Jakub Lewicki

Zabytkowe okna : metody badań i

konserwacji
Ochrona Zabytków 51/3 (202), 273-293

1998
Jakub Lewicki
ZABYTKOWE OKNA. METODY BADAŃ I KONSERWACJI
Bardzo w ażną częścią elewacji zabytkow ego budyn­
ku są jego okna. Podobnie jak pozostałe elem enty w y­
stroju zew nętrznego okna ulegają szybkiemu zniszcze­
niu, a ich form a i konstrukcja musi uw zględniać nie
tylko funkcje użytkow e (np. ochrona cieplna, p rzepu­
szczalność światła), ale także pow inna odpow iadać
panującym p rądom estetycznym. Wszystkie te czynniki
sprawiają, że daw ne okna są szczególnie narażone na
zniszczenie i wym ianę.
O kna, podobnie jak inne elem enty w ystroju, posia­
dają w artości zabytkow e i dlatego pow inny podlegać
ochronie. W polskim piśm iennictw ie zw rócono już
uwagę na problem atykę związaną z zabytkow ą stolar­
ką okienną i na jej elementy, które pow inny zostać
zacho w an e1. O becnie daje się jednak zauważyć znacz­
ne zwiększenie tem pa i skali niszczenia zabytkowych
okien oraz wymiany daw nych rozwiązań na now e
(il. 1 ).
1. Usunięta za b y tko w a stolarka (O porów , zespól za m ko w y, stolarki
klasycy styczne). F o t.J . L ew icki 1997
1. R em o ved historical w oo dw o rk ( O porów , castle com plex, Classi­
cistic w oodw ork). Photo: ]. L ew icki 1997
Spow odow ało to pojaw ienie się na rynku okien
plastikow ych, które są trwalsze, łatwiejsze w eksploa­
tacji i posiadają korzystniejsze w arunki ochrony te r­
micznej. W intensyw nie użytkow anych budynkach za­
bytkow ych m asow o wym ienia się daw ne rozw iązania
na now e o zupełnie innej budow ie technicznej. Jedno-
1. Z. M ączeński, P oradnik bud o w la n y dla architektów , Warszawa
1 95 4 , s. 4 9 1 -4 9 3 ; J. Lepiarczyk, Konserwacja za b y tk ó w a rc h ite ktu ­
ry, Kraków 1954, s. 4 7 -4 9 ; J. Tajchman, N o w o ży tn a stolarka o k ie n ­
n a w Polsce, Studia i Materiały PKZ, Warszawa 1979; tenże, Das
H o lzfe n ster u n d seine Restaurierungs P roblem atik, Fachhochschule,
Lippe 1987; tenże, Stolarka okienna w Polsce. R ozw ój i problem a­
ty k a konserw atorska, Biblioteka M uzealnictwa i O chrony Zaby­
tków , Studia i Materiały, Seria C, t. V, Warszawa 1990; tenże,
cześnie często występuje zjawisko zupełnie odw rotne.
W konserw ow anych zabytkach usuwa się zabytkowe
stolarki okienne (nawet klasycystyczne i eklektyczne
pochodzące z pocz. XIX w.) i projektuje się nowe
0 form ie nawiązującej do wcześniej istniejących (np.
z czasów now ożytnych).
Te dwie, z pozoru zupełnie przeciw staw ne tenden­
cje, pow odują szybkie zmniejszanie się liczby zabytko­
wych rozwiązań. Law inow o narastającym niekorzyst­
nym zjawiskom towarzyszy bezradność specjalistów
1 zupełny brak refleksji teoretycznej. Konserwato-
rzy-urzędnicy nie są w stanie zaham ow ać niszczenia
zabytkowej struktury budow li, a praktycy (architekci,
konserw atorzy dzieł sztuki, historycy architektury) nie
są odpow iednio przygotow ani do praktycznych dzia­
łań konserw atorskich i bieżącego dokonyw ania w arto ­
ściow ania i dokum entacji zabytkowych rozwiązań.
Dlatego też podjęto próbę krótkiego przeanalizow ania
wszystkich m etod, które mogą być przydatne w anali­
zie (badaniach) i konserwacji zabytkowych okien oraz
zw rócono uwagę na niekorzystne zjawiska wiążące się
z tym zagadnieniem .
Okno jako część zabytku architektury i jego
materialnej struktury
Używając term inu „o k n o ” należy pam iętać, że d o ­
tyczy on nie tylko stolarki okiennej, ale także otw oru
okiennego, który został celow o uform ow any od zew­
nątrz budynku oraz od jego w nętrza. D latego też ana­
lizie i ochronie pow inien podlegać cały otw ór okienny,
widziany od zew nątrz (w pow iązaniu z elewacją) i od
w ew nątrz (w połączeniu z wystrojem każdego w nę­
trza). W skład analizow anego okna w chodzą:
— zew nętrzny otw ór okienny w raz z architektonicz­
nym obram ieniem (kam iennym czy też tynkowym )
pow iązany zawsze z elewacją budow li2;
— stolarka okienna w raz z m echanizm em zamykają­
cym i oszkleniem;
— elem enty związane ze stolarką — kraty, okiennice,
żaluzje itp.;
— w ew nętrzne rozglifienie otw oru okiennego zawsze
pow iązane z wystrojem danego w nętrza (wysokość
otw oru, poziom podłogi, wystrój).
Stolarka okienna. Sło w n ik term inologiczny a rchitektury, Warszawa
1993.
2. O związku fasady i jej dekoracji z oknami por. P .-H . Boerlin,
E. Forssman, I. Haug, E. Kubach, W. Prohaska, hasło: Fassade, (w:)
R eallexikon zu r deutschen K unstgeschichte, M ünchen 1981, szp.
5 3 6 -6 9 0 ; C. Klemm, hasło: F assadenmalerei, (w:) tamże, szp. 6 9 0 -
742; F. Kobler, M. Koller, hasło: Farbigkeit der A rchitektur, (w:)
tamże, M ünchen 1976, Bd. 7, szp. 274^128; hasło: Fassadenmalerei,
273
 Wszystkie elem enty są indyw idualnie opracow ane,
co było św iadom ym zabiegiem wykonawców, a także
projektujących je architektów. Każde dzieło architek­
tury jest efektem konkretnego zam ierzenia p ro jek to ­
wego i inwestycyjnego, a więc także i okno jako nie­
zmiernie ważna część budow li było zawsze precyzyjnie
zaplanow ane przez architekta. N a okna zw racano
uwagę już w czasie rozw iązyw ania planu oraz w tra k ­
cie opracow yw ania przekroju i projektow ania fasady.
O tw ó r okienny kształtow ano podczas budow y w trak ­
cie wznoszenia ścian, kiedy zostawiano nie opracow ane
otw ory z zam ontow anym i elem entam i konstrukcyjny­
mi (il. 2). D opiero podczas prac w ykończeniow ych
m ontow ano stolarkę i jej inne elem enty towarzyszące.
N a końcu budow y w ykonyw ano opracow anie faktu-
ralne i kolorystyczne ścian od zew nątrz i od w ew nątrz.
2. Sposób osadzenia w m urze profilow anego obram ienia okiennego:
najpierw w zn o szo no ściany b u d yn ku pozostaw iając o tw o ry na okna,
później m o n to w a n o w nich profilow ane ka m ienne obram ienia m o ­
cując je przy p o m o cy zapraw y i niew ielkich kam ieni (P odzam cze
Piekoszowskie, fasada, ok. 1650 r.). Fot. J. L ew icki 199 7
2. The m a n n er o f fixin g in the w all o f a profiled w in d o w fram e: first,
the w alls were erected in such a w ay as to leave w in d o w openings;
this stage was fo llo w ed by the assem bly o f profiled stone fram es fix e d
w ith m o rta r a n d sm all stones (Podzam cze Piekoszow skie, façade,
a b o u t 1650). Photo: J. Lew icki 1 9 9 7
(w:) L exiko n der K unst, Leipzig 1989, B. 2, s. 4 5 5 -4 5 6 — w pracach
tych szersze wykazy literatury. Por. też. E. Badstübner, F enster. D ie
F u n ktio n des Fensters von der R om anik bis zu m G egenw art, Leipzig
1970.
274
D latego też analizie pow inny podlegać wszystkie w y­
m ienione wyżej elem enty związane z funkcjonow a­
niem okna oraz ich wzajem ne powiązanie, które zaw ­
sze należy uwzględniać w projekcie konserw atorskim .
O kno zawsze stanow iło ważny elem ent elewacji,
gdyż nie tylko było ono eksponow ane od zewnątrz, ale
stanow iło zamknięcie w nętrza i było jego podstaw o­
wym elem entem kom unikującym z otoczeniem. N ie ­
jednokrotnie okna rozwiązyw ano dużo uważniej niż
samą elewację — o czym świadczy np. rola okien
w now ożytnych fasadach kościołów i budowli świec­
kich czy też znaczenie okien w architekturze eklektycz­
nej i m odernistycznej.
Metody badawcze przydatne w analizie
i ochronie dawnych okien
Zabytkow e okno, podobnie jak każdy inny elem ent
poddaw any zabiegom konserw atorskim , pow inno zo­
stać dokładnie zbadane. Celem przeprow adzonej an a ­
lizy jest dokonanie w artościow ania istniejących ro z­
wiązań oraz w ybór najlepszej m etody konserwacji.
Także w celu przeprow adzenia popraw nej rekonstruk­
cji nieistniejącego już rozwiązania należy wcześniej
przeprow adzić dokładne badania.
Podejmowane studia można podzielić na dwie grupy:
B adania nieniszczące. Polegają one na analizie źró ­
deł historycznych — pisanych, ikonograficznych itp .3
M ogą one dostarczyć bardzo wiele m ateriału o okoli­
cznościach pow stania okien oraz o ich wyglądzie i fun­
kcjonow aniu. M ogą to być dawne inw entarze, opisy,
rachunki budow lane oraz ryciny, obrazy, zachowane
projekty architektoniczne. W inw entarzach zwracano
uwagę na wszystkie elem enty posiadające wartość m a­
terialną (okucia, ilość szyb) i dlatego łatw o pozwalają
one zrekonstruow ać konstrukcję stolarki i jej podział
(liczba skrzydeł i kwater, rodzaj oszklenia) — por.
Aneks. Szczegółowe wyliczanie opisywanych okuć że­
laznych i szyb w oknach (nawet uszkodzonych i wybi­
tych) w ynikało z ich wartości pieniężnej — były to
elementy, za które trzeba było zapłacić, co na pew no
wzbudzało czujność każdego właściciela.
W analizie tych źródeł kryje się jednak pewne nie­
bezpieczeństwo. Lustracje sporządzano w celach osza­
cow ania wartości dóbr, np. do celów spadkowych czy
też podatkow ych i dlatego często zawyżano lub zani­
żano w artość opisyw anego budynku przez zmianę licz­
by wym ienianych detali.
Innym rodzajem źródeł są opisy z epoki, które mogą
dostarczyć inform acji o zewnętrznym i w ew nętrznym
opracow aniu otw oru okiennego oraz o sposobie o t­
wierania okien. Także analiza zachowanych rachunków
budow lanych pozw ala uściślić dane o budow ie tech-
3. M. Dayczak-D om anasiew icz, Forma i zakres opracowania w stęp ­
nych badań historycznych i ikonograficznych, „Materiały i Sprawo­
zdania Konserwatorskie Województwa Krakowskiego” 1973, s. 3 7 -5 4 ;
A. Ryszkiewicz, Ź ródła do d ziejów sztu ki w archiwach, (w:) W stęp
3. C e n n ym źró d łem są daw ne tra k ta ty budow lane i rzem ieślnicze, w któ rych opisyw ano budow ę okien i uka zyw a n o przykłady stosow anych
rozw iązań. W g T. Kraut h, D ie gesam te Bauschreinerei einschliesslich der H olztreppen, der G laserarbeiten u n d der Beschläge, Leipzig 1895, B and 2,
tabl. 56
3. A valuable source are o ld buildings a n d artisan treatises describing the construction o f w in d o w s a n d d em onstrated exam ples o f applied solutions.
A ccording to T. Krauth, D ie g esam te Bauschreinerei einschliesslich der H o lztrep p en der Glaserarbeiten u n d der B eschläge, Leipzig 1895, vol. 2,
table 56

nicznej okna. M ożna tutaj w yróżnić rachunki p row a­
dzone przez inw estorów , przez w ykonaw ców i przez
urzędy budow lane. W artość tych źródeł może obniżyć
ich niesolidność, któ ra wynika z nie w pełni w ykształ­
conego dokum entow ania procesu budow lanego, np.
nierejestrow anie pochodzących z darów m ateriałów
budow lanych, feudalnych świadczeń czy też w ykorzy­
stanych zasobów inw estora. D latego też należy zw ró­
cić uwagę, że źródła pisane i ikonograficzne są o k re­
ślane jako „źródła po śred n ie”. Oznacza to, że dopiero
ich analiza m oże dostarczać inform acji o poznaw anym
przedm iocie historycznym . N iejednokrotnie m ogą one
odbiegać od zachow anej badanej m aterialnej struktury
w jej pierw otnej, istniejącej niegdyś formie. Dlatego
pierw szeństw o przekazu ma źródło bezpośrednie —
sam a struktura m aterialna zabytku, a źródło pisane
dow odzi tylko niesolidności autora — inw estora, w y­
konaw cy czy też oglądającego.
Ź ró d ła pisane m ożna w ielokrotnie interpretow ać
udoskonalając ich odczytanie i popraw iając błędy p o ­
pełnione przez poprzedników . Bardzo ważne jest prze­
analizow anie daw nych rycin, obrazów i zachowanych
projektów architektonicznych, gdyż często bezpośred­
nio ukazują one wygląd badanych rozw iązań4.W ana­
lizie zabytkowych okien bardzo przydatne mogą być
także publikow ane daw ne traktaty i podręczniki bu-

d o historii s z tu k i, t. I: P rzedm iot, m etodologia, za w ó d , Warszawa
1 9 7 3 , s. 3 1 3 -3 2 4 ; A. W yrobisz, Ź ródła pisane w badaniach nad
za b y tk a m i a rchitektury, „Rocznik P.P. PKZ” 1987, z. 1, Warszawa
1 988, z. 1, s. 4 7 -6 1 .
4. Por. D. Frey, haslo: A rchitekturzeichnung, (w:) R eallexikon zu r
deutschen K unstgeschichte, M ünchen, szp. 9 9 2 -1 0 1 3 ; A rch itekten ­
zeichnungen 1 4 7 9 -1 9 7 9 , (w:) Katalog zu r A usstellung in der S o n ­
derausstellungshalle der Staatlichen M useen in B erlin-D ahlem , red.
E. Berckenhagen, Berlin 1979.
dow lane5. Prezentow ano w nich podstaw y teoretyczne
projektow ania oraz w ykonyw ania otw orów okiennych
i stolarek (por. il. 3 i 4). N iektóre z nich były w ielo­
k rotnie w znaw iane i w ydaw ane w reprintach6.
N iezbędna jest też analiza daw nych trak tató w b udow ­
lanych, w których okna traktow ano jako elem ent
nierozerw alnie związany z architekturą7.Ważne są tak ­
że opracow ania przem ian stolarki okiennej8. Szczegól­
nie cenne są zaw arte tam inform acje o rozwiązaniach
technicznych stosowanych w konstruow aniu dawnych
okien i ich elementach towarzyszących (kraty, okienni­
ce, żaluzje)9.
B adania niszczące. O bejm ują one analizę struktury
m aterialnej budow li — m ateriału i techniki w obec­
nym stanie zachow ania. W analizie okien m ogą być
przydatne m etody badań właściwe dla badań tynków
i pow łok m alarskich, badań architektonicznych oraz
badań archeologicznych10. W badaniach tych źródłem
podstaw ow ym , „pierw szym ”, jest substancja zabytku.
5. T. Krauth, D ie g esam te Bauschreinerei einschliesslich der H o lztrep ­
pen, der G laserarbeiten u n d der Beschläge, Band I—II, Leipzig 1895,
wyd. II 1899; H . Koch, Fenster, Türen. H andbuch der A rchitektur,
Teil 3, Band 3 , H eft 1, Darmstadt 1896, wyd. II Stuttgart 1901;
A. N übel, H olzarb eiten, Frankfurt am Main 1917; O. Völckers,
Glass u n d F enster, Berlin 1934; Z. Żniński, Stolarstw o budow lane,
cz. 1, Warszawa 1 95 2, s. 1 3 -8 3 , 9 9 -1 0 6 ; O. Meyer, T üren u n d
Fenster. Ihre G estaltung nach alten u n d neuen H andw erkstechniken,
Berlin 1924.
6. M ożna tu przykładowo wym ienić: A. Graef, D er praktische
Fensterbauer, wyd. I, Weimar 1874, ost. wyd. H annover 1992.
7. D otyczy to nie tylko traktatów Witruwiusza, Palladia, Serlia czy
Vignioli, ale także teoretyków mniej znanych w naszym obszarze
kulturowym, np. J. Furtenbach, Architectura civilis, architectura
récréations, architectura privata: drei B ände in einem Band, Ulm
1628 und Augsburg 1 6 4 0 -1 6 4 1 , reprint — Hildesheim 1971, D ocu ­
menta technica, Reihe 2: Quellenschriften zur Technikgeschichte.
8. E. V io llet-le-D u c, hasło Fenêtre, (w:) D ictionnair raisonne de
l ’architecture française du X l- e au X V l-e siècle, Paris 186 1, t. V,
s. 3 6 5 -4 1 9 ; F. O stendorf, Über den Verschluss des Profanfensters im
M ittelalter, „Zentralblatt der Bauverwaltung” 1901; R. Herbig,
Fenster an T em p eln u n d m o n u m en ta len P rofanbauten, „Jahrbuch
des Deutschen Architektur Institut”, R. 4 4 , 1929, s. 2 2 4 -2 6 2 ;
R. Offermann, D ie E n tw icklu n g des gotischen Fensters a m M itte l­
rhein im 13 u n d 14 Jahrhundert, W iesbaden 1932; A. J. Wacker,
Das Fenster im deutschen W ohnhaus, Danzig 1938; P. Janak, O kn o
jako p a m d tko vÿ d o k u m e n t, „Zprâvy pamâtkové pććce”, R. 3, 1939,
s. 3 1 -4 0 ; G. Lill, D enkm alpflege Praktische, M ünchen 1941; P. Ja-
nak, O kn a Prazského hradu, „Zprâvy pamâtkové pćće”, R. 1 4 ,1 9 5 4 ,
nr 9 -1 0 , s. 2 7 2 -2 7 8 ; Z. M ączeński, E le m en ty i detale architekto­
niczne w rozw oju histo ryczn ym , Warszawa 1956, s. 16 6 -1 9 7 ; J. He-
rout, Üprava o ken p a m â tko vÿc h objektù, „Zprâvy pamâtkové pćće” ,
R. 23 , 1 9 6 3 , nr 1, s. 1 8 -2 5 , 3 9 -5 2 ; E. Badstübner, op. cit.;
H. E. Beckett, J. A. Godfrey, W indow s. Performance, Design and
In stallation, London 1974, s. 1 1 7 -1 4 4 ; M. Kupf, Das Fenster in
der historischen Fassade, „Restauratorenblätter”, R. 4 ,1 9 8 0 , s. 148—
172; E. Seifert, D ie B edeutung des Fensters im D enkm a lschutz,
„Deutsche Kunst und Denkm alpflege”, R. 39, 1981, nr 1, s. 2 5 -3 4 ;
H. Habel, Sprossenlose F euster an B audenkm älern? Überlegungen zu
historischen B auplänen, tamże, s. 3 5 -3 8 ; S. Lietz, Das F enster des
Barock. Fenster u n d F ensterzubehör in der fürstlichen Profanar­
ch itektu r zw ichen 1680 u n d 1780, „Kunstwiessenschaftliche Stu­
dien”, M ünchen 1 98 2, Band 54; Fenstersanierung, opr. Arbeitskreis
der Bautechnik der Vereinigung der Landes Denkm alpfleger,
C. Arendt u. s., M ünchen 1984; S. M . Sondergaard, R ibe-lodposte,
„Bygningsarkaeologiske Studier”, t. III, 1986, s. 9 3 -1 0 0 ; C. Ger-
276
Jej analiza z odm iennych punktów w idzenia, d o k o n a­
na przez różnych specjalistów, może dostarczyć m ak­
sim um informacji o wszystkich częściach składow ych
zabytku architektury, a więc także o oknach. N ajw aż­
niejszym zadaniem przed podjęciem każdej analizy jest
ustalenie jej celu i określenie, jakich inform acji może
ona dostarczyć. M a to chronić przed w ykonyw aniem
niepotrzebnych czynności i przed ponoszeniem zbęd­
nych kosztów oraz pozw ala opracow ać najwłaściwszy
tryb postępow ania.
1. B adania m etodam i stosow anym i w b adaniach
tynków i pow łok m alarskich na obecność polichro­
m ii11. Badania te mogą ustalić pierw otny w ygląd okna,
jego kolorystykę i pom óc w datow aniu stolarki i o t­
w oru okiennego. Pierwszym celem analizy jest o kre­
ślenie przem ian kolorystyki stolarki przez w ykonanie
odkryw ek stratygraficznych (zarów no od w ew nątrz,
jak i od zew nątrz). Bardzo w ażne jest przebadanie
miejsc tru d n o dostępnych, a więc nie narażonych na
lach, F enster aus W estfalen. Z u r ko n stru ktio n u n d E tw icklu n g des
Fensters im F achw erkbau, W estfälisches Freilichtm useum , Detm old
1987; E. Remmest, Jugendstilfenster in D eutschland, W iengarten
1988; H . H. Engqvist, V induer og vinduesprofiler 1 5 5 0 -1 8 5 0 ,
„Bygningsarkaeologiske Studier”, t. V, 1 9 8 8 , s. 7 1 -8 1 ; H. Grieß,
F ensterarchitektur u n d F ensterkonstruktion in Bayer. V om ausgehen­
den 18 Jahrhundert bis zu m Ersten W eltkrieg, „Arbeiteshefte des
Bayerischen Landesamtes für Denkm alpflege”, M ünchen 1990;
M. Gerner, D. Gärtner, H istorische Fenster E n tw icklu n g D en km a l­
pflege, Stuttgart 1996; Najpełniejszy wykaz literatury dotyczącej
różnych zagadnień związanych z zabytkową stolarką okienną podaje
R eallexikon zu r D eutschen Kunstgeschichte, Band VII—VIII, M ün­
chen 1 9 8 1 -1 9 8 3 , w następujących hasłach: W . Haas, A. Reinle,
F. Kobler, Fenster, szp. 1 2 5 3 -1 4 6 6 , W. Sage, Fenstererker, szp. 1 4 6 7 -
1474, R. Prandtstetten, I. Haug, Fenstergitter, szp. 1 4 7 4 -1 5 0 1 ,
A. Reinle, Fensterladen, szp. 1 5 0 1 - 1524, E. von Kirchbach-M uller,
Fensterverriegelung, szp. 2 0 3 , E. Fitz, W . Haas, I. Haug, F. Kobler,
Fensterverschluß, szp. 2 1 3 -2 5 6 . Por. także hasło F enster i następne
w: W asm uths L exiko n der B aukunst, Band 2, Berlin 1930 , s. 4 3 3 -
439; haslo F enster i następne w: L exiko n der K unst, Band 1, Leipzig
1968, s. 6 9 5 -6 9 7 .
9. N ależy tu zwrócić uwagę na literaturę dotyczącą także okien
późniejszych i bardzo pobieżnie analizującą zabytkowe rozwiązania,
np.: W. F. Crittall, A M etal W in d o w D ictionary, London 1953;
A. G. Schneck, Fenster aus H o lz u n d M etall. K o n struktio n u n d
M aueranschlag, Stuttgart 1932, kolejne wyd. 1953, 1967; U. Reit­
mayer, H o lzfe n ster in handw erklicher K o n stru ktio n , 6 Aufl., Stutt­
gart 1967; La Fenetre. M onographies de techniques hospitaliers, C 1,
Paris 1967; P. Smith, W indow s, Blandford 1967; D. P. Turner (ed.),
W indow s a n d E n viro n m en t, London 1971. Z polskich prac należy
w spom nieć o podobnym wzornikach: W. Klein, N o w oczesn e okn a ,
Warszawa 1978. Tamże na s. 1 9 7 -2 0 3 wykaz literatury dotyczącej
w spółczesnych okien. Por. także tegoż, D as Fenster u n d seine A n ­
schlüsse P roblem atik u n d ko n stru ktive Z usam m enhänge, Köln 1974;
V. Lee, P iękne okna, Warszawa 1997.
10. A. M iłobędzki, Badania nad historią architektury, (w:) W stęp do
historii sztu ki, 1.1: Przedm iot, m etodologia, za w ó d , Warszawa 1 9 7 3 ,
s. 4 7 1 -4 9 4 ; M . Brykowska, D oku m en ta cja do prac konserw a to r­
skich, „Prace N aukow e Politechniki Warszawskiej, B udow nictw o”
1981, z. 7 0 , s. 1 3 5 -1 5 4 ; taż, Badania za b y tk ó w architektury, „R ocz­
nik P. P. PKZ” 1987, z. 1, Warszawa 1 9 8 8 , z. 1, s. 2 1 -4 0 .
11. J. Gadomski, W. Zalewski, D o ku m en ta cja badań ty n k ó w
i w arstw malarskich. Stan i potrzeby, „Materiały i Sprawozdania
K onserwatorskie W ojewództw a Krakowskiego” 1973, s. 1 0 9 -1 1 9 ;
Por. też M . Poksińska, Polichrom ia rom ańskiej i w czesnogotyckiej
rzeźby architektonicznej. Z espól rzeźby trzebnickiej, Toruń 1993.
I

4. W d a w n ych podręcznikach budow lanych u ka zyw a n o szczegóły
ko n stru kcyjn e okien, co jest bardzo przydatne w pracach konserw a­
torskich. W g H . Koch, Fenster, Tiiren. H andbuch der A rchitektur, Teil
3, B and 3, H e ft 1, w yd. II Stuttgart 1901, s. 52
4. O ld building textb o o ks sh ow ed construction details o f w indow s,
extrem ely useful fo r conservation. A ccording to H. Koch, Fenster,
Turen. H a n d b u ch der A r c h ite k tu r, second ed. Stuttgart 1901, p. 52
szybkie zniszczenie i wym ianę pow łoki malarskiej, np.
podczas często stosow anego usuw ania wszystkich
w arstw m alarskich do gołego drew na i pokryw ania go
zupełnie now ą pow łoką m alarską. Takie same badania
pow inny obejm ow ać także okiennice, parapety i inne
elem enty związane z funkcjonow aniem okna.
Bardzo istotne jest także przebadanie kolorystyki
i powłok malarskich w otworze okiennym od wewnątrz
oraz na elewacji od zew nątrz (należy to koniecznie
przeprow adzać przed rozpoczęciem badań architek to­
nicznych). Pozwalają one określić przem iany funkcjo­
now ania o tw o ru okiennego w raz ze stolarką oraz
zmiany elewacji w tym rejonie (np. pow iększanie o t­
w oru okiennego, zmiany jego um iejscowienia).
N ależy także zwrócić uwagę na m alow ane (iluzjo-
nistyczne) stolarki, które bardzo często są odkryw ane
w tym samym zabytku (il. 5). Dekoracje te m alow ano
12. M etodyka badań architektonicznych doczekała się bardzo licz­
nej literatury. M ożna tu przykładowo wymienić: prace M . Brykow-
skiej, (por. przyp. 10); J. T. Frazik, M akroskopow a analiza m ateria­
łu, tech n iki i stratygrafii m u ró w oraz ty n k ó w za b y tko w ych b u d o w li,
„Czasopism o Techniczne. B udow nictw o”, R. 67, Kraków 1969,
na zam urow anych otw orach okiennych oraz na ścia­
nach zew nętrznych w celu uzyskania symetrii z pozo­
stałymi, istniejącymi już oknam i (il. 6 ). M alow ane,
iluzjonistyczne okna pozwalają bezbłędnie odtw orzyć
kształt otw oru okiennego, wygląd stolarki i jej podział
oraz, co jest niezm iernie ważne, kolorystykę rozw iąza­
nia (il. 7).
Podobną rolę może pełnić ikonografia z epoki, k tó­
rą analizuje się podczas kw erend historycznych w yko­
nanych w ram ach badań nieniszczących. Rzadko się
jednak zdarza, aby odnalezione ryciny przedstaw iały
konkretne, interesujące nas zabytki. Ikonografia poka­
zuje tylko, jak w tym okresie wyglądały inne (analogi­
czne) okna, jednak niekoniecznie były one identyczne
z badanym zabytkiem.
2. B adania m etodam i stosow anym i w badaniach
architektonicznych12. Badania zachowanej struktury
m aterialno-przestrzennej m ogą pom óc ustalić pier­
w otny wygląd okna (kształt otw oru okiennego i budo­
wę stolarki). Powinny one objąć następujące elementy:
cały w ew nętrzny otw ór okienny — jego rozglifienie,
osadzenie kam iennego zew nętrznego obram ienia, ścia­
nkę pod parapetem (bywa z reguły później pogrubia­
na), posadzkę przy oknie.
Badania m urów w otw orze okiennym pom agają
określić przem iany w tym rejonie w nętrza oraz wyja­
śniają wygląd tego fragm entu w różnych okresach hi­
storycznych. Pozwala to stwierdzić, czy dane okno jest
pierw otne czy w tórne, jak była jego pierw otna kon­
strukcja i jak się ona zmieniała. Jednocześnie badania
te umożliwiają określenie, czy dane okno posiadało
w ew nętrzne okiennice i jak wyglądał m echanizm je
zamykający. Bardzo często na rozglifieniu m uru znaj­
dują się niewielkie otwory, które są śladem po urzą­
dzeniach zamykających okna lub okiennice (ślad po
5. M alow ane iluzjonistyczne okna (W iśnicz, dziedziniec za m ko w y,
ka m ien n e obram ienia przed 1640 r., m alow ana stolarka o form ie z
2 ćw ierci X V III w.). Fot. J. L ew icki 1997
5. P ainted illusionistic w in d o w s (W iśnicz, castle courtyard, stone
fram e from prior to 1640, p a in ted w oodw ork w ith a form fro m the
second quarter o f the eighteenth century). Photo: J. L ew icki 1997
z. 3, s. 1 -1 5 ; tenże, A naliza m ateriału, techniki i stratygrafii m u ró w
ja ko m etoda badaw cza dzieł architektury za b y tko w ej, „Biuletyn
Historii Sztuki”, R. 31, 1969, nr 1, s. 1 2 1 -1 2 3 ; tenże, Z a m ek
w Krasiczynie, „Zeszyt N aukow y Politechniki Krakowskiej”, nr 12,
Architektura, z. 22, 1968, s. 7 -2 3 .
277
ryglu zamykającym lub przestrzeń przeznaczona na
schowanie zamka okiennic, kiedy są one otw arte, il. 8 ).
Podczas badań architektonicznych w niszy okiennej
często pom ija się spraw dzenie um iejscowienia posadz­
ki, gdyż konserw atorom wydaje się, że nie ma to
żadnego praktycznego znaczenia. Jednak właśnie
w tym rejonie, nie narażonym na zmiany, zachowało
się wiele elem entów świadczących o przem ianach a r­
chitektury w nętrza budynku. M ożna tu określić pier­
w otny poziom i jego zmiany oraz znaleźć pozostałości
pierw otnej posadzki, którą w środkow ej części pom ie­
szczenia z reguły kilkakrotnie w ym ieniano. Jednocze­
śnie często tylko w niszy okiennej przy posadzce za-
6. M alow ane iluzjo nistyczne okna w raz z chaotycznie rozm ieszczo­
n y m i o d kryw ka m i ukazującym i obram ienia o tw o ró w okiennych
z wcześniejszych faz b udow lanych (W iśnicz, zam ek, fragm ent dzie­
dzińca zam kow ego). Fot. J. L ew icki 1997
6. P ainted illusionistic w indow s w ith chaotically placed uncovered
fragm ents d em onstrating fram es o f w in d o w openings fro m earlier
phases o f construction (W iśnicz, castle, fragm ent o f courtyard).
Photo: J. L ew icki 1997
13. M . Brykowska, B adania h istoryczno-architektoniczne elewacji
bu do w li za b y tk o w y c h , (w:) Problem y konserw acji elew acji budow li
za b y tko w ych , „W iadom ości Konserwatorskie W ojewództw a Krako­
w skiego”, t. V, 1996, s. 7 7 -9 0 .
14. T. Poklewski, M ożliw ości poznaw cze archeologii w badaniach
architektury. Ocena archeologa. W prow adzenie do dyskusji, „Rocz­
nik P. P. PKZ” 1987, z. 1, Warszawa 1988, s. 1 0 -2 0 ; T. N awrolski,
Uwagi na tem a t przydatności m ateriału archeologicznego w bada­
niach za b y tk ó w architektury, tamże, s. 6 2 -7 6 ; L. Kajzer, W stęp do
badań a rcheologiczno-architektonicznych, Łódź 1984.
278
chow ały się relikty pierw otnego opracow ania ścian
badanego w nętrza, gdyż fragm enty te w okresie b a ro ­
ku (i później) zasłaniano pogrubioną ścianką podpara-
petow ą (ił. 9), w ykonyw aną w związku ze zmianą k o n ­
strukcji okna (z pojedynczego na zdwojone).
Bardzo ważne jest także przebadanie elewacji b u ­
dynku i jej lica m uru. O kno jest zawsze nierozerw alnie
pow iązane z elewacją zarów no pod względem w ystro­
ju, jak i konstrukcji oraz stanow i jeden z jej najważ­
niejszych elementów. Z darza się, że podczas drobia­
zgowej konserwacji elewacji nie przeprow adza się b a­
dań architektonicznych, które w inny być prow adzone
od „zew nątrz” jak i od „w ew nątrz” (właśnie od strony
otw orów ). Uniem ożliwia to, do czasu następnej w y­
m iany tynków, rozpoznanie zm ian umiejscowienia
i rozm iarów otw orów okiennych (por. il. 1 0 ).
Badania te są konieczne do precyzyjnego określenia
przem ian budow lanych zabytku i często jednoznacznie
rozwiew ają w ątpliw ości związane z wyglądem p o ­
szczególnych elem entów architektury w różnych o kre­
sach historycznych. Są one także bardzo przydatne do
opracow ania koncepcji konserwacji elew acji 13 i całego
budynku. Ich w ykonanie jest niezbędne do opracow a­
nia szczegółowych projektów konserw atorskich.
Jednocześnie należy zwrócić uwagę, że w ielokrotnie
lepsze rezultaty dają badania całego lica m uru, w prze­
ciw ieństw ie do stosowanej w środow iskach byłych
PKZ m etod analizy tylko narożników m uru. N iezm ier­
nie istotna jest dokładna dokum entacja przeprow adzo­
nych badań architektonicznych, gdyż tylko dzięki niej
m ożna zarejestrować, wykorzystać, a naw et sprawdzić
rezultaty przeprow adzonych badań.
3. B adania m etodam i archeologicznym i14. Także
badania archeologiczne mogą pom óc w wyjaśnieniu
budow y okna. Często podczas badań archeologicznych
w sąsiedztwie zabytku odnajduje się fragm enty szybek
okiennych. Pozwalają one odtw orzyć rodzaj oszklenia
i jego k s z ta łt'\ M ożliwe jest także znalezienie p o d o ­
bnych fragm entów we w nętrzach pomieszczeń, gdzie
znajduje się okno. A rcheologicznie pow inny zostać
przebadane wszystkie odkryw ane warstw y podłóg
i piaskow o-gruzow a podsypka, na której układa się
podłogi i posadzki oraz m ateriał, który w ypełnia p a­
chy sklepienne. N iejednokrotnie fragm enty dawnych,
nieistniejących już stolarek odnajduje się w gruzie wy­
pełniającym fragm enty m uru (np. opus em plectum )
oraz w zm ienionych i przem urow anych później frag­
m entach m uru.
15. Por. O. Vólckers, Glas u n d Fenster, Berlin 1939; P odstaw y
szklarstw a, Warszawa 1954; A. W yrobisz, Szkło w Polsce od X LV do
X VII w ieku, W rocław 1968; J. Frycz, O szklenie n o w o żytn e, „Szkło
i Ceramika”, R. 23, 1972, nr 12, s. 3 7 4 -3 7 9 ; A. Polak, S zkło i jego
historia, Warszawa 1980; J. Frycz, W itraże i oszklenia o d X V do
X V III w ieku, (w:) Polskie szkło do p o ło w y X IX w ieku , W rocław
1987; Z. Kamieńska, Produkcja szkła od p o ło w y X VII do p o ło w y
X IX w ieku, tamże.

7. M alow ane ilu zjo n istyczn e o kn o (W iśnicz, zam ek, kaplica za m k o ­
wa, ok. 1620). F o t.J . L ew icki 1997
7. P ainted illusionistic w in d o w (W iśnicz, castle chapel, ab o u t 1620).
P hoto: J. L ew icki 1997
Wszystkie w ykonane badania pow inny być ze sobą
pow iązan e16, a ich celem jest dostarczenie jak najw ięk­
szej liczby inform acji o wyglądzie otw oru okiennego.
Inform acje uzyskane podczas analizy stratygrafii w ę­
złów, m urów i pow łok m alarskich są zbiorem p o d sta­
wowych faktów, które dopiero muszą być zin terp reto ­
wane w pow iązaniu z w iedzą dotyczącą przem ian
układów konstrukcyjnych, przestrzennych czy też fun­
kcjonalnych badanego zabytku architektury. Koniecz­
nie należy pam iętać, że wszystkie w ykonane badania
są czynnościami niszczącymi. „Ź ró d ło pierw sze” —
sama stru k tu ra architektoniczna podczas procesu p o ­
znania jest nieodw racalnie niszczona. D latego też b ar­
dzo ważna jest dokładna dokum entacja przeprow adza­
nych badań, opisow a i fotograficzna, ale przede
16. Por. T. Naw rolski, W sprawie kom pleksow ości badań za b y tk ó w
a rch itektu ry, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. 34,
1 986, nr 1, s. 1 1 9 -1 2 9 . N a s. 1 2 5 -1 2 6 podjęto próbę zebrania
i usystematyzowania czynności badawczych dotyczących zabytku
architektury. Przedruk tego artykułu w: „Rocznik P.P. PKZ” 1987,
Warszawa 1988, z. 1, s. 1 7 7 -1 9 9 .
wszystkim rysunkow a. Powinna ona objąć wszystkie
elem enty związane z zabytkowym oknem .
Inwentaryzacja konserwatorska
W ykonana dokum entacja ma trojakie znaczenie: ja­
ko narzędzie badawcze niezbędne do analizy daw nego
okna i podstaw a do dyskusji o przyjęciu konkretnej
koncepcji konserw atorskiej, jako podkład do prac p ro ­
jektow ych oraz jako dokum entacja nieodw racalnie ni­
szczonych elementów. Każdy w ykonany rysunek p o ­
w inien być zgodny z obowiązującymi n o rm am i 1 i ko-
8. Siady po otw orach na za m ki w ew nętrznych okiennic. U doi w i­
doczne pogrubienie ścianki podparapetow ej i zachow any tylko w tym
m iejscu fragm ent m arm urow ej posadzki w skazujący pierw otny p o ­
zio m u ż y tk o w y w nętrza (Kielce, Pałac Biskupi, 2 Pokój Biskupi, ok.
1644 r.). Fot. J. L ew icki 1996
8. Traces o f openings fo r locks o f inner shutters. A t the b o tto m : visible
thickening o f the under-sill w all and the sole e x ta n t fragm ent o f the
m arble floor, indicating the original level o f the interior (Kielce,
B ishop’s Palace, second room , a b o u t 1644). Photo: J. L ew icki 1996
17. Obowiązujące określenia w ym ien iaj. Tajchman, Słow nik term i­
n o lo g iczn y ..., s. VIII-X. N ależy tu zwrócić uwagę na normy
P N -6 0 /B -0 1 0 2 9 i P N -7 0 /B -0 1 0 2 5 — o wymiarowaniu i oznacze­
niach; por. też P N -88/B -10085; P N -7 2 /B -9 1 0 0 0 i P N -8 2 /7 1 5 0 -0 4 .
Wszystkie te normy dotyczą jednak współczesnych rozwiązań. Po­
miar zabytkowych okien powinien być dokładniejszy i wyjaśniający
wszystkie szczegóły ich budowy.
279

9. K olejne pogrubienia ścianki podparapetow ej wraz z ko lejn ym i
w arstw a m i ty n k ó w i pobiał. Pogrubienia w y ko n yw a n o ze w zględu na
zm ia n ę ko nstrukcji o kna z krosnow ego (poi. X V II w .) na po d w ó jn e
(2 poi. X V III w.) i skrzynkow e (lata sześćdziesiąte X IX w.) (Kielce,
Pałac Biskupi, 4 p okó j biskupi). Fot. J. L ew icki 1996
9. C onsecutive thickening o f the sub-sill w all w ith successive layers
o f plaster. The thickenings were executed ow ing to a change in
the w in d o w construction fro m loom (m id -seven teen th cen tu ry) to
double (second h a lf o f the eighteenth century) and b o x (1860s)
(Kielce, B ish o p ’s Palace, second room , a b o u t 1644). Photo: J. L ew ick i
1996
niejące rozw iązania na tle elewacji, w idoki każdej ch a­
rakterystycznej stolarki w pow iązaniu z otw orem
okiennym z zew nątrz i od w ew nątrz, charakterystycz­
ne okucia i ew entualnie detale, profile stolarki, wszyst­
kie odkryw ki z badań architektonicznych oraz wszyst­
kie w ykonane odkryw ki stratygraficzne ukazujące k o ­
lejne warstwy kolorystyczne zarów no w sąsiedztwie
stolarki (otw ór okienny od w ew nątrz i od zew nątrz),
jak i na samej stolarce (ramie okiennej od zew nątrz
i od w ew nątrz). Tylko tak w ykonana dokum entacja
zapew nia dostarczenie odpow iedniego m ateriału do
przyjęcia koncepcji konserw atorskiej i do późniejszego
procesu projektow ego.
Należy jeszcze raz podkreślić, że praw idłow o w yko­
nany rysunek inw entaryzacyjny staje się środkiem
umożliwiającym odczytanie nieznanych wcześniej fak­
tów i uściślenie problem ów sform ułow anych w w yni­
ku badań in situ — bez naruszania struktury obiektu.
Dlatego też popraw na inw entaryzacja pom iarow a m o ­
że być traktow ana jako narzędzie eksploracji obiektu
architektonicznego19. O bok inwentaryzacji pom iaro-

dami dokum entacji architektoniczno-budow lanej oraz

należy go sporządzić w odpow iednich norm atyw nych
skalach18. Zawsze pow inno się w ykonyw ać następują­
ce rysunki:
— analiza istniejących rozw iązań na rzutach i elew a­
cjach, skala 1:50 lub 1 : 1 0 0 ;
— inw entaryzacja każdej charakterystycznej stolarki
w pow iązaniu z otw orem okiennym , wszystkie w i­
doki (z zew nątrz i od w ew nątrz) i całe przekroje
(poziom y i pionow y), skala 1 :1 0 i 1:1 (por. il. 1 1 );
— charakterystyczne detale i profile stolarki, okucia
i inne elem enty dekoracyjne, skala 1 : 1 ;
— dokum entacja wszystkich odkryw ek z badań archi­
tektonicznych, w idoki i przekroje, skala 1 : 1 0 .
Bardzo ważne jest spełnienie następujących w aru n ­
ków:
— inw entaryzow ana stolarka pow inna być osadzona
w otw orze okiennym , a na rysunku pow inien być
w idoczny sposób jej osadzenia (por. il. 1 1 );
— na rysunkach pow inien być ukazany sposób k o n ­
strukcji stolarki — zaznaczenie odrębnych części
konstrukcyjnych i szczegółów połączeń;
— zaznaczone pow inny być tylko połączenia i frag­
m enty o wyjaśnionej konstrukcji;
— należy unikać w ykonyw ania rysunków w skalach
10. W idoczne dzięki usunięciu ty n k u z elew acji kolejne p rzekszta łce­
nienorm atyw nych, np. 1:5, 1:2, 1:7,5 czy 1:25. nia o tw oru okiennego. (Łęczyca, X IX -X X w .). F o t.J . L ew icki 19 9 7
Inw entaryzację rysunkow ą pow inna uzupełniać d o ­
10. Visible successive transform ation o f a w in d o w opening visible
kum entacja fotograficzna, którą należy objąć podobne thanks to the rem oval o f plaster fro m the elevation (Łęczyca, n in e­
elementy. W ykonane fotografie w inny pokazyw ać ist­ te e n th -tw e n tie th century). Photo: J. L ew icki 1997

18. M. Brykowska, D okum entacja do prac konserw atorskich..., 19. A. M iłobędzki, B adania nad historią architektury..., s. 4 7 6 - 4 8 0 ;
s. 1 3 5 -1 5 4 ; taż, Badania za b y tk ó w architektury..., s. 27. M. Brykowska, Badania za b y tk ó w architektury..., s. 25, 34; J. Taj-
chm an, Stolarka okienna w Polsce..., s. 4 0 -4 1 .

280
11. P oprawnie w yko n a n a inw entaryzacja w inna u ka zyw a ć sposób osadzenia okna, w szystkie skrzydła okienne w raz z o kiennicam i oraz pełne
przekroje. W celu lepszej czytelności z rysunku usunięto w ym iarow anie oraz u czytelniono przekroje przez ich zakreskow anie (Kielce, Pałac
Biskupi, parter, o k n o w ieży p d .-za ch .). P om iar i oprać. ]. L ew ick i 1994
11. Suitably p erform ed in ventorisation sh ould disclose the m anner o f fixin g the w indow , all the wings together w ith shutters a n d fu ll
cross-sections. For the purposes o f greater legibility the draw ing is d evo id o f m easurem ents a n d the cross-sections are rendered clearer by lining
(Kielce, B ishop’s Palace, so u th -w e stern tow er). M easured a n d prepared J. L ew ick i 1994

w o-rysunkow ej, w ażny jest precyzyjny opis okna, na
podstaw ie którego m ożna bezbłędnie odtw orzyć jego
wygląd. Należy stosow ać jednolitą term inologię, którą
ostatnio skodyfikow ano20.
Z aproponow ane i stosow ane już reguły inw entary­
zacji i dokum entacji zabytkow ych okien są bardzo p ra ­
cochłonne. Powinny być stosow ane w w ypadku roz­
wiązań najwyższej klasy. W codziennej praktyce k o n ­
serw atorskiej, dotyczącej przeciętnych zabytków, tryb
działania m ożna uprościć i skrócić. Niem niej jednak,
opracow ana dokum entacja rysunkow a i fotograficzna,
wraz z krótkim opisem , pow inna koniecznie obejm o­
wać najbardziej charakterystyczne elem enty okna. D o ­
tyczy to szczególnie rozw iązań w ym ienianych (usuw a­
nych). W w yniku przeprow adzonych analiz zawsze
pow inno pow stać pisem ne spraw ozdanie. W tym m iej­
scu dotykam y jeszcze jednego problem u — w w ypad­
ku niem ożności w ykonania dokładnej inw entaryzacji
zabytkowego okna, które ulega zniszczeniu, należy
przeprow adzić jego ewidencję (np. w form ie białej
karty), obejmującą precyzyjny opis oraz dokładne fo­
tografie. Konieczne jest także opracow anie wzorcowej
karty inwentaryzacyjnej dla drew nianego detalu (np.
okien), które coraz częściej ulegają wym ianie i zni­
szczeniu.
Elementy wartościujące
Przyjęcie koncepcji konserw atorskiej zniszczonego
zespołu okien należy poprzedzić w artościow aniem ist­
niejących rozwiązań (ił. 12). Po w ykonaniu badań za­
chow anych jeszcze zabytków oraz po przeprow adze­
niu dokładnej ich inwentaryzacji, należy dokonać oce­
ny wartości przeznaczonych do konserwacji okien.
Pozwala to podjąć decyzję, które rozw iązania pow inny
zostać bezwzględnie zachow ane i poddane konserw a­
cji oraz określa jej zakres. Do w artościow ania najlepiej
przystąpić po zakończeniu badań źródeł historycznych,

20. J. Tajchman, Stolarka okienna. Sło w n ik term inologiczny...

281
ikonograficznych (w tym daw nych fotografii!) oraz
p o przeprow adzeniu badań stratygraficznych: w ystro­
ju m alarskiego i rzeźbiarskiego na zew nątrz i w e­
w n ątrz, tynków, m urów oraz samych stolarek. Podczas
w aloryzacji pow inno się zwracać uwagę na następujące
zagadnienia:
— zabytkow e okno jako nieodłączna część arch itektu­
ry budow li (otoczenie i funkcja okien, ich pow iąza­
nie z program em budynku, funkcją pierw otną
i w tó rn ą, systemem konstrukcyjnym i przestrzen­
nym ; kom pozycja wszystkich elem entów ; w pływ
okien na zakw alifikow anie budynku do określonego
typu czy „klasy”);
— zabytkowe okno jako elem ent nierozerw alnie zw ią­
zany z elewacją i w nętrzem budynku, które zostało
św iadom ie zaprojektow ane przez architekta i w y­
konane przez rzemieślnika;
— unikalność cech stylowych okna jako niem ożliwych
do pow tórzenia (dekoracja, konstrukcja, podział) —
np. bogato dekorow ane stolarki eklektyczne, fan­
tazyjnie ukształtow ane okna secesyjne, czy też nie­
rozerw alnie związane z wystrojem budynku okna
m iędzyw ojenne;
— unikalność poszczególnych elem entów stolarki jako
niem ożliw ych do pow tórzenia ze względu na ich
dekorację czy konstrukcję (forma słupka i ślemienia,
profile ramiaków, kształt okuć, rodzaj okiennic);

0 10m —
12. 'W artościow anie stolarki okiennej jest niezbędne do przyjęcia m eto d y jej konserw acji. P ow inno b yć ono przeprow adzane w całym b u d yn ku ,
a w y n ik i u ka zyw a n e na zestaw ieniach opracow yw anych oddzielnie dla każdej z kondygnacji, odp o w ied n im i koloram i zaznacza się w n io ski
z przep ro w a d zo n ej analizy (Kielce, Pałac Biskupi, piętro, uproszczony plan w spółczesny). K olor ciem ny — okna o dużej wartości za b y tko w ej,
k o lo r ja sn y — o kna lub ich elem en ty za b y tko w e, pozostałe o kna — nie m aja w artości zabytkow ej. Oprać. J. L ew icki
12. T h e eva lu a tio n o f w in d o w w o o d w o rk is indispensable fo r the acceptance o f a conservation m ethod. It should be perform ed in th e w hole
building, a n d th e results show n on lists prepared separately fo r each storey; suitable colours m ark conclusions fro m the co nducted analysis (Kielce,
B ish o p ’s Palace, storey). D ark colour — w in d o w s o f high historical value, light colour — w indow s a n d their historical elem ents, the rem aining
w in d o w s have no historical value. Prep, by J. L ew icki

282
— stan zachow ania okna (możliwość jego napraw y
i przystosow ania do współczesnych norm )21.
Analiza dawnych okien
Bardzo w ażna jest też analiza daw nych okien. Wy­
korzystuje się tutaj różne m etody badaw cze22. Przepro­
w adzenie analizy (studium historyczno-konserw ator-
skiego) poprzedza dokładne zapoznanie się z wszyst­
kimi wynikam i dotychczasow ych badań zabytku archi­
tektury. N iezbędna jest także precyzyjna inw entaryza­
cja i dokum entacja, k tóra jest punktem wyjścia do
wszelkich analiz zachow anych rozw iązań. Inw entary­
zacja służy także do przeprow adzenia popraw nego
w artościow ania zabytkowej stolarki okiennej, co jest
niezbędne do przyjęcia całościowej koncepcji konser­
watorskiej każdego zespołu zabytków. Pom ocne są tu ­
taj analizy w ykonane podczas badań nieniszczących
(historycznych i ikonograficznych).
Uzyskane wyniki badań historycznych i architek to­
nicznych pow inny zostać uporządkow ane. D opiero na
ich podstaw ie m ożna analizow ać przem iany okien ba­
danego zabytku w kolejnych okresach przem ian bu­
dow lanych. Z agadnienie to należy opracow yw ać
w form ie zestaw ień rekonstruujących w ystępow anie
różnych rodzajów okien. N ależy je przedstaw iać na
rzutach i w idokach budow li oddzielnie dla każdego
z okresów historycznych. W zestaw ieniu pow inna być
uw zględniona konstrukcja okna, jego podział oraz
wszystkie elem enty tow arzyszące — np. zew nętrzne
i w ew nętrzne okiennice (por. il. 13).
Przygotow yw ane studium historyczno-konserw a-
torskie, obok opracow anych zestawień nieistniejących
już typów okien w poszczególnych okresach historycz­
nych i w artościow ania zachow anych zabytków, p o ­
w inno zawierać skrócony opis historycznych przem ian
zabytkowej stolarki i tekst opisujący uzasadnienie d o ­
konanego w artościow ania okien przeznaczonych do
konserwacji.
O bok tego istotne jest zebranie w aneksie najistot­
niejszych m ateriałów źródłow ych. D aw ne okna zawsze
należy rozpatryw ać na tle całej budow li w pow iązaniu
z danym i o jej bryle i poszczególnych elewacjach oraz
21. Przy wartościowaniu m oże być także przydatna praca W . Frödla,
Pojęcia i kryteria w artościow ania za b y tkó w . Ich oddziaływ anie na
praktykę konserw atorską, Biblioteka M uzealnictwa i Ochrony Za­
bytków, Seria B, t. XIII, W arszawa 1966.
2 2 . W śród publikowanych opracowań okien należy wskazać nie­
zwykle ciekawą pod względem m etodologicznym pracę C. Gerlach,
F enster aus W estfalen...
23. W śród takich ekspertyz można w ym ienić przykładowo prace:
J. Tajchman, V oruntersuchung des Fenstergerähmes im N e u en Palais
Sanssouci in P otsdam , W arszawa 1977, mpis, Biuro Handlu Zagra­
nicznego PKZ; tenże, A na liza historycznej stolarki okiennej i drzw io­
wej w hotelu B ristol w W arszaw ie, Toruń-W arszawa 1981, mpis,
Biuro Projektów Budownictwa O gólnego „Budopol” w Warszawie;
tenże, O rzeczenie dotyczą ce sto larki o kiennej „ G rand H o te lu ” w So­
pocie, Toruń 1 9 8 9 , mpis; J. Lewicki, K oncepcja rekonstrukcji sto ­
larki o kiennej w raz z d o ku m en ta cją stanu istniejącego w korpusie
z jej układem przestrzennym (funkcja i w ystrój p o ­
szczególnych w nętrz). N iedopuszczalna jest analiza
daw nych okien ograniczona do samej drew nianej sto ­
larki, którą często rozpatruje się jako elem ent sk ład a­
jący się tylko ze skrzydeł okiennych!
W yniki analiz pow inny być opracow aniem a u to r­
skim , a w w ypadku najcenniejszych zabytków w inny
być recenzow ane pod kątem popraw nego stosow ania
m eto d badaw czych i wysnutych na ich podstaw ie
wniosków. N iezm iernie ważne jest, aby opracow ania
pozostające w maszynopisach cechow ała duża precy­
zja i solidność w ykonanych studiów 23.
W różnych polskich środow iskach (Toruń — IZiK
UM K i PKZ, Kraków — PKZ, W rocław — PK Z i Po­
litechnika, W arszawa — PKZ i Politechnika) p ro w a ­
d zono podobne studia. O pracow ania najcenniejszych
zabytków w inny być publikow ane24. Publikacja p o d o ­
bnych prac ma duże znaczenie poznawcze i pom aga
w przygotow aniu dokładnej syntezy przem ian okien
na naszych terenach. Pozwala też zaprezentow ać m e­
tody badań i analizy zabytkow ych okien oraz m oże
być w zorcem do dalszych działań w tej dziedzinie.
Prace publikow ane pow inny się jednak różnić od prac
w maszynopisach — niezbędna jest w nich w iększa
syntetyczność analiz. Ze względu na herm etyczność
podejm ow anych studiów, konieczne jest w nich prze­
prow adzanie szerszych analiz porów naw czych i u k a ­
zywanie całego tła historyczno-kulturow ego. Tylko
taki tryb postępow ania może uchronić au to ró w p u b li­
kow anych prac od zamknięcia się w kręgu technicz­
nych rozw ażań, które nie zawsze są zrozum iale i łatw o
przyswajalne naw et dla profesjonalnych odbiorców .
C enne jest także podejm ow anie studiów nad w ięk­
szymi zespołami okien w obrębie miast. Studia takie
w ykonano nad oknam i Torunia i G dańska25. Pozw oli­
ły one wskazać najczęściej występujące tam typy okien
oraz zwrócić uwagę na rozw iązania o unikalnych w a r­
tościach konstrukcyjnych i dekoracyjnych. Podobne
studia są bardzo przydatne w praktyce k o n serw ato r­
skiej (napraw y zniszczonych i odtw arzanie nieistnieją­
cych okien) oraz znacznie uszczegółowiają naszą w ie­
dzę o daw nych oknach w poszczególnych regionach.
D aw ne okna mogą być także tem atem szerszych roz-
palacu biskupiego w Kielcach, Kielce 1994, mpis i rys. w zbiorach
Działu Konserwatorskiego Muzeum N arod ow ego w Kielcach.
2 4 . J. Tajchman, Stolarka okienna w zabytkach T orunia, „Biuletyn
Informacyjny PKZ” 1969, nr 16, s. 2 1 -5 7 ; tenże, P ro b lem a tyka
sto la rki okiennej w o d b u d o w y w a n ym Z a m k u , (w:) B u d u je m y Z a ­
m e k , „Informacje Bieżące PKZ” 1973, nr 2 -3 i 3 -4 ; tenże, Stolarka
o kien n a Z a m k u Królewskiego w W arszawie, „Kwartalnik A rchitek­
tury i Urbanistyki”, R. X IX , 1974, z. 4, s. 2 6 3 -2 9 1 ; J. O trząsek,
Stolarka okienna w X V lII-w ieczn ym zespole pa ła co w ym Sanssouci
w P oczdam ie i jej problem atyka konserw atorska, praca magisterska
pod kier. J. Tajchmana, Toruń 1991.
25. J. Tajchman, Stolarka okienna w zabytkach Torunia...-, I. Berent,
Stolarka okienna w G dańsku w św ietle m ateriałów ikonograficz­
n ych , praca magisterska pod kier. J. Tajchmana, Toruń 1 9 9 4 .
283
13. A naliza historyczna stolarki o kiennej obejm uje graficzną rekonstrukcję w ystępow ania różnych rodzajów okien w poszczególnych okresach
historycznych. W zestaw ieniu p o w in n a b y ć uw zględniona konstrukcja okna, jego podział oraz w szystkie elem en ty tow arzyszące (Kielce, Pałac
Biskupi, piętro, stan w l. 1 7 8 8 -1 7 8 9 ). R ekonstrukcja planu i stolarki z epoki oprać. J. L ew icki 1998
1 — w ielkie o kn o dzielone k a m ie n n y m i laskow aniam i na 9 p ó l szklo n e szyb ka m i m o c o w a n y m i na k it w szczeblinach krzyżow ych; 2 — w ielkie
o kno d zielone k a m ien n ym i laskow aniam i na 9 p ó l szklone szyb ka m i m o co w a n ym i o ło w iem ; 3 — o kno podw ójne; 4 — o kn o pojedyncze; 5 —
o kn o szko ln e szyb ka m i m o co w a n ym i ołow iem ; 6 — o kno szko ln e okrągłym i szyb ka m i m o c o w a n y m i o łow iem ; 7 — skrzydło o kien n e szklo n e
szyb ka m i m o co w a n ym i na k it w szczeblinach krzyżo w ych o 32 kw aterach; 8 — skrzydło okienne szklone szyb ka m i m o c o w a n y m i na k it
w szczeblinach krzyżo w ych o 2 8 kw aterach; 9 — skrzydło o kien n e szklone szyb ka m i m o co w a n ym i na k it w szczeblinach krzyżo w ych
0 2 4 kw aterach; 10 — skrzydło o kienne szklone szyb ka m i m o c o w a n y m i na k it w szczeblinach krzyżow ych o 2 0 kw aterach; 11 — o kn o
z okiennicam i; 12 — o kn o z żaluzjam i; 13 — o kn o m ałe; 14 — o k n o m ale do ustępu („miejsca sekretnego”); 15 — liczba kw a ter lub szybek
w ca łym oknie; 16 — okna z m a lo w a n y m i okiennicam i bez określenia koloru — „ m ” lub m a lo w a n e na popielato — „ p ”; 17 — „ la w y sosnow e
na ankrach żelaznych za k rzyw io n ych leżące na różne k w ia tk i”
13. H istorical analysis o f the w oodw ork encom passes a graphic reconstruction o f the occurrence o f various types o f w in d o w s in particular historical
periods. The list sh ou ld take into consideration the w in d o w co n stru ctio n o f the w indow , its division a n d all accom panying elem ents (Kielce,
B ishop’s Palace, storey, state in 1 7 88-1789). Prep, by J. L ew icki 199 8
1 — Large w in d o w divided by stone tracery in to 9 t areas, glazed w ith panels fix e d w ith p u tty in cross bars; 2 — large w in d o w d ivided w ith
stone tracery in to 9 areas glazed w ith panels fix e d w ith lead; 3 — do u b le w indow ; 4 — single w indow ; 5 — w in d o w glazed w ith panels fix e d
w ith lead; 6 — w in d o w glazed w ith round panels fix e d w ith lead; 7 — w ing w in d o w glazed w ith panels fix e d w ith p u tty in cross w in d o w bars
w ith 32 quarters; 8 — w in d o w w ing glazed w ith panels fix e d w ith p u tty in cross bars w ith 2 8 quarters; 9 — w in d o w w ing glazed w ith panels
fix e d w ith p u tty in cross bars w ith 24 quarters; 10 — w in d o w w ing glazed w ith panels fix e d w ith p u tty w ith cross bars w ith 20 quarters; 11 —
w in d o w w ith shutters; 12 — w in d o w w ith louvers; 13 — sm all w in d o w ; 14 — sm a ll w in d o w fo r a cubicle “secret place”; 15 — n u m b e r o f
quarter o r panels in th e w hole w in d o w ; 16 — w in d o w w ith p a in ted shutters w ith o u t d efined colour — “m ” or pa in ted ash — “p ”; 17 — “p in e ”
benches o n ben t iron bars fo r assorted flow ers

284
w ażań pisanych z pun k tu w idzenia historii arch itek tu­ zupełnie inny sposób m ocow ania w murze i odm ienną
ry i historii sztuki26. N iezbędne się także prace, w k tó ­ konstrukcję (np. stosow anie pojedynczych skrzydeł
rych zwraca się uwagę na piękno zabytkow ych okien w oknach krosnow ych), której pow tórzenie nie jest
i potrzebę ich o chrony27. dzisiaj możliwe. D latego nie m ożna dokładnie o d tw o ­
rzyć budow y rozwiązań gotyckich czy nowożytnych,
Rekonstrukcje dawnych okien m im o znajomości szczegółowych danych na ten tem at
(il. 19). Dotyczy to nie tylko samych stolarek, ale także
D aw na stolarka okienna doczekała się już g ru n to ­ otw orów okiennych. Pogrubieniu uległy ściany pod-
w nego i solidnego opracow ania. Publikacje są dostęp ­ okienne, zupełnie inaczej ogrzewa się w nętrza i inne
ne dla architektów i konserw atorów . Są także czytane są norm y w ilgotnościow e i tem peraturow e. Ponie­
przez historyków sztuki. I nagle pojaw ił się problem waż nie jest m ożliwe przeprow adzenie w iernego o d ­
zupełnie nie przew idziany przez opracow ujących to tw orzenia najstarszych rozwiązań, należy zastano­
zagadnienie badaczy. wić się, czy w arto dokonyw ać rekonstrukcji, które
Publikacja m ateriału, w którym bezsprzecznie u d o ­
w odniono zmiany form y (podziału) daw nych okien,
uśw iadom iła wielu osobom decydującym o losie zaby­
tków, że istniejące w starszych budow lach rozw iązania
pochodzą z reguły z X IX -X X w. (il. 14). Tymczasem
w edług opracow anych reguł form a okien w tych w cze­
śniejszych zabytkach pow inna być zupełnie inna. Spo­
w odow ało to pojaw ienie się m ody na w yrzucanie ist­
niejących oryginalnych rozw iązań i rekonstruow anie
okien o podziale nawiązującym do stylu obiektu,
w którym się one znajdują.
Tak oto na terenie całej Polski pojaw iła się fala
purystycznych rekonstrukcji, któ ra tym razem objęła
detal drewniany. Co gorsza, w w ypadku tych reko n­
strukcji nie w ykonuje się w yczerpującego program u
badań i analizy daw nych rozw iązań, gdyż najczęściej
autorzy projektów lub inw estorzy-profesjonaliści nie
dysponują dostateczną w iedzą na ten tem at (il. 15).
O dtw arzane rozw iązania w ykonuje się m echanicznie
kopiując podziały okien stosow ane w tym czasie na
innych terenach, k tóre gruntow nie zostały już przeba­
dane. Ten tryb postępow ania pow inien zostać naty­
chm iast zaham ow any lub odpow iednio u kierunkow a­
ny przez zw rócenie uwagi na następujące zagadnienia:
1. D okładna analiza źródeł i struktury m aterialnej
konserwowanego zabytku z reguły pozwala stwierdzić,
jak wyglądały jego okna w różnych okresach historycz­
nych (il. 16, 17, 18). N ie w olno odtw arzać rozw iązań,
których wygląd jest hipotetyczny.
2 . Ż adne względy nie uspraw iedliw iają niszczenia
oryginalnych (naw et klasycystycznych) rozw iązań ze
względu na chęć rekonstrukcji okien now ożytnych lub
wcześniejszych. Jednocześnie ochronie pow inny p o d ­ 14. Z a b ytko w a klasycy styczna stolarka okienna w profilow anym
legać nie tylko eklektyczne okna X IX -w ieczne, ale b a rokow ym obram ieniu ze śladam i m ocow ania krat (Kielce, Pałac
rów nież rozw iązania secesyjne i pochodzące z dw u ­ B iskupi, fasada, obram ienie przed 1644 r., stolarka 1868 r.). Fot.
J. L ew icki 1997
dziestolecia m iędzyw ojennego, gdyż stanow ią one cha­
14. H istorical Classicistic w in d o w w oodw ork in profiled Baroque
rakterystyczną część budowli, w których je umieszczono.
fram es w ith traces o f bar fastenings (Kielce, B ishop’s Palace, facade,
3. K onstrukcja okien i wymogi term iczne uległy fram ing fro m prior to 1644, w oodw ork from 1868). Photo: J. L ew icki
nieodw racalnym zm ianom . Daw ne rozw iązania miały 1997

26. Przykładowo H . J. Louw, T he Origin o f the S a sh -w in d o w ,
„Architectural H istory”, XX V I, 1983, s. 4 9 - 7 2 , czy też S. W iliński,
O kn a term alne w w illach A ndrea Palladia, „Kwartalnik Architektury
i Urbanistyki”, R. 16, 1971, z. 1, s. 2 3 -3 8 . Dużym zainteresowa­
niem cieszy się także problematyka związana z maswerkiem i witra­
żami, ale zagadnienia te nie dotyczą bezpośrednio badań i konser-
wacji zabytkowych okien i dlatego ważniejsza literatura na ten
temat nie będzie cytowana.
27. J. Tajchman, W obronie detalu budow lanego w obiektach za b y ­
tko w y ch , „Biuletyn Informacyjny PKZ” 1967, nr 6, s. 5 -1 3 ; J. M ro­
zowska, Ł ódzkie okna, „Spotkania z Zabytkami”, R., 15, 1991, nr 1,
s. 1 3 -1 6 ; A. Dymek, O k n a , tamże, R. 21, 1997, nr 4, s. 2 5 -2 6 .

285
 szość w ykonanych dość sw obodnie rekonstrukcji,
zgodnie z m iędzynarodow ym ustaw odaw stw em (np.
Karta wenecka), nie może zostać zaliczona do prac
konserw atorskich i nie pow inna być finansow ana
z funduszów przeznaczonych na ochronę zabytków.

Wymiana dawnych okien na plastikowe

O bok opisanej powyżej tendencji, obecnie daje się

zauważyć drugi, dużo powszechniejszy proces — m a­
sową wym ianę daw nych okien na now oczesne rozw ią­
zania plastikow e. Proces ten narasta i praw dopodobne
jest, że może on doprow adzić do zniszczenia ogrom nej
większości wszystkich zabytkowych rozwiązań. Je d n o ­
cześnie większość urzędów konserw atorskich jest zu­
pełnie bezradna wobec tej praktyki. Tymczasem w licz­
nych kam paniach reklam ow ych udow adnia się w yż­
szość okien plastikowych nad dawnym i. W wielu a r­
tykułach, ukazujących się zarów no w prasie fachowej,
jak i w popularnych poradnikach architektonicznych,
nam awia się do wym iany dawnych okien2S. Producen­
ci proponują naw et pow tarzanie podziału stolarek

15. B łędnie zrekonstruow ana stolarka o podziale ro k o ko w ym (szcze-

blina krzyżow a, szyb y m ocow ane na kit) i konstrukcji skrzynkow ej,
która m iała n a w ią zyw a ć do okien z 1 poi. X V II w. (Kielce, Pałac
Biskupi, wieża p łn .-w sc h .). Fot. J. L ew icki 1996
15. E rroneously reconstructed w oodw ork w ith a Rococo division
(cross w in d o w bar, panels fixed w ith p u tty ) a n d b o x construction
w hich was to refer to w indow s from the first h a lf o f the seventeenth
century (Kielce, B ishop’s Palace, north-eastern tower). Photo: J. L e ­
w icki 1996

z reguły ograniczają się do pow tórzenia podziału

stolarki.
Dlatego konieczne jest szczegółowe rozw ażenie każ­
dej decyzji o rekonstrukcji form y okna, gdyż rozw ią­
zanie rekonstruow ane będzie zawsze inne od niegdyś
istniejącego. Rekonstrukcja jest dopuszczalna w w y­
padku zupełnego zniszczenia oryginalnych, później­
szych rozw iązań (por. il. 16, 17, 19). N ie wydaje się
ona słuszna, jeżeli prow adzi do usunięcia zachow ane­ 16. R ekonstruow ane barokow e obram ienie o kienne ze w spółcześnie
go zabytkow ego rozwiązania. Przy podjęciu decyzji projektow aną stolarką o podziale i oszkleniu w zo ro w a n ym na roz­
w iązaniach barokow ych. O szklenie i konstrukcja naw iązująca do
o rekonstrukcji należy dokładnie, komisyjnie sk o n tro ­
barokowego z elem en ta m i w spółczesnym i (W arszawa, Z a m ek K ró­
lować, czy nie jest możliwe zachow anie i napraw a lewski). F o t.J . L ew icki 1998
istniejących okien. N iejednokrotnie zdarza się, że in­
16. R econstructed Baroque w in d o w fram e w ith m odern designed
westorzy sztucznie zawyżają ocenę zniszczenia zaby­ w oodw ork w ith a division a n d glazing m odelled on Baroque solutions.
tkow ych rozw iązań, aby uzyskać zgodę na dokonanie G lazing a n d construction refer to the Baroque w ith contem porary
rekonstrukcji. Należy wyraźnie podkreślić, że więk- elem ents (W arszaw a, R oyal Castle). Photo: J. L ew icki 1998

28. M ożna tu w ym ienić przykładowo: E. H. Heim ann, E inbau von s. 5 7 -6 1 ; tenże, Przeróbka ościeża okiennego, tamże, R. 7, 1 9 8 9 ,
Fenstern, Ttiren u n d Toren, Koln 1985, czy też z polskich prac: nr 5, s. 5 7 -6 2 .
A. W yszyński, W ym ia na starego okna, „Murator”, R. 7, 198 9, nr 4,

286
w naw iązaniu do niegdyś istniejących. Najbardziej
narażone na wym ianę są okna w reprezentacyjnych 11 Asi,
X IX -w iecznych budow lach zajm ow anych przez boga­
■
tych inw estorów . Te wysokiej klasy stolarki, często
znajdujące się w eksponow anych elewacjach, były b o ­
gato dekorow ane i w ykonane z tw ardego, luksusow e­
go drew na (dąb, m ahoń), a więc pow inny być dużo
bardziej trw ałe. Rozważając w ym ianę daw nego okna
na plastikow e, należy zwrócić uwagę na kilka zagad­
nień:
1. W prow adzonych kampaniach reklamowych pod­ •1 »MI
kreśla się szczelność now ych plastikow ych okien i ich Jj iii ■iii
doskonałe w spółczynniki przepuszczalności term icz­
nej. Często w arunki te są za dobre do naszych w nętrz, 111 ■iii
pow odując konieczność instalow ania dodatkow ej kli­
matyzacji, któ rą osiąga się przez m ontow anie d o d atk o ­
<■
»jHI ■ ■ iii
wych instalacji lub też przez najprostsze działania —
to znaczy przez częste otw ieranie okien (sic!)29.
■Bl» ■ III!
2. W zezw oleniach w ydaw anych na wym ianę zaby­
tkow ych okien podkreśla się bezwzględną potrzebę
powtórzenia dawnego rozwiązania estetycznego. O gra­
nicza się je do podziału skrzydeł, ale w praktyce naw et
to jest możliwe tylko w ogólnych proporcjach. Nie zwra­
ca się uwagi na rodzaj oszklenia oraz na sposób m on ­
tażu tylko jednej szyby, do której dokleja się zew nętrz­
ne pozorne szczebliny naśladujące podział zabytkow e­
go rozwiązania. W idziana od zew nątrz jedna płaszczy­
zna szyby pow oduje zupełnie inną plastykę okna i jej 17. R ekonstruow ane barokow e obram ienie okienne ze w spółcześnie
odbiór. W ykonane now e rozw iązanie jest bardzo projektow aną stolarką o podziale, oszkleniu i z kratą w zorow aną na
sztywne i z reguły agresywnie odryw a się od elew a­ rozw iązaniach barokow ych. O szklenie i konstrukcja naw iązujące do
barokowego z elem en ta m i w spółczesnym i (Warszawa, Z a m ek Kró­
cji20. Często w ym ienia się tylko część okien (np. p a r­ lewski). Fot. J. L ew icki 1998
teru zam ienionego na sklepy) nie napraw iając naw et
17. R econstructed Baroque w in d o w fram e w ith m odern designed
pozostałych. Tak zm odernizow ana elewacja bardzo w oodw ork w ith a division, glazing a n d grating m odelled on Ba­
niekorzystnie odróżnienia się od stanu poprzedzające­ roque solutions. G lazing a n d construction refer to the Baroque w ith
go przeprow adzenie podobnych prac (por. il. 2 0 -2 1 ). contem porary elem ents ( W arszawa, Royal Castle). Photo: J. L ew icki
1998
3. N ie jest m ożliwe dokładne pow tórzenie profili
dawnej stolarki, ani też innych jej części składowych.
Dawne okna posiadały bogato zdobione ślemię i słu­ serw ow ać m ożna na ogrom nej liczbie przykładów
pek oraz profilow ane były wszystkie ram iaki i szcze­ w zachodniej Europie. W wielkich m iastach w zasa­
bliny. D latego każde now e okno jest jedynie nam iastką dzie został on już zakończony, a zabytkowa zabudow a
próbującą naśladow ać daw ne rozwiązanie. N ow e okna utraciła dużą część ze swojego autentyzm u, czemu nie
wstawia się w zabytkow e profilow ane obram ienia, co zdołano w porę przeciwdziałać. W wielu miejscach
jeszcze bardziej podkreśla niekorzystny kontrast p o ­ w ym ieniono już daw ne okna na plastikow e, a dopiero
między elem entam i daw nym i i now ym i (por. il. 22). obecnie służby konserw atorskie próbują przeciw dzia­
4. W ym iana daw nych okien często wiąże się ze łać tej praktyce. Jest to często podkreślane w literatu­
zniszczeniem o tw oru okiennego, z którego należy usu­ rze fachowej i w licznych w ypow iedziach konserw ato­
nąć daw ną stolarkę i w m ontow ać nową. Stolarkę w y­ rów, jednak w obec zniszczenia ogrom nej liczby zabyt­
rywa się od środka, co z reguły pow oduje zniszczenie kowych rozwiązań — dyskusja ta jest już bardzo
w ew nętrznego opracow ania otw oru okiennego. Kiedy spóźniona.
nie jest to możliwe, okna w yryw a się od zew nątrz, ale W ymiana dawnych okien, w razie ich nieodw racal­
tym razem uszkodzeniu ulegają zew nętrzne opaski nego zniszczenia technicznego, pow inna być poprze­
okienne (niekiedy naw et kam ienne obram ienia). dzona rozpoznaniem i inwentaryzacją, a przynajmniej
W ymiana zabytkow ych okien na plastikow e imitacje ewidencją. Czasem jedyną m ożliwą form ą ochrony
staje się pow szechną praktyką. Podobny proces zaob- zabytkowego rozwiązania jest jego konserw acja przez

29. W iąże się to z bardzo często popełnianym błędem przy projek­ 30. Niekiedy w literaturze dość wcześnie zwracano uwagę na p od o­
towaniu i konstruowaniu plastikowych okien. Por. J. A. Pogorzelski, bne zagadnienia, np. por. F. H einer, Bem erkungen zu m Fenster,
Dobre, szczelne okna, „M ateriały Budow lane” 1998, nr 4, s. 9 6 -9 7 . „Architektur der D D R ”, R. 34, 1985, nr 2, s. 1 1 9 -1 2 1 .

287
 1 2 I------ — 1------- H
3 4
O 1m
18. P rojektow anie stolarki okiennej na podstaw ie źródeł historycznych i analogicznych rozw iązań. C ztery a ltern a tyw n e projekty, z których drugi,
najbardziej zg o dn y z przekazam i historycznym i, w ybrano do realizacji (Kielce, Pałac Biskupi). Proj. i rys. J. L ew icki 1994
18. Design o f w in d o w w oodw ork on the basis o f historical sources a n d analogous solutions. F our alternative projects, o f w hich the second is
m o st concurrent w ith historical source a n d selected fo r u ltim a te realisation (Kielce, B ishop’s Palace). Project a n d drawing: J. L ew icki 1994

dokum entację elem entu nieodw racalnie niszczonego.
D okum entacja pow inna być w ykonana w sposób syn­
tetyczny, jednak zawsze należy zwracać uw agę na cha­
rakterystyczne cechy niszczonego detalu. Skrócona d o ­
kum entacja pow inna przynajmniej obejm ow ać rozw ią­
zania wyróżniające się i uznane za najcenniejsze dla
niszczonego zespołu (por. w zm ianki na ten tem at
w części poświęconej inwentaryzacji). Ta ostatnia u w a­
ga dotyczy typow ych rozw iązań znajdujących się
w najbardziej rozpow szechnionym budow nictw ie m ie­
szkaniowym z przełom u XIX i XX w.
W ymiana dużej części zabytkowych okien na roz­
wiązania plastikow e jest niestety nieodw racalną konie­
cznością. Dotyczy to szczególnie architektury X IX
i XX w. O kna plastikow e pow inny pow tarzać podział
dawnych rozw iązań. N aśladow ana w inna być form a
słupka i ślem ienia oraz innych zew nętrznych elem en­
tów dekoracyjnych. Bezcelowe jest pow tarzanie wszys­
tkich profili ramiaków. Stopień naśladow ania dawnej
form y dekoracyjnej pow inien zależeć tylko od d e k o ­
racji elewacji i od w ystroju w nętrza. Błędne jest naśla­
dow anie dawnej dekoracji we wszystkich now ych o k ­
nach i ich elem entach.
Bardzo ważne jest, że polepszyła się jakość okien
plastikow ych oraz now ych drew nianych w ykony­
w anych na w zór daw nych31. N a rynku dostępnych jest
coraz więcej rodzajów okien, które m ogą być stosow ­
ane w budynkach zabytkow ych32. D latego też m ożliwe
jest, że w krótce większość obaw związanych z n ieod­
w racalną w ym ianą zabytkow ych okien będzie już
nieaktualna.
Kolorystyka okien
Bardzo ważnym problem em dotyczącym konserw a­
cji zabytkow ych okien oraz odtw arzania nieistnieją­
cych rozwiązań jest ich kolorystyka33. Dotyczy to nie
tylko kolorystyki samej stolarki, ale także jej elem en­
tów towarzyszących (okiennice, żaluzje) oraz kolory­
styki w ew nętrznego glifu okiennego i zew nętrznego
obram ienia okiennego.
Najłatwiej jest rozwiązać problem kolorystyki ze­
w nętrznego obram ienia okna. Jest ono z reguły n iero ­
zerwalnie związane z opracow aniem elewacji. Popraw ­
nie przeprow adzone badania elewacji i przyjęcie jed­
nolitej koncepcji konserw atorskiej dotyczy także o p ra ­
cow ania ściany w okół otw orów okiennych.

31. J. Płoński, O cena okien z tw o rzy w sztucznych p ro d u k o w a n ych
w Polsce, „Przegląd Budowlany”, R. 68, 1997, nr 11, s. 2 5 -2 8 .
32 . T. Turek, R yn ek okien z drew na i z tw o rzy w sztu czn y ch w Polsce
w 1997, „Materiały Budowlane” 1998, nr 4, s. 1 1 0 -1 1 7 (tamże
wykaz dostępnych na rynku rozwiązań). Por. też M . M ikińska,
A probaty techniczne i św iadectw a dopuszczenia do stosow ania w b u ­
do w n ictw ie okien i d rzw i z P C W oraz drewna. Stan na 2 3 .0 3 .1 9 9 8 ,
„Materiały Budowlane” 1998, nr 4, s. 1 1 8 -1 2 0 .
33. O roli kolorystyki elewacji w procesie jej konserwacji por.:
A. G utzeit, Die Fassade, Berlin 1984, s. 84; M . Baur-H einhold,
B em alte Fassaden, G eschichte, Vorbild, T echniok, Erneuerung, M ü n ­
chen 1982; W. Tafelmaier, A rchitekturm alerei an Fassaden: A n re ­
gungen, Vorlagen, T echniken, Stuttgart 1988; M . Schulz, Z u r Far-
bigmalpfegerische Untersuchungen u n d E rneuerungen von R enais­
sance u n d Barock Fassaden, W eimar 1978.

288
 Podobnie jest z w ew nętrznym glifem okiennym . jak i m ixtion (w zależności od rodzaju złoceń — na
W tym w ypadku jest on nierozerw alnie związany m at lub poler). Oczywiście, taki sposób dekoracji, na
z w ystrojem w nętrza. Często nisze otw orów okien­ skutek działania czynników atm osferycznych, nie był
nych w różnych pom ieszczeniach tego samego b u dyn­ zbyt trwały.
ku m ogą być odm iennie opracow ane i dekorow ane, W kontekście powyższych uwag dużym błędem jest
co jest efektem pow stania w różnych okresach histo­ pozostaw ianie stolarek w kolorze białym i kolorze na­
rycznych. Z agadnienie to jednoznacznie wyjaśniają turalnego drew na, co jest w zorow ane na dekoracjach
praw idłow o przeprow adzone malarskie badania stra­ X IX - i X X -w iecznych. Problem kolorystyki dotyczy
tygraficzne i przyjęcie jednolitej koncepcji konser­ nie tylko rozw iązań oryginalnych (konserw ow anych),
w atorskiej wszystkich w nętrz interesującego nas b u­ ale także odtw arzanych i współcześnie w ykonywanych
dynku. okien. D latego też opracow anie kolorystyki okna jest
N ajtrudniejszy problem dotyczy samej stolarki, k tó ­ rów nie w ażne, jak jego podział czy sposób oszklenia.
rej zasady kolorystycznego opracow ania zm ieniały się Także tego zagadnienia pow inna dotyczyć koncepcja
i były odm ienne od obecnych. Najczęściej spotykanym konserw atorska całości i przyjęta realizacja, którą na­
kolorem była zieleń (od zew nętrz i od w ew nątrz), leży odm ienne opracow yw ać dla w nętrza i zewnętrza
w śród której m ożna w yróżnić odcienie określane jako budynku.
jasnozielony i ciem nooliw kow ozielony. W ten sposób
m alow ano same stolarki, okiennice, a naw et kraty
okienne (od XVI do X IX w.). Spotyka się także kolor
czerwony — „krew w ołow a” (XVI w.), ugier (XVIII w.),
szarość (XVIII w.) czy raczej srebrnoszary (barok),
a naw et często spotykany żółcień i ciemny żółcień
(koniec XVIII w.)34. Czystej bieli od zew nątrz do poi.
X IX w. nie stosow ano. N iekiedy spotyka się kolor
perłow y lub jasnoszary (szczególnie w epoce klasy­
cyzmu). Spotyka się kolor brązow y i ciemnobrązowy,
ale był to raczej efekt pozostaw iania okna nie po m a­
low anego, które pow lekano olejem w celu zabezpie­
czenia drew na przed w odą. Z czasem w arstw a izolacy­
jna na skutek zabrudzenia przybierała kolor zbliżony
do brązow ego. Rozwiązań takich — będących drugim
rodzajem opracow ania kolorystycznego stolarki — nie
stosow ano w architekturze reprezentacyjnej (np. p o ­
dobnego sposobu postępow ania nie spotyka się w ele­
wacjach pałacow ych).
Dawne okna z reguły malowano kilkakrotnie (w ok­
resie now ożytnym najczęściej trzykrotnie). Do m alo­
w ania stosow ano pow łoki lakiernicze (różnego rodza­
ju pokosty naturalne, np. pokost lniany i oleje, np. olej
orzechow y) z dodatkiem pigm entu. Spotykane było
stosowanie większej ilości oleju w warstwach spodnich,
a zwiększanie ilości pigm entu w w arstw ach w ierzch­
nich. Z abezpieczało to przed pow staw aniem odspojeń
i pęcherzy pod w pływ em czynników atm osferycznych.
N ie pozostaw iano nie pom alow anych zew nętrznych
części drew nianych.
Kolorystyka stolarki od w nętrza zależała od w ystro­
ju danego pom ieszczenia, ale tu także istniały kolory 19. R ekonstruow ane barokow e obram ienie okienne ze w spółcześnie
częściej stosow ane — np. zieleń czy kolor perłow y (od pro jektow aną stolarką o podziale naw iązującym do barokowego
(um ieszczenie ślem ienia), oszklenie w spółczesne (brak rekonstrukcji
XVIII w.). O kna m ogły być także złocone. Rozwiąza­
oszklenia) (W arszawa, Z a m e k Ujazdowski). Fot. J. L ew icki 1998
nie takie stosow ano do zdobienia bogato dek o row a­
19. R econstructed Baroque w in d o w fram e w ith m odern design w o o d ­
nych okien w budow nictw ie reprezentacyjnym . Z ło ­ w o rk w ith a division referring to the Baroque (the placing o f the
cono na grubym kredow ym podkładzie, który niw elo­ transom bar); contem porary glazing (no glazing reconstruction
wał nierów ności drew na. Stosow ano zarów no bolus, (W arszawa, the U jazdow ski Castle). Photo: J. L ew icki 1998

34 . Szereg przykładów zastosowanych kolorów do m alowania okien lerpalasł, (w:) Von Farbe u n d Farben: A lbert K noepfli zu m 70.
podaje J. Tajchman, Stolarka o kien n a ..., s. 2 8 -2 9 . Por. też. G. Lill, G eburtstag, Zürich 1980, s. 1 1 7 -1 1 9 ; S. Lietz, Das Fenster des
D en km a lp fleg e..., s. 31; J. Grünfelder, Farbige Fensterläden am Freu- B arock..., s. 1 0 0 -1 2 8 .

289

20. Klasycy styczna fasada z za b y tko w ą stolarką, która sta n o w i św ia ­
d o m ie zaprojektow aną nierozerw alną jej część (Kielce, ul. Sienkiew i­
cza 8, 1 poi. XLX w.). Fot. J. L ew icki 1997
20. Classicistic façade w ith historical w oodw ork, w hich com prises
an in ten tio n a lly designed inseparable part (Kielce, Sienkiew icza
Street, first h a lf o f the nineteenth century). Photo: J. L ew icki 1997
Metody konserwacji dawnych okien
N ajbardziej praw idłow ym działaniem ochronnym
zniszczonych okien jest konserw acja zabytkow ych roz­
w iązań35. Niestety, ta m etoda postępow ania, najbar­
dziej oczywista z konserw atorskiego punktu widzenia,
nie jest zbyt często stosow ana. D ziałania k onserw ator­
skie w odniesieniu do daw nych okien m ożna podzielić
na dwie grupy:
1. N apraw a zniszczonych i uszkodzonych okien m e­
todam i stolarskim i w raz z zachow aniem ich ko n stru k ­
cji, wszystkich charakterystycznych form dekoracji,
m echanizm ów zamykających, okuć itp. Ten tryb postę­
pow ania stosuje się wtedy, gdy okno m oże w przybli­
żeniu spełniać w spółczesne norm y ochrony termicznej
(podw ójne skrzydła okienne). N apraw ia się zniszczone
elem enty wymieniając je (co pow szechnie jest stoso­
wane w budow nictw ie drew nianym ) oraz przez
wzm ocnienie elem entów starych i pokrycie ich substa­
ncjami chroniącym i przed w odą (hydrofobizacja) i ko­
rozją biologiczną. O kno po napraw ie i przyw róceniu
pierw otnej kolorystyki w raca na swoje miejsce. N a p ra ­
wia się także stałe części okna. N ienaruszony pozostaje
otw ór okienny.
35. Konserwacji zabytkowych okien dotyczą następujące prace:
G. Lill, Denkmalpflege...-, F enstersanierung..., „D etail” 1986, nr 6,
s. 6 0 3 -6 0 9 . Z nowszej polskiej literatury problem em tym zajmował
się jedynie J. Tajchman (por. przyp. 1, 23, 24) i bardzo skrótowo
E. M ałachowicz, Konserwacja i rewaloryzacja architektury w zespo­
łach i krajobrazie, W rocław 1994, s. 2 0 8 -2 1 1 . Pozostałe prace d o­
tyczą jedynie poprawy jakości niezabytkowych okien, jednak są one
także przydatne do opracowania m etod konserwatorskich okien
zabytkowych, np. A. Jastrzębski, P roblem y szczelności stolarki okien-
290
Wydaje się, że rzadkie stosowane tych najprostszych
zabiegów wynika z zaniku wyspecjalizowanych w ar­
sztatów stolarskich, które bardzo spraw nie i solidnie
prow adziłyby podobne prace. Uniemożliwia to w yko­
nywanie solidnych napraw lub dokładnych kopii zni­
szczonych stolarek (por. ii. 23). Tylko wydaw anie na­
kazów napraw y i konserwacji zabytkowych okien m o­
że upow szechnić tę m etodę działania i przyczynić się
do odrodzenia odpow iednich dziedzin rzemiosła. Jed ­
nocześnie brak profilaktycznej konserwacji i p odsta­
wowej, bieżącej ochrony dawnych okien, sprzyja ich
szybkiej destrukcji, której nie jest w stanie pow strzy­
mać solidność w ykonania i trw ałość zastosowanego
niegdyś m ateriału.
2. M odernizacja starego okna przez doprojektow a-
nie elem entów dostosow ujących starą konstrukcję do
now ych w ym ogów użytkowych. Z reguły polega to na
polepszeniu w arunków ochrony termicznej. Należy
zaprojektow ać now e skrzydło okienne (z reguły w e­
w nętrzne) oraz inne elem enty konstrukcyjne okna.
Przy projektow aniu nowych elem entów należy pam ię­
tać o takim dostosow aniu ich do starej konstrukcji, aby
nie została ona zniszczona i nie wiązało się to z zupeł­
nym przerobieniem otw oru okiennego. D odane ele­
m enty muszą koniecznie zachowywać podział daw-
21. K lasycystyczna fasada z usuniętą na części elew acji za b y tko w ą
stolarką, która stanow iła św iadom ie zaprojektow aną nierozerwalną
jej część (Kielce, ul. Sienkiew icza 8, 1 poi. XLK w .).F ot. J. L ew icki
1998
21. Classicistic façade w ith part o f the elevation deprived o f historical
w oodw ork w hich com prised an in ten tio n a lly designed inseparable
part (Kielce, 8 Sienkiew icza Street, first h a lf o f the nineteenth cen ­
tury). Photo: J. L ew icki 1998
nej, „Przegląd Budowlany”, R. 54, 1982, nr 5 - 6 , s. 2 0 7 -2 1 1 ; tenże,
O przyczynach przecieków stolarki okiennej jednoram ow ej, tamże,
R. 52, 1980, nr 12, s. 6 7 4 -6 7 6 ; Z. Olendzki, Przedsięwzięcia z m ie ­
rzające do popraw y jakości stolarki okiennej, tamże, R. 57, 1985,
nr 1, s. 1 6 -1 9 ; Fenster, F ensterw ande aus H o lz, M iinchen 1964;
czy też różne raporty na temat jakości stolarki budowlanej i kierun­
ków jej napraw opracowywane w Centralnym Ośrodku Badaw­
czo-R ozw ojow ym Stolarki Budowlanej w Warszawie i w Instytucie
Techniki Budowlanej w Warszawie.

22. B arokow e obram ienie o kienne ze śladam i po m ocow aniu krat
z w sta w io n ym p la stiko w ym o kn em szklo n ym jedną taflą szklaną
z p o zo rn ym i szczeblinam i (Św ięty Krzyż, zabudow ania klasztorne).
Fot. J. L ew icki 1997
22. Baroque w in d o w fra m e w ith trace o f bar fastening w ith inserted
plastic w in d o w glazed w ith a single panel w ith illusory bars (Św ięty
K rzyż, m o na stery buildings). Photo: J. L ew icki 1997
nych elem entów i w żadnym w ypadku nie m ogą go
zmieniać przez zagęszczenie dodatkow ych szczeblin
lub inne ich um ieszczenie36.
Podsum ow ując należy stw ierdzić, że m im o ogólne­
go rozpoznania przem ian daw nych rozw iązań i sfor­
m ułow ania m etod postępow ania konserw atorskiego
nadal nie w ypracow ano i nie zastosow ano w praktyce
reguł kom pleksow ej ochrony daw nych okien. Wydaje
się, że w obec braku możliwości napraw y większości
zniszczonych okien, jedynym skutecznym sposobem
ich konserw acji jest o chrona przez dokum entację
(szczególnie dotyczy to rozw iązań bezpow rotnie ni­
szczonych). Jednocześnie tylko od służb k onserw ator­
skich zależy, czy daw ne okna będą bardziej św iadom ie
36. W ten sposób m odernizow ano okna w zabytkach Torunia i taką
m etodę jako najlepszą poleca J. Tajchman, Stolarka o k ie n n a ...,
s. 4 3 -4 6 . Por. także bardzo wczesny głos o ochronę zabytkowych
23. Uproszczona kopia stolarki w za ch o w a n ym oryginalnym obra­
m ieniu. N ieu d o ln o ść rozw iązania w yn ika z niskiej jakości w y k o ­
na w stw a i nieopanow ania rzem iosła przez w ykonujących o kn o rze­
m ieśln ik ó w (W arszawa, tzw . D o m G aya z 1 poi. X IX w.). Fot. J. L e ­
w icki 1998
23. Sim plified copy o f w o o d w o rk w ith a retained original fram e. The
a w k w a rd solution is the result o f the lo w quality o f execution a n d the
u nskilfulness o f the artisans executing the w in d o w (Warszawa, the
so-called G ay H ouse from the first h a lf o f the nineteenth century).
Photo: J. L ew icki 1998
chronione (np. nakaz napraw y dawnych rozwiązań)
i ew idencjonow ane. Fala bezzasadnych rekonstrukcji,
nie poprzedzonych solidnymi badaniam i, która obej­
muje zabytki wysokiej klasy, pow inna być zatrzym ana
i nadzorow ana przez specjalistów. N ależy także p o d ­
kreślić, że w inno się dokum entow ać i konserw ow ać
zabytkowe rozw iązania na terenie całej Polski, a nie
tylko w rejonach, na terenie których działają zajmujący
się tą problem atyką specjaliści.
Uwagi zaw arte w tym artykule dotyczą niestety
nie tylko okien, ale także pozostałego detalu drew ­
nianego (drzwi, podłogi, więźby). Ulega on zniszczeniu
i wym ianie, a szersza działalność konserw atorska i d o ­
kum entacyjna w tej dziedzinie praktycznie nie istnieje.
okien: tenże, W obronie d e ta lu ..., „Biuletyn Informacyjny PKZ”
1967, nr 6, s. 5 -1 3 .
291
ANEKS

Bardzo ważna w badaniach okien jest analiza zachow anych źródeł w ykonyw ana w ram ach badań nieniszczą­
cych. D okładne opisy inw entarzow e m ogą dostarczyć bardzo wiele m ateriału o okolicznościach pow stania okien
oraz o ich wyglądzie i funkcjonow aniu. W inw entarzach z reguły zw racano uwagę na wszystkie elem enty posia­
dające w artość m aterialną (okucia, liczba szyb) i dlatego pozwalają one zrekonstruow ać konstrukcję stolarki i jej
podział (liczba skrzydeł i kwater, rodzaj oszklenia, kolor stolarki i okiennic). Przytoczono tutaj kilka przykłado­
wych opisów okien z różnych okresów. Dotyczą one jednego obiektu (pałac biskupów krakow skich w Kielcach,
1637 -1 6 4 4 ). Przytoczone opisy uzmysławiają w artość i przydatność tego typu źródeł w odtw arzaniu wyglądu
daw nych okien.

Inw entarz z 1668 r., A rchiw um Kapituły M etropolitalnej w Krakow ie, sygn. 3.
(...) [s. 237 b, Izba Stołowa] „okien w o łó w oprawnych trzy z kw ateram i o ko w anym i” (...) [2 Pokój Biskupi]
„okien w o łó w oprawnych dw oistych dwie, z okiennicam i d w oistym i zielono m alow anym i na zawiasach z haczy­
ka m i’'’ (...) [s. 238, kaplica] „okno jedno szklane, drugie płócienne woskowane, w nim szyby w praw ione” (...)

Inw entarz z 1746 r., A rchiw um Kapituły M etropolitalnej w K rakowie, sygn. 28.
(...) [s. 12, Sień] „okna w o łów oprawnych dobre trzy, now o wyszporowane, w każdym oknie szyb herbowych
Zadzikow skich po trzy ” (...) [s. 14, 2 Pokój Biskupi] „okien dwa w tafle przerobione, w których kaw ałki podw ójne
ze dwa i z pokoju okiennic zielono m alow anych cztery” (...) [s. 14, 3 Pokój Biskupi] „okien trzy dobre, nowe dwa
w tafle podw ójne, trzecie jednostajne. O kiennice zielone m alow ane z haczykam i” (...)

Inw entarz z 1789 r., A rchiw um Państwowe w Radom iu, Z arząd D óbr Państwowych, sygn. 5.
(...) [s. 7, Izba Dolna] „okno wielkie jedno w ołów oprawne w kw ater sześć stare, w których szyb stłuczonych
czternaście, ram y i ołów potrzebują odm iany, okiennic składanych dwie, zaw iasów osiem, u okien zawiasek
dziesięć, zakrętek cztery, kółko jedno, krata żelazna w ydęta od ogrodu” (...) [s.7-8] „O kno wielkie jedno, z szyb
drobnych z kratą żelazną, w któ rym szyb z ołow iem brakuje pięćdziesiąt, prętów żelaznych w poprzek dwanaście,
zaw iasów tylko dwoje, to okno całe z gruntu potrzebuje przerypania” (...) [s. 11, Sień] „okien trzy w balasach
kam iennych z szyb drobnych gatunku różnego, okrągłych i podlugow atych w ołów oprawnych, w których stłuczo­
nych znajduje się trzydzieści pięć, zawiasek dwadzieścia dwa, pręcików sześćdziesiąt trzy, zakrętek jedenaście i kulek
trzy, w każdym ty m oknie po jednej szybie z herbem Z adzikow skim , kw ater w tych oknach przegrodzonych jest
dwadzieścia siedem, całe to okno stare reperacji potrzebujące” (...) [s. 22, 1 Pokój Prałaci] „okien dwa dubeltow ych
podw ójnych taftow ych, sosnow e ramy na kit sadzone, w których szyb dziewięćdziesiąt sześć, okow cały ze
w szystkim , okiennic par dw ie popielato pom alow anych na zawiasach prostych ośm iu z dw iem a haczykam i” (...)
[s. 2 0 -2 1 , 2 Pokój Prałaci] „okien trzy, kw ater w nich dwanaście, w nich szyb ćw iartkow ych w ołów oprawnych
sto sześćdziesiąt, z których potłuczonych brakujących piętnaście z ołow iem , pręcików poprzecznych trzydzieści
dwa, oko w dobry, jednej tylko zakrętki brakuje” (...)

Akt podawczy korpusu zam ku p obiskupiego..., 1845 r., A rchiwum Państwowe w R adom iu, Zarząd D óbr
Państwowych, sygn. 7179.
(...) [s. 33, Kaplica Stara] „dwa okna, każde o 4 kwaterach otwierających się — w ramach drewnianych
przybitych benkajsam i do fu tryn kam iennych — w tych oknach jest po szyb 20, lecz 4 brakuje” (...) [s. 41, 1 Pokój
Biskupi] „okien dwa dubeltow ych, z których jedno składa się z ośm iu kwater, a w nim szyb arkuszowych 20, drugie
okno w ew nątrz ma 2 kw atery przez całą wysokość, w tych kwaterach szyb 9, zaś od strony zew nętrznej 4 kwatery,
w nich szyb 10” (...)

292
 Historical Windows. Research and Conservation Methods
The acceleration of the rate of the damage of historical
window woodwork and the exchange of old solutions for
new ones (caused by the appearance of plastic windows)
induced the author to analyse all methods which could prove
useful in the analysis (research) and conservation of histo­
rical windows.
The first part of the examination considers the window
as part of an monument of architecture and its material
structure.
Subsequently, the author distinguishes and discusses under­
takings used in research concerning historical windows: non­
damaging research (an analysis of historical and iconograp­
hie sources) and damage-incurring research which encompa­
sses an analysis of the material structure of a building.
The next stage of reflections describes proper conserva­
tion inventory (the most suitable scale and course of measu­
rement and photographic inventory as well as the manner
of description).
The author lists all the criteria which should form a basis
for an analysis and assessment of windows (the window as
an inseparable part of the architecture of buildings, the
historical window associated with the elevation of the inte­
rior of a building, the uniqueness of the stylistic features of
the window, the state of preservation, the possibilities of
repair and adaptation to contemporary norms).
Attention is also drawn to the problem occurring in
highest standard historical monuments, namely, the recon­
struction of the earlier form of windows in place of the
removed original later solutions (nineteenth- and twentieth-
century) as well as the exchange of historical windows for
plastic ones. The author analyses problems connected with
the recreation of colour. A summary discusses the conser­
vation of old windows, emphasising the need for their docu­
mentation and the necessity of current care and repair of
damaged solutions. Only the latter can protect against dam­
age and will assist the retention of the majority of historical
windows.
293