że można by wśród
nich - przy generalnym podobieństwie
- wyróżnić kilka typów. Przypuszczenie
takie potwierdzają, przynajmniej
zróżnicowaną terminologię, współczesne
źródła, tak łacińskie, jak i skandynawskie.
Z uwagi na swoje przeznaczenie wszy­
stkie te statki musiały być szybkie i zwrot­
ne, lekkiej budowy. Bazujące na modelu
łodzi wiosłowej, były jednostkami wios­
łowo-żaglowymi. Wyruszając w dalekie
rejsy, co prawda z reguły wzdłuż wy­
brzeży, musiały być wyposażone w żagiel.
Ale i wiosła były w pewnych sytuacjach
nieodz�wne. I tak na przykład, starając
się niepostrzeżenie podpłynąć do obcego
lądu, sprzątano widoczny z daleka żagiel,
składano maszt i podchodzono do brzegu
na wiosłach. Za wiosła chwytano również,
gdy trzeba było w pośpiechu rejterować.
przy­ cję, stwarzające - zwłaszcza dla Danii -
coraz większe zagrożenie. Celem tych
najazdów nie była aneksja obcych ziem,
lecz grabież, zdobywanie niewolników
i zmuszanie pokonanych do składania
daniny jako okupu za pozostawienie ich
w spokoju. Saxo Grammaticus opowiada,
że w wyniku najazdów słowiańskich na
Jutlandii, od Eidery do Vendsyssel, opus­
toszały wszystkie miasta, a pola leżały
odłogiem. Zamarło też rolnictwo na połu­
dniowej i wschodniej Sjaelandii, mniejsze
zaś wyspy w ogóle opustoszały 6 . Helmold
pisał natomiast, że Słowianie lekceważą
Duńczyków do tego stopnia, iż " ... moż­
ność zmierzenia się z nimi uważają za
"
rozrywkę· · · Kronikarz ów wspomina też,
przez że " . . . na jednym targu w Mechlinburgu
naliczono 700 Duńczyków wystawionych
na sprzedaż. . . " 7
Na wyprawy do Danii i Szwecji wyru­
szało po kilka, kilkanaście lub kilkadziesiąt
statków. Źródła mówią także o wielkich
masowych ekspedycjach, w których brali
udział niemal wszyscy zdolni do tego
mężczyźni. Przykładowo wspomnijmy, że
w roku I 1 3 5 w wielkiej wyprawie na
Konungahellę (w okolicach dzisiejszego
Goteborga) miało uczestniczyć 6 5 0 okrę­
tów. W innej , zwołanej w roku I I 5 7,
płynęło podobno od 600 do 1 5 00 stat­
ków 8 • Relacje kronikarskie są zapewne
4 O. Lienau, Die &otsjll1lde von Danzig- Ohra alls

Wreszcie wiosła umożliwiały wykonanie
manewrów niezależnych od aktualnego
kierunku wiatru, na przykład podczas
potyczki na morzu, napadu na statek
kupiecki i w podobnych sytuacjach. Roz­
bó j na szlakach żeglugowych był tylko
jednym z przejawów przewagi zdobywa­
nej podówczas przez ludy słowiańskie
w zachodniej strefie Bałtyku. Stopniowo
mnożyły się ich najazdy na Danię i Szwe-
der WikingerzeiI, Gdańsk 1934, s. 14-20, 25-z6.
5 P. Smolarek, Zabytki szleNtnictwa sle4n4Jna",skiego,
Gdańsk 1963, s. 3 8-43 i 5 5 - 5 7.
6 Ex Saxonis Gestis DanoNlIII, red. G. Waitz,
Monlllllenla Gerlllaniae Histori�a, S�iplores, Hannover
1 892, t. XXIX, s. 478.
7 Hdllloldi presbyteri Chronka SiatJorlllll, red. G. H.
Pertz, Smptores ReNIIII Gerlllanicarlllll in IISIIIII Schola­
NIlII, Hannover 1 868, II, 1 3 .
8 K. Pieradzka, Walki Sło",ian na BałtyleN iii X-XII
",uleN, Warszawa 1 9 5 3 , s. 71-72; P. Smolarek,
ShItiia. . . , s. 104.

344 345
przesadzone; jakkolwiek wszakże je oce­
nimy, faktem jest, że " na chąsy " wyrusza­
ło wiele statków pospołu. Nie musiały
być więc zbyt duże. Wzmianki źródłowe
sugerują, że jednostki pirackie mierzyły
na ogół od około dziesięciu do ponad
dwudziestu metrów długości.
Różna też była liczebność załóg. Za­
łoga pełniła w czasie rejsu funkcje wio­
ślarskie i żeglarskie, w akcji zbrojnej
była zaś oddziałem bojowym. W zależ­
ności od charakteru wyprawy i konkre­
tnych potrzeb można było zaokrętować
na pokład większą grupę zbrojnych. We­
dług Heimskringla-sagi na każdym z ok­
rętów księcia Racibora uczestniczącym
w wyprawie na Konungahellę miało być
czterdziestu czterech wojów i dwa ko­
nie 9. Z tekstu źródła nie wynika jed­
noznacznie, czy podana liczba obejmo­
wała łącznie załogę wioślarską i zbroj­
nych, czy też samych zbrojnych. Jak
dotąd nie próbował też tego wyjaśnić
żaden z licznych badaczy cytujących to
źródło. Gdyby założyć, że czterdziestu
czterech ludzi to cała załoga, wówczas
statki księcia Racibora mogłyby mieć
maksymalnie po dwudziestu wioślarzy
na burcie; mogły być jednak również
mniejsze.
Przygotowując się do wypadu na duń­
skie czy szwedzkie ziemie chąsiebnicy brali
często na pokład konie. Po dopłynięciu
do brzegów ułatwiały one nagły atak na
zaskoczone osady, szybkie przenoszenie
się z jednej miejscowości do drugiej,
a także przewiezienie zdobytych łupów
na czekające przy brzegu statki. Konie
i łup wymagały, naturalnie, odpowiedniej
przestrzeni na pokładzie. Jeśli zaś chąsieb­
nik przybierał postać kupca, musiał mieć
na swym statku miejsce na ładunek.
W latach sześćdziesiątych XX wieku
odkryto na Rugii, w miejscowości zwanej
346
obecnie Ralswiek, wraki kilku łodzi; o ile
nam wiadomo - pięciu. Niestety, pełne
opracowanie tego ważnego znaleziska nie
ukazało się dotąd w literaturze nauko­
wej 10, same zaś wraki zostały ponoć
zasypane ziemią. Sądzę, że szczegółowe
ich opisy mogłyby rzucić wiele interesu­
jącego światła na kształty i konstrukcje
łodzi Ranów - chąsiebników tak groź­
nych dla Duńczyków i Niemców.
Zarówno u Skandynawów, jak i u Sło­
wian pirackie wyprawy, flotylle i statki
przekształcały się - w ramach natural­
nego procesu rozwojowego - w eks­
pedycje, floty i okręty wojenne organizo­
wane przez monarchię wczesnofeudalną.
Za " czasów pirackich" ludzie wyruszali
na chąsy z własnej woli. Załogę zbierał
przywódca - znany, cieszący się auto­
rytetem chąsiebnik lub możny kupiec­
-pirat, jak szczecinianin Wyszak - a two­
rzyli ją jego " domownicy " , mieszkańcy
"
" republik miejskich bądź woln,i chłopi.
Jeśli przywódca nie dysponował statkiem,
załoga sama go wystawiała lub budowała.
W dobie państwa wczesnofeudalnego wy­
mienieni ludzie musieli wszystko to czynić
nie z dobrej woli, lecz na wezwanie
władcy. Flota powstawała więc z jedno­
stek wystawianych przez ludność na zasa­
dzie powszechnego obowiązku uczestni­
czenia w ekspedycjach wojennych i po­
winności dostarczania środków transpor­
tu. Książę dysponował ponadto eskadrą
stałą, rozlokowaną w poszczególnych gro­
dach, oraz jednostkami własnymi i moż­
nych. Wśród załóg - uprzednio jedno­
rodnych - rysują się przesłanki zróż­
nicowania społecznego. Kształtująca się
warstwa feudałów utworzy załogę woj­
skowo-rycerską, a poddani staną się wioś­
larzami. Taką ewolucję można w każdym
razie zaobserwować w duńskiej flocie
ledungowej 11 , gdzie normalny proces roz-
wojowy nie został, jak na Pomorzu, prze­
rwany przez niekorzystne zjawiska poli­
tyczne i etniczne.
Stosunkowo najlepiej jesteśmy poin­
formowani o flocie książąt zachodnio­
pomorskich. Tworzyły ją właściwe okręty
wojenne, jednostki pomocnicze i statki
transportowe.
Wśród jednostek wojennych były okrę­
ty rozmaitego rodzaju i wielkości. Typo­
logicznie były to " okręty długie " . Naj­
większe i najlepiej wyekwipowane należały
do księcia i do możnych.
Szczątki dużego okrętu słowiańskiego
- być może o rozmiarach zbliżonych do
okrętów największej klasy - znaleziono
w roku 198 I na duńskiej wyspie Falstria.
Odkryte fragmenty miały pochodzić z jed­
nostki długości mniej więcej 2. 5 metrów
i szerokości około 5-6 metrów 1 2 . Okręt
o takich parametrach musiał mieć znaczną
wysokość boczną i odpowiedni system
wzmocnień wewnętrznych.
Trzon floty zachodniopomorskiej sta­
nowiły jednostki wystawiane przez lud­
ność. W bitwie stoczonej przez księcia
Bogusława w roku I 1 84 pod Rugią głó­
wną siłę uderzeniową floty zachodnio­
pomors1gej stanowiły jednostki nazywane
przez Saxo Grammaticusa naves piraticae.
Określenie to jest, w świetle naszych
poprzednich uwag, zrozumiałe. Pod na­
zwą " statki pirackie " , noszącą znamiona
terminu ogólnego lub zbiorczego, do­
myślamy się, jak zaznaczyłem, kilku ty­
pów. Przynajmniej niektóre z nich miały
cechy charakteryzujące " okręty długie " .
Świadczą o tym te wzmianki w kronice
Saxa i w sagach, które stawiają znak
równości między określeniami " okręt
długi " a " statek piracki" (tpm nova11l Jongas
llalJes a se prospid, piratos esse non dllbitans).
Jak dotąd nie znamy przekazów, które
pozwoliłyby scharakteryzować budowę
347
jednostek tej klasy. Może przyszłe ba­
dania podwodne naprowadzą na ślad
wraka takiego okrętu 13.
Nieco więcej wiadomości mamy o jed­
nostkach pomocniczych. Mniejsze jedno­
stki tej kategorii mogły być podobne do
łodzi Ralswiek II. Jej wymiary oblicza się
na L - 9,5 metra, B - 2.,5 metra, H ­
I metr. Zbudowana na stępce, płaskoden­
na,
miała kadłub ułożony z siedmiu pasów
na każdej burcie. Rufę i dziób zamykały
podniesione stewy. Usztywnienie poprze­
czne zapewniały denniki, zamocowane na
nich belki poprzeczne i kolanka oparte
o belki, a wzmacniające górną partię
kadłuba. Była to łódź wiosłowo-żaglowa.
Wiosła pracowały z wysuwnic, wykrojo­
nych w najwyższym pasie poszycia 14 .
Maszt spoczywał w gnieździe " bloko­
wym " (typu Czarnowsko), przymocowa­
nym do dennika głównego. Załogę statku
9 Ex Sno"onis Historia Regllm Norvegiensillm dieta
Heimskringla, red. F. ]onsson, Monllmenta Germaniae
Historiea, Scriptores, Hannover 1 891., t. XXIX, s. 341 .
10 Pierwszy komunikat o znalezisku ogłosił w ro­
ku 1 968 P. Herfen (D;, jriihmillela/ter/iehe &otsjllnlk
in Ra/S/IIiele, Kr. RMgen), w tomie XIII czasopisma
"
"Ausgrabungen und Funde . W roku 1 973 ten sam
autor przedstawił szersze spojrzenie na wraki rugijs­
kie - na tle osadnictwa i handlu w rejonie Rals­
wieku. Patrz: P. Herfert, Ra/S/IIiele, ein
jriihgmhieht/ieher Seehande/splatz allj der lnse! Riigtn,
"
"Greifswald-Stralsunder ]ahrbuch , 1 971./1 973, t.
X, s. 7-3 I .
1 1 P . E . Hansen, Dallmarles aeldste jlaadeordnillg,
titlen indii/ 1170, "Hande1s-og S0fansmuseets Arbog",
1 946, s. 79; P. Smolarek, Stllliia... , 5. 108-1 1 3
i 1 1 6-1 1 7.
12 J. Skamby-Madsen, Snelehvaerft, Skalk", 1984,
"
nr 1., s. 8.
\3 Saxo, XIV, s. no; P. Smolarek, Stlllia
i ... , s.
101 i I I 3. Pewne świado moga rzucić na to zagad­
nienie prace podwodne prowadzone w Zatoce Puc­
kiej. Odkryto tam dotychczas trzy wraki, datowane
na VI-XII wiek.
14 P. Herfen, Die jriih",if/ela/ter/iehe &otsjllnlk ... ,
S. 2 1 1-222.

. . . ... . . . ..
stanowiło prawdopodobnie
wioślarzy i sternik operujący sterem bocz­
nym. W razie potrzeby załoga mogła być
Zestawienia porównawcze rozmlarow niektórych'
typów słowiańskich żaglowo-wiosłowych jednostek
bojowych: a) łodź typu ;.Ralswiek II " . Wymiary:
L - 9.jO m; B - 2 . j O m; H - I m; b) statek typu
_is piratita. długości ok. 14 m. szerokości 3 . j O m.
wysokości ok. 1 .40 m; c) okręt bojowy. długości
ok. 1 8 m; d) duży okręt. długości ok. 2j m (oprac.
P. Smolarek)
t -1
a
t J
b 15 P. Smolarek. SlwJia• . . • s. l l j i 108.
Łódź "Ralswiek II " przedsta­
wia typ małej słowiańskiej ło­
dzi wiosłowo-żaglowej z X w.
(wg P. Heńerta)
.
. . . . . . . . . . .. . . .
.
powiększona o dodatkowych wojów. Sta­
dwunastu
tki takie mogły pełnić funkcję jednostek
zwiadowczych; w czasie bitwy pod Rugią
w roku I 1 84 podobne typy stanowiły
awangardę floty księcia Bogusława.
Funkcję transportowców sensIl stricto
pełniły statki handlowe. W porównaniu
z jednostkami bojowymi były one w pro­
porcjach swych krótsze, szersze i wyższe.
Stosunek L:B wynosił zazwyczaj 3:1 .
W rufie i w dziobie miały krótkie półpo­
kłady; śródokręcie, przeznaczone na łado­
wnię, było odkryte. W przeciwieństwie
do jednostek bojowych typu naves longae,
korzystały one głównie z siły napędowej
wiatru, a ich załogi były mniej liczne.
Wiosła instalowane w tylnej i w przedniej
partii kadłuba; miały one charakter raczej
pomocniczy. Posługiwano się nimi w cza­
sie manewrowania, wchodzenia do portu,
w czasie sztilu i w podobnych sytuacjach.
Duńska flota ledungowa i flota książąt
zachodniopomorskich służyły najczęściej
do transportu wojsk na tereny nieprzyja­
cielskie. Przewoziły one liczne kontyn­
genty pieszych i konnych, musiały więc
być odpowiednio duże. Wydaje się, że
okręty wojenne epoki monarchii wczes-
348
nofeudalnej były, ogólnie biorąc, większe
od jednostek z czasów pirackich. Ponie­
waż były to nadal okręty wiosłowo-żag­
lowe, a rola wioślarzy była w dalszym
ciągu poważna, wzrost rozmiarów tych
statków wyrażał się przede wszystkim
w zwiększaniu ich długości 15. Tu warto
przypomnieć, że w basenie Morza Śród­
ziemnego już w czasach antycznych bu­
dowano okręty wojenne wyposażone
w kilka rzędów wioseł usytuowanych na
różnych poziomach. W ten sposób po­
wstały tak zwane dwu-, trzy- i cztero­
rzędowce. Ten system nad Bałtykiem nie
był stosowany; wioślarze siedzieli w tutej­
szych jednostkach na jednym poziomie
- " w jednym rzędzie " . W konsekwencji
liczbę wioślarzy można było zwiększyć,
w praktyce, przez wydłużenie kadłuba,
ewentualnie przez posadzenie przy jednym
wiośle kilku wioślarzy. W tym drugim
przypadku kadłub musiałby mieć większą
szerokość, co z kolei utrudniałoby napę­
dzanie jednostki i zmniejszało jej zdolności
manewrowe.
Długość jednostki i liczba wioślarzy
decydowały w Szwecji, Danii i w Nor­
wegii o-'zaszeregowaniu okrętu do okreś­
lonej klasy. W norweskiej flocie ledun­
gowej najliczniej sze były "dwudziestki " ,
czyli jednostki napędzane przez 20 wioseł
z każdej burty. Zaliczano je do okrętów
średniej wielkości. Najmniejszy rodzaj,
zaliczany do okrętów długich, miał 1 3
wioseł na burcie. Okręty uważane za
największe miały, według świadectwa sag,
co najmniej 2 5 wioseł na każdej burcie.
W sagach spotykamy ponadto relacje
o budowie prawdziwych " kolosów " , zna­
cznie przewyższających wymiarami pozo­
stałe jednostki. Na ogół jednak próby
takie nie przynosiły spodziewanych efek­
tów, ponieważ zbyt duże statki, budowane
według ówczesnych koncepcji, były cięż-
349
kie i mało zwrotne, a czasem niewystar­
czająco wytrzymałe konstrukcyjnie 1 6.
Bitwy na morzu, w których uczest­
niczyły całe floty, należały raczej do rzad­
kości; częściej dochodziło natomiast do
starć w pobliżu brzegów, na akwenach
osłoniętych. Jeśli spotykały się dwie nie­
przyjacielskie floty lub mniejsze flotylle,
na taktykę walki wpływały takie okolicz­
ności jak: główne cele operacyjne przeciw­
ników, liczebność i wyposażenie okrętów
po obu stronach, stan i liczebność załóg,
miej sce zetknięcia się flot.
W zależności od tych czynników po­
wstawał plan bitewny. Zazwyczaj próbo­
wano rozbić przeciwnika uderzeniem
frontalnym lub otoczyć go.
Przed bitwą - aby uniezależnić się od
kierunku wiatru - sprzątano żagiel i ma­
newrowano wiosłami. Siłę wiatru wyko­
rzystywano tylko w szczególnych okolicz­
nościach.
Rozpoczynając natarcie - na pojedyn­
cze jednostki czy na flotyllę - atakowano
najpierw z broni o dalszym zasięgu, jak
na przykład łuki i oszczepy. W boju
okrętu z okrętem próbowano pokonać
przeciwnika rozmaitymi sposobami. Więk­
szy okręt mógł usiłować staranować
mniejszą jednostkę. Sprawny rzut kotwicy
na burtę nieprzyjaciela mógł spowodować
oderwanie poszycia i uszkodzenie kadłuba.
Zbliżając się bezpośrednio do przeciwnika
16 N. E. Tuxen. D, tuJrJiskl lturgsleibe. Aarboger
"
for nordisk Oldkyndighed og Historie". 1 8 86. seria
II. t. I. s. 6j-"97; Hj. Falk. AlhlorJisthes S,,,,,esm.
"Warter und Sachen ". Heidelberg 1 9 1 2. t. IV. s.
8 j-107; G. P. Harbitz. S. Oppegird. R. Scheen. Dm
tuJrskl le_gm. Oslo 1 9 j l . s. j j -76; A. W. Br0gger.
H. Shetelig. The Vileilfg Ships, their aMeslry aNi
_httiOlf. Oslo 1 9 1 3 . s. I h-zu; H. Akerlund.
VileilfgatiJnu sklpp oth sjillilfis' . "Svenska Kryssark­
lubbens Arsskrift ". 1 9 j 9. s. 26-j6.
starano się podejść do niego dziobem.
Niektóre jednostki, na przykład wikińskie,
cechował charakterystyczny kształt dzio­
bu: partię przednią zamykała wysoka dzio­
bnica, fantazyjnie zagięta i dekorowana
rzeźbą mającą wzbudzić grozę. Dziób taki,
poszyty klepkami, dawał w boju osłonę.
Najlepsi wojowie zajmowali pozycję właś­
nie w partii dziobowej. Wzniesione pół­
pokłady pozwalały skupionym tu mężom
uderzać z góry na przeciwnika - zwłasz­
cza jeśli udało się podejść dziobem do
jego śródokręcia lub jeśli jego jednostka
była niższa. Rozstrzygnięcie następowało
często po abordażu, który polegał na
podejściu do · przeciwnika w ten sposób,
by obie burty zwarły się; wówczas każda
ze stron dążyła do wdarcia się na pokład
nieprzyjaciela i do pokonania go w walce
bezpośredniej. Ochroną przed abordażem
bywały specjalnie przygotowane zapory­
-parkany z desek. Używano ich także jako
osłony przed strzałami łuczników.
Jeśli udało się otoczyć flotę przeciwnika
i zaatakować go ze wszystkich stron,
duże efekty przynosiło zwykle uderzenie
od rufy. Ta partia kadłuba była na ogół
niższa i trudniejsza do obrony.
Dość częstym sposobem - zwłaszcza
w Skandynawii - było ustawianie okrę­
tów w linii, burta w burtę, dziobami
w kierunku nieprzyjaciela. Okręty naj­
większe, najlepiej obsadzone, plasowały
się w środku linii, po bokach rozstawiano
mniejsze statki. Wszystkie razem wiązano
linami; przeważnie spinano dziobnice,
niekiedy także tylnice. Złączenie okrętów
prowadziło do utworzenia swego rodzaju
bloku, którego przód ( czoło") stanowiły
" "
smukłe dzioby. Dawały one pewną osłonę
przed pociskami nieprzyjaciela i utrudniały
mu wdarcie się na zblokowane okręty. Za
tą osłoną wojowie mogli przechodzić
z pokładu na pokład spiesząc z pomocą
350
tam, gdzie była ona potrzebna. Spięcie
okrętów w szyku czołowym sprzyjało
więc skoordynowaniu obrony, utrudniało
nieprzyjacielowi niszczenie pojedynczych
okrętów, z drugiej zaś strony - zwięk­
szało siłę własnego uderzenia.
Gdy okręty nacierały na siebie dzioba­
mi, usiłowano rozerwać szyk przeciwnika
i wyłuskiwać poszczególne jednostki.
Przygotowane haki abordażowe" bądź
"
kotwice służyły do chwytania za dziobnice
i przyciągania nieprzyjacielskiego statku.
Jeśli próba zakończyła się powodzeniem,
wyrwany z linii okręt atakowano z dwóch
stron, z boków. Jeśli próby wyrwania
okrętu z linii zawodziły, usiłowano dostać
się na pokład przeciwnika przez dziob­
"
nicę" - za pomocą przystawianej dra­
binki lub trapu. W czasie abordażu pier­
wsze szeregi walczyły na miecze, stojący
z tyłu rzucali kamieniami, oszczepami
i strzelali z łuków 1 7.
2. Budowa i konstrukcja
jednostek wojennych
Jednostki przeznaczone do zadań bojo­
wych budowano w pasie nadmorskim,
a także - choć w mniejszym zakresie -
na śródlądziu, zwłaszcza nad ważniejszymi
rzekami i niektórymi jeziorami.
Można przyjąć, że w czasach plemien­
nych czy "pirackich" budowę przeprowa­
dzano przy osadach nadwodnych, w po­
siadłościach starszyzny i możnych oraz
przy grodach. W miarę powstawania oś­
rodków miejskich, zwłaszcza pomorskich
republik miejskich", kształtowania się
władzy książęcej i drużyny wojów, nabie­
rały znaczenia warsztaty pracujące na ich
potrzeby. Wsie o nazwie Korabniki, które
pdniły funkcje służebne budując statki na
użytek księcia (ad lISlIS dIlCl), spotykamy
w Polsce południowej i środkowej; brak
wsi o takich nazwach na Pomorzu.
Stoczni, jako stałego miejsca budowy
wyposażonego w odpowiednie urządzenia,
nie udało się dotychczas zlokalizować na
terenie Polski. Wydaje się, że w większości
przypadków budowano w X-XII wieku
statki nad brzegami wody, w pobliżu
lasów. Niewykluczone, że niektóre miejs­
ca, dogodne do produkowania łodzi, mog­
ły zwyczajowo nabierać charakteru mniej
lub bardziej stałego placu budowy. Fakt
istnienia wsi o nazwie Korabniki przema­
wia za taką sugestią - choć wsie takie
można ewentualnie traktować jako miejsce
zamieszkania fachowców-szkutników.
Niezwykle interesującego odkrycia doko­
nano w roku 1 9 8 1 na duńskiej wyspie
Falstria. Otóż w miejscowości noszącej
jeszcze w XVII wieku nazwę Pribrod, tj.
Przy Brodzie, natrafiono na ślady osad­
nictwa słowiańskiego i pozostałości po
słowiańskiej stoczni czynnej w XI wieku.
Na razie odsłonięto tylko fragment terenu
stoczni, usytuowanej nad rzeką - właśnie
przy brodzie. Na przebadanym areale
zalegały rozmaite elementy konstrukcyjne,
narzędzia, ścinki, wióry drzewne itd. Zna­
leziono również pale wbite pionowo
w grunt; na samą pochylnię jeszcze nie
natrafiono. Według wstępnych opinii -
w stoczni tej złomowano zużyte jednostki
i przeprowadzano remonty. Dalsze bada­
nia odpowiedzą na pytanie, czy budowano
tam także nowe statki. Należy podkreślić,
że jest to - jak dotąd - druga dopiero
stocznia z okresu wczesnego średniowie­
cza odkryta w rejonie Bałtyku 1 8.
Ówczesne narzędzia były proste: sie�
kiery, topory, drewniane pałki i kliny do
rozszczepiania pni, świdry i rodzaje ciosd,
młotki drewniane - to zapewne pod­
stawowe wyposażenie szkutnicze.
choć znana, była rzadziej stosowana -
w każdym razie nie do tarcia klepek.
Budową kierował bez wątpienia specjalis­
ta, mający do pomocy cieślę i - zwłaszcza
przy większych jednostkach - siły niewy­
kwalifikowane. Korabnicy musieli należeć
do grupy fachowców wysoko cenionych,
s�oro książę kujawski Kazimierz nadając
włości biskupowi włocławskiemu wyraź­
nie zaznaczał, że darowizna nie obejmuje
mieszkających tam korabników 19 .
Zachowane relikty jednostek wczesno­
średniowiecznych świadczą, że budowano
je przede wszystkim z dębiny. Z materiału
tego wykonywano główne elementy kon­
strukcyjne: stępkę, dziobnicę, tylnicę, den­
niki, wręgi oraz poszycie. Elementy nie
pdniące funkcji podstawowych, na przy­
kład niektóre kolanka, często ławy wioś­
larskie, a nawet wzdłużniki i belki relin­
gowe, sporządzano także z innych gatun­
ków drewna, jak sosna, buk czy jesion.
Na potrzeby szkutnictwa zużywano
sporo budulca - wiele drewna, zwłaszcza
sośniny, było przy tym marnowane. Pnie
sosnowe darto bowiem wzdłużnie na pół,
uzyskując z pnia tylko dwie klepki. Pnie
dębowe darto radialnie. Obliczono, że
17 Hi. FaJk, A/11ItmJistlNs S_eutr...• s. 1 1 3-1 1 7;
G. P. Harbitz. S. Oppegłrd. R. Scheen. Dm _siu
kilUmgm...• s. 96-1 1 3 ; A. W. Bwgger. H. Shetelig.
TIN Vikillg Sbips. . . • s. 223-23 3; K. Pieradzka. Wa/Iei
Sło/llian...• s. 100-103.
18 J . Skandby-Madsen. El sleibwaerjtjra s/lIh1illgm
aj looo-Iakl /IId FribroJreti pa Fa/sler. w: Maritimhis­
torisk Konferens "BottIisi k Kontakt" II. Marieharnn
1984. s. l 8-.{;6. Uprzednio znany był plac stoczniowy
na Gotlandii. czynny od około VIII do X wieku.
Por.: P. Lundstrom. De 1eD",,,,o "itIa... Vileingars
bmrnr lJid PlII1ilun pa GoIIa1ltJ. UddevaJJa 198 1 . s. 74-8 1 .
1 9 K . Buczek. K.ti4ttta illdwJśi s�elnla /II Po/m
/II�eS1l()jelll1aJtUj. Wrocbw-Kraków 1 9 l 8. s. 61; P.
Smolarek. Sthttnitl/llo PO"'0r"{a GJafisleiego /III /II�IS­
'fi'" średnio/llie�lI. w: Hirloria bllM/IIllitl/lla ol!rtlo/llego
Piła, /la PO"'Or"{1I GJafislei",. red. E. Cieślak. Gdańsk 1 972.
s. l o--{;4.
351

Budowa łodzi metodą skorupową: a) montaż zestawu trzonowego (stCCpki i stew); b) położenie pierwszych
pasów poszycia; c) pełne poszycie kadłuba i usztywnienie dennej partii kadłuba dennikami; d) wzmocnienie
partii nadwodnej kadłuba wzdłużnikami, lawami, kolankami i wcczłówkami (oprac. P. Smolarek, rys.
M. Twardowski)
w Danii na budowę jednego okrętu wo­ je tak zwaną metodą skorupową. Zasadni­
jennego długości zo-z 5 metrów, o dwu­ czą cechą tej metody jest to, że najpierw
dziestu wioślarzach, szło I z pni, to jest montuje się skorupę kadłuba, czyli zestaw
około 5 0-80 m3 drewna. Jeśli przyjmie­ trzonowy i poszycie, a dopiero w drugiej
my, że w Danii budowano mniej więcej kolejności wzmacnia się ową skorupę
44 nowe okręty ledungowe w ciągu elementami usztywnienia poprzecznego
roku, to na ich wystawienie trzeba było i wzdłużnego (dennikami, wręgami, belka­
5 1 8 pni; pożerało to zatem około 1 0 mi poprzecznymi i wzdłużnikami). W me­
hektarów lasu 20. todzie tej czynnikiem modelującym kształt
Rysunek lub jakakolwiek dokumentacja kadłuba była jego " skorupa" ; ułożenie
- jako podstawa do budowy - były poszycia było zatem prawdziwą sztuką.
podówczas pojęciem nie znanym. Pod­ Dodajmy jednak, że na śródlądziu nie­
stawą budowy było doświadczenie prze­ które typy statków budowano metodą,
kazywane z pokolenia na pokolenie, umie­ którą nazwałbym " rusztową" . Ponieważ
jętności wypływające z tego doświadcze­ nie znamy dotychczas z tego rejonu wra­
nia, wreszcie " dobre oko " . ków bojowych łodzi klepkowych -
Wszystkie znane dotychczas z terenu przedstawiając rys techniki budowy stat­
Polski wraki wczesnośredniowiecznych ków ograniczymy się do opisu jednostek
znanych aktualnie z Pomorza.
łodzi klepkowych wskazują, że budowano
352
Budowę rozpoczynano od montażu ze­
stawu trzonowego, czyli od położenia na
legarach lub łożu stępki, którą przedłużały
w dziobie i w rufie stewy. Wszystkie
wraki pomorskie miały stępkę typu T­
-eowego. Niezależnie od indywidualnych
różnic w wykonawstwie uwarunkowa­
nych typem jednostki, dla której stępkę
przygotowywano, były one w rzucie po­
ziomym wrzecionowate: naj szersze w swej
środkowej części, zwężały się wyraźnie
w kierunku stew. Warto zaznaczyć, że
w porównaniu ze stępkami skandynaw­
skimi, pomorskie były w swych proporc­
jach stosunkowo szerokie i niskie.
Z kolei stawiano stewy. Ich kształt
i charakter dostosowane były do typu
jednostki, którą miały tworzyć. Przyj­
muje się, że wśród pomorskich j edno­
stek bojowych najczęściej spotykane by­
ły okręty o jednako uformowanym dzio­
bie i rufie (double-ended) . W układzie
takim tylnica i dziobnica były identyczne
bądź podobne. Mamy jednak podstawy
do przypuszczeń, że poza tym typem
budowano również jednostki o niejed­
nakowo uformowanej rufie i dziobie.
Pierwszą przesłanką do wysunięcia takiej
hipotezy były modeliki odkryte w czasie
badań wykopaliskowych w Gdańsku.
Potwierdzeniem zaś tej hipotezy zdają
się wraki Ralswiek I i Ralswiek III.
Znane do tej pory stewy należą do
kategorii tak zwanych schodkowych,
jakkolwiek reprezentują różne warianty
tego gatunku . I tak, w dziobnicy Orunia
III wykonano tylko jeden schodek -
dla pasa przystępkowego. Tylnica Oruni
I była natomiast schodkowana na całej
swej długości, a we wraku Puck III
schodkowanie przeszło na tak zwane
łączniki. Inny typ, pozbawiony zupełnie
schodkowania, reprezentuje tylnica łodzi
z Lądu nad Wartą. Ma ona wpust ciągły
2J- Polska technika wojskowa 353
wyciosany po bokach stewy, wzdłuż
krawędzi wewnętrznej tylnicy.
Zamki wiążące stewy ze stępką były
najczęściej bocznoskośne; ciekawy wariant
tego zamku, przypominający dzisiejsze
ciesielskie złącza wzdłużne na zamek ukoś­
ny, skonstatowano w łodzi Czarnowsko
II. Łódź z Lądu wykazuje inny typ złącza,
mianowicie nakładkowo-skośne. Zamki
zbijano gwoździami żelaznymi i drew­
nianymi kołkami.
Po umocowaniu zestawu trzonowego
przystępowano do układania poszycia.
Było to naj trudniejsze, a zarazem naj ­
poważniejsze zadanie w całym procesie
budowy łodzi. Z uwagi na kon ieczność
nadania poszczególnym pasom zróżnico­
wanych krzywizn i zgięć stosowano k lepki
elastyczne, cienkie. Poszywanie rozpoczy­
nano od położenia pasa przystępkowego.
Zarówno ten, jak i wszystkie następne
kładziono na zakładkę. Szwy wzdłużne
uszczelniano mchem i zbijano kołkami
drewnianymi, wpędzanymi od zewnątrz,
a od wewnątrz klinowanymi. Niekiedy
zdarzały się odstępstwa od tej zasadniczej
metody. W niektórych wrakach spotyka­
my mianowicie uszczelkę z sierści bądź
też nity zamiast kołków.
Po ułożeniu skorupy kadłuba usztyw­
niano ją i wzmacniano wiązaniami po­
przecznymi i wzdłużnymi. System wiązań
uzależniony był od typu jednostki.
Kadłub łodzi niskich i wąskich usztyw­
niały żebra jednolite bądź składane, biegną­
ce od relingu do relingu. Na ich wierzchoł­
kach instalowano ławy wioślarskie. Wzdłuż
relingu przybijano belkę relingową.
W łodziach niskich, lecz szerszych wią­
zanie poprzeczne składało się z żebra,
ławy i kolanek; te ostatnie wzmacniały
20 o. Crumlin- Pedersen, Traukibel, fra LangJk.ib
Iii fregal, Lyngby 1 968, s. 4 5 .
jeden lub .dwa najwyższe pasy poszycia.
Poniżej belki relingowej, na wysokości
belki poprzecznej, biegł wzdłużnik.
W reszcie w jednostkach większych sto­
sowano denniki, wręgi i kolanka oraz
belki poprzeczne zamocowane na wierz­
chołkach denników bądź na wierzchoł­
kach denników i na wierzchołkach kola­
nek wręgowych. Poniżej belki relingowej
przybijano dwa lub trzy wzdłużniki. Na
belkach poprzecznych układano pokład;
najpierw tylko w rufie i w dziobie, później
zaś na całej długości kadłuba. Tym samym
belki poprzeczne pełniły funkcję pokład­
ników. Pokład był zazwyczaj luźny, to
znaczy nie przybity na stałe.
Liczne małe modeliki odkryte w czasie
badań archeologicznych w Gdańsku, Ko-
Sposoby napędzania łodzi pomorskich - szkic
"
poglądowy: a) wiosłem krótkim - "z ręki ; b)
wiosłami opartymi w dulkach; c) wiosłami długimi
z wysuwnic (oprac. P. Smolarek. rys. J. Waleń)
a
b Co się tyczy łodzi wiosłowo-żaglowych
'\
c
3 54
łobrzegu, Szczecinie i Wolinie sugerują,
że przedstawiony tu system wiązań po­
przecznych nie był jedyny. Odkryty nie­
dawno wrak w Lądzie zmienia te sugestie
w pewnik.
Jednostki bojowe korzystały z napędu
wiosłowego, wiosłowo-żaglowego lub ża­
glowo-wiosłowego.
Wyłącznie wiosłami napędzano niektóre
typy łodzi operujących na śródlądziu, na
zalewach i zatokach bądź w pasie przy­
brzeżnym. Jednostki wyruszające w dłuż­
sze rejsy po Bałtyku były wyposażone
zarówno w wiosła, jak i w maszt z żaglem.
Wyłącznie żaglowych jednostek wojen­
nych w X-XII wieku nie produkowano.
W dobie plemiennej czółna śródlądowe
" Niektóre rodzaje gniazd masztowych stosowanych
napędzano "z ręki tak zwanymi wiosłami
krótkimi, o stosunkowo krótkim trzonku
i długim, zazwyczaj wąskim, piórze. Dłu­
gie, niskie i wąskie śródlądowe łodzie
klepkowe mogły być napędzane w podob­
ny sposób. Łodzie w proporcjach szersze
i wyższe musiały być wyposażone w dulki
służące jako oparcia dla dłuższych i moc­
niejszych wioseł.
Dulki musiały mieć łodzie operuj ące
w pasie nadmorskim i, naturalnie, jednostki
wyruszające w dalsze rejsy po Bałtyku.
W tych ostatnich były to tak zwane wysuw­
nice wykrojone w poszyciu między pokła­
dem a belką relingową. Dulki łodzi śródlą­
dowych należały do kategorii kołkowych.
i żaglowo-wiosłowych � w znanych nam
dotychczas wrakach stwierdzono gniazda
masztowe typu blokowego. Były to czwo­
rokątne klocki z wydrążonym w środku
otworem, przymocowane do dennika głó­
wnego. Cechą charakterystyczną tego typu
gniazda jest jego poprzeczne - w stosun­
ku do osi symetrii� usytuowanie w dnie
kadłuba. Nasuwa ono skojarzenia z gniaz­
dami łodzi staropruskich, których maszty
osadzano w otworze wydrążonym bezpo­
średnio w denniku głównym. Niewyklu­
czone jednak, że w łodziach pomorskich
stosowano również tak zwane kloce pod­
masztowe, usytuowane wzdłuż osi symetrii,
z których z czasem rozwinęła się nadstępka.
Osadzony w gnieździe maszt przytrzy­
mywało jarzmo, zamocowane zazwyczaj na
wysokości linii wodnej . Po bokach uszty­
wniały maszt wanty, a od strony dziobu
sztag. Czworokątny żagiel rejowy ustawia­
no do wiatru za pomocą brasów i szotów.
W żadnym z wraków z terenu Polski nie
znaleziono śladów po urządzeniach sterują­
cych. Należy przypuszczać, że duże jedno­
stki bojowe wyposażone były w charaktery­
styczne dla tej epoki stery boczne. W jedno­
stkach śródlądowych funkcje steru mogły
natomiast pełnić urządzenia typu drygawki
bądź po prostu żerdzie ("laski" ) 21 .
3. Porty i obrona wybrzeża
Przekazy źródłowe dotyczące systemu
obrony wybrzeży słowiańskich oraz urzą­
dzeń służących temu celowi w czasach
poprzedzających powstanie monarchii
wczesnofeudalnej są skromne. Do pew­
nego stopnia wynika to z faktu, że w "o­
kresie pirackim " �uzyskawszy przewagę
w zachodniej strefie Bałtyku �Słowianie
byli na morzu stroną nastawioną na dzia­
łania ofensywne, a nie defensywne.
W konsekwencji źródła pisane i archeo­
logiczne znacznie lepiej, a czasem zgoła
szczegółowo, mówią o urządzeniach tech­
nicznych i organizacji wybrzeży Danii,
która była celem najazdów słowiańskich.
Podstawowe elementy duńskiego systemu
obronnego tworzyły: flota ledungowa,
stałe eskadry patrolujące, zapory stawiane
na torach podejściowych, miasta, strażnice
morskie, straż brzegowa, wojska lądowe,
355
a
b
na południowym wybrzeżu Bałtyku: a) gniazdo
masztowe typu " pruskiego " ; b) gniazdo masztowe
typu "słowiańskiego " - zbliżone do typu "prus­
kiego " (oprac. P. Smolarek, rys. M. Twardowski)
wreszcie sama ludność atakowanych oko­
lic. Inkursje słowiańskie przyczyniły się
do ostatecznego ukształtowania się tego
systemu, niektóre zaś jego elementy były
bezpośrednim skutkiem tych najazdów
lub też zostały w ogóle zapożyczone przez
Duńczyków od Słowian jak na przy­
�
kład konstrukcja zapór broniących do­
stępu do fiordów i zatok.
Ważnym obszarem aktywności mor­
skiej Słowian północno-zachodnich były
terytoria plemion obodrzyckich. Na te­
rytorium · tym formowała się silna or­
ganizacja państwowa; w pasie nadmo­
rskim powstały grody i ważne ośrodki
handlu morskiego, jak Reric, później
Starogard Wagryjski i Lubeka. Usytu­
owane nad przesmykami wodnymi, za­
tokami, nad rzekami, z reguły w głębi
21 P. Smolarek. SzleNtn;ct/JIo Pomorza Gdańskiego . . . •
s. 5 0--6 4 .
lądu, były one głównymi punktami obro­
ny wybrzeża.
Badania archeologiczne ostatnich lat
ujawniły konstrukcje niektórych z nich.
Przykładowo wspomnijmy o grodzie
odkrytym nad jeziorem Warder, położo­
nym na północ od Lubeki, w pobliżu
wybrzeża morskiego, z którym łączyły to
jezioro rzeki uchodzące do Bałtyku.
Gród wzniesiono na stożkowatej wy­
spie o wymiarach 80 X 60 metrów. Wzdłuż
jej brzegów zbudowano obwarowania,
otaczające całą wyspę. Trzon tych ob­
warowań, posadowionych na fundamencie
z faszyny i kamieni, tworzył chodnik ze
strzelnicami o szerokości trzech metrów.
Jego ścianą wewnętrzną i zewnętrzną były
drewniane palisady, zbudowane z piono­
wo wbitych pali i poziomo położonych
dranic. Palisada wewnętrzna mierzyła dwa
metry wysokości, zewnętrzna - trzy do
czterech metrów. Palisady te były związa­
ne jarzmami wykonanymi z mocnych
belek, poszerzanych na obu końcach i za-
Rekonstrukcja obwarowań brzegów wyspy na jeziorze Warder (wg
356
opatrzonych tam w otwory umożliwiające
nasadzenie jarzma na pionowe słupy pali­
sady. Przestrzeń między palisadami wypeł­
niono kamieniami i torfem.
Od strony jeziora palisadę zewnętrzną
wzmacniały szerokie belki, zabite skośnie
w ziemię, a górną swą częścią podpierające
ścianę palisady. Między tą ścianą a brzegiem
jeziora zrobiono na podłożu kamiennym
nasyp o szerokości 2,5 metra, a wysokości
0,8 metra (przy palisadzie) - � skośnym
nachyleniu ku brzegowi. Przed działaniem
fal osłaniała ten nasyp niska opaska drew­
niana oraz kamienie. Wreszcie w bezpośred­
nim sąsiedztwie wyspy zabito w dno jeziora
pale, u góry ostro obciosane, które miały
uniemożliwić podpłynięcie do wyspy ło­
dzią. Gród był połączony mostem z lądem.
Wewnątrz obwarowania stwierdzono
dość gęstą zabudowę; na szczycie wzgórza
grodowego mieściła się prawdopodobnie
siedziba naczelnika wspólnoty 22 .
Zapory z pali znajdowały podówczas
w zachodniej strefie Bałtyku szerokie
K. W. Struwego)
Snit A -A
N ,.
�
Plan
Zapora z pali, broniąca dostępu do Zatoki Helnaes na Fionii (wg O. Grumlin-Pedersena)
zastosowanie. W Danii mieszkańcy okolic
nadwodnych budowali je zwłaszcza
w X�XII wieku, blokując wejścia do
rzek, fiordów i zatok i chroniąc się
w ten s'p osób przed najazdami Słowian.
Zapora odkryta na wyspie Fionii w oko­
licach miej scowości Helnaes broniła wej­
ścia do Zatoki Helnaes. Zapora miała
około 700-600 metrów długości . Two­
rzyły ją dwa rzędy pali bukowych, wbi­
tych w dno w poprzek wejścia do Zatoki.
Pale te obrobiono w ten sposób, że
górna ich część o długości 1 ,6-2,2 metra
miała przekrój prostokątny, o wymiarach
10 X 22 centymetrów, dolna zaś część,
o długości 1 ,2- 1 ,4 metra, przypominała
dwa nałożone na siebie stożki. Pale zabito
w grunt parami, po dwa, w odstępach
co 1 ,7-2 metry. Każdą parę wiązało
jarzmo nasadzone otworami na górną
część pali. Oblicza się, że na odcinek
357
Snit B-B
-
. ':
..
zapory o długości stu metrów trzeba
było zużyć około 1 6o pni długości 3 , 5
metra, o przekroju 0, 2 5 metra, oraz
około 40 pni długości 4 metrów, o prze­
kroju 0,5 metra 23.
Uczeni duńscy przypuszczają, że in­
spiracją bądź wzorem dla konstrukcji tego
rodzaju zapór była budowa grodów i mos­
tów słowiańskich.
Fortyfikacją znacznie większą niż gród
na jeziorze Warder, wysoko zaawansowa­
ną technicznie, był zespół odkryty nad
jeziorem Scharstorf, oddalonym ledwie
22 K. W. Struwe, Zie! lind Ergebnisse von Un/er­
slichlingen ON! drei slowiIchen Blirgwiillen Os/hols/eins,
"
"Ausgrabungen in Deutschland , Monographien
des Romisch-Germanischen Zentralmuseums
1 ( 1 9 7 5 ), cz. III, s. 100.
23 O. Crumlin-Pedersen, HeJnoes·spoerringen, "Fyn­
ske Minder" , 1973, s. 29-46.

Słowiański gród, podgrodzie i fortyfikacje obronne na jeziorze Scharstorf (wg
o dwa kilometry od Limes Saxonicae.
Fortyfikacja, zbudowana na półwyspie,
obejmowała gród o przekroju około 80
metrów, dwa podgrodzia: j edno mniej­
sze, położone bezpośrednio u stóp grodu,
oraz drugie większe - o łącznej po­
wierzchni około 1 , 1 hektara. Podgrodzia
były połączone drogą zbudowaną na pod­
łożu z pni i gałęzi. Ponieważ droga
biegła przez teren podmokły - prze­
prowadzono jego meliorację, przekopując
rowy odwadniające.
Nie opisując wszystkich członów for­
tyfikacji, ograniczymy się do zwięzłego
opisu konstrukcji wału, który odcinał
półwysep od lądu.
Wał mierzył około l 5 o metrów długości
i około ośmiu metrów szerokości i był
posadowiony na podściółce z faszyny,
położonej na stwardniałym torfie. Pod­
stawę konstrukcji wału stanowiły -
w przekroju poprzecznym - trzy powią­
zane drewniane skrzynie. Zbudowano je
z poziomo położonych bali, które krzyżu­
jąc się w rogach, zachodziły na siebie
358
była potrójna palisada, uniemożliwiająca wanie mieszkańców. Ź ródła, którymi dys­
sforsowanie wału z flanki. Wreszcie bag­ ponujemy, dość rzadko wspominają nato­
niste przedpole wału jeżyło się zaporą miast o próbach oblegania grodów i miejsc
z koron drzew, utrudniającą dojście do obronnych, gdzie ludność szukała schronie­
obwarowania 24. nia. Taktyka ta przyniosła efekty. W roku
Do budowy tego imponującego założe­ 1 1 68 wyspa została podporządkowana Da­
nia obronnego, dobrze przemyślanego nii, a Ranowie zobowiązali się uczestniczyć
i starannie wykonanego, niezbędna była swą flotą w ekspedycjach duńskich przeciw
wielka liczba rąk do pracy i duża ilość Pomorzu Zachodniemu 25 .
materiałów. Podobną taktykę próbowali Duńczycy
Nadmorskie grody i miasta Obodrzy­ powtórzyć w swych kampaniach w rejonie
ców nie zostały zdobyte przez nieprzyja­ ujścia Odry. Jednakże korzystniejsze wa­
ciela atakującego od strony morza, lecz runki geograficzne tego regionu, większe
posuwaj ącego się lądem, od zachodu. terytorium i liczba ludności, wreszcie
Przez blisko cztery wieki plemiona obo­ wyższy poziom zaawansowania społeczno­
drzyckie toczyły zmagania lądowe z Niem­ gospodarczego i politycznego Pomorza
cami. Gdy pod koniec pierwszej połowy Zachodniego sprawiły, że opór Pomorzan
K. W. Struwego)
XII wieku Wagrowie i Połabianie utracili był skuteczniejszy i trwał dłużej.
niezależność polityczną - fale niemczyzny Pomorze Zachodnie wkroczyło pod­
wpustami. Wnętrza skrzyń wypełniały zaczęły rozlewać się coraz dalej na wschód. ówczas w fazę państwowości wczesno­
warstwy obrobionych pni, czworokątnych Upadek Obodrska stał się wstępem do feudalnej , która przejęła w swoje ręce
belek, ziemia i kamienie. Pnie i belki miały podboju w ciągu drugiej połowy XII organizację obrony wybrzeża. Wzmacnia­
zapobiec osiadaniu wału w bagnistym wieku kolejnych ludów słowiańskich. no obwarowania miast, budowano straż­
podłożu. W celu maksymalnego zwiększe­ Zwycięstwo Niemców zmieniało w spo­ nice, sposobiono flotę wojenną, której
nia i tak już silnej konstrukcji wału wzdłuż sób zasadniczy sytuację Danii. Pozyskawszy trzon stanowiły okręty wystawiane przez
jego ścian-skrzyń zabito gęsto pale związa­ pomoc księcia Henryka Lwa, Duńczycy ludność. Książę dysponował zapewne tak­
ne j arzmami tego samego typu, jakie przeszli do kontrofensywy, kierując uderze­ że eskadrą stałą, złożoną z okrętów roz­
zastosowano przy budowie wału znad nie przeciw Ranom, a następnie przeciw lokowanych w poszczególnych grodach
jeziora Warder oraz przy budowie zapory Pomorzanom - umiejętnie przy tym wy­ strategicznych. Strategię obrony wybrzeża
w Zatoce Helnaes. Tego rodzaju wiązania korzystując waśnie dzielące te plemiona. narzucały warunki polityczne i geograficz­
spinały skrzynie wzdłużnie i poprzecznie. Z woj skowego punktu widzenia siły ne państwa.
Ścianę zewnętrzną wału wzmacniały doda­ przeciwników były nierówne. W porów­
tkowe bale zabite skośnie. Górna część naniu z obszarem, liczbą ludności i poten­ 2� K. w. Struwe, Ziel llnd Ergebnisse ... , s. 106.
skrzyń pokryta była warstwą ziemi i torfu, cjałem wojskowym Danii - Rugia była 25 Szerzej o naszkicowanych tu wydarzeniach
na którym ułożono kamienny chodnik. niewielką wyspą. Podejmując działania politycznych patrz: G. Labuda, Fragmenty dZiejów
Wysokość wału wynosiła 4-5 metrów. przeciw Rugii, Duńczycy zorganizowali SIowiańsz,:vzny Za,hodniej, Poznań 1 964, t. II, tam
dalsza literatura. O walkach słowiańsko-duńskich
Na wale zbudowano masywne przedpier­ kilka następujących po sobie ekspedycji. pisali ffi. in.: O. Eggert, Die Wendenziige Waldemars l
sie o konstrukcji plecionkowej , wypeł­ Flota służyła głównie do transportowania und Knllts VI von Diinemark na,h Pommern IInd Metk­
nionej wewnątrz kamieniami. wojsk pieszych i konnych. Na Rugii Jenburg, "Baltische Studien" , N.F., [ 927, t. XXIX,
Po stronie wewnętrznej wału, wzdłuż lądowano w coraz to innych punktach, s. 10--1 49 (tu szczegółowa analiza źródeł i komentarz
jego podstawy, biegł chodnik z dranic dążąc do zachwiania podstaw egzystencji dotyczący tła geograficznego walk); tenże, Diinisch­
wtndis,he Kiimpjt in Pommern IInd Me,klenbllrg
położonych na legarach, silnie związanych ludności - przez niszczenie pól uprawnych (IIJ7-1200), Baltische Studien " , N.F., 1 928, t.
"
z wałem. Po obu zaś końcach wału jego i zbiorów, rabunek inwentarza gospodars­ XXX, H. 2, s. 3-74; K. Pieradzka, Walki Słowian.. , .
przedłużeniem sięgającym w wody jeziora kiego i dobytku, palenie wsi i osad, mordo- s. 1 4-1°3. Por. też: P. Smolarek, S/lIdia. .. , s. 96- 1 2 1 .
359
 Brzegi południowego wybrzeża Bałtyku
są płaskie i piaszczystą plażą wchodzą
dość daleko w płytkie wody przybrzeżne.
W praktyce jedynymi dla floty duńskiej
drogami prowadzącymi w głąb księstwa
zachodniopomorskiego były rzeki przeci­
nające ten kraj i uchodzące do morza.
W drugiej połowie XII wieku Pomo­
rzanie przystąpili do budowy specjalnych
SZKIC SYTUACYJNY
strażnic, które miały uniemożliwić nie­
POR TU SICZECINSKIEGO
X - X III w.
przyjacielowi wejście na Zalew Szczeciń­
ski. Ponieważ płytkie koryto Dziwny było
trudno dostępne dla okrętów duńskich,
starano się rozciągnąć kontrolę nad kory­
( GIłOo

P(J()61ł0D11f
Zadaniem obrony były w konsekwencji tami Piany i Świny. Budowę dwóch waro­ � .5' �/A�1l

działania mające uniemożliwić nieprzyja­

cielowi wpłynięcie na rzeki i wtargnięcie
wni przy Ujściu Świny zakończono około
I 1 8 1 roku. Konstrukcji tych warowni nie �
pOOGIł OZ f
O /
NlCf't1fICCK'/€

tym samym w głąb państwa. Środkiem znamy, ale wiadomo, że uchodziły za OSIEDLE OTklAlłTE
II hllH
do realizacji takiego planu były okręty trudne do zdobycia. Później, gdy zostały
wojenne, grody, miasta oraz wojsko zwo­ zniszczone, król Waldemar kazał wrzucić ,IłZYPUSZCZALNY
- - - JTA/tYBlllEG OOlłY
ływane pro defensione terrae. Stosowano do morza nawet kamienie, które po nich
ponadto środki, które miały zwiększyć pozostały. Były zatem, przynaj mniej t----ł PORTSt OWIAŃSKI

skuteczność obrony - jak zapory na

rzekach, blokady nurtu, budowanie straż­
w części, murowane.
W takiej sytuacji szczególną funkcję
Ił--łl . HA VCNINO"

nic nad kluczowymi szlakami i podobne. spełniała Wołogoszcz strzegąca przejścia

Kronikarze zaznaczają, że Słowianie Pianą. Duńczycy uważali to miasto za
= ���::CKA
mieli w Danii, a ściśle biorąc na wyspach
duńskich, swoich szpiegów, którzy dono­
klucz do panowania nad Zalewem Szcze­
cińskim, stąd ich częste ataki na ten port.
;:::: hlEJSCIC 00 POlłr" .. J"

sili im o ruchach floty króla Waldemara. Wołogoszcz, dobrze obwarowana, z po­

Przypuszczam, że w dobie najazdów duń­
skich na rejon uj ścia O�ry Pomorzanie
wysyłali ponadto statki zwiadowcze na
przedpole swych granic.
Nie wiemy, czy na wieść o zbliżającej się
flocie duńskiej próbowano się jej przeciw­
stawić już na morzu. Wiadomo natomiast,
że starano się kontrolować działalność
przeciwnika, dezorganizować jego zamie­
rzenia i w stosownej chwili atakować.
Duńczycy usiłując wpłynąć na niektóre
rzeki pomorskie natrafiali na poważne
kłopoty wynikające z miałkości tych wód.
Największe typy okrętów ledungowych
w ogóle nie nadawały się do żeglugi po
tych rzekach. Słowianie starali się uniemo­
żliwić bądź utrudnić posuwanie się wroga
w górę rzeki - atakując okręty ledungowe
z obu brzegów. Duńczycy wysadzali więc
na brzeg pieszych lub konnicę. Usiłując
zatrzymać przeciwnika, flotylle słowiańskie
ustawiały się niekiedy w poprzek rzeki.
wodzeniem opierała się jednak oblężeniom
floty duńskiej w latach I I 77, 1 1 78 i I I 84.
Aby uniemożliwić okrętom nieprzyjaciel­
skim dojście do nabrzeży, całe przedpole
portu zablokowano wbitymi w dno palami
i głazami wrzuconymi w głębię na nurcie.
Przeszkód tych flota duńska nie potrafiła
sforsować. Obrońcy mieli do dyspozycji
machiny, które zdolne były miotać ciężkie
kamienie. Saxo Grammaticus zaznacza, że
machiny te rzucały pociski z dużą celno­
ścią. Były one w stanie stworzyć rodzaj
"
"ognia zaporowego oraz skutecznie razić
okręty duńskie oblegające miasto 26 .
Większe miasta portowe były głównymi
ośrodkami oporu w czasie najazdów duń­
skich. Podobnie zresztą jak na terenie
całej Słowiańszczyzny nadbałtyckiej -
były one położone nie bezpośrednio nad
morzem, lecz w ujściu rzek. Przykładowo
przypomnijmy, że Szczecin leży około 67
kilometrów od morza, Wolin 2.2. kilomet-
Ewolucja portu w Szczecinie w X-XIII wieku (wg B. Wachowiaka)
ry, Lubeka 10 kilometrów, Gdańsk 4, 5
kilometra 27. Z relacji kronikarskich wy­
nika, że były one dobrze umocnione. Ich
obwarowania zbudowane były podobnie
jak obwarowania innych fortyfikacji pol­
skich opisanych j uż w tym tomie. Niezu­
pełnie jasne jest natomiast, czy porty miast
zachodniopomorskich znajdowały się we­
wnątrz obwarowań miejskich, czy też poza
umocnieniami.
Port w Wolinie miał się znajdować
w niewielkiej zatoczce, w obrębie wału
drewniano-ziemnego otaczającego miasto
i dochodzącego do brzegów Dziwny.
Przedłużeniem tego wału miał być ostro­
kół zbudowany już w wodzie, osłaniający
port od strony rzeki i mający przejście dla
stat ków 28. Trudno powiedzieć, w jakim
stopniu hipoteza ta jest trafna. W każdym
razie w Szczecinie, słynącym ze swych
obwarowań, port znajdował się poza umo­
cnieniami, w naturalnym zakolu Odry.
Urządzeń technicznych portów zachod­
niopomorskich, niestety, nie znamy. Naj­
prawdopodobniej występowały wśród
nich nabrzeża będące zarazem umocnie­
niem skraju obwarowań grodu i brzegu
rzeki oraz pomosty. Niewykluczone, że
w niektórych portach występowały oba
typy kei. Port woliński miał być wyposa­
żony w nabrzeże, którego długość oblicza
się na 2.70-300 metrów.
26 Patrz publikacje wymienione w przypisie 2 5
oraz: K . Myśliński, Bog/u/aw I , ksiąŻę Pomorza
Zachodniego, Bydgoszcz 1 948, s. 27 i n.
27 A. Zbierski, Slawische Seehiijen im Friihmittelalter,
" Archaeologia Polona " , 1 974, t. XV, s. 1 1 2.
28 W. Filipowiak, Port wczesnośredniowiecznego Wo.
lina, Materiały Zachodnio-Pomorskie, 1 9 5 6, t. 11, s.
197 i 204.

360
 Jednostki wywodzące si<; z typu orun­
skiego, z polskich korabi, pruskie nasuty,
a także inne gatunki łodzi (mi<;dzy innymi
rybackie b-arkasy) b<;dą wykorzystywane
na dolnej Wiśle i na Zalewie Wiślanym
także później, podczas wojen polsko-krzy­
żackich. Użytkowano je w charakterze
jednostek bojowych i konwojowych. Pew­
ne wyobrażenie o kształtach jednego
z tych typów daje obr-az przedstawiający
oblężenie Malborka przez wojska polskie
w roku 14602•
Rozdział drugi O ile na Wiśle i na Zalewie char-akter
stosunków wodnych sprzyjał dalszemu

Morska technika woj skowa wykorzystywaniu rodzimych typów łodzi,

Od przełomu XII i XIII do polowy XV wieku
loTypy statków używanych
do zadań wojennych w XIII-XV
wieku
W okresie rozdrobnienia feudalnego
w Polsce, związanej z tym decentralizacji
sił zbrojnych i osłabienia władzy panują­
cego w rejonie Baltyku pojawia się, a na­
stępnie dość szybko zdobywa dominujące
znaczenie militarne, nowy czynnik: han­
zeatycki związek miast.
Już w pierwszej fazie omawianego tu
okresu, to znaczy w ciągu XIII wieku,
w którym postępuje kolonizacja obszarów
nadbałtyckich oraz rozwój miast i handlu,
obsef\vujemy w różnych regionach zlewi­
ska ścieranie si<; dotychczasowych preten­
dentów do władzy na morzu � monar­
chów i książąt, z pretendentami nowymi
- z miastami i zakonami rycerskimi.
W konfliktach tych rywalizujące strony
posługują się jednostkami charakterystycz-
nymi dla poprzedniego okresu, a także
nowymi, wprowadzanymi przez miasta.
Dotyczy tO zwłaszcza sytuacji na morzu,
w pewnym zaś stopniu także jednostek
śródlądowych.
W rejonie ujścia Wisły w czasie wojen
pomorsko-krzyżackich książ<;ta gdańscy
wystawiają flotylle złożone z jednostek typu
orunskiego. Krzyżacy korzystali, jak si<;
wydaje, z podobnych pojazdów, a także
z bojowych łodzi pruskich. Jednakże już
w pierwszej połowie xm wieku do podbo­
ju ziem Prusów użyli nowego typu okr<;­
tów. Dwie pierwsze takie jednostki, "Pielg­
" ] Spośród licznych oprllcowań dotYOlłcyeh gene­
rzym" i "Kraj Pokoju , zbudowano w roku
1 234 z inicjatywy księcia Henryka z Miśni,
który przybył na Pomorze, aby wesprzeć
"misj<; chrystianizacyjną" Zakonu. Owe
not'eJ btllkaJ oddały Krzyżakom poważne
usługi w walkach z Prusami na Zalewie
Wiślanym; z relacji kronikarskich Dusburga
wynika, że były one zn-acznie groźniejsze
i skuteczniejsze niż typy miejscowe 1 .
to na morzu sprawy miały si<; inaczej.
Miasta hanzeatyckie w zasadzie
miały okr<;tów wojennych ltnJN Jlrirliort.
W razie potrzeby nauczyły si<; wykorzys­
tywać dla celów wojskowych swoje statki
handlowe, które w konfrontacji z bałtyc­
kimi okr<;tami wojennymi zdały egzamin.
W okresie rywalizacji o hegemonię nad
Bałtykiem podstawowym typem eksploa­
towanym przez hanzeatów była koga,
wywodząca się z Fryzji. Adaptowana przez
hanzeatów do ich potrzeb żeglugowych,
przesila ewolucję i stała się najwi<;kszym
statkiem handlowym na Baltyku, którą to
pozycj<; utrzymała do schyłku XIV wieku.
Źródła z XJlJ wieku pr�dstawiają kog<;
jako statek długości około dwudziestu
metrów, płaskodenny, o prostej linii dna
i prostych stewach. W proporcjach swych
była ona - w porównaniu z frachtow­
cami bałtyckimi - szeroka i wysoka.
Podkreślić należy zwłaszcza tę ostatnią
cech<;. Duża, silnie zbudowana, miała
jeden maszt z żaglem rejowym, a kiero­
wana była sterem nowego rodzaju, tak
zwanym sterem zawiasowym. Nic udało
si<; ustalić, kto, gdzie i kiedy wynalazł ster
zawiasowy. Jest natomiast faktem,
hanzeaci przyczynili się do jego rozpo-
Koga na piC'c2(d miejskiC'j Elbl�a Z r. 124>. Or}'gi­
nie
nal pieczę.::i znajduje się w WAP Gdańsk
wszechnicniaj. Upraszczając sprawę po­
wiemy, że wprowadzenie steru zawiaso­
wego przyczyniło si<; do przekształcenia
wczesnośredniowiecznej "łodzi" w śred­
niowieczny "statek" . Było to jedno z naj­
bardziej doniosłych wydarzeń w historii
budownictwa okrętowego.
Najlepszą ilustrację uksztaltowanej kogi
bałtyckiej z pierwszej połowy XIII wieku,
wyposażonej w ster zawiasowy, przekazał
l P. Smolarek, SIIIdi#..., s. "9,
l Przo:l. wojn� obraz Im znajdował się w DworzC'
Artusa w Gdańsku. Jego «"produkcja w albumie:
W. OrOSI, Da,,{}ur M"lt,.,i, /10", Mif/t"'I," bis (II'"
&dl MS Ba'M�, BC'rlin 1938, tabl. >4.
zy i C'wolueji kogi wymiC'nimy lU: P. Hdnsius, D"s
f M' ba"rilt�" Friilfttil, Weimar 19)6; O.
Srbij
Crumlin·PWc:rscn, C'th&ł'".t...!, . ••HlUltkls-<>g Sof:!,­
rtSm\U«lS Arbog", 1']1)" s. 81-IH; Dit &tl1l"
Halllt-Kom. F_, Ko/Ut1T;"""'b F/Wsth-t" red. H.
Abcl i in., B«:rm 1969. lnteresuj�(% artykuły zru.jdUe:
tci Cqtdnik W tnalembch :z: kongrau W B«"mer·
ru.v= w roku 1979: T� A"baHuD �fMtdiw.1 Sbips
że aNi H"'Hllfl ill Nor/�f1I EMr0/JI, red. S. Me GraiI.
BAR, Kr. 66, 1979.

362 363

nam rytownik pieczęci miejskiej Elbląga
z 1142 [oku 4.
Najpóźniej od końca Xlll wieku wzno­
szone są na rufie, dziobie i przy topie
Ewolucja kogi i holka w latach 119'1'400: a) koga
na pi�i miejskiej Gdański z r. 'Z')9; 4 ) koga na
piecz(Ci miejskiej Elbl�a z r. 'HO; c) holk na
pieczęci miejskiej Gdańska z r. '400
,
b dziobowa wykazuje silniejszy wznios niż
, dnostkom tego okresu specyficzny wy-
metra długości, 7,1 metra szerokości i l d
masztu t2k zwane kasztele bojowe, skąd
metra wysokości na śródokręciu. Wedle
możn2 było razić przeciwnik2. ajst2rsze
źródła z 1}18 roku na Zachodzie klasyfi­
ryciny kog bałtyckich nie mają kaszteli;
kowano kogi na jednostki poniżej i po­
nie jest jednak wykluczone, że wspo­
wyżej 60 łaSztów. Produkowano także
mniane " Pielgrzym" i "Kraj Pokoju "
większe, między innymi w Gdańsku
mogły być w nic wyposażone. Na przeka­
i w Elblągu, ale ogólnie biorąc, w XIV
zach ilustrujących kogi bałtyckie kasztele
wieku statki powyżej 100 lasztów nic
pojawiają się najpierw na pieczęci miejskiej
były zbyt częste, te zaŚ, które przekraczały
Gdańska z roku 1199.
Te pierwsze kasztele sprawiają jeszcze
1 j ° lasztów, należały wówczas do l"l.ad­
kości '.
wrażenie prymitywnych konstrukcji. Są
Załogi statków średniowiecznych _
tO pomosty, obudowane, z blankami,
niewielkie, jeśli zestawimy je z obsadą
ułożone na proStym rusztowaniu belko­
bojowych jednostek wczesnośredniowie­
wym wzniesionym w rufie i w dziobie
cznych - były liczne, jeśli porównamy je
kogi. Wydaje się, że wprowadzenie kasz­ Hulk na piecz�ci miejskiej ElbJólga z r. 14'4, Fotu.
teli - możliwe dzięki silnej konstrukcji z zalogami statków współczesnych. Przy­ grafia piec�d uchowanej w WAJ> Gdańsk
jmuje się, że na każde 1 łasztów potrzebny
kadłuba - nic wywarło zrazu większego
wpływu na jego budowę, a w każdym był jeden marynarz. Koga o 100 lasztach gląd. Już jednak w pierwszej połowie
razie na jego zewnętrzny wygląd. Trzeci
miałaby więc załogę iczącą
l dwudziestu X V wieku kształty holka przechodzą
ludzi 7. dalszą ewolucję: statek będzie miał niskie
"kasztel" usytuowany był przy wier/.­
\YI drugiej połowie XIV wieku miejsce śródokręcie oraz wzrastającą nadbudowę
chałku masztu; na niektórych przekazach
kogi - najpopulamiejszego typu dużego na dziobie i wydłużającą się w rufie.
przed masztem, na innych - od strony
frachtowca - zajmuje w żegludze pół­ W tak charakterystycznej postaci prze­
rufy. Mógł on być podnoszony lub w razie
nocnoeuropejskiej haik, znany zresztą co kazał nam wizerunek holka rytownik
potrl.eby opuszczany na pokład.
najmniej od X wieku. pieczęci Elbląga w roku 1424. Pełniąc
Konstrukcja kaszteli przechodzi dość
Dobrą ilustracją halka z przełomu nowe funkcje - nadbudowy nie prze­
szybką ewolucję. Rusztowania podtrzy­
mujące pomosty stają się niższe. Rusz­
XIV-XV wieku jest pieczęć gdańska stają pełnić dawnych. Pokład nadbudowy
z roku 1400. Był to wówczas duży statek, rufowej i dziobowej jest osłonięty blan­
towanie rufowe obudowywane jest des­
o pełnych liniach, lecz ostrej, w partii kami. Są [Q więc teraz niejako wieżyczki
kami; tym samym zaczyna się ono pl"l.e­
podwodnej, rufie i ostrym dziobie. Parcia czy forteczki dla załogi bojowej 8.
kształcać w nadbudowę rufową, któl1ł
O konstrukcji holków jeszcze do nie­
wieńczy pokład bojowy z blankami. Kasz­
rufowa. Zamyka ją charakterystyczna dawna wiedzieliśmy niewiele. Obecnie,
tcl dziobowy ptzesuwa się natomiast do
dziobnica, powyżej linii wodnej profi­
przodu, osiada na stewie i wysuwa poza
lowana.
dziobnicę. Zmienia się także kasztel tOpO­
Dawne kasztele, zrastające się - jako • P.SmoJarek, DIl8l'" f,llg/�8I(t, Gdynia '96�.
wy. Będzie on mocowany na stale, a formę
$. JO i n.
nadbudowy - z kadłubem, stają się
czworogranną zastąpi z czasem owalna s Tamie. s. J6 i n.
jego organicznymi częściami. \YI holku
lub ok�ła. Od tego mniej więcej mo­ • B. Landstrom, TiN lhip, StockhoLm I�', $. 11;
mentu kasztel topowy będzie nazywany
gdańskim z roku 1400 nadbudowa ru­ D. Sch3fer, Du HtlIIUlliiJlt lI1IIi KiIIig W,,!J,lItllf _
" fowa, niższa od dziobowej, niejako "o­ DiiNIIIIlrk, Jena 1919, s. �O); W. Vogcl. C,sthirhlt
"marsem 5. Ikr Mlltsthn SmrhiJJ"hr'I. Berlin '91!, t. l, s. 49J i n.;
siadła " na kadłubie. Nadbudowy pełnią
Naszkicowane pr7..emiany dość dobrze
P. Smobrck, D_'IU t"!1f8l1l'"., s. J9.
obecnie nowe funkcje: znajdują się t2m
ilustruje rysunek kogi na pieczęci elbląs­ 7 W. Vogcl, Gmhirhl, "" M.rulH" SusthiJJllhrl...,
pomieszczenia dla załogi, pasażerów, ma­
kiej z około 1 HO roku. Przeciętna koga 5. 4jZ. [nny pogJ"d reprezentuje P. Hein.ius, D"I
gazyny prowiantowe itd. Nadają one je­ Sthif/..., s. u6.
z tego okresu, o ładowności okola 70
a P. Smolarek, D,,8I,u f{"g/DIJ'U... . S. 44 i n.
łasztów (tj. około 130 ton) miała Z},I
365
364
 grupa, rozpowszechniona na Bałtyku, wy­ "
dzięki badaniom podwodnym, zaczynamy natomiast - w przeciwieństwie do kogi tów, zbrojnych "pielgrzymów i rycer­
lO. wodziła się z typu popularnego tu j uż we stwa, którzy dokonywali podboju PruS
je poznawać. Duże znaczenie może mieć i holka - nadbudowy dziobowej -.

tu wrak " Miedziowca", odkryty w Zatoce Krejery wchodziły w skład flot wojen­ wczesnym średniowieczu. Typ ten, tracący Kurlandii czy kraju Estów 15. P()7 n lej po
Gdańskiej i wydobyty w roku 1 9 7 5 -
nych organizowanych przez miasta han­ - podobnie jak sneka - swoje dawniejsze umocnieniu się przybyszów n:: kolonizo­
jeśli jego identyfikacja z holkiem uzyska zeatyckie, były również używane przez znaczenie, zaliczany był w XIV-XV wieku wanych terenach i opanowaniu handlu
potwierdzenie . . . Zbudowany około poło­ kaprów i piratów. do kategorii jednostek mniejszych. W mias­ przez miasta - ośrodki te dążyły do
wy XV wieku, miał 24, 5 metra długości W podobnym charakterze występowały tach pomorskich i pruskich eksploatowano utrzymania i rozszerzenia swych przywi­
i około ośmiu metrów szerokości. Jego także w XIV-XV wieku statki nazywane je w żegludze bliskiego zasięgu, przybrzeż� lejów. Wówczas kogi, holki i inne jedno­
nośnoŚć oblicza się na blisko l I 5 łasztów. sznikami, szkutami i barkami. nej oraz w rybołówstwie. W wojennych stki przewoziły zbrojnych mieszczan, a od
Źródła pisane informują, że często budo­ " Sznika" to oczywiście dawna sneka, flotach późnośredniowiecznych służyły za­ XIV wieku także wojska najemne, które,
wano większe holki, noszące 200, a nawet popularna we wczesnym średniowieczu zwyczaj jako statki pomocnicze, mniejsze co prawda, nie dążyły już do podboju
więcej łasztów. Autorzy rekonstrukcji zarówno wśród Słowian, jak i Skandyna­ transportowce bądź zaopatrzeniowce. Szku­
ty uczestniczące we wspomnianej już ekspe­
tego rodzaju statków obliczają, że mogły wów. Jak wspomniano, w konfrontacji
one mieć około 3 2 metrów długości, z właściwościami uzbrojonej kogi dawne dycji gotlandzkiej w 1 3 98 roku miały 1 0-20 9 P. Smolarek, Badania i wydobycie wraka <<Miedziow­
" łasztów, a ich załogę stanowiło 8-10 ludzi ca», KHKM, 1979, R. XXVII, nr 3, s. 291-3 1 I ; J.
około 10 metrów szerokości, przy zanu­ bałtyckie okręty " długie ujawniły swoje
rzeniu 3 , 5 metra. Zaznaczyć wszakże na­ braki. Znaczenie ich podupada, a funkcje (łącznie: marynarze i obsada zbrojnych) 1 2. Litwin, SllIdillm konslrlllecji i próba klasyfikacji «Mie­
dziowca», tamże, s. 3 3 1-342.
leży, że stosunkowo niewielka głębokość niektórych typów przeszły ewolucj ę. Speł­ W gdańskiej flocie kaperskiej z lat 10 C. Sattler, Handelsrech",mgm des Delllschen Ordens,
ówczesnych portów południowobałtyc­ niają one mianowicie funkcję jednostek 145 5 - 1 466 dość liczne - oprócz snek - Leipzig 1 887, s. 8�, 63-64 i n.; W. Vogel, Geschich­

kich dopuszczała budowę jednostek o za­ pomocniczych, a nawet policyjnych, uży­ były tak zwane barki. Było ich łącznie le . . . , s. 502; H. Akerlund, Fartygsfynden i den forna
wanych do utrzymywania porządku w po­ szesnaście. Jako typ barka zdaje się po­ hamnen i Kalmar, Uppsala 1 9 5 1 , s. 68-80.
nurzeniu nie większym niż 1 2 stóp 9. 11 P. Smolarek, SllIdia . . . , s. 1 2 3 ; M . Biskup,
Kogi i holki były największymi rodza­ rtach. Można się domyślać, że sneki chodzić z rejonu Morza Północnego. Źró­
Gdańska flola kaperska w okresie wojllJ trzynastoletniej
jami statków używanych do zadań bojo­ z XIV-XV wieku, często spotykane we dła pomorskie i pruskie nazywają ją bardse,
1414-1466, Gdańsk 1 9 5 3 , s. 5 [; F. Benninghoven,
wych w latach 1 200- 1 4 5 °. Oprócz nich flotyllach kaperskich, wywodziły się kon­ barse i podobnie. Początkowo była barka Die Gotlandfeldziige des Deutschm Ordens I}9S-140S,
statkiem wiosłowym, ale pod koniec śred­ Zeitschrift fiir Ostforschung ", 1 964, t. 1 3 , s.
podobne funkcje pełniły także inne jed­ strukcyjnie ze snek skandynawskich wi­ "

nostki. kingów i słowiańskich chąsiebników. Źró­ niowiecza korzystała wyłącznie z siły na­ 43 1-472•
12 F. Benninghoven, Die GOllandfeldziige ... , s. 43 5 .
Był wśród nich krejer. Można go okreś­ dła późnośredniowieczne opisują je jako pędowej wiatru. Przyj muje się, że była
1 3 W . Vogel, Geschichle .. . , s . 498; M . Biskup,
lić jako statek średniej wielkości. Budo­ statki mniej szego rodzaju, żaglowo-wios­ większa od snek i szkut 13.
Gdańska flola ... , s. 5 I .
wano go w różnych wariantach, w związ­ łowe lub żaglowe, j ednomasztowe, lekkiej Nie wymieniając już innych typów, 14 Także w Europie Zachodniej flota pełniła
ku z czym cechowała go zróżnicowana konstrukcji, szybkie. We flocie patrolowej mniej popularnych podówczas na Pomo­ przede wszystkim funkcję środka transportu. Lapi­

ładowność, od 1 5 do 1 00 łasztów; średnią wystawionej przez miasta pomorskie
ładowność oblicza się wszakże na 40-60 i pruskie w roku 1 3 97 w celu czuwania
łasztów. W początkach XV wieku zakon nad bezpieczeństwem żeglugi znajdowały
rzu, zapoznajmy się teraz pokrótce z me­
todami walk morskich.
W latach 1 200- 1 4 5 0 statek był nadal
darnie scharakteryzował jej rolę J. A. Williamson:
"Sea warfare was soldiers' warfare as it had been
from the days of Greece and Rome, and a fleet was
quite correctly designated an « army by sea» for such

krzyżacki dysponował krejerami o 24-100 się trzy kogi, jeden statek średniej wiel­ środkiem transportowania zbrojnych; was its fundamental nature [. . .]" (patrz: Sir John
w większym stopniu nabierał cech plat­ s. 3 I 3). Inny badacz angiel­
łaszt�ch. Załogę marynarską średniej jed­ kości, cztery sneki i cztery szkuty. Sneki Hawkins, London 1927,
formy dla walczących, a nadto stał się ski komentując średniowieczne wojny angielsko­
nostki tego typu mogło stanowić 8- 1 2 brały też udział w ekspedycjach gotlandz­
-francuskie dodaje: "AU attempts to discern sig­
ludzi. kich zakonu krzyżackiego w latach rodzajem pływającej fortecy.
nificant developments in the strategy and tactics of
Pozostałością krejera był przypuszczal­ 1 3 98-14° 3 i 1404. W pół wieku później, Zadanie flot polegało zatem w owych sea warfare during this period are likely to prove

nie wrak odkryty w latach trzydziestych w gdańskiej flocie kaperskiej walczącej czasach przede wszystkim na przewożeniu unfruitful [ . . . ]. The war was fought out on the soil
XX wieku w Kalmarze. Jego pierwotną z Krzyżakami, najczęściej spotykamy właś­ wojsk na tereny będące przedmiotem of France and the role of the navy was simply that

zamierzonej aneksji czy na obszar wrogie­ of ferry [ . . . ] " (G. J. Marcus, A naval hislory of
długość ustalono na 1 6-20 metrów, sze­ nie sneki. Na łączną liczbę 143 jednostek
go państwa, gdzie rozpoczynały się zma­ Eng/and, London [961, t. I, s. 1 6 i [ 9).
rokość na 5 ,6 metra, głębokość zaś na 2,4 pływających we flocie gdańskiej w latach 1 5 Interesujące relacje na ten temat znaleźć można
gania 1 4.
metra. Był to statek jednomasztowy, zbu­ 1 4 5 4-1466 występowało 25 snek 11. m.in. w tzw. kronice Iiwońskiej. Por. Heinrich's

dowany według zasad właściwych dla tej Nazwę szkuta" odnoszono w średnio­ W fazie niemieckiej ekspansji w zlewi­ von Leli/and Liwliindische Chronik, red. E. Pabst,
"
epoki. Miał nadbudowę rufową, nie miał wieczu do różnego rodzaju statków. Jedna sku Bałtyku kogi przewoziły fale kolonis- Reval [ 867.

366 367

4du""anie w kraju nicprLYj�cielskim - wyokn;cow�nie wO;lk pies�)'ch i kuni, atak na miasto. !\linialura
barwna z HiJ/o;n m eNdu Marlt! z ok. 1460 r.
terytorialnego, lecz bezwzględnie reago­
wały na wszelkie próby zmiany korzyst­
nego dla Hanzy układu.
Floty służące do transportowania woj­
ska musiały być zdolne do pr.lewiezienia
takiej ilości sprzętu, wyposażenia i ludzi,
któr.-.y byliby w stanie pokonać armię
nieprąjacielską na jej własnym terenie.
zdobywać zamki. warowne miasta itp.
Musiały więc liczyć bardzo wiele statków
bądź też statki musiały mieć należyte
rozmiary i odpowiednio wytrzymałą kon­
strukcję. Tym właśnie wymogom odpo­
wiadały kogi i holki. największe w śred­
niowieczu frachtowce na Bałtyku. Flota
hanzeatycka, która wyruszyła w roku 136z
przeciw Danii, złożona była z j 1 statków
i wiozła sprzęt oraz 6000-8000 ludzi.
Liczba ta obejmuje - oprócz podSlllWO­
wyeh załóg marynarskich - wojsko.
obsługC; machin oblężniczych. taboru. gier-
368
blokady, oblężenia ponów. Na morw
najczęściej miały natomiast miejsce starcia
mniej licznych flotylli, zespołów okre<tów,
okrętów patrolujących czy statków hand­
lowych z piratami i kaprami.
Miasta hanzeatyckie wystawiały spec­
jalne eskadry (FritdtnHhijft) do zwalczania
rozboju i zapewnienia bezpieczeństwa na
szlakach żeglugowych. W zależności od
konkretnej sytuacji eskadry te mogły być
mniejsze lub większe. Przykładowo wspo­
mnijmy, że po zakończeniu ekspedycji
gotlandzkiej miasta pomorskie i pruskie
w roku [ 3 9 8 wysłały na morze dwa duże
"statki pokoju " , z których każdy, oprócz
załogi marynarskiej, miał na pokładzie
czterdziestu żołnierzy. W rok później.
gdy sytuacja na szlakach żeglugowych się
poprawiła, flotyllę patrolującą tworzył
jeden statek duży, dwa krejery i dwie
małe sneki.
Mimo dominacji Hanzy, kupiec wyru­
szający w rejs na szlaki bałtyckie musiał
się liczyć z możliwością napaści ze strony
mków i innych. W drugiej ekspedycji,
przygotowanej przez hanzeatów w roku piratów, czyli zwykłych rabusiów mor­
skich, lub też kaprów - piratów działa­
'368. brało udział 37 statków, które
jących z upoważnienia władzy państwowej
wiozły mie<dzy innymi dwa tysiące dobrze
bądź rady miejskiej. Szczególnie grożni
uzbrojonych wojsk lądowych z machina­
stali się tak zwani Bracia Witalijscy, którzy
mi oblp.niczymi. Znaczną cze<ść tego
w roku 1 3 9 1 zawładnęli nawet Gotlandią.
wojska stanowiła konnica. Wreszcie flota
Zatem każdy w zasadzie statek hand­
zakonu krzyżackiego. która wyrusz)'ła
lowy wychodzący na morze musiał być
w roku [ 398 z Gdańska na podbój
uzbrojony. Broń ręczna, drzewcowa. to­
Gotlandii. złożona była z 84 statków.
pory, łuki. kusze. tarcze i pancerze nale­
dużych i małych, a wiozła cztery tysiące
żały do standardowego wyposażenia.
ludzi, czterysta koni, artylerie<, sprzęt
Przez cały czas podróży na ma,rsie lub na
i prowiant 16.
kasztelu dziobowym czuwał wachtowy;
Sprawne przetransportowanie tak zna­
gdy dostrzegł niebezpieczeństwo, załoga
ł , sprzętu, wyposa:7..enia. żywności
cznych si
sz}'kowała się do walki. Uczestniczyli
było. jak na owe czasy, poważnym zada­
w niej także pasażerowie i kupcy -
niem techniczno-organizacyjnym.
wszyscy mężczyźni zdolni do noszenia
Wielkich bitew na Bałtyku, na otwar­
broni. Niejednokrotnie załogi te potrafiły
rym morzu, w omawianej epoce nie było.
poradzić sobie z pojedynczymi statkami
Do walk dochodziło w cidninach. w po­
pirackimi.
l
biżu wybrzeży, przy próbach lądowania.
369
Nie zawsze jednak wystarczyć mogły
siły samych marynarzy. Z czasem brano
więc na pokład zbrojnych. Liczebność
żołnierzy zależała od konkretnych potrzeb
oraz od rypu jednostki. Często, dla zwiC;k­
szenia bezpieczeństwa, statki wyrus7.l1ły
w rejs grupowo. W ten sposób zresztą
żeglowano po Bałtyku od dawna
z rym. że na zasadzie swobodnej, d(,h­
rowalnej decyzji zainteresowanych. \X' II
tach zagrożenia ze strony Braci WitaJii­
skich system rejsów grupowych, k"ll­
wojowanych. stał się obligatoryjny. I':�'
kortę konwoju mogły stanowić "sratki
pokoju". \YJ wyznaczonym porcie zbicml,)
się więc 10. 30 lub więcej statków. W' \ ­
bierano spośród szyprów .. star!(zycl�"
i "admirałów". ktorz)' pj�ejmow" li · k"
mendę nad konwojem i mudi jJi.:.�'prn\\'.I·
dzić go do pOrtu docelowegu. ,.\, '\ \
wieku system eskortowanych kOni' 01<1\'
złożonych z uzbrojonych statków h:llId
lowych rozpowszechnił się, zastC;pu FF
w pewnej mierze wczeSnjejszą prakt� hę
wysyłania na morze zespołów okr-;, ,'Iw
patrolujących.
Gdy dochodziło do starcia na morzu,
wałkę prowadzono podobnie jak na lądZIe.
Sllltek nie był jeszcze - sam przez się -
środkiem walki. W korzystniejszej sytuacji
był więc ten, kto dysponował lepszymi
warunkami obrony i ataku, kto mial
przewagę liczebną i lepsze uzbrojenie.
W rezultacie podstawowym handica­
pem był statek mocniejszej budowy, który
16 E. Homborg, K4mpnt om Osttrrjii" liiI Slllftf ....
t
ItgdjtlTtygms itkJ'tlfJJ , Slockholm 194j. s. 74 i n.; K.
Pagd, D" Hal/St, Oldcnburg 19-(l, s. 8-1}; F.
Benninghoven, Dt i G<JllmuJf.McMgt.... 5. 4)J; W.
Vogd, CAuhirhtt.... s. 1� i n., podaje, k flota
hanzeatycka składala $i( z 41 5tatk6w; Arlt" litr
SttiNitttlb Pmwt"r 1JI1I1" litr HtrTHNft Iks DtJ/trrhm
OrtklIS, red. M. Toeppen, Lipsk 1879, I. l, 5. '7.

dawał osłonę przed pociskami przeciwnika
i nic mógł być łatwo zdobyty - a jedno­
cześn.ie, w przypadku własnego ataku na
nieprzyjaciela, stwarL.ał szansę uzyskania
nad nim przewagi.
Duże, mocne kogi mogły taranować
mniejsze łodzie lżejszej budowy. Zniszcze­
nie prl.eciwnika tym sposobem' nie zawsze
było, rzecz jasna, możliwe. Przeciwnicy
dążyli więc z reguły do abordażu, szukając
r07.5trzygnięcia w bezposrednim starciu.
W boju z tradycyjnymi jednostkami
ludów nadbałtyckich - ..długimi" i nis-
kimi - wysokoburtowe kogi dawały
swym załogom przewagę nad załogami
niższych i lżejszych kosmrukcyjnie okrę­
tów. Gdy zaś na kogach pojawiły sit;:
wysokie, osłonięte kasztele, przewaga ta
stawała się jeszcze bardziej wyraźna.
Zaatakowane przez liczniejsze flotylle
rueprzyjacielskie, kogi spinały się bokami,
stwarzając - jak dawniej okręty ludów
nadbałtyckich - rodzaj bloku ułatwia­
jącego obronę. Abordaż był wówczas
możliwy tyłko do dwóch bun statków
skrajnych.
Jeśli przeciwnicy dysponowali jedno­
stkami podobnego lub tego samego typu
- o sukcesie mogła decydować przewaga
liczebna, rodzaj uzbrojenia bądź tci bit­
ność i wyszkolenie walczących. Duże
statki zbrojone do akcji na morzu miały
przygotowane w kasztelu topowym -
w marsie - kamienie, okute belki i osz­
czepy. Tutaj tti zajmowali pozycje Strzel­
cy: łucznicy i kusznicy. Większość żoł­
nierzy była jednak rozmieszczona na nad­
budowie rufowej i dziobowej. Na śród­
okręciu ustawiano machiny miotające.
Bitwa rozpoczynała się, jak w poprL.cd­
nich wiekach, od wymiany strzałów przez
łuczników i kuszników. W miarę zbliżania
sit;: okrt;:tów do abordażu posługiwano sit;:
machinami i ręczną bronią miotaną. Po
zwarciu sit;: statków burta w burtę wkra­
czali do akcji także żołnierze uzbrojeni
w osadzone na długich drzewcach "noże
abordażowe", w halabardy, dzidy, topory
i mie<:ze. Z marsa i nadbudów spadał na
usiłujących się wedrzeć na pokład grad
kamieni, oszczepów i strl.ał; rzucano tti
w nich okute belki 17.
Plastycznie obrazują taki bój przekazy
z XIII-XV wieku reprodukowane przez
nasze ryciny.
W drugiej połowie XIV wieku miejsce
machin miotających zaczęły zajmować
działa. Pierwsze "serpentyny" ustawiane
na marsach nie mogły w praktyce poważ­
niej uszkodzić kadłuba wrogiego okrt;:tu.
Cięższe działa ustawiano na śródokręciu.
Wykonywano je zwykle z żelaznych ku­
tych prętów, spiętych obejmami. StrL.elały
one sponad relingu (stąd w terminologii
angielskiej do dziś jest on nazywany
gNnwale). Z czasem działa pojawiły się
także w nadbudowach. Wczesne działa
służyły najczęściej jako broń odstraszająca
przeciw piratom 18. Do połowy XV wieku
- choć znaczenie ich wzrastało - nie
wpłynęły one jeszcze na przekształcenie
pływającej platformy-fonecy w okręt wo­
jenny sensN stricto.
2. Budowa i konstrukcja stat�
ków w XIII-XV wieku
Wiodącymi centrami budownictwa ok­
rętowego stają się w Xln-XV wieku
miasta nadbałtyckie. Co pnIwda, łodzie
mogące wykonywać zadania bojowe bu­
duje się także na śtódlądziu, w północnej
częsci kraju, ale znaczenie tych osrodków
staje się wyraźnie mniejsze niż znaczenie
miast nadmorskich i stopniowo ograni­
czają się one do produkcji śródlądowych
jednostek towarowych.
W miastach ustalają się stałe miejsca
budowy statków. PalNs Nb; naves (OnstrNun­
tNr - plac budowy - zlokalizowany
w porcie, nad brzegiem rzeki, wyznaczało
zwykle miasto. Stocznie te mieściły się
przeważnie na tak zwanej lasztowru, której
części rada miejska mogła wydzierżawiać
budowniczym. Stały charakter miejsc bu­
dowy sprzyja ich systematycznemu wypo­
sażaniu w odpowiednie urządzen.ia
i sprzęt. Zasadniczą częścią stoczni jest
pochylnia, ze skośnym spadkiem w stronę
wody. Na pochylni buduje się kadłub,
który następnie jest wodowany. Obok
instaluje się windy służące do wciągania
statków na pochylnię. Barbankami nazy­
wano miejsca, gdzie statki wciągano na
brzeg, do remontu.
17 D. Schlftr, Vi, Hl1l1JtltaJtt. . • s. }O}; W. Vogel.
Gmhi�ht•...• s. 411 i n.; K. Pagel, Oit H"IlI,•.•• s. 101
i n.; F� Homborg. Kit.",,,..., s. 87 i n.
II L. Casson. IIJIISIrI1I.J hilfl1r.J "1 lhiJu """ *11,
Ntw York '964, $. 91; P. P2dfield, Wilii'. IUl f Sil,
Berlin '9H. 5. II; H. Aufheimer. S,hi1fsłtwllil"-t.
"'" dnr A"jii"t,n' bi, '{... Mi", Ju 'I JlIhrhMNkrtl.
Rostock '98}, 5. •8 i n.

370 371
 Łasztownie i stałe place budowy nie
były jednak jedynymi miejscami budowy
statków. Jeszcze w roku 1486 wielką,
jak na owe czasy, jednostkę zbudowano
pół mili od Zantyru nad Wisłą, skąd
przypłynęła potem do Gdańska. Kro­
nikarz podaje, że długość jej stępki mia­
ła wynosić około 3 3 metrów! W cztery
lata później pewien mieszkaniec Gdań­
ska budował statek we wsi Gdynia nad
brzegiem Zatoki; wodowanie tej jed­
nostki nastręczyło jednak sporo trud­
ności.
Asortyment gatunków drewna używa­
nych w szkutnictwie nie ulega specjalnym
zmianom. Zwiększa się natomiast -
w związku z intensyfikacją żeglugi i wzro­
stem rozmiarów statków - zapotrzebo­
wanie na budulec okrętowy. Polskie kra­
iny obfitowały w wyborny surowiec drze­
wny, który bardzo wcześnie stał się przed­
miotem eksportu. Poszukiwany przez
stocznie zagraniczne, przez długie stulecia
znajdował się na jednym z pierwszych
miejsc wśród towarów wywożonych
z Rzeczypospolitej . Nie brakowało go
więc na potrzeby krajowe.
W dużych portach gromadzono drewno
na składach; odpowiednio przesuszone
i przygotowane nabierało należytych właś­
ciwości. Jeśli było trzeba, cieśla stocz­
niowy sam jeździł do lasu wyszukiwać
potrzebny materiał.
Wśród narzędzi szkutniczych dostrze­
gamy specjalizację. Posługiwano się więc
różnego rodzaju siekierami, cieślicami,
ciosłami, bieńdasami, toporami, ośnikami,
dłutami, świdrami, młotami i młotkami
o rozmaitych głowach i młociskach, kli­
nami, kowadłami, obcęgami, kleszczami,
imadłami, sznurami mierniczymi. Szcze­
gólnie ważną innowacją było rozpowsze­
chnianie się piły; między innymi zmniej­
szyła ona marnotrawstwo materiału 19 .
372
Tylko fachowiec mógł się podjąć budo­
wy dużego statku. Uderza fakt, że wzmian­
ki źródłowe o cechach szkutników są
stosunkowo późne. Na liście rzemiosł czyn­
nych w 1 3 78 roku w Gdańsku brak budow­
niczych statków. W Strzałowie jeszcze
w XV wieku sztuka budowania statków nie
była traktowana jako rzemiosło. Jednakże
w roku 1 3 88 miasta pomorskie uzgodniły,
że " ... cieśle, którzy robią statki, otrzymywać
będą tyle: mistrz tygodniowo 1 0 skojców,
inny dobry robotnik tygodniowo I wierdu­
nek w lecie, w zimie 4 skojce, a inni według
ich zasług. . . " 20. Również inne źródła wska­
zują, że jeśli nie cech, to specjalność
szkutnicza istniała wtedy na Pomorzu i mia­
ła swoją hierarchię zawodową.
Duży statek eksploatowany w żegludze
morskiej stanowi sumę określonych po­
trzeb eksploatacyjnych, założeń konstruk­
cyjnych, doświadczeń produkcyjnych oraz
osiągnięć technicznych różnych gałęzi pro­
dukcji uczestniczących pośrednio lub bez­
pośrednio w jego budowie i wyposażaniu.
Wraz z rozwojem konstrukcyjnym statku
Budowa kogi - wg drzeworytu z kroniki Hartmanna Schedela z r. 1493
kształtują się nowe specjalności fachowe,
j uż nie tylko ciesielskie, ale i rzemieśl­
ników pracujących przy wyposażeniu, Mistrz kierujący budową musiał sobie wej - z pokolenia na pokolenie, z ojca
olinowaniu i ożaglowaniu. Nabierają zna­ wytworzyć w głowie obraz przyszłej jed­ na syna 22 .
czenia warsztaty pomocnicze - kuźnie, nostki, zanim położono jej stępkę. Gene­ W XIII-XV wieku metoda " skorupo­
smolarnie, tory powroźnicze. ralnie biorąc, obraz ów nawiązywał do wa " była nadal szeroko rozpowszechniona.
Jak przebiegał proces budowy statków? podobnych statków, w szczegółach nato­
Nie mogąc przedstawić szczegółów bu­ miast uwzględniał życzenia klienta oraz 19 P. Smolarek, Stan i perspektywy badań nad
dowy wszystkich typów spróbujemy omó­ ewentualne nowinki technologiczne da­ rozw'!fem szkutnictwa w Polsce, KHKM, 1 9 5 9, R. VII,
wić konstrukcję jednostek najbardziej dla nego okresu. Projekt rysunkowy statku, nr z, S. 242 i n.
w sensie dokumentacji technicznej, był
20Acten der Stiindetage . .. , t. I, s. 5 3 ; T. Hirsch,
tego okresu charakterystycznych, czyli
Hande/s-und Gewerbegeschichte Danzigs unter der Herr­
kogi i holka. podówczas nadal nie znany, choć możemy
schajt des Deutschen Ordens, Lipsk 1 8 5 8 , s. 2 1 2; W .
Budowa dużych i bardziej skompliko­ się liczyć ze sporządzaniem prostych szki­ Stieda, Reva/er Zollbiicher und Quittungen des XI V
wanych technicznie statków wymagała ców, przynajmniej przez niektórych mist­ Jahrhunderts, " Hansische Geschichquellen " , Halle
czasu i absorbowała więcej ludzi niż w mi­ rzów. Zasady budowy, rozwiązania kon­ 1 8 87, t. V, s. LXXXV; E. Daenell, Die B/iitezeit der
nionych stuleciach. Przy budowie angiel­ strukcyjne i rozmaite " sposoby " poszcze­ deutschen Hanse, Berlin 1906, t. II, s. 3 4 1 ; Chr.
Reuter, Zur Geschichte des stra/sundes Schiffbaues,
skich gal/rys pracowało w XIII-XIV wie­ gólnych " szkół" , warsztatów czy mist­ "
" Pommersche Jahrbiicher , 1 90 1 , t. II, s. 1 7 3.
ku 20- 5 0 ludzi przez okres 2-5 miesięcy. rzów przekazywano jako rodzaj nauki, 21 P. Heinsius, Das Schiff .. , s. 15 I .
Budowa kogi miała trwać 3-4 miesiące 2 1 . ale i pilnie strzeżonej tajemnicy zawodo- 22 P . Smolarek, Stan i perspektywy badań. . . , s . 247.
373

U�--tł'::
;� II
e!
//"
( CU \\I���� ł==ll== 1
'NI
: L-_---''''
\,
'........ ..
-'-
"
W związku z rozwojem statku poszczegól­
ne elementy konstrukcyjne oraz niektóre
wiązania uległy wszakże ewolucji.
Jak pamiętamy, jednostki pomorskie
budowano w X-XII wieku na stępce
teowej . Ten typ stępki nadal znajduje
zastosowanie. Kogi budowano jednak na
" żnych robi się wpust dla przyjęcia przy­
"płaskiej stępce . Przypominała ona deskę
denną, masywniejszą, grubszą od pozo­
stałych. We wrakach odkrytych w rejonie
Zuiderzee, a utożsamianych z kogami lub
statkami tej samej tradycji technicznej,
stępki miały 1 8-34 centymetrów szeroko­
ści i 7-1 0 centymetrów grubości. Wymia-
374
Koga bremeńska z ok. 1 3 8o r.
Widok od strony rufy i dzio­
bu, przekrój wzdłużny, rzut
poziomy i przekrój poprzecz-
ny (wg D. EJlmersa)
ry stępki kogi bremeńskiej - większej
niż wraki z Zuiderzee - wynosiły około
45 X 1 5 centymetrów. Rozpowszechnia się
tak zwana stępka belkowa - zbliżona
w przekroju poprzecznym do prostokątnej
belki wykonywana w różnych warian­
tach. Przy jej górnych krawędziach wzdłu­
stępkowych pasów poszycia 23 . Podobną
stępkę miał " Miedziowiec" , odkryty
w Zatoce Gdańskiej .
Stewy, w klasycznych kogach z reguły
proste i mniej lub bardziej wychylone,
nadawały statkom tego typu łatwe do
rozpoznania kształty. Holki miały nato­
miast prostą tylnicę, dziobnicę zaś lekko
zagiętą i w górnej części w specyficzny
sposób profilowaną; ułatwiało to między
innymi podtrzymywanie kasztela dziobo­
wego. We wrakach z Zuiderzee stwierdzo­
no charakterystyczny " kolankowy ele­
ment " , stanowiący przejście między stępką
a stewami. Pozioma część tego elementu
była kontynuacją stępki, pionowa nato­
miast - podstawą stewy. Podobne elemen­
ty miała koga bremeńska oraz dwa wraki
znalezione w Kalmarze. W dużych statkach
średniowiecznych stawiano stewy belkowe
silniejsze od analogicznych elementów sto­
sowanych we wczesnym średniowieczu.
We wrakach wykopaliskowych spotykamy
jednak także stewy schodkowe. W niektó­
rych późnośredniowiecznych stewach mo­
żemy dostrzec swego rodzaju symbiozę
dawnej stewy schodkowej i stewy belko­
wej . Można by rzec, że schodkowanie
wykonywane poprzednio na płaszczyźnie
wewnętrznej , obecnie " zeszło " na boki
stew. Tego rodzaj u cechy miała również
tylnica wspomnianego " Miedziowca" 24 .
Poszycie układano nadal w zasadzie na
zakładkę - jednakże rzucającym się
w oczy odstępstwem od tej reguły była
konstrukcja kogi. Jej dno układano na
styk. Jest to kolejna cecha techniczna,
która pozwala dość łatwo identyfikować
kogi wykopaliskowe. Holki miały nato­
miast, jak się wydaje, całe poszycie ułożo­
ne na zakładkę. Pasy poszycia kogi były
szerokie i grube. Przykładowo podamy,
że szerokość klepek kogi bremeńskiej,
zbudowanej około I 3 8o roku, dochodziła
do 65 centymetrów 25 . Klepki holków
były węższe; poszycie wraka " Miedziow­
ca" ułożono z klepek o szerokości około
37 centymetrów, a grubości 4-6 centy­
metrów. Szwy poprzeczne w pasach tego
statku miały do 70 centymetrów długości.
375
Szwy wzdłużne i poprzeczne uszczel­
niano mchem, sierścią albo targanem.
W kogach uszczelkę w szwach wzdłuż­
nych przykrywano listewką, podtrzymy­
waną przez " zyntele " ; zakładkę zbijano
długimi gwoździami, których końce zagi­
nano i wbijano ponownie w klepkę.
Jak już parokrotnie wspominano, kogi
i holki były statkami dużymi, znacznie
większymi niż przeciętne jendostki wczes­
nośredniowieczne. Były one zdolne do
przewożenia ładunku dziesięciokrotnie
większego niż frachtowce z X-XI wieku.
Kogi były przy tym statkami nie tyle
dłuższymi niż jednostki dawniej sze, co
przede wszystkim wyższymi i szerszymi.
Wiązania poprzeczne i wzdłużne ich kad­
łubów różniły się więc od wzmocnień
statków wczesnośredniowiecznych.
Podstawowe wiązania poprzeczne two­
rzył dennik i przedłużające go na burtę
wręgi, złożone z dwóch lub trzech części
spajanych przez długie złącza nakładkowe
zbijanych drewnianymi kołkami.
W przekroju poprzecznym elementy oże­
browania były stosunkowo niskie i sze­
rokie. Rozmieszczano je ciasno, w nie­
wielkich odstępach. W określonych pa­
rtiach kadłuba mocowano belki poprze­
czne, których końce, przechodząc przez
poszycie, wystawały na zewnątrz. Te wy­
stające końce można zauważyć na wielu
rycinach statków późnośredniowiecz­
nych. Do belek poprzecznych przybijano
23 R. Reinders, Cog jil/ds from the Ijsselmeerpolders,
Flevobericht " , 1 9 8 5 , nr 248, s. 1 3 ; O. Crumlin­
"
Pedersen, Dal/ish cog-jil/ds, w: Medieval ships al/d
HarboNrs . . . , s. 1 7 i n.; P. Smolarek, StNdia . . . , s. 23 0.
24 P. Smolarek, Studia . . . , s. 2 5 j i n.; R. Reinders,
Cog fil/ds.. . , s. I j .
25 R. Reinders, Cogfil/ds . . . , s. 1 5 - 1 8 ; O. Crumlin·
Pedersen, Cog·kogge . . . , s. 8 7 i n.; H. Jeppesen,
KollerNpkoggen. Et vratfNl/d i en Ralgrav, " Handels-og
S0fartsmuseets Arbog " , 1 9 7 9 , s. 6 7-68.
masywne kolanka, których pionowe ra­
miona wzmacniały górne partie kadłuba.
W zależności od typu statku kadłub mógł
być wzmocniony przez dwa lub trzy
układy belek poprzecznych, zainstalowa­
nych jeden ponad drugim.
Funkcje wewnętrznych wzmocnień
wzdłużnych pełniła nadstępka i wzdłuż­
niki. Na denniki i do wręgów przybijano
także deski bądź szerokie listwy, ochra­
niające poszycie przed bezpośrednim na­
ciskiem ładunku; deski te pracowały rów­
nież jako wzmocnienia wzdłużne. Układy
belek poprzecznych mogły być połączone
przez belki wzdłużne; na śródokr<;:ciu
stanowiły one zarazem rodzaj jarzma dla
masztu 26 .
A B
W przeciwieństwie do statków wczes­
nośredniowiecznych, kogi miały stały po­
kład ciągły, przybity do górnego układu
belek poprzecznych - pokładników. Ot­
warta była prawdopodobnie tylko prze­
strzeń nad ładowniami.
Na zewnątrz, na wysokości linii wodnej
i powyżej niej, przybijano belki biegnące
wzdłużnie, a między nimi krótsze belki
pionowe. Wzmacniały one kadłub, a zara­
zem ochraniały go przy dobijaniu do kei.
Omasztowanie, olinowanie i ożaglowa­
nie statków średniowiecznych było proste.
Kogi, halki oraz inne typy budowane
w XIII, XIV i w pierwszej połowie XV
wieku nad Bałtykiem były statkami jedno­
masztowymi. Maszt, wysokości przypusz-
czainie 1 6-24 metrów, osadzony był
w gnieździe wydrążonym w nadstępce.
Osadzano go na stałe, nie był więc skła­
dany. Przyj muje się, że był on jednopien­
ny. Niewykluczone jednak, że w dużych
jednostkach mogło go tworzyć parę cień­
szych pni związanych razem. Na wysoko­
ści pokładu maszt przytrzymywało wspo­
mniane już jarzmo. Usztywniały go poza
tym liny: wanty biegnące od topu ku
burtom, sztag idący do dziobu oraz bak­
sztag biegnący do rufy 27.
Maszt dźwigał jedną reję, której długość
bywa szacowana na 1 2- 1 9 metrów. Przy
maszcie podtrzymywał ją rak, a w pozycji
poziomej topenanty, idące od noków rei
do masztu. Do opuszczania i podnoszenia
rei służył fał. Czworokątny żagiel z konopi
przytroczony był do rei rabandami. Na
rycinach z XII-XIII wieku zaznaczono
reflinki, służące do skracania żagla. Jak
się wydaje, w XIV-XV wieku rozpo­
wszechniła się inna metoda zmniej szania
powierzchni płótna. Zasadnicza część żag­
la uzyskiwała stosunkowo niedużą powie­
rzchnię. W przypadku złej pogody nie
trzeba jej więc było skracać - natomiast
przy dobrej pogodzie powiększano ją
przez dodanie do podstawy żagla jednego,
dwóch, a nawet trzech tak zwanych bo­
netów.
Manewrowano żaglem za pomocą bra­
wszystkie podane przez nas cyfry od­
noszące się do powierzchni ożaglowania,
wysokości masztu i długości rei oparte są
na obliczeniach teoretyczno-rekonstruk­
cyjnych. Faktem jest natomiast, że obsługa
żagla o takich rozmiarach była ciężka.
Mógł on być zresztą dobrze wykorzys­
tywany właściwie tylko przy wietrze od
rufy i przy baksztagach 28 .
Do wybierania kotwicy służyła winda.
Pomagała ona również przy opuszczaniu
i stawianiu rei żagla.
Płetwa steru, zaopatrzona w zaczepy,
osadzona była w oczkach obejm metalo­
wych, przybitych do tylnicy. Ster od­
chylany był za pomocą tak zwanego rum­
pla, czyli drążka, osadzonego poziomo na
głowicy steru.
3. Porty i obrona wybrzeża
W XIII-XV wieku organizacja obrony
wybrzeża przechodzi ewolucję, podobnie
jak urządzenia portów morskich. W cha­
rakterze tych przemian - przy generalnie
podobnych na terenie całego Pomorza
głównych liniach rozwojowych - obser­
wujemy jednak również pewne odrębności
regionalne.
Pomorze Zachodnie, pokonane w roku
I 1 84 przez Danię, po załamaniu się potęgi

sów przymocowanych do noków, rei królestwa Waldemarów staje się formalnie

i szotów, przytroczonych do dolnych
rogów płótna. Koga miała bukszpryt. Do
26 S. Fliedner, The Cog oj Bre",en, "Hefte des
jego wierzchołka biegła bulina, przytro­
Focke-Museums Bremen", nr 3 1 , s. 30-3 3 oraz ryc.
czona do bocznego liku żagla i służąca do
2.6; D. Ellmers, Friih",ittelalterliche HandelJJChijJahrt
odciągania płótna i wykorzystywania in Mittel- und Nard-Europa, Naumiinster 1 9 72., s.
w ten sposób wiatrów bocznych. 2.1 6-2.60; H. Akerlund, Fartygsjynden . . . , s. 1 3 5 - 1 4 1 ;

Powierzchnia żagla mogła wynosić - P. Smolarek, Studia . .. , s. 3 1 8-324; A. E. Christensen,

Schemat omasztowania i ożag­
lowania kogi (A) i karaweli
(B) (wg Maritie",e geschiedenis
der Nederlanden)
zdaniem niektórych badaczy - 82 do
1 7 5 m2, z bonetami zaś - do 3 3 5 m2.
W połowie XIV wieku miała wzrosnąć
do około 600 m2. Zaznaczmy jednak, że
Boat jinds jro", Bryggen, w: The Bryggen Popers, Main
Series, Bergen 1 9 8 " t. I, s. 1 9 9, 207- 2.08.
27 P. Smolarek , Studia. . . , s. 3 1 1 i n.; tenże, Dawne
żaglowce .. . , s. F i n.; P. Heinsius, Dos Schijf . . , s. 1 3 1 .
28 P . Heinsius, Dos Schij f . . , s . 1 3 6- 1 j z .

376 377

P:tnonm3 iredniowiectIlego portu gdańskiego. Rekonstrukcj3
lennem Brandenburgi
i - z którą zresztą
toczy w XIll, XIV i XV wieku wojny
lądowe o swą niezależność. Terytorium
księstwa ulega podziałom dzielnicowym,
co prowadzi do osłabienia władzy ksią­
żęcej i decentralizacji sił zbrojnych. Sys­
tem kasztelański upada około połowy
XIII wieku. Już w pierwszej polowie
XHl wieku pojawia się na Pomorzu
Zachodnim urząd landwójta, który stal
się przedstawicielem władzy książęcej na
prowincji. W takiej sytuacji, wobec osła­
bienia władzy książęcej i rozkładu do­
tychczasowego systemu sił morskich,
sprawy bezpieczeństwa na morzu prze­
jmują miasta portowe, których obwaro­
wania tworzą silne zespoly militarne.
Już w xm wieku książęta zachodnio­
pomorscy szukają pomocy wojskowej
we flocie miejskiej.
378
��)J� -
<To... ..;...
.:-
-- :;:i
O. Kloeppcla
Jakkolwiek osłabione i podzielone, Po­
morze Zachodnie utrzyma swą państwo­
wosć formalnie do roku I I 8 l, pozostanie
jednak aż do roku 194� poza granicami
Polski Pomorze Gdańskie zachowa swoją
odrębność panstwow1\ dłużej, bo do roku
I �o8 - ale w roku 1466 wróci do macie­
rzy. W związku z tym w dalszych naszych
rozważaniach będziemy się zajmować wy·
lącznie problematyką gdansko·pomorską.
W XIII i na przełomie XIlI/XIV wieku
Pomorze Gdanskie nie prowadziło wojen
na Bałtyku; największym zagrożeniem dla
tego panstwa byli wówczas Kr.tyżacy.
Wisła, będąca rubieżą pomorsko--krzyżac­
ką, stała się areną walk książąt gdańskich
z Zakonem. Organizacja obrony kraju,
poza udziałem w niej rycerstwa osiadłego
na roli, opiera się w zasadzie na dotych­
czasowych elementach. Grody kasztelań-
skie i gródki strażnicze, wzniesione na osi
Tczew-Wyszogród, mialy między innymi
za zadanie kontrolowanie żeglugi na tej
rzece. Niewątpliwie pełniły w związku
z tym funkcję baz dla eskadr pomorskiej
floty wojennej. Wiemy, że w czasie wojen
pomorsko-krzyżackich łodzie książęce
wspierały działania wojsk lądowych (na
przykład pod Zantyrem i pod S,wieciem),
bądź też służyły do transportowania wo­
jów - jak na przykład w roku 12.4;
w związku z wypraw1\ do ziemi chełmiń­
skiej 29.
Funkcję głównego ośrodka obrony peł­
nił, naturalnie, Gdańsk. Gród, dogodnie
usytuowany, mial silne obwarowania drew­
niano-zicmne. Podstaw1\ fortyfikacji był
wal o szerokości w przyziemiu 1 6-2 1
mcuów, a wysokości 8-10 metrów, pod­
wyższony ponadto przedpiersiem.
Obwarowania te stanowiły osłonę dla
urządzeń portowych biegn1\c)'ch u podnóża
wału. Na temat rozplanowania portu gdań­
skiego z x-xm wieku oraz jego ur.lądzeń
technicznych napisano, co prawda, sporo,
ale część tych opinii oparta jest na raczej
skąpych podstawach źródłowych lub nosi
charakter hipotez wymagających dalszych
badań. Jak się wydaje, pon grodu i najstar­
szego podgrodzia usytuowany był w rejo­
nie dzisiejszego zakola Motławy. Następnie,
jak się przyjmuje, miał się on rozpr.lestrze­
niać w rejonie Siedlicy i ulicy Tartacznej.
Najstarsze keje gdańskie były przypusz­
czalnie nabrzeżami, pełniącymi funkcję
umocnień wału (od strony wody), a zara­
zem miejsca cumowania statków. Zbudo­
wano je z bierwion ułożonych na legarach
i związanych (od strony walu i rzeki)
pionowymi palami. Szerokość nabrzeży
miala wynosić z80-3 sa centymetrów, przy
wysokości 7S-IOO centymetrów. Drugi
rodzaj kei, nieco młodszy, bo datowany
na Xll-Xlll wiek, miały twor-L}'ć pomos-
379
ty z dranic położonych na wbitych w dno
palach. Pomosty miały być budowane
w Gdańsku w dwóch wariantach. W pierw­
szym, prostym, konstrukcją nośną miały
być pale wysokości z-z,S metra., o prze­
kroju q-zo centymetrów. Podstawą dru­
giego wariantu były natomiast skr-.tynie
drewniane, wysokości z-3 metrów, zbu­
dowane z belek o przekroju I S-lO centy­
metrów. Skrzynie te, posadowione na
fundamencie faszynowym, wypełniały ka­
mienie i ziemia. Od kaszyc wybiegały
w wodę pomosty na palach. Szerokość
pomostów tego wariantu oblicza się
w przybliżeniu na sześć metrów. Niewy­
kluczone, że także najstarsze nabrzeże
grodowe miało pomosty wychodzące
w wodę 30.
Gdy w roku 1308, po zdobyciu Gdań­
ska, Krzyżacy zawładn�li Pomorzem, zo­
stało ono podporządkowane organizacji
wojskowej Zakonu. W ciągu całego okre­
su krzyżackiej okupacji rejonu ujścia Wi­
sil' Pomorze nie było atakowane od stro­
ny morza. Uczestniczyło natomiast w eks­
pedycjach zamorskich bądź operacjach
morskich Zakonu i Hanzy, w walkach
na Wiśle i na Zalewie oraz w wojnach
lądowych.
Za elementy obrony wybr.teża możemy
uznać zamki, fortyfikacje miejskie, blok·
hauzy, flotę bądź "statki pokoju" oraz
wojska lądowe. Co się tyczy broni
najpoważniejszym wydarzeniem stalo się
wprowadzenie broni palnej .
29 O przebi�gu wojen pomorsko·krzyi3ckich
p:otrz: S. Kujot. Ozitj, Pr/ll Krók..,kirb. Toruń
19tJ-1918; Hi/tori" POllf0't", red. G. l.3huda, Po·
znań '9�, t. I, $. 444-41Q, j J l-J H. Por. Iti: W.
4ga, SpqJtrZtfiJt.-o i /JtIli
st... plir"'.",,,,oflm .. XII
i Xll1 ..ithl, Poznań 1916, s. 176 i n.
10 A. Zbierski, PortgJ.zfiJki lf4 tk ",iłU"' .. X-X/II
..lhl,
i Gd3ńsk ,<)64; tenie, S/,. .. ·jsrbt SuNIllf...• s.
113 118.
 Stopniowo miejsce grodów kasztelańs­
kich zajmują zamki murowane, budowa­
ne z polecenia Krzyżaków, otoczone
murami. Oprócz zamków - podstawo­
wymi fortyfikacjami są miasta. Także
one uzyskują, w miejsce dawnych ob­
warowań drewniano-ziemnych, mury
z cegły i kamienia. Chełmno, Elbląg
i Toruń otrzymały je już w drugiej
połowie XIII wieku. \X'iodącym ośrod­
kiem aglomeracji gdańs kiej staje się Głó­
wne Miasto, którego ulicz k i biegną
w kierunku brzegu -,\ fotławy. Budowę
murów Głównego Miasta rozpoczęto
około 1 3 4 3 roku. Sto p niowo powstawa­
ły fortyfikacje, obejmuj ące mury, baszty
i bramy, międzymurze, rak zwany mur
niski i fosę. Mury I) szerok ości przy
ziemi około półtora metra, mialy blisko
dwa i pół metra wysokości. Baszty, któ­
rych początkowo bylo szesnaście, w rzu­
cie poziomym prosw l· :' rne, bdy wysu­
nięte prawie na cz te ry metry przed linię
muru. Po roku 1 3 70 wzniesiono kilka
dalszych baszt, a starsze podwyższono.
Wysokość muru niskiego nie jest znana.
Szerokość międzymurza w ynosiła około
dziesięciu metrów. Fosę wykopano
przed murem niskim. Uogólniając moż­
na powiedzieć, że podobnie wyglądały
fortyfikacje innych miast nadbałtyckich.
Dla porównania dodajmy, że w han­
zeatyckich miastach nadbałtyckich mury
obronne mierzyły przeciętnie 20-2 5 stóp
wysokości (około 6,2-7 , 1 j metra) i 8- 1 0
stóp ( 2 , 5 - 3 , 1 metra) szerokości 31•
Miasta dysponowały ciężką bronią
obronną i zaczepną. W Gdańsku znaj­
dowały się machiny miotające, działa ob­
lężnicze oraz działa ustawione na murach
obronnych. Pierwsze wzmianki o zasto­
sowaniu broni palnej w działaniach wojen­
nych Zakonu pochodzą z roku 1 3 8 I .
W początkach X V wieku gdańscy produ-
380
cenci dział cieszyli się już dużą renomą.
W roku 1 4 1 0 elblążanie kupili w Gdańs­
ku działa; w roku 1 4 1 4 nabyli tu wielkie
działo o wadze 1 2, 5 cetnara 32. Gdańsz­
czanie wykonywali także działa na zlece­
nie Krzyżaków. Rozwój broni palnej
wywrze z czasem istotny wpływ na for­
tyfikacje obronne; będzie o tym mowa
w rozdziałach dotyczących XVI-XVIII
wieku.
Jak wspomniano, ulice Głównego
Miasta dochodziły do brzegu Motławy,
gdzie zamykały je bramy. Odcinki po­
brzeża były przypuszczalnie zabudowane
murami obronnymi - choć istnieją na
ten temat sprzeczne opinie. W XIV
wieku brzeg Motławy miał być cofnięty
w stosunku do współczesnego o mniej
więcej 2 5 metrów, a ponadto był bagnis­
ty, co utrudniało prace przeładunkowe.
Do cumowania i przeładunku statków
służyły więc pomosty zbudowane na
zewnątrz linii murów, przed bramami.
Usytuowane wzdłuż bram, musiały być
na tyle długie, by zapewnić statkom
dobicie całą burtą. Początkowo zbudo­
wano tych pomostów kilka, mianowicie
przed Bramą Kogi (Długi Targ), ulicą
Mariacką, ulicą Św. Ducha. Brama przy
ulicy Szerokiej przekształciła się (przed
rokiem 1 3 63) w główny dźwig portowy
zwany Żurawiem. Życie portowe Gdań­
ska przemieszcza się zatem z dawnych
przystani w zakolu Motławy na opisy­
wany odcinek brzegu rzeki. Wyładowy­
wane na pomosty towary wnoszono
przez bramy do miasta i składowano
w pomieszczeniach wydzielonych w do­
mach mieszkalnych lub na ich zapleczu .
Tego rodzaju składy i nieliczne pomosty
przy bramach nie mogły zaspokoić po­
trzeb miasta w okresie, gdy obroty
handlowe Gdańska zaczęły szybko wzra­
stać. Ponieważ lewy brzeg rzeki był
zabudowany, spichlerze stawiano po
drugiej stronie Motławy, a następnie
wznoszono urządzenia portowe nad tak
zwaną Nową Motławą.
Warto zwrócić uwagę, że podobną
ewolucję obserwujemy także w Szczecinie.
Również tutaj port, zlokalizowany za
czasów słowiańskich w naturalnym zakolu
Odry, przemieścił się w drugiej połowie
XIII wieku w górę rzeki i rozwinął
wzdłuż pobrzeża, do którego dochodziły
ulice miasta lokacyjnego, opasanego mu­
rem obronnym. Przy bramach powstało
pięć pomostów przeładunkowych 33.
Dodajmy, że w XVI-XVII wieku ewo­
lucja nabrzeży gdańskich będzie szła
w kierunku połączenia poszczególnych
pomostów u wylotu bram i utworzenia
w ich miejsce jednego, ciągłego nabrzeża.
I w tym przypadku znajdziemy analogie
w Szczecinie.
Wobec wzrostu wielkości statków
i intensyfikacji żeglugi administracja por­
tu stanęła przed koniecznością zapew­
nienia należytej głębokości w kanale
portowym. Problem był o tyle poważny,
że zarówno koryto Motławy, jak i ko­
ryto Wisły ulegały zapiaszczeniu lub
zamuleniu. Ruch rumowiska sprawiał,
że w ujściu Wisły tworzyły się łachy,
które stopniowo przekształcały się w ląd
stały.
W tym kontekście nabiera wymo­
wy passus taryfy celnej wydanej przez
księcia Świętopełka około 1 2 2 7 ro­
ku. Czytamy w filC) : "Koga, [ . . . ] si
in portu nistro jundum tetigerint vel inpe­
diantur, auxi/jo, qualicuque voluerint, adiu­
ventur. . . " 34.
Można zatem przypuszczać, że przy
wejściu do portu albo na jego terytorium
były płycizny lub - co wydaje się nam
bardziej prawdopodobne - baseny por­
towe były po prostu zbyt płytkie dla
381
naj większych typów ówczesnych statków
żeglugi bałtyckiej.
Do pogłębienia Motławy przystąpiono
j uż w początkach XV wieku. W roku
142 5 rada miejska zawarła kontrakt
z przedsiębiorcą, który zobowiązał się
pogłębić rzekę do pięciu łokci (około
trzech metrów) oraz oczyścić brzegi,
aby statki mogły dobijać do nabrzeży.
Utrzymanie żeglowności kanałów było
troską wszystkich miast południowoba­
łtyckich, od Lubeki po Rygę. Średnia
głębokość wód w tych portach wynosiła
7- 1 0 stóp bądź 1 0- 1 2 stóp, co czyniło
je dostępnymi dla statków wielkości
1 00 łasztów 35.
W rezultacie, w niektórych portach już
dość wcześnie zaszła konieczność częś­
ciowego rozładowywania statku na redzie
lub w porcie na lichtugi. O kształtowaniu
się pojęcia redy słyszymy już w XrII
wieku, a zatem wtedy, gdy do na ogół
31 J. Stankiewicz, Średniowieczne fortyfikacje Głów­
nego Miasta w Gdańsku, SMHW, ' 9 5 8, t. IV, s.
3 14-3 8 , ; J. Widawski, Miejskie mury obronne w pań­
stwie polskim na pocZq/ku XV wieku, Warszawa '977,
s. ' 9-3 3 ; D. Schiifer, Die Hansestiidte . . . , s. 294.
32 M. Baltzer, Zur Geschichle des Danziger Kriegs·
wesens im 14 und lJ Jahrhunderts, w: Wissenschaftliche
Beilage zum Program m des koniglichen Gymna­
siums zu Danzig, 1 893, s. '9-2 3; M. Bogucka,
Gdańskjako ośrodek produkcyjny w XIV-XVII wieku,
Warszawa '962, s. 108 i n.
33 P. Smolarek, Ships and porls in Pomorze, w:
Walerfront Archaeology in Britain and Nor/hem Europe,
red. G. Milne, B. Hobley, London 1 9 8 1 , s. 5 6-60;
B. Wachowiak, Port średniowiecznego Szczecina,
Gdańsk '9 5 5 , s. 26 i n.; M. Biskup, Pod panowaniem
krzyżackim {IJo8-14f4} , w: Historia Gdańska, red. E .
Cieślak, Gdańsk 1978, t. I , s. 4 1 2.
34 Hansisches UrkJmdembuch, red. K. Hohlbaum,
Halle ,878, t. I, nr 272, s. 90.
3S C. Biernat, Ż.ycie portowe Gdańska w XVII-XVIII
wieh, w: Pomorze nowov'ne, red. G. Labuda, S.
Hoszowski, Warszawa 1 9 5 9, t. I, s. 1 94; P. Smolarek,
Ships andports... , s. 5 9.
niewielkich portów nadbałtyckich, poło­
żonych w głębi rzek zaczynają wpływać
statki nabierające wielkości. I tak rozpo­
rządzenie księcia Wisława rugijskiego z ro­
ku 1 2 78 ustanawiało porządek prac prze­
ładunkowych w Strzalowie, miejsca cu­
mowania statków i postoju promów (lich­
tug) . W przywileju króla norweskiego
Magnusa dla Lubeki i innych miast z tego
samego 1 27 8 roku czytamy: " . . . infra ter­
ri/orium quod vulgari/er skripraeider dici/ur ... "
na morze własne jednostki, aby odeprzeć
nadpływającego przeciwnika lub przynaj­
mniej uniemożliwić mu atak czy lądo­
wanie. Flota broniąca wybrzeża stosowała
przy tym różnego rodzaju taktykę walki.
Znając lepiej niż przeciwnik własne wody
przybrzeżne, usiłowano, na przykład,
przez odpowiednie manewry, wprowadzić
lub zepchnąć nieprzyjaciela na mielizny,
gdzie można go było łatwiej zniszczyć.
Taką taktykę zastosowali z powodzeniem
W poprzednim rozdziale pisałem, że
jednym z dość powszechnie stosowanych
we wczesnym średniowieczu środków
obrony portów było stawianie zapór lub
blokada torów podejściowych, mająca
uniemożliwić nieprzyj acielowi dojście pod
fortyfikacje. W późniejszych fazach śred­
niowiecza posługiwali się tym środkiem
nie obrońcy, lecz napastnicy. Aby za­
blokować nieprzyjacielski port i znajdujące
się w nim statki bądź też aby wyłączyć ów
port z żeglugi czy z działań wojennych -
zatapiano u wej ścia do tegoż portu przy­
holowane specjalnie stare statki wypeł­
nione kamieniami.
36 P. Smolarek, Ships and ports . . . , s. 5 9 .
37 Kr. Erslev, Erik a v Pommern, hans kamp for
S,nderjy/Jand og Kalmarunionens OpllSing, Kobenhavn
1 9 0 1 , S. 2 3 1 .
38 Tamże, s . 2 1 1-23 i.

W dokumencie zaś z roku 1 3 26, dotyczą­
cym stosunków RewIa z Finlandią, po­
wiedzianq: " . . . in confinio portus, portu Reva­
Hensi et redha jux/a por/um .. " 36
. opór na przedpolu, przystępowała do
Statki zacumowane przy pomostach
portowych, wzdłuż bram lub stojące na
rzece, w porcie, pozostawały w zasięgu
obronnym murów miejskich. W Gdańs­
ku wejścia do portu od strony morza
strzegł drewniany blokhaus w Wisłoujś­
ciu, zbudowany pod koniec XIV wieku,
a później rozbudowany i przebudowany.
Dojścia do portu rzeką strzegły nato­
miast zamki i warowne miasta nadwiś­
lańskie.
W razie potrzeby starano się wszakże
dojście do portu zabezpieczyć dodat­
kowo. Tam, gdzie warunki terenowe na
to pozwalały - choćby w przypadku
portów położonych w zatokach - na
cyplach, przy wejściu do zatoki, budo­
wano strażnice bądź stanowiska ognio­
we. Czasami wykorzystywano do tego
celu nawet wraki statków zatopionych
na torze podejściowym (lub w jego
rejonie). Przykładem tego rodzaju zabie­
gów mogą być prace wykonane przez
Duńczyków w roku 1428 w celu zabez­
pieczenia Kopenhagi przed atakiem floty
hanzeatyckiej 37.
J eśli strona broniąca się dysponowała
odpowiednią flotą, na wieść o zbliżających
się okrętach nieprzyjacielskich wysyłano
Duńczycy w czasie bitwy z flotą han­
zeatycką w Sundzie w roku 1 427.
Jeśli flota atakująca nie natrafiała na
natarcia, starając się zniszczyć statki sto­
jące w porcie, urządzenia portowe, po­
mosty lub ewentualnie miasto. Natarcie
mogło być prowadzone od strony morza,
jak też od strony lądu - przez wysadzony
desant.
Zdarzało się, że z określonych przyczyn
- na przykład ze względu na płytkość
wód przybrzeżnych - okręty atakujące
nie mogły podejść do samego brzegu.
Wówczas budowano łodzie lub tratwy
desantowe bądź promy wyposażone w ar­
tylerię. Promami takimi posługiwali się
hanzeaci szturmując w roku 1428 Kopen­
hagę. Na promy te, zbudowane ze spec­
jalnie w tym celu przywiezionego drewna,
przemieszczono ze stojących na redzie
okrętów naj cięższe działa. Promy, pod­
prowadzone pod fortyfikacje, rozpoczęły
ostrzeliwanie zarówno stojących w porcie
okrętów duńskich, jak i samego miasta.
Duńczycy odpowiedzieli ogniem artyle­
ryjskim z okrętów, z zamku i z murów
miejskich. Niektórzy badacze uważają,
że był to pierwszy na Bałtyku pojedynek
artyleryjski. Ostrzał hanzeatycki był sku­
teczniejszy; udało się więc zatopić 3 0
j ednostek duńskich, a wiele innych
uszkodzić 38.

382
 Bibliografia
T eksty źródłowe
A cta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum
selecta, t. I, A cta capitulorum Gneznensis, Poznaniensis
et Vladislaviensis (14oS- IJjo) , red. Bolesław Ula­
nowski, Monumenta Medii Aevi Historica Res Ges/as
Poloniae Wustran/ia, t. XIII, Kraków 1 894.
A cten der Standetage Preussens unter der Herrschajt des
Deulschen Ordens, t. I ( Die Jahre I2jj-14JJ), red.
Max Toeppen, Leipzig 1 878.
Ak ta grodzkie i ziemskie Z czasów Rzeczypospolitej
Polskiej Z A rchiwum tak zwanego bernardyńskiego we
Lwowie, t. VII-VIII, wyd. Xawery Liske, Lwów
1 8 78-1 8 80.
Ak ta radzieckie poznańskie, t. I, 14j4--1470, t. I II ,
IJoclJ06, red. Kazimierz Kaczmarczyk, Poznań
1 9 2 ) , 1 948.
Anonim tzw. Gall, Kronika polska, prze!. Roman
Grodecki, wstęp i przypisy Marian Plezia, Wroc­
ław 196 ) -
A rno ldi Chronica SIavorum, red. Georg Heinrich Pettz,
Scriptores Rerum Germanicarum in Usum Scholarum,
Hannover 1 861L
Bem Józef, Uwagi () rakietach zapalajqcych , red.
Tadeusz Marian Nowak, Jan Lasota, Prace Ko­
misji Wojskowo-Historycznej Ministersrwa Obro­
ny Narodowej, seria B, nr l, Warszawa 1 9 5 3 .
Breslauer Urkundenbuch , t . I , red. Georg Kom,
Breslau 1 8 70.
Die Chronik Wigands von Marburg, red. Theodor
Hirsch, Scriptores R erum Prussicarum, t. II, Lei­
pzig 1 86 3 .
Codex diplomaticus monasteri ljnecensis, cz. l , red.
Wojciech Kętrzyński, Stanisław Smolka, Lwów
1 87 ) .
Code x diplomaticus Poloniae, t . I I - III, red. Leon
Rzyszczewski, Antoni Muczkowski, Julian Bar­
toszewicz, Warszawa 1 848-1 8 ) 8.
25- Polska technika wojskowa
Codex epis/o laris Vito/di magni ducis Lithuaniae
IJ76-14jO, t. I, red. Antoni Prochaska. Monumenta
Medii Aevi Historica Res Gestas PO/Oli i", IIIus/rantia,
t. VI, Kraków 1 882.
Codex Pomeraniae dip /omaticus, t. I, red. h . l l l Friedrich
Wilhelm Hasselbach, J ohann Gottfri"I I .udwig
Kosegarten, Greifswald 1 843.
Cracovia artijicum IjOO-IJOO, red. Jan Ptaśnik, /,.""/,,
do Historii 5Ztuki i Cywilizacji w Polsce, t. I \' ,
Kraków 1 9 ' 7 [5upp/ementa. Teksty źródłowe do
dZiejów ku/tury i sztuki Z najdawniejszych oJicjaliów
krakowskich . Lata 14H r-1412 oraz 1421-1424, red.
Bolesław Przybyszewski, Wrocław 1 9 8 5 ] .
Cronica conjlictus W/adis/ai Regis P% niae cum Crucijeris
Anno Christi 1410, red. Zygmunt Celichowski,
Poznań 191 L
Dokumenty kujawskie i mazowieckie przeważnie Z XIII
wieku, red. Bolesław Ulanowski, Archiwum Ko­
misji Historycznej , t. IV, Kraków 1 8 8 8 .
Ex 5axonis Gestis Danorum, red. G . Waitz, Mo­
numenta Germaniae His/orica, 5crip/orum, t. XXIX,
Hannover 1 892-
Ex 5norronis His/oria R egum Norwegiensium dic/a
Heimskring/a, red. F. Jonsson, Monumenta Ger­
maniae Historica, Scriptorum, t. XXIX, Hannover
1 892•
Greckie i łacińskie źródła do najstarszych dZiejów 5łowian,
cz. 1 (do VIII wieku), przeł. i oprac. Marian
Plezia, Poznań-Kraków 1 9 ) 2.
Hande lsrechnungen des Deutschen Ordens, red. Claus
Sattler, Leipzig 1 8 87.
Hansisches Urkundenbuch , t. I-III, red. Konstantin
Hóhlbaum, Halle 1 876-1 886.
Heinrich's von Leli/and Live/andische Chronic, red.
Eduard Pabst, Reval 1 867.
HeJmo ldi presby/eri Chronica 5Javorum, red. Georg
Heinrich Pertz, 5criptores R erum Germanicarum in
Usum 5cho/arum, Hannover 1 868.
385
Helmoldi presbyteri Bozoviensis Chronica Slavorum, red.
Heinz Stoob, Ausgtwiihlte Quellen zur deulschen
Geschichte des Mil/elal/erI. Freiherr vom Slein-Ge­
diichtnisausgabe, t. XIX, Berlin 1 96 ; .
Herbodi Dialogus de vila s. Ol/onis episcoPi &btnbergtnsis,
red. Jan Wikarjak, Kazimierz Liman, Monumen/a
Poloniae Hislorica, seria nova [II], t. VII, cz. 3,
Warszawa 1974.
joannis de Czarnkow Chronicon POlOnOrlim, red. Jan
Szlachtowski, Monumen/a Poloniae His/orica, t. II,
Lwów 1 872.
joannis D/ugossii Opera omnia, t. I-XIV, red. Aleksan­
der Przeździecki, Kraków 1 86;- 1 8 87.
jana D/ugosza Roczniki czyli kroniki stawnego Królestwa
Polskiego, ks. III-XI, przeł. Julia Mrukówna,
Warszawa 1969-'98 5 '
johann' s von Posilge Chronik des Landes Preussen, red.
Ernst Strehlke, Scrip/ores Rerum Prussicarum, t. III,
Leipzig 1 866.
Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej ś. Waclawa,
cz. II, red. Franciszek Piekosiński, Monumenta
Medii Aevi Historica Res Gestas Poloniat IlIus/ran/ia,
t. VIII, Kraków 1 8 8 3 .
Kodeks dyplomatyczny Ma/opolski, t . I , 1I78-IJ86, red.
Franciszek Piekosiński, Monumen/a Med;; Aevi
Historica Res Gestas P% niae Wustrantia, t. III,
Kraków 1 876.
Kodeks dyplomatyczny miasta Krakowa 12J7-1J06, cz. I ,
2-4, wyd. Franciszek Piekosiński, Monumenta
Medii Aevi His/orica Res Ges/as Poloniae IIIus/ran/ia,
t. V, VII, Kraków 1 879, 1 8 82.
Kodeks dyplomatyczny Wie/kopo/ski, t. I, III, red.
Ignacy Zakrzewski, Poznań 1 877, 1 8 79.
Kronika ksiąŻąt polskich, red. Zygmunt Węclewski,
Monumenta P% niae Historica, t. III, Lwów 1 878.
Kronika wielkopolska, red. Brygida Kiirbis, Monumen/a
P% niae Historica, seria nova [II], t. VIII, War­
szawa 1970.
Księga henrykowska, red. Roman Grodecki, Po­
znań-Wrocław 1 949'
Księga ławnicza mie;ska 1441-'448, red. Aleksander
Czołowski, Franciszek Jaworski, Pomniki Dziejowe
Lwowa Z Archiwum Mias/a, t. IV, Lwów 1 9 2 1 .
Księga przychodów i rozchodów miasta, t. I, 1404-1414,
red. Aleksander Czołowski, Pomniki Dziejowe
Lwowa Z Archiwum Mias/a, t. II, Lwów 1 896.
Księga skarbowa janusza II ksi(cia mazowieckiego Z lo/
1477-14IJO, red. Jerzy Senkowski, " Kwartalnik
Historii Kultury Materialnej", 1 9 5 9, VII, nr 3, z.
dodatkowy.
Księgi ławnicze krakowskie IJ6J-IJ76 i lJIJ0-IJIJ7, red.
Stanisław Krzyżanowski, Wydawnictwa Archi-
386
wum Aktów Dawnych Miasta Krakowa, t. I,
Kraków 1 9°4.
Księgi przti(i do prawa miejskiego w Krakowie I}lJrl ;06,
red. Kazimierz Kaczmarczyk, Wydawnictwa Ar­
chiwum Aktów Dawnych Miasta Krakowa, t. V,
Kraków ' 9 ' 3 '
Księgi sądowe brzesko-kujawskie 1418-1424, red. Jan
Karol Kochanowski, Teki A. Pawińskiego, t. VII,
Warszawa 1 90 5 .
Conrad Kyeser aus Eichsliżl/, Bellijortis, red. Giitz
Quarg, Diisseldorf 1967.
[La/opis halicko-wołyńsktl Ipatjewskaja le/opis', Po/noje
sobranije russkich le/opiIiej, t. II, S. -Petersburg 1 908.
Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Crucijerorum,
t. I, red. Ignacy Zakrzewski, Poznań 1 890.
Magistri Vincmti Chronicon Polonorum, red. August
Bielowski, Monumenta Poloniae Historica, t. II,
Lwów 18 72.
Das Marienburger Tresslerbuch der jahre IJIJIJ-1401J,
red. Erich Joachim, Kiinigsberg , 890.
Matricularum Regni Poloniae Summaria, cz. I , wyd.
Teodor Wierzbowski, Warszawa 19° 5 .
Monachi Sanga/lensis de ges/is Karoli M . libri II , wyd.
Georg Heinrich Pertz, Monumenta Germaniae His­
torica, Scrip/orum, t. II, Hannover 1 829.
Najslarsze księgi i rachunki miasla Krakowa od roku
IJOO do 1400, red. Franciszek Piekosiński, Józef
Szujski, Monumenta Medii Aevi Historica Res Gestas
Poloniae I/Iustrantia, t. IV, Kraków 1 878.
Naronowicz-Naroński Józef, Budownictwo wojenne, red.
Janina Nowakowa, Warszawa 1 9 5 7.
Joannis Ostrorog, Monumentum pro comitiis gmera/ibus
Regni sub rege Casimiro pro Reipublicae ordina/ione
congestum, red. Michał Bobrzyński, Starodawne
prawa polskiego pomniki Z ksiąg rękopiśmienniczych
dotąd nieużytych głównie zaś Z ksiąg dawnych sądowych
ziemskich i grodzkich ziemi krakowskiej, ·t. V,
Kraków 18 78.
Petri de Dusburg Chronicon terrae Prussiae, red. Max
Toeppen, Scriptores Rerum Prussicarum, t. I, Leip­
zig 1 8 6 1 .
Polska XVI wieku pod wi%,/ędem geograficzno-statystycz­
nym, t. VII, cz. I, Ziemie ruskie, Ruś Czerwona,
red. Aleksander J abłonowski, Źródła Dziejowe, t.
XVIII, cz. I , Warszawa 1 902.
Powiest' wriemiennych let, cz. I, red. Dymitr S. Licha­
czew, Moskwa-Leningrad 1 9 5 0.
Prawa, przywile;e i statuta miasta Krakowa (1;07-179;) ,
t. I ( 1;07-/,86), z. I, red. Franciszek Piekosiński,
Acta Historica Res Gestas Poloniae I/lustran/ia ab
Anno IJ07 usque ad Annum '71J;, t. VIII, z. "
Kraków 1 8 8 5 .
Prawo polskie w praktyce sqdowej XI V i XV wieku,
red. Antoni Zygmunt Helce!, Starodawne prawa
polskitgo pomniki Z ksiąg rrkopiimiennych dotąd
nieliŻJ/Fh głównie zaś Z ksiąg dawnych sąMwych
zumskich i grodzkich ziemi krakowskiej, t. II,
Kraków 1 870.
Rachunki dworu króla W/odys/owa jagitlły i królowej
jadwigi Z lat IJU do I420, red. Franciszek Piekosiń­
ski, Monumenta Medii Aevi Historica Res Ges/as
Poloniae l/Iustrantia, t. XV, Kraków 1 896.
Rachunki wielkorządowe krakowskie z /al ]461-1462
i 1471, red. Stanisław Krzyżanowski, Archiwum
Komisji Historycznej, t. Xl, Kraków
1 9°9- 1 9 1 3 .
Regesttn zur schlesischen Gtschichte, red. Colmar
Griinhagen, Codex diploma/icus Silesiat, t. VII,
cz. � , Breslau 1 886.
Regtsry iląskie, t. I, 1J1J-IJ48, t. II, IJ41J-IJU, oprac.
Kazimierz Bobowski i in., Wrocław '97 5 , 1 9 8 � .
Relacja Ibrahima ibn jakuba Z podróży do krajów
słowiańskich w przekazie Al Bekriego, red. Tadeusz
Kowalski, Monumenta Poloniae His/orica, seria nova
[II], t. I, Kraków '946.
Reva/er Zo/lbucher und Quittungen des XIV jahrhunderts,
red. W. Stieda, Hansische Geschichtsque/len, t. V,
Halle 1 887.
Roczniki kapituły poznańskiej 1J6;-IJoj, w: Ro(zniki
wielkopolskie, red. Brygida Kiirbis, Monumenta
Poloniat His/orica, seria nova [II], t. VI, War­
szawa 1962.
SlolIJni/e historyczno-geograficzny Księstwa Liwickiego,
oprac. Jan Warężak, cz. II, z. I, Wrocław 1 96 1 .
Św. Wojciecha biskupa i m(czennika żywot pierwszy, red.
Jadwiga Karwasińska, Monumenta Poloniae Histo­
rico, seria nova [II], t. IV, cz. I , Warszawa 1 962.
[Thie/mari Merseburgensis episcopi Chronicon], Kronika
Thietmara, red. Marian Zygmunt Jedlicki, Po­
znań 195 3 .
Volumina Legum, t . I , red. Jozefat Ohryzko, Peters­
burg 1 8 59.
WykaZ broni palnej i innego sprzętu wojennego wysyłanego
przez Torllń w okresie wojny trzynastoletniej
(14J.,-1466) , red. Marian Biskup, " Zapiski His­
"
toryczne 1 966, XXXI, z. I .
Zbiór dokumentów listów miasta Plocka, t.
I (106;-/4IJJ), red. Stella Maria Szacherska, War­
szawa 1 9 7 5 .
Zbiór dokumentów malopolskich, cz. I, Dokumenty Z lat
12J7-1420, red. Stanisław Kuraś, cz. VII, Doku­
menty króla W/adyslawa jagiełły Z lat '418-14J4,
red. Irena Sulkowska-Kuraś, Stanisław Kuraś.
Wrocław 1962, '97 5 .
387
Zbiór ogólny przywileJów i spo",inków mazowieckich, red.
Jan Karol Kochanowski, Warszawa 1 9 1 9.
Opracowania
Akio Ito, Zur Chronologit der fruhsillozeitlichen
Griibtr in Siidkorea, Miinchen 1 9 7 1 .
Akerlund Haraid, Fartygsf.ynden i de n forna hamnen
i Kalmar, Uppsala 1 9 j 1 .
Akerlund Haraid, Vikingatidtns sktpp och j s iilliisen,
"
" Svenska Kryssarklubbens A rsskrift , 1 9 5 9 .
Aotoniewicz Jerzy, Niektórt dowody kontaktów s/owiań­
sko-pruskich w okruie wcztsnośredniowiecznym w iwie!­
le źródel archeologicznych, "Wiadomości Archeo­
logiczne " , 195 5 , XXII, z. �-4.
Arbman Holger, Schweden und das Karo/ingische Reich.
Studien zu den Handelsverbindtmgtn des 'l. jahrhunderts,
Stockholm 1 9 � 7.
The Archaeology of Medieval Ships and Harbours in
Northern Europe, red. S. Mc Graii, BAR, Int. ser.
66, 1979.
Arlamowski Kazimierz, Dzieje przemyskich cechów
rzemieilniczych w dawnej Polsce, Przemyśl 1 9 3 I .
Arnold Stanisław, Możnowladztwo polskie wieku XI
i XII i jego podstawy gospodarczo-społeczne, w:
tegoż, Z dZiejów średniowiuza. Wybór pism, Wa­
rszawa 1968.
Aufheimer Hans, Schijfsbewaffntmg von den Anfiingen
bis zur Mille des IIJ. jahrhunderts, Rostock 1 9 8 � .
Augustyniak Jerzy, Dzieje zamku w Inow/odzu, To­
maszów Mazowiecki [ 1 9 8 5 ] .
Badecki Karol, Średniowieczne ludwisarstwo lwowskie,
Lwów�Warszawa-Kraków 1 9 2 1 .
Baltzer Martin, Zur Gtschichte des Danziger Kriegswesens
im I4. !Ind IJ. jahrhunder/s, Wissenschajtliche Bei/age
zum Programm des Kiiniglichen Gy",nasiums zu Dan­
Zig, Danzig 1 89 ; ,
Balzer Oswald, Narzaz w systemie danin ksiąŻęcych
pierwotnej Polski, w: Studia nad historią prawa
polskiego, t. XI, Lwów 1 928.
Benninghoven Friedrich, Die Gotlandsfeldziige des
Delltschen Ordens IJIJ8-1408, "Zeitschrift rur Ostfor­
schung " , ' 3 , 1 964, z. � .
BiaIekova Darina, Vjskum a rekonstrukcia fortyfikócie
na slovanskom hradisku v Pobedime, " Slovenska
Archeológia " , 1 978, XXVI, c. I .
Biernat Czesław, Zycie portowe Gdańska
w XVII-XVIII wieku, w: Szkice Z dZiejów Pomo­
rza, t. II, Pomorze nowożytnt, red. Gerard Labuda,
Stanisław Hoszowski, Warszawa ' 9 5 9'
Biskup Marian, Dzieje miasta w średniowieczu (od
końca XII w. do 1466 r.), w: Dzieje Inowrocławia,
 t. I (do 1 9 1 9 r.), red. Marian Biskup, War­
szawa-Poznań-Toruń 1978.
Biskup Marian, Gdańska flota kaperska Ul okresie wojny
trunasto letniej 14/4-1466, Gdańsk 1 9 5 3 ·
Biskup Marian, G runwaldzka bitwa, Warszawa
1 99 1 .
Biskup Marian, Pod panowaniem krużackim ( od IJOS r.
do 14J4 r.), w: Historia Gdańska, t. I, Do roku
14J4, red. Edmund Cieślak, Gdańsk 1978.
Biskup Marian, Trunastoletnia wojna Z zakonem
kruŻackim 14Jt-1466, Warszawa 1967.
Biskup Marian, Woj'!)' Polski Z zakonem krużackim
[JOS-IJZ!, Gdańsk 1993·
Blair Claude, European A rmour circa /066 to circa
1700, London 1 9 5 8 .
Bocheński Aleksander, Przemysi po lski w dawnych
wiekach, Warszawa 19 84.
Bocheński Zbigniew, Krakowski cech miecznikow,
Kraków 19 37.
Bocheński Zbigniew, Uwagi o platnerzach krakowskich,
"
"Broń i Barwa , 1937, IV, nr 3.
Boeheim Wendelin, Handbuch tkr Waffenkuntk, Leip­
zig 1 8 90.
Bogdanowski Janusz, Basteje ziemne Malopolski w świe­
tle traktatu « R ei tormentariae .. . » (X V-XVI w. ) ,
w: Baslejowe fortyfikacje w Polsce, Prace Naukowe
Instytutu Historii Architektury , Sztuki i Techniki
Politechniki Wrocławskiej, 9, Studia i Materiały,
3, Wrocław 1 97 5 ·
Bogdanowski Janusz, Systemy obronne w dziejach
fortyfikacji, Teka Komisji Urbanistyki i Architek­
tury, 1 969, III.
Bogucka Maria, Gdańsk jako ośrotkk produkcyj'!)'
w XI V-XVII wieku, Warszawa 1 96z.
Bogucka Maria, Samsonowicz Henryk, Dzieje
miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej,
Wroclaw 1986.
Die Bremer Hanse- Kogge, Fmtd, Konseroierung, Forschung,
red. Herbert Abel i in., Bremen 1 969.
Bf0gger A. W., Shetelig Haakon, The Viking Ships,
their Ancestry and Evo /ution, Oslo 1 9 5 3 .
Bro ń średniowieczna Z ziem po lskich . Katalog, red.
Andrzej Nadolski, Łódź 1 978.
Bruhn-Hoffmeyer Ada, Midtk/a/tkrens tveaeggetk svaerd,
K0benhavn 1 9 54, t. l-II.
Buczek Karol, KsiąŻ(ca ludność służe bna w Polsce
wczesnofeudalnej, Wroclaw-Kraków 1 9 5 8.
Buczek Karol, Publiczne poslugi transportowe i komuni­
kacyjne w Polsce średniowiecznej, "Kwartalnik His­
torii Kultury Materialnej", 1967, XV, nr z.
Bujak Franciszek, Studia nad osadnictwem Małopo/ski.
Część I, Rozprawy Akademii Umiejętności, Wy-
388
dział Historyczno-Filozoficzny, t. 47, seria II,
t. XXII, Kraków 1 90 ) .
Buttin Fran�ois, Du costume militaire au Moyen Age et
pendant la Renaissance, Memorias de la Real A cademia
de Buenas Letras de Ba rcelona, t. XII, Barcelona 1 97 1 .
Cabalska Maria, Mazur Wanda, Średniowieczne mili­
/aria Z Polski po łudniowej w świetle badań meta lo­
znawC':iJch, Studia do Dziejów Dawnego Uzbro­
jenia i Ubioru Wojskowego, 19 8z, VIII.
Casson Lionel, l/Iustrated History of Ships and Boats,
New York 1964.
Charewiczowa Łucja, Handel iredniOl/liecznego Lwowa,
w: Studia nad Historią Kullury w Polsce, t. I,
Lwów 1 9 2 5 .
Charewiczowa Łucja, Lwowskie organizacje zawodowe
za czasów Polski przedroz biorowej, Lwów 19 Z9·
Christensen Arne Emil, Boat Finds from Bryggen, The
Bryggen Papers, Main Series, I, 198 5 .
Coles John, Archeo logia doświadcza/na, Warszawa 1977·
Contamine Philippe, La guerre au Moyen Age,
Paris 1980.
Crumlin Pedersen Ole, Cog- kogge- kaag. Traek af en
frisisk skabstypes historie, "Handels- og Sofarts­
"
museets A rbog , 1 96 5 .
Crumlin Pedersen Ole, He lnaes-spaerringen, "Fynske
"
Minder , 1 9 7 3 .
Crumlin Pedersen Ole, Traeskibel, fra langskib til
fregat, [Lyngby 1 968J.
Czacharowski Antoni, Toruń iredniowieczny (do
roku 14J4) , w: Toruń daw'!)' i dZisiejszy. Zarys
dZiejów, red. Marian Biskup, Warszawa-Po­
znań-Toruń 1 9 8 3 .
Daenell Ernst, Die B/iitezeit der deulschen Hanse.
Hansische Geschichle von der zweiten Halfte des XIV
bis zum /elzlen Vierte/ des XV jahrhunderts, t. II,
Berlin 1 906.
Danka Jolanta, Nowakowski Andrzej, Osobiste ar­
senały Wlarfysława jagielły i Ulryka von jungingen
w świetle współczesnych rachunków, " Kwartalnik
Historii Kultury Materialnej" , 19 8 1 , XXIX, nr I .
Danka Jolanta, Nowakowski Andrzej, Szymczak
Jan, Militaria w Il Liber viginti artiu",,) Pawia
Z Pragi, czyli tzw. Księdze Twardowskiego, "Kwar­
"
talnik Historii Kultury Materialnej , 19 88,
XXXVI, nr l .
Dąbrowska Elżbieta, Wielkie grorfy dorzecza górnej
Wisły . Ze studiów nad rozwojem organizacji terytorial­
no-p lemiennej w VII-X wieku, Wroclaw 1973.
Dąbrowska Maria, Odzież, w: His/oria kultury mate­
rialnej Polski w zarysie, t. 1, Od VII do XII wieku,
red. Maria Dembińska, Zofia Podwińska, Wroc­
ław 1978.
Dąbrowski Edward, Funkcje obronne przejić w rejonie
ujJeia Bobru za pierwszych Piastów, w: ObronnoŚĆ
polskiej granicy zachodniej w dobie pierwszych Piastów,
Wrocław 1 984.
"
Dąbrowski Edward, "Przytok , hasło w: Słownik
starotytnoJei słowiańskich, t. IV, Wrocław 1 970.
Delbriick Hans, Geschichte der Kriegskunst in Rahmen
tk r po litischen Geschichte, t. III, Das Mittelalter,
Berlin 1 9 Z 3 .
Dembińska Maria, « Molendinatores» e t «machinatoren),
w: Cu/lus et cogni/io. Sludia Z dZiejów średniowiecznej
kultury, red. Stefan Krzysztof Kuczyński i in.,
Warszawa 1 976.
Dembińska Maria, Obróbka włókna, w: Obróbka
i zastosowanie surowców, w: His/oria leNItury ma­
terialnej Polski w zarysie, t. I, Od VII do XII
wieku, red. Maria Dembińska, Zofia Podwińska,
Wroclaw 1978.
Dembińska Maria, Obsluga ruchu i sieć drożna, w:
Historia kultury materialnej Polski w zarysie, t. I, Od
VII do XII wieku, red. Maria Dembińska, Zofia
Podwińska, Wrocław 1 978.
Dembińska Maria, Wychów zwierząt domowych , w:
Zdobywanie surowców, Historia kultury materialnej
P olski w zarysie, t. I, Od VII do XII wieku,
red. Maria Dembińska, Zofia Podwińska, Wro­
cław 1 978.
Dembińska Maria, Nadolski Andrzej, Uzbrojenie, w:
Historia kultury materialnej Polski w zarysie, t. I, Od
VII do XII wieku, red. Maria Dembińska, Zofia
Podwińska, Wroclaw 1 978.
Denkstein Vladimir, Elementy wschodnie i zachodnie
w czeskim uzbrojeniu XV wieku, w: Elementy
wschodnie i zachodnie w uzbrojeniu słowiańskim w śred­
niowieczu. Seminarium w Łodzi 28-z9 listopada
"
197z, "Kwartalnik Historii Kulrury Materialnej ,
1973, XXI, nr z.
Denkstein Vladimir, Pavizy (eskiho typu. III, "Sbornik
Narodniho Musea v Praze. Historie", 196 5 , XIX,
cz. 1-5.
Domańska Hanna, Piętnastowieczna motkrnizacja rys­
temu obronnego zamku w Malborku, w: Bastejowe
fortyfikacje w Polsce, Prace Naukowe Instytutu
Historii Architektury, Sztuki i Techniki Poli­
techniki Wroclawskiej, 9, Studia i Materiały, 3 ,
Wrocław 1 9 7 5 .
Domańska Hanna, Proces modernizacji średniowiecz,!),ch
zamków Z terenu dawnego państwa krzyżackiego
w XV-X VIII wieku, Studia i Materiały do
Historii Wojskowości, 1 9 7 1 , XVII, cz. z.
Drost Willi, Danziger Malerei, vom Mit/elal/er bis zum
E nde tks Barock, Berlin 1 9 3 8 .
389
Drzwi Gnieźnieńskie, red. Michał Walicki, dokumen­
tacja fotograficzna, Wrocław 1 9 5 6.
Dunin-Wąsowicz Teresa, Zmia'!)' w topografii osadnic­
twa wie lkich dolin na Niżu Środkowoeuroptjjkim
w XIII wieku, Wrocław 1 974.
Durdik J an, Bratislavsky inventar palnych zbran
"
Z r. 144j, "Historie a vojenstvi , 1 967.
P b 1av
Durdik Jan, racovni postupy v ratis ske puskarske hu/i
v 1. po lovine I J. stoleti, "Historie a vojenstvi", 1 9 5 7 .
Durdik Jan, Sztuka wojenna hurytów, Warszawa 195 5 .
Dzieduszycki Wojciech, Ehp /oatacja zaso bów /eś'!)'ch
w rejonie Kruszwicy we wczesnym średniowieczu, "Ar ­
"
cheologia Polski , 1977, XXII, z. I .
Dzieduszycki Wojciech, Socj% pograficzne przeob raże­
nia wczesnośredniowiecznych miast po lskich (mo del
kruszwicki) , "Kwartalnik Historii Kultury Mate­
rialnej", 1984, XXXII, nr l .
Dzieduszycki Wojciech, Wykorzystanie surowca drzew­
nego we wczesnośredniowiecznej i średniowiecznej Krusz­
"
wicy, "Kwartalnik Historii Kultury Materialnej ,
1976, XXIV, nr I .
Dzieje Polski, red. Jerzy Topolski, Warszawa 1 9 7 5 .
Dziewanowski Władysław, Z arys dZiejów uzbrojenia
w Polsce, Warszawa 1 93 5 .
Eggert Oskar, Danisch-wendische Kampfe in Pommern
und Mecklenburg ( li J7-I200 ) , "Baltische Studien " ,
N.F. XXX, 1 9z8, z. Ha/bband.
Eggert Oskar, Die Wentknziige Waldemars I . und
Knuts VI. von Danemark nach Pommern und Meck­
lenburg, "Baltische Studien " , N.F. XXIX, 1 9 z7.
Ekdahl Sv., Die A rmbrust im Deutsch- Ordensland
Preussen zu Beginn tks I J jahrhunderts, Fasciculi
Archaeologiae Historicae, fasc. V, 1 99z, s. 1 7-48.
Ellmers D., Friihmittelalterliche HantklsschijJah rt in
Mittel- und Nord- Europa, Neumiinster 1 97z.
Erslev Kristian, Dronning Margrethe og Kalmarunionens
Grundlaeggelse, K0benhavn 1 882.
Erslev Kristian, Erik af Pommern, hans kamp for
S.detjylland og Kalmarsunionens Opl8ssning, K0ben­
havn 1 90 1 .
Falk Hjalmar, A/tnordisches Seewesen, "WCirter und
"
Sachen , IV, 1 9 1 2.
Filipowiak Władysław, Port wczesnośredniowiecznego
Wolina, Materiały Zachodnio-Pomorskie, 1 9 5 6, II.
Fliedner Siegfried, The Cog of Bremen, "Hefte des
"
Focke-Museums Bremen , 1972, 3 5 .
Frauenholz Eugen v., Das Heerwesen tkr germanischen
Friihzeit, des Frankenreichs und des rit/er/ichen Z eita/­
terr, Miinchen 1 93 5 , t. I.
Frazik Józef Tomasz, Mury obronne miasta Przemyśla
od XVI do XVIII wieku, "Biuletyn Historii
"
Sztuki , 1973, XXXV, nr 3 /4.
Frycz jerzy, ArchitektMra zamków krzyżackich, w:
SZtllka pobrzeża BałtykII. Materiały Sesji Stowa­
rzyszenia Historyków Sztuki, Gdańsk, listopad
1976, Warszawa 1 978.
Frycz jerzy, Budownictwo zamkawe na Pomorzll Wschod­
nim w drllgiej połowie XI V i w pierwszej połowie XV
wiekII, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk,
Sprawozdania, Wydział Nauk o Sztuce, nr 95 za
1 977 rok, Poznań 1 978.
Gabriel Ingo, B""g, Siedlll1fg tmd Griiberfeld im
friJJmillelalterlichen <tStarigard)) (Oldenbllrg in Hol­
stein), "Archaologisches Korrespondenzblatt",
1 97 5 , 5, z. 3 ·
Galicka lzabella, Problematyka badań średniowiecznych
zamków na MazowSZlI, Biuletyn Historii Sztuki",
"
196}, XXV, nr 2.
Gamber Ortwin, Waffe IIIId Riistung EMrasiens. Friihzeit
und Antike, Braunschweig 1 978.
Gamber Ortwin, Der Zeitunterschied zwischen Nachricht
II1Id DarstellIIng im Hochmittelalter, Fasciculi A r­
chaeologiae Historicae, fasc. V, 1 992, s. 49 - j Z .
Gąsiorowski Antoni, " Końskie " , hasło w : Słownik
staroty/ności słowiańskich, t. II, Wrocław 1964.
Gąsiorowski Antoni, Służebne osady", hasło
"
w: Słownik slaroulności słowiańskich, t. V, Wro­
cław 197 5 .
Gediga Bogusław, Konstrllkcje obronne wczesnośred­
niowiecznego grodll-miasla na Ostrówkll �' Opoili,
" Archeologia Polski , 1973, XVIII, z. 2.
" Górski Konstanty, Historya jazdy polskiej, Kraków
Geier Claude, Les armes. Typologie des sOllrces dll moyen
age oaidenlal, t. XXXIV, 1 9 79.
Gembarzewski Bomisław, Żołnierz polski. Ubiór,
uzbrojenie i oporzqt}zenie od wiekII XI do rokll 1960,
t. I, Wieki XI-XVII, Warszawa 1 960.
Gierdziejewski Kazimierz, Zarys dziejów odlewnictwa
polskiego, Stalinogród [Katowice] 1 9 5 4.
Gilewicz Aleksy, Przyj€cia do prawa miejskiego we
Lwowie w latach 140J-1604, w : Stlldia Z historii
społecznej i gospodarczej po.iwi€cone prof dr. Francisz­
kowi Bujakowi, Lwów 193 I .
Głosek Marian, Broń drzewcowa i obllchowa, w : Uzbro­
jenie w Polsce średniowiecznej IJJo-I4J o , red. A.
Nadolski, Łódź 1990.
Głosek Marian, Broń palna, w: Uzbrojenie w Polsce
średniowiecznej IJJo-I4Jo, red. Andrzej Nadolski,
Łódź 1990.
Głosek Marian, Miecze, w: Uzbrojenie w Polsce średnio­
wiecznej IJJ o-I 4J o , red. A. Nadolski, Łódź 1 990.
Głosek Marian, Miecze środkowoeMropejskie w X-X V
wiekII, Warszawa 1 984.
Głosek Marian, Studnie, w: Ł(czyca wczesnośredniowiecz­
•, na; t. n, Wrocław 1989.
. szawa 1972.
390
Głosek Marian, Znaki i napiS), na mieczach średnio­
wiecznych w Polsce, Wrocław 1 97 3 .
Głosek Marian, L 'itat actlleJ e t les perspectives des
recherches sllr rarmement midiival en Polog"e, Fasciculi
Archaeologiae Historicae, fasc. V, [ 992, S. \ ; - \ 9.
Głosek Marian, Kajzer Leszek, Renesansowy dwór
obronny w Siemkowicach (przyczynek do poznania
prze",ian wiejskiej siedziby obronneJ), "Kwartalnik
Architektury i Urbanistyki", 1 976, XXI, z. 2.
Głosek Marian, Kajzer Leszek, Zdobiony miecz śred­
niowieczny znaleziony w Osucznej pow. Leszno, "Kwar­
talnik Historii Kultury Materialnej", 1 975 ,
XXIII, nr 2.
Głosek Marian, Nadolski Andrzej, Miecze średnio­
wieczne Z ziem polskich, Łódź 1970.
Goliński Mateusz, Broń palna na Śląskll do lat trzy­
dZiestych XV wiekIl orazjej zastosowanie przy obronie
i zdobywanill twierdz, Studia i Materiały do Historii
Wojskowości, 1988 (1 989), t. XXXI.
Goliński Mateusz, Podstawy gospodarcze mieszczaństwa
wrocławskiego w XIII wiekII, Wrocław 1 99 1 .
Goliński Mateusz, Uzbrojenie mieszczańskie na Śląskll
od połowy XIV do końca XV wieku, Studia i Mate­
riały do Historii Wojskowości, 1990, t. XXXIII.
Gołembnik Andrzej, Wzgórze pełne drewna, Z Ot­
"
chłani Wieków " , 1 978, XLIV, nr } .
Górski Konstanty, Historya arryleryi polskiej, War­
szawa 1 902.
1 89 5 .
Górski Konstanty, Historya piechoty polskiej, Kraków
1 89 3 .
Grabowski Ambroży, Dawne zabytki miasta Krakowa.
Przypomnienia przeszłości o niektórych staro"olnych
zwyczajach mieszczan krakowskich, o bramach, basz­
lach i wszelakich tej niegdyś stolicy krajll obronach
Z dodatkiem różnych do dziedzin pamiątek należących
wiadomości, Kraków 1 8 1 0'
Grabowski Ambroży, Skarbniczka naszej archeologii
obejmująca średniowiekowe pomniki wojennego budow­
nictwa Polaków, wiadomości do dZiejów sztllk Pi(knych
w Polsce, oraz wspomnienia Z naszej przeszłości, etc.,
Lipsk 1 8 5 4.
Grabowski jan, Hipologia dla wszystkich, Warszawa
1982.
Grabski Andrzej Feliks, Polska SZtllka wojenna w okre­
sie wczesnofelldalnym, Warszwa 1 9 5 9.
Grabski Andrzej Feliks, Rycerstwo polskie w sł"Żbie
obcej w wiekach średnich, w: Historia wojskowości
polskieJ'. Wybrane zagadnienia, red. Witold Bie­
gański, Piotr Stawecki, Janusz Wojtasik, War­
Grabski Andrzej Feliks, Nadolski Andrzej, Wojs­
kowoŚĆ polska w okresie wczesnofelldolnym (do rokll
IIJ3), w: Zarys dZiejów wojskowości polskiej do rokll
1364, t. l, Do rokll 1643, red. Janusz Sikorski,
Warszawa [ 9 6 5 .
Grodecki Roman, Dzieje klasztorll premonstrateńskiego
w Bllskll w wiekach średnich, Rozprawy Akademii
Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny,
t. LVII, seria II, t. XXXII, Kraków 1 9 1 3 .
Grodecki Roman, P9Iska piastowska, oprac. Jerzy
Wyrozumski, Warszawa 1 969.
Grodzicka Maria, Bombarda Z zamku w Kllrzętniku
(Najstarszy spiżowy okaZ artylerii krzyżackiej) ,
Srudia do Dziejów Dawnego Uzbrojenia i Ubioru
Wojskowego, [ 96 3 , I .
Grzybkowski Andrzej, Zamek w Rawie Mazowieckiej.
Zagadnienie fllndadi i genezy, "Kwartalnik Architek­
tury i Urbanistyki " , 1 979, XXIV, z. 3.
Guerquin Bohdan, Zamki w Polsce, Warszawa 1 974.
Guerquin Bohdan, Zamki śląskie, Warszawa 1 9 5 7.
Gumowski Marian, Uzbrojenie i IIbiór rycerski w czasach
piastowskich, Broń i Barwa", 1 936, III, nr 3 .
" Historia Ślqska, t. I , Do roku 176J, cz. I i 2, red.
Hansen P. E., Danmarks aelJste jJaadeordning, tiden
indIiI IIl o, "Handels- og S0fartsmuseets A rbog",
1 946.
Harbitz G. P., Oppegard S., Scheen Rolf, Den norske
leidangen, Oslo 1 9 p .
Heck Roman, Stosllnki społeczne i narodowościowe
Strzelino w drllgiej polowie XIV wieku (W świetle
nieznanego spisll podatkowego Z rokll 1J11 ) , " Śląski
Kwartalnik Historyczny Sobótka", 1 964, XIX,
nr 1-2.
Heck Roman, Strllktllra społtczna średniowiecznego
Wrocławia na przełomie XIV/XV wiekII, " Śląski
Kwartalnik Historyczny Sobótka", 1 9 5 2 , VII.
Heinsius Paul, Dos Schiff der hansischen Friihzeit,
Qllellen IInd Darstellllngen zllr hansischen Geschichte,
N.F. t. XII, Weimar 1 9 56.
Hensel Witold, Archeologia iprehistoria. Stlldia i szkice,
Wrocław 1 97 1 .
Hensel Witold, Blldownictwo obronne za czasów pierw­
szych Piastów, w: POCZątki państwa polskiego. Księga
rysiącJecia, t. l, Organizacja poliryczna, red. Kazi­
mierz Tymieniecki, Poznań 1 961.
Hensel Witold, WstlP do studiów nad osadnictwem
Wielkopolski wczesnohistorycznej, Poznań 1 948.
Herfert Peter, Friihmittelalterliche Bootsfllnde in Rals­
wick, Kr. Riigen (Zweiter Grabllngsbericht) , "Aus­
grabungen und Funde " , 1968, 1 3 , z. 4.
Herfert Peter, Ralswick, ein friihgeschichtlicher Seehan­
delsplalZ allf der lnsel Riigen, Greifswald-Stralsun­
"
der jahrbuch", 1972/ 1973 .
391
Herrmann joachim, Kllltllr IInd Kllnst de r Slawen
in Delltsch/and vom l. bis IJ. Jahrhll1ldert, Berlin
1 96 5 .
Hilczerówna Zofia, Ostrogi polskie Z X-XIII wiekII,
Poznań 1 9 5 6.
Hilczerówna Zofia, Wyniki badań archeologicznych "a
wczesnośredniowiecznym grodzisku w Siemowie pow.
Gostyń, " Slavia Antiqua", 1 967, XIV.
Hirsch Theodor, Handels- und Gewerbesgeschichte Dan­
Zigs Imter der He"schaft des Delltsche" Ordens,
Leipzig 1 8 5 8 .
Historia kultlIry materialnej Polski w zarysie, red.
Witold Hensel, jan Pazdur, t. I, Od VII do XII
wieku, red. Maria Dembińska, Zofia Podwińska,
t. II, Od XIII do XV wieku, red. Anna Rutkow­
ska-Płachcińska, Wrocław 1 978.
Historia Polski, t. l, Do rokll 1764, cz. l , Do
połowy XV w., red. Henryk Łowmiański, War­
szawa 1 9 5 7.
Historia Pomorza, t. I, Do rokll l466, cz. 1 i l, red.
Gerard Labuda, Poznań 1969.
Karol MaJeczyński, Wrocław 1960-1 96 1 .
Historia wojskowości polskiej. Wybrane zagadnienia, red.
Witold Biegański, Piotr Stawecki, Janusz Woj­
tasik, Warszawa 1972.
Holi Imre, Felltrwaffen tmd Stadtmallern. Angaben zllr
Entwicklll1lg der Wehrarchitektllr des 1 J. Jahrhllnderts,
Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hun­
garicae, 1 9 8 1 , XXXIII, z. 1 -4.
Hołubowicz Włodzimierz, Kaźmierczyk Józef, Z ba­
dań Niemczy Śląskiej w latach 19JO-196I, Sprawoz­
dania Archeologiczne, 1 96 3 , XV.
Horbacz T., Kajzer Leszek, Nowak Tadeusz Ma­
rian, Wojda L., Siedziby obronno-rezydencjonalne
w powiecie kowalskim na Kujawach XIII-XVIII
wiekII, Łódź 1 99 1 .
Hornborg Eirik, Kampen o m Ostersjb"n till sllltet av
segelfartygens tidevary, Stockholm 1 941 ,
jamka Rudolf, POCZątki głównych miast wczesnośred­
niowiecznych w Polsce południowej w .iwietle badań
archeologiCZnych, część II: Przemyśl, LIIblin, San­
domierz, Wiślica i Opole, Zeszyty Naukowe Uni­
wersytetu Jagiellońskiego, CCCIII, Prace Archeo­
logiczne, 1 5 , 1973.
jasiński Tomasz, Rzemiosła kowalskie średniowiecznego
TorlInia, "Kwartalnik Historii Kultury Material­
nej", 1 97 5 , XXIII, nr 2.
j asnosz Stanisław, Materiały i studia do dZiejów osad­
nictwa staroutnego i wczesnośredniowiecznego Ziemi
Obornicko-RogoZińskiej (Część III), " Fontes Ar-
cheologici Posnanienses", H, 1 9 8 2-1984. :
jażdżewski Konrad, Ogólne wiadomości o Czermnie­
"
Czerwieniu, "Archeologia Polski , 1 9 5 9, IV, z. I .
jeppesen H., Ko//erupkoggen. E t vragfund i en Ralgrav,
" chitektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wroc­
"Handels- og S0fartsmuseets Arbog , 1979·
Jagcr Eckhard, Prussia-Karten If42-/81O, Geschichte
der kartographischen Darste//ung Ostpreussens vom 16.
bis zum 19. Jahrhunder/. Entstehung der Karten­
Kos/en- Vertrieb. Bibliographischer Kalalog, Weissen­
hom 1982.
Kaczmarczyk Zdzisław, KasZlelanowie konarscy. S/u­
dium Z historii urzędów ziemskich i nadwornych,
" 19 79, XX.
"Czasopismo Prawno-Historyczne , 1 949, II.
Kaczmarczyk Zdzisław, Monarchia Kazimierza Wie/­
kiego, t. I, Organizacja państwa, t. II, Organizacja
Kościoła, sztuka nauka, Poznań 1 9 39,
1946-1947.
Kaczmarczyk Zdzisław, Polska czasów Kazimierza
Wielkiego, Kraków 1964.
Kaczmarczyk Zdzisław, Weyman Stefan, Reformy
wqjskowe i organizaga siły zbrqjnej za Kazimierza
Wielkiego, Warszawa 1 9 5 8 .
Kajzer Leszek, Dwory obronne Wieluńskiego
w XIII-XVII wieku, Acta Universitatis Lodzien­
sis, Folia Archaeologica, 1 984, nr 6.
Kajzer Leszek, Studia nad świeckim budownictwem
obronnym wqjewództwa ł�czyckiego w XIII-XVII
wieku, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Ar­
chaeologica I, Łódź 19 80.
Kajzer Leszek, Uzbrqjenie i ubiór rycerski w średnio­
wiecznej Małopolsce w świetle źródeł ikonograficznych,
Wrocław 1 976.
Kajzer Leszek, W sprawie genealogii wiejskiej siedziby
obronnej w Polsce, "Kwartalnik Historii Kultury
" Konieczny Kazimierz, Ręczna broń palna w Polsce
Materialnej , 1 972, XX, nr 3 .
Kamińska Janina, Grodziska stożkowate śladem posiad­
łości rycerskich XIII-XIV wieku, Prace i Materiały
Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego
w Łodzi, seria archeologiczna, 1 3 , 1966.
Kamińska janina, Gród w Czerchowie w świetle wy­
"
kopalisk, "Przegląd Archeologiczny , 1 9 5 3 , IX,
z. 2-3.
Kamińska Janina, Mittelalter/iche Rit/erburgen in Polen,
"
"Archaeologia Polona , 1 974, XV.
Kamińska J anina, Obronność siedzib rycerskich w świetle
archeologii, w: PocZątki zamków w Polsce, Prace
Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki
i Techniki Politechniki Wrocławskiej, 1 2 , Studia
i Materiały, 5 , Wrocław 1978.
Kamińska Janina, Siedląlków, obronna siedziba rycerska
Z XIV wieku, Prace i Materiały Muzeum Archeo­
logicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria
archeologiczna, 1 5 , 1968.
392
Kaźmierczyk józef, Kamienne elementy obronne grodów
śląskich w VIII-XII wieku, w: POCZątki zamków
w Polsce, Prace Naukowe Instytutu Historii Ar­
ławskiej, 1 2, Studia i Materiały, 5, Wrocław 1978.
Kaźmierczyk Józef, Podkowy na Ś ląsku w X-XI V
wieku. Studia Z dZiejów kultury materialnej, Wro­
cław 1978.
Kaźmierczyk Józef, Lasota Czesław, Badania wykopa­
liskowe nu Ostrowie Tumskim we Wrocławiu w 1977
"
roku, "Śląskie Sprawozdania Archeologiczne ,
Kiersnowska Teresa, « Słupy» rycerskie w Polsce śred­
niowiecznej, "Kwartalnik Historii Kultury Mate­
rialnej", 1972, XX, nr 3 .
Kiersnowski Ryszard, Jeszcze o Wałach śląskich,
"
"Przegląd Zachodni , 1 9 5 2, nr 5 - 6.
Kiersnowski Ryszard, Wały śląskie, "Przegląd Za­
"
chodni , 195 I, VII, nr 1 -2.
Kirpicznikow Anatolij Nikołajewicz, Driewnierus­
skqje orużije, I. Mieczi i sabli IX XIII wiekow,
2. Kopija, sulicy, bqjewyje topory, buławy, kistieni
IX-XIII wieków, Archeołogija SSSR, Sw od Ar­
cheołogiczeskich Istocznikow, wyp. E 1 - 3 6,
Moskwa 1966.
Kirpicznikow Anatolij Nikołajewicz, Driewnierusskqje
orużije, }. Dospiech, kompleks bqjewych sriedstw
IX-XIII wiekow, Archeołogija SSSR, Swod Ar­
cheołogiczeskich Istocznikow, wyp. E 1-36,
Moskwa 1 9 7 1 .
Kirpicznikow Anatolij Nikołajewicz, Nowoobnarużen­
nyje kleima rannie sriedniewiekowych mieczi, Fasciculi
Archaeologiae Historicae, fasc. V, 1 992, s. 61 -8 1 .
Kirpicznikow Anatolij Nikołajewicz, O wriemieni
pqjawlenija s':\P0ry so swiezdoczkOj na tierritorii driew­
niej Rusi, w: Elementy wschodnie i zachodnie w uzbro­
jeniu słowiańskim w średniowieczu. Seminarium w Ło­
dzi 28-29 listopada 1972, "Kwartalnik Historii
"
Kultury Materialnej , 1 9 7 3 , XXI, nr 2.
Kirpicznikow Anatolij Nikołajewicz, Snarażenije wsia­
dnika i wierchowogo konia na Rusi IX-XIII wiekow,
Archeołogija SSSR, Swod Archeołogiczeskich
Istocznikow, wyp. E (-36, Moskwa 1 9 7 3 .
Kiryk Feliks, Cechowe rzemiosło metalowe. Zarys dziejów
do 1939 roku, Warszawa 1972.
Kiryk Feliks, Miasta regionu tarnowskiego. Tarnów,
Tuchów, Ci�żkowi(e do końca X VI wieku, w: Tarnów.
Dzieje miasta i regionu, t. I, Czary przedrozbiorowe,
red. Feliks Kiryk, Zygmunt Ruta, Tarnów-Rze­
szów 1 9 8 1 .
Kiryk Feliks, OpalÓw XIII-XVI wieku, "Małopolskie
"
Studia Historyczne , 1 984, XXVII, z. 2.
Kiryk Feliks, Sandomierz w czasach Długosza, w:
Jan DługosZ. W pięćsetną rocznicę śmierci. Materiały
z sesji (Sandomierz 24-25 maja 1980 r.), Olsztyn
1 983.
Kloss Ernst, Die schlesische Buchmalerei des Mitte/alters,
Berlin 1942.
Kłoczowski Jerzy, Europa słowiańska w XI V-XV
wieku, Warszawa 19 84.
Kobielski Stanisław, Polska broń. Broń palna, Wro­
cław 1975 .
Kocka Wojciech, Ostrowska Elżbieta, Prace wykopa­
łiskowe we Wrocławiu w latach 1949-19JI, "Studia
"
Wczesnośredniowieczne , 1 9 5 5, III.
Koczorowska-Pielińska Ewa, Liczebność i spega­
lizaga rzemiosła w Starej i Nowej Warszawie
w latach 1417 � !J26, "Rocznik Warszawski",
1972, XI.
Koczorowska-Pielińska Ewa, Rzemiosło Starej i Nowej
Warszawy do IJ2J roku, w: Z dZiejów rzemiosła
warszawskiego, red. Barbara Grochuiska, Witold
Pruss, Warszawa 1 9 8 ; .
Kola Andrzej, Wilke Gerard, Produkga grotów beltów
do kuszy w średniowieczu w świe/le współczesnych prób
eksperymentalnych. Uwagi O odkryciach na grodzisku
późnośredniowiecznym w Słoszewach, pow. Brodnica,
w [973 roku, Acta Universitatis Nicolai Copernici,
Archeologia, V, Toruń 197 ) .
Kołodziejski Stanisław, Pieniny, " Z Otchłani Wie­
"
ków , 1 980, XLVI, nr 1 .
Kołodziejski Stanisław, Wst�p do studiów nad genezą
obronnych revdengi możnowładczych, w: Stan i po­
trzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce
Poznań-Wrocław-Warszawa 1 990, s. 275-282.
"
w XV i XVI w., "Muzealnictwo Wojskowe ,
1 964, II.
Kordala T., L'arme blanche d un /ranchant du Haut
Mayen Age trouvee d P/ock.Podolsvce (Mazovie -
Pologne, Fasciculi Archaeologiae Historicae, fasc.
IV, 1 990, s. 27-29.
Korzon Tadeusz, Dzieje wOjen i wojskowofci w Polsce,
t. I-II, Epoka przedrozbiorowa, t. III, Dokończenie
epoki przedrozbiorowej. Rozdziały o broni i uzbro­
jeniu oraz epokę porozbiorową opracował Bro­
nisław Gembarzewski, Lwów-Warszawa-Kra­
ków 1 9 2 3 .
Kostrzewski Józef, Kul/ura prapolska, Warszawa
1 96 2 .
Kowalczyk Elżbieta, Wały łużyckie. Z e studiów nad
umocnieniami podłużnymi SlowiańlZcvzny, "Kwar­
"
talnik Historii Kultury Materialnej , 1 984,
XXXII, nr 4.
393
Kowalczyk Elżbieta, Systemy obronne walów podłUŻnych
we wczesnym średniowieczu na ziemiach polskich,
Wrocław 1987.
Kowalenko Władysław, Starosłowiańskie grody portowe
"
na Bałtyku, "Przegląd Zachodni , 1 9 5 0, VI,
nr 5 --{).
Kozłowski Eugeniusz, Influence of Technical Progress
on ehanges in Military Art during World War II, w:
Mili/ary Technique, Policy and Strategy in History,
red. Witold Biegański i in., Warsaw 1976.
Krakowski Stefan, Polska sztuka wqjenna w okresie
rozdrobnienia feudalnego (XII-XIII wiek) , Studia
i Materiały do Historii Sztuki Wojennej, 1 9 5 6, II.
Krakowski Stefan, Polska w walce Z najazdami tatars­
kimi w XIII wieku, Warszawa 1 9 5 6 .
Krakowski Stefan, W kwestii Millennium miast polskich
- akceptage i konfrontage, Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Łódzkiego, seria I, Nauki Histo­
ryczno-Społeczne, z. 60, Archeologia i historia
średniowiecza, Łódź 1969.
Kramarek Janusz, Wczesnośredniowieczne grodziska
ryczyńskie na Śląsku, Wrocław 1 969.
Krause Edward, Z problematyki badań 'Zw. grodzisk
stożkowatych w Polsce, "Sprawozdania Archeo­
"
logiczne , 1 976, XXVIII.
Król Aleksander, Zarys historii budownictwa obronnego
i wOj'skowego w dawnej Polsce (od VII do pOCZątku
XIX wieku) , w: Budownictwo wqjskowe 1918-/9JJ, t.
I, Warszawa 1936.
Kuciński Julian, Miejskie rzemiosło zbrqjeniowe w pań­
stwie polskim w XIV i pierwszej połowie XV wieku,
Studia i Materiały do Historii Wojskowości,
1969, XV, cz. I .
Kuczyński Stefan Maria, Polskie siły zbrqjne za
Kazimierza Wielkiego i Andegawenów, Studia
i Materiały do Historii Wojskowości, 1 96 ) ,
Xl, cz. 2.
Kuczyński Stefan Maria, Wielka wqjna Z zakonem
krzyżackim w latach 1409-14//, Warszawa 1 980.
Kuczyński Stefan Maria, Wqjsko i sztuka wqjenna
w latach 1}40-14J4, w: Zarys dZiejów wojskowości
polskiej do roku 1864, t. I, Do roku 1648, red.
Janusz Sikorski, Warszawa 1965 .
Kujot Stanisław, Dzieje Prus Królewskich, Toruń
1 9 1 ;-1 9 2 2/1 924 ["Roczniki Towarzystwa Nauko­
"
wego w Toruniu , 20-29/3 1 ] .
Kukiel Marian, Zarys dZiejów wqjskowości w Polsce,
Londyn 1 949.
Kurnatowska Zofia, Próba odtworzenia organizagi
zarządu tery/orialnego państwa Pierwszych Piastów
w Wielkopolsce, w: Obronnośćpolskiejgranicy zachod­
niej w dobie pierwIvch Piastów, Wrocław 1984.
Kyzłasow I. L., o proischożdienii striemian, "Sowiets­
"
kaja Archeołogija , 19n, nr �.
Labuda Gerard, Fragmenty dZiejów Slowiańszcvzny
Zachodniej, Poznań 1 964, t. II.
Labuda Gerard, Ibrahim ibn jakMb. Najstarsza relacja
"
o Polsce w nowym wydaniII, "Roczniki Historyczne ,
1947, XVI.
Lalik Tadeusz, Budowa dworll drewnianego w jadawnikach
w rokM 1}�4, "Kwartalnik Historii Kultury Mate­
rialnej", 1 9 7 1 , XIX, nr � .
Landstrom Bjorn, The Ship, Stockholm 196 1 .
Leśny Jan, Umocnienia polowe zachodniego pogranicza
Polski w X-XIII wiekM na tle analogicznych lłrZądzeń
obronnych Slowiańszczyzny, w: Obronnoić polskiej
granicy zachodniej w dobie Pierwszych Piastów, Wroc­
ław 1 984.
Leśny Jan, "Wały podłużne", hasło w: Słownik
starożytności słowiatlskich, t. VI, \Xirocław 1980.
Lewandowski Marcin, L'ate/ier dll jlechier, dans la
tOllr de Pierre all chdteall de Legnira, "Fasciculi
"
Archaeologiae Historicae , l, 19 86.
Lewandowski Marcin, Broń biała k.rótka, w: Uzbrojenie
w Polsce średniowiecznej l} JO·· I4Jo, red. A. Nadolski,
Łódź 1990.
Lewandowski Marcin, Pllgina{y średniowieczne Z ziem
polskich, Acta Arc ha eologica Lodziensia, 19 86, t.
XXXIII.
Lienau Otto, Die Bootsjunde von Danzig Ohra aus der
Wikingerzei/, Quelletl und Dars/ellungen zur Geschich/e
Westprellssens, nr 17, Oanzig 1 9 3 4 ·
Lileyko J., Regalia polskie, Warszawa 1987.
Litwin Jerzy, Studium konstrukcji i próba klasyfikacji
«miedziowca», " Kwartalnik Historii Kultury Ma­
" "
terialnej , 1 979, XXVII, nr 3 ·
Lodowski Jerzy, Dolny Śląsk na pocZątkM średniowiecza
( VI-X wiek) . Podstawy osadnicze i gospodarcze,
Wrocław 1980.
Lodowski Jerzy, Osadnictwo a zalesienie Dolnego Śląska
we wczesnym średniowieCzNo Próba rekonstrllkcji, w:
Ziemia i IlIdzie dawnej Polski. Stlldia Z geografii
historycznej, red. Adam Galos, J ulian Janczak,
Wrocław 1 976.
Lodowski Jerzy, Z badań nad wczesnośredniowiecznym
budownictwem obronnym na ŚląskM środkowym, Acta
Universitatis Wratislaviensis, 142, Studia Archeo­
logiczne, IV, Wrocław 1 9 7 1 .
Lot Ferdinand, L'art militaire el les armies all Moyen
Age en Ellrope et dans le Proche-Orient, Paris 1 946,
t. I-II.
Lukas Ewa, Miejskie budownictwo obronne w Księstwie
Zachodnio-Pomorskim, w: SZINka Pomorza Zachodnie­
go, red. Zygmunt Świechowski, Warszawa 197�.
394
Lundstrom Per, D e hommo vida ... , Vikingars hamn vjd
Paviken pa Gotland, Uddevalla 19 8 1 .
Łęga Władysław, Spoleczeństwo i państwo gdańsko­
pomorskie w XII i XIII wiekM, Poznań 1 9 5 6.
Łowmiański Henryk, PocZątki Polski. Z dZiejów
Słowian w I tysiącleciu n.e., Warszawa 1 96�-1973,
t. I-V.
Łowmiański Henryk, Problematyka POCZątków państwa
polskiego w nowszych badaniach historycznych, "Slavia
"
Antiqua , 1 976, XXIII.
Malachowicz Edmund, Bastejowc JortyJikacje Wroc­
ławia, w: Bastejowe JortyJikacje w Polsce, Prace
Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki
i Techniki Politechniki Wrocławskiej, 9, Studia
i Materiały, �, Wrocław 19 7 5 .
Małachowicz Edmund, Zamki wrocławskie, w : PoCZą­
tki zamków w Polsce, Prace Naukowe Instytutu
Historii Architektury, Sztuki i Techniki Poli­
techniki Wrocławskiej, 1 2, Studia i Materiały, 5 ,
Wrocław 1978.
Marcus Geoffrey Jules, A Naval History oj England,
t. I, London 1 9 6 1 .
Markus Stanisław, Czarny proch strzelniczy, "Broń
"
i Barwa , 19�6, III, nr 2.
Massalski Ryszard, Stankiewicz Jerzy, Dzieje Jor­
tyfikacji gdańskich, w: Gdańsk. jego dzieje i kMltllra,
Warszawa 1969.
Mastalerzówna Maria, Przedmieście Stradom w wiekach
średnich, w: Stlldia nad przedmieściami Krakowa,
Kraków 1 9 3 8 .
Matuszewski Jacek Stefan, Przywileje i polityka
podalkowa Llldwika Węgierskiego w Polsce, Łódź
1983.
Matuszewski J ózef, Immllnitet ekonomiczny w dobrach
Kościoła w Polsce do rokM I} 8I, Poznań 19 �6.
Matuszewski Józef, POCZątki nowożytnego zaprzęgli
konnego. Część II, Materia!J do sprawy pojawienia się
zaprzęgli nowożytnego w Polsce, Kwartalnik Historii
"
Kultury Materialnej", 1 9 5 4, II, nr 4.
Mika Marian Józef, JOO lat cechll ślllsarzy i rzemiosł
pokrewnych w PoznaniII, część I, Od końca XI V
wiekM do rokM Ilj}, Poznań 1 9 5 8.
Mikołajczyk Gabriela, PocZątki Gniezna. Studia nad
źródłami archeologicznymi, Warszawa-Poznań 1972.
Military Techniqlle, Policy and Strate!) in History, red.
Witold Biegański i in., Warsaw 1 976.
Miłobędzki Adam, Zamek w MolerskM Górnym i niektóre
problemy małopolskiej architektNry XV i XVI wiekM,
"
"Biuletyn Historii Sztuki , 1 9 5 9, XXI, nr l .
Miśkiewicz Benon, Konstrlllecja izbicowa w polskim
średniowiecznym blldownictwie obronnym, "Archeo­
" do Dziejów Dawnego Uzbrojenia i Ubioru Woj­
logia Polski , 1 9 5 9, III, z. 2.
Miśkiewicz Benon, Machiny wojenne i PrvrZądy obl꯭
nicze polskiego wojska wczuMśredniowiecznego, "Kwar­
talnik Historii Kultury Materialnej", ' 9 ) 7, V,
nr � /4.
Miśkiewicz Benon, Podstawowe etapy rozwojll polskich
sił zbrojnych do polowy XV wiekM, Studia i Materiały
do Historii Wojskowości, 1982, XXV.
Miśkiewicz Benon, Program rozwojll naNki historyczno­
-wąjsJeowej w Polsce, Poznań 1 976.
Miśkiewicz Senon, Rozwij stałych PNnJetów oporu
w Polsce da polawy XV wiekM, Poznań 1964.
Miśkiewicz Benon, Studia nad obroną polskie; granicy
zachodnie;' w okresie wczesnoJeudalnym, Poznań
1 96 1 .
Miśkiewicz Benon, Wojskowość polska w okresie wczes­
nofeudalnym, w: Historia wojskowości polskiej. Wy­
brane zagadnienia, red. Witold Biegański, Piotr
Stawecki, J anusz Wojtasik, Warszawa 1 972.
Modzelewski Karol, Organizacja gospodarcza państwa
piastowskiego, X-XIII wiek, Wrocław 1975 .
Molenda Danuta, Górnictwo krllszcowe na terenie ZłóŻ
śląsko-krakowskich do połowy XVI wiekM, Studia
z Dziejów Górnictwa i Hutnictwa, t. VIII,
Wrocław 196�.
Morelowski Marian, Korana i he/m znalezione w San­
domierzu a sprawa korony Witolda i grobowców
"
dynastycznych w Wilnie, "Ateneum Wileńskie ,
1 9 �0, VII, Z. 3-4.
Morze w kMltllrach świata, red. Andrzej Piskozub,
Wrocław 1 976.
Moszyński Kazimierz, KultlIra IlIdowa Słowian, t. I,
Kil/tura materialna, t. II, cz. 1 i 2, Kllltllra dlłChowa,
Warszawa 1967-1968.
Mycieiski Jerzy, Inwentarz skarbca ksiąŻąt mazowieckich
Konrada i Janllsza Z rokM 14�4, "Sprawozdania
"
Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce ,
1 907, VIII, z. 1 i 2.
Myśliński Kazimierz, Bogusław I ksiąŻę Pomorza
Zachodniego, Bydgoszcz-Gdańsk-Szczecin 1948.
Nadolski Andrzej , Badania nad IIzbrojeniem średnio­
wieCZnym prowadzone w łodzkim środowiskM archeo­
logicznym w latach 194J-197J, Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Łódzkiego, Nauki Humanistyczno­
Społeczne, seria I, Z. �6, Łódź 1979.
Nadolski Andrzej, Broń i sfrij rycerstwa polskiego
w średniowieCZII, Wrocław 1 979.
Nadolski Andrzej, GrNnwald. Problemy wybrane, Olsz­
tyn 1 990.
Nadolski Andrzej, Helm i Jragmenty zbroi Z XI V
wiekM znalezione w Siedlątkowie nad Wartą, Studia
skowego, 1969, IV.
395
Nadolski Andrzej, Juzcze raz o SzczerbclI, Materiały
Muzeum Wnętrz Zabytkowych w Pszczynie,
1 992, VII, S. 2 1 �22 5 .
Nadolski Andrzej, Mikołaj Lasocki o taktyce walki
Z Tatarami. Prvczynek do dZiejów polskiej myśli
wojskowej, w: Pax et Bell11m, Poznań 1 99 � .
Nadolski Andrzej, Niektóre problemy Z zalerulI historii
wojskowej w «PocZątkach Polski» Henryka Łowmiań­
skiego, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej,
1 974, XXII, nr 2.
Nadolski Andrzej, Odo episcoplls bacu/llm tenens.
W sprawie obyczajowej hierarchii niektórych rodzajów
broni w średniowieCZN, w: CllltNs et cognitio. StNdia
Z dZiejów średniowiecznej kMltlłTJ, red. Stefan Krzysz­
tof Kuczyński i in., Warszawa 1 976.
Nadolski Andrzej, Pochwa miecza znaleziona w osadzie
miejskiej Z Xl wiekM w GdańskII, "Wiadomości
"
Archeologiczne , 19 l 1 , XXII, z. 2.
Nadolski Andrzej, Polska broń. Broń biała, Wrocław
1974, 1984.
Nadolski Andrzej, Polskie si!J zbrojne i SZtllka wojenna
w poCZątkach państwa polskiego, w: POCZątki państwa
polskiego. Księga tysiąclecia, t. I , Organizacja poli­
tyczna, red. Kazimierz Tymieniecki, Poznań 1 962.
Nadolski Andrzej, Polskie si!J zbrojne w czasach
Bolesława Chrobrego. Zarys strategii i taktyki,
Łódź 1 9 5 6.
Nadolski Andrzej , Prace wykopaliskowe w Czermnie
nad HIICZWą, pow. Tomaszów LIIbelski, w 1952 rakII,
"
"Archeologia Polski , 1 9 5 9, IV, z. 1 .
Nadolski Andrzej, Rozplanowanie przestrzenne i zabll­
tkJwa, w: IĄczyca wCZesnośredniowieczna, t. II, W roc­
ław 1 989.
Nadolski Andrzej , "Siły zbrojne i sztuka wojenna ,
hasło w: Słownik starożytności słowiańskich, t. V,
Wrocław 1 97 5 .
Nadolski Andrzej, Sfudia nad uzbrojeniem polskim
w X, XI i XII wiekM, Łódź 1 9 5 4.
Nadolski Andrzej, StlIdnie wczesnośredniowieczne na
"
grodZiskM łęczyckim, "Z Otchłani Wieków , 1 9 5 1 ,
XX, Z· 5--{)·
Nadolski Andrzej, SZCZerbiec (próba analizy bronio­
znawczej), w: Na granicach archeologii, red. Andrzej
Nadolski, Łódź 1968.
Nadolski Andrzej, Średniowieczna IĄczyca III świetle
badań łódZkich archeologów, Prace i Materiały Mu­
zeum Archeologicznego i Etnograficznego w Ło­
dzi, seria archeologiczna, 27, 1980.
Nadolski Andrzej, Umocnienia grodN łęczyckiego, "Z
"
Otchłani Wieków , 1950, XIX, Z. 5--6.
"
Nadolski Andrzej, "Uzbrojenie , hasło w: Słownik
starożytności słowiańskich, t. VI, Wrocław 1977.
Nadolski Andrzej, Abramowicz Andrzej, Poklewski
Tadeusz, Cmentarzysko Z XI wiekN w LutomierskN
pod ŁodZią, Łódź 1 9 5 9.
Nadolski Andrzej, Dankowa jolnata, Uwagi o składzie
i uzbrojeniu polskiej jazdy rycerskiej w latach
IjJv-14Jo, Studia i Materiały do Historii Wojs­
kowości, 1 9 8 3 , XXVI.
Nadolski Andrzej, Lewandowski Marcin, Broń strzel­
cza, w: Uzbrojenie w Polsce średniowiecznej IjJO-14JO ,
red. A. Nadolski, Łódź 1990.
Nadolski Andrzej, Sulikowska Wanda, Budownictwo
obronne Polski wczesnofeudalnej w świetle źródeł
pisanych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódz­
kiego, seria I, Nauki Humanistyczno-Społeczne,
z. 7, Łódź 1 9 5 7·
Nadolski Andrzej, Wawrzonowska Zdzisława,
SzcZątki zbroi ze Spytkowic, Studia do Dziejów
Dawnego Uzbrojenia i Ubioru Wojskowego,
1 98z, VIII.
Niesiołowska-Wędzka Anna, "Strzemiona " , hasło
w: Słownik staro"{ytności słowiańskich, t. V, Wro­
cław 1 9 7 5 .
Nosek E . , Czternastowieczna kNźnia w Siedlątkowie,
Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego
i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna,
1 968, nr 1 5 .
Nowak Tadeusz, Rozwiązania konstrukcyjne elementów
obronnych obiektów ufortyfikowanych w Wielkopolsce,
K1fiawach, ziemiach dobrzyńskiej, łęczyckiej i sieradz­
kiej w XIV wiekN, Studia i Materiały do Historii
Woj skowości, 1 98 5 , XXVIII.
Nowak Tadeusz Marian, Artyleria polska do końca
XIV wieku. Problematyka i stan badań, Studia
i Materiały do Historii Wojskowości, 1 96 3 ,
I X , cz. 1 .
Nowak Tadeusz Marian, Badania nad historią dawnej
techniki wojennej w Polsce w latach 1974-1978, Studia
i Materiały do Historii Wojskowości, 1 9 8 1 ,
XXIII.
Nowak Tadeusz Marian, Badania nad historią techniki
wojennej w Polsce. Stan i perspektywy rozwoju,
"
"Kwartalnik Historii Nauki i Techniki , 1977,
XXII, nr z.
Nowak Tadeusz Marian, Historia dawnej polskiej
techniki wojennej problematyka, źródła i stan
badań, w: Problemy techniki wojennej od średniowiecza
do II wojny światowej, red. Tadeusz jędruszczak,
Toruń 1 974.
Nowak Tadeusz Marian, O potrzebie podsumowania
dotychczasowego dorobkN polskiego w dziedzinie historii
techniki, " Kwartalnik Historii Nauki i Techniki " ,
1 976, XXI, nr 1 .
396
Nowak Tadeusz Marian, O problematyce metodologii
i metodyki pracy naukowej w dziedzinie historii techniki,
"Kwartalnik Historii Nauki i Techniki , 1986,
" talnik Historii Kultury Materialnej " , 1 980,
XXXI, nr 3-4.
Nowak Tadeusz Marian, Polish Warjare Technique in
the 17th Century, Theoretical Conceptions and their
Practical Applications, w: Military Technique, Policy
and Strategy in History, red. Witold Biegański
i in., Warsaw 1 976.
Nowak Tadeusz Marian, Polska technika wojenna
XVI-XVIII wiekN, Warszawa 1 970.
Nowak Tadeusz Marian, Problematyka dZiejów i głów­
ne etapy rozwoju dawnej artylerii polskiej, Studia
i Materiały do Historii Wojskowości, 1 9 84,
XXVII.
Nowak Tadeusz Marian, Przegląd prac Z zakresu
dawnej polskiej historii wojskowej, opublikowanych
w Polsce w latach 1970-1979, Studia i Materiały do
Historii Wojskowości, 1 9 8 1 , XXIV.
Nowak Tadeusz Marian, Rozwój badań nad historią
dawnej (do 1864 roku) artylerii polskiej, Studia
i Materiały do Historii Wojskowości, 198z, XXV.
Nowak Tadeusz Marian, Rozwój techniki rakietowej
w Europie w XIII-XVII wiekN, w: Problemy techniki
wojennej od średniowiecza do II wojny światowej, red.
Tadeusz jędruszczak, Toruń 1 974.
Nowak Tadeusz Marian, Stan badań nad historią
techniki w Polsce, "Kwartalnik Historii Nauki
i Techniki" , 1 9 8 z , XXVII, nr 1 .
Nowak Tadeusz Marian, Uwagi O technice budowy
mostów polowych w Polsce w wieku XV do XVII,
Studia i Materiały do Historii Sztuki Wojennej,
1 9 5 6, II.
Nowak Tadeusz Marian, Walki Z agresją zakonu
krzyżackiego w okresie jednoczenia państwa polskiego,
Warszawa 195 z .
Nowak Tadeusz Marian, Wojskowość polska w latach
I I j8-1}40, w: Zarys dZiejów wojskowości polskiej do
roku 1864, t. I, Do roku 1648, red. janusz Sikorski,
Warszawa 1 9 6 5 .
Nowak Tadeusz Marian, Z dZiejów techniki wojennej
w dawnej Polsce, Warszawa 1965.
Nowak Tadeusz Marian, Wimmer Jan, Dzieje oręża
polskiego do roku 179j, Dzieje oręża polskiego
(96j-194J) , red. Marian Anusiewicz, t. I, War­
szawa 1 968.
Nowak Tadeusz Marian, Wimmer Jan, Historia
oręża polskiego, Warszawa 198 1 .
Nowakowski Andrzej, Arsenały zamków krzyżackich
w Prusach na pocZątkN XVI stulecia, w: Studia nad
kNlturą materialną wieków od XIV do XVI, red.
Andrzej Nadolski, Łódź 1 986.
Nowakowski Andrzej, Jeszcze o genezie pawę"{y ( Uwagi
na marginesie ksiąŻki A. N. Kirpicznikowa) , "Kwar­
XXVIII, nr 1.
Nowakowski Andrzej, Przyczynki do poznania lak
zwanej zbroi mazowieckiej, w: Elementy wschodnie
i zachodnie w uzbrojeniu słowiańskim w średniowieczu.
Seminarium w Łodzi z8-z9 listopada 1 9 7z,
"K wartalnik Historii Kultury Materialnej", 1973,
XXI, nr z.
Nowakowski Andrzej, Średniowieczny hełm Z Olsztyna,
"
" Rocznik Olsztyński 1 989, t. XVI.
Nowakowski Andrzej, Uzbrojenie ochronne, w: Uzbro­
jenie w Polsce średniowiecznej IjJO-14Jo, red. A.
Nadolski, Łódź 1 990.
Nowakowski Andrzej, Uzbrojenie średniowieczne w Pol­
sce (na tle środkowoeuropejskim), Toruń 199 1 .
Nowakowski Andrzej, Uzbrojenie wojsk krzyżackich
w Prusach w XIV wieku i na pocZątkN XV wiekN,
Łódź 1 980.
Nowakowski Andrzej, Szymczak jan, Rodz,!!e uzbro­
jenia ochronnego w Polsce w okresie monarchii stanowej
w świetle źródeł pisanych, "Kwartalnik Historii
Kultury Materialnej " , 198 5 , XXXIII, nr I-Z.
Oakeshott Robert Ewart, The Sword in the Age of
Chivalry, New York - Washington 1964.
Obronność polskiej granicy zachodniej w dobie pierwszych
Piastów, Wrocław 1984.
Olczak jerzy, Niektóre aspekty badań grodZisk stOŻko­
watych na Pomorzu Środkowym, w: Studia Ar­
chaeologica Pomeranica, Koszalin 1 974.
Olej nik Karol, Działalność militarna Polski w czasach
Kazimierza Wielkiego, Poznań 1966.
Padfield Peter, Guns at Sea, London 1973.
Padfield Peter, Waffen alu See, Berlin 1973.
Pagel Karl, Die Hanse, Oldenburg 1 94z.
Pawiński Adolf, Młode lata Zygmunta Starego, War­
szawa 1 89 3 .
Pawłowski Antoni, Jak budowano obronne siedziby
rycerskie?, " Z Otchłani Wieków" , 1980, XLVI,
nr 1.
Pawłowski Antoni, Z badań nad grodami stożkowatymi
i ostrosłupowymi na ŚląskN, w: Z badań trzynasto­
wiecznej architektury na ŚląskN i w Czechach, Prace
Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki
i Techniki Politechniki Wrocławskiej, 1 5 , Studia
i Materiały, 8, Wrocław 1 98 1 .
Petersen Jan, De norske vikinggesvaerd. En typologisk­
-kronologisk studie over vikingetidens vdben, Kri­
stiania 1 9 1 9.
Pianowski Zbigniew, Z dZiejów średniowiecznego Wa­
we/u, Kraków-Wrocław 1984.
397
Piaskowski jerzy, " Metale i ich obróbka" , hasło
w: Słownik staro"{ytności słowiańskich, t. III, Wro­
cław 1 967.
Piaskowski jerzy, Metaloznawcze badania wyrobów
żelaznych, w: Andrzej Nadolski, Andrzej Ab­
ramowicz, Tadeusz Poklewski, Cmentarzysko Z XI
wieku w LutomierskN pod ŁodZią, Łódź 1 9 5 9.
Piaskowski jerzy, O stali damacseńskiej, Wrocław
19 74·
Piaskowski jerzy, Rozwój technologii mieczów żelaznych
od czasów najdawniejszych da XV wieku, " Muzeal­
nictwo Wojskowe" , 1 9 5 9, I .
Piaskowski jerzy, Technika gdańskiego hutnictwa i ko­
walstwa żelaznego X-XIV wieku na podstawie badań
metaloznawczych, w: Gdańsk wczesnośredniowieczny,
Gdańsk 1 960, t. II.
Pieradzka Krystyna, Walki Słowian na Bałtyku
w X-XII wiekN, Warszawa 1 9 5 3 .
Pilarczyk Zbigniew, Badania nad dziejami fortyfikacji
w historiografii Polski Ludowej, w: Rola historii
wojskowej w kształtowaniu patriotycznej świadomości
społecznej, Poznań 1980.
Plemięta. Średniowieczny gródek w ziemi chełmińskiej,
red. Andrzej Nadolski, Warszawa-Poznań-To­
ruń 1 98 5 .
Podwińska Zofia, Produkcja rolnicza, w : Historia
kNltury materialnej Polski w zarysie, t. I , Od VII do
XII wieku, red. Maria Dembińska, Zofia Podwiń­
ska, Wrocław 1 978.
Podwińska Zofia, Zabudowa obronna grodów, w: Histo­
ria kultury materialnej Polski w zarysie, t. I, Od VII
do XII wieku, red. Maria Dembińska, Zofia
Podwińska, Wrocław 1 978.
Poklewski Tadeusz, Średniowieczne zamki między
Prosną i Pilicą, Łódź 1 992.
Polska dzielnicowa i Vednoczona. Państwo-społeczeństwo­
kultura, red. Aleksander Gieysztor, Warszawa
1 97Z•
Postulaty badawcze do studiów nad dziejami wojskowymi,
oprac. zespół pod red. Rudolfa Dżipanowa i Be­
nona Miśkiewicza, "Wojskowy Przegląd Histo­
ryczny" , 1980, XXV, nr 4.
Przyłęcki Mirosław, Mury obronne miast Dolnego Śląska,
Wrocław 1 966.
Ptaszyńska Danuta A., Miejskie mury obronne w woje­
wództwie koszalińskim, Koszalin 19 74.
Radacki Zbigniew, Średniowieczne zamki Pomorza
Zachodniego, Warszawa 1 976.
Rappoport Pawie! Aleksandrowicz, Oczerki po istorii
russkogo wojennogo zodczestwa X-XIII wiekow, Ma­
tieriały i Issledowanija po Archeołogii SSSR, nr
5 Z , Moskwa-Leningrad 1 9 5 6.
Rathgen Bernhard, Pulver und Salpeler. Schiesspulver,
Kuns/salpeter, Pulvmni/hien im jri/hen Mittelalter,
Miinchen ' 9 z6.
Rauhut Lechoslaw, Sprawozdanie Z badań w 1914
roleM nad konstrukcjq wału grotbJwego w GródleM
Nadbużnym, "Sprawozdania Archeologiczne",
' 9 5 6, II.
Rauhut Lechosław, Tworek Daniel, Ziencik Henryk,
Wczesnośredniowieczny miecz Z Machowa, pow. Tar­
nobrzeg, "Wiadomości Archeologiczne " , ' 9 68,
XXXI l l , z. ;-4.
Reinders R., Cog Finds from the Ijsselmeerpo lders,
" Sarnowska Wanda, Miecze wczesnośredniowieczne w Pol­
"Flevobericht , ' 9 8 5 , nr 248.
Reuter c., Zur Geschich/e des Stralsundes Schiffbaues,
" Schiifer Dietrich, Die Hansestadte Nnd Kiinig Waldemar
" Pommersche Jahrbiicher , ' 90 ' , II.
Rokosz M., Legenda Szczerbca, Studia Historyczne,
' 9 8 8 , R. XXXI, z. " s. ;-2 1 .
Rozpędowski Jerzy, Bas/ejowe fortyfikacje na ŚIqsleM,
w: Bastejowe fortyfikacje w Polsce, Prace Naukowe
Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki
Politechniki Wrocławskiej, 9, Studia i Materiały,
;, Wrocław ' 97 5 .
Rozpędowski Jerzy, Gród a zamek w P olsce -problem
genezy i typologii, w: PocZqtki zam ków w Polsce,
Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury,
Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, I Z,
Studia i Materiały, 5 , Wrocław ' 97 8 .
Rozpędowski Jerzy, Inkas/elacja kościołów po lskich
w średniowieczu, " Kwartalnik Architektury i Urba­
nistyki" , ' 966, XI, z. 4.
Rozpędowski Jerzy, PóŹnogotyckie rezydencje na ŚlqsleM,
w: Sztuka i ideo logia XV wieleM, red. Piotr Skubi­
szewski, Warszawa '978.
Russocki Stanisław, Insty/ucje - wpyw ł y - leM/tura:
Warunkowe nadania ziemi w procesie centralizacji
feuda/nych monarchii środkowo-wschodniej Europy póŹ­
nego średniowiecza, "Przegląd H umanistyczny " ,
1 9 84, XXVIII, nr l .
Russocki Stanisław, "Posługi komunikacyjne ", hasło
w: Słownik s/arot/tności słowiańskich, t. IV, Wroc­
ław 1 9 72.
Rutkowska-Płachcińska Anna, Uwagi O gospodarce
hotbJwlanej w Polsce w XIII i XI V wieku, Przegląd
" torisk Konjerens, " Bottnisk Kontakt " II, Marien­
Zachodni " , 1 9 5 5 , XI, nr ;-4·
Rutkowska-Płachcińska Anna, Uzyskiwanie surowców
mineralnych, w: His/oria IeMltury materialnej Polski
w zarysie, t. II, Od XIII do XV wieleM, red. Anna
Rutkowska-Płachcińska, Wrocław 1 97 8 .
Rybakow Boris Aleksandrowicz, Riemieslo driewniej
Rusi, Moskwa 1948.
Rzepniewski Andrzej, A rmaments Developmen/ Ten­
dencies during the Second World War, w: Mili/ary
398
Technique, Policy and Stra/egy in His/ory, red. Witold
Biegański i in., Warsaw ' 9 76.
Rzepniewski Andrzej, Tendencje rozwojowe uzbrojenia
w la/ach dnlgiej wojny światowej, w: Pro blemy techniki
wojennej od średniowiecza do II wojny Ś/JIia/owtj, red.
Tadeusz Jędruszczak, Toruń 1974·
Samsonowicz Agnieszka, Wytwórczość skórzana w Po/­
sce wczesnofeNdalnej, Wrocław 19 8 2 .
Samsonowicz Henryk, Rzemiosło wiejskie w Polsce
XIV-XVI wieleM, Warszawa 1 9 1 4·
Samsonowicz Henryk, Złota jesień polskiego średnio­
wiecza, Warszawa 1 9 7 1 .
sce, " Światowit " , 1 9 5 5 , XXI.
von Diinemark . HansiJthe Geschich/e bis IJ76,
Jena 1 8 79.
Schmidtchen Volker, Die FeuerwajJen des Deutschen
R itterordens bis zur Schlacht bei Tannenberg 141 o.
Bestande, Funktion und Kos/en, dargestelIt anhand der
Wirtschaftsbiicher des Ordens von lJ74-1410, Liine­
burg ' 977.
Schonborn Thomas, Ein milleJalter/icher Waffenverzei­
chnis der Stadt Liegnitz, w: Liegnitz - 700 Jahre,
Breslau '94z.
Schunemann Konrad, DeNtsche Kriegsfiihrung im Osten
wiihrend des Mittelalters, Deutsches Archiv fur
Geschichte des Mittelalters, ' 9 ; 8 , t. I.
Seitz Heriberd, Blankwaffen I, Geschichte und Typenen­
twicklNng im europiiischen KNlturbereich . Von der
priih istorischen Zeit bis zum Ende des 16 Jahrhunderts,
Braunschweig 1 9 6 5 .
Sikorski Czesław, Zamek w pałNckiej Wenelji, Byd­
goszcz 1 9 86.
Sikorski Janusz, Dawna wojskowość polska w powojennej
historiografii, Studia i Materiały do Historii Woj­
skowości, ' 9 7 ; , XIX, cz. I .
Simson Paul, Danzig im dreizehnjiihrigen Kriege
14frI466, " Zeitschrift des Westpreussischen Ge­
schichtsvereines " , , 8 9 1 , X XIX.
Skandby-Madsen J., Et skibsvaerft jra alutningen af
1000-talet ved Fribrodrea pa Fals/er, w: Mari/imhis­
hamn 1 9 84.
Skandby-Madsen J ., Snekkevaerjt, " Skalk ", 1984, nr z.
Die SIawen in Deutsch/and. Geschich/e und KNltNr der
slawischen Stamme westlich von Otkr und Neisse vom
6 bis 12 JahrhNndert. E in Handbuch, red. Joachim
Herrmann, Berlin 1 970.
Słoniewska Maria Halina, Bibliografia MNzeNm Woj­
ska Polskiego w Warszawie za lata 1960- 1973,
Warszawa ' 9 84.
Słoniewska Maria Halina, Bibliografia Muzeum Woj­
ska Polskiego w Warszawie za lata 1979-193f,
Warszawa 1 986.
Smolarek Przemysław, Badania i wydobycie wraka
(<MiedZitJllcl tr» ( W-f), "Kwartalnik Historii Kultury
Materialnej", 1 9 79, XXVII, nr ; .
Smolarek Przemysław, Dawne żaglowce, Gdynia ' 9 6 3 .
Smolarek Przemysław, ships and Ports in Pomorze, w:
Waterfront A rchaeology in Britain and Northern
ENropt, red. G. Milne, B. Hobley, London 1 9 8 1 .
Smolarek Przemysław, Stan i perspektywy badań nad
rozwojem szkNtnictwa w Polsce (do końca XVIII
wieku), " Kwartalnik Historii Kultury Material­
nej " , ' 9 5 9, VII, nr z .
Smolarek Przemysław, SzleMtnictwo Po",orza Gdań­
skiego we wczesnym średniowieczu, w: Historia bNdow·
nklwa okrętowego na WybrzeŻN Gdańskim, red.
Edmund Cieślak, Gdańsk 1 9 7 2 .
Smolarek Przemysław, Zabytki szleMtnictwa skandynaw­
skiego, Gdańsk 1 9 6 ; .
Spieraiski Zdzisław, Geneza i pOCZątki obrony potocznej.
stNdiNm o wojsleM po lskim w XV wieku, Studia
i Materiały do Historii Wojskowości, ' 99 Z ,
XXXIV, s. 3-;4.
Spieraiski Zdzisław, Polska sztuka wojenna w Ja/ach
14f4-lf62, Wypisy do historii po lskiej SZtuki wojennej,
z. 4, Warszawa 1 9 5 8 .
SpieraIski Zdzisław, Wojskowość polska w okresie
Odrodzenia ( 1414-IJ76) , w: Zarys dZiejów wojs­
k owości polskiej do roku 1364, t. I, Do roleM 1643,
red. Janusz Sikorski, Warszawa 1 96 5 .
Stankiewicz Jerzy, Średniowieczne fortyfikalje Głównego
Miasta w GdańskN, Studia i Materiały do Historii
" Nauki Humanistyczno-Społeczne, seria I, nr Z9,
Wojskowości " , 1 9 5 8 , IV.
Stefańska Zofia, Pancerze w Polsce średniowiecznej,
"Muzealnictwo Wojskowe " , ' 9 64, II.
Struve Karl W., Ziel und Ergebnisse von Untersuchun­
gen aNf drei slawischen Burgwiillen Ostholsleins,
A usgrabNngen in Deutsch/and, t. I, cz. 3 ,
F riihmittelalter I I , Archiiologie uod Naturwis­
senschaften. Katalog, Karte und Modelle, Ma­
inz 1 97 5 .
Swaryczewski A., Platnerze krakowscy, Warszawa
1 987.
Szczygielski Wojciech, ObowiqZki i powinności /JIOjskowe
miast i mieszczaństwa w Polsce od XIII do polowy
XV wieleM, Studia i Materiały do Historii Wojs­
kowości, V, 1 96o.
Sztetyłło Janusz, Rzemiosla metalowe wraz Z Nzbroje­
niem, w: Historia IeMltury materialne; Polski w zarysie,
t. II, Od XIII do XV wieku, red. Anna Rutkowo
ska-Płachcińska, Wrocław ' 9 7 8 .
399
SztNka polska przedromańska i romańska do scbylleM
XIII wiekN, red. Michał Walicki, Warszawa
1 96 3 - 1 96 8 , t. I, cz. 1 i z.
Szymański Wojciech, Przyczynek do badań nad prob ­
lematyką grodzisk stożkowatych ( Orszy1l0WO i Wil­
kanowo w pow. płockim), Kwartalnik Historii
"
Kultury Materialnej " , ' 9 68, XVI, nr l .
Szymczak Jan, Grody w P olsce środkowej i zach odniej
w okresie roz bicia dzielnicowego, Acta Universitatis
Lodziensis, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łó­
dzkiego, Nauki Humanistyczno-Społeczne, Folia
Historica, seria l, nr 70, Łódź 1 9 80.
Szymczak Jan, O pocZqtkach płatnerstwa krakowskiego,
"
"Kwartalnik Historii Kultury Materialnej , ' 9 8 8 ,
XXXVI, nr 4.
Szymczak Jan, Organizacja prodNkcJi i ceny uzbrojenia,
w: Uzbrojenie w Polsce średniowiecznej lJJO-14Jo,
red. Andrzej Nadolski, Łódź 1 990.
Szymczak Jan, Produkcja i koSZty uzbrojenia rycerskiego
w Polsce XIII-XV wieleM, Łódź ' 9 89.
Szymczak Jan, Rola wojskowa grodów w zachodniej
i cenlra lnej Polsce w okresie rozbicia d'{ielnicowego,
Acta Universitatis Lodziensis, Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Łódzkiego, Nauki Humanistycz­
no-Społeczne, Folia Historica, seria I, nr 5 7 ,
Łódź 1 9 79.
Szymczak Jan, Sposo by zdobywania i obrony grodów
w Polsce w okresie rozbicia dzielnicowego, Studia
i Materiały do Historii Wojskowości, 1 979, XXII.
Szymczak Jan, Straty ludnościowe i materialne w kon­
fliktach międzydzielnicowych w P olsce XIII wieku
( Próba oceny) , Acta Universitatis Lodziensis,
Łódź 1 9 7 8 .
Szymczak Jan, W kwestii liczebności oddziałów woj­
skowych w Polsce okresu robicia dzielnicowego, Acta
Universitatis Lodziensis, Folia Historica, z,
Łódź 1 98 1 .
Szymczak Jan, Walki o kaszte lanię lędzleą w p% wie
XIII wieleM, "Rocznik Kaliski " , 1 974, VII.
Szymczakowa Alicja, Urzędnicy łęczyccy i sieradzcy do
połowy XV wieku, Acta Universitatis Lodziensis,
Folia Historica, 20, Łódź 1 9 84.
Średniowieczne siedzihy rycerskie w ziemi chełmińskiej na
tle badań podobnych obiektów na ziemiach polskich ,
red. A. Kola, Toruń 1 9 87.
Średniowieczne zamki Polski północnej, red. A. Paw­
łowski, Malbork 1 9 8 3 .
Świechowska Aleksandra, O najdawniejszej War­
szawie w świetle dotychczasowych badań archeo lo­
giCZnych , "Wiadomości Archeologiczne" , 1 9 5 4,
XX, z. 3 .
Technika wojslenwa L WP. XXX lat rozwojli 1943-1973,
oprac. janusz Balcerzak i in., Warszawa 1 97 , ·
Tichomirow Michaił Nikołajewicz, Driewnierlisskije
goroda, Moskwa 1 9 5 6.
Tomaszewski Zdzisław, Obwarowania Warszawy i obro­
na północnego wjazdli do miasta, w: Szkice staromiej­
skie, Warszawa 1 9 5 5 ·
Topolski jerzy, Wskaźnik wzrostll gospodarczego Polski
od X do XX wiekIi. Uwagi meto4Jczne i próba
obliczenia, " Kwartalnik Historyczny " , 1 967,
LXXIV, nr 4.
Trawkowski Stanisław, Gospodarka wielkiej wlasności
cysterskiej na Dol'!]m Śląskli w XIII wiekIi, War­
szawa 1 9 5 9.
Trawkowski Stanisław, Ubiór i pielęgnacja ciala, w:
Kllltllra Polski średniowiecznej X-XIII wiek, red.
jerzy Dowiat, Warszawa 19 8 5 .
Tulisow joanna, RZąd rycerski w Polsce średniowiecznej
(siodla), "Koń Polski " , 1970, 5 , nr 3 ·
Turnau Irena, Polskie skórnictwo, Wrocław 1 9 8 3 .
Tuxen N. E . , D e nordiske langskibe, "Aarbeger for
Nordisk Oldkyndighed og Historie " , 1 886, seria
II, t. I .
Tymieniecki Kazimierz, Majętność książęca w Zagościli
i pierwotne llposażenie klasztorll joannitów na tle
osadniClJlla dorzecza dolne; Ni4J. Studillm Z dZiejów
gospodarczych XII wieku, w: tegoż, Pisma wybrane,
Warszawa 1 9 5 6.
Tymieniecki Kazimierz, Organizacja rzemiosla wczes­
nośredniowiecznego a geneza miast polskich, " Studia
wczesnośredniowieczne " , 1 9 5 5, III.
Tymieniecki Kazimierz, Spoleczeństwo Slowian lechic­
kich (Ród i plemię), Lwów 1928.
Tyszkiewicz jan, ja4J bojowe Slowian Zachodnich we
wczesnym średniowiecZli, " Kwartalnik Historii Kul­
tury Materialnej" , 1961, IX, nr I .
Unverzagt Wilhelm, Schuldt Ewaid, Die Alisgrablin­
gen allf dem spatslawischen Bllrgwall von Behren­
Liibchin, Kreis Teterow, 1916/1917, " jahrbuch fiir
Bodendenkmalpflege in Mecklenburg " , 1 9 5 7·
Uzbrojenie w Polsce średniowiecznej 1jJO-14Jo, red.
Andrzej Nadolski, Łódź 1 990.
Verbruggen J. F., The Art of Warfare in Western
ENrope during the Middle Ages. From the Eight Centllry
to lJ40, Amsterdam-New York-Oxford 1977·
Vinski Z., Razmatranja o poslije karolinśkim malevima
10 i l I stolje1a li jligoslaviji, Starohrvatska prosvjeta,
III, 1 3 , Split 1 9 8 3 .
Vogel Walther, Gesehichte der delitsehen Seesekiffahrt,
Berlin 1 9 16, t. I.
Wachowiak Bogdan, Port średniowiecznego Szczecina,
Gdańsk 1 9 5 5 .
400
Wagner Eduard, Drobna Zoroslava, Durik jan,
Wojciechowski Zygmunt, Prawo rycerskie w Polsce stanowej, Studia i Materiały do Historii Wojs­
Kroje, zbroj a zbrane doby pfedhllsitski a husi/ski
przed statlitami Kazimierza Wielkiego, Poznań 1 9 28 . kowości, 1 978, XXI.
Praha 1 9 5 6.
Wojtasik Janusz, The Infllitnce of Armament on the Zajączkowski Stanisław Marian, Udział INdnoici wiej­
Warschauer Adolf, Die milldalterlichen Innungen zu
Art of War in Polish National Risings in the 18th skiej w polskiej wojskowości tkJ polowy XV stli/ecia,
Posen, "Zeitschrift der Historischen Gesellschaft
and 19th CentlIry, w: Military Techniqlit, Policy and Studia i Materiały do Historii Wojskowości,
fur die Provinz Posen " , 1 8 8 5 , l .
Strate?;! in History, red. Witold Biegański i in., 1 984, XXVII.
Wawrzonowska Zdzisława, Okrycie konia rycerskiego
Warsaw 1 976. Zaleski Zygmunt, Przemysi skórza,!] w iredniowiecz,!]m
w Polsce tkJ lenńca XV wiekIi w ilennografii, "Biuletyn
Wyrozumski jerzy, Historia Polski do rokli l JOJ, Poznaniu, Kronika Miasta Poznania, 1 928, VI.
Historii Sztuki " , 1978, XL, nr 4.
Warszawa 1 980. Zamki irodkowopolskie, red. Tadeusz Poklewski, t. I
Wawrzonowska Zdzisława, RZąd lenński i oporządzenie
Wyrozumski Jerzy, Kazimierz Wielki, Wrocław 19 82. i II, Łódź 1 977, 1 982.
jeździeckie, w: Uzbrojenie w Polsce średniowiecznej
Wyrozumski jerzy, " Rzemiosło " , hasło w: SIownik Zarys dZiejów wojskowości polskiej tkJ rokli 1864, t. I, Do
IjJQ--I4Jo, red. Andrzej Nadolski, Łódź 1990.
starożytnoici słowiańskich, t. IV, Wrocław 1972. rokli 1648, t. II, 1648-1864, red. Janusz Sikorski,
Wawrzonowska Zdzisława, Uzbrojenie i ubiór rycerski
Zabłocki Wojciech, Flinkqonalno-lennstrlikc;dna charak­ Warszawa 1965 - 1 966.
Piastów śf4skich od XII do XIV wiekII, Łódź 1976.
terystyka rękojeści dwóch typów polskich szabel bojowych Zbierski Andrzej, Badania terenowe Stacji Archeo­
Wawrzonowska Zdzisława, Kajzer Leszek, Chrono­
Z wiekIi XVII, Studia i Materiały do Dziejów logicznej IHKM PAN w Gdańskli w latach
logia dwóch kodeksów Legen4J Śląskie; w świe/le
Dawnego Uzbrojenia i Ubioru Woj skowego, 1960-1961, Sprawozdania Archeologiczne, 196"
analizy militariów, "Kwartalnik Historii Kultury
1 9 7 1 , V. XV.
Materialnej" , 1969, XVII, nr 3.
Zagrodzki Tadeusz, Warownia we Fromborku jako Zbierski Andrzej, Port Gdański na tle miasta
Wąsowicz Teresa, Legenda Śląska, Wrocław 1 967.
katedralne założenie obronne, "Kwartalnik Architek­ w X-XIII wiekIi, w: Gdańsk wczesnośredniowieczny,
Werner jerzy, Polska broń. Łllk i klisza, Wrocław
tury i Urbanistyki " , 1 969, XIV, z. 3-4. Gdańsk 1 964, t. V.
1 974·
Zagrodzki Tadeusz, Zamek w Czerskli w świetle Zbierski Andrzej, SJawische Seehiifen im Friihmittelalter,
Werner K. F., Heeresorganisations und Kriegfiihrung im "
badań architektonicZ'!]ch, w: Podllig nieba i zwyczajli " Archaeologia Polona , 1 974, XV.
delitschen Kiinigreich des 10 lind II jahrhllnderts, w:
polskiego. Stlldia Z historii architektury, sZtllki i kIi­ Zgrzebnicka janina, Kiryk Feliks, Najdawniejszy
Ordinamenti militari in Occidente ndl'alto Medioevo,
Itllry ofiarowane Adamowi Milobędzkiemll, War­ SIawków, w: SIaw/eQw, red. Feliks Kiryk, Kraków
Spoleto 1 968, t. II, s. 791-843,
szawa 1 9 8 8 . 1981.
Widawski Jarosław, Miejskie mllry obronne w państwie
Zaitz Emil, Friihmittelalterliche axtfiirmige Eisenbaren Zientara Benedykt, Henryk Brodaty i jego czasy,
polskim do pocZątkll XV wiekII, Warszawa 197 3 ·
alls Kleinpolen, Slovenska Archeologia, 1988, R. Warszawa 1 97 5 .
Widawski jarosław, Modernizacja mIlrów obronnych
XXXVI, nr 2. Zlat Mieczysław, Zamek średniowiecz,!] jalen problem
miast malopolskich spowodowana rozwojem broni palnej,
Zaitz Emil, Wstępne wyniki badań archeologicZ,!]ch historii SZtllki, w: POCZątki zamków w Polsce, Prace
w: Bastejowe fortyfikacje w Polsce, Prace Naukowe
skarbll grzywien siekieropodob'!]ch Z III. Kanoniczej Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki
Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki
lJ w Krakowie, " Materiały Archeologiczne " , i Techniki Politechniki Wrocławskiej, 1 2, Studia
Politechniki Wrocławskiej, 9, Studia i Materiały,
1 9 8 1 , XXI. i Materiały, 5, Wrocław 1 978.
3, Wrocław 1 9 7 5 ·
Zajączkowski Stanisław Marian, O wojskowych powin­ Żygulski Zdzisław jun., Broń w dawnej Polsce na
Widawski jarosław, POCZątki i rozwój mllrowanych
nościach sołtysów w Polsce w okresie monarchii stanowej, tle IIZbrojenia Eliropy i Bliskiego Wschodll, War­
obwarowań Warszawy przed epoką broni palnej,
" Studia i Materiały do Historii Wojskowości, szawa 1 9 7 5 .
" Kwartalnik Architektury i Urbanistyki , 1970, 1 9 7 3 , XIX, cz. I . Żygulski Zdzisław jun., Z e stNdiów nad dawną SZ/liką
XV, z. 3.
Zajączkowski Stanisław Marian, ObowiąZki wojskowe siodlarską, Rozprawy i Sprawozdania Muzeum
Wilinbachow Wadim Borisowicz, Wynalezienie pro­
wijtów w pańslJllie polskim w okresie monarchii Narodowego w Krakowie, 1 9 5 9, V.
{hli i pOCZątki jego zastosowania do celów wojen'!]ch,
Studia i Materiały do Historii Wojskowości,
1 960, VI, cz. I .
Wiliński Kazimierz, Ce'!] koni w Polsce średniowiecznej,
Acta Universitatis Lodziensis, Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Łódzkiego, Nauki Humanistyczno­
-Społeczne, seria I, nr ) 7, Łódź 19 79·
Wiliński Kazimierz, KosZty konnej slliŻby wojskowej
w PolICe średniowiecznej, Studia i Materiały do
Historii Wojskowości, 1 9 8 1 , XXIII.
Wimmer Jan, Historia piechoty polskiej do rokll 1864,
Warszawa 1978.
Wojciechowski Zygmunt, Państwo polskie w wiekach
średnich. Dzieje IIstrojll, Poznań 194 5 .
26- Polska technika wojskowa 40 1
 Bujak Franciszek 1 5 9, 275 Fetrer, rzemieślnik 148
Blillin Fran(oiI 69 Filipowiak Władyslaw 361
BYCZko T. 3 1 3 F/iedner Siegfiried 377, 3 89
Fralienholi. E"gen von 1 7
Cabalska Maria 2 I , I Z I , Z 1 3 Frazik JÓi.ef T011lasz 3 89
Cauon Lionel 371 Freudental Jan, ludwisarz 2 8 z
CelichowIki ZygmliRl z I I Freudental Piotr, ludwisarz z 8 z
Cel/lliński M. 149 FryCZ Jeru 3°3, 3 2 1 , 3 2 5

Indeks osób Charewiczowa Uda Z77, Z79, Z 8 1 , 289

Chrislensen Arne Emil 377
Fryczko Zarwecht, pancernik 1 4 8
Fryderyk Barbarossa, cesarz 106, 1 1 6
Chwalibóg, podsędek sieradzki 1 8o, 2 3 0 Fryderyk de Wedel, rycerz 260
CiemieniecIU Jakub 246
(Opracował Tadellsz Nowakowskr)
Cieślak E. 3 p, 3 8 1 Gaier C. 2 2
Cipurna Albert 2 1 3 Galicka Ii.abtJ/a 3 2 1 , 3 2 7
Colu John z45 Galos A. 1 7 3
Con/amine Philippe 1 7 Gamber Orl/llin 4 1
Cr"mlin Pedersen Ole 3 5 3 , 3 5 7, 3 6 3 , 3 7 5 Gamlbach Karl Friedrich Wilhel11l 169
Abel H. 363 Bem Józef 7, 3 8 5 Ci.acharolllski Antoni z 8 1 Gqsiorowsry M., E. H l
Abramowicz And�tj 2 l , l I , 77 Benesz, budowniczy 1 5 3 Czaler Wolfgang, budowniczy młynów 291 Gqsiorowski AnIoni 1 5 7
Ahrl"nd Harald 349, 367, 377 Benninghoven Friedrilh 367, 369 Czech Grzegorz, zw. Morawianinem, puszkarz 284 Gediga BoglISlaw 97, 99, 1 69
Akio 110 79 Bialekova Darina 1 7 3 CZolowki Aleksander Z93 Gedko, mieczownik 149
Al Bekri 9 3 Biały Jakub, rotmistrz 226, 242 Czwalina Stanisław, żołnierz z roty pana Marka ZI8 Geier Clalkie 390
Albert, wójt krakowski 309 Biegański W. z95 Gelucce, pancernik 148
Aleksandra, żona Siemowita IV, księcia mazowiec- Bielowski Aliglist 1 27, 1 H Damell ErnII 373 Ge11lba�tIIIski Bronisław 1 8, 1 9
kiego 295 Biernat Ci.u1aw 3 8 1 Daniel Romanowicz, książę ruski 175 Gerlach, budowniczy I l 3
Aleksander Wielki 78 Bisklip Marian 1 7 , 1 9 3 , 2 2 1 , 263, 26 5 , z77, 2 8 1 , Dallkowa Jolanta 19l, Z09, 2 ' 7 , 22l, 231, Z43- Gierdi.itjt/llski KazimŻtri. z 8 3
Andegawenowie, dynastia 1 7, 1 9 3 367, 3 8 1 2 p , 289 Gieyszlor Aleksander 109, 1 87
Andrzej, rzemieślnik 2 l 3 Blair Clalkie 6 3 , 67, 1 3 1 , 1 3 3, 1 3 5 , 222, 2 2 3 Dqbrowska EIżbie/a 165 Gilt/lliCZ Aleksy z 7 l
Andrzej z Lubna, puszkarz 284 Bobowski K. 149 Dqbrowska Maria 1 6 , Gilewska-Dllbis J. 149
Andrzej z Piączyna, puszkarz 284 Bobruński Milhal Z9l Dqbrowski Edward 1 ° 5 , 1 69 CIosek Marian I l , 1 8 , 19, 4 l , 1 0 3 , 1 1 9, 1 2 3 , 20 1 ,
Andrzej z Tęczyna, starosta rabsztyński i chełmiń­ Bocheński Aleksander z I Delbrii&k Hans 16, 1 7 Z07, Z 2 1 , 2 6 3 , 3 29
ski 277 Bocheński Zbigniew 279 Dembińska Maria 3 1 , 67, 7 1 , 79, 87, 89, I H , 291 Goliński M. 26 1 , z69
Anonim, zw. Gallem 39, 70, 71, 8 1 - 8 5 , 87-89, Botheim Wendelin z 3 I Dmks/ein Vladimir 1 3 5 , 1 5 3 , 247 GoIe11lbnik And�tj 1 6 ,
1 70, 3 8 5 Bogdtmowski JanMSZ 1 5 9, 3 z 1 Długosz Jan 24, 2 5 , 202, 2°3, 208, 2°9, 2 1 3 , Z 2 1 , Gonzagowie, ród 2 3 2
AnIDtfit/lliCZ Jeru 67 BoglICka Maria 147, Z 8 1 , 3 8 1 2 j } , 2 5 5 - z 5 9, 26 1 , z 6 5 , 2 7 1 - 272, 277, 29 1 Górski Konslallty t j , 2° 5 , 2 1 3- 21l, 2 1 9, 221,
Anzelm (Henslinus), budowniczy mostów 291 Bogusław I , ksi� szczeciński 347, 348, 3 6 1 Dobrogost, starosta radomski 2 5 6 2 2 l , 227, 2 l l , Z 6 1 , 16" z6" z67, 2�, z 7 1 ,
ArbIIran Holger 4 5 Bolesław, ks�ę świdnicki 144 DOllrańska Halina 2 7 1 , P l , 3 z 3 , 3 2 l 2 7 3 , 2 8 5 , z95

Arłallrowski Kai.illri� z79 Bolesław, syn Mieszka Starego 1 27 Dowia/ Jeru 147 Grabowski A11IbroU 21 " z83, Z99
Arnold Slallisław 1 5 7 Bolesław I, książę mazowiecki, sandomierski i siera­ Drabtla Zaroslava 265, 400 Grabowski Jan 8 7
Arnold z Krakowa, kusznik 1 1 3 , 3 8 5 dzki 24l Drosl Willi 363 Grabski And�tj Feliks 1 7, 37, Z95
A.fheillrer Hans 3 7 I Bolesław Chrobry, król polski 7, 37, 3 1 , 39, l 8 , D""i,,-WqsowiCZ Teresa 1°9, 3 89 Groch"Iska B. 187
A"gllStylliaJ: Jeru 307 64, 66, 8 1 , 8 3 , 8 5 , 86, 104, 106, 342 Dllrtlilt. Jall 26 5 , 269, z 8 3 , 3 89, 400 Grodecki R011lan 8 " 143, 1 4 l , 1 5 7
Bolesław Krzywousty, książę polski 4°, 7°, 7 1 , 80, Di.ietillSucki Wojcitth 8 3 , 97, 99, 1 7 3 Grodi.icka Maria z63, 3 9 1
Badecki Karol 2 6 5 , 2 8 5 84, 8" 109 Dzierżek, rycerz I 5 7 Griinghagen Col11lar 1 j 9
Baltzer Martin 3 8 1 Bolesław Pobożny 1 2 3, 1 5 8, 168, 1 8 2, 1 84 Di.iewatIDwski Wła4Jslaw 1 8, 19, 2 3 1 Grubkowski And�tj 3 2 5
Bałzer Oswald I l 5 Bolesław Rogatka, książę śląski 1 4 3 , 1 7 7 Di.ipatIDwa R . 7 Glltrtplin Bohd4n 20, 2 1 , z7 1 , 3 ° 1 , 3 ° 3 , 30l , 3°7,
Barnim I, ksi� szczeciński 309 Bolesław Śmiały, król polski 70, 8z 3°9, 31 l, 3 23 , 3 2 l , 3 % 9
Barnim III, ksi� szczeciński 1 7 1 , 309 Bolesław Wstydliwy, ksi� krakowsko-sandomier- Egger/ Oskar 3 5 9 Gulden Nikolo, puszkarz z8z

Bartosz, puszkarz 2 8 3 ski 144 EIlIIr,rI D . 3 7 7 G"11Iowski Marian 1 8 , 1 9

Bartosz z Odołanowa zob. Wezenborg Bartosz Bra/kowski Stefan 2 1 Ersln Kris/iall 3 8 3
Bar/oszelJlicz J"lian I l 7 Brogger A. W. 349, 3 5 I Hanko z Sandomierza, mieczownik 149

Berdecka A. 1 8 3 Brlihn-HoJjmeyer Ada 4 1 , 47 Falk Hjalmar 349, 3 5 1 Hannus, paśnik I l O

Behem Baltazar 24, 2 8 1 , 290 BMczek Karol 89, 1 4 5 , 1 5 5 , 1 5 7, Z 5 5 , 3 P Fellenstein Mikołaj, budowniczy zamków 3Z5 Hansen P.E. 347

402 403
 Kaźmierczyk Józef 77, 79, 89, 1 4 1 , 1 4 3 , 1 6 l , 1 69, Kurnatowska Zofia 39
Hanus, hełmiarz 149, 2 H Jakub, wytwórca kołczanów 2 1 7 1 7 1, 177 Kyeser Conrad 24, 2 5
Harbitz G.P. 349, 3 ) 1 , 3 9 1 Jakub ze Zborowa, rycerz 294 Kętrzyński Wojciech Il7 Kyzłasow 1.L. 79
Hasselbach Karl Friedrich Wilhelm 1 69 Jamka Rudolf 1 69 Kiersnowska Teresa ( 0 ) , 1 °7, 3 ° ) , 3 1 9
Hawkins John 367 Jan, król czeski I ) ) Kiersnowski RYszard 20, 2 1 Labuda Gerard 8 7 , 3 5 9, 3 79, 3 8 1
Hayneman, puszkarz 283 Jan, ludwisarz 1 48 , 2 8 3 Kinga, księżna krakowska i sandomierska 144 Lalik Tadeusz 179
Hazibrus, pancernik 148 Jan, pancernik 22 I Kirpicznikow Anatolij Nikołajewicz 46, 47, 49, Landstrijm Bjijrn 36)
Heck Roman 27), 3 9 ' Jan, siodlarz I ) I ' 3 5 , 1 39 Lasota C . 77
Heinrich von Lettland 367 Jan Olbracht, król polski 1 2, 1 97, 266 Kiryk Feliks 20, 21, 1 8 3, 2)1, 27 5 , 277, 281, Lasota J. 7
Heinsius Paul 363, 3 6 ) , 373, 377 Jan Rzeźnik z Raczyc I j 8 2 8 7 , 299 Le Moine de Saint Gall ) I
Helcel A . Z. 201 Jan z Oleśnicy, wielkorządca litewski 2 5 8, 297 Klemens, płatnerz 277 Leszek, książę inowrocławski , 6 o
Hellbezem Wawrzyniec, puszkarz 2 84 Janczak J. 173 Klemens Wątróbka zob. Wątróbka Klemens Leszek Biały, książę krakowski i sandomierski 1 46
Helmold 1 6 1 , 3 4 ) , 3 8 ) - 3 8 6 Janko z Czarnkowa 2 5 , 1 8 3 , 2 1 3 , 249, 2 5 8 - 2 6 1 , Kloss Ernest 2 1 9 Leszek Czarny, książę kujawski i krakowski 171
Henryk II, cesarz 84, 106 291 Kłoczowski Jerzy 187 Leśny Jan 1 0 5 , 107
Henryk, książę Miśni 362 Janusz I, książę mazowiecki 1 77, 244, po, P)
Knut VI, król duński 359 Lewandowski Marcin 207
Henryk, książę sandomierski 1 j 6 Janusz II, książę mazowiecki 2 5 1 , 2 8 5 , 2 8 7 Kobitiski Stanisław 1 8 , ' 9 , 265 Lichaczew 0 . 5. 83
Henryk III, książę wrocławski 1 6 1 Jarosław, budowniczy mostów 2 5 6, 2 9 1 Kobylański Jan, stolnik krakowski 264 Lienau Otto 3 4 )
Henryk, płatnerz 148 Jarosław Mądry, książę kijowski 8 2 Kochanowski Jan Karol 1 7 7, 2 1 ) Liley/eo J. 1 2 3
Henryk, rajca kożuchowski I) 2 Jasiński Tomasz 28 1 Kofka Wojciech 1 6 5 Litwin Jerzy 34, 367
Henryk, tarczownik I ) 2 Jasnosz Stanisław 6 1 KocziI, rzemieślnik 148 Lodowski Jerzy 1 69, 1 7 1 , 173
Henryk I Brodaty, książę śląski, krakowski i wiel­ Jażdżewski Konrad 1 0 5 Koczorowska-Pielińska Ewa 287, 3 9 3 Lorencz z Ołomuńca, sajdacznik 287
kopolski 1 °9, 1 ) 2 , 1 ) 7, 1 7 2 , 1 76, 1 77, 1 84, 3° 2 Jedlicki Marian-Zygmunt 5 9 Koczorowski KIelmes H) Lot Ferdinand 17
Henryk Lew, książę saski i bawarski 3 ) 9 J ekil, malarz tarcz 247 Kola Andrzej 2 3 Luboswarski Łukasz, rotmistrz 220
Henryk I I Pobożny, książę wrocławski, wielkopol­ Jeklinus, budowniczy machin 2 9 1 Kolczin Beris Aleksandrowicz 58 Ludosza, kowal 90
ski, krakowski 1 1 ) , 1 27, 1 2 8, 1 3 4, 2 3 6 Jerzy, puszkarz 284 Kołodziejski Stanisław 1 7 1 Ludwik Węgierski, król węgierski i polski 260,
Henryk IV Prawy, książę śląski, krakowski I ) ) , Jerzy z Podiebradu, król czeski 243, 284 Koniecz'!Y L. 265 296, 297
1j8 Jerzyk z Niemilibowic 2 2 1 Konrad I, książę mazowiecki, sieradzki i łęczycki, Lukas Ewa 3 1 9, 3 3 1
Henryk Sporer, ostrożnik I )° Johann von Posilge 1 7 7 krakowski 1 7 2 , 1 7 5 , 1 77, 1 84, 245 Luksemburgowie, dynastia 117
Hensel Witold 1 9 , 20, 9 3 , 97, 99, 1 0 1 , 1 0 3 , 147, 1 6 ) Jonsson F . 347 Konrad III Rudy, książę mazowiecki 1 ) 2 , 2 8 3 , 2 8 6 Lundstriim Per 3) I
Henzlin, płatnerz 148 Konrad, tarczownik I ) 2
Herbord 39, 7 3 , 89, 1 j 6, 1 ) 7, 345 Kaczmarczyk Kazimierz 219 Kordala T. 6 1 Łęga Włat[ysław 3 7 9
Herjert Peter 3 4 7 Kaczmarczyk Zdzisław 1 7, 1 4 5 , 1 ) 7, 1 9 3 , '97, 3 0 5 Kom Georg I)5 Łowmiański Henryk 1 3 , 1 7, 3 7 , 3 9, 1 4 5 , 147
Herrmann Joachim 5 5 , 77, 8 3 , 1 0 1 , 1 7 3 Kadner Piotr, puszkarz ,8, Korta W. 149 Łukasz z Górki, wojewoda poznański 242, 277
Heynusz, płatnerz 148 Kajzer Leszek 1 8 - 2 1 , 1 2 3 , 1 2 7 , 1 3 3 , 1 3 5 , 1 77, 1 79, Korzon Tadeusz I l
Hilczerówna-Kurnatowska Zofia 74, 7 j , 13 8, 1 3 9 3 ° 1 , 3°7, 3 1 4, J I j , P9 Kosegarten Johann Gottjried Ludwig /69 Maciej, budowniczy mostów '9 1
Hirsch Theodor 1 77, 3 7 3 Kamińska Janina 20, 101, 1 77, 181, 293, 307, Kostrzewski Józef 5 7, 9 7 Maciej Korwin, król węgierski 197
Hobley B . 3 8 1 3 ' 4, 3 1 5 Kot Wincenty, arcybiskup gnieźnieński 284 Magnus, król norweski 3 8 2
Hohenstaufowie, dynastia 1 16 Karol IV, cesarz 1 8 5 Kowalczyk Elżbieta 21, 1 0 j , 1 8 j Maleczyński Karol 3 9 , 1 47
Hijhlbaum K. 3 8 1 Karol Wielki, cesarz 5 I Kowalewicz Henryk 261 Małachowicz Edmllnd 3 ° 3 , 3 1 1, H)
HołubowicZ Włodzimierz 1 7 1 Karol z Trewiru, wielki mistrz krzyżacki '43 Kowalski Tadeusz 9 3 Marcin, żołnierz z roty pana Marka 2 1 8
Hornborg Eirik 369, 3 7 1 Karwasińska Jadwiga 81 KOZłowski Eugeniusz 7 Marcin Jastrzębiec, wojewoda łęczycki 2 8 7
Hoszowski S . 3 8 1 Kazimierz I , ksiażę kujawski 1 3 2, 1 4 2 , 1 j 8 , 160, Krakowski Stefan 1 7 , 1 1 3 , 1 1 9, 1 4 5 Marcus Geoffrey Jules 367
1 84, 3°2, 3 5 ' Kramarek Janusz 1 5 9, 1 69 Marek, rotmistrz '04, 206, 2 1 3 , 2 1 4, 2 1 9, 2 2 j ,
Ibrahim ibn Jakub 2 ) , 3 7 , 39, 8 3 , 87, 89, 9 3 , 1 6 1 Kazimierz I, książę szczeciński 260 Krallse Edward 1 7 7 2 p , 246
Kazimierz, ostrożnik 25 I Krzyżanowski Stanisław 2 7 7 Maria, królowa węgierska 287
Jabłonowski Aleksander 209 Kazimierz Jagiellończyk, król polski 2 0 1 , 2 3 3 , 249, Kuawczil Wawrzyniec, puszkarz 284 Markus Stanisław 267, 269
Jadwiga, królowa polska, żona Władysława Jagieł­ 2 5 °, 2 5 2, 2 l 3 , 296, 297 KlICiński Julian 20, 2 1 , 149, 2 7 5 , 291 Martin Ludischuj, żołnierz z roty pana Marka 204
ły 2 5 3 , 269 Kazimierz Odnowiciel, książę polski 39, 1 84 KlIczyński Stefan Maria 1 7, 1 9 3 , 29 1 Massals/ei Ryszard H I, H 3
Jadwiga, królowa polska, żona Władysława Ło- Kazimierz Sprawiedliwy, książę krakowski 1 j 6, Kujot Stanisław 379 Mastalerzówna Maria , 79
kietka 1 2 3 1 84 Kukiel Marian I l, 7 1 Matuszewski Józef 1 ) 9, 1 6 1 , '97
Jager Eckhard 273 Kazimierz Wielki, król polski 1 2 - 14, 1 7, 1 4 5 , 1 ) 2 , Kuncze Habirgeist, pancernik 148 Mazur W. 2 1 , 1 2 1 , 2 1 3
Jagiellonowie, dynastia 293 1 5 9, 1 76, 1 8 3 , 1 84, 1 8 8 - 1 9 3 , 1 96, 207, 2 29, 249, Kllraś Stanisław 1 8 3 , '9 1 Mc Grail S. 3 6 3
Jakimowicz T. 307 ' 5 3 , 2 5 8 , 26 1 , '77, 2 9 1 , 2 9 3 , ' 9 5 , 296, 3 ° ) , 3°9, Kiirbis Brygida 87, 1 4 5 , 1 69 Melsztyńscy, ród 308
Jakub, puszkarz 2 1 7, 2 8 3 3 1 1 , 3 1 5 -316

405
404
Mężyk Jan z Dąbrowy, wojewoda lwowski 2 2 1 Olejnik Karol 1 7, 1 9 3 Przemyślidzi, dynastia 3 3 Siemienowicz Kazimierz 260
Michał, wójt skawiński, puszkarz 2 6 1 , 2 8 3 , 297 Oleśnicki Dobieslaw, wojewoda sandomierski, staro- Przył(cki Mirosław 3 1 9, 3 29, 3 3 1 Siemowit III, książę mazowiecki 24)
Mieszko I, książę polski 37, 39, 64, 97 sta krakowski 2 1 3 Pseudo-Maurycy l 8 Siemowit IV, książę mazowiecki 1 8 3 , 29l
Mieszko Stary, książę polski 1 2 6, Iq Oppegard S. 149, 3 l I P/aszyńska DanlIta A . 3 1 ) , 3 3 1 Siemowit VI, książę mazowiecki Z62, 284
Mika Marian Józef 277, Z79, z 8 1 Ostroróg Jan, wojewoda poznański z94- z96 Ptaśnik Jan 2 8 7 Sikorski Czesław 2 7 1 , 293, 3 2 )
Mikołaj, nożownik 20l Ostrowska Elżbieta 1 6 l Sikorski JanNSZ 1 3 , l ) , J 7, 1 9 3 , 3 9 3 , 396, 3 98 - 399
Mikołaj, puszkarz 284 Otto III, cesarz 7 I QlItlng G. Zl Si",son Palii 398
Mikołaj, siodlarz I l I Otto, św. l O, 39, 7 3 , 89 , I l 7 Skandby-Madsen J. 147, 3 P
Mikołaj Łodzia, dziedzic Bytynia z 1 9 Otto V Długi, margrabia brandenburski 18z Rabe Johann, komtur człuchowski 2 2 1 Skowrońska A. 149
Mikołaj z Węgier, budowniczy 1 ) 2 , 2 3 8 Racibor I, książę pomorski 146 Slawpicz, mieczownik ZO l
Mikołajczyk Gabriela 1 67 Pabst E . 367 Radacki Zbigniew 3 ° 3 , 3 °9, 3 1 3 , 3 1 ) , F I Słoniewska Maria Halina 8
Milne G. 3 8 1 Pac, budowniczy 2 9 1 Rappoport Paweł Aleksandrowicz 1 6 j , 1 7 3 S",olarek Prze",ysław 27, 1 4 3 , H ) , 347, 149, 3) I ,
MilobędZki Ada", F I , 3 2 3 , F l , F 7 Pachol Janosz, rotmistrz z z I Rallhllt Lechosław 49, 1 69 3 ) ) , 3 ) 9, 3 6 3 , 3 6 l , 367, l 7 3 , 3 7 ) , 377, 3 8 1 , 3 8 3

Miśkiewicz Benon 7, I J - I l , 1 7, 19, ZO, 3 7 , 8 l , 1 0 l , Pagel Karl 369, 3 7 1 Reintkrs R. 3 7 l S",olka Stanisław I p
107, 1 6 1 , 1 6 7 , 299 Pako sław Lis z Mstyczowa, kasztelan krakow- Rellter C. 3 7 3 Spieraiski Zdzisław 1 3 , 1 7 , 1 9 3 , 1 9 7
Modzelewski Karol 3 I, 89, 1 4 l ski 24l Rokosowski Andrzej, rotmistrz 2 2 l , 2 3 2 , 242, Stanisław, producent saletry 2 8 3
Molenda Dam/ta 1 4 7 Paweł, biskup poznański I l 7 2 5 4, 273 Stankiewicz Jerzy 1 3 1 , 1 3 3 , 3 8 1
Morelowski Marian 229 Paweł z Paulstejnu 1 84 Rosnowski, rotmistrz 2 3 2, 242, 271 Staszko, ostrożnik I ) °
Moszyński Kazi",ierZ 7 3 Paweł z Pragi, zw. Ż ydkiem Z43 ROiPrdowski Jerzy 18j, 3 0 1 , 3 0 3 , 309, 31j, F j, S/awecki P. 29)
Mrllkówna Jlllia Z l Pawiński Adolj 2 1 l, z89 3 2 7, H j Stefan, płatnerz 148
Mszczuj II, książę pomorski 1 73 Pawłowski Antoni 1 77, 1 79 Rudger z Hugowic, rycerz 1 4 3 Stefan, puszkarz 284
MIICZkowski Antoni 1 6 1 Pazdllr Jan 147 RlISsocki Stanisław 9 3 , 1 4 j Stefan Batory, król polski 22 I
MllcZkowski Józef z99 Pełka, biskup krakowski I l 7 Rllta Z. z 8 7 Stefan z Brna, puszkarz 26)
Muskata, biskup krakowski 1 8 2 Peregryn, starosta wielkopolski z 1 9 Rlltkowska-Płachcińska Anna 1 0 9 , 1 4 7 , I p , 1 8 7, Z 9 j Stefan z Kobylej Głowy, rycerz I p
Mużyło Michał, starosta śniatyński z97 Petersen Jan 4 1 , 4 j , 4 7 , 4 8 Rybakow Boris Aleksandrowicz 69, 1 0 l Stefan z Lisic, puszkarz 284
Mycieiski Jerzy 287 Pfefchin Kasper, młynarz 1 8 4 Rychwin, paśnik I j O Stefańska Zofia 1 8, 1 9
Mydelniks Zygmunt, mieszczanin płocki 283 Pianowski Zbigniew 97, Z 7 1 Ryszard Lwie Serce, król angielski 1 2 8 StrPiński K. H )
Myśliński Kazi",ierz 3 6 t Piaskowski Jerzy 1 7, 2 1 , 43, j I, l 3 , p, 7 l , 79, Rzepniewski A. 7, 8 Sthanik Nicolaus 220
I Z I , 147
Rzyszczewski Leon 1 6 1 Stieda W. 3 7 3
Nadolski Andrzd 8, 1 7, 1 9, 20, 2 3 , 3 7, 39, 4 1 , 49, Piast (leg.) H Stochs Jan, puszkarz 2 8 2
l i , ) 3 , l ) , 1 9 , 6 1 , 6 3 , 67, 7 l , 77, 79, 8 1 , 8 3 , 87, Piastowie, dynastia U, 20, H, 3 7 , 39, 41, 48, j j, 60, Salomon, mieczownik 149 Strehlke Ernst 1 7 7
9 3 , 97, 99, 1 0 1 , 1 ° 3 , t O l , 1 1 9, u 3 , 1 2 l , 1 29, 1 3 1 , 66, 69, 7°, 86, 8 8 , 9°, 9 3 , 9 ) , 104, 1 0 l , u 7, 144 Sambor II, książę pomorski 177 Strllve Karl W. 3 P, 3 ) 9
1 1 3 , I J l , 1 3 7, 1 4 1 , 1 1 9, 1 6 1 , 1 79, 1 9 3 , 1 9 l , 199, Piekosiński Franciszek 1 ) 9, Z I I , 2 3 7, z p , z ) 3 , z 6 1 Sa",sonowicz Agnieszka Z I , l i , 7 1 , 77, 81, 8 3 , 8 j , Stwosz Wit 2 1 3 , 2 1 7, 2 3 2, 242
2 1 7, 2 2 l , ZH, 279 Pieradzka Krystyna H ) , 3 p , 3 ) 9 91, 137 SlIlikowska Wanda 20, 39, 1 0 1 , 1 6 1
Naronowicz-Narański J. 1 6 3 Pilarczyk Z. 8 Sa",sonowicz Henryk 147, I l i , 1 8 7 SIIIkowska-Kurasiowa l. 2 9 1
Niczko Kopernik, płatnerz 1 4 8 , 2 3 9 Piotr, puszkarz z84 Sarnicki Stanislaw z j 8 Swaryczewski A. 277
Niegosław, rycerz I l 8 Piotr, siodlarz I ) I , 20 ) , z 84 Sarnowska Wanda 4 l Szacherska S.M. 2 8 3
Niesi% wska- WędZka Anna 79 Piotr Eysenhutil (Ysenhuter), hełmiarz ZH, z84 Sasanidzi, dynastia 4 1 Szafraniec Piotr, podkomorzy krakowski 294
Niklos, budowniczy 326 Piotr Sporer, ostrożnik 1 ) 0, Z 8 1 , z84 Sattler C. 3 6 7 Szczam Jan 2 14
Noschownyk Mathias, żołnierz z roty pana Mar­ Piotr Wysz, biskup krakowski z6z Saxo Grammaticus 3 4 l , 3 4 7 , 360 Szczygielski Wojciech 1 7, I I 3, I ) ) , 1 8 ) , 299
ka 220 Piotr z Dusburga 1 7Z Schafer Dietrich 3 6 l , 3 7 1 Szer",er B. 1 3 3
Nosek E. 293 Piotr Zajączek, kasztelan rozpierski z60 Scheffeler Piotr, puszkarz z 8 4 SZlachtowski Jan 1 8 3
Nowak TadeNSZ Marian 7- 10, 1 3 , I j - 1 7, 19, 37, 8 j , Plezia Marian ) 9 , 8 ) , I j 9, Z O l Schen Rolj 149, 3 j I Sztetyllo JanNSZ 1 7, 26 1 , 267, 279, 2 8 3 , 2 8 ) , 2 9 1
I I 3 , 1 79, 1 8 1 , 1 8 3 , 1 9 3 , 1 9 j , 2 2 1 , 2 p, 2 j 9 , Z 6 1 , Podwińska Zofia 3 1 , 7 ) , 10) Sch",idtchen Volker z63 Szlljski Józef 2 6 1
267, 29 1 , F I Poklewski TadellSZ 21, ) 1 , 77, z 9 3 , 30), 3 1 0, 3 Z 3 Scholtz Hannusz, rotmistrz 22 I Szy",ański Wojciech 1 77
Nowakowa Janina 1 6 3 Posadzy Wiesław z67 Schiinborn Tho",as 2 I I Szy",czak Jan 20, 2 1 , I I J , 1 4 3 , 147, 149, I p,
Nowakowski Andrzd SI, I J j , 207, 209, H I , 2 2 3 , Powierski J. 1 79 SchllJdt EwaJd 1 6 l 1 ) 9, 161, 163, 1 73 , 1 77, 20 1 , 2 1 7, 2 2 1 , 22),

2 z l , 2 3 1 , 2 1 3 , 2 4 3 , 2 1 1 , 289 Prochaska Antoni 1 7 l , Z 9 l Schiim",ann Konrad 4 1 , 97 213, z 3 9, 24 3 , 2 ) 9, 2 7 3 , 27) , 277, 2 8 3 , 28 ) ,

Prokopiusz z Cezarei ) 8 Seitz Heriberd 4 1 , 4 3 , p , j l , U j , I Z9 289, 29 ) , z97, z99

Oakeshott Robert Ewart 47, 48, 1 1 9, 1 20, 201 PrllSs W. z 8 7 Senkowski Jerzy z67 Szy",czakowa Alicja Ip

Odrowążowie, ród I j " Przemysł II, król polski 1 2 3 Sędek, dziedzic wsi Lubsza I l 8
OhryZko J. 2 8 9 Przemysł, książę inowrocławski i sieradzki Sędziwoj, kasztelan nakielski 2 1 9 Ścibor Jastrzębiec, wojewoda łęczycki 287

Olezak Jerzy 1 7 7 Shetelig Haakon 149, 3 l I Świechowska Aleksandra 1 8 3

406 407
Świętobor, książę szczeciński 1 8 1 , 160 Wryman Stefan 1 7, 1 4 1 , 1 9 3 , 197 Z�jqCZkolllski Stanisław Marian 1 7, 1 1 3 , l j ) , 161, Ziencik H. 49
Świętopełk, książę czeski 8 8 Wezenborg Bartosz, wojewoda poznański 161 1 77, Z99 Zimtara Benedykt 109
Świętopełk I , książę gdański 141, I n, 1 7 1 , 177, 381 Węe/elllski Zygmunt 141 ZakrzelIIski Ignacy l 5 7, 1 8 3 Z/at Mieczysłalll 306, 307
Ś/IIi(tosla/llski W. 153 Wheeler Robert Eric Mortimer 47, 4 8 Zaleski Zygmlłnt z87 Zygmunt Stary, król polski 189
Widalllski Jarosla/ll 10, 1 1 , 1 7 , 1 8 3 , 1 8 5 , 1 7 1 , 309, Zawisza Czarny, starosta spiski Z71
Tarnowscy, ród 308 3 l j , 3 1 9, 3 29, H l , H 3 , 3 8 1 Zbierski Andrzo/ 1 69, 361, 379 Ż ygulski Zdzisław jun. 19, 4 1 , I I , 5 1 , 1 9 , 6 3 , 6 1 ,
Teodoryk, płatnerz 148 Widukind 14 Zbrożek, puszkarz 169, 283, 197 67, 7 1 , 1 2 ) , 1 29, 1 3 1 , 1 3 3 , 1 3 ) , 1 3 7, 1 4 1 , 1 \ 1 ,
Tęczyńscy, ród 308 Wierzbięta z Branie, starosta sanocki 23 l, 240 Zgrzebnicka Janina 183 Z Z 3 , z 3 I , z 1 3 , z6 ) , z69, z 8 7, 289
Thietmar 39, 5 8, 5 9 , 8 1 - 8 5 , 87, 89, 1 04, l a l WierzbolIIski Teodor z61
Tichomiro/ll Michail Nikolaje/llicz 161 Wigand von Marburg 177
Toeppm Max 369 Wikarjak T. 39, 7 J , 1 1 7
Tomasz, mieczownik 149 Wilinbacholll Wadim BorisolllicZ z67
Tomasze/llski Zdzisla/ll 183 W,Jiński Kazimierz 20, 2 I , 191
Topolski feru 1 3 , 3 1 , 9 1 , 109, 1 8 7 Wilke Gerard z 3
Tra/llko/llski Stanisla/ll 147, 1 j 9 Williamson J.A. 367
Trojden II, książę mazowiecki 1 3 3 , 141 Wimmer Jan 16
Tuliso/ll foanna l 39 Wincenty, zw. Kadłubkiem 1 2 7, 144
Turnau Irena 1 1 , l l i Wincenty z Kępy, wojewoda poznański z 5 9, 161
Turoń B. 149 Wisław II, książę rugijski 3 8 2
Tuxm N.E. 349 Witold, wielki książe litewski 1 77, 126, 229, 294, 291
T/IIorek D. 49 Władysław I, książę płocki 161, 284
Tymieniecki Kazimierz 87, 1 4 1 , 1 ) 7 Władysław, książę wrocławski, późniejszy arcybiskup
Tyszkie/llicz fan 9 1 Salzburga 1 1 1
Władysław, syn księcia cieszyńskiego 260
Ulano/llski Bolula/ll 1 6 1 , 165 Władysław 11, syn Władysława I, księcia płockie­
Ulryk von Jungingen, wielki mistrz krzyżacki go l l 6, 1 ) 2, 262, 284
109, 1 5 3 Władysław Biały, książę gniewkowski 1 5 9, 191
Unverzagt Wilhelm 161 Władysław Jagiełło, król polski 1 77, 1 86, 1 92,
Urban IV, papież 1 60 1 9 5 , 196, 108, 1°9, 1 1 1 , 1 1 ) , 1 1 6, 226, 1 3 1 , 1 3 3 ,
1 3 4, Z4 ) , z49, Z ) I - Z 5 3 , 2 ) 7 , z ) 8, z 7 I , 2 7 3 , 1 8 1 ,
Velclo, mieczownik 149, 101 284, 187, 1 8 8 , 190, 19 1 , 19 4 -197, 307, 3 1 0
Verbruggen f.F. 17 Władysław Łokietek, król polski 13, II ), 123,
Vinski Z . 47 1 5 3 , 1 76, 1 8 3 , 1 8 8, 308, 3 1 °
Vogel Walther 3 6 1 , 367, 369, 3 7 1 Władysław Odonic, książę kaliski, poznański, wiel­
kopolski 1 76
Wachollliak Bogdan 3 8 1 , 400 Władysław Opolczyk, książę opolski 1 6 1 , 161,
Wacław II, król czeski 144, 1 8 1, 1 84 169, 3 la
Wacław, św. 1 3 7 Władysław Warneńczyk, król polski i węgiers-
Wagner Eduard 165 ki 19 1, 299
Waitz G . 3 4 1 Władysław Wygnaniec, książę polski 86
Waldemar I I , król duński 3 5 9, 360, 3 6 1 , 3 77 Wojciech, mieczownik 1 49
Walenty, puszkarz 184 Wojciech, św. 8o, 8 1 , 1 16, 3 4 2
Walicki Michal 1 17 Wojciech Jastrzębiec, arcybiskup gnieźnieński 3 2 5
War�żak Jan 1 8 5 Woj sław z Wietrzychowic, cieśla Z 9 1
Warschalłtr Adolf 199 Wojtasik Janusz 8, 195
Wasyl (Wasylko) Romanowicz, książę ruski 175 Wolimir, biskup kujawski 1 60

Walll rzonO/llska ZdzisialIla 18, 19, 1 1 7, I H, I J 5, Wolnel, kusznik 1 1 3

1 3 9, l H Wyrozumski Jer.a 1 3 , z l , 3 1 , 109, 1 1 7, 147, 1 87 , Z61
Wawrzyniec, zw. Basz 191 Wyszak, kupiec-pirat ze Szczecina 346
WqsollliCZ Teresa 1 17, 1 19, 1 3 5
Wątróbka Klemens, kasztelan sandomierski 13 1 Zabłocki Wojciech 20 3 , 207
Werner Jeru 1 8 , 1 9, 5 9, 1 19, 1 5 9, 19 1 Zagrodzlei TadeuSZ P 7, H I
Werner K.F. 1 7, 3 7 ZaitZ Emil 9 1

408
 Chojna Szczecińska, m . , woj. szczecińskie 3 29, H O Falstria, wyspa, Dania 347, l j l
Chojnice, m., woj. bydgoskie 1 2 , 196, H l , 2 S S Finlandia 3 8 2
Chojnik, m., woj. jeleniogórskie 3 1 0, J I I , 3 20, 1 2 3 Francja 2 S , 79, 108, 1 20, 1 89, 199, 367
Chojnów, m . , woj. legnickie 308, 3 1 8 Frombork, m., woj. elbląskie 3 3 4, 33)
Chorezm 3 6 Fryzja 3 6 3
Ciechanów, m., woj. loco 277, 1 2 1 , 3 H - 1 2 )

Indeks nazw geograficzny ch Ciechocin, m., woj. bydgoskie 1 7 8

Ciepłowody, m., woj. wałbrzyskie j06
Gajków, m., woj. wrocławskie
Gandawa, m., Belgia 264
1 78

Czarna Przemsza, rz. 3 1 1 Gdańsk, m., woj. loco 8, 2 1 , S O , 7 1 , 80, 1 2 1 , 142,

i etnicznych Czarne M. HO
Czarnków, m., woj. pilskie 84, 1 8 1 , 1 8 3 , 249, 2 S 8,
164, 1 68 - 1 7°, 17S, 1 8 8, 1 8 9, 191, 20 S ,

279 - 28 1 , 286, 2 9 3 , 3 1 6 - 3 1 8 , 3 1 9- 3 3 3 , 3 4 3 , 344,

231,

26o, 261 3 S 3 , 3 S 4, 362 - 3 6 1 , 368, 372 , 3 79, 3 80, l 8 2

Czechosłowacja 92 GdańskA Za!. U l , 3 4 3 , 3 44, 366, 3 7 2 , 374
(Opracowali: Marillsz Mieiczarek, Witold ŚwiętoslawskJ) 1 j J,
Czechy 2S, 40, 71, 77, 80, 89, 97, 1 3 4, Germanie 40, \06, 3 8 S , 3 89
193, 197 - 199, 218, H), 231, 24 1 , 247, 274 , Giecz, m., woj. poznańskie 64, 1 7 3
2 8 2, 397 Gliniany, m., woj. wrocławskie 26 S , 266, 297
Użyte skróty: b. = były, g. = góry, jez. = jezioro, m. = miejscowość, M. = morze, ob. = obecnie, Czerchów, m., woj. łódzkie 101, 3 9 2 Glinno, m., woj. sieradzkie 178, 1 79
obw. = obwód, okr. = okręg, rz. = rzeka, woj. = województwo, zat. = zatoka. Czermno (Czerwień) m., woj. zamojskie lOS Glisno, m., woj. gorzowskie 1 7 3
Pominięto hasła " Polska " , " Królestwo Polskie". Czersk, m., woj. warszawskie 14, 1 4 ) , 164, 1 6 S , Głogów, m., woj. legnickie 84, I S S , 1 70
1 7 1 , 1 7 3 , 3 H, 1 2 ) , 3 2 7 Gniezno, m., woj. poznańskie 1 1 , 3 S , 40, 64, 6S,

Anglia 2 S , 1 20, 199, 367

Borówek, m., woj. skierniewickie 2 3 8 Czersko Polskie, m . , woj. bydgoskie 48, 1 7 1 1 0 1 , 1°4, l O S , 1 67 , 1 7 3 , 1 76, 2 S S , 290

Awarowie 40, 60, 23 S

1 7, 36, 303, H9, 343, 344, 34 1 , 349, 3 1 l ,
Baltyc/eie M.
3 1 4 - 3 S 6, 360, 3 6 2 , 3 6 3 , 367 - 369 , 3 76, 3 78, 3 8 2
Bałtowie 2 3 S
Barłogi, m., woj. konińskie 1 7 8
Bayeux 60
Behren-Liibchin, m., okr. Neubrandenburg
99, 1 0 1 , 104
Belz, m. 260
Berlin-Spandau 98
Besiekiery, m., woj. konińskie 3H - 3 24, 127
Bezławki, m., woj. olsztyńskie 3 24, 3 2 7
Będzin, m., woj. katowickie 3°4, 3°6, 3 1 1 , J l 7
Białogard, m., woj. koszalińskie 1 7 3 , 309
Biechowo, m., woj. poznańskie 1 8 1
Borysławice, m . , woj. konińskie 260, 1 2 1 - 1 24, 127 Czerwińsk, m . , woj. płockie 2 ) 6, 2 S 8 , 291 Golub, m., woj. toruńskie 2 j j , 3 1 8
Bóbr, rz. 104, l O S Czesi 193, 1 9 6 Gołańcz, m., woj. pilskie 3 1 4
Brandenburczycy 1 1 7, 1 2 3 Czestram, m., woj. leszczyńskie 1 78 , 1 8 1 Goplanie 3 2
Brandenburgia 1 1 6, 1 1 7, 3 7 8 Człopa, m., woj. pilskie 1 80, 1 8 2 , 2 1 2, 260 Goplo, jez· J I
Brda , rz. l O S Człuchów, m., woj. słupskie H l , 3 0 S Gorzuchy, m., woj. kaliskie 64
Brema, m. l 6 S , l 77 Gasławice, m., woj. konińskie 3 2 1 - 1 24, 1 2 7
Brodnica, m., woj. toruńskie 3 ° S, l 1 8 Daleszyn, m., woj. leszczyńskie 1 8 1 Gostyń, m . , woj. leszczyńskie 1 7 3 , 1 80
S S, 83, Brzeg, m., woj. opolskie 148, 1 S 1 , 2 1 S , 296, Danabórz, m., woj. pilskie 1 80 Goclandia, wyspa, Szwecja 3 1 l, 3 6 8 , 369
308, 3 1 4 Dania 4 S , l 4 S , 349, 3 \ 2, 3 S S , 3 l 7, 3 S 9, 360, Góra Bazaltowa, m., woj. wałbrzyskie 169
Brześć Kujawski, m., woj. włocławskie 48, 2 1 4, 3 6 S , 368, 3 77 Grabiny-Zameczek, m., woj. gdańskie 3 H , 1 2 S
2 S 8 , 2 1 9, 26S Darłowo, m., woj. koszalińskie 304, 3°9, 3 1 2 Grecja 66, 1 3 3 , 367
Brzeźno, m., woj. poznańskie 1 7 8 Debrzno, m., woj. słupskie 3 1 6 Grodziec, m., woj. legnickie 3 H, 3 16, 3 3 3
Buczek, m., woj. sieradzkie 1 8 Dębno, m., woj. tarnowskie J l 4, 3 20, 3 H - 3 24, 3 2 7 Grody Czerwieńskie 104
Bllg, rz. 8 2 Dniepr, rz. 66 Grotniki, m., woj. kieleckie 2 j j
Buk, m . , woj. szczecińskie 3 0 3 Dobczyce, m., woj. krakowskie 3 1 6 Gródek Nadbużny, m., woj. zamojskie 1 6 8 , 1 69,
Bułgarzy 60 Dobra, m., woj. szczecińskie 304 398

Biecz, m., woj. krośnieńskie HO, 2 8 2, 308, p 6, 3 3 0 Busko, m., woj. kieleckie I n, 277 Dobrzyń, m., woj. opolskie ! j 8 , 1 7 8 , 127 Grunwald, m., woj. olsztyńskie 1 2, 17, 1 9 3 , 2 1 3 ,

Bieławin, m., woj. chełmskie 302 Bydgoszcz, m., woj. loco 48, 1 6 2 , 167, 1 74, Dolice, m., woj. szczecińskie 1 7 8 2 1 6, 2S 3, 2 S 8 , 2 6 3 , 2 7 1 , J I 9

Biernatów, m., woj. opolskie lOS 1 8 1 , 3 29 Drahim m., woj. koszalińskie 1 4 S Gryfów Śląski, m., woj. jeleniogórskie 3 29

Biskupin, m., woj. bydgoskie 91 Bytom, m., woj. katowickie 109, 1 76, 1 2 S Drawsko Pomorskie, m., woj. koszalińskie 3 1 S , Giinkow, m., akr. Rostock, 77
Bisztynek, m., woj. olsztyńskie 129 Bytów, m., woj. słupskie 3 2 1 , 1 2 2 , 1 2 S 316
Bytyń, m., woj. poznańskie 2 1 9 Dra>,ca, rz. 171 Halicz, m. 290
Bizancjum 68
D/llljec,
lJ rz. 217 Helnaes, m., Dania 3 5 7
Bnin, m., woj. poznańskie 168, 1 7 S - 1 77, 1 79
Celtowie 67, 1 29 Dybów, m . , woj. toruńskie 3 2 1 , 3 H, 3 24, 3 2 7 He/nau, za!., Dania 3 S 7, 3 S 8
Bobolice, m., woj. częstochowskie 3 1 0
Bochnia, m., woj. tarnowskie 1°9, 1 8 3 , 279, 2 8 S Chełm, m., woj. loco 2 1 7, H l , 288, 302, 3 14 Dziadoszanie 3 2 Henryków, m., woj. wałbrzyskie 117

Bochotnica, m., woj. lubelskie l O S Chełmno, m., woj. toruńskie 288, 3 1 4, 3 1 8, 3 80 Dzierżoniów, m., woj. wałbrzyskie J I 8 , 1 2 9 Hiszpania 2 S , 1 20, 1 99
Chelmża, m., woj. toruńskie 3 1 S Dzi",na, rz. 3 6 o , 3 6 1 Hllcz",a, rz. l O S
Bodzentyn, m., woj. kieleckie 3 1 S
Bolesławiec, m., woj. kaliskie 26 1 , 263, 269, 292, Cheronea, m., Grecja 7 8 Hunowie 40, 60
293, 3 0 S , 3 1 0, 1 29, 3 3 °
Chęciny, m., woj. kieleckie 3 1 0, J l I , 3 H Edynburg, m. 264
Chiny 106 Eider, rz · 34S I1awa, m., woj. opolskie \06
Boleszkowice, m . , woj. koszalińskie 303
Bolków, m., woj. jeleniogórskie 3°1, 3°8, J l o, Chłapowo, m., woj. poznańskie 1 79, 1 80 Elbłąg, m., woj. loco 1 89, J I 6, 364, 3 6 S , 3 80 Iłża, m., woj. radomskie 1 8 2, 3°6, 3°8, 3 1 6

3 1S, Jl8 Chmielno, m., woj. gdańskie 167 Estowie . 367 Innsbruck, m., Austria 1\2

410 41 1
Inowłódz, m., woj. piotrkowskie
Inowrocław, m., woj. bydgoskie 1 64, 2 3 7 , 277, 3 2 9
Iran 4 1
Islandia 244
Iwno, m., woj. poznańskie 1 80
Jaćwież 40, 1 1 0, 1 [4- 1 1 7, 1 3 4
Jadowniki, m . , woj. tarnowskie 60, 90, ' 7 9
J ankowo Dolne, m., woj. poznańskie 1 7 8
Janków, m., woj. bydgoskie 164
Jawor, m., woj. legnickie 3 0 5
Jawory, m., woj. leszczyńskie 1 7 8, 3 0 5
Jedwabno, m. ' 7 1
Jelenia Góra, m., woj. loco 3 1 1 , 3 2 9
Jeziorsko, m., woj. sieradzkie ' 79 - 1 8 1
Jędrzejów, m., woj. kieleckie 1 6 8 , 1 7 5
Jugosławia 47
Jutlandia, Dania 345
Kalisz, m., woj. loco 1 1 6, 142,
1 67, 1 70, 173, 175 , 1 76, 1 8 3 , 204, 277,
3°2, 3 1 6, 3 1 8, 3 3 °
- Zawodzie 302
Kalisz Pomorski, m., woj. koszalińskie 3 1 5
Kalmar, m., Szwecja 366, 367, 3 7 5
Kałdowo, m., woj. elbląskie 269
Kamieniec Podolski, m., obw. Chmielnicki
267, 297
Kamienna Góra, m., woj. jeleniogórskie 3 2 9
Kamień Krajeński, m., woj. bydgoskie 184
Kamień Pomorski, m., woj . szczecińskie
3 34, 3 3 5
Karpaty, g. 3 2, 1 8 6
Kartuzy, m., woj. gdańskie 1 67
Kaszów 1 0 1
Kaszuba, m., woj. konińskie 1 64,
Kazimierz, m., woj. krakowskie
277-279, 2 8 1 , 290, 3 29, 3 3 0
Kazimierz Dolny, m., woj. radomskie 302
Kąty Wrocławskie, m. 162
Kępa Wielka, m., woj. poznańskie 1 7 3
Kępno, m., woj. kaliskie 1 80
Kętrzyn, m., woj. olsztyńskie 3 1 6
Kielce, m., woj. loco 1 8 2
Kijów, m . 3 6 , 66, 102
Kluczewo, m., woj. koszalińskie '79
Kłecko, m., woj. poznańskie 101, 1 70, ' 7 3
Kołdrąb, m., woj. bydgoskie 162
Koło, m., woj. konińskie 3 1 1
Kołobrzeg, m., woj. koszalińskie 36, 3 1 4, 3 1 6,
Kołuda Wielka, m., woj. bydgoskie 1 7 3
Koniecpol, m., woj. częstochowskie 1 7 8
Konin, m., woj. loco 164, 1 8 3 , 3 1 1
307, 3 1 1 Konopnica, m., woj. sieradzkie ' 79
Konstantynopol, m., Turcja 3 6 Lędzianie 3 2 Melsztyn, m., woj. tarnowskie 2 5 7, 3 06, 3 1 0
Konungahella, okolice dzisiejszego Gi:iteborga, m., Libusza (Lubusz), ob. Lebus, m., akr. Frankfurt, 104 Mierzyn, m., woj. piotrkowskie 1 8 1
Szwecja 3 4 5, 346 Lidzbark Warmiński, m., woj. olsztyńskie 307, 3 2 2 Mieszkowice, m . , woj. szczecińskie 3 ' 8
Końskie, m., woj. kieleckie l j 6 Lipie, m., woj. koszalińskie 3 0 3 Mieszków, m. ' 70, ' 7 3
Kopanica, m. 1 77 Lipowiec, m., woj. katowickie 3 2 2 Międzyrzecz Wielkopolski, m., woj. gorzows­
Kopenhaga, m. 3 8 2 Litwa 14, 1 1 0, 1 1 4- 1 1 7, 1 3 4, 1 8 8, 1 8 9, 197 , 208, kie 1 4 5 , 1 6 2 , 1 64, 1 70, q I , 1 7 3 , 1 8 2, 1 8 3 ,
23 j , 285
Koronowo, m., woj. bydgoskie 2 1 8
Koszalin, m., woj. loco 3 1 4, 3 I 5 , 397 Litwini 1 1 0, 1 1 6, I q, 2 0 8 , 2 7 1 Milicz, m., woj. wrocławskie 1 0 1 , 1 4 j
Kościan, m., woj. leszczyńskie lj 3 , 2 8 5 Liw, m., woj. siedleckie 3 2 2, 3 24 - 3 2 7 Mirów, m., woj. częstochowskie 3 1 0
Kowalewo Pomorskie, m . , woj. toruńskie 3 1 4 Londyn, m. 244 Miśnia (Meissen), m., okr. Dresden ' 74, 362
Kozie Głowy, m . , woj. konińskie ' 7 3 Lubań, m., woj. jeleniogórskie 3 l � Mogilno, m., woj. bydgoskie 1 \ 6
Kozienice, m., woj. kieleckie 2 5 5 Lubawa, m., woj. olsztyńskie 3 1 5 Mokrsko Górne, m., woj. kieleckie 3 2 1 , 3 2 3
Koźle, m., woj. opolskie 309 Lubeka, m. 3 5 5 , 3 5 6, 3 6 1 , 3 8 1 , 3 8 2 Morawianie 1 9 3 , 1 96
Krajenka, m., woj. pilskie 3 24 Lubin Legnicki, m., woj. legnickie 3 3 0 Morąg, m., woj. olsztyńskie 308
Kraków, m., woj. loco 8, 1 4 , 3 1 , 3 5 , 36, 4°, 5 8 , Lublin, m., woj. loco 1 6 9 , 1 8 9, 2 1 6, 22j, 233, Moryń, m., woj. szczecińskie 309
5 9 , 7 1 , 9°, 9 1 , 97, 1 ' 7, 1 4 8 - 1 \ 3 , 1 5 7, 164, ' 7 2 ,
302, 3 ° 5 , 308, 3 1 8 Moskwa, m. 98
' 7 7, 1 8 0, 1 8 4, 1 89, 190, 200, 20 1 , 206, 2 1 [ , 2 1 2 ,
Lubomierz, m., woj. jeleniogórskie 329 Mollawa, rz· 3 3 2 , 3 79 - 3 8 1
Lubsza, m., woj. opolskie 1 \ 8, 1 74 Mozgawie, m. 1 2 7
2 1 5 - 2 1 8 , HO, H I , H 6, 2 3 3 , 2 3 4, 2 3 7 , 2 3 9 , 247,
Lutomiersk, m., woj. sieradzkie 2 1 , 49- P , 5 3 , 5 4, Mrówki, m., woj. konińskie 146, 1 79, 1 80
1 5 1, 1\ 8, 1 64, 2 5 1 , 2 5 4, 26 1 - 264, 267, 269, 2 7 1 , 274- 2 8 7, 290-
5 7, j 8 , 77, 79, 3 1 2 - 3 24
290, 293, 297-299, 302, 306, 308, 3 1 0, 3 1 4- 3 1 9, FI,
3 29- 3 3 3
Lwów, m. 1 4 8 , l p , 1 8 9, 200, 20 5 , 2 20, 2 2 1 , 2 3 3 , Nabyszyce, m., woj. kaliskie ' 7 8
- Kleparz 20 5 , 2 8 1 2 34, 2 3 7, 262, 263 , 2 6 5 -266, 269, 274-279, 2 8 1 , Nadrenia 3 6 , 4 j , 4 8 , 49
- Rakowice 2 I 2 2 8 2 , 284, 286, 290, 2 9 3 , 297, 298, 3 2 9, 3 3 0 Nakło, m., woj. bydgoskie 84, 1 4 j , 1 64, 1 7 1 , 1 76
- Wawel 97, 2 1 3 , 306, 3 1 4, 3 2 1 Lwówek Śląski, m., woj. jeleniogórskie I P , 3 1 6, Namysłów, m., woj. opolskie 307
3 1 8, 3 29, 3 3 4 Narew, rz. 1 64, 1 7 7
Kraśnik, m., woj. lubelskie 3 2 9
Krąg, m., woj. koszalińskie 3 2 8 NasieIsk, m., woj. ciechanowskie 173
266,
Laba, rz. 82, 86, I I I Nida, rz. 1 5 6, 1 5 7
Krosno Odrzańskie, m . , woj. zielonogórskie 81,
Łagów, m., woj. zielonogórskie 3 1 1 Nidzica, m., woj. olsztyńskie 308, 3 1 6, 3 22 ,
104, 3 30
Kruszwica, m., woj. bydgoskie 8 3 , 1 64, Łęczyca, m., woj. płockie 3 j , j 3 , 5 8 , 97, 1 0 1 - 1 0 3 , 3 24, 3 2 j
173, 1 8 1
Krzepice, m., woj. wrocławskie 2 6 1 145 , 162, 1 64, 168, 171, 17 3, 175, ' 76, 2 8 7, Niegolewo, m . , woj. poznańskie 1 8 1
3 1 8,
Krzywiń, m., woj. leszczyńskie 1 8 1 290, 3°6, 3°8, 3°9, 3 I I , 3 1 8 , 3 2 3 , 3 27, 3 3 0 Niemcy, naród 4°, 80, 8 2 , 84, 1°4, I I I , 1 1 2, 1 1 5 ,
Kujawy 1 0 j , 1 1 0, l I j , 1 1 7, 1 3 4, 1 7 2, 1 79, 1 89,
Łobez, m., woj. szczecińskie 303 1 ' 7, 2 2 j , 346, 3 5 9
2 3 6, 267, 3 2 9, 3 5 l
Loniewskie fez. 123 Niemcy, państwo j j , 8 3 , 92, 99, 1 0 1 , 1 0 8 , I I I ,
Kunowo, m., woj. bydgoskie ' 7 8, ' 79 Łowickie Księstwo 2 8 5 1 20, 1 5 3, 173, 1 8 9, 1 99, 20 1 , 2Zj, z3z, 241,
Kurlandia 367 Łowicz, m . , woj. skierniewickie 26 5 , 284, 3°4, 3 2° 247, Z 8 2
181
Łódź, m., woj. loco 2 1 , 49, p , 5 3 , 5 7, 77 Niemcza, m., woj. wałbrzyskie
2 34, 2 5 I , Kurozwęki, m., woj. tarnobrzeskie 309, 3 1 0 8 4 , 1 69 - 1 7 1 , 1 73 ,
2 1 8,
Kurów, m., woj. lubelskie 2 j j Łuck, m., Ukraina 2 5 9, 26j Z 3 2, 3 29
Kurzętnik, m., woj. toruńskie 263, 306 Łużyce 106, 1 8 5 Niepołomice, m., woj. krakowskie 109, Z 5 7
Kuźnica, m., woj. piotrkowskie 1 8 1 Niepołomnicka Puszcza 109
Kwidzyn, m., woj. elbląskie 2 3 °, 3°6, 3°7, 3 1 2 Machów, m., woj. tarnowskie 49, j O, 398 Nieszawa, m., woj. włocławskie 2 5 7, 3 2 9
Magdeburg, m. 40, 2 5 4 Niwiska 1 06
Ląd, m., woj. konińskie 1 6 2 , 1 6 3 , 1 70, ' 7 3 , 1 84,
Majkowice, m . , woj. piotrkowskie 1 79, 1 8 1 Nogal, rz· z69, 3 1 3 , 3 2 j
Malbork, m . , woj. elbląskie 2 1 3 - 2 1 4, 2 3 1 , 247, Norwegia 4 j , 349
342, 3 5 3 , 3 j 4
Lecetto, m., Toskania 219
269, 3 °6- 3°8, 3 1 3 , 3 ' 4, 3 2 1 , 3 2 3 - 3 2 j , 3 3 0, 3 6 3 Norymberga, m. z80
Małachowice, m., woj. łódzkie 1 80, 1 8 1 No/eć, rz. 10j, 1 17
Lednicki Ostrów 102
Lednickic fez. 64, 83, 342
Małopolska 1 8, 3 1 , 9°, 9 1 , 9 3 , 1°9, 1 1 1 , 1 1 2, 1 1 5 , 1 1 6, Nowa Cerkiew, m., woj. gdańskie 3 4 Z
Legnica, m., woj. loco 23, 1 2 7, 1 2 8, 149, 16 8, 1 7 8,
1 2 7, 146, 1 8 3 , 1 8 8, 2 2 5 , 2 3 3 , 2 3 4, 302, 3 0 5 , 306, Nowa Marchia 3 ° 3 , 3 1 7
203, 20j , 2 1 1 , 2 1 7, 2 1 8, 302, 3 0 j , 307, 3 1 4, 3 1 6,
3°9- 3 1 1 , 3 1 4- 3 1 6, 3 1 9, 3 2 1 , 3 2 2 , 3 26, 3 2 7, 3 29, 3 3 ° Nowe Miasto, m., woj. poznańskie 181, 3 1 8,
3 2 2, 3 2 3 , 3 3 3, 3 34
Marcinów, m., woj. wałbrzyskie 1 06 3 29, 3 3 0
354
Maurzyce, m., woj. skierniewickie 284 Nowogard, m., woj. szczecińskie 3 0 3
Leszno, m. 1 2 3
Leśnica, m., woj. wrocławskie 3 2 2, 3 24, 3 2 7
Mazowsze 1 4, 3 1 , 3 2, 6 1 , 9°, 1 1 0, 1 1 6, " 7, 1 34, Nowogrodziec, m., woj. jeleniogórskie 3 1 5 , 3 16
Lębork, m . , woj. słupskie 3 1 6
14°, ' 77, 1 86, 1 8 9, 2 2 3 , 2 3 5 , 2 3 8 , 245 , 249, 262, Nowogród, m. 2 5 9
3 ° 1 , 3 °4, 3°7, 3 1 j , 3 2 0, 3 2 2 , 3 2 5 Nowy Jasieniec, m., woj. bydgoskie 3 1 4
41 2
413
Nowy Sącz, m., woj. loco 1 8 3 , 237, 277, 278, 290 Pogórze Sudeckie \\\ Ralswiek, m . , okr. Rostock 346, 347, 3 5 3 Skandynawia 44, 4 5 , 5 4 , 1 20, 199, 2 3 5 , 3 5 °
Nysa m., woj. opolskie ' n, 201, 3 3 0 Polanie 32 Ranowie 346, 3 5 9 Skandynawowie 4 5 , 346, 366
Polkowice, m., woj. legnickie 329 Ravensburg, m., Badenia-Wirtembergia 247 Skawina, m., woj. krakowskie 2 8 3 , 3 I j
Obodrzyce 3 59 Połabianie 3 59 Rawa Mazowiecka, m., woj. skierniewickie 325 Sławków, m., woj. katowickie 182
Odra, rz . 36, 8 3 , 104, 106, 176, 2 5 5 , 3 3 3 , 343, Połabie 56, 93, 96 - 98 Reric, m . 355 Słoszewy, m . , woj. toruńskie 2 3 , 2 1 7
3 59-361, 381 Połowcy 60 Reszel, m., woj. olsztyńskie 3 \6 Słowianie 17, 4°, 5 8 , 5 9, 73, 87, 93, 1 0 5 , 1 6 1 , 1 64,
Odrzykoń, m., woj. krośnieńskie 3 0 ) , 308, 310, 3 10 Pomorsko Zol. 223, 343 Rewal, ob. Tallin, m., Estonia 382 1 7 3 , 3 4 5 , 346, 3 P , 3 5 1 , 366, 379
Okopy, m., woj. sieradzkie 1 69, 1 7 3 Pomorzanie 31, 4°, 7°, 8 2, 1 7 ' , 174, 3 5 9, 360 Rękoraj, m . , woj. piotrkowskie 1 62, 1 7 3 Słowianie alpejscy 33
Olkusz, m., woj. katowickie '09, 170, 187, 3 , 6, 319 Pomorze 26, 4°, 7°, \ 77, 279, 3 , 8, 3 39, 34°, 342, Rękownica, m . , woj. olsztyńskie 21 4 Słowianie połabscy 37, l i , 1 8 , 93, 1 0 1 , 345 , 346
Olszówka, m., woj. konińskie 6) 3) 1, 3 ) 2, 362, 367, 372 , 377, 3 8 1 Rokitnica, m., woj. legnickie 2 1 4, 3°2, 3 °7, 3 1 0 Słowianie zachodni 9 ' , 106
Olsztyn, m . , woj. częstochowskie 26 1 , 321 Pomorze Gdańskie 1 4 , 80, \ 1 7 , 1 34, 1 89, 2 3 5 , 3 ' 3 , Rokity, m . , woj. legnickie 178 Słowiańszczyzna 4 5 , 88, 9 5 , 97, 1° 7, 164, 18 1 , 23 5 ,
Olsztyn, m . , woj. loco 230, 231, FI, 322 343, 344, 3 P , 3 5 1 , 378, 379 Rozprza, m . , woj. piotrkowskie 162, 164, 170, 34' , 3 5 9, 360
Oława, m . , woj. wrocławskie 318 Pomorze Zachodnie '4, 3 1 , I I 7, '47, I j 6, 282, 173, 175, 181 Słupca, m., woj. konińskie 3I5
Opatów, m., woj. tarnobrzeskie 280, 2 8 1 290, 300, 3°3- 306, 308, 309, 3 1 2 - 3 1°, 3 2 3 , 3 18, Rugia, wyspa 346- 348, 3 1 9 Słupsk, m., woj. loco 3 29
Opolanie F , 1 68 3 1 99, 361, 377, 378 Ruś 46, 49, 60, 6 1 , 62, 6 5 , 66, 68, 80, 88, 92, 1 0 5 , Smardzewice, m., woj. krakowskie ' 77
Opole, m., woj. loco 7 1 , 97, 98, 1 4 5 , I j 6, 1 68, Pomorze Zaodrzańskie 77 " 5 , I \ 6, 1 34, 1 3 9, 1 5 3, 1 88, 23 1 , 241 , 2 8 5 Smotrycz, m. 297
1 69, 262, 302, 304- 306, 342 Popów, m., woj. sieradzkie 1 79 Ruś Czerwona 1 4 , 1 88- 190, 1 9 8 , 209 Sochaczew, m., woj. skierniewickie 2 3 8, 307
- Ostrówek 97, 169, 302 Potarzyca, m., woj. leszczyńskie 1 80, 1 8 1 Ruś Halicka 1 14 Spicymierz, m., woj. konińskie 179, 1 8 1
Oporów, m., woj. płockie 3 2 2 - 3 14 Powidz, m . , woj. konińskie 1 80 Ruś Kijowska 40, 46, 1°4 Spytkowice, m., woj. bielskie 2 3 3
Or(howskie fez. 64 Poznań, m., woj. loco 3 1 , 3 5 , 4 °, 86, 99, 100, l l O, Rybojady, m., woj. gorzowskie 181 Stara Kiszewa, m., woj. gdańskie 306
Orłów , m., woj. płockie 1 7 8 I I ' , l j 2, 164, 1 6 ) , 1 7 3 , 1 80, 1 8 2, 1 89, 200, 23°, Ryczyn, m . , woj. wrocławskie 1 5 9, 162, 168, Stara Koułim, m., Stłedol:eski Kraj, Czechy 98
Orsza, m . , obw. Witebsk 2 I I 234, 237, 21 9, 274- 281, 284 - 286, 290, 293, 299, 3 14, 1 76, 393 Stare Dębno, m., woj. koszalińskie 3 '4, 310,
Osieczna, m., woj. leszczyńskie 1 2 3 3 1 6- 3 1 8, 319 Ryga, m . , Łotwa 3 8 1 3 1 3 , 327
Ostre Bardo, m., woj. koszalińskie 102, 3 14, 3 1 6 Północne M. 367 Rypin, m., woj. włocławskie 181, 316 Stare Drawsko, m., woj. koszalińskie '41 , 3 °5 , 3 ,6
Ostróda, m., woj. olsztyńskie 3 1 6 Praga, m. '4, 36, 288, 388 Rytro, m., woj. nowosądeckie 1 ) 2 Stargard Szczeciński, m., woj. szczecińskie 3 1 4,
Ostrzeszów, m., woj. kaliskie 269 Prochowice, m . , woj. legnickie 3 " , 3 29 Rzemień, m., woj. rzeszowskie 328 3 3 °, 3 3 1
Otmuchów, m., woj. opolskie 308, 3 2 2 Prochy, m., woj. poznańskie 1 7 3, 3 " Rzesza Niemiecka 37, 40, 41 , 106, I I 6 Starogard Wagryj ski, ob. Oldenburg, m., Schleswig-
Owiesno, m . , woj. wałbrzyskie 3°9, 3 10 Prosna, rz . 263, 292, 293, 3 ' 0 Rzym, cesarstwo 40, 106, 367 Holstein 351
Ozorków, m., woj. łódzkie 101 Prusowie " l , l l 6, ' 34, 362 Rzym, m. 42 Starogród, m., woj. kaliskie 173
Prusy 4°, 5 6, 6 1 , l l O, l l 6, ' 3 1 , 2 1 ' , 2 1 8, 2 2 ) , 228, Rzymianie 67 Starorypin, m . , woj. włocławskie 167
Paczków, m . , woj. opolskie 3 30 2 3 1 , 2 3 ) , 236, 279, 329, 342, 367 Stary Sącz, m . , woj. nowosądeckie 121
Partowie 67 Prusy Królewskie '91, 273, 379 Sambor, m., obw. Lwów 290 Stawy, m., woj. kieleckie 1 68, ' 7 1 , 1 8o
Paryż, m. 247 Prusy Książęce 273 San Francisco 8 Stołpie, m., woj. chełmskie 302
Parzeń, m., woj. płockie 173 Przemyśl, m., woj. loco ' P , 168, 1 69, 1 84, 1 8 5 , Sandomierska Puszcza 1°9 Stradom, m., woj. krakowskie 279, 287
Pasawa, m., Bawaria 1 24 266, 2 8 1 , 2 8 5 , 286, 290 Sandomierz, m., woj. tarnobrzeskie 3 1 , 3 5 , 36, Strzała, ob. Strehla, m., okr. Dresden 86 , ' 78,
Pavia, m. , Lombardia 24) Przypust, m. 2 H, 2n l lO, I I j, 142, 163, 168, 1 69, 229, 234, 237, 261 , 1 79, 3 14
Persowie 67 Przytok, m., woj. zielonogórskie 167 277, 279, 2 8 1 , 28 5 , 29°, 3 1 6, 3 , 8, 32 2, 3 3° Strzałów, ob. Stralsund, m., okr. Rostock 3 72, 382
Pęczniew, m., woj. sieradzkie 1 79, 1 8o PtI(1eA Zal. 344, 347 Sankt Gallen, m., Szwajcaria 50 Strzegom, m . , woj. wałbrzyskie 1 6 1 , 1 69, 3 14,
Pęzino, m., woj. szczecińskie 3" Pułtusk, m., woj. ciechanowskie 163, '77, 28 1 Sanok, m. 284 329, 3 34
Piatlll, rz. 360 Pyrzyce, m., woj. szczecińskie 3 1 4, p 6, 3 , 8 , 3 30, Santok 142, 1 4 1 , 164, 1 7 1 , 1 7 3, 1 74, 1 76, 1 77 Strzelin, m., woj. wrocławskie ' 48 , 317
Piekary, m., woj. krakowskie 3 5 , 5 8, 1 8o, 301 HI Sarmaci 40, 67 Styr, rz . 261
Pieniny, g. 171 Pyzdry, m., woj. konińskie 261, 3 1 6 Sasi 106 Styria 274, 280
Pińczów, m . , woj. kieleckie 322, 3 24, 3 2 5 Sądowel, m., woj. leszczyńskie 162, 164 Sudety, g. F, '09
Piotrków Trybunalski, m., woj. loco %.79, 296 Raciążtk, m., woj. włocławskie 145, 171 S(htzrstorj', jez., Schleswig-Holstein 3 5 7 Sulejów, m., woj. piotrkowskie Hl
Plemięta, m., woj. toruńskie 1 79, 2 2 5 , 2 3 5 Racibórz, m . , woj. katowickie 307, 3 14 Siedlątków, m., woj. sieradzkie 2 3 , 146, 1 8o, Stlprail, rz· '77
Płock, m . , woj. loco 14, 3 1 , 3 ) , 6 1 , I 17, ' 7 3 , 2 5 7, Radom, m., woj. loco 109, 169, 1 7 3 , 29°, 3°8, 3 ' 7, 1 8 1 , 229, 230, 2 3 7, 293 Swobnica, m . , woj. szczecińskie 304, 306, 3 "
262, 277, 283, 2 8 ) , 3°4, 3°9, 3 1 ) , 3 1 6 3 29, 3 3° Siedlemin, m., woj. kaliskie 173 Swoszowa, m., woj. tarnowskie 282
Płoty, m., woj. szczecińskie 303, 306 Radomska Puszcza 1 °9 Siedlęcin, m . , woj. jeleniogórskie 3 14 Syców, m., woj. kaliskie 329
Płowce, m., woj. włocławskie l I ) , 2 30 Radosno, m., woj. wałbrzyskie 305 Siemkowice, m., woj. sieradzkie 3 2 8 , 329 Szamotuły, m., woj. poznańskie 179
II
Podhale Radziki Duże, m., woj. toruńskie 312, 3 24, 3 2 7 Siena 213 Szarlej, m., woj. bydgoskie ' 78, 1 8 1
Podłężyce, m., woj. sieradzkie 179, 1 8o Radzim, m . , woj. poznańskie 18\ Sieradz, m., woj. loco 5 8, 164, 168, 169, 173, 1 7 5 , Szczecin, m., woj. loco 36, 309, 3 '4, 3 1 6, 3 3°, Hl ,
Podole 198 Radzyń, m . , woj. toruńskie z z I , 3 I 2 , 3 I 4 1 76, 1 7 8 - 1 80, 18 3, 26o, 279, 290, 309 3 5 4, 360, 3 6 1 , 3 8 1
Pogorzela, m., woj. opolskie '05 Rakowice Wielkie, m., woj. jeleniogórskie 3 2 8 Skałów, m., woj. kaliskie 173 SZ'tuiński Zalew 343, 360

414 415
 1 78, zza, 243, 247, 2 7 5 , 2 7 8 , 280, 3 0 ', 3 06, 307, Ząbkowice, m., woj. wałbrzyskie ; 1 6, 3 2 9
Szprotawa, m., woj. zielonogórskie 106 Ujście, m., woj. pilskie 1 42, 168
3 1 0 , 3 1 4, ; 1 6 , ; 1 8 , H O , 3 3 3 , H 5 Zbąszyń, m., woj. zielonogórskie 1 7 6
Szwecja 45, 274, 3 4 1 , 349 Uniejów, m., woj. konińskie 1 8 2, z 7 7 , 3 06, 307,
- Ostrów Tumski 77, ;02, 3 1 0 Zielona Góra, m., woj. loco 1 6 7
Szydłowiec, m., woj. radomskie 1 1 5 , 3 2 2 31 1 , 322
Wrząca, m . 260 Ziębice, m., woj. wałbrzyskie ; 1 4, ; 1 6, ; 1 8
Szydłów, m., woj. kieleckie 1 j 5 , 308, 3 1 6, Unierzyż, m . , woj. ciechanowskie
HO 177
Wschowa, m., woj. leszczyńskie 1 84, ; 1 8 Złocieniec, m., woj. koszalińskie ;09 , ; 2 2 , 3 2 ;
Szymbark, m., woj. olsztyńskie 3 08, 3 1 2 Wyspy Brytyjskie 4 1 Złotoria, zamek ' 5 9 , z60, z91
Vendsyssel, m., Dania 341 Wyszogród, m., woj. bydgoskie 80, 84, 1 6 " 167, Złotoryja, m., woj. legnickie 1 5 0, 1 5 ; , 3 1 8 , ; ' 9 ,
Śląsk 14, 1 8 , 24, 26, 3 ' - 3 2, 79, 88 , 89, 9 3 , 1 06, 1 ° 7, Visby, m., Gotlandia, Szwecja Z35
1 7 3 - 1 7 5 , 1 7 7, 1 8 1 , 3 79 HO
109- 1 1 Z, "4, " 5 , 1 1 7, 1 2 7, 1 34, 1 4 1 , 1 4 3 , 1 44, Vorberg, m., akr. Cottbus 98
ZlIiderzee, jez·, Holandia ; 74, 3 7 5
148 - I j O, 1 5 2, 1 ) 3, 1 5 7, 1 j 9, 1 62., 1 69, 1 7 z,
Zagość, m., woj. kieleckie I j 6, 1 5 7
Wagrowie ; 5 9
1 76- 1 7 8, 1 8 8, 1 89, ZO l , z l j , 2 34, 2 3 6, 246, Z l 6,
Zakroczym, m., woj. warszawskie ' 5 7 Żagań, m., woj. zielonogórskie Ij l
261 , Z74, Z78, z 8 z , 3 00 - 30 Z , 3 ° 1 - 3 ' 1 , 3 14- 3 '6, Wałcz, m., woj. pilskie 18;
Zalewo, m., woj. olsztyńskie 3 29 Żarnowiec, m. , 5 5
3 ' 8 - 3 2°, 3 2 2, 3 26 - H O, 3 H , H 5 , 3 42 Warder, jez· ; 5 6- ; 5 8
Zamczysko, m., woj. warszawskie 1 7 ; Żerków, m., woj. kaliskie 1 7 8
Śląsk Dolny 1 ° 5 , 1 °9, 1 j 9, 1 69 , 1 7 3 , ; 1 9 , 3 42 Waregowie 44 Zantyr, m., zaginiona, okolice Sztumu, woj. el­ Żnin, m., woj. bydgoskie 1 6 " 1 8 3 , ' 70, 29z
Śląsk Górny 146 Warszawa, m., woj. loco 8, 14, 18, I j I, 18;,
bląskie 3 7 2 , ; 79
Ślązacy 1 9 3 , 196 1 8 9, '3 7, '44, 246, z79, , 8 5 - 2 87, '90, 299,
Ślężanie 3 2 ;08, 3 09 , ; 1 6 - 3 1 9, 3 ' 3 , 3 29, 3 ; 1
Śrem, m., woj. poznańskie 1 64, 1 7 5 , 1 77, 1 8 1 Warta, rz. ; 6, 1 79, 1 80, 2 29, 2 3 7, ' 79, z 9 3 , 34', ; 5 ;
Środa Śląska, m., woj. wrocławskie 1 79, 3 ' 6, 3 19 Wenecja, m., woj. bydgoskie ' 70, z9z, 29;, ; I I ,
Środa Wielkopolska, m., woj. poznańskie 1 79, ; 2 1 , 3 2 z, 3 2 5
296 , 3 ' 6 Węgry z 5 , 40, 6 1 , 6 5 , 89, 149, I j ; , 1 8 7, 1 8 8 , 19 7,
Świdnica, m., woj. wałbrzyskie 1 5 3 , 3 1 4, 3 19, 3 3 4 199, ZO l , z 3 5 , z74, 278, , 8 " z90
Świdwin, m . , woj. koszalińskie 3 °9, 3 ' 5 , F I , ; 2 2 Węgrzy 40 , 60
Świecie, m . , woj. bydgoskie 1 4 2 , 1 7 z , 1 77, 379 Widoradz, m., woj. sieradzkie 1 7 ;
Świecie, m., woj. jeleniogórskie 14 ' , 1 7 ' , 1 77, Wieleci ; 2
; 0 5 , ; 1 0, 379 Wieleń, m., woj. pilskie 84
Świecino, m., woj. gdańskie H 8 , '5 l Wieliczka, m., woj. krakowskie 109
Świerklaniec, m., woj. katowickie ; 10 Wielka Morawa 41
Świętokrzyska Puszcza 1 0 9 Wielkopolska 3 1 , ; 9, 64- 66, 90, 97, 1 1 1 , 1 1 2, " 5 ,
Świętokrzyskie Góry , 8 , 1 1 6, 1 2 ; , I j l , 1 5 7, 1 7 7, 1 79, 1 8 j , 229, Z 3 0, z 5 9,
Świ1/a, rz. 3 60 '97, ' 99, 300, ;02 , 3 06, 3 1 1 , 3 1 4, F I , 3 2 5 , 3 z 7
Świny, m., woj. jeleniogórskie 3 14, ;60 Wieluń, m., woj. sieradzkie 1 7 3 , 1 79, ;08, H O
Wilkowyja, m., woj. kaliskie 181
Tarnowiec, m., woj. tarnowskie 3 2 1 , 3 2 3 Wilno, m., Litwa 229, Z 5 8 , Z7 1 , z97
Tarnobrzeg 49 Wis/a, rz. ; 1 , ;6, 80, 1 °9, 1 1 6, 1 8 8, z ; ,, z 5 7, ; 1 8,
Tarnów, m., woj. loco 286, , 8 7, 2 9 1 , ; I j , 32 1 , 3 40, 34z- 344, ; 6 z, ; 6 ; , 3 7 2 , 3 7 8, 379, ; 8 1
323 Wiś łanie F
Tatarzy ' 7 , 1 1 4- 1 1 7 , I Z 7, 1 2 8, 198 WiśJa1/y Zalew 3 4 3 , 3 44, ;6z, 3 6 ; , 3 79
Tczew, m., woj. gdańskie 1 7 3 , 1 7 7, 3 29 , 343, 3 79 Wiś lica, m. 162, 1 69
Tenczyn, m., woj. nowosądeckie ; 20, F ; Witów, m., woj. sieradzkie 178, 1 80
Teterow, m . , okr. Neubrandenburg 8 ; Wizna, m., woj. łomżyńskie 1 77
Tomaszów Lubelski, m . , woj. zamojskie 1 0 5 Wkra, rz. 177
Tornaw, m . , okr. Cottbus 9 8 , 1 0 1 Włochy Z 5 , 3 6 , 108, 1 20, 199, 2 1 9, z z 8 , 'F, z;9
Toruń, m., woj. loco 7, 1 89, , Z ! , 2.79-,8 1 , z85, Włocławek, m., woj. loco 1 60 , 1 69
,86, '93, 303, 3°1 , 3 06, 3 1 2, 3 ' 4, 3 1 6- 3 1 9, Wola Piekarska, m., woj. konińskie 1 8 1
3 29 - ; ; 1 , ; 8 0 Wolin, wyspa ;6, 34 5 , 3 5 4, ;60, ; 6 1 , ; 8 9
Trzcińsko Zdrój, m., woj. szczecińskie HO WoIga, rz· 45
Trzemeszno, m., woj. bydgoskie 1 2 6 Wałkowo, m., woj. poznańskie 1 8 1
Trzemsze, m., woj. konińskie 1 8 1 Wołogoszcz, m., ob. Wolgast, akr. Rostock ;60
Tum, m., woj. płockie 1 ; , 5 8 Wołoszczyzna 279
Turcja 3 1 9 Wołów, m., woj. wrocławskie 3 29
Tyniec, m., woj. krakowskie 1 5 6, 30 2 Wołyń, m., woj. zamojskie 82, 8 3
Wrocław, m., woj. loco 8, ; 1 , 3 5 , 7 1 , 77, 100, " 7,
Ubnica, m. 291 148, 149, I P - 1 j 2, 1 j 5 , 1 5 7 , 1 6 1 , 1 6 5 , 1 70, ' 7 ; ,

27- Polska technika wojskowa

416
 - drewniano-ziemne 20, 26, 9 5 , 99, l U, " 4, 1 5 9 , - kapalin ' 3 ', 1 94, 2 '4- ' 26, 2 3 1 - 2 3 3 , '48, 278
162, 167, 169- 1 7 1 , 1 7 3 - 1 76, 1 79, 1 8 2- 1 8 5 , 1 9°, 260, - łebka zz6, zz7, 2 3 I , 278
289, 300- 3°2, 308, 3 14, 3 1 6, 3 1 9, 3 79, 3 80 morion " 5
� murowane 20, 26, 96, 1 0 2, 1 1 2 , 1 8 3, 3°0, ; 0 1 , otwarty ' 3 1 , 1 3 ', 1 34, 1 94, z z 3 , 2 '4, 2 , 6, '48
"
3 ' 4, 3 1 9, 3 20, 3 28, 3 3 4 "pekilhube '33
- polowe 1 1 , 19 , 4°, 92, 1 06, 1 07 półkulisty 1 3 1 , 1 3 2, zz8
- stałe I I, 19, 40, 9 2 - przyłbica 1 94, , 2 6 - z z 9, 2 3 1 - ' 3 3 , '48, '49,
fosa 9 5 , 102 - 1 ° 3 , 1 06, 1 5 9, 1 6 1 - 1 6 3 ,
Indeks rzeczowy
1 67, 1 7°- 1 7 5 , 278 , 3 8 8
"
1 78 , 1 8o, 1 8 2, 1 8 4, ,60, 3 04, 3 09, 3 1 9, 32I, "psi pysk z28, ' 3 0, 2 3 I , '48; zob. też przyłbica
3 2 5 , 3 2 8 , 3 29, 3 3 1 , 3 3 ' , 3 80 - salada 1 94, " 7, 2 3 1 , ' 3 2 , 2 3 3 , '48, ' 7 8
"
- stożkowaty, "normański 6; , 64, 66, 1 3 1 , 1 ; Z ,
Uzbrojenie, elementy oporządzenia i taktyki
gizarma 1 2 8, ' 1 I 1 3 4, 2 ' 7, '48
glewia I Z 8, 209, 2 I I szłom 48 , 66 , zz6, '48, '78
(Opracowali: Mariusz Mielczarek, Tadeusz Nowakowski, Witold Świętoslawskt) głowica 206 , 207 - szyszak 65, 66
"
buławy 6 1 , 2 1 4 - "wielki z z 3, 249
buzdygana 2 1 3, 2 1 4 holk 3 6 5 - 3 68 , 3 7' , 3 7 5 , 3 76
maczugi 1 ,8 , ' 1 4 hufiec przyboczny (nadworny) 7 1 , I I ; , " 5 , 144

artyleria 8 , I j , 1 9 , 8 3 , 84, 1 9 5 , ' 5 6 , 2 5 9 , 26 1 - 26 3, - sieczna 4 1 , 4 3 , j I , 6 1 , 6 8 , 1 1 9, 1 '0, 149, 1 94, miecza 4 1 , 4 3 , 44, 47, 48, 5 0, " 9, 1 2 1 , I Z 3 , hufnica ,64-,66, ,69
26 5 , 269, ' 70, 275, ,8 3 , 284, 288, 290, 297, '04, '06, '7 5 , ' 7 8 - , 8 1 1 49, 1 99, 2 0 1 , 279 husaria '0 1 , ' 1 I
3 1 9 - 3 2 1 , 3 3 3 , 3 68, 3 8 2 - strzelcza ' 3 , 5 8, 1 '9, 1 4 5 , 1 5 3 , 1 94, 1 98, 2 1 5 , - szabli 206

- mechaniczna 83, 1 9 5 2 1 6, , 8 7, , 8 8 , '90, '97, 298 , 3 7 1 - tasaka 205 imacz tarczy 62, 243

- ogniowa 1 2, 1 9 5 , ' 5 8 , 260, 26 1 , 2 8 2 , 2 9 1 , 292, - zaczepna 4°, 4 1 , 5 1 , 6 1 , 1 5 3 , 1 94, 1 9 8, 20 3 , 208, głownia 1 8, 4 1 - 5 °, 1 20- 1 24, 149, 1 99-2°7, 2 7 5 ,

297, 298 2 1 0, ' 14, 2 1 8 , 2 2 1 , 246, 2 5 0, 2 5 1 , '93, 29 5 , 3 80 278, 281 jazda 1 5 , 3 8 , 4 1 , 43 , 5 ' , 6', 86, 9°, " 9, 1 2 7 , 1 43,

- przed ogniowa 18, 83, 84, 97, 1 00, 1 4 ', 1 ) 2, budownictwo obronne zob. fortyfikacje gonfanon 2 7 1 1 5 5 , 1 96, 206, z07, 2 1 0, 2 ' 3 , 2 1 8 , 2 1 9, 2 2 1 , " 5 ,

260, ,69, 2 8 8 , 290, 2 9 1 , 3 60, 3 7 1 , 3 8 0 buława 6 1 , 1 28 - 1 29, 2 1 4 granat zob. koncerz 2 3 ', 246, 2 5 5 , 2 7 1 , , 8 1

buzdygan 2 1 3 - 2 1 4 grodzisko 5 3 , 1 1 8, 1 6 2 , 168 , 1 7°, 1 7 5 , 1 7 8 - ciężka (uderzeniowa) 1 3 , 3 9, 69, 78 , 8 7, 1 3 7,

balista 2 5 7, '90 - stożkowate 20, 2 1 , 1 76 - 1 7 8 , 1 8 2, 309, 3 ' 4, 202, 204, 2 1 0

barbakan 33 I, 3 3 2 cep bojowy 2 1 4, 2 1 5 3 2 8 , 3 5 6; zob. też stołp - lekka 1 3 , 208

barka 3 66, 367 charczownica 265 grot j I - 5 4, 5 8 -60, 1 2 5 - 1 , 8, 1 3 0, 1 4 5 , 149, '08- jelec 4 1 , 4 3 , 44, 47, 48 , 5 °, 1 1 9- 1 2 1 , 1 2 3 , 1 4 9 , 1 99,

barkas 3 6 3 chorągiew 1 26, 1 2 7, 1 4 2, 1 5 3 , 1 9 3 , 1 94, '7 1 Z I O, 2 1 5 , 2 1 7, 2 1 8 '0 1 - ' 0 5 , 207, '79

basilard 207 chorągiew (jednostka taktyczna) 1 9 3 - bełtu 2 2 , 2 3 , 1 1 8 , 1 3 0, 1 3 1 , 1 4 5 , 1 8 8 , 2 1 5 , 2 1 7, - krzyżowy 4 I , ,06

basteja 27°, 2 7 1 , 3 2 1 , 3 3 1 , 3 3 3 - 3 3 5 cięciwa 5 9, 6 1 , 1 29, 1 3 0, 2 1 7, ' 5 7, ,87, 290 2 5 7, 275 - tarczowy 4I

bastion 1 8 5 , 3 0 1 ciupaga 5 5 kopii j I , 1 2 5 - 1 27, 209, ' l O, '75

baszta 1 84, 1 8 7, 27°, 298, 3° 2, 3 1 7, 3 1 8 , 3 2 2- 3 24, czekan 5 6 , 5 7 oszczepu 5 2 kaptur 68 , " 4, " 7, 276
3 26, 3 29, 3 3 °, 3 3 2 - 3 3 3 , 3 3 5 , 3 8 0 czepiec kolczy 64, 6 5 , 2 '4, 2 2 5 , 226, 2 3 0, 23 1 , piki 2 1 0 - kolczy 64, 6 5 , 1 3 1 , 1 3 2, ' 3 3 , ' 3 4
bechter 1 3 4 ' 3 4, 276 strzały 2 2, 2 3 , 4 1 , 60, 1 1 8, 146, 149, 2 1 5 , '7 5 kasztelan 3 5 , 3 8 , " 5 , 1 9'
bełt 1 1 8, 1 3 0, 1 3 1 , 146, 149 , 1 5 1 , 1 5 2, 2 1 7, 2 1 8 , włóczni 2 ', 5 1 , 5 3 , 5 4, 5 8 , 62 , 9°, 9 1 , 1 ' 5 - I Z 8 , katapulta , 5 7
2 5 7 , 2 8 7, 2 8 9 - 2 9 1 , 297 częstokół 94, 9 5 , 99, 102, 1 8 2, 3 14, 3 1 9 , 3 2 1 , 3 5 6 1 34, 147, 1 8 8, 1 9 5 , 208, 2 7 5 kawaleria zob. jazda
berdysz 1 2 8 czółno bojowe 3 41 , 3 4', 3 5 4 gród 19, 20, 26, 3 3 , 3 5 - 3 7, 5 5 , 74, 8 3 - 8 5 , 90, kirys 1 3 3 , 2 3 5 , ' 3 6, ' 3 8 -'42 , '48- ' 5 0, 277, 297
blanki ' 70, 1 7 3 , 3 04, 3 0 5 , 3 1 7 , 3 2 1 , 3 3 0, 3 64, 3 65 9 2 - 9 5 , 98- 1°4, 1 06, 1 ' 3 - 1 1 5 , 1 1 7, I I 8, 1 4 2, 1 4 5 , biały 1 3 4
bombarda 2 20 , 2 2 1 , 260, 26 3 - 2 66, 2 69, 28 3 drużyna 1 3 , 3 7 - 3 9, 1 1 2, 1 1 3, 1 1 4, 1 44, I j 6, 1 9 3 1 5 3 , 1 5 4, 1 5 9- 1 6 5 , 1 67- 1 8 2, 1 8 5 , 229, 2 3°, 2 3 5 , - kryty 1 34, ' 3 5 , ' 3 7, 2 3 8 , 240, 248
broń drzewcowa j I , 5 2, " 3 , I Z 7 - I ' 9, 1 3 9, 146, działo 2 2 1 , 2 5 4, 26,- 264, 2 8 2 , 2 9 1 , 297, 298 , F I , 29 3, 3°0 - 3 °2, 3 ° 5 , 3°9, 3 1 0, 3 14, 3 1 6, 3 1 9, 3 5 6, - torsowy 66, ' 3 4
149, I j I - I 5 3 , 1 98, 208, 2 1 0 , 2 1 I , 2 5 1 , 2 7 5 , 2 8 8 , 37 1 , 3 80 3 6 1 , 378 - 3 80 kiścień 6,
2 9 1 , 3 69 dzida 371 klejnot (hełmu) 1 3 7, 2 2 3 , z49, ' 7 1
- obuchowa 5 4, 58, 69, 1 2 8, I Z9, 135, 149 , hak naciągowy kuszy ' 3 0, 2 1 7, 290 klinga zob. głownia
1 5 2 , 1 9 8, 2 1 1 , 2 1 3 - 2 1 5 , 27 5 , 2 9 1 foglerz 26 5 , ,66, 269 hakownica 2 1 9 - ' Z I , 265 , 266 koga 3 6 3 - 3 68, 3 70, 3 7 2, 3 74, 3 7 5 , 3 76, 3 77 , 3 8 1
- ochronna 2 2 , 4°, 4 1 , 5 3 , 6 2, 6 3 , 6 5 , 66, 68, 1 19, folga 2 3 5 , z 3 8 , z 3 9 , z41 , 242, 276 halabarda 5 7 , 1 2 8, 1 3 3 , 2 1 0, 2 1 1 , 3 7 1 kolczuga zob. pancerz kolczy
1 20, 1 3 1 , 1 3 5 , 194, 1 9 8 , 2° 3 , 2 2 1 - 22 3 , 2 34, '4 3 , fortyfikacje 8, I I , 1 6, 19, 20, ZZ, 92 , 94, 145 , hełm 2 3 , 4 1 , 6 3 - 66, 9 1 , 1 3 1 , ' 3 ' , 1 3 7, 1 5 3 , 1 94, kołczan 6 1 , 7 3 , 1 3 1 , I j I , ' 1 5 , ' 1 7, , 8 7, '90
2 4 7 , 2 4 8 , ' 5 0, ' 7 6 , 278, , 8 8 , '9 5 1 5 4, 1 5 5 , 1 5 9 - 1 6 2, 1 6 5 , 1 6 7- 1 7°, 1 7 2 - 1 79, 1 8 1 - 198, zoo, 2 0 5 , 207, Z 1 4, ' 2 '- 2 3 3 , z 3 5 , 248, 249, komes 3 8
- palna I Z , ' 3 , 1 8 , 1 9 , 1 9 5 , 1 96, 1 9 8 , ' 1 8 -' 2 1 , 1 8 5 , 2 5 7, 260, 26 3 , z64, z69, 289, '97, 300-30', 276 , 278, z8 5, ,88, 29 3 , z97, 298 koncerz '04, , 8 I
"
247, 260 - 26 5 , ,67, ,69, 27°, 27 5 , , 8 " 28 3 , 288, 3 08, 309, 3 1 2, 3 ' 4 - 3 16, 3 1 9 , 3 20, 3 2 2 -3 24, 3 28, - "armet 2 , 8 , 2 3 2; zob. też przyłbica kopia 5 Z, " 3 , 1 ' 5 - I :Q, 1 3 ' , 1 3 4, 1 3 7, 1 9 3 , 1 94,
2 9 1 , 297, 298, 3 00- 3 0 ', 3 1 9 , 3 20, 3 2 2 - 3 2 5 , 3 3 3 , 3 29, 3 3 4, 335, 3 3 9, 3 5 7, 3 5 8, 361, 379, 3 8 0, - garnczkowy 1 3 2 , 1 3 4, ' 3 6, 1 3 7, '07, z Z 3 , , , 8 , 1 9 8 , '0 ', '0 7 - Z I O, Z 4 1 , '4 5 , '46, 2 5 0, z5 I , ' 7 5 ,

3 3 5 , 3 79, 3 80, 3 87 3 8z, 3 8 3 , 3 8 8 '48, '71 ,88, z96

418 419
kopia (jednostka taktyczna) 125, 1 26 , 193, 1 94, nabiodrek 2 3 9 pika 2 1 0 statek rejowy H 9
2°9, 2 1 8, 296 nadziak 2 1 3 pistolet z z I stołp (słup rycerski) 1 7 7, 1 79 , 3 1 4, 3 1 5
kopijnicy 1 3 , 1 9 3 , 1 96, 2°9, 2 1 8 , 2 2 5 , 242, 300 nagolenica 2 3 4, 2 3 9, 248 piszczel; zob. rusznica strzała 4 1 , 5 8 - 6 1 , 69, 1 3 0, 131, I p, 1 5 z, 2 1 5 ,
kord 5 8, 149. 1 94. 205 , 280- 2 8 1 najemne (zaciężne) wojsko 1 2 - 14 . 25 . 1 27. I H. płaty 1 3 4, 1 3 6, 2 ) 4, 23 5 , z 3 8 , Z48, z49, Z 76. Z 77 2 5 7, 287, 3 5 0, 3 7 1
krejer 3 66, 369 1 9 3 , 1 96, 1 97, H I , 2 1 8, 2 3 2, 272, 295 , %96 pochwa 42, 5 0, l ! ' . ' 49, 1 5 z, 199, zoo, 206, strzelba zob. kusza
krenelaż 3°4, 3 1 7 - 3 1 8 . 3 H . 3 2 9 - Ho , 3 3 1 , H 5 nakolanek 239, 242 28 5 , z89 strzelcy 1 3 , 1 9 3 , 196, 206, 2 1 1 , 2 1 8 , 242, 246, 300
kropierz 1 3 8. 1 4 1 , 249, 2 5 3 . 2 8 8 nałokcica 1 34, 2 3 9, 24 l, 242 pociski zapalające K j strzelnica 3°4, 3 1 7, 3 1 1 - 3 24, 3 29, H O , H 2, 3 3 3 ,
książę 3 3 . 3 5 , 3 7 , 3 8 , 9 1 , 1 1 5 , 3 7 8 namiot 8 1 , 9°, 1 5 3 , 2 5 5 . 3 1 8 podkowa 79, 141 , 1 4 3 356
kusza 1 3 . 1 8, 19, 2 3 , 62, 1 2 9- 1 3 1 , 1 3 3 , 1 46 . 149, napierśnik 200, 206, 2 1 0, 2 3 1, z 3 4, 2 3 5 , 2 3 7- z4z, pospolite ruszenie (expedilio generalis) 1 2, 14, 3 8, strzemię 7 5 . 77 - 79, 9 1 , 1 39, 140. 149, q o, 2 1 7 ,
1 5 1 - 1 5 3, Q5. 1 8 6. 1 94. 196. 198 . 202. 213. 277 39 , 91 • 1 1 5 , 1 9 2- 1 9 7, 2 5 4. z 9 3 , 29 5 249- 2 P . 2 5 3 , 2 8 1 . 3 9 6
2 Q - 2 1 8 , 2 2 1 . 2 5 9, 287- 290, 29 5 . 297, 298, 369, 3 9 3 naplecznik 2 3 7, 2 3 8 proca 62, Z 5 8, z 5 9 szabla 1 1 , 47, 6 1 , 194, 1 9 8 , 101, 206, 220, 246, 2 8 1
- wałowa 8 4 , 142. 2 1 6, 2 5 7 naramiennik 2 3 9, 242 proch strzelniczy 220, 2 5 6, 26 1 - 263, 26 5 - z67, z69, szarszun zob. koncerz
naręczak 2 3 8, 2 3 9, 248, 277, 2 7 8 282, z 8 3 , z 9 1 , 297, z98, 3 2 1 szczyt zob. tarcza
labry (hełmu) 1 3 7, 22 3, 249 nasyp 9 9 prochownica 26 5 , z66 szkuta 366, 367
ladry 2 1 0. 2 5 3 , 2 5 4, 278 nogawica kolcza 1 3 1 , 1 3 6, 2 3 4, z42 proporzec 8 1 , 1 2 6, 1 3 7. 2 7 1 sznika 366, 367 , 369
langsax 61 nosal 64. 6 5 , 1 3 1 , 227, 229, zp, 248 przesieka 1 0 7 szopa szturmowa 84, 8 5 , 14 2, 2 5 9, 29 1
laweta 264, 29 1 nóż 5 8 , 6 1 , 74, 1 2 5 , 1 4 5 , 2°7, 2 1 2, 279, 371 przeszywa nica 6 9 , 7 1 , 1 3 5 szorca 2 3 7 - 24°, 242, 276, 277
puginał 200, 206, 2°7, 2 1 2 sztylet l z 5 , 149, z80, 2 8 1
łódź H 9. 342- 344, 3 5 2. 3 6 3 , 3 7 1 obojczyk 2 3 4, 242, 277 - basilard z07 szydło 2 1 1
- wiosłowo-żaglo wa 3 4 3 . 3 4 5 , 347. 3 49, 3 5 4, 3 5 9 obrona potoczna 197 - misericordia 206 śrubnica z66
- żaglowo-wiosłowa 3 5 2 obrona ziemi (defensio terrae) 1 92, 1 9 3 , 195, z08, 360 "
"nerkowy 207
łubie 6 1 , 73 . 1 3 1 . I P - I j 2, 2 1 5 , 290 okładziny miecza 4 3 , 44, 1 2 3 . 1 24, 199, 2°7, 290 "
- "tarczowy 207 tabory 79, 80, 1 4 3 , 1 94, 246, 2 5 4, 2 5 5 , 2 8 8, 3 6 8
łuk q, 1 8 , 19, 4 1 , 5 8 - 6 1 , 1 29 - 1 3 1 . 1 3 3 , 1 5 1 - 1 5 3 , okręt H 9, 347, 360 taran 84, 8 5 , 94, 97, 99, 142, 2 5 8, 2 5 9, 29 1
1 j 5 , 1 86, 1 94, 1 9 5 , 2 1 5 , 2 1 6, 2 1 8 , 2 5 9, 287, 289. - długi 347, 348, 370 racowie-husarze 1 3 , 206 taraśnica 264- 26 5 , 269
290, 293, 349, 3 5 0, 369 opacha 2 3 9 rapcie 1 2 5 , 200, z0 5 69, 86, 1 34, 1 3 5 , 1 3 7, 1 5 1 ,
tarcza 2 3 , 4 1 , 42. 5 8 , 6z,
- orientalny (refleksyjny, złożony) 1 3 , 5 8. 60, 6 1 , oporządzenie 1 6, 7°-79, 1 3 5 - 1 4 1 rękawica kolcza 67, 1 3 1 , z 3 8 , z 3 9 , 276, z77, 2 8 5 1 5 2, 1 9 5 , 2° 3 , 2 1 0, 2 2 1 , 221, 242 - 248, z7z, 2 8 8 ,
1 3°, 2 1 5 . 2 1 6 - jeździeckie I I , 1 6 , 1 8 , 2 2 , 7 0 , 7 4 , 7 8 , 8 6 , 87, rękojeść 42 -44. 1 20, 1 2 1 , 199, 2 0 1 , zoz, 206 293. 369
- prosty 5 8, 60, 2 1 5 1 3 7, 1 3 9, 1 5 °, 2 5 °, 2 8 1 , 286, 287, 297 rota 1 96, 206, 2 I l tarczownicy 3 8 , 62, 6 9 , 9 1
- wielki 106, 1 3 3 , 2 5 7 orzech kuszy 2 1 7, 290 rotmistrz 196 tasak z04, z0 5
ostroga 22, 2 3 , 74, 7 5 , 90, 9 1 , 1 3 6, 1 3 8 , 1 39, 1 5 °, runka 2 1 1 taszka 1 99, 2 3 9
machikuł H O, H 2 , 333 249- 2 5 l, 2 8 1 , 3 9 1 rusznica q , 196, 2 1 3 , 2 1 9 - 2 2 1 , 2 6 5 , 266, z 9 1 , 298 toporek rycerski 2 I 3
machina oblężnicza 1 9, 8 3 - 8 5 . 94, 97, 99, 1 00, 1 5 4, oszczep 5 2, 5 8 , 6 2 , 208, 349, 3 5 0, 3 7 1 rząd koński 22, 23. 74. 7 5 , 77, 87, 9°, 1 39 - 1 4 1 , topór z z, z 3 , 4 1 , 5 4, 5 5 , 1 2 8 . 146, 1 49, 1 8 8 , 1 9 5 ,
1 5 5 , 2 5 7, 2 5 8, 260, 26 5 , 269, 29 1 , 297, 3 6 8 , 3 7 1 1 49 - 1 5 1 , 2 1 2, 249 - z 5 4. z 8 1 2 1 1 - 2 1 3 , 2 7 5 , 2 9 3 , 3 5 I . 369, 3 7 1 , 3 9 2
- miotająca zob. artyleria przedogniowa palisada zob. częstokół trzewik 2 3 9
maczuga 6 1 , 1 2 8, 1 9 5 , 2 1 4 pancerni 3 8 , 40, 69 sajdak I p , 2 1 5 , 2 8 7 tulich zob. puginał
marszałek 1 9 2 pancerz 1 8, 19, 6 1 , 66-70, 9 1 , I H , 1 3 4, 1 36, 148, samostrzał zob. kusza tuł zob. kołczan
miecz 1 8 , 1 9 , 2 2 , 2 3 , 4 1 , 4 3 - P , 5 4, 5 5 , 5 8, 6 2 , 9° , 2 2 2 , 2 3 4, z 3 5 , 275, 276, 2 9 3 , 369 siekiera 5 4, 5 5 , 1 46. 1 67, 1 68, 1 72, 2 1 1 , Z I Z, z 5 5 ,
9 1 , 1 1 3 , 1 1 9 - 1 2 5 , 1 3 1 , 1 3 6, 149, 1 5 5 , 1 94, 1 9 5 , - kolczy (kolczuga) 4 1 , 67-69, 7 1 , 1 20, 1 3 1 - l H , z60, 3 p, 3 7 2 umbo 6z
1 98 - 2°7, 2 1 2, 2 14, 2 3 3 , 246, 249, 2 5 0, 279, 2 8 1 , 1 3 5 , 1 3 6, 147, 148, 1 9 5 , 1 99, 204, 207, z 2 7, 234, siodło 7 5 - 77, 14°, 1 5 1 , q z, 2 5 0- 2 5 3 , 286-28 9 , 297 umocnienia 94, 10Z, 1 ° 3 , 106, 107, I I z, 14z, 1 6 5 ,
2 8 5 , 289, 2 9 3 , 2 9 5 , 297, 3 5 0, 3 7 1 2 3 6, 2 3 8 , 242, 248, Z 7 5 , 276, 29 5 , 297 - wysokie ' 5 2, '5 3 , z 8 6 1 6 8- 1 7°, 1 7 3 , 1 74, 1 8 z, 1 8 3 , 1 8 5 , z 5 5 , 26o, 1. 70,
- gotycki 47 - lamelkowy 67, 1 34, 2 3 5 , 149 skramasax 6 1 3 0 8, 3°9, 3 1 9 , 3 34, 3 6 1 , 3 9 3 - 3 9 5 ; zob. też for­
- karoliński 4 3 -45 - łuskowy 4 1 , 67-69, 1 34 sołtysi 1 1 4, 1 9 2, 2 0 8 , 2 2 5 , 234, z72, 2 7 4 , 2 7 7 , 184, tyfikacje
"
" mały 1 99 - zbrojnikowy 222, 234. 248 294. z 9 5 , 296
- romański 47 partyzana 2 I l spatha 4 1 -4 3 wał obronny 5 5 , 8 5 , 9 5 - 1 ° 3 , 104, 142, 1 5 9, 1 6 2,
- "wielki" 1 20, 1 2 1 , 199, Z02 pas 62, 70, 1 2 5 , 1 3 6, 1 5 0, Z 1 7, 2 5 0 sprzęt oblężniczy 5 , 6, 8 3 - 8 5 , 142, 1 ) 2, 2 5 4, 2 5 7, 1 6 5 , 167- 1 7 1 , 1 7 3 - 1 76, 1 7 8 - 1 8 5 , Z 5 5 , 3°°, 3 ° 3 ,
- wikiński 4 3 - 4 5 , 48 pawęż 1 3 4, H I , 2 1 3 , 2 1 8 , 220, 2 3 5 , 244-z47; zob. 2 5 9 , z60, 290 3°4, 3°8, 3°9, 3 1 4 - 3 1 6, 3 1 9, 3 1 1 , 3 1 8, H I , H 2,
mizerykordia zob. puginał też tarcza - obozowy 5 , 6, 1 1 , 79- 8 1 , 1 4 1 , 142, 2 5 4 3 5 8, 3 5 9, 3 7 9
moździerz 264- 266 - jeździecka (pawc;żka) 1 3 4, z 1 1 , 2 1 3 . 220, 24 5 , - przeprawowy 5 , 6, I I , 1 8, 79, 80, 8 2 , 1 4 1 , 1 42, - graniczny 20, 2 1 , 9 z , 1 0 5 - 1 °7, 1 84
mur obronny 1 69, 26 5 , 27°, 300, 3 1 1 , 3 1 2, 3 1 4, 247, z48 � 5 4, 2 5 6 wekiera 1 2 8
3 1 6, 3 1 8, 3 1 9, 3 1 3 , 3 1 5 - piechoty 1 3 , 1 3 4, Z I I , z 1 8 , 24 5 , 246, Z48 - sygnalizacyjny 11, 152 wieża 1 0 1 , 102. 142 . 1 70, 171, 1 76, 178 - 1 8 0,
mury miejskie 20, 2 1 , 1 2 8, 1 8 3 , 1 84, 1 89, 2 5 9, 298, pawężnicy 202, 206, 2 1 1 , 2 1 8 , 2 3 2 , 246 - transportowy I I , 73 , 9 ' , 1 4 1 , 1 5 5 , 299, 3°°, 2 5 9, 26 5 , 270, 302, 303, 30 5 , 306, 3 1 0- 3 1 4,
3° 1 - 3 °4, 306, 308, 3°9, 3 1 4- 3 1 7, 3 2 1 , 3 2 8 - Ho , piechota 1 5 , 5 2 , 80, 1 2 7, 1 4 3 , 1 9 5 , 196, 206, 208, 379 3 1 8 - 3 1°, 3 2 2 - H o, H Z, 3 3 3 , H 5 , 3 6 5
3 3 1 , H 4, 3 8o, 3 8 2 2 1 0, 2 1 1 , 2 1 3 , 2 1 8 , 2 1 9, 224, 2 3 2 , 243. 246, 2 5 5 starosta 192 oblężnicza 84, 8 5 , 99, 1 4 2 , 2 5 9, 29 1

420 42 1
wojewoda 3 ) , 3 8, [ I ) , [92 zbroja 2 3 , 4[ , 66, 69, 70, [ 1 3 , 1 3 2, [ 3 3 , [ 3 l , [ 3 7,
wojski 3 ) , 37 180, 1 98, 202, 203 , 2 09, 2 1 0, 2 18, 222, 2 34,
wójtowie [ [ 4, [ 9 2, 2 2 ) , 272, 27 4, 277, 2 84, 2 3 9 - 242, 248- 2 ) I , 2 l4, 272, 27) -'78
294-296 biała [ 8, l O, [94, 2 39-24[ , 248, 2) 0
włócznia ' 3 , 4 [ , j I , ) 4, '5 ) , ) 8, 62, 9 [ , [ ' ) - [ '7, końska zob. ładry
1 34, I j ) , [ 9 ) , ' 07, '08, ' [0, 2 88 , 293 "kopijnicza" 7 8 , 204, 242
wóz 89, 92, [ l ) , 2 ) 4- 2 l 7, 29 [ , 2 9 l , 299 pełna 1 3 2, [94, 2 1 1 , 2 2 [ , 222, 2 34, 238, 239, 242
- bojowy 1 ) ) , 2 14, ' l l - płytowa 1 34, 1 94, ' 98, 1 99, 204, 20l , 207, 208,
- taborowy 8 [ , [ ) ) , 2 ) 4, 2 j j
wyprawa z dóbr [9', [ 93 , [ 9 )
2 [ 3 , " 4, 2 2 1 , 222, 2 34, 2 3 7 , 2 3 8, '40, 242, 243,
248, 276, 277, 295
Summary
- " strzelcza" [ 3 , 1 29, [l [ , 2 [ 8 , 2 8 7, 288 , 290
zamek 20, 2[ , [ 89, 2[9, 247, 297, 3°[ - 3 °4, 3°6- 3 [6, - turniejowa 22 3 , 243, 248, 249, 2 5 3 , 278 Polish Military Technology until
3 1 9- 3 27, 3 5 3 , 3 6 8, 3 80, 3 8 [ zbrojnik ZZ 2, 2 8 )
zarękawie 2 3 9
zasieki j j żupan 3 ) , 37
We have assumed that " military technology " can
be deflned as abilities to select, acquire and use
material means of flghting. Materiał means of
flghting in the Middle Ages can be subdivided imo
individual and gro up weapons, their accessory
equipment, means of transportation (mainly horses),
water and land transportation equipment, siege and
signal equipmem used at military camps, and per­
manent and field fortiflcations. We have omitted the
problems of food and fodder supplies and health
care. But we have taken into consideration the
organization of the production of weapons and
accessory equipmem. Marine military technology is
discussed in a separate chapter because of its speciflc
character.
We assume that the selection of material means of
flghting is conditioned by the level of military
technology at any given time and that they are
acquired by a society's own production or by
importation. One form of such importation are war
trophies. The extent to which means of flghting are
used depends on the level of general technical
cułture of a society.
The present book covers the time from the
middle of the 10th cen tury umil the end of the 1 5 th
century, and it is subdivided into three periods:
9j o--l I j O, 1 1 ) 0-- 1 3 3 3 and 1 3 3 3-1 ) 00. The flrst
of these periods coincides with the times of the
Polish early feudal monarchy, the second with its
division into provincial principalities subsequently
reunited, the third begins the administrative and
economic activity of King Casimir the Great, who
closes the gap between the Kingdom of Poland and
the more advanced European countries of the West.
The end oE this period coincides with the end of the
Polish Middle Ages.
423
1 5 00
We are interested in the territory lying within the
borders of the Polish State, even if it considerably
changed shape during the Middle Ages. We have
excluded the łands of the Grand Principality of
Lithuania, which at the end of the 14th century had
constant, though changing, politicał ties with the
Kingdom of Poland, but which always maintained
independence in the affairs of state and culture.
Not all periods have been equally well recognized.
The flrst period is relatively well-known, and
considerable progress has recently been also made
in the research on Polish weapons in 1 3 5 0--1 1 00.
Unequal knowledge stem also from different charac­
ter of basic sources. Archeological sources give
fullest information on the flrst period (9j o--I I l 0) .
Iconographic sources concerning that time are
limited to stereotype representations on coins minted
in Poland and to a few pieces of architectural and
applied sculpture. During the l zth century , and
especially in the 1 3 th cemury, one can fInd rich
sphragistic material, and since the beginning of the
14th century there are very valuable sepulchrai
representations. The last of the periods distinguished
above ( 1 3 3 3-1 ) 00) is mainly represented by minia­
ture paintings found in manuscripts, by wall poly­
chromies and, later, by table paintings, especially
important in investigating the period of 14 2 j-I JOD.
The written medium in the form of narratives refers
to all of the above periods, although in varying
degrees. Of importance are also inventories and
receipts, the earliest dating back to the 14th century,
however. Files (mainly land deeds), court records
and even lists of weapons of mercenary units (the
earliest dating from the last quarter of the ' 5 th
century) give only limited knowledge about Polish
military technołogy.
 The present book is a collective work written by
several authors enjoying a considerable degree · of
independence; hence occasional repet iti on s and dif­
ferences of their respective views. The scientific
editor tried to level out those differences, avoiding
tOO much interference, however. The work on the
book was finished in 1987. For reasons beyond our
eon troI it has not been send to the press until 1993,
and, therefore, some of the opinions expressed
earlier had to be updated in view of recent findings.
For technical reasons the corrections have been
limited to a minimum. The parts prepared by
Jarosław Widawski (deceased in 19 87) and Przemys­
ław Smolarek (deceased in 1 992) have been left
unchanged.
During the period of more than five centurie s
covered by our work deep transformations took
place in the structure of the Polish State. It had
undergone evolution from a strong early feudal
monarchy, through loose agglomeration of smali
principalities to a reunited Kingdom, which, tied by
a union with Luthuania, became one of the strongest
entities in Central and Eastern Europe. Changes in
the system brought changes in the principles of
organization of armed forces. In the first period the
most important was the prince's well-armed mounted
retinue consisting of professional soldiers kept and
provided for by the prince and totaBy dependent on
him (armoured - loricati). The prince' s retinue was
assisted by much weaker retinues consisting of the
most distinguished lay and church dignitaries. Arm­
ed forces were supplemented by the levy of all free
person S capable of carrying weapons. This unit,
inherited from tribal times, was obviously mobilized
only in provinces exposed to direct onslaught of the
enemy. In addition to this constraint, it became
routine later that some categories of population were
called to action more frequently than others. The
reason was a steady increase in the cost of weapons,
partieularly in the upkeep of the battle horse, with
a simultaneously growing need for fully armed
cavalry. In these conditions a principle was adopted
that one soldier was recruited out of several families,
each contributing to equip him. This way a class of
petty knights was formed. Beginning with the 1 1 th
century it consisted of retinue members, whom the
prince would grant land as remuneration for their
services rather than provide upkeep or make direct
payments from his treasury.
During the second period, the troops in the
Polish provincial principalities consist mainly of
landed knighthood. The old retinues are replaced
by the prince' s personal body-quards residing at the
424
court. Peasants are called up to the mili tary in
exceptional situations and in smali numbers, but
they render numerous auxiliary services in transpor­
tation, building and maintenance of fortifications,
etc. In mid-1 4th century King Casimir the Great
launches a reform of armed forces of the reunited
Kingdom. The basic unit is the feudal levy (expedi/io
gmerali!) consisting of all inhabitants of the country
holding land under knight law (illre militarI) who
come " mounted, armed and with retinue " . In
addition to knights and noblemen, the troops are
joined by burghers, especially mayors (advocatl) of
towns and administrators (selllte/I) of villages under
German law. In great danger the King can declare
the defence of the land (difensio terrat), usually
limited to the province directly exposed to the
attack. On those occasions, peasants are massively
called up into the infantry in addition to the cavalry
consisting of knights. Burghers are obliged to defend
their town walls. About the mid- t j th century this
type of armed forces loses its effectiveness. The
feudaI levy, theoretically the basis of the state's
armed forces, is in practice inferior to mercenary
troops representing higher leveł of fighting skills
because the latter are capable of using novel means
of fighting developed by military technology. Sys­
tematie and long-term payments to great numbers
of mercenaries is beyond the means of the Royal
Treasury, which drastically reduces the number od
troops partieipating in military operations.
Evolution in armed forces is accompanied by
evolution in weapons and fortifications, Le. factors
directly dependent on the state of military technol­
ogy. We shall define "weapons" as movable objects
designed, executed and destined for use in fighting.
They can be subdivided into weapons proper used
to directly hit the enemy and to defend one's own
person, and into accessory equipment that facilitates
the soldiers to take part in mili tary operations and
to live in difficult conditions of war.
In the first period (9jC>- 1 I j O) noteworthy is the
role of imports of high-quality weapons (swords)
from specialized foreign centres. Contrary to earlier
opinions overrating Scandinavia, one should note
the importance of Rheinland that used rich deposits
of iron ore and continued metallurgical traditions
dating back to Roman times. Rheinland can also be
traced from "trademarks " found on blades of swords
in the form of names, e.g. Uljbehr/. But the majority
of weapons used in Poland at that time come from
numerous local smithies. The latter were supplied
with iron extracted from deposits of bog iron ore,
not very efficient but generally available. Traces of
that extraction are visible in archeological material;
wide circulation of iron is proven by a finding in
Cracow of 9th-century axe-like iron monetary units
weighing 3.6 tons. Forging technology in early
medieval Poland reached a high level. It is borne
out by technological analyses of selected iron objects,
such as swords, spearheads, axes and knives. What
is especially noteworthy is a technique of wełding
products from well-se1ected soft-iron bars and hard
steel giving them elasticity. hardness and ease in
sharpening. This technique brought savings in the
use of hard-to-get better quality steel (the quality of
iron ore deposits was rather low because of admix­
tures of phosphorus and primitive techniques of
smelting). There is no direct information on local
production of defensive arms (except shields). How­
ever, 4 "golden " he1mets of the Kiev type found
in Great Poland may indicate that a secondary
centre producing these splendid helmets was active
there in the t I th century. In addition to metallurgy,
crafts had a large share in producing weapons,
using organie raw materials, such as timber, leather,
bone, horn and phloem for the making of shields,
bows, quivers and mounting grips and sheaths of
swords.
During the second period ( 1 1 j C>- 1 3 3 3) we can
see a development of individual weapons coinciding
with the image of a heavily armed lancer typieal of
later phases of West European Middle Ages. The
development of defensive arms (full mail shirts,
great hełm, rudiments of plate armour) was accom­
panied by an evolution of the sword: making it
more effective by transforming it from a cutting
weapon to a cut-and-thrust one or by increasing its
size and weight. Advances were made in balancing
the sword, which started the development of fencing.
Early medieval all-round lightweight spear was
transformed into a lance with a massive head and
shaft so long and heavy that it could only be used
to hit in straight line frome a gaIloping horse. In the
category of missile-hurling weapons the crossbow
became widespread, replacing the traditional bow.
We know very little about metallurgical treatment
of weapons, including sword blades. It seems that
the old technology of welding, effective but time­
consuming, was replaced by a more modern heat
trcatment using higher-quality iron produced by
better smelting processes. Sword blades from the
1 2th- 1 3 th centuries are richly ornamented wit h
images and inscriptions usually of religious character.
Of greater importance to the history of mili tary
technology are symbolic "trademarks" of black­
smiths and sword-makers that had replaced the old
425
signatures. They tell us about a division of labour
among the producers of weapons. Since the 1 3 th
cen tury a very frequent1y used "trademark " is
"WoW', a symbol of the sword-producing centre in
Passau, Germany, unscrupulously imitated by other
workshops. Blades marked by "Wolf" can also be
found in Poland. Another symbol is a forked cross,
which probably comes from unidentified workshops
operating in Poland.
The third period ( 1 3 3 3- I j OO) witnesses new and
important developments in military technology. One
of them is the development of the plate armour
started in the 1 3 th century. Impressive solutions in
this field in the second half of the 1 1 th century are
said to be the most outstanding achievements in
ironmaking in medieval Europe. Another novełty,
potentially even more important, was the introduc­
tion of an arsenal of numerous kinds of firearms.
The sword remained the basic double-edged weapon
serving to pierce and break the modernized armour.
This effect was achieved by adjusting the blade to
enable piercing or by increasing the size and weight
of the sword (the so-called "big swords "). Some­
times middle course was taken. In Poland, as in the
other countires of Northern and Eastern Europe,
"big swords" were predominant. Their "two-hand­
ed " or "hand-and-a-half" hilt and heavy pommel
enabled their balancing, which made it possible to
efficiently use them or even fence of them. Along
with swords, single-edged weapons were used such
as cutlass and, at the end of the 1 1 th century -
sabres. The latter contributed to changing the
character of Polish military technology to Orientał.
Two producers continued to mark their products:
the blacksmith and the sword-maker, of whom the
former hammered the raw blade and the latter
finished it by making and mounting components of
the hilt and by balancing the whole. Raw blades
were passed into the hands of the polisher and more
elaborate ones were passed over to the goldsmith.
Thus, four different specialists were engaged in the
production of side-arms. Among staff weapons the
lance was still important, but weapons with com­
posite heads (halberds, guisarmes) were rarely used
in Poland. As in previous epochs, battle-axes were
used, but we frequently have difficulty telling their
heads from the ones used in domestic axes. Among
missile weapons, a modernized crossbow was pre­
dominant.
Along with the newly developed plate armour,
the traditional mail shirt was generally used, frequent­
Iy under the plate armour. The high cost of the
latter limited its use to richer knights. The rest wore

mail shirt supplemented sometimes by plate ele­
ments. Quite frequently leather or textile
reinforced with iron lames or plates (coat of plates,
Polish: płaty) were also worn. The most widely used
helmet was kettle hat used by all categories of the
military, from knights to town infantry. Traditional
open helmets (bascinets) with semi-circular and
conical skuli (Polish: szlomy) were also worn; they
were supplied with a detachable mail aventail. The
open bascinet supplied with a movable visor became
a visored bascinet. The heJ met that gained popularity
in the I ) th century was the salIet, usually used with
a visor. But there are no traces of using helmets of
the Armet type in Poland.
Thc development of the production of weapons,
particularl y of plate armour, depended on
intensity of iron ore extraction and on the progress
in forging and smelting techniques. There was
wider and wider use of furnaces with blast driven
by beasts or by water. Domestic production of iron
increased considerably, but so did its
especially for more refined varieties of steel which
had to be imported from abroad. Some high-quality,
ready-made products were imported as well, es­
pecially luxury plate armour and helmets.
domestie produets predominated. It seems �hat in
their produetion armourers in Poland first folIowed
North Italian styles of armour, popular all over
Europe, but since the second quarter of the l ) th
eentury we ean see an influence of the
German style, which contributed to the deveJopment
and spreading of the so-called "Gothie armour" .
The use of this armour in Poland is borne out by
areheological and iconographic sources. An ltalian
style armour, found at a place called Siedlątków in
Central Poland dating to the years 1 3 80--1 3 8 3 ,
bears a "trademark " i n the form o f a name: Niechols.
It is one of the oldest signatures of this type found
in Europe. It is clearly different from well-known
contemporary or later Italian and German signatures.
Ali of the defensive arms used in Poland at the
time were compatible with the West European
norms. East European pattems are transient and
can be observed only in the 1 3 th-1 4th centuries in
the province of Mazowsze.
Fire-arrns is a separate problem. The first mention
of their use dates back to the year 1 3 8 3 , but they
were probably well-known here before 1 3 70. They
were hand guns, arquebuses and bornbards. Their
barrels were produced in local workshops, which
also supplied ammunition, such as gunpowder and
stone and lead balls.
As in previous periods, personal equipment in-
cluded clothing, footwear, containers for transport­
ing food and luggage as well as smali objects of
vests
everyday use. In the period discussed here, the
accessories underwent steady evolution; we must
say, however, that clothing and footwear for the
mili tary did not differ much from those used by
civilian population. Leather was used more frequent­
ly for military clothing because it was weather-and
water-resistant isolating material. Clothing wom
under the armour had do be of particularly good
quality. This eategory included leather jackets wom
under mail shirt and plate armour, and quilted
jackets filled with wool or imported cotton. Richer
soldiers could use more expensive materials, such as
silk and high-quality woolen cloth. From records by
Gallus one can deduce that already in early Middle
the
Ages there were attempts at providing uniform
appare! and equipment of mili tary units. During
later medieval times, the use of coat-of-arms and
heraldic colours to tell one's own soldiers from the
enemy can be considered as a kind of uniforrnization.
demand,
An important part of military equipment consisted
of spurs and caparison together with all its acces­
sories. During the period from the 10th to the end
But of the l ) th centurie s spurs had undergone an
evolution from simple ones with a spike point to
specialized ones with rowe! points to ride big !Ind
strong battle horses in the 1 3 th, and especially in
14th and l ) th centuries. Spurs were made from soft
iron and they were sometimes richly adomed. The
South
patterns of some elements of caparison in medieval
Poland came from the West and/or the East. lt
especially concems stirrups and saddles. Eastern
patterns, seen in materials form the 1 0th and I Ith
centuries, were replaced by Western patterns. In the
second half of the I ) th century oriental influence
increased again. Horse armour (ladry) appeared in
the I ) th century, but it was rather rare . Other
protective horse covers (Polish: Kropierze) started to
be used since the 1 3 th century, but they were not
widespread. They were made of leather or heavy­
duty cloth. Probably there were also armoured
horse covers, partly lined with chain mail.
An important element of military equipment in
all of the perioos in question were horses, which did
not only serve as means of transportation, but also
direetly participated in the battle. At he beginning,
the majority of horses in Poland eame from domes­
ticated local smali horses called somewhat inexactly
tarpans (eq/l/ls caba///ls g",eiinl). They had excellent
qualities, but were not suitable for arrnoured cavalry
becasue of their small size. In early Middle Ages,
therefore, efforts were made to deve!op bigger and
426
stronger breeds of horses. Since the 13 th century ,
there were numerous categories of horses used for
different purposes and having distinct qualities.
Specifications of equipment for mercenary units
from the last quarter of the I ) th century list a very
rich spectrum of terms concerning the qualities of
horses, especially their colour, which proves great
expertise in the field of military horse-breeding.
Widespread use of horses in wagon transportation,
important for moving the military supply column
that accompanied the troops , took place as late as
the 1 1 th century, but use of oxen was never given
up because they were stronger than horses, even if
they were slower. In addition to wagon trains,
saddle-bag transportation was also used. Sleighs
were used during the winter. Inland water transpor­
tation was used as much as possible. Sources from
the l ) the century tell us about oecasional attempts
at making wagon forts from wagon trains in the
Hussite fashion.
Shallow waters were crossed wading. Deeper
were crossed by means of boats or rafts or bridges
(as early as the beginning of the first perioo),
sometimes built during the battle. In the late Middle
Ages rivers were crossed over floating bridges.
Marshes were crossed by bridges built from tree
trunks and fascine.
The most important part of camping equipment
were portable tents made of Jeather or water-resistant
fabrics. In addition to tents also cabins and dug-outs
made from branches, bark and turf were used.
The basic means of communication was a mes­
senger, pedestrian or equestrian . Messages were
usually transrnitted orally and nurnbers were re­
presented by means of cuts on woooen sticks.
lt was not until the third period that written
messages became widespread. An important role
was pJayed by aeoustic means of communieation,
such as cries, bugles, horns, drums; and by visual
signals given by smoke, fire and flags. In early
Middle Ages troops found directions by means
of stars in the sky. But in enemy territory frequently
guides were used - on voluntary or forced basis.
In the second quarter of the I S th century to­
pographical sketches were used.
Of great importance to the Polish military tech­
nology in the Middle Ages was fonification techno­
logy. To simplify its history one can speak of two
phases of its deveJopment. During the first phase,
wooden and earth fonifications predominate. During
the second one, stone and brick wall fortifications
are in widest use. Among early medieval wooden
and earth defences one should first of all mention
427
strongholds designed for defence against isolated
circular sieges. Keeping in rnind the fact that those
strongholds were important not only in the military
structure of the state, but also adrninistrative and
economic, we shall limit ourselves to deseribing the
stronghold's fortifications and to evaluating them
from the point of view of their military and technical
utility. As in other Slavic countries, the builders of
Polish strongholds located them in carefully se!ected
places with natural defences, Iying on the crossroads
of important routes. The natural defences on flat­
lands were mainly waters, while the mountainous
configuration of the land was utilized in the south­
ern, highland part of the country. The building
materials were timber, soil and loose stones. The
simplest form of the main fortification was a single
or multi-row palisade, usually connected with an
earth rampart and a moat. A more elaborate structure
was a wooden and earth rampart of box build or of
crossed-Iogs construction. Both of these designs
had various patterns and frequently complemented
each other. The stronghold's main ramparts, expand­
ed at its outside base by step-like structures, could
reach imposing sizes. They could get 20 metres
wide at the base and 10 metres high. The outside
slope of the rampart, inclined inwards, was covered
with a layer of c1ay and turf to protect it against [tre.
lt was supplied with additional obstacles, e.g.
barriers consisting of sharpened stakes pointing
oblique!y outwards. In the rampart's upper part, the
outward slope was perpendicular to form a passage
for the defenders protected by woooen structures
(prop/lgnac/lla). The weak point of each stronghold
was its gate, which was usually reinforced e.g. by
building a tower around it. The main rampart was
often surrounded by lower outside ramparts with
moats in between them. The whole ring of ramparts
could get ) 0--60 metres wideo The ring had at least
one road leading to the stronghold's gate. In the
courtyard there were living quarters with annexes.
In case of need timbered wells were built. In the
irnmediate vicinity of many strongholds there were
settlements, which were surrounded by a separate
system of fortifications eonnected with the for­
tifications of the stronghold. Some systems of
connected fortifications can be identified as entrench­
ed camps for concentrated troops, and located at
important strategie points. Traces of such an en­
trenched camp, known from the Polish-German
battles of 100) and 1 0 1 ) , can be found on the Oder
River in the Krosno region. Another intriguing
kind of early medieval permanent fortifications were
the so-called border ramparts found in Lower Silesia,
Kujawy and on the border between Mazovia and
Prussia. Their length ranged from a few kilometres
to 100 kilometres. They can be linked with battles
between Poles and Germans, Poles and Pomeranians
and Poles and Prussians, but their function has not
been explained to date.
I addition to permanent fortifications there were
widely used field fortifications mai ni y in the form
of barriers of falled trees. They we re placed across
roads, especially at their narrow points. They were
frequently connected with water obstacles, which
made them more difficult to bum. They were
simple but effective.
Timber-earth fortifications, erected by well-trained
specialists, showed considerable resistance to artillery
and battering rams. Their principal enemy was fire
and they needed constant care of their mouldered
wood and shifting embankments. That involved
constant human effort and use of material, par­
ticularly timber, which was more and more difficult
to get with growing deforestation in the neighbour­
hood of the stronghold. It is assumed that for the
construcion of the fortifications in Wrocław 43 ,000
cubie metres of building material was used, half of
which was timber coming from the c1earance of 70
hectares of forest. The time needed to build a well­
known stronghold at Behren-Luebchin in the Elbe
Basin is estimated at about 8 ) - 1 3 °,000 working
days. In view of the above, the speed of building or
reconstructing of some of the strongholds described
in written records is surprising. Where natural
conditions allowed, fuli fortifications were erected
only from the side which was exposed to attack, the
'est, having natural defences, was supplied only
with simplified fortifications.
The right to build and use strongholds was an
important symbol of authority of the sovereign,
who very rarely granted permission to do it to
selected church and lay magnates.
In the 1 3th century a new form of fortifications
appeared in Poland: the so-called strongholds on
mounds - they had the form of wooden towers
built on conically-shaped mounds, either natural or
man-made. The strongholds of this type, equivalents
of the Western mottes, were built in the 14th and I ) th
centuries and even later, and were connected with
homes of middle-c1ass knights. Their defence quali­
ties were not of great importance, and the sovereign
easily granted permits to build them. They were
erected to defend homes in case of neighbourly
quarrels or border or inland conflicts. The construc­
tion of a stronghold on mound was within technical
and financial means of middle-c1ass knighthood.
428
During the second and even tbird period de­
scribed by us, traditional wooden and earth struc­
tures were used in town fortifications, especially in
smaller towns. In bigger towns, brick and stone
fortifications soon came into use.
As early as the first half of che 10th century they
started to build brick edifices in the most important
towns. They were ecclesiastical or residential struc­
tures, but they could also serve as defence for­
tifications. The same role could be played by brick
churches and monasteries built in che I uh and 1 2th
centuries oucside town walls and equipped to defend
themselves (encast1ed). Since the beginning of the
1 3 th century in more important strongholds of
Silesia, and later in other parts of Poland, brick
elements of fortifications appeared, which gradually
led to the replacement of the old wooden and earth
strongholds by brick castles. In the Highlands of
the south they were of an irregular design adapted
to the configuration of the terrain. They were
usually built from stone, easily available in that
cerritory. In the Polish central and northern flatlands
predominated rectangular castles built from brick.
A surrounding rampart and a fortified gate were
indispensable elements of castle fortifications. Most
castles were also equipped with towers and brick
residential quarters. Annex buildings frequently
remained wooden. A different type of cast1e adapted
to monastery uses was developed in Pomerania and
Prussia, occupied by the Teutonic Knights. Until
che end of che 14ch century mosc cast1es in Poland
were built at the initiative of the sovereign. Only
a few lay and church magnates could afford to erect
their own cast1es after receiving permission from
the King. During the I j th century, the number of
those forts gradually increased.
A notable contribution to the defence system of
the country were brick fortifications around more
important towns built with the King's flIlancial
support. As in the case of cast1es, those fortifications
were supplied with additional reinforcements in the
form of earth ramparts, palisades and water moats.
The most extensive programme of building brick
and stone fortificacions was undertaken during che
reign of King Casimir the Great ( 1 3 3 3-' 3 70).
Scores of brick and stone castles and town for­
tifications were erected or modernized in the ter­
ritory of the Kingdom, most of them at the cost of
the King or with his aid. The implementation of
such a programme required big financial outlays
and maintenance of large-scale and modern construc­
tion workshops.
With the 1 4th and I j th centuries, castle and
town fortifications had to be adapted to face
up to the development of firearms. The walls
were made higher and stronger and supplied with
loop-holes; cylindrical towers were built to ac­
commodate artillery .
The techology of building strongholds was mat­
ched by the technology of their conquest developed
from early medieval times. Among batde macbines
there were pre-gunpowder cannons hurling heavy
bali s (also used by defenders). Another category was
the equipment used to destroy fortifications (batter­
ing rams) and to scale the walls (movable towers) or
to protect the siegers (movable roofs). Incendiary
devices, effective against wooden and earth fortifica­
tions, were also frequendy used. The siegers brought
the machines with them or built them on the spot.
Quite frequendy they were built by millers, who
were expert at building mechanical devices.
Siege machines of different kind were used until
the end of the Middle Ages, and even later. Since
the 14th century of more and more importance are
firearms, especially gunpowder artillery represented
by cannons with barrrels cast from bronze or forged
from iron bars, hurling stone or lead balls.
According to written records, confirmed by
archeologieal flIlds, Royal artillery at the end of the
14th century had numerous cannos, including bom­
bards, hurling stone balIs )0 cm. in ruameter. In
Cracow and other bigger towns production of
firearms and ammunition, mainly gunpowder, was
developed. In the I ) th century they started to
gradually standardize artillery material, which was
previously of very different kind. Numerous tech­
nical improvements were applied, which contributed
to increase the range and accuracy of cannons and
their mobili ty, facilitating their use in the field.
Gunsmiths did not only service cannons, but were
also expert at their production and the production
of appropriate ammunition and were highly placed
in the military hierarchy.
A positive influence on the development of Polish
artillery was exerted by the example of Prussian
towns which used various types of firearms during
the thirteen-year war with the Teutonic Knights
( 1 4 5 4-1466). The production of these arms, am­
munition and their transportation was very costly
and, except the King and the biggest towns, only
the most poweńul magnates could afford owning
gunpowder artillery (among them the archbishops
of Gniezno). During the I ) th century the number
of cannons in castles steadily increased.
The organization of arms production was different
in different periods. During the first period discussed
429
here the needs of the retinue equipped by the prince
were in great part met by the population of the
so-called servitude settlements, who were exempted
from tributes and services imposed on population at
large but rendered their services in the form of
skilled labour. The kind of services rendered can be
deduced from place names preserved until today.
Some of them indicate professions connected with
arms production (SzczyfniJei - Polish: Shield ma­
kers, GrofniJei - Polish: Makers of arrowheads),
others are related to it (Kall/ale - Polish: Black­
smiths, Szeli/le - Polish: Shoemakers, Kobylnilei -
Polish: Horse breeders). Servitude settlements, who­
se population was still mainly involved in farming,
could provide oni y cheap and simple products.
More elaborate weapons and equipment had to be
imported or provided by skilled craftsmen who
produced in strongholds or settlements around them.
The principie of self-provision became widespread
during the second period when the retinue was
replaced by landed knights who were obliged to
provide their own weapons, equipment and battle
horses. Some simple products (horseshoes, crossbow
arrowheads, simple stirrups, spear heads, axe-heads)
could be bought from village blacksmiths, who also
repaired more valuable kinds of weapons. But the
most important part of arms production, especially
during the third period, came from highly specia1ized
town workshops operating within the organization
structure of guilds. In the 14th and I j th centuries
in 63 towns of the Kingdom of Poland (without
Silesia and Prussia) about twenty trades were named
that worked exelusively or mainly for the needs of
the rnilitary. A few hundreds names of representati­
ves of these trades were found. The most important
centre was the Cracow agglomeration folIowed by
much smaller ones such as Lwów, Poznań, Warsaw,
Przemyśl. It is worth noting that there was a elear
increase in the number of arms-producing work­
shops in periods before important war events, e.g.
wars with the Teutonic Knights, ineluding the
Great War (140<)"-141 1) and the Thirteen-Year
War (1454-1466). An annual output of some of the
arms-producing crafts operating in Poland could be
estimated at 6400 swords, 2400 crossbows, 2200
plate armours, 2 ) 00 mail shirts. That probably met
the needs of the country and allowed for export,
among others to allied Lithuania. The quality must
have been high if at the tum of the 14th and I ) th
centuries che Polis h Royal Court was supplied - at
least in part - by the workshops of Cracow sword
makers, armourers, saddle makers and other produ­
cers of arms and knightly equipment.
 The history of Polish military and marine techno­
logy in the Middle Ages should be given a special
treatment not only because of its distinct character.
Relations between Poland and her Baltic province
of Pomerania we re rife with serious turbulences. lf
we ignore earlier, rather episodic ties, all Pomerania
became dependent on Poland as a result of systematic
conquests during the first quarter of the 1 2th
century. That dependence was not permanent.
Western Pomerania severed its ties with Poland
already before the end of the I zth century, and
Eastern Pomerania (Gdańsk region) became in­
dependent at the beginning of the 1 3 th century. It
is true that it feli under the Polish rule in 1 294, but
already in 1 3 08 it was conquered by the Teutonie
Knights and remained under their rule until the
years 1454-1466. Also, the local Slavic shipbuilding
and the excellent Seandinavian shipbuilding was
gradually domio.ated by the shipbuilding industry of
the German Hanse whose fleet ruled the Baltic water
region. The mid- 1 5 th century witnesses a break­
through in shipbuilding in North Europe, and it is
for this reason that our review of military and
marine technology stops at that point in time.
The level and nature of early medieval shipbuild­
ing in Pomerania can be studied first of all from
wreeks of vessels found at the southern seashore of
the Baltic. The simplest of them are canoes cut out
from single tree trunks and used mainly on inland
waters. The biggest of them reached 1 5 metres in
length and about 1 . 2 metres in width, and could
hold 20 rowers. In addition to canoes, elinquer-build
vessels were used. lt was probably this type of
vessel plus 30-men erew that Bolesław the Brave
gave St. Adalbert on his mission down the Vistula
River to Gdańsk and Prussia. Similar and bigger
vessels were used also at sea; they were well-adapted
for sailing in shallow coast waters and they could
easily sail up bigger and smaller rivers flowing into
the Baltic. They were driven by sail, rows and they
did not have special steering devices. The ones used
430
in mili tary operations were usually narrower, Iighter
and more steerable than transportation boats, al­
though the difference was not so elear. The length
of batde vessels was from 10 to 20 metres. From
written records we can say that the biggest of them
could hold 44 persons and 2 horses. Generally
speaking, they were smaller than the excellent
Scandinavian ships and they were inferior in ef­
ficiency in high seas, but they functioned better on
the shallow waters of the southern coast of the
Baltic. Pirate forays of the Pomeranian fleets in the
1 2th century constituted a serious danger to the
coasts of Denmark. Considerable development of
shipbuilding in Poland is borne out by the place
name Korabniki (Polish: Korab = ship) indicating
places where the population of servitude settlements
were obliged to participate in building ships.
Despite their high qualities, Slavic, and even
Seandinavian vessels, could not eompete with the
ships of the new type introduced onto the Baltie by
German knight orders, and particularly the Han­
seates. The basic ship used by the Hanse was the eog
adapted to transport goods in bulk, but also success­
fully used for military purposes. Bigger, wider and
higher than the traditional Baltie boat, it had
a square-rigged mast and a hinge rudder, and its
capacity was 1 3�1 80 tons. At the bow and stern
of the cog there were high casdes serving as
platforms fo the armed erew and the pre-gunpowder
and gunpowder artillery.
At the tum of the 14th and ! j th eenturies cogs
were replaced by bigger and more efficient hulks,
better adapted to military tasks. Other, smaller
ships (kreiers, schnicks, scows, barks) played the
role of lighter units. Some of them were part
of the Gdańsk privateer fleet fighting against the
Teutonic Knights in 1 4 5 4-1466. The Baltic and
Pomeranian towns at that time became important
shipbuilding eentres using the abundance of high­
quality shipbuilding materials (t imber, hemp, tar)
coming from Poland.
Zusammenfassung
Polnische Militartechnik bis
Durch den Begriff "Militartechnik" verstehen
wir die Fahigkeit der Wahl, Erlangung und Ausnu­
tzung materieller Kampfmittel. Im Mittelalter unter­
scheiden wir unter den Kampfmitteln individuelle
und gemeinschaftliche Waffen, Heeresausrustung,
Verkehrsmittel (hauptsachlich Pferde), Verbindungs­
mittel fur Was ser und Land, Lagerausrustung,
Belagerungs- und Signalisierungsgerate, Festungs­
aniagen und Feldbefestigungen. Wir iibergehen
Probleme der Versorgung des Heeres mit Proviant
und Futter sowie die Sorge um die Gesundheit der
Truppen. Dagegen berucksichtigen wir die Or­
ganisation der Waffen- und Ausriistungsherstellung.
Die maritime Militartechnik wird im Zusammenhang
mit deren spezifischem Charakter in einem getrenn­
ten Abschnitt behandelt.
Wir gehen von der Voraussetzung aus, dafi die
Wahl materieller Kampfmittel durch den aktuellen
Stand der Militartechnik bedingt ist, und dafi die
Kampfmittel durch Eigenproduktion des Gesell­
schaft oder auch durch Importe erzielt werden. Eine
der Importformen ist die Kriegsbeute. Der Grad
der Ausnutzung von Kampfmitteln hangt vom
Niveau der allgemeinen technischen Kultur des
Gesellsehaft ab.
Die zeitlichen Rahmen dieses Buches beziehen
sich auf eine Zeitspanne von der Mitte des 10. bis
zum Ende des 1 5 . Jahrhunderts. Wir unterscheiden
drei Perioden: die Jahre 95�1 l 5 0, 1 1 5 �1 3 3 3
und I 3 3 3-! joo. Die erste Periode entspricht der
Epoche der polnischen friihfeudalen Monarchie, die
zweite - der Epoche der Teilfiirstentumer, beendet
durch wiederholte Vereinigung des Landes in einem
Konigreich, die dritte beginnt mit der organisatori­
schen und wirtschaftlichen Tatigkeit des Konigs
Kasimir des Grofien, dank dem das K6nigreieh
43 1
1 5 00
Polen die Distanz, die es von in der Entwicklung
fortgeschrittener westeuropiiischer Lander noch trenn­
te, schnell verringerte. Das Ende dieser Periode ist
gleichzeitig das Ende des polnischen Mittelalters.
Die raumliche Ausdehnung unseres Interesses am
Thema beschrankt sich auf die polnischen Staats­
grenzen, die wahrend des Mittelalters weitgehenden
Veriinderungen unterlagen. Wir berucksichtigen
nicht die Gebiete des Grofifiirstentums Litauen, das
sich zwar vom Ende des 14. Jahrhunderts im
standigen, obwohl verschieden gestaltenden, politi­
schen Bund mit dem K6nigreich Polen befand, aber
wahrend der ganzen Zeit die staatliche Eigenstan­
digkeit behielt.
Das bisherige Wis sen iiber den Gegenstand
unserer Abhandlung ist ungleich. VerhaltnismaGig
gut ist die erste Periode bekannt, und im Laufe der
vergangenen Jahre erfolgte auch ein bedeutender
Fortschritt in den Untersuchungen iiber die poIni­
sche Bewaffnung in den Jahren 1 3 5�1 500. Das
ungleiche Wis sen ergibt sich auch aus den differen­
zierten Quellengrundlagen. Die archaologischen
Quellen informieren am genauesten iiber die erste
Periode (9 5 �I I 5 o). Die ikonographischen Quel­
len, die sich auf diese Zeit beziehen, beschranken
sich auf schematische Vorstellungen auf die in
Polen gestanzten Miinzen und auf wenige Exemp­
lare der architektonischen und Nutz-Schnitzerei. Im
1 2., insbesondere aber im 1 3 . Jahrhundert er­
schienen rei che sphragistische Materialien und ab
Anfang des 14. Jahrhunderts sehr wertvolle Dar­
stellungen auf Grabdenkmalern. In der letzten,
beschriebenen Periode ( 1 3 3 3-1 5 °0), schieben sich
Malereien in Form von Miniaturen auf Handschrif­
ten, Wandpoliehromien, manehmal auch Tafelbil­
dem (besonders wichtig fiir die Jahre 1425-l j OO)
in den Vordergrund. In der Kategorie von Schrift­
quellen spielen in allen drei Epochen, obwohl in
unterschiedlichem Grad, narrative Quellen
wichtigste Rolle. Wichtig sind au ch Inventare und
Rechnungen, die friihestens aus dem 14. Jahrhun­
dert stammen. Aktenquellen (vor aUem beim Ver­
geben von Landgut), Gerichtsbiicher und auch die
sehr wichtigen Zusammenstellungen der Bewaff­
nungen von S61dnertruppen (friihestens aus dem
letzten Viertel des I l . Jahrhunderts) erweitern nur
in einem geringen Grad das Wissen iiber
polnische Militartechnik.
Unsere Bearbeitung ist ein Gemeinschaftswerk
einiger Autoren, die weitgehend selbstandig waren,
was in manchen HUen zu Wiederholungen, aber
auch zu auseinanderlaufenden Ansichten fiihrte. Der
wissenschaftliche Redakteur bemiihte sich die von­
einander abweichenden Anschauungen zu glatten,
enthielt sich aber einer allzu weit vorgetriebenen
Ingerenz. Die Arbeit am Buch wurde eigentlich
schon 1987 beendet. Aus von uns unabhangigen
Griinden konnte es aber erst 1993 an die Druckerei
geleitet werden, das hatte aber zur Folge, daB einige
Formulierungen, die durch Forschungsergebnisse
der letzten Jahre in Frage gestelIt wurden, ak­
tualisiert werden muBten. Aus technischen Griinden
wurde diese Aktualisierung auf ein unerlassliches
Minimum beschrankt. Die von Jarosław Widawski
(gestorben 1987) und Przemysław Smolarek (gestor­
ben 1992) vorbereiteten Abschnitte blieben unver­
iindert.
Wahrend der funf Jahrhunderte, die unsere Bear­
beitung umfaBt, fan den tiefe Umgestaltungen in der
Struktur des polnischen Staates statt. Die Entwick­
lung verlief von einer starken friihfeudalen Monar­
chie, iiber eine lose Anhaufung der TeilfUrstentiimer
bis zur Wiedervereinigung des K6nigreiches, daB
durch die Union mit Litauen einen Platz unter den
starksten Staatsgebilden in Ost-Mittel-Europa ein­
nahm. Zusammen mit den Systemanderungen unter­
lagen auch die Grundsatze der Organisation von
Streitkriiften Umgestaltungen. In der ersten Periode
war die montiertes und gut bewaffnetes fUrstliches
Gefolge die wichtigste Formation. Es bestand aus
Berufskampfern, die vom Fiirsten unterhalten und
ausgeriistet wurden, aber auch von ihm vollkommen
abhangig waren (gepanzerte loricalI). Unterstiitzt
wurde dieses Gefolge des Fiirsten durch erheblich
schwachere Gefolgschaften der hervorragendsten
weltlichen und geistlichen Wiirdentriiger. Eine Er­
ganzung der Streitkrafte bestand auch im Aufgebot,
der aus allen freien Menschen bestand, die Waffen
tragen konnten. Diese Formation, aus der Stam-
meszeit geerbt, wurde aus verstandlichen Griinden
pen, die eine h6here Kampfkraft vertreten, u.a. erhiilt. Diese Technik erm6g1ichte einen sparsam­
nur in denjenigen Provinzen mobilisiert, die direkt
durch die Fiihigkeit der Ausnutzung neurer Kampf­ meren Verbrauch von Stahl besserer Sorten, die
die durch einen Obe rfaU des Gegners bedroht waren.
mittel, die sich infolge des Fortschritts der Mili­ schwer zu erzielen waren (die Qualitat der ab­
Unabhangig von dieser Einschriinkung entwickelte
rartechnik verbreiteten. Die reguliire und langfristige gebauten Erze war infolge groBer Beimengungen
sich mit der Zeit der Brauch, daB gcwisse Be­
Entlohnung einer groBeren Anzahl an Soldnern allgemein niedrig und die Ausschmelztechnik ver­
v61kerungskategorien zur Waffe 6fters aIs andere
iiberschritt jedoch die Moglichkeiten des koniglichen haltnishmiiBig primitiv). Ober die einheimische
gerufen wurden. Einen EinfluB darauf hatte der
Schatzes, was zur radikalen Verringerung des an Herstellung der Schutzwaffen (mit Ausnahme von
fortwahrende Anstieg der Riistungskosten, insbeson­
den Kriegshandlungen teilnehmenden Heeres fUhrte. Schilden) haben wir keine direkte Nachrichten. Die
dere die Unterhaltung eines Kampfpferdes, bei einer
Die Evolution der Streitkriifte wurde von einer vier, in Grosspolen gefundene "goldene " Helme
gleichzeitigen Erh6hung des Bedarfs nach vollaus­
Entwicklung der Bewaffnung und der Festungsan­ von Kiewer Typus konnen doch beweisen, dass
die geriisteter Reiterei. In diesen Verhaltnissen kam das
Prinzip auf, einen Streiter aus einigen Familien, die
lagen begleitet, also von Faktoren, die direkt von dort, im 11. Jahrhundert ein sekundiires Produk­
dem Stand
der Militiirtechnik abhiingen. Unter tionszentrum dieser Prachthelme existierte. Neben
ihn auch ausriisteten, zum Kriegsdienst zu berufen,
"Bewaffnung " verstehen wir bewegliche Gegen­ der Eisenmetallurgie hatten bei der Produktion von
was zur Entstehung einer Kategorie des kleinen
Rittertums fUhrte. Ab Mitte des l I . Jahrhunderts
srande, die fUr den Kampf konstruiert, hergestellt Waffen auch andere Handwerkszweige, die organi­
und bestimmt sind. Darunter unterscheiden wir die sche Werkstoffe (Holz, Leder, Knochen und Horn,
zahlen wir dazu die damaligen Gefolgsmanner, an
eigentlichen Waffen, die direkt der Vemichtung des Bast u.a.m.) verwerteten, ihren Anteil. Sie haben
die mit der Zeit, anstelle der ihnen direkt aus dem
Gegners oder dem eigenen Schutz dienen, sowie u.a. Schilde, Bogen, Griffassungen, Schwertscheiden,
fUrstlichen Schatz zustehenden Verpflegung und
Ausriistung, die dem Kampfer die Teilnahme an Kocher hergestellt.
Bezahlung, Grund und Boden vergeben wurde.
den Kriegshandlungen und die Existenz in schwie­ In der zweiten Periode (l l l O--- 1 3 33) beobachten
In der zweiten Periode bildet das auf dem Lande
rigen Kriegsverhiiltnissen erleichtem soli. wir die Entwicklung der individuellen Waffen, die
schon eingesessene Rittertum die Grundlage des
Bei der Beurteilung der polnischen Bewaffnung mit der Gestaltung einer Silhuette eines schwer
Heeres der polnischen Teilfiirstentiimer. Anstelle
in der ersten Periode (9l O--- 1 ' l o) kann man die bewaffneten Lanzenreiters korespondieren, die so
des friiheren Gefolges kamen Hoffbannern der
Rolle des Imports hochwertiger Waffen (Schwerter) typisch fUr die spiiteren Phasen des westeuropiiischen
Fiirsten. Die Gesamtheit der Bauern wurde nur in
aus spezialisierten ausliindischen Zentren nicht Mittelalters sind. Der Ausbau der Schutzwaffen
auBergew6hnlichen Situationen und in geringem
iibergehen. Gegeniiber friiheren Auffassungen, die (voller Kettenpanzer, Topfhelm, Anfange von Plat­
Umfang zum Militardienst berufen, muBte dafiir
die Rolle Skandinaviens iiberschatten, kann ais tenhamischen) wurde von der Evolution des
aber zahlreiche Hilfsleistungen in Form einer Betei­
wichtigstes derartiges Zentrum das Rheinland an­ Schwerts begleitet, dessen Wirksamkeit entweder
ligung am Transport, Bau, Konservierung von
gesehen werden, daB die reichen Eisenerzvorkom­ durch dessen Umgestaltung aus einer ausschlieBlichen
Festungsanlagen u.a.m. ausfiihren. Mitte des 14.
men und die metallurgischen Traditionen aus der Hiebwaffe in eine Hieb-und-Stichwaffe oder auch
Jahrhunderts fuhrt K6nig Kasimir der GroBe eine
romischen Provinzzeit ausnutzte. Auf das Rheinland durch VergroBerung der· Abmessungen und der
Reform der Streitkriifte im wiedervereinigten
weisen die auch in Polen aufgefundenen Schwert­ Masse erhoht wurde. Ein bedeutender Fortschritt
Konigreich durch. Zur Grundformation wird die
klingen hin, auf denen sich "Marken" in Form von erfolgte auch bei der Auswuchtung des Schwertes,
das Ritteraufgebot
(expeditio gmeralis), in der "auf
Namen (z.B. " U1fberth") befinden. Aber der was der Fechtkunst den Anfang gab. Der
Pferd, bewehrt und mit eigenem Gefolge " alle
iiberwiegende Teil der damais benutzten Waffen friihmittelałterische, universale und verhaltnismiiBig
Bewohner des Landes, die Giiter nach dem Ritter­
stammte aus den zahlreichen ortlichen Schmieden . leichte Specr wurde in eine Lanze mit massiver
gesetz (iNre ",ilitarl) besitzen, teilnehmen miissen.
Diese konnten in Anlehnung an den Abbau von Spitze und massivem Schaft umgewandelt. Die Lanze
Neben dem eigentlichen Rittertum dienen hier auch
Erzen, vor allem Raseneisenstein, das zwar nicht wurde so lang und schwer, daB man mit ihr nur
einige Mitglieder des Biirgertums, vor allem die
sehr ergiebig, aber allgemein zuganglich war, funk­ direkt auf den Gegner einwirken konnte, durch
Vogte (advocatl) der nach deutschem Recht verwal­
teten Stadte sowie die Schultheille (seNltetl) von
tionieren. Abbauspuren sind archaologisch �statigt Ausnutzung der Kraft des galoppierenden Pferdes.
worden, und von den groBen Eisenrohstoffmengen, In der Kategorie der Schiitzenwaffen entwickelte
Dorfern, die sich auch nach diesem Recht richten.
die sich im Umlauf befanden zeugt u.a. das in sich die Armbrust, die stufenweise den traditionellen
Bei besonderer Bedrohung des Landes konnte der
Kraków entdeckter und auf das 9. Jahrhundert Bogen abloste. Ober die metallurgische Bearbeitung
Konig die Verteidigung des Landes (tkjensio te"ae)
zuruckzufiihrender Schatzfund von beilahnlichen der Waffen, auch der Schwertklingen, wissen wir
verordnen, was in der Regel auf die von einem
Eisenbarren mit einer Gesamrmasse von 3,6 Tonnen. verhaltnismiiBig wenig. Anzunehmen ist, daB die
Angriff bedrohten Provinzen beschriinkt war. Neben
Die Schmiedekunst erreichte im friihen Mittelalter friihere Hammerschweilltechnologie, die zwar wirk­
der ritterlichen Reiterei zieht dann auch massenweise
in Polen ein gutes Niveau. Davon zeugen wiederum sam, aber sehr arbeitsaufwendig war, zugunsten
das aus Bauern bestehende FuBvolk in den Krieg.
die technologischen Analysen ausgewahlter Eisen­ einer verbesserten Warmebearbeitung abgelost wur­
Das Biirgertum ist zur Verteidigung der eigenen
gegenstiinde (Schwerter, Lanzenspitzen, Beile, Mes­ de. Dabei hatte man sich eines besseren Eisenroh­
Stadtmauern verpflichtet. Etwa um die Mitte des
I l . Jahrhunderts verliert das so organisierte Heer
ser). Aufmerksamkeit gebiihrt vor aIlem dem Ham­ stoffs bedient, dessen Qualitat hoher ais friiher war.
merschweillen von Erzeugnissen aus zweckmiiBig Das konnte dank eines Fortschritts im HiittenprozeB
die friihere Kampffahigkeit. Die in der Tbeorie die
gewahlten Stiiben des weichen Eisens und harten erfolgen.
Grundlage der Kampftruppe bildende Ritteraufgebot
Stahls, wodurch man fedemde, gleichzeitig aber Auf den Schwertklingen aus dem I Z. und 1 3. Jahr­
unterliegt im praktischen Einsatz den Soldnertrup-
harte und sich zum Schleifen eignende Erzeugnisse hundert treten zahlreiche Omamente und Inskrip-
432
28 - Polska technika wojskowa 433
tionen, gewohnlich mit Frommigkeitscharakter auf. weitere Griffelemente herstellte und montierte sowie auf ganz Europa einwirkenden norditalienischen frUhen Mittelalter Versuche der Uniformisierung
Fiir die Geschichte der Militartechnik haben aber die entsprechende Auswuchtung des ganzen Schwer­ Muster ankniipften, aber im zweiten Viertel des 15. der Bekleidung und Ausriistung im Rahmen einzel­
die symbolischen Klingenschmiede- und Schwert­ tes gewahrleistete. Die rohen Klingen passierten Jahrhunderts verzeichnen wir den EinfluB siiddeut­ ner militiirischer Abteilungen vorgenommen wur­
fegermarken, die die friiheren Namenssignaturen nicht selten eine getrennte Schleifwerkstatt, und die scher Modelle, was zur Verbreitung der sog. goti­ den. Im spateren Mittelalter kann man als eine
ersetzten, groBere Bedeutung. Das zeugt von einer Luxusexemplare nach Fertigstellung noch in die schen Riistung fiihrte. Die Benutzung dieser Riist­ gewisse Art der Uniformisierung, die die Unter­
fortschreitenden Aufteilung der Kompetenz von Hiinde eines Goldschmieds kamen, was die Anzahl ung auf polnischen Boden ist sowohl durch ar­ scheidung der eigenen Truppen von denjenigen des
Waffenherstellem. Beginnend mit der zweiten HaJfte der bei der Herstellung von Hiebwaffen bes­ chaologische Quellen, als auch durch die Ikono­ Gegners erleichterte, die Verwendung von Wappen
des q. Jahrhunderts trifft man verhiiltnismiiBig chiiftigten Spezialisten auf vier erhohte. Unter den graphie bestiitigt worden. Auf der Riistung vom und heraldischen Farben ansehen.
"
haufig die "Wolf-Marke an, das Symbol des Schaftwaffen behielt die Lanze ihre Bedeutung, italienischer Typus, die in der Ortschaft Siedlatków Ein wichtiger Teil der militarischen Ausriistung
Passauer Schwertschmiedezentrums, iibrigens ohne dagegen wurden die im Westen popularen Waffen in Zentralpolen gefunden wurde, und auf die Jahre war diejenige der Reiter, bestehend aus Sporen und
Skrupel von anderen Handwerksbetrieben nachge­ mi Komplex-Eisen (Hellebarde, Guisarme) in Polen 1 3 80-1 3 8 3 zuriickzufuhren ist, stellte man die Pferdezeug mit allem drum und dran. Die Sporen
" "
ahmt. Schwertklingen mit demfinden
"WoW' nur selten angewandt. Ahnlich wie in vorherigen "Marke in Form des Namens "Nicchols fest. Das entwickelten sich vom 10. bis zum Ende des 1 5 .
"
wir auch in Polen. Unter anderen "Marken ist Epochen benutzte man Kampfbeile, deren Eisen ist eine der altesten Signaturen dieser Art in euro­ Jahrhunderts von verhiiltnismaBig einfachen mit
das Zeichen eines Schiicherkreuzes, das - wie von denjenigen der Axte oder Arbeitsbeile oft nicht piiischer Skala. Sie unterscheidet sich dabei deutlich Endstachel biz zu spezialisierten Abarten mit Stem­
man annehmen kann - aus einer bisher nicht zu unterscheiden waren. Unter den SchieBwaffen von den bekannten, zeitgenossischen oder etwas rad. Die letztgenannten Sporen waren fur Reiter
identifizierten Werkstatt auf polnischem Boden dominierte die standig verbesserte Armbrust. spateren italienischen und deutschen Signaturen . bestimmt, die auf hochstammigen, starken Kampf­
stammt, zu erwahnen. Trotz der auftretenden und sich entwickelnden Die Gesamtheit der in der damaligen Zeit in pferden im 1 3 . aber insbesondere im 14. und 1 5 .
In der dritten Periode ( 1 3 3 3-1 5 00) traten in der Plattenhamische, wurde allgemein der traditionelle Polen verwendeten Schutzriistungen entsprach den Jahrhundert aufsaBen. Die Sporen wurden aus
Militartechnik neue, wichtige Erscheinungen auf. Kettenpanzer, auch unter dem Plattenhamisch, ge­ westeuropiiischen Normen. Ankniipfungen an osteu­ weichem Eisen hergestellt und in manchen Fallen
Eine davon war die Entwicklung des Plattenhami­ tragen. Wegen dem hohen Preis konnten sich einen ropiiische Muster treffen wir nur voriibergehend reich verziert. Die Elemente des Pferdezeuges ges­
sches, dessen Anfaoge an das Ende des 1 3. Jahrhun­ Plattenhamisch nur reichere Ritter leisten. Die (im 1 3 .-14. Jh.) in Masovien ano talteten sich im mittelalterischen Polen unter EinfluB
derts reichen. In der zweiten Halfte des l 5 · Jahr­ iibrige, weitaus groBere Scbar der Krieger, muBte Ein getrenntes Problem bilden die Feuerwaffen. von Mustem, die aus dem Osten und Westen
hunderts erzielte man in diesem Bereich imponieren­ sich mit dem Kettenhemd zufriedenstel1en, h6chstens Die erste Erwahnung einer Anwendung dieser Waffe kamen. Das betrifft vor allem Steigbiigel und Sattel.
de Losungen, die den Spitzenerfolgen der Eisen­ erganzt durch elO1ge Plattenelemente. Ver­ in Polen bezieht sich auf 1 383, aber Ostliche Muster, die anhand der Materialien aus
metallurgie des europaischen Mittelalters hiiltnismiiBig haufig trug man Plattenrock, d.h. eine h6chstwarhrscheinlich kannte man sie schon fruher, dem 10. und 1 l . Jahrhundert gut zu sehen sind,
gleichbiirdig sind. Eine zweite, in den Konsequenzen ledeme oder Textilweste mit eisemen Folgen oder vor 1 3 70. Diese Waffe bestand aus Handbiichsen machten mit der Zeit westlichen Formen Platz. In

noch wichtigere Neuheit war die Einfiihrung in das Platten vom Innere befestigt. Der haufigste Helm und Hakenbiichsen sowie aus Geschiitzen, u.a. der zweiten Hiilfte des 1 5 . Jahrhunderts gewannen
europiiische Arsenal zahlreicher Abarten von Feuer­ war der Eisenhut, der von allen Kampferkategorien, Bombarden. Deren Liiufe wurden in ortlichen Werk­ die orientalischen Einfliisse wieder an Bedeutung.

waffen. Ais wichtigste Hiebwaffe verblieb noch das von den Ritter bis zum biirgerlichen FuBvolk, stiitten hergestel1t, die auch die Munition in Form RoBhamische erscheinen im l 5 . Jahrhundert, treten

Schwert, das zum Durchschlagen und Durchbrechen benutzt wurde. Auch wurden offene Helme Mit von Pulver und Stein- bzw. Bleikugeln lieferten. aber nur selten auf. Ab dem 1 3 . Jahrhundert fanden
der vervollkommneten Hamische diente. Das beab­ halbrunder Glocken-Trichtertorm Beckenhaube mit Die personliche Ausriistung umfal3te, wie auch in sporadisch RoBdecken aus Leder oder starken Ge­

sichtigte Ergebnis erzielte man durch ausdriickliche abnehmbarer Helmbriinne getragen. mit Visier ver­ den friiheren Perioden: Bekleidung, Schuhwerk, webetI auf; man kann annehmen, dal3 auch gepan­

Anpassung der Schwertspitze zum Stechen oder sehen, steliten sie die geschlossene Beckenhaube Behiilter fii r die Beforderung von Gepiick und zerte RoBdecken Anwendung fanden, die in einem

auch durch eine weitere VergroBerung der Abmes­ dar. Innerhalb des 1 5 . Jahrhunderts verbreitete sich Lebensmitteln sowie kleinere Gegenstiinde des all­ Tell durch Kettengeflecht verstiirkt waren.

sungen und der Masse der ganzen Waffe (sog. der Schaler gewohnlich mit Visier, dagegen fand tiiglichen Gebrauchs. In den von uns angenommenen Ein sehr wichtiges Element der militiirischen

groBe Schwerter). Anwendung fanden aber auch man in Polen keine Spuren von Helmen des Typs zeitlichen Grenzen war eine stiindige Evolution Ausriistung waren in allen drei Perioden Pferde,
"
mittelbare Losungen. Auf polnischem Boden, "Armet . dieser Ausriistung zu beobachten; allgemein kann nich nur solche, die ais Verkehrsmittel dienten,

ahnlich wie in anderen nordostlichen Liindem Euro­ Die Entwicklung der Riistungsproduktion, vor man jedoch behaupten, daB die Kleidung und die aber auch solche, die direkt am Kampf teilnahmen.
" Schuhe des Kriegers nich von denjenigen abwichen, Anfangs stammte die Mehrzahl der Pferde in Polen
pas, waren die "groBen Schwerter im Obergewicht. allem der Plattenharnische hing von der Intensivitat
Deren langer Zweihande- oder Anderthalbhiinde­ der Eisenerzabbaus und von der Vervollkommnung die die allgemeine Bevolkerung trug. Zur Herstel­ aus ortlichen, domestizierten Waldpferden, die

Griff und der schwere Knauf gewahrleisteten ihnen der Schmiede- und Hiittenprozesse ab. In den lung von Militiir-Bekleidung wurde sicherlich ofters ungenau ais Tarpane bezeichnet wurden. Sie hatten

eine Auswuchtung, die eine wirksame Handhabung, letztgenannten wurden immer haufiger Ofen mit Leder verwendet, als ein Material, daB widerstand­ zahlreiche Vorteile, aber infolge des kleinen

sogar ein Fechten mit dieser Waffe ermoglichten. Geblase angewandt, das von Zugtieren oder durch fihig, gut isolierend und wasserundurchlassig ist. Wuchses eigneten sie sich nicht fiir die Panzerrei­

Gleichsam neben diesen Waffen bediente man sich Wasser angetrieben wurde. Die einheimische Eisen­ Besondere Vorziige muBte die Kleidung haben, die terei. Aus diesem Grunde versuchte man schon im

immer haufiger einschneidiger, kurzer Schwerter. produktion stieg ansehlich, aber auch der Bedart unter dem Harnisch getragen wurde. Neben Leder­ Friihmittelalter auch stiimmigere und hochgewa­

Ende des 1 5 . Jahrhunderts erscheinet auch schon wurde immer groBer, besonders an edleren Stahl­ jacken, die unter dem Kettenhemd oder dem Plat­ chsenere Pferde zu ziichten. Ab dem q. Jah­

der Sabel, was ein Anzeichen der zukiinftigen gattungen, die man aus dem Ausland einfiihren tenbarnisch getragen wurden, kann man zu dieser rhundert haben wir Beweise, daB in Polen za­
" Kategorie auch noch gesteppte Jacken ziihlen, die hlreiche Pferdekategorien mit verschiedenartiger
"Orientałisierung des polnischen Kriegswesen im muBte. Von dort erhielt man auch fertige Erzeug­
16. Jahrhundert war. Es blieb der Gebrauch die nisse, insbesondere hoher Giite, vor allem Luxus­ mit Wollflocken oder importierter Baumwol1e aus­ Bestimmung und stark auseinandergehenden Preisen

Schwerter mit den Zeichen von zwei Herstellem zu Plattenharnische und Helme. Aber der groBte Teil gestopft waren. Die Reichen konnten sich teurere unterschieden wurden. Aufzeichnungen der Au­

kennzeichnen: des Klingenschmiedes und des Schwert­ der in Polen benutzten Waffen stammte auch weiter­ Stoffe leisten (Seide, hochqualitatives Tuch). Aus sriistung von S6ldnerrotten, aus dem letzten Viertel

fegers, von denen der Erste die rohe Klinge schmie­ hin aus einheimischen Werkstatten. Es scheint so, iiberlieferungen des polnischen Chronisten Gallus des 1 5 . Jahrhunderts haben eine auBerordentlich
als ob die in Polen tatigen Plattner anfangs an die kann man die Folgerung ziehen, dal3 schon im reiche Nomenklatur iiber die Eigenschaften der
dete und der Zweite diese mit einem Griff versah,

434 435
beschriebenen Reitpferde, insbesondere iiber deren
Farben, was iiber groBe Erfahrung im Bereich der
Zucht von Militarpferden spricht.
Die allgemeine Benutzung von Pferden fiir Wa­
gengespanne, wichtig hinsichtlich der Verlagerung
des das Heer begleitenden Trosses, erfolgte wohl
erst wahrend des 1 l. Jahrhundens, wobei man nie
auf die Ausnutzung von gemachlicheren Ochsen
verzichtete, we aber starker als Pferde waren. Neben
der Wagenbeforderung wurden zweifelsohne auch
Tragtiere benutzt. Im Winter kamen Schlitten zum
Einsatz. Nach Moglichkeit nutzte man auch we
Binnenschiffahn. Ab Mitte des 1 ) . Jahrhundens
sind Berichte erhalten geblieben, die iiber Versuche
informienen, im beschrankten Bereich, aus
TroBwagen eine bewegliche Festung, nach hussiti­
schem Muster, zu bilden.
Kleinere Wasserhindemisse wurden durch Waten
iiberquen, groBere durch Anwendung schwimmen­
der Oberquerungsmittel (FloBe, Boote) oder durch
Briicken (Beweise dafUr gibt es schon aus der ersten
Periode), we sogar angesichts des Feindes gebaut
wurden. Im spateren Mittelalter fanden fiir die
Oberquerung groBer Fliisse schwimmende Briicken
Anwendung. Siimpfe wurden auf Stegen aus Bohlen
und Reisigbiindel iiberwunden.
Der wichtigsten Teil der Lagerausriistung bildeten
tragbare Zelte aus Leder oder wasserabweisenden
Geweben. Neben Zelten fanden alIgemein Schutz­
und Erdhiitten, aus Zweigen, Rinde und Grasnarben
improvisien, Anwendung.
HauptverbindungsmitteJ waren Laufer, we sich
zu FuB oder auf Pferd bewegten. Nachrichten
wurden miindlich weitergegeben, Zahlen waren
sicherlich auf Holzstangen eingeritzt . Erst wahrend
der dritten Periode konnte sich die Obermittlung
von Nachrichten schriftlich verbreiten. Eine wichtige
Rolle spielten akustische (Rufe, Spielen auf Horn,
Trompeten und TrommeJn) sowie optische (Rauch­
und Feuersignale, Zeichen durch Fahnenbewegung)
VerbindungsmitteJ. Im friihen Mittelalter marschier­
te man manchmal, indem man sich durch Steme
leiten lieB. Aber allgemein nutzte man auf fremdem
Territorium die Dienste von freiwilligen oder dazu
gezwungenen Fiihrem. Im zweiten VieneJ des 1 ) .
Jahrhnndens bewente man sich wahrscheinlich
topograpischer Skizzen.
Eine erstrangige Rolle in der Entwicklung der
po1nischen Militiinechnik des Mittelalters spielte we
Befestigungstechnik. Wenn wir deren Geschichte
vereinfachen, konnen zwei Grundetappen hervor­
gehoben werden. In der ersten dominieren unzwei­
feJhaft Holz-und-Erdbefestigungen, in der zweiten
436
sind gemauene Festungen vorherrschend. Im friihen
Mittelalter sind unter den Holz-und-Erdbefestigun­
gen vor allem Burgen zu nennen, die zur Rundum­
verreidigung in Isolierung vorbereitet waren. Dabei
ist daran zu denken, daB diese Objekte sehr ver­
schiedene Funktionen, nicht nur auf militiirischem
Gebiet aber auch in der Verwaltungs- und win­
schaftlichen Struktur des Staates spieJten. So wollen
wir uns aber auf we Beschreibung der eigentlichen
Burgbefestigungen beschriinken, mit deren Beur­
teilung vom Standpunkt des militarisch- technischen
Wens. Die Erbauer der po1nischen Burgen, ahnlich
wie in anderen slawischen Liindem, lokalisienen sie
an sehr iiberdacht gewahlten, in der RegeJ leicht zu
veneiwgenden Onen, We dabei an wichtigen Ver­
kehrswegen geJegen waren. Ober die Veneiwgungs­
lage in der Tiefebene waren vor allem Wasserhin­
dernisse entscheidend; die senkrechte
Ge­
liindebeschaffenheit wurde hauptsachlich
im
siidlichen Hochebenen ausgenutzt. AIs Baumaterial
diente Holz, Erdreich und nicht gebundenes Gestein.
Die einfachste Form des Hauptumfangs des Fes­
tungswerks war eine einfache oder mehrfache Pali­
sade, die gewohnlich mit einem Erdwall und einem
wesen umgebenden Graben verbunden war. Eine
hahere Form bildete ein Holz-und-Erdwall, der in
Kasten- oder Rostkonstruktion errichtet wurde.
Beide Konstruktionen traten in zahlreichen Varian­
ten auf und ergiinzten sich oft. Die Hauptburgwalle,
am FuB von der AuBenseite durch Stufen des
Vorwalls erweiten, erreichten imponierende Ab­
messungen. Deren Breite iiberschritt an der Basis in
einigen Fillen 20 m, bei einer 10 m erreichenden
Hohe. Die aBere Boschung des zur Innenseite
geneigten WalIs, wurde vor Brandstiftung durch
einen Mantel aus Ton und Grasnarben geschiitzt
und mit zusatzlichen Hinderrussen versehen, z.B.
Verhaue mit zugespitzten Schanzpfahlen, we schrig
nach auBen gerichtet waren.
In der oberen WalIpattie nahm deren auBe re
BOschung eine senkrechte Lage ein und ging in
einen Wehrgang iiber, der zusatzlich durch Holz­
ko nstruktio nen (lat , prOPlIgtulGlIia) geschiitzt war.
Ein neuralgischer Punkt einer jeden Burg war das
Tor, das zusatzlich befestigt wurde, u.a. durch den
Bau eines Tonurms. Der Hauptwall wurde oft
durch niedrigere AuBenwalle umgeben, we durch
bewassene Griben getrennt waren. Die Breite eines
solchen Veneiwgungsrings erreichte )�O m. So
ein Ring wurde zumindestens von einem Weg
durchschnitten, der zum Burgtor fUhne. Auf dem
Burghof befanden sich Wohn- und Winschafts­
gebaude. Im Bedarfsfall wurden Brunnen mit Holz-
verkIeidung gebaut. An vielen Burgen entstanden
friihstiidtische Siedlungen (ndntrbia) we gewohnlich
mit einem eigenen Festungssystem umgeben waren,
das mit den Burgbefestigungen verbunden war.
Einige Systeme, der Befestigungen we miteinander
durch verbunden waren, kimnen mit befestigten
Lagem verglichen werden, we fUr in wichtigen
strategischen Punkten untergebrachte starke Mili­
tiirtruppen bestimmt waren. Spuren eines solchen
Lagers wurden hOchstwahrscheinlich im Gebiet von
Krosno an der Oder, einer durch po1nisch-deutsche
Karnpfe in den Jahren 100) und 101 ) behnnten
Onschaft festgestellt. Eine andere Art ziemlich
geheimnisvoller friihrnittelalterischer Befestigungen
waren sog. Grenzwalle, we sich von einigen bis zu
einigen Dutzend, vielleicht sogar bis zu 100 km
hinzogen, Solche Wille wurden u.a. in Niederschle­
sien, in der Landschaft von Kujawien und im
Grenzgebiet von Masovien und dem PruBetIland
festgestellt. Die Funktion dieser Wille, deren Bau
womoglich mit den po1nisch-deutschen, po1nisch­
pommerschen und masovisch-pruBischen Karnpfen
in Verbindund zur bringen sind, wurden bisher
noch nicht endgii1tig erllin.
Neben Festungsaolagen &oden auch Feldbefes­
tigungen alIgemeine Anwendung, vor allem in Form
von Verhauen aus gefillten Baumen. Sie wurden
auf Wege, Wegeinengungen, oft in Verbindung mit
Wasserhinderrussen angebracht, was eine Verbren­
nung des Verhaus erschwene. Das waren einfache,
aber wirksame Konstruktionen.
Die sicherlich unter Leitung von Fachkriften
erbauten Holz-und-Erdbefestigungen waren gegen­
iiber Steinschleudereinrichtungen (vor der Einfiihr­
ung der Feuerwaffen) und gegen Belagerungswidder
weitgehend widerstandsfihig. Hauptfeind war das
Feuer, und ein groBer Nachteil - die Notwendigkeit
eines stiindigen Wiederaufbaus durch Ersetzen der
&ulenden Holzteile und Aufschiitten der abrutschen­
den BOschnugen. Das erfordene eine stiinwge Be­
schii.ftigung menschlicher Krifte und immer neuer
Materialien, vor allem Holz, das in der Niihe der Burg
infolge der fortschreitenden Abho1zung in der
Umgebung immer seItener wurde. Es wird angenom­
men, daB fUr den Bau der Burgwille in Wrocław
43.000 m3 Bauholz verwendet wurde, davon stammte
we Hilfte aus der Abho1zung eines ca. 70 ha groBen
Walds. Die fUr we Errichtung der Befestigung
notwenwge Zeit in der gut erforschten Burg Behren­
Liibchen im Elbslawengebiet wird auf 8 S .OOO bis
1 30.000 Arbeitstage geschitzt. Angesichts weser
Daten kann man nur erstaunt sein iiber das aus
schriftlichen Quellen bekannte Bau- oder wenigsten
437
Wiederaufbautempo einiger konkreter Burgen. Don,
wo we natiirlichen Bedingungen es erlaubten, wurden
volle Burgbefestigungen nur auf der Seite angebracht,
die am leichtesten zugiinglich war, die iibrigen Seiten,
die von Natur aus Schutz boten, wurden nur durch
vereinfachte Befestigungen abgesichen.
Das Recht zur Errichtung und Nutzung von
Burgen war ein wichtiges Attribut des Hetrschers,
der nur in Ausnahmsfiillen den ausgewahlten geist­
lichen und weltlichen Machthabem entsprechende
Genehmigungen eneilte.
Im 1 3 . Jahrhunden erscheint auf polnischem
Boden eine neue Befestigungsform, und zwar we
sog. Burgen auf Erdhiigeln. Das waren Holztiirme
auf kegelformigen, natiirlichen, am hiiufigsten aber
kiinstlich aufgeworfenen HiigeJn. Burgen dieser An,
die den westeuropiiischen Mottes entsprachen, wur­
den wahrend des ganzen 14. und l ) . Jahrhundens,
sogar noch in spiiteren Zeiten gebaut, und waren mit
den Sitzen des mittleren Rittenums verbunden. Die
Veneiwgungswene derattiger Burgen waren nicht
groB, so daB we Herrscher sich leichter entschlieBen
konnten, Genehmigungen zu eneilen. Sie boten
jedoch SchulZ der Rittersitze im Falle nachbarlicher
Fehden oder kIeinerer Grenz- hzw. inliindischer
Konflikte. Der Bau einer Burg auf einem Erdhiigel
lag in den technischen und ftnanzieJlen
Maglichkeiten eines durchschnittlich reichen Ritters.
Wahrend der zweiten und sogar der dritten, von
uns ausgesonderten Periode, &oden Holz-und Erd­
konstruktionen bei der Befestigung von kleinen
Stii.dten, noch immer Anwendung. In bedeutenderen
Stiidten kamen verhiiltnismii.Big friih gemauene
Befestigungen zur Sprache.
Schon in der zweiten Hilfte des 10. Jahrhundens
wurden in den wichtigsten AnsiedIungen des pol­
nischen Staates we ersten gernauerten Bauwerke
errichtet. Sie hatten generell genommen sakralen,
oder residenziellen Charakter, konnten aber auch
we Rolle eines letzten Veneiwgungs- und Zuflucht­
sorts spielen. Die gleiche Rolle kam gemauenen
Kirchen und Klostem zu, die im I I . und U.
Jahrhunden auBerhalb der Burgwille errichtet wur­
den und der selbstiindigen Veneidigung angepaBt
waren. Sei An&og des 1 3 . Jahrhundens begann
man in den wichtigsten Burgsiedlungen Schlesiens
und spiter anderer po1nischer Gebiete, eigentliche
gemauene BefestigungseIemente zu errichten was
schlieBlich zur Ablosung der herkommlichen Holz­
und-Erdburgen durch gemauene Burgen fUhne. Im
Hochland des Siidens wurden derattige Burgen
gewohnlich auf irregularem Plan gebaut, der der
Gelindegestaltung agepaBt war. AIs Baurnaterial
wurde allgemein das am Ort leicht zugangliche
Gestein benutzt. Auf der zentralen und niirdlichen
polnischen Tiefebene hatten Burgen das
Ubergewicht, die aus Ziegeln auf einem rechteck­
ahnlichen Plan entsunden. Unerlillliche Bestandteile
der Burgbefestigungen waren die Ringmauer und
die Torbefestigungen. Die meisten Burgen hatten
auBerdem einen Turm (Bergfried) und gemauerte
Wohngebaude. Die Wirtschaftsgebaude verblieben
noch oft als Holzkonstruktionen. Einen getrennten
Burgtyp, der dem Bedarf des Ordenskonvents an­
gepaBt war, gab es in den vom Kreuzritterorden
besetzten Gebieten von Pommern und OstpreuBen.
Bis zum Ende des 14. Jahrhunderts entstand die
Mehrzahl der gemauerte Burgen in Polen aus Initia­
tive des Herrschers. Nur wenige geistliche und
weltłiche Machthaber konnten sich, nach Einholung
einer Genehmigung des Konigs, eine kostspielige
Investition in Form einer eigenen Burg leisten.
Innerhalb des I j . Jahrhunderts stie g jedoch die
Anzahl privater fester Burgen langsam ano
Zu einer wichtigen Ergiinzung des Landesver­
teidigungssystems wurden gemauerte Festungsan­
lagen, die oft mit Finanzunterstiitzung des Konigs
die wichtigsten Stadte umgaben. Derartige Festun­
gswerke, ahnlich wie auch einige Burgen, wurden
mit Hilfsbefestigungen in Form von Erdwiillen,
Palisaden und Wassergraben ergiinzt.
Das intensivste Programm des Baus gemauerter
Festungswerke wurde in der Regierungszeit des
Kiinigs Kasimir des GroBen ( 1 3 3 3-1 370) realisiert.
Auf dem Gebiet des Kiinigreiches wurden damais,
meistens auf Kosten des Konigs oder mit dessen
Hilfe, einige Dutzend gemauerter Verteidigungsob­
jekte in Form von Burgen und Stadtbefestigungen
erbaut oder modernisiert. Die Realisierung eines
derartigen Programms erforderte bedeutende fman­
zielle Mittel und die Unterhaltung eines Bauhand­
werks, das breit entwickelt sein muBte.
Mit der Wende des 14- und 15. ]ahrhunderts
kamen Bemiihungen auf, die Burgen und Sudbefesti­
gungen neuen Verhiiltnissen anzupassen, die durch
die Entwicklung von Feuerwaffen entstanden. Vers­
tiirkt und erhoht wurden die Mauem und Tiirme, die
auch mit entsprechenden SchieBscharten ausgeriistet
wurden. Erbaut wurden Ronde!s (Barbakane), auf
denen Feuergeschiitze aufgestellt werden konnten.
Der Bautechnik von Burgen entsprach dann auch
die BeJagerungstechnik, die sich schon im friihen
Mittelalter entwickelte. Unter den damaligen Kampf­
maschinen kann man die auch von den Verteidigem,
eingesetzte mechanische Artillerie nenen, die schwere
Geschosse schleuderte. Eine andere Kategorie waren
438
Einrichtungen, die zum direkten Brechen der Befes­
Die Organisation der Bewafinungs produktion der GroBe Krieg" (140�14 1 1 ) und der Dreize­
tigungen dienten (Belagerungswidder), das Uber­ "
nahm in den einzelnen Zeiubschnitten unterschied­ hnjiihrige Krieg (1454-1466). Die Jahresproduktion
queren erleichterten (bewegliche Tiirme) oder auch
liche Formen ano In der ersten beschriebęnen. einiger in Polen tatiger, sich mit der Riistung
den Belagernden einen zusatzlichen Schutz boten
Periode wurde der Badarf des vom Fiirsten aus­ befassender Handwerkerbetriebe betrug in den An­
(bewegliche Dacher). Oft wandte man Feuer an,
geriisteten Gefolges weitgehend durch die Bewoh­ fangsjahren des 1 5 . Jahrhunderts theoretisch ca.
besonders effektiv gegen Holz-und-Erdbefestigun­
ner, der Servitutsiedlungen (die von Tributen und 6400 Schwerter, 2400 Armbruste, 2200 Plartenhar­
gen. Die Belagernden brachten die fertigen Ma­
Dienstłeistungen, die den Rest der Bevolkerung nische, 2500 Kettenpanzer. Man kann schon anneh­
schinen zur Festung, die sie erobem wolIten, oder
belasteten, befreit waren) gedeckt. Die letztgenann­ men, daB das den laufenden Inlandsbedarf deckte
bauten sie auch an Ort und Stelle. Zu den Herstellem
ten dienten dem Friirsten durch qualifIzierte Arbeit. und auch einen Export zulieB, der u.a. auf Gebiete
zahlten oftmals Miiller, die von ihrem Beruf her,
Von der Art dieser Dienstłeistungen schlieBen wir des verbiindeten Litauens gerichtet war. Die Qualitiit
Kenntnisse iiber die Konstruktion und die Benu­
auf Grund der bis heute erhalten gebliebenen der Produktion muBte hoch sein, da um die Wende
tzung mechanischer Einrichtungen verfiigten.
Ortsnamen. Einige von denen zeugen eindeutig von des 14. und l j. Jahrhunderts der kiinigliche Hof
Belagerungsmaschinen verschiedener Art fanden
der Riistungsproduktion ( Szczytniki" - Hersteller Polens, wenigstens zum Teil, bei den krakauer
bis ans Ende des MitteJalters Anwendung und auch "
von Schilden, Groniki" - Hersteller von (pfeil-) Harnisch-, Schwert- und sonstigen Waffenschmie­
noch spater. Aber ab Ende des 14. ]ahrhunderts "
Spitzen, andere weisen auf eine Verbindung mit den, bei Sattlermeistern und anderen Herstellern
erwarben Feuerwaffen bei der Eroberung und Vettei­ von Ritterausriistung ihre Erzeugnisse einkaufte.
derartiger Produktion hin, obwohl nicht aus­
digung von Festungen eine immer groBere Bedeu­
schlieBlich ("Kowale" - Schrniede, "Szewce" - Die Geschichte der polnischen maritimen Mili­
tung. Das bezieht sich vor allem auf die Feuerartille­
Schuster, die damais alle Ledererzeugnisse herstell­ tiirtechnik des Mittelalters erfordert besondere Be­
rie, die aus Geschiitzen mit gegossenen BronzeJiiufen
ten, Kobylniki" - Pferdeziichter). Die Servitut­ handlug, und das nicht nur hinsichtlich der sach­
oder Liiufen aus geschmiedeten Eisanstaben bestan­ "
siedlungen, deren Einwohner trotz allem Bauern­ lichen Unterschiede. Die Verhaltnisse Polens mit
den und mit Stein- bzw. BJeigeschossen feuerten.
Landwirte blieben, konnten mit Erfolg nur billige der Kiistenprovinz an der Ostsee - Pommern,
Dem Zeugnis schriftlicher Quellen gemaB, die
und einfache Massenprodukte liefern. Waffen und gestalteten sich nich ohne bedeutendere Storungen.
durch archiiologische Funde bestatigt wurden, ver­
Ausriistung hoherer Qualitat muBte importiert oder Friihere, mehr epiwdische Verbindungen
fUgte die konigliche Artillerie schon Ende des 14. bei spezialisierten Handwerkern bestellt werden, iibergehend, ist zu vermerken, daB Pommem erst
Jahrhunderts iiber zahlreiche Geschiirze, darunter
von denen die leistungsfahigsten in Burgen oder in infolge systematischer Eroberungen wahrend des
ersten Viertels des H. Jahrhunderts Polen unteror­
Bombarden, die Steinkugeln mit einem Durchmesser
friihstiidtischen Jllbllrbia wirkten. Das Prinzip der
bis zu 50 cm schleuderten. In Kraków und anderen
individuellen Ausriistung verbreitete sich in der dnet wurde. Aber diese Unterordnung war auBerdem
groBeren Stadten entwicke!te sich die Produktion
zweiten Periode, ais den Platz des rurstlichen Gefol­ nich dauerhaft. Westpommern brach die Verbindung
von Feuetwaffen und Munition, vor alIem des
ges das mit Grund und Boden beschenkte Rittertum zu Polen schon vor Ende des 1 2. Jahrhunderts ab,
SchieBpulvers. Im 15. Jahrhundert wurde das Artil­
einnahm, das eben zur se!bstiindigen Versorgung und Ostpommern (das Gdańsk Gebiet) machte sich
leriematerial, das bisher sehr unterschied1ich war,
mit Waffen, Ausriistung und Kampfpferden ver­ am Anfang des '3. Jahrhunderts se!bstandig. Es
vereinheitlicht. Anwendung fanden zahlreiche tech­
pflichtet war. Einige einfache Erzeugnisse (Hufeisen, kam zwar 1 294 wieder unter die Herrschaft der
nische Verbesserungen, die die Reichweite, ins­
Spitzen von aus Armbriisten geschossenen Bolzen, polnischen Konige, aber schon 1 3°8 wurde es von
besondere aber die Treffgenauigkeit und die Beweg­
einfache Sporen, Lanzenspitzen und Beile) wurden Kreuzrittern besetzt und verblieb in deren Hoheits­
lichkeit der Geschiitze verbesserte, so daB die
bei den Dorfschmieden eingekauft, die oft in der gebiet bis 1454-1466. AuBerdem wurde der ein­
Benutzung der Artillerie auch bei Fe!dgefechten
Lage waren, wertvollere Waffenexemplare zu repa­ heimische, slawische, iihnlich wie der skandinavische
erleichtert wurde. Die Biichsenmeister, die auch die
rieren. Der wichtigste Teil der Riistungsproduktion, Boots-und Schiffbau, mit der Zeit vom deutschen
Kenntnis des Baus der Geschiitze und der Herstel­
besonders in der dritten Periode, stammte jedoch Schiffbau der Hanse verdrangt, deren Flotte im 14.
lung von Munition besaBen, erfreuten sich einer
aus hochspezialisierten stiidtischen Handwerker­ Jahrhundert die Ostsee zweife!sohne voll beherrschte.
sehr hohen Stellung in der militiirischen Hierarchie. Auf die Mitte des 1j. Jahrhunderts enrfIe! ein grund­
Werkstatten, die zum Tei! in Ziinften organisiert
Einen positiven EinfluB auf die Entwicklung der
waren. In 63 Stadten des Konigreiches Polen (ohne satzlicher Umschwung im Schiffbau des ni:irdlichen
polnischen Artillerie hatte sicherlich das Beispiel
PreuBen und Schlesien) unterschied man iiber zehn Europas, daher wurde der in unserer Arbeit enthalte­
reicher preuBischer Stadte, die wahrend des drei­
Fachgebiete von Handwerkern, die im 14. und 15. ne Uberblick iiber die maritirne Militartechnik nur bis
zehnjahrigen Krieges mit dem Kreuzritterorden zu diesem zeitlichen Horizont gefUhrt.
Jahrhundert ausschlieBlich oder vor allem fUr den
(1454-1466) verschiedenartige Feuerwaffen benutz­ Bedarf des Militiirs gearbeitet hatten. An erster Uber das Niveau und die SpezifIk des
ten. Die Herstellung dieser Waffen und Munition
Stelle befand sich Kraków; weitere Platze, aber mit friihmittelalterlichen Bootbaus zeugen vor allem die
sowie der Transport der Geschiirze zogen erhebliche
entschiedenem Abstand, nahmen Lwów (Lemberg), am Siidufer der Ostsee gefundenen Schiffswracks
Kosten nach sich, daher konnten anfangs - auBer aus der damaligen Zeit. Die einfachsten waren
Poznań , Warszawa und Przemyśl ein. Zu bemerken
dem Konig und den groBten Stiidten nur die Einbiiume, die vor allem auf Binnengewassern
war, daB ein ausdriicklicher Anstieg der Handwer­
reichsten Machthaber (u.a. die Gnesner Erzbischofe) Anwendung fanden. Die groBten der gefundenen
ker-Werkstatten, die fUr die Riistung gearbeitet
sich die Feuerartillerie leisten. Aber wwend des 15. hatten, mit den Jahren vor wichtigeren Kriegsereig­ Boot hatten primar ca. 15 m Lange und ca. 1,2 m
Jahrhunderts wuchs die Anzahl der Geschiirze in nissen im Zusammenhang stand. Darunter befanden Breite und konnten bis zu 20 Ruderer aufnehme.
privaten Burgen standig. sich Kriege mit dem Kreuzritterorden, insbesondere Neben Einbaumen kamen auch beplankte Boote auf
439
Seen und Fliissen zum Einsatz. Zu derartigen Booten
kann u.a. eins flir 30 Krieger ziihlen, das der Konig
Boleslaus der Tapfere dem HIg. Adalbert flir dessen
Missionsreise abwarts der Weichsel und dann nach
Prulkn zur Verfugung stellte. Ahnliche und grolkre
Boote dienten auch der Seeschiffahrt; sie waren fiir
seichte Kiistengewasser gut angepaBt, konnteQ aber
gleichzeitig leicht aufwarts in die, i die Ostsee
miindenden, grolkren und kleinem Fliisse einfahren.
Die Schiffe wurden mit Segeln oder Riemen ange­
ttieben, hatten aber keine besonderen Ruderanlagen.
Die vor allem fiir den Kriegseinsatz bestimmten
Boote waren allgemein schlanker, leichter und
wendungsfahiger als die Transportboote, obwohl
eine eindeutige Unterscheidung kaum moglich ist.
Die Lange der Kriegseinheiten betrug 10 bis 20 m.
Nach schriftlichen Quellen konnten die langsten 44
Bewaffnette und zwei Pferde aufnehmen. Allgemein
genommen waren sie kleiner aIs die hervorragenden
skandinavischen Schiffe, standen hinter denen auf
hoher See zwar zuriick, waren aber auf den flachen
Gewassem der siidlichen Ostsee denen iiberlegen.
Die PirateniiberfaIle der pommerschen Flotten waren
wahrend des 12. Jahrhunderts eine grolk Bedrohung
flir die Kiisten Danemarks. Ober eine bedeutende
Entwickłung des Bootbaus, auch fur die Binnens­
chiffahrt, zeugen die in Połen auftretenden Orts­
namen " Korabniki" , die sicherlich ein Relikt von
Servitutsiedlungen waren, in denen die Einwohner
verpflichtet waren Boote (poln. Korab) zu bauen.
Bei allen Vorziigen hielten die slawischen und
sogar die skandinavischen schwimmenden Einheiten
nicht die Konkurrenz der Schiffe vom neuen Typ
aus, die auf der Ostsee vom deutschen Ritterorden,
vor allem aber von der Hanse eingefiihrt wurden.
Zum Hauptschiff der Hanse wurde die Kogge, die
vor allem fiir den Massenguttransport bestimmt
war, obwohl sie mit Erfolg auch fiir Kriegszwecke
diente. Sie war groIkr, breiter und hoher ais die
herkommlichen Ostseeschiffe, hatte einen Hauptmast
mit Rahsegel und ein am Achtersteven angebrachtes
Ruderblatt; die Tragfahigkeit betrug 70-100
"
"Laszt (GetreidemaB = 3 840 Liter), das entspricht
1 30-180 Tonnen. Das Schiff hat ein Vorder- und
ein Achterkastell, die ais Plattformen fur die bewaff­
nete Besatzung und flir die Artillerie dienten, anfangs
flir Steinschleuder-, spilter flir Feuergeschiitze.
Mit der Wende des 14. und l j . Jahrhunderts
wurden diese Koggen durch grolkre und ma­
novrierfreundlichere Hulks abgelost, die zu Kriegs­
aufgaben besser geriistet waren. Andere kleinere
Schiffe (Kreuzer, Schniggen, Schutten, Barken)
waren leichte Schiffe, die u.a. einen bedeutenden
Teil der gegen die Kreuzritter in den Jahren
14j4-1466 kampfenden Danziger Kaperflotte bil­
deten. Die an der Ostsee gełegenen Stadte der
damaligen Zeit waren wichtige Schiffbauzentten,
die ein reiches und qualitatsmaBig sehr gutes Boots­
baumateriał (Holz, Hanf, Pech) nutzten, das aus
dem polnischen Hinterland floB.