BASICS Construction Concrete

Construction Katrin Hanses

Visit to download the full and correct content document:
https://textbookfull.com/product/basics-construction-concrete-construction-katrin-hans
es/
More products digital (pdf, epub, mobi) instant
download maybe you interests ...

BASICS Construction Loadbearing Systems Alfred

Meistermann

https://textbookfull.com/product/basics-construction-loadbearing-
systems-alfred-meistermann/

Structural Fire Performance of Contemporary Post-

tensioned Concrete Construction 1st Edition John Gales

https://textbookfull.com/product/structural-fire-performance-of-
contemporary-post-tensioned-concrete-construction-1st-edition-
john-gales/

Concrete Segmental Bridges: Theory, Design, and

Construction to AASHTO LRFD Specifications 1st Edition
Dongzhou Huang

https://textbookfull.com/product/concrete-segmental-bridges-
theory-design-and-construction-to-aashto-lrfd-specifications-1st-
edition-dongzhou-huang/

Concrete Segmental Bridges-Theory, Design, and

Construction to AASHTO LRFD Specifications 1st Edition
Dongzhou Huang (Author)

https://textbookfull.com/product/concrete-segmental-bridges-
theory-design-and-construction-to-aashto-lrfd-specifications-1st-
edition-dongzhou-huang-author/
Handbook of Steel Construction 11th Edition Canadian
Institute Of Steel Construction

https://textbookfull.com/product/handbook-of-steel-
construction-11th-edition-canadian-institute-of-steel-
construction/

Residential Construction Academy: Basic Principles for

Construction 5th Edition Mark W. Huth

https://textbookfull.com/product/residential-construction-
academy-basic-principles-for-construction-5th-edition-mark-w-
huth/

The multinational construction industry Seymour

https://textbookfull.com/product/the-multinational-construction-
industry-seymour/

The Gypsum Construction Handbook Rsmeans Engineering

https://textbookfull.com/product/the-gypsum-construction-
handbook-rsmeans-engineering/

Construction Law 12th Edition John Uff

https://textbookfull.com/product/construction-law-12th-edition-
john-uff/
Die Zeichnung ist die Sprache des
Architekten – die Visualisierung seiner BASICS
entwerferischen Gedanken und
beabsichtigten Konstruktionslösungen.
Basics Technisches Zeichnen vermittelt
CONSTRUCTION
Studenten gebündelt das Wissen für die
Entwicklung professioneller Dar stellungen CONCRETE
von Planungen in allen Projektphasen.
CONSTRUCTION

BETONBAU
Katrin Hanses

ENTWERFEN
DARSTELLUNGSGRUNDLAGEN
KONSTRUKTION
BERUFSPRAXIS KONSTRUKTION
BAUPHYSIK UND HAUSTECHNIK
BAUSTOFFKUNDE
LANDSCHAFTSARCHITEKTUR
STÄDTEBAU
THEORIE
BASICS

www.birkhauser.com
Katrin Hanses

Concrete
­Construction
Katrin Hanses - Sebastian El Khouli
Bert Bielefeld

Entwurfsidee
Concrete
­Construction

Birkhäuser
BIRKHÄUSER
Basel
BASEL
 Contents
Foreword _7

INTRODUCTION _8

BUILDING material _9
Constituent materials _9
Kinds of concrete _12
Reinforcement _14
Material properties _20
Deformations _22
Defects _23

Construction method _25

In-situ concrete _28
Formwork _28
Concreting process _36
Precast elements _39
Surfaces _41

Building parts _47

Footings/foundations _47
Wall _53
Column _54
Beam _55
Ceiling/floor slab _58
Roof and roof parapet _65
Thermal separation _65
Staircases _69

In conclusion _73

Appendix _74
Standards and guidelines _74
Literature _75
Picture credits _75
The author _75
 Foreword
As a monolithic, cast material with a high loadbearing capacity, con-
crete is used in many areas of building. When combined with reinforce-
ment steel in the form of reinforced concrete the material can bridge
large spans and is very durable. Surfaces that differ in terms of structure
and colour can be produced using different formwork elements and
­admixtures. A good knowledge of this material, its properties and the
­process by which it is made is indispensable for the architect’s creative
process.
Reinforced concrete has been tried and tested over a long period and
is widely used in both architecture and civil engineering. Generations
of architects have discovered ever new and creative ways of using the
­material. In recent years, thanks to innovative reinforcement elements
and processing methods, marked progress has been made in building
with concrete, so that the ­diversity of this material has increased sub-
stantially, and it has proved possible to develop new areas of use.
It is at this point that this new book Basics Concrete Construction
begins and gives the reader an understanding of the special qual­ities of
concrete and the constructional possibilities that it offers. From the
­development of knowledge about the material, to the special production
methods of concrete building parts, to the connections between these
parts, it gives the architecture student the means for reflecting on crea-
tive solutions and developing new ­approaches to the construction of
buildings.

Bert Bielefeld, Editor

7
Introduction
Concrete is one of the most important materials in architecture and
civil engineering. As a poured material it offers a variety of possibilities
for architectural design and in making loadbearing building parts. Con-
crete allows monolithic ways of building – i.e. buildings which are “poured
in one cast” and through the use of various additives and composite
­materials its abilities are extremely varied. The concrete mix has a great
influence on the later qualities of the material and can be adapted to meet
the individual demands made on the building element. In designing con-
crete a great deal is possible – from the small to the extremely large scale.
As a material it has a strength that allows it to be used in primary
and secondary constructions as prefabricated elements so that, with con-
sistent planning, economic, high-quality execution is possible. When de-
signing concrete buildings various building parts must be fitted together,
different means of production combined, and the relationship between
the details and the structure of the whole must be resolved. A wide range
of knowledge about the fabrication, construction and later treatment is
indispensable. To explore the potential and possibilities of the material
this basic knowledge about concrete is conveyed here, opening the way
for an intensive examination of the material.

8
 Building material
Constituent materials
Concrete is traditionally made of water, cement and aggregate. To
these can be added air and various additives and admixtures, which are
being continuously developed. Consequently, concrete’s capacity and
the range of areas in which it can be used are growing all the time.
The proportion of water to cement and the consistency of the ­cement
paste produced in this way have a major influence on the quality and
workability of the fresh concrete. Mixing causes the concrete to become
malleable. The duration of the mixing process is strictly laid down for
each kind of concrete mix. The cement paste must surround the aggre-
gate, holding the pieces together and filling any hollows.
In terms of amount, the aggregate plays the major role in concrete, Aggregate
and is most important for the quality of the concrete. A fine-grained
­aggregate should be chosen particularly for exposed concrete building
elements or those on which great demands are made.
The aggregate can consist of broken or unbroken pieces. Natural
mineral materials are traditionally used but waste products or byprod-
ucts from industry can often also be employed. They need to have a cer-
tain grain strength and it must be possible to combine them with the
paste so that the durability of the concrete is not impaired.
The aggregate is differentiated according to its origins, structure,
unit weight, grain form and grain size. There are also different demands
in terms of durability and the geometrical, chemical and physical prop-
erties of the grain, as well as with regard to frost resistance. In this re-
spect there are special grain groups, compositions or forms.
Depending on the nature of the particular material, the aggregate Grain size distribution
must be processed for use in making concrete. The grain size distribu- curve

tion curve (a diagram depicting the composition of grain mixes) is de­

cisive for the quality of the concrete produced. This distribution curve is
produced by sieving the aggregate through sieves of different mesh sizes.
Standard distribution curves for grain mixes are 8 mm, 16 mm, 32 mm
and 63 mm, the maximum grain size, which in certain circumstances must
be produced by fragmenting, sieving or washing.
Up to a grain size of 0.125 mm we are dealing with powder. This fine
material has a positive effect on the workability of fresh concrete and en-
sures a dense structure, which is particularly important for exposed or
watertight concrete. However, the higher amount of cement also makes
it more expensive to produce.
One of the further main ingredients of concrete is cement, which can Cement
be subdivided into five main kinds (CEM I–V). > Tab. 1 Cement is a hy­draulic
binder that holds the concrete together.

9
 Tab. 1: Kinds of cement

Kind of cement Definition

CEM I Portland cement: strength class 32.5R (high initial strength)
CEM II Portland composite cement: various main ingredients (slag sand and
limestone), strength class 42.5N
CEM III Blast furnace cement (Portland cement, clinker and slag sand), strength
class 32.5N
CEM IV Pozzolanic cement
CEM V Composite cement

Blast furnace cement (CEM III) is used for the production of ultra high
performance concrete (UHPC). Alongside its low porosity (which protects
against ingress of liquid) it has numerous other positive qualities. Less
primary energy is required to produce it, and it saves on natural ­resources.
Cracking due to thermal stress is rare and it is more resistant to chem­
icals and salts.
Water-cement value What is called the w/c value should be determined at the planning
stage in accordance with the appearance required and the particular
function. This describes the proportion of water to cement and influences
the properties of the concrete. The higher the w/c value, the lower the
strength. The proportion of water to cement can also have an effect on
the colour: a lower w/c value makes the surface appear darker, whereas
a higher value produces a lighter-coloured surface.
In order for concrete to cure (= hydration), it must have a w/c value
of at least 0.4 (which represents 40% water). If more water is added the
cement can no longer bind the water, and the liquid emerges (“bleeds”).
If the proportion of cement is too high there is a danger of too rapid dry-
ing and shrinking.
Admixtures Admixtures can be in liquid or powder form or can also be added as
granulate or a paste. They influence the quality of the fresh or solid concrete
by chemical or physical processes. For example, they can change workabil-
ity or air content. > Tab. 2 The admixtures have only a minor effect on the mass
● of the fresh concrete and their volume can therefore be ignored.
Additives Additives are different materials that are added to concrete to influ-
ence or achieve certain properties. A distinction is made between two
different groups:
Type I: Almost inactive concrete additives (stone dust, pigment)
Type II: Pozzolanic or latent hydraulic concrete additives (fly ash,
­silica dust)

10
Tab. 2: Standard concrete admixtures

Admixtures Function
Concrete plasticiser and Gives the concrete a more plastic consistency despite the low water content so that it
super plasticiser flows better. This makes it easier to distribute the fresh concrete in the formwork.
Air-entraining agent Leads to the formation of air bubbles by means of chemical foaming. A higher
proportion of air improves concrete’s thermal insulation properties.
Sealant Makes the solid concrete waterproof.
Retardant Delays the curing of the fresh concrete, important in large building parts that are to be
produced without construction joints.
Accelerator Accelerates the curing and hardening process, is particularly important in sprayed
concrete to ensure that it quickly reaches a basic stability and does not drip (for
example, when used in building work overhead).
Pressing aids Improves the flowability. Used primarily in prestressed concrete.
Stabiliser Prevents “bleeding” (emergence of water) and ensures better cohesion of the mix.

As with aggregate, the additives should be taken into account as part

of the volume, according to their properties and the amount added. ◼
For the consistency of concrete it is important that throughout the Concrete consistency
production process no separation of the constituent elements should
take place. Consistency is the yardstick for the strength of fresh con-
crete, which must be flowable enough to allow good workability. Good
flowability also stands for good fresh concrete quality; consistency should
be determined before the start of construction and should be monitored
during production.
The compacting technique should be chosen according to consis­
tency. Consistency is divided into flow spread and compaction classes.
> Tabs. 3 and 4 These are arrived at by using flow table tests and compaction

tests.

● Example: A plasticiser based on PCE (polycarboxyl­
ate ether) is added to the concrete to improve its
flowability when being poured. In addition, through the
material itself, air is removed. Later compacting is
therefore unnecessary, even in the case of compact
geometries or high amounts of reinforcement. A
smooth, almost pore-free surface and a very efficient
concrete is achieved.
◼ Tip: Additives can also be used for design purposes.
For instance, pigments can be used to colour concrete,
translucency can be achieved, or the surface can be
given a structure. For coloured areas of concrete it
makes sense to test the effect of additives and the
amount to be used on sample areas.

11
Tab. 3: Classes according to flow table spread

Consistency Class Flow table Compacting technique

spread d
Stiff concrete F1 ≤ 34 cm Powerful vibrating or stamping, thin lift fill
Plastic concrete F2 35–41 cm Compacting by vibrating
Soft concrete F3 42–48 cm Light vibrating or rodding (for high-strength in-situ concrete
of at least class F3)
Very soft concrete F4 49–55 cm Rodding, is produced using plasticiser
Flowable concrete F5 56–62 cm Rodding, is produced using plasticiser
Very flowable concrete F6 ≥ 63 cm Only by gravity, plasticiser
Self-compacting concrete SVB Compacted only by gravity, air is removed, flows well between
reinforcement, particularly suitable for exposed concrete

Tab. 4: Classes according to compaction

Consistency Class Compaction c

Very stiff concrete C0 ≥ 1.46
Stiff concrete C1 1.45–1.26
Sculptural concrete C2 1.25–1.11
Soft concrete C3 1.10–1.04

Kinds of concrete
Distinctions are drawn between different kinds of concrete based on
the composition, additives, surfaces, production process, or the nature
of the reinforcement > Tabs. 5 and 6 This always affects the planning and de-
sign of a building made of (reinforced) concrete. For example, building
parts must be produced or maintained differently depending on the kind
of concrete used.
There are a wide variety of different types of concrete. They are dif-
ferentiated according to several criteria:

—— Unit weight
—— Compressive strength
—— Application
—— Special properties

The compressive strength of concrete is given in what are called

strength classes, which begin with C for “concrete” (lightweight concrete
= LC). This is followed by two numbers that are determined by test pro-
cesses (cylinder strength/cube crushing strength). The greater the
strength, the greater the difference between cylinder and cube. A low
strength class also means a low w/c value. > Chapter Building material, Constitu-
ent materials

12
Tab. 5: Kinds of concrete according to unit weight and strength
Kind of concrete Dry unit weight
Lightweight concrete < 2000 kg/m3
(theoretically possible from
350 kg/m3)
Normal concrete 2000–2600 kg/m3
Heavy concrete 2600–5900 kg/m3
Tab. 6: Kinds of concrete
Kind of concrete Described according to
Normal concrete Reference point for all
others
Lightweight concrete Concrete mix
Aerated concrete Concrete mix
Heavy concrete Concrete mix/strength
class
Ultra high performance Concrete mix/strength
concrete (UHPC) class
Water-impermeable Concrete mix/properties
concrete
Waterproof concrete Concrete mix/properties
Self-compacting concrete Concrete mix/additives
Translucent concrete Concrete mix/additives
Refractory concrete Concrete mix/additives
Recycled concrete Concrete mix/additives
Concrete screed Concrete mix
Strength classes
LC 8/9 to LC 50/55
(LC 55/60 to LC 80/88 = high-strength lightweight
concrete)
C8/10 to C50/60
C55/67 to C80/95 = high-strength concrete
(C90/105 and C100/115 in particular cases)
C8/10 to C50/60
C55/67 to C80/95 = high-strength concrete (C90/105
and C100/115 in particular cases)
Definition
Generally used concrete
By adding coarse light aggregate (expanded clay
aggregate), better insulating properties are achieved.
Lower strength but also lower weight.
A kind of lightweight concrete. Instead of aggregate,
aerated concrete contains air bubbles, which are produced
through a chemical process and further improve the
insulating qualities.
Particularly heavy aggregate (e.g. barite, iron ore, steel
granulate etc.) with high dry unit weight, used above all for
protection against radiation or similar.
Uses furnace cement instead of Portland cement, very high
strength and good durability, allows slender design, saves
resources and can be used economically.
Concrete with a high resistance to the entry of water,
used above all to seal building parts in the ground
(see Chapter Building parts, Footings/foundations)
Similar to water-impermeable concrete, addition of barriers.
Addition of plasticiser, no additional compacting necessary,
finely pored surface and complex geometries possible.
Glass optical fibres are introduced into the fine concrete.
Depending on their density and arrangement they create
particular patterns and enable the concrete to become
translucent.
Withstands temperatures from 500 to 2000 °C
Aggregate produced from recycled materials
(e.g. building rubble)
Small aggregate size to allow thin layers to be made.
Especially for making floor layers.
13
Tab. 6: Kinds of concrete

Prestressed concrete Structural design/kind of Steel reinforcement is pre-spanned (pre-stretched),

Textile concrete
Fibre concrete
Self-cleaning concrete
Exposed (fair-faced)
concrete
Tamped or compressed
concrete
Spun concrete
Sprayed concrete
Vacuum concrete
reinforcement creating a high compressive stress. The properties of
concrete are better exploited, more efficient building parts
are produced. The stiffness prevents major deflection even
with large spans.
Kind of reinforcement Composite material with low thickness and high resistance
to compression and deflection. Flexible forms possible
through particular reinforcing materials.
Kind of reinforcement Fibres can be made of plastic, glass fibre, carbon, natural
fibres or similar.
Surface characteristic The surface is treated with photocatalytically effective
metal oxides or sulphides. The self-cleansing, pollutant
disintegrating effect is achieved by light. In addition, the
surface must by super-hydrophobe (water repellent) or
super-hydrophile (water-attractive).
Surface characteristic Smooth, fine-pored surface, generally produced as a
prefabricated part.
Concreting process Unreinforced, historic method of use, produced layer by
layer, compacted by tamping. High density, hardly any
shrinking, few cracks.
Concreting process For tubes, piles or masts, compacted by a rapidly rotating
steel formwork, low w/c value, very solid, dense concrete
(up to C100/115). Hollow cross sections are created that
can also be used to take service runs.
Concreting process Is particularly flowable and hardens quickly. Applied
through a spray nozzle using pressurised air. This method
allows concrete that is already compacted to be applied to
a wide area.
Concreting process Introduction of the fresh concrete by means of a vacuum.
At the same time superfluous water is suctioned off and a
dense surface with few cracks is created.

Reinforcement
Concrete is a freely formable building material and is used in combi-
nation with very different materials. Most often it is used as part of a
composite construction together with steel, and is known then as “rein-
forced concrete”. As with every composite construction, the materials
that make up reinforced concrete are used in accordance with their spe-
cific properties.
Concrete is characterised by a high compressive strength, while steel
can handle high tensile forces. Together they form a highly efficient
­material that can handle heavy loads and bridge considerable spans. At
the same time the combination of these two materials balances out their
poten­tial weaknesses. Steel tends to rust (corrode) but when completely
covered by concrete it is protected from this process.

14
Fig. 1: Reinforcement steel Fig. 2: Spacer made of plastic

However, the easy formability of concrete is restricted by the use of

steel reinforcement. This rigid material generally dictates an orthogonal
way of building, determined by financial and material budgets.
Steel is the main kind of concrete reinforcement in building above
and below ground level. However, more recently other kinds of reinforce-
ment, such as glass or carbon fibres, have become established. They are
pioneering trends and offer new design possibilities for both surfaces
and forms.
Steel reinforcement is measured and dimensioned on the basis of Steel reinforcement
the forces expected. Reinforced concrete building parts can also be made
under a certain mechanical prestressing, which enables them to be used
in an even more effective and efficient way.
The reinforcement in concrete allows homogeneous, solid connec-
tions to be made to other building parts and thus contributes to the mono­
lithic building method. Steel is particularly suitable as reinforcement
­because concrete and steel have similar thermal expansion behaviour
and thus during the changing climatic conditions over the course of a
year no internal tensions are produced in the building part.
Various methods have proved effective in introducing steel into con-
crete. Reinforcement baskets, mats and rods are used in orthogonal
building parts. They are fixed according to the reinforcement plan, which
is based on the structural engineer’s calculations and dimensioning.
The surface of the steel is usually ribbed or structured in some way
to create a better bind with the concrete. This allows a direct transfer of
forces to the concrete. > Fig. 1
To ensure that the reinforcement remains in position when the
­concrete is being poured it is fixed using spacers. > Fig. 2 These spacers
­primarily ensure the necessary concrete cover. They can be made of
­various materials, such as fibre concrete, cast concrete, plastic or
steel.

15
 stirrup

longitudinal
reinforcing
bar

c
concrete cover

Fig. 3: Concrete cover

Concrete cover Concrete cover means the distance between the outer surface of the
concrete and the outermost layer of reinforcement in the concrete. > Fig. 3
Concrete cover does not have a structural function; its purpose is to pre-
vent damage occurring to the building part. It ensures that the concrete
encases the steel on all sides so that it is not exposed to the external air.
If the cover is insufficient the concrete can flake off. The steel is then no
longer covered and may corrode. The building part is damaged funda-
mentally in the long term and this can lead to failure. Cover should not
be less than 15 mm, and is generally between 20 and 25 mm.
The concrete cover also ensures fire safety, as the concrete keeps
the heat away from the sensitive steel. As with the outside cover, a dis-
tance must be kept within the building part between the steel bars. This
distance must be at least 2 cm, and it should never be less than the dia­
meter of the largest bar. Depending on the aggregate size, even greater
distances may be necessary. If an internal vibrator is to be used to com-
pact the concrete, sufficiently large gaps must be provided.
Spalling If concrete carbonates in the course of time, moisture, CO2 and acid
solutions can be absorbed. The reinforcement begins to corrode, increas-
ing in volume in the process. The expansion causes the concrete cover
◯ to flake off (= spalling), exposing the reinforcement.
Corrosion Corrosion is the term used to describe the rusting of steel reinforce-
ment. The hardening (hydration) of cement produces calcium hydroxide,
which is responsible for the alkaline milieu in concrete. The alkalinity in
concrete protects the steel against corrosion. Both the pH of the con-
crete and the concrete cover are of fundamental importance in ensuring
◯ that a reinforced concrete building part functions properly.
Corrosion can be divided into two kinds depending on whether it is
caused by carbonation or by the entry of chlorides. > Tab. 7 The demands
made on a building part define its exposure class, which lays down the
minimum cement content, the highest permissible water-cement value,
and any post-treatment of the concrete.

16
Tab. 7: Exposure classes for reinforcement corrosion

Class Description of the Examples

surroundings
Corrosion of the XC1 Dry or constantly wet Building parts in interior spaces,
reinforcement due to normal air humidity; building parts
carbonation that are constantly under water
XC2 Wet, rarely dry Parts of water tanks; foundations
XC3 Moderately damp Open halls, interiors with high air
humidity, cattle sheds etc.
XC4 Alternately wet and dry External building parts directly
exposed to rain, buildings in areas
between high and low water levels
Reinforcement corrosion XD1 Moderate damp Buildings in areas sprayed from traffic
caused by chloride surfaces; individual garages
XD2 Wet, rarely dry Swimming pools; building parts that
are exposed to industrial water
containing chloride
XD3 Alternately wet and dry Building parts subject to water sprayed
from roads treated with de-icing salt;
parking decks driven on directly
Reinforcement corrosion XS1 Salty air, but no contact with External building parts near the coast
caused by chloride from seawater
seawater
XS2 Under water Parts of buildings in harbours that are
constantly under water
XS3 Areas subject to tides, sprayed Quay walls in harbours
water and mist

Prestressing offers a way to make even better use of the fundamen- Prestressed concrete
tal material properties of steel and concrete. In prestressed concrete the
steel reinforcement is prestretched according to precise calculations,
creating high compressive stress in the concrete building part. This func-
tions above all through the off-centre position of the reinforcement in the
cross section of the building part. When mounting the part, the prestress-
ing means that there are no tensile forces in the concrete. Highly effi-
cient building parts are made with high stiffness and low deflection that
can bridge considerable spans. > Fig. 4

◯ Note: Carbonation = through contact with CO2 the ◯ Note: Alkalinity describes the strength of an alkali.
alkaline milieu in the concrete is neutralised. The pH Milieus with a pH above 7 are regarded as alkaline.
sinks and the steel is no longer protected from corro- Cement stone has a pH of ≥ 12, a very high alkalinity.
sion.

17
 beam
reinforcement

normal condition

stressed
reinforcement
high compression
stress

prestressing

beam
reinforcement

applying load high compression stress =

high stiffness

Fig. 4: The principle of stressed concrete

Other materials for Alongside steel reinforcement and its further developments, there
­reinforcement are also other reinforcing materials that help concrete play its loadbear-
ing role. These are at different stages of development and some of them
do not yet have official authorisation. Many can be used as fibre addi-
tives, in the form of textiles or mats. > Tab. 8
Fibre concrete Fibre reinforced concrete is evenly reinforced with fibres that are
generally made from steel, plastic or carbon. This kind of reinforcement
can be used for different purposes. It improves the tensile strength or
also the resistance to impact. In this case, additional steel can some-
times be dispensed with. In conjunction with standard steel reinforce-
ment, fibre reinforcement can be used to ensure less deformation or to
minimise the formation of cracks.
In selecting the fibres it is important that the material can be used
permanently in the alkaline milieu of the concrete and that it connects
with the concrete. Different production processes are used depending

18
Tab. 8: Reinforcement materials

Material Characteristic Use Innovation phase

Carbon Very light and tension resistant. Relatively high Fibre or textile Some already approved.
production costs, but great material savings Used principally in
as almost no concrete cover. Extremely thin improving existing
building parts are possible. buildings.
Natural fibre For example, hemp, flax or cellulose; high Fibre At the testing phase
elasticity, low weight. Cannot be easily
distributed in concrete and influence the w/c
value.
Glass fibre Can be used in much the same way as carbon, Fibre or textile Ready for the market
but less efficient.
Steel fibre As an alternative or together with normal steel Fibre Ready for the market
reinforcement
Plastic fibre Generally made of polypropylene, against Fibre Ready for the market
micro-cracking in fresh concrete. Used also in
high-performance concrete or for fire
protection.

upon the fibre type, and they can to some extent be adapted to the flow
of forces in the building.
Exactly as with concrete reinforced with steel, the tension forces in Textile concrete
textile reinforced concrete are taken up by the reinforcement. The tex-
tiles are produced from individual fibres (filaments), which, similarly to
fibre concrete, generally consist of glass or carbon. The filaments are wo-
ven into yarn and processed to form mats or meshes. The precision with
which the reinforcement can be positioned is also the great advantage
compared to fibre reinforced concrete: there is no danger of clumps or
concentrations forming or of the fibres being unevenly distributed. The
textiles can also adapt three-dimensionally to the flow of forces. The fili­
gree material is prefabricated precisely to meet the specific requirements
and consequently is utilised in an almost perfect way. The concrete that
is used for textile reinforced building parts must be flowable and fine-
grain (maximum grain size 1 mm), to ensure that it settles evenly around
the textile and in the mesh.
In contrast to steel reinforced concrete, textile concrete is not sub-
ject to threat from corrosion and therefore no minimum amounts of cover
are required. It is also characterised by its low weight, slender and pre-
cise building parts and an accordingly high efficiency. At present it is
used in maintenance work or in improving building parts. Production
costs are higher than those for steel reinforced concrete.

19
 Material PROPERTIES
Thermal insulation The nature of a building material determines its properties in terms
of building physics. The thermal capacities of concrete influence the val-
ues of, for instance, the material’s density, thermal conductivity and wa-
ter content. Concrete is the decisive material in the composite reinforced
concrete. It has a high density and therefore stores heat well. The solid
nature of concrete ensures that this heat is given off after a lapse of time,
allowing possible extremes of temperature to be evened out.
Thermal conductivity defines how easily heat is conducted through
layers of a building part. Concrete has a high thermal conductivity, which
is why the concrete parts of the thermal envelope must be given addi-
tional thermal insulation. > Tab. 9 The concrete mix and the additives can
also be altered in order to avoid high heat transmission losses. One
­example of this is aerated concrete, in which a high proportion of air voids
ensures a better thermal insulation effect. > Chapter Building material, Kinds of
concrete
Sound insulation Concrete also has good sound insulation properties on account of
its high bulk density. The denser and heavier a building material is, the
better the sound insulation. Airborne sound is well absorbed by concrete
building parts, while structure-borne sound can be reduced by ­decoupling
or separating building parts (for instance, by a floating screed). > Fig. 5
Fire protection One of concrete’s excellent properties is its resistance to fire. It is
essentially regarded as a non-flammable building material (Flammability
Class A1). Under heat, concrete retains its strength and does not con-
duct fire. It does not produce smoke or toxic gases either.
However, under great heat certain stresses arise in concrete that
can cause spalling. The reinforcing steel is then exposed, and can begin
to melt, which may result in the failure of the entire building part. A simi­
lar effect can occur when a fire is being extinguished; the water used to
put out the fire makes the building part cool down dramatically, and the
stress that ensues can cause concrete to flake off.
Without the need for any additional measures concrete can meet the
requirements for fire resistance classes from F30 to F180. Even at high
temperatures it is regarded as resistant to smouldering fires and it also
provides protection against the heat. Concrete is the most suitable build-
ing material for escape stairs (staircases, walls and ceilings). Concrete’s
resistance to fire can be even further improved through additives. What
is called “fire concrete” can withstand temperatures of 500–2000 °C.
Protection against Concrete is essentially permeable to water vapour. This means that
moisture it takes up water or moisture from the surroundings and releases it again
after a certain time. It can, however, be made almost water imperme­able
(waterproof concrete). The relationship to moisture depends upon the
concrete mix and proper compacting. A watertight construction made
from waterproof concrete is called a “white tank” (> Chapter Building parts, Foot-
ings/foundations). Waterproof concrete can also be produced in such a way

20
Tab. 9: Overview of typical building physics properties

Kind of concrete Thermal conductivity Fire resistance class Flammability class

Aerated concrete from 0.11 W/(m*K)
F30 to F180 without
Normal concrete 1.51 to 2.30 W/(m*K) A1 – not flammable
additional measures
Heavy concrete around 2.30 W/(m*K)

Airborne sound is contained by Impact sound transmission must be

the concrete. reduced by decoupling at the point of
transmission.

Fig. 5: Sound transmission principles

that it is resistant to frost and de-icing agents. There are four exposure
categories:

—— Moderate water saturation without de-icing agent: XF1

—— Moderate water saturation with de-icing agent: XF2
—— High water saturation without de-icing agent: XF3
—— High water saturation with de-icing agent: XF4

Concrete can also be made in such a way that it can resist chemical Resistance to
attacks for a certain period. To some degree it can be described as acid- chemicals

resistant. There are three degrees of attack strength:

—— XA1: weak attack

—— XA2: moderate attack
—— XA3: strong attack

Resistance to chemical attacks is required, for example, when hand­

ling process or waste water from industry, in the case of pollution by
fumes, or aggressive ground water and soil.

21
 Deformations
Deformation can occur in solid or liquid concrete as a result of vari-
ous physical properties and compositions. Changes in temperature, with-
drawal or absorption of water cause the material to change its form
­considerably. A number of such changes are listed below that can harm
concrete and hinder the building part in fulfilling its function.
These processes often cannot be stopped completely, but forward
planning can prevent serious losses of function. Alongside the planning,
the causes of harmful deformations are generally to be found in the con-
struction or execution, which should always be properly supervised. In
particular, care should be taken to ensure that the concrete mix is appro-
priate and that the concreting process is correctly carried out; the influ-
ence of water, air, salts or chemical pollutants must be monitored. The
concrete’s own movements must be calculated to ensure that the flow
of forces can take place unhindered.
Shrinking Shrinking means the shortening of concrete as it cures and hardens,
causing it to lose volume, when hair cracks can develop. The amount by
which the volume is reduced is known as shrinkage. Shrinking depends on
the moisture levels in the surroundings, the size of the building part, and
the concrete mix. With slow curing, shrinkage ranges from 0.2 to 0.5 mm/m.
Early or capillary In contrast to normal shrinking this process starts immediately ­after
shrinking water is added and is strongly dependent on the water-cement value.
Swelling Swelling is the opposite of shrinking. It describes the increase in the
volume of the concrete as the result of absorbing water.
Attacks An attack is a chemical reaction and takes place in solid concrete. It
results in an increase of volume (example: sulphate attack).
Creep and flow Creep and flow are deformations that take place under a sustained
load. They can be permanent or can diminish over the course of time.
They occur primarily with compressive loads, and are caused by the move-
ment of water in the cement stone.
Creep describes a reversible deformation, which diminishes over the
course of time and eventually stops. After the structural load is ­removed
the building part returns to its original state (creeping back). Flow is an
irreversible deformation that remains even when the load is removed.
The amount of creep is of particular importance for the structural
calculations of different building parts. With prestressed concrete, the
prestressing means that there is already great compressive load before
the element is inserted, the expansion of the stressing steel is reduced
and with it the pretension force of the building. In creep, the modulus of
elasticity (E) usually plays an important role. It gives the relationship of
tension to elastic deformation, which disappears once the load is re-
moved. The modulus of elasticity for normal concrete is between 22,000
and 39,000 E.

22
Fig. 6: Efflorescence

Defects
Defects can arise in both fresh and solid concrete during the produc-
tion and curing process, but can also be due to long-term external influ-
ences. Structural loads or temporary loads can also cause defects. These
effects generally weaken the entire building part if they exceed the cal-
culated movements in the material. They can arise as the result of mis-
takes in planning, construction or execution.
One example is lime efflorescence. During the curing process the Efflorescence
cement in the concrete separates out hydrated lime. This can dissolve in
water and be deposited on the surface. When the water evaporates it re-
mains on the surface and changes into limestone (calcium carbonate).
> Fig. 6 The limestone is visible as cloudy patches on the surface of the
concrete. Efflorescence occurs above all when water (e.g. rainwater)
­enters concrete from which the formwork has just been struck or runs
between the formwork and the surface of the concrete, when the weather
is damp and cold or when other effects cause a temperature difference
in the concrete. It can be avoided primarily by introducing measures to
protect the fresh concrete. Water should not be allowed to enter the form-
work and striking the formwork should only be done in dry weather.
Where subsequent treatment of the surface is necessary, foils should be
inserted between the concrete and the formwork and damp mats, or
appro­priate post-treatment agents used.
Cracks or cracking patterns are included in the calculations of the Cracks
building parts. > Fig. 7 They result from internal stresses and external
forces, i.e. through deformation or the addition of loads. Particular crack
patterns are created depending on the consistency or composition of the
concrete . It is desirable to create as fine and even a crack pattern as pos-
sible, so as to weaken the building part as little as possible. A difference
is made between cracks that are close to the surface and separating

23
Fig. 7: Cracks Fig. 8: Rock pockets

cracks. The latter generally affect the entire cross section or large areas
of the building part, whereas surface cracks of 0.1 to 0.4 mm are accept-
able. Surface cracks generally only have to be visually removed and have
no serious structural implications. Cracks with a structural impact must
be avoided from the start by means of adequate reinforcement, incorpo-
ration of joints, and the correct concrete mix.
Rock pockets A rock pocket develops when separation of the aggregate occurs in
the fresh concrete. Coarse pieces of aggregate collect at one place. > Fig. 8
They should be avoided by suitable grading of the grain, allowing suffi-
cient mixing time, and by proper compaction.
Concrete bleeding Bleeding is the term used to describe the appearance of water on
the surface of the concrete during the concreting process. By this time
the concrete has generally separated. This can be avoided by minimising
the w/c value, choosing dense aggregate compositions, and compact-
ing intensively. In addition, the grain size distribution curve should be
­optimised and a finely ground cement used.

24
 Construction method
As concrete is generally used in the form of reinforced concrete, the Constructional
concrete building parts are usually loadbearing and form the primary con- qualities

struction, even in large and complex buildings. But concrete can equally
be used as a non-loadbearing element that encloses space, and indeed
it is even used in furniture for indoors and outdoors. Vertical and hori-
zontal concrete parts can also span large distances. Depending on the
shape of the building part, reinforced concrete can be used to take loads
that are applied across an area, or point or linear loads. > Fig. 9
There are different ways of producing concrete building parts. Essen­ Production process
tially, the elements of the concrete must be mixed together and additives
added according to requirements. This mixed, liquid raw state is called
“fresh concrete”. The proportions of the various contents determine how
the concrete is to be worked, the feel of the finished concrete, and
whether it suits the requirements at its later location.

point load linear load

shell-shaped load surface load

Fig. 9: Reinforced concrete as a loadbearing structure

25
 Fig. 10: Compacting concrete

Compacting After mixing, the fresh concrete is poured into a formwork or shut-
tering in which the reinforcement has already been placed. > Chapter Build-
ing material, ­Reinforcement and Chapter Construction method, Formwork After the concrete
has been poured or pumped into the formwork it must be compacted in
order to avoid air pockets. There are a number of tried and tested meth-
ods of doing this. They include vibrating, tamping and rodding. For these
methods an ­additional compacting appliance is used (e.g. an internal
or external ­vibrator, or a tamper). > Fig. 10 Compacting prevents voids
­developing between the ­aggregate and shrinkage cavities between the
concrete and the shuttering. Current developments in self-compacting
­concrete > Chapter Building material, Kinds of concrete mean that tamping may some­
times no longer required. The special properties of this concrete allow
◯ an entirely new work process.
The concrete must be introduced in layers and constant care must
be taken that it does not separate during concreting or compacting. Tamp-
ing should not be carried out for too long but must still fulfil its function.
The concreting process should not be interrupted.
During the first few days the freshly introduced concrete must be
protected from the weather and environmental influences using films or
isolation layers. This not only provides protection against external influ-
ences but also contributes to the curing process. The water on the sur-
face must not be allowed to evaporate. Drying out must be prevented by
covering, or by introducing water from elsewhere.

◯ Note: Shrinkage cavities or shrink holes are cavities

in the material or indentations in the surface. These
can be merely aesthetic imperfections. But from a cer-
tain depth and size they are also structurally relevant,
as the cover is reduced.

26
 concrete cover

construction joint

connecting
reinforcement

Fig. 11: Construction joints

The surrounding temperature should be between +5 and +30 °C. Protection against
In the case of heat there is a danger of excessively rapid setting and evap- ­adverse influences

oration. This can be prevented by covering. In the case of frost the ­cement
lime no longer hardens sufficiently and the water in the concrete, which
has not yet set, can freeze and cause damage. Here, the use of warm con-
crete heated in the works or antifreeze agents can help. However, they
alter the colour of the concrete, which must be taken into consideration,
particularly with exposed concrete.
Wind can also contribute to accelerating the evaporation of the wa-
ter in fresh concrete. Accordingly, the concrete should not be exposed
to excessively strong winds. The same applies to protection against rain
to prevent the water content from changing too greatly in the part that
is curing.
Within the first 24 hours, concrete sets from a wet to a solid state.
It reaches its standard hardness under normal conditions within 28 days
and is then described as hardened concrete. During the curing process
the concrete is called young or green concrete.
Depending on the size of the building part, the concrete cannot all Construction and
be poured in a single process but the part must be broken up into differ- movement joints

ent concreting stages. This necessitates construction joints, which should

be included in the planning. However, construction joints should be
avoided wherever possible as they always represent a weak point. If they
are necessary to ensure better bonding they should be produced with a
roughened surface (e.g. expanded metal) and protected against damp or
the entry of water using sealing tapes or similar.
Movement joints may be needed to avoid tension cracks between
two building parts. They must be based on the structural situation and
included in the planning and are used above all to deal with expansion or
settlement movement. In movement joints the reinforcement is inter-
rupted in order to avoid stress, whereas in construction joints the rein-
forcement is continued. > Fig. 11

27
 Checking the The parameters for the composition of the concrete that were
­concrete ­ ecided upon in the planning must be monitored and checked during the
d
construction work. This can be done by checking the concrete supplier
and by taking samples on site.
The bulk density of fresh concrete (kg/dm3) allows a first assess-
ment of the concrete quality to be made immediately after it has been
put in place. It describes the mass of fresh, compacted concrete includ-
ing pores. It is calculated by weighing a sample piece. Low density means
lower strength. The greater the amount of water and pores in the con-
crete, the lower the bulk density.
The manufacturing process can vary according to the location and
the circumstances. Concrete building parts are either produced on site
at their final place of use or are precast in a prefabrication works under
standardised conditions and later transported to the building site.

In-situ concrete
Manufacture In-situ or cast-in-place concrete means what is called “building site
concrete”, which is mixed and processed on site. Due to the lack of pre-
cision, building site concrete is used only in small amounts and is not the
standard case. The term in-situ concrete is now used above all to de-
scribe transported concrete that is used most commonly in the building
sector. > Fig. 12 This is mixed precisely in the works and then delivered as
fresh concrete to the building site where it is poured into the formwork.
Special properties/ The advantages of a building part made of in-situ concrete are the
advantages and possibilities for strong monolithic connections and the economic use of
­disadvantages
the material. In-situ concrete is generally used for parts of the building
that are not visible or on which there are few demands for the surface
appearance. However, this method of construction also has disadvan-
tages. The entire curing process takes place on the building site, i.e. even
under unfavourable weather conditions, which can have a major impact
on the results of concreting and on the progress on the building site.
­Extreme temperatures or rainfall often lead to considerable delays and
require the construction process to be flexibly planned.

Formwork
The formwork or shuttering is the negative form of the concrete build-
ing part. The reinforcement steel is placed in it and the liquid concrete
then poured into it. It must therefore be dimensioned to withstand the
pressure resulting from the introduction of the concrete.
Formwork consists of different parts, generally a formwork system
and formwork sheeting. To ensure that the concrete can be released from
the formwork after hardening, the sheeting must initially be treated with a
release agent (oil, wax, varnish etc.). With standard orthogonal formwork
for a wall or a ceiling slab, prefabricated formwork panels are generally
used as the formwork sheeting. They are held together by formwork

28
Fig. 12: Concrete mixer and mixer vehicle Fig. 13: Exposed concrete with regular anchor holes

3 4 5
1 threaded rod
2 nut
6 plastic plugs
3 formwork
1
4 connecting cone
5 sliding sleeve
6 reinforced concrete
2

formwork tie with sliding sleeve

tie holes as cones

design element

example of elevation tie steel concreted in place

Fig. 14: Formwork anchors

a­ nchors that take the pressure off the concrete. When the formwork is
struck (removed from the building part) the holes remain where the an-
chors were. In building parts that will be visible, the position of these
holes should also be considered at the planning stage. > Figs. 13 and 14 They
can either be closed or adapted to suit the design concept, but remain
visible. The position of openings in and holes through the concrete must
also be considered before making the formwork and the necessary
­adaptations.

29
Another random document with
no related content on Scribd:
welken aard ook. Eens op eenen avond in den laten herfst zat ik te
Grouw in de herberg, met eenen vriend, die mijn gast was, student
als ik. Jongelingen, jonge mannen uit de Grouwster burgerij,
boerezonen, schippers-feinten, ook een paar matrozen (bûte-
farjers), waren daar, gul en vroolijk en eerbaar, gezellig met ons
vereenigd. De piano werd tusschenbeiden door den eenen of den
anderen bespeeld, en menig Friesch liedje („It wier op in
Simmerjoun”, „Forjit my net, as bolle wyntsjes waeye”, en vooral „De
Bolseter-” en „De Snitser-Merke”) werd er helder op gezongen. Daar
zaten ook een paar bejaarde schippers, en ook dezen werden door
de algemeene vroolijkheid aangestoken. Een van deze twee, een
oorbeeldige oude waterrot, met nog lustig schitterende oogen in [42]’t
gelaat, dat door weêr en wind gebruind en gerimpeld was, sprong
op, en vertoonde ons den Zevensprong. Hij zelf zong het deuntje,
dat daar bij behoort:

„Hestou wol ’ris heard fen de saune, de saune?

Hestou de saunsprong wol ’ris dounsjen sjoen?”

„Da’s ien, da’s twa, da’s trije, da’s fjouwer, da’s fiif, da’s seis, en da’s
saun!” en poemp! sloeg hij met het voorhoofd op den vloer—en
boem! daar stond de zestigjarige met een sprong weêr overeind,
lenig en vlug als een jongeling, onder ’t gejuich der omstaande
Ts j i i s f o r d o u n s e r s .

En dan wordt er, reeds van oudsher, nog gezegd: „Frisia non cantat,
non saltat,” Friesland zingt niet en springt niet!

Het was een alleraardigst tooneeltje uit het Friesche volksleven van
den goeden, ouden tijd. 8 En waar vindt men dat nu nog zoo in onzen
kwaden, hedendaagschen tijd?
Die van Akkrum hebben eenen bijzonderen, geenszins mooien
spotnaam: S k y t s t o e l e n heeten ze.

Van ouds heet zeker meubel, eene soort van stoel, waar men kleine
kinders in zet, op z’n platst uitgedrukt: skytstoel, in betrekking op het
ronde gat, dat in de zitting is, en dat tot zeker bijzonder doel dienstig
is. Later, ook nog in deze eeuw, noemde men in Friesland zulk een
meubel gewoonlijk kakstoel; dat was al wat fatsoenlijker. Thans is
men al weer een graad fatsoenlijker geworden, en zegt men meest
tafelstoel. Hebben de Akkrumers oudtijds misschien zulke
skytstoelen eerder of meer in gebruik gehad voor hunne kinderen
dan andere Friezen? Of waren juist de Akkrumer skytstoelen
bijzonder mooi, of anderszins bijzonder—en is alzoo de spotnaam
der ingezetenen van dat groote en fraaie dorp te verklaren. Wie zal ’t
zeggen!

Opmerkelijk is het dat er nog zulk een Oud-Akkrumer skytstoel is

overgebleven, en tot op den dag van heden (immers nog voor twee
jaar) aan den tand des tijds ontsnapt. Een handelaar in oudheden,
op z’n mooist „antiquaire” genoemd, te Amsterdam, had toen nog
zulk een meubelstuk in zijn bezit;—Oud-Friesch model, zooals ik er
in mijne jeugd nog velen [43]in Friesland heb gezien. Maar deze stoel
was zeer bont van verwe, en er was een rijmke op geschilderd,
achter op de bekkeling (ruggeleuning). Dit rijmke:

In ’t jaer 1710
Werd ick voor het eerst gesien,
Ick was vercierd al nae behooren
Als kackstoel voor den eerstgeboren
Uyt de houwlickstrou
Van Geert Ackrum en syn vrou.

De man die hier genoemd wordt, had geen eigenen geslachtsnaam,

zooals vele Friezen uit den geringen boeren- en burgerstand, in die
tijden. Hij was een Geert Sjoukes, een Geert Bonnes, een Geert
Hylkes, een Geert Folkerts of zoo iets, maar bij deze gelegenheid
schreef hij zijnen naam, deftig, als Geert Ackrum, omdat hij een
Akkrumer was, te Akkrum woonde. Zoo iets gebeurde in die tijden,
en ook later, tot den jare 1811 toe, wel meer, en is de oorsprong van
menigen hedendaagschen geslachtsnaam. 9

Welk een huiselijk, welk een aardig tafereeltje wordt ons door dit
eenvoudige en ongekunstelde, maar geenszins onbevallige rijmke
als voor de oogen getooverd. Een jonge vader, trotsch op zijnen
eerstgeborenen, verrast zijn wijfje, op den eersten verjaardag van
hun kindje, van hun kroonprins, met eenen nieuwen, fraaien,
misschien door hem zelven gemaakten, door hem zelven met een
eigengemaakt „vaers” beschilderden tafelstoel, dien hij ten
overvloede, in de vroolijke stemming van zijn hart, voor dit huiselijke
feestje nog bijzonder versierd had met groen en bloemen—zeker wel
met palmgroen, dat in de 18de eeuw in geen enkel tuintje ontbrak,
met papieren bloemen en met klatergoud—„vercierd al nae
behooren”. En hoe aardig wordt het kindje aangeduid, de kleine
Sjouke of Bonne of Hylke of Folkert Geerts, als de „eerstgeboren uit
de huwelijkstrouw van Geert Ackrum en zijn vrouw.” Een tafereeltje
van eenvoud, [44]van ongekunstelde en zeker dankbare blijdschap,
van waar huwelijksgeluk. „O rijkdom van zegen, waer soo de liefde
viel!”

De ingezetenen van Makkum, een groot dorp of vlek aan de

Zuiderzee (eigenlijk aan het Flie), waar van ouds handel en
scheepvaart en nijverheid tierden, zijn zoo rijk als die van
Leeuwarden. Even als die, hebben ook de Makkumers twee
spotnamen; men noemt ze zoowel Makkumer M i i g e n als
Makkumer S t r â n j u t t e n .
Deze laatste benaming is eigenlijk een scheldnaam. Een strandjut is
een strandroover, iemand die bij nacht en ontijd, bij stormweêr, langs
het strand loopt, om alles wat uit zee aanspoelt, vooral allerlei goed
van gestrande schepen, lading en wrakstukken, ook kisten en
kleedingstukken der schepelingen zich wederrechtelijk toe te
eigenen; een man die, als hij kan, zich zelfs niet ontziet om den
armen schipbreukeling, die nog levend het strand bereikt, te
berooven, of zelfs hem te dooden, om geen getuige van zijne
schanddaad in dien man te hebben—in stede van hem hulp en
bijstand te verleenen. Van ouds her strandden er jaarlijks wel
Friesche schepen, die naar de Oostzee voeren om graan en hout te
halen, op de westelijke kust van Jutland. De Jutten nu hadden den
naam, en de daad ook, zich veelvuldig aan strandrooverij, in
bovengenoemden zin, schuldig te maken. Menig Friesch zeeman
heeft schip en lading, geld en goed, ook wel ’t vege leven, op de
Jutsche kust, in handen der Jutsche strandroovers moeten laten.
Geen wonder dat de „Strân-jutten” bij de Friezen fel gehaat waren.

Het schijnt dat er oudtijds ook onder de Makkumer ingezetenen

sommigen waren, die zich aan strandrooverij schuldig maakten, en
dat men deze Makkumers, in navolging van den naam der Jutsche
roovers, ook Strandjutten heeft genoemd.

De andere bijnaam van de Makkumers heeft geen oneerlijke

beteekenis, maar geeft integendeel eervol getuigenis van den
trouwen, Frieschen zin, op het gebied der taal, die den Makkumers
eigen is.

Een Oud-Germaansch woord heet „maag” (oudtijds maegh) in het

Nederlandsch, en miich (miig, myg) in het Friesch, en beteekent
bloedverwant in het algemeen, in ’t bijzonder neef, soms ook
kleinzoon. Zoo beteekent ook het Latijnsche woord [45]nepos 10
zoowel kleinzoon als neef (broeders of zusters zoon). In het
Nederlandsch is het woord maag, op zich zelven en in deze
beteekenis, schier volkomen verouderd, maar het leeft toch nog in
het woord maagschap, verwantschap, waarvoor vele verbasterde
Nederlanders heden ten dage liever de Fransche woorden famille en
parentage gebruiken, die ze dan tot familie en parmentasie
verknoeien. Het woord maag leeft ook nog in de uitdrukking „met
man en maag”, waaronder men iemands geheele verwantschap en
aanhang verstaat. Dit „man en maag” wordt heden ten dage ook
veelvuldig verbasterd tot „met man en maagd”, en tot „met man en
macht”, ja zelfs tot „met mannemacht”, omdat men het
oorspronkelijke woord niet meer kent.

Met miich, de Friesche weêrga van het Nederlandsche woord maag,

is het al niet veel beter gesteld. Ook dit woord is heden ten dage uit
den mond des Frieschen volks (met uitzondering van de
Makkumers) verdwenen. Maar de Friezen, die geene vreemdelingen
zijn in hunne eigene geschiedenis, kennen dit woord nog uit het
antwoord: Ja, Wibe-miich! dat Swob Sjaardema, de weduwe van
Jarich Hottinga, dat valsche wijf, aan haren neef Wibe Sjoerds
Sirtema thoe Groustins gaf op zijne vraag Swob-nift! is ’t lauwa?,
toen zij dien neef Wibe, ten jare 1580, met leugentaal lokte op de
brug van haren burcht Hottinga-hûs te Nijland, en hem daar
verraderlijk door hare krijgsknechten gevangen nemen liet. En zelfs
in de 17de en in de vorige eeuw was ’t woord miich nog in de
spreektaal der Friezen in gebruik. Gysbert Japicx gebruikt het nog
een en ander maal in zijne gedichten; b.v. Lolcke myg, Neef Lolke;
ook in de vermaning, die Haytse-yem, Oom Haitse, zijnen neef
Nijzgierige Jolle toedient:

„Tinkste it tygge oer, foare in ney,

Fen dy salm, Myg! rinste wey.”
(Bedenkt Gij het ter dege, voor en na, van U zelven, Neef! loopt Gij
weg—’t is te zeggen: Gij krijgt eenen afkeer van U-zelven.) Ook
Eelke Meinderts gebruikt dit woord nog in dezen [46]zin, in zijn
bekend volksboek It libben fen Aagtsje Ysbrands, gedagteekend van
1779.

Maar, is dit Oud-Friesche woord elders al uit den mond des volks
verdwenen, de Makkumers hebben het in stand gehouden, en
gebruiken het nog heden ten dage, vooral ook als vorm van
aanspraak, bij jongelingen en jonge mannen, waar men elders in
Friesland heite! zegt, of jù!

En dit oude en goede gebruik, nog getuigende van den bloeitijd

onzer tale, strekt den Makkumers tot eere, maar het heeft hun ook,
bij de andere Friezen, den spotnaam M a k k u m e r M i i g e n
bezorgd.

Ook in den spotnaam der ingezetenen van Suameer speelt

taalkunde eene kleine rol. De naam van dit dorp is in het Friesch
Suamar, eene samentrekking van den oorspronkelijken, volledigen
naam Sudera-mar, dat is in het Nederlandsch Zuidermeer. Het dorp
draagt dezen naam omdat het ligt bezuiden de Bergumermeer, de
bekende groote meer bij het dorp Bergum. De naam Suderamar,
Suamar, Suameer (Zuidermeer) staat in tegenstelling met dien van
het dorp Eastermar, Oostermeer, dat beoosten de Bergumermeer
ligt, en met dien van het gehucht Noardermar, Noordermeer, dat
benoorden die meer gelegen is. De naam Suamar, zooals de geijkte
Friesche schrijftaal eischt, wordt in de dagelijksche spreektaal der
Friezen nog nader ingekrompen tot Samar, Sumar, Semar (met
toonlooze e, en den klemtoon op mar). Van Samar tot Samaria, de
naam van eene stad en van eene gouw in het oude Palestina, is, op
den klank af, geen groote stap; in scherts komt men er geleidelijk toe
den Frieschen met den Bijbelschen naam te zamen te brengen.
Samar dan eenmaal Samaria genoemd zijnde, moest men er wel
geleidelijk toe komen om de ingezetenen van Samar Samaritanen te
noemen. Zoo berust de spotnaam der Suameerders op eene letter-
en woordspeling, in scherts bedacht.

Lollum is een klein dorp in Wonseradeel; maar deze dorpsnaam is

toch in geheel Friesland bekend. Immers een flauw sausje van wat
meel, wat edik, wat mosterd, met water te zamen gekookt, en dat de
arme huismoeder, in tijden van nood en gebrek, wel haren man en
kinders zuchtende voorzet, om, in plaats van vleesch- of spekvet, bij
de aardappelen gebruikt te worden, noemt [47]men Lollumer stip.
Stip, omdat men de drooge aardappelen bij het eten in dit sausje
stipt of doopt. Of nu dit schrale, armoedige sausje juist veel, of
meest, te Lollum op de tafel van den arme komt, of daar, in
hongerjaren, eerst op verschenen en dus eene Lollumer uitvinding
is, weet ik niet. Maar wel, dat Lollumer stip te recht eenen kwaden
naam heeft onder de Friezen, en dat de Lollumers, als ze
S t i p p e r s genoemd worden, dezen naam juist niet als een
vleinaam opvatten, als een naam die van weelde en welstand
getuigt, maar als eene getuigenis van kommer en gebrek.

De inwoners van het dorp Molkwerum, die oudtijds veel talrijker

waren dan tegenwoordig, en die toen voor een groot deel uit rijke
zeelieden en schippers bestonden („welvarenden” in den dubbelen
zin des woords), hadden van ouds veel bijzonders in hunne
spreektaal, in hunne kleeding, in hunne zeden en gebruiken, evenals
die van het naburige Hindeloopen. De eigenaardigheden van de
Molkwerumers kwamen wel in hoofdzaak overeen met die van de
Hindeloopers, maar ze waren daar toch ook aanmerkelijk van
onderscheiden; ze hebben slechts tot het einde der vorige eeuw,
toen de Molkwerumer welvaart verloopen was, stand kunnen
houden. Toch onderkent men nog heden ten dage den Molkwerumer
van andere Friezen, aan enkele bijzonderheden in zijne spreektaal.

In den bloeitijd van Molkwerum, zoo van de jaren 1600 tot 1750,
lagen daar soms wel twintig en meer, (volgens Halbertsma „wol
sechstich”) Molkwerumer koopvaardijschepen, allen met het
zwaantje, het wapen van Molkwerum, in de witte baan van de vlag,
te gelijkertijd te Amsterdam aan den dijk bij de Haringpakkerij (thans
het westelijkste deel der Prins-Hendrikskade), en in het Damrak, te
laden en te lossen. En zoo ook te Bremen en te Hamburg, en verder
op te Dantzig, Riga, Reval en andere havens in de Oostzee. Aan de
Haringpakkerij te Amsterdam, bij de Panaalsteeg is daar nog heden
eene herberg, die dien goeden ouden tijd in gedachtenis houdt. Dat
huis, ’t welk voor weinige jaren uit- en inwendig nog geheel het
karakter van ’t begin der jaren van 1600 vertoonde, maar dat sedert
verbouwd is in den hedendaagschen trant, draagt nog [48]zijn ouden
naam „Het wapen van Molqueren”, aan den gevel, en it Molkwarder
Swanke, het Molkwerumer Zwaantje, staat er nog steeds, in
beeltenis, boven de voordeur. Ei! hoe menige Molkwerumer zeeman,
Tsjalling, Gosse of Sierd, heeft, twee honderd jaren geleden, daar bij
den waard in het voorhuis zijn mingelen Haarlemmer bier
gedronken! Hoe menige Molkwerumer schippersdochter, Jildoe, Fod
of Rimme, heeft daar bij de waardinne in ’t kamerke achter ’t
voorhuis, haren verschovenen foarflechter te recht gezet, of hare
verwaaide frissels wat geordend!

Evenals de spotnamen van de Hindeloopers zoo bijzonder zijn, dat

men ze niet eens meer verstaat, veel minder nog verklaren kan, zoo
heeft de spotnaam der Molkwerumers ook al weer iets zeer
bijzonders; te weten dit: dat hij niet geldt voor alle Molkwerumers
zonder onderscheid, maar dat hij slechts op de Molkwerumer
vrouwen betrekking heeft, en de Molkwerumer mannen buiten schot
laat. De mannelijke ingezetenen van „het Friesche doolhof” (zooals
het dorp Molkwerum oudtijds genoemd werd, wegens de
onregelmatige, schier verwarde wijze waarop de huizen daar, over
zeven pôllen, eilandjes, verdeeld, schuins en scheef naast en
nevens, voor en achter elkanderen gebouwd waren)—de mannen
van Molkwerum dan hebben geenen spotnaam. Maar de vrouwen
van dit zonderlinge dorp heeten bij de andere Friezen en Friezinnen
Ts j o e n s t e r s , M o l k w a r d e r Ts j o e n s t e r s , dat is: Heksen,
Molkwerumer Heksen.

Het werkwoord heksen, tooveren, is in het Friesch tsjoene. Daarvan

afgeleid, noemt men in Friesland eene vrouw, die tsjoene, die
tooveren of heksen kan, eene tsjoenster, eene heks of
toovenaarster. De mannelijke vorm van het zelfstandige naamwoord,
van tsjoene afgeleid, zoude, volgens de regels der taal, tsjoender
moeten wezen; maar dit woord is mij nooit voorgekomen. Trouwens,
tsjoene, heksen, tooveren, was van ouds hoofdzakelijk het werk van
vrouwen. Niettemin, de volksverhalen en volksoverleveringen der
Friezen weten juist ook wel te berichten van Molkwerumer mannen,
die tooveren konden. Men leze daar maar eens over na een geestig
verhaal, vol van oude overleveringen, dat onder den naam van It
Hexershol geschreven is door Dr. J. H. Halbertsma, en voorkomt in
Leed in Wille in de Flotgearzen, Dimter (Deventer), 1854. [49]

In den bloeitijd van Molkwerum waren de Molkwerumer mannen en

jongelingen, als schippers en zeelieden, geregeld negen of tien
maanden van het jaar van huis—op zee, of in vreemde havens.
Omstreeks Sint-Nicolaas’-dag kwamen ze thuis, en met Sint-Pieter’s
dag, den Oud-Frieschen zeemansdag, gingen ze al weêr aan boord.
Van het vroege voorjaar tot het late najaar waren daar te
Molkwerum, om zoo te zeggen, geen andere mannelijke wezens in
het dorp dan jongens beneden de twaalf, en grijsaards boven de
zeventig jaren, behalve dominé, vermaner en schoolmeester,
kastelein, bakker en winkelman, en een paar kleine ambachtslieden.
Dan hadden de zeemansvrouwen en dochters een leven zonder tier,
zonder rechte fleur—al hadden ze ook volop werk in huis en hof, en
met de verzorging van het paar stuks vee, dat allen hielden. Dan
zaten ze, na afloop van hare bezigheden, bij elkanderen, en
vertelden elkanderen honderd malen de zelfde oude verhalen van
heksen en van tsjoenen, van foartsjiermerye en dûbeldsicht, van
skynsels en van spoek en foarspoek; en wat ze niet van mem of van
beppe of van moaike (moeder, grootmoeder en moei) hadden
gehoord, dat bedachten ze in hare vaak verhitte en ontstelde
verbeelding er bij, zoo dat ze op ’t laatst zelven ook aan tsjoenen,
aan allerlei duivelskunstenarijen begonnen te doen.

Zoo zijn de Molkwerumers, bijzonderlijk de Molkwerumer vrouwen,

de froulju fen ’t Heksershol, aan den spotnaam van Ts j o e n s t e r s
gekomen.

Te Birdaard, bepaaldelijk in de rij huizen die langs de Dokkumer-Ee

zich uitstrekt, woonden van ouds vele kleine slachters, die hunne
slachtwaar, bijzonderlijk schapevleesch, en ’t vleesch van nuchteren
kalveren (dit laatste ook wel spottender en smalender wijze
Birdaerder skylfisk—schelvisch—genoemd) op de weekmarkten te
Leeuwarden en te Dokkum uitstalden en verkochten, of anders bij de
boeren in den omtrek uitventten. Naar de schapekoppen, het
geringste deel van het geslachte beest, noemde men die slachters
B i r d a e r d e r S k i e p e k o p p e n , Schapekoppen, een spotnaam
die op al de ingezetenen van Birdaard is overgegaan.

Even als in andere gewesten voorkomt (A m s t e r d a m s c h e

[50]K o e k e t e r s , K i e k e n v r e t e r s van Brussel, K o n ij n e t e r s
van Duinkerke), zoo zijn er ook bij de Friezen vele spotnamen in
gebruik, die aanduiden dat in deze of gene plaats de eene of andere
spijze (of ook geen spijze) bijzonderlijk is gegeten geworden. Zoo
heeten de inwoners van bet dorp Berlikum H o u n e f r e t t e r s
(Hondenvreters), die van Kollum K a t t e f r e t t e r s , die van Hallum
K o e k e f r e t t e r s , als de Amsterdammers, die van Holwerd
R o e k e f r e t t e r s , die van Gaast O t t e r f r e t t e r s , die van Garijp
K l i t s e f r e t t e r s (Klitsen, in ’t Nederlandsch Klissen of Klitten, zijn
de bloemhoofdjes van Arctium Lappa), enz. Zoo de overlevering
waarheid spreekt, is de spotnaam der Berlikumers al van zeer oude
dagteekening. Ten jare 1182 bezochten de Noormannen, als
zeeroovers, de Friesche havenplaats Utgong (sedert verdwenen,
door de dichtslibbing der Middelzee) en bet naburige Berlikum, en ze
plunderden, verbrandden, verwoestten die plaatsen. De inwoners,
ten gevolge daarvan aan allerlei ellende, ook aan hongersnood ten
prooi, kwamen er toe om hunne honden te slachten en te eten, ’t
welk hunnen nazaten, nu nog heden, zeven eeuwen later, door de
andere Friezen, met den spotnaam H o u n e f r e t t e r s wordt
nagehouden.

Bij al de niet, of nauwelijks eetbare dingen (klitten, honden, katten,

roeken, otters), die, volgens bovenstaand lijstje, door Friezen zijn
gegeten, en hun eenen spotnaam hebben bezorgd, overtreffen de
Wirdumers de andere fretters nog grootelijks. Den ingezetenen van
het dorp Wirdum in Leeuwarderadeel wordt niets meer of minder
verweten, dan dat zij eenen toren zouden hebben opgegeten. Zij
worden derhalve To e r k e f r e t t e r s , torentjevreters genoemd. De
kerk te Wirdum pronkte oudtijds met twee torens—en dat vonden de
Wirdumers juist één te veel; ze konden best één van die torens
missen, meenden ze. Dies besloten ze, ten jare 1680, in
kommerlijken tijd en toen de geldmiddelen der kerk uiterst gering
waren, om één van die twee torens voor afbraak te verkoopen, en de
opbrengst ten bate der kerk aan te wenden. En zij voerden dit besluit
ook uit. Trouwens, als het er enkel om te doen was om geld te
maken, dan misten de Wirdumers in dezen hun doel niet. Want de
toren, die toen reeds zeer oud was, maar geenszins vervallen, en
die uit de [51]elfde of de twaalfde eeuw dagteekende, was geheel
opgetrokken van tufsteen, zoo als de oudste Friesche kerken allen.
De afbraak van den toren leverde 1395 ton tufsteen op, en die steen
werd voor 4790 gulden verkocht, en meest naar Makkum vervoerd,
waar men er tras van maalde. Men kan uit deze hoeveelheid steen
afleiden, dat de toren groot en zwaar moet geweest zijn. Dat hij nu,
in den spotnaam van de Wirdumers, een toerke, een torentje,
genoemd wordt, heeft dus niet te beduiden dat het een kleine,
onaanzienlijke toren zoude geweest zijn. Maar de verkleinvorm van
het woord, maar toerkefretter heeft beter val, is den sprekers
gemakkelijker om te zeggen, dan het eenigszins stootende
toerfretter. Juist de Friesche volksmond eischt dat men de woorden
vloeiend kunne uitspreken.

De toren was bij de afbraak nog hecht en sterk. Hij zoude, ware hij
sedert dien tijd goed onderhouden geworden, nog heden kunnen
staan als een gedenkteeken van den kerkelijken bouwtrant der
Friezen uit de vroege middeleeuwen. Jammer! dat men hem aan de
baatzucht, hoewel dan in nood, heeft opgeofferd. Voor dit snood
bestaan hunner voorouders dragen de Wirdumers nog heden
hunnen spotnaam.

In bovengenoemde namen wordt eten en eters smadelijk als vreten

en vreters (frette en fretters) aangeduid. Deze lompheid in
spreekwijze is niet den Friezen alleen eigen. Zelfs de burgers van
het quasi zoo fijn beschaafde, half verfranschte Brussel worden door
de andere Brabanders en Vlamingen ruwelijk K i e k e n v r e t e r s
gescholden, 11 even als die van Hulst W ij n z u i p e r s heeten, in
tegenstelling met de R o o d b i e r d r i n k e r s van Harelbeke.

Maar, nevens de fretters weten de Friesche spotnamen toch ook, in

beleefder vorm, van iters, eters. Zoo heeten de ingezetenen van
Hilaard wel P r o m i t e r s (Pruimeneters), om de reden, die op
bladzijde 38 reeds is vermeld. En die van Hantum dragen den naam
van M a r g e i t e r s , M a r g e - i t e r s (Mergeters, Merg-eters). [52]

De spotnaam M a r g e - i t e r s is zekerlijk ook van zeer oude

dagteekening, misschien nog wel veel ouder dan die van
H o u n e f r e t t e r s van Berlikum. Reeds in overoude tijden, in den
zoogenoemden vóórhistorischen tijd, in het steentijdvak, was het
merg uit de pijpbeenderen der dieren eene bijzondere lekkernij voor
de menschen. De versteende beenderen van het wilde gedierte, die
men in bergholen en in den bodem, of in de hoopen afval van de
maaltijden der menschen uit den grauwen vóórtijd, nog heden wel
vindt en uitgraaft, zijn veelal gespleten, door slagen met de steenen
hamers en beitels, die den lieden toenmaals tot wapenen en
werktuigen dienden—gespleten, stuk geslagen, verbrijzeld, om het
merg er uit te halen, nadat men eerst het vleesch er af geknaagd
had. En al de eeuwen door, tot heden toe, gold en geldt het merg der
beenderen te recht als eene krachtige spijze, als eene bijzondere
lekkernij, die, op een sneedje brood gesmeerd, bij boer en burger
bijzonderlijk den huisvader toekomt. Ja, de Friezen, bij wie alle oude
zaken zulk een taai leven hebben, gebruiken nog heden een
spreekwoordelijk gezegde om aan te duiden dat deze of gene met
eene kleine versnapering of eene andere kleinigheid, in ’t algemeen
gemakkelijk en lichtelijk kan verlokt en verleid worden. Dan zeggen
ze van zoo iemand: det wiif (of dy tzierl) is mei in margebonkje to
fangen, dat wijf (of die kerel) is met een mergbeentje te vangen.

In latere tijden, toen de menschen langzamerhand van ruwe en

zwervende jagers tot stille en vreedzame herders, en nog later tot
rustige, gezetene landbouwers waren geworden, en men niet meer
uitsluitend of hoofdzakelijk het vleesch at van de dieren op de jacht
gedood of uit de kudde geslacht, maar hoe langer hoe meer ook
allerlei plantaardig voedsel den menschen tot spijze begon te dienen
—later kwam het merg der beenderen niet meer zoo dagelijks op
den disch, niet meer zoo veelvuldig op de tonge. Toen begon de
huisvrouw kunstmatig merg te maken—als ik dat zoo eens noemen
mag. Zij kookte in een pot allerlei voedsel, zoowel van dierlijken
aard, vooral ook zuivel, als van plantaardigen oorsprong (granen,
meelachtige vruchten) te zamen tot eene weeke, zachte brij of pap,
waaraan men nog wel den naam van merg bleef geven. [53]

Te Leeuwarden is een oud en vermaard en rijk gesticht, uit de

middeleeuwen dagteekenende, het Sint-Anthonij-Gasthuis, dat thans
ten deele een zoogenoemd proveniershuis is, waar oude lieden,
tegen vooruit-betaling van zekere somme gelds, hun leven lang
kunnen inwonen en gevoed worden, zoogenoemd „den kost kunnen
koopen”. Die kost, de spijzen, die daar gereed gemaakt en den
inwonenden verstrekt worden, zijn veelal eigenaardig, en veelal nog
zeer ouderwetsch toebereid, zoo als men dat reeds in de
middeleeuwen deed. Onder die spijzen is er eene, die een
samenkooksel is van varkensbloed, roggenmeel en vierkante stukjes
reuzel, met stroop, rozijnen en wat kruiderijen daar toe. Dat bloed is
van de varkens die in de Slachtmaand geslacht worden, en hun
vleesch en spek moeten geven om ingezouten of gerookt te worden,
voor de wintertering der bewoners van Sint-Antoon’s gesticht. Dat
saamgekookte mengsel wordt in wijde darmen gedaan, als beuling,
eerst eenige weken bewaard (belegerd), en dan gegeten. Wel! het is
in der daad eene gezonde en krachtige spijze, ook zeer smakelijk
voor eenen Frieschen mond, al zoude men de samenstelling
aanvankelijk ook wat vreemd vinden. Deze kost noemt men in
Friesland Bargemarge, dat is: varkensmerg, en hij wordt als eene
bijzondere, veel begeerde lekkernij, die buiten het Sint-Anthonij-
Gasthuis niet te verkrijgen is, door de bewoners van dat gesticht,
tegen Kersttijd, aan verwanten en vrienden ten geschenke
gezonden. Dat is dus kunstmatige merg, die nog de gedachtenis aan
verouderde tijden en zeden in wezen houdt.
Te Hindeloopen placht men ook aan samengestelde, weeke
kooksels den naam van marge te geven. Nog in deze eeuw droeg
dik gekookte rijstepap aldaar dien naam. Ook gort met rozijnen
samengekookt noemt men hier en daar in Friesland ook wel marge.
Al zulk soort van spijzen noemt men er ook wel in ’t algemeen
potmarge, in de Sassische gewesten van ons land wel
pöttiensbeulink, even als men in Holland wel van pot-eten, van
hutspot, van gestampte pot spreekt. 12 Volgens Dr. J. H.
Halbertsma [54](De Lapekoer fen Gabe Skroar) is margemiel
(letterlijk mergmaal in ’t Nederlandsch) „de avondmaaltijd die door de
boeren bij geeindigden hooioogst aan de hooiers gegeven wordt, en
bestaat uit pannekoeken, gort met rozijnen,” enz. Eindelijk meldt de
oude Kiliaan, in zijn zestiende-eeuwsch woordenboek, dat Marghe
een Friesch woord is en Bolinck (beuling) of worst beteekent.

Maar genoeg van marge, en van de Hantumers, die deze spijze zoo
gaarne en zoo veelvuldig aten, dat zij van de andere Friezen eenen
spotnaam daarom gekregen hebben.

Nu resten nog de Heerenveensche P o e h o a n n e n , dat zijn hoog-

en overmoedigen, druktemakers, ophakkers. Naar Dr. E.
Laurillard, mijn voorganger in het verklaren van Nederlandsche
spotnamen, willen we ten slotte luisteren in ’t gene hij mededeelt
over dezen spotnaam der ingezetenen van het Heerenveen. „Als de
burgers van Heerenveen den naam van P o e h a n e n krijgen, dan is
dit eene bespotting van dien voornamen naam Heerenveen,—geen
boerenveen, maar „het veen der heeren”. Want wat is een poehaan?
’t Is iemand, die zich kenmerkt door stoutheid en grootspraak. Nu,
zóó, zegt men, zijn de Heerenveeners, en dat er iets van aan kan
zijn, zou men haast gissen, als men er bij bedenkt, dat Heerenveen
zich „het Friesche Haagje” noemt, zoo wel als de Friesche Hofstad.”
Die nu nog wat nazwelen wil op het veld der Friesche spotnamen,
vindt al licht iets van zijne gading in Dr. J. H. Halbertsma’s
Skearwinkel fen Joute-baes.

De spotnamen van steden en dorpen in het Nederlandsche gewest

Friesland zijn hiermede tamelijk uitvoerig behandeld en verklaard.
Zoo ik op deze wijze ook de spotnamen der steden en dorpen van
de andere Nederlandsche gewesten wilde beschrijven, zoude dit
zekerlijk een al te uitvoerige arbeid worden, en den lezer van dit
boek al licht vervelen en verdrieten. Ook zoude ’t meer kennis en
wetenschap van mij eischen, dan mijn deel is. Dies laat ik het, in
dezen uitvoerigen zin, bij de boven behandelde Friesche namen
blijven. Misschien dat anderen zich genoopt gevoelen of lust
hebben, de overige, hier vervolgens nader [55]opgenoemde
spotnamen op betere wijze te beschrijven, als mij met de Friesche
namen gelukt is. Dit hoop ik.

Eene opsomming echter van de overige Nederlandsche spotnamen,

voor zoo verre mij die bekend zijn, moge hier nog eene plaats
vinden. Die mij zouden willen navolgen in ’t verklaren van
spotnamen, vinden dan hier eene aanleiding daartoe. Enkele korte
aanteekeningen wil ik hierbij ook niet achterwege laten.

[Inhoud]

II
Sommige volkseigene karaktertrekken bij Friezen, Sassen en
Franken, de drie oorspronkelijke Germaansche stammen, waaruit
het Nederlandsche volk hoofdzakelijk is samengesteld, sommige
uitingen van de volksziel bij den eenen of den anderen van deze
volksstammen, blijven nog steeds bemerkbaar voor den
nauwkeurigen waarnemer van het leven onzes volks in de Friesche
gewesten, in de Sassische gouwen, en in de Frankische streken. Tot
de bijzondere kenteekenen van den Sassischen stam behoort
zekere stijfheid en stemmigheid, zekere nuchterheid en dorheid van
geest, behoort een gemis aan bewegelijkheid en losheid, aan
geestigheid en vroolijkheid, aan humor vooral. Bij de Drenten, en bij
de Overijsselaars in het midden en in het oosten van hun gewest
van ouds her gezeten, bij de oude landzaten in den Gelderschen
Achterhoek (al ’t land beoosten Zutfen), in mindere mate bij de Friso-
Sassen in Groningerland, in ’t noorden en westen van Drente en in
noordelijk Overijssel, is deze kenmerkende eigenschap nog steeds
aanwezig. Zij vindt onder anderen ook hierin hare uiting, dat de
lieden uit de verschillende steden en dorpen van deze gouwen
elkanderen in veel mindere mate spotnamen geven, dan de Friezen
en Franken in Friesland, Holland en Vlaanderen doen.

Dit blijkt reeds terstond bij de Groningerlanders. Terwijl de

spotnamen der Friezen tusschen Flie en Lauwers bij vele tientallen
zijn te tellen, zijn er in het anders zoo na verwante en zoo na
gelegene Groningerland slechts weinigen van die namen bekend.
Dat zijn de M o l b o o n e n of B o o n e t e r s en de
K l u u n k o p p e n van de stad Groningen, de K l o k k e d i e v e n en
de K r a b b e n van Delfzijl, de A a r d a p p e l d o g g e n van
Wagenborgen, [56]de K o e d i e v e n van Ter Munten, de
W i t m a k e r s van Zuidlaren, de K e t e l s c h ij t e r s van Meeden,
de S m a l r u g g e n van Grijpskerk, de G o r t v r e t e r s van
Garnwerd, de K o a r s c h o e v e r s (Kaarschuivers) van Bafloo, de
B l o k l i c h t e r s van Warfum, de M e t w o r s t e n van Uskwerd, de
G l a d h a k k e n van Winsum, de G e u t s l i k k e r s van Bedum, de
D o o f p o t t e n van Holwierde, de K o e v r e t e r s van Ezinge en
Sauwert, de P o e p e n van Onderdendam en van Niehove, en de
T u r k e n van den Andel.

M o l b o o n e n of B o o n e t e r s en K l u u n k o p p e n van de stad
Groningen. Een bijzonder soort van Groninger volks- en
kindersnoeperij (trouwens ook in Friesland, althans te Leeuwarden,
en in Oost-Friesland niet onbekend) bestaat uit duiveboonen, en ook
wel uit paardeboonen, die op gloeiende kolen, of anders ook wel in
den koffieboon-brander worden geroosterd—„gepiipt” zoo als ’t volk
dat noemt. Die geroosterde boonen noemt men Molboonen, Molt- of
Möltboonen, en ze maken eene harde, droge, weinig smakelijke en
moeielijk verteerbare snoeperij uit, die evenwel van ouds her,
bepaaldelijk bij de Groningers in de stad, altijd zeer in trek was, en
nog is. De Groningers dragen daar hunnen spotnaam van. Hun
andere spotnaam dragen de Groningers naar het bijzondere en
eigenaardige bier, dat in hunne stad van ouds gebrouwen en veel
gedronken werd, en dat ook buiten die stad in alle Friesche
gewesten vermaard was—naar het zoogenoemde Kluun of
Kluunbier. Die veel kluun drinkt wordt dikbloedig, zwaar van lichaam,
opgezet en rood van hoofd—met andere woorden: hij krijgt een
kluunkop. Dit is de oorsprong van den Groninger spotnaam. Die
meer van kluunbier, van ’t kluunskip, en van een kluunskonk weten
wil, leze mijn opstel Bier en Bierdrinkers in Friesland, voorkomende
in Oud Nederland (’s-Gravenhage, 1888.)

Gaan wij uit Groningerland nog even oostwaarts over de grenzen,

over Eems en Dollart naar Oost-Friesland, een gewest dat in schier
alle opzichten, maar vooral in de uitingen van het volksleven zoo ten
nauwsten aan de Friesche gewesten van Nederland is verwant, ja,
daarmede oorspronkelijk geheel eenzelvig is—dan treffen we ook
hier, wat de spotnamen aangaat, [57]de zelfde verhouding aan als in
Groningerland. Ook in Oost-Friesland zijn betrekkelijk weinig
spotnamen in gebruik. Die ik er van ken, wil ik hier,
volledigheidshalve, mededeelen. Ik noem ze in de Friso-sassische
spreektaal van deze gouw, juist zóó als het ingezetene volk ze
noemt—en niet in verhoogduitschten boekevorm. Naderen uitleg,
wat hunnen oorsprong aangaat, weet ik er niet van te geven. Een
paar toelichtingen, gedeeltelijk ook voor den niet-Frieschen lezer tot
beter verstand van de namen, wil ik echter niet achterwege houden.

P o t s c h ij t e r s van Emden; K l o c k e n d e f e (dieven) van

Carolinensyl; P u u t f a n g e r s (Puut, puit, kikvorsch—dit woord is
ook in Zeeland en Vlaanderen in gebruik) van Sillenstede;
B u t t s t e k e r s (botstekers, botvisschers) van Oldorf;
Z i e f e r s ö k e r van Waddewarden; H u n d e d r a g e r s van
Schortens; T u n s i n g e r s (Tun, tuin, omheining) van Cleverns;
S c h a a p d e f e (Schapedieven) van Sengwarden; F a h l f a n g e r s
(fahl, fole, veulen) van Hooksyl; P o g g e n van Aurich;
B o c k h e x e n van Thunum; F l e u t e r s van Nägenbargen;
D i e k e d e u t e r s (rijkaards, die dik duiten hebben) van Dunum;
J u n k e r s van Warnsath en P r u n k e r s van Burhafe.

Reeds in de laatste helft der jaren 1500 was bovengenoemde

leelijke spotnaam van de ingezetenen der stad Emden bekend. De
vermaarde blijspeldichter Gerbrand Adriaense Brederoo, die de
Amsterdamsche volksspreektaal van zijnen tijd zoo uit der mate wel
kende, noemt dezen naam in zijn spel De Spaensche Brabander.
Daarin komt het volgende gesprek voor tusschen Jerolimo en
Robbeknol. Eerstgenoemde vraagt dan:

„Van waer syde ghy?”

Robbeknol: „Van waer? Van Embden, God bettert.”

Jerolimo: „Ho, ho, een Embder potschijter. Wel zemers, dat komt
snel.”

Robbeknol: „Ja, ja, praet jy wat, d’Amsterdammers en Brabanders

kennen ’t oock wel.”

Dr. G. Nauta zegt onder anderen van dezen spotnaam (in zijne
uitgave van den Spaenschen Brabander, Nederlandsche Klassieken,
no VII, bladzijde 229): „Wel nu, toen in 1578 de Emder predikanten
ijverig in de weer waren om door te preeken de zaak der hervorming
te bevorderen en ’t Roomsche [58]geloof te bezweren, en een
pakhuis of schuur, genaamd de Pot—zoo als Wagenaar,
Amsterdam, IV, 4 meldt—de plaats was waar de Gereformeerden,
meer in ’t bijzonder de Lutherschen, hunne godsdienstige
samenkomsten hielden, kan, op welke wijze dan ook, de
scheldnaam „potschijter” voor de leiders dier kettersche
samenkomsten niet in de wereld gekomen zijn?”

En T. Terwey zegt (Bibliotheek van Nederlandsche Letterkunde, no

5, bladzijde 18): „Het woordt schijnt bedrieger te beteekenen. Vgl.
Koolman, Ostfr. Wörterbuch, i. v. schiten en schîtkerel.”

Geen van deze beide verklaringen van den Emder spotnaam komt
mij aannemelijk voor. Ik houd mij aan Jerolimo, die den naam opvat
in zijne eigenlijke, voor de hand liggende beteekenis, zoo als blijkt uit
zijne woorden: „dat komt snel”, waar zeker eene aardigheid in
schuilt. Dit snapt Robbeknol ook; van daar zijn wederwoord: „Ja, ja,
de Amsterdammers en de Brabanders kunnen (dat) ook wel. Te
weten.….…

De Auriker P o g g e n zijn padden. Men hoont in Oost-Friesland de

Auriker burgers nog bijzonderlijk met dit rijmke:

Auriker Pogge! moak mi ’n poar Schoh.