This is a reproduction of a library book that was digitized

by Google as part of an ongoing effort to preserve the

information in books and make it universally accessible.

https://books.google.com
 n
ceto
Prin
CLASSICAL SEMINARY.

De Origenis

prologis in Psalterium

quaestiones selectae

Dissertatio philologica

ob in quam P
R

ad summos in philosophia honores

BL
1

BI
ab amplissimo philosophorum Jenensium 0
1
ordine rite impetrandos

scripsit

Gualterus Rietz
Conradswaldensis

Ienae

Typis H. Pohle
MCMXIV
SCF

2722

882
 Genehmigt von der philosophischen Fakultät der Universität Jena
auf Antrag der Herren Prof. Dr. Jensen und D. Lietzmann.

Jena , den 10. Januar 1914.

E. Hoepffner,
d. Zt. Dekan.
 Parentibus et praeceptoribus

Sacrum

P
A
C
E
(R )

2
8 MAR -41916 358054
8
 I

Ὑπόμνημα Ωριγένους εἰς τοὺς ψαλμούς.

1. Οἱ ἐπιγεγραμμένοι ψαλμοὶ ὁ πὲρ τῶν ληνῶν τρεῖς ὄντες

ὅ τε ὄγδοος καὶ ὁ ὀγδοηκοστὸς καὶ ὁ ὀγδοηκοστός τρίτος δοκοῦσί μοι τὸ
ἄθροισμα τῆς ἐκκλησίας καὶ τὸ πλῆθος τῶν ἐπὶ ταὐτὸ συνόδων δηλοῦν · 5
καὶ γὰρ ἐκ πολλῶν μίαν εὐχὴν καὶ ὑμνολογίαν ἀναπέμπεσθαι τῷ θεῷ
ἐν ταῖς ἐκκλησίαις συμβαίνει , ὥσπερ ἐν ταῖς ληνοῖς ἐκ πολλῶν καὶ
διαφόρων ἀμπέλων μία κρᾶσις ἀποτελεῖται οἴνου · πάλαι μὲν οὖν ἐν
ἑνὶ τόπῳ τῆς Ἱερουσαλήμ μία τις ἦν ληνός, ἔνθα συνιόντες τὰς αὐτῶν
ΙΟ
εὐχὰς ἀνέπεμπον · ἧς μέμνηται καὶ Ἡσαΐας λέγων · „ καὶ ᾠκοδόμησα
πύργον, καὶ προλήνιον ὤρυξα ἐν αὐτῷ” . δηλοῖ δὲ πύργος μὲν τὸν
ναόν, προλήνιον δὲ τὸ θυσιαστήριον · ἀλλ᾽ ἐπεὶ καθελεῖν ἠπείλησε καὶ
καθεῖλεν ἐκεῖνα , πλείους ἀντὶ μιᾶς συνεστήσατο ληνοὺς τὰς καθ᾽ ὅλης
τῆς οἰκουμένης ἐκκλησίας.
δι' ὃ εἴρηται ἐν τῷ ὀγδόῳ ψαλμῷ οὕτως · κύριε, ὁ κύριος ἡμῶν, 15
.66
ὡς θαυμαστὸν τὸ ὄνομά σου ἐν πάσῃ τῇ γῇ σαφῶς γὰρ παρέστησε
τὰς ἀνὰ πᾶσαν τὴν οἰκουμένην ληνοὺς τοῦ Θεοῦ.
καὶ ( ὁ) ὀγδοηκοστὸς δὲ καὶ αὐτὸς ἐπιλήνιος ὢν τοῖς ἔθνεσι πᾶσι
παρακελεύεται τῷ θεῷ τῶν προφητῶν ἀποδιδόναι τὸν ὕμνον · λέγει
δ᾽ οὖν · 99 ἀγαλλιᾶσθε τῷ θεῷ τῷ βοηθῷ ἡμῶν, ἀλαλάξατε τῷ θεῷ 20
Ἰακώβ . “ εἶτα ἑξῆς ὑποκαταβὰς τὴν ἀποβολὴν τοῦ προτέρου λαοῦ
σημαίνει λέγων · καὶ οὐκ ἤκουσεν ὁ λαός μου τῆς φωνῆς μου, καὶ
Ἰσραὴλ οὐ προσέσχε μοι · καὶ ἐξαπέστειλα αὐτοὺς κατὰ τὰ ἐπιτηδεύ
ματα τῶν καρδιῶν αὐτῶν.“
καὶ ὁ ὀγδοηκοστός τρίτος τὴν αὐτὴν ἔχων προγραφὴν οὐκέτι ἓν 25
σκήνωμα οὐδὲ ἓν θυσιαστήριον, τὸ ἐν Ἱεροσολύμοις , ἀλλὰ πολλὰ σκη-
νώματα καὶ πολλὰ θυσιαστήρια παρίστησιν · δι᾿ ὃ καὶ ὡς πολλῶν οὐσῶν
ληνῶν τούτων αὐτῶν τῶν σκηνωμάτων καὶ τῶν θυσιαστηρίων , ὑπὲρ τῶν
ληνῶν προγέγραπται · λέγει δ᾽ οὖν · ,, ὡς ἀγαπητὰ τὰ σκηνώματά σου,

10 Esai. 5 , 2 15 ps. 8, 2 20 ps. 80, 2 22 ps. 80, 12/13

29 ps. 83, 2/3
Ι
 - 2 -

κύριε τῶν δυνάμεων · ἐπιποθεῖ καὶ ἐκλείπει ἡ ψυχή μου εἰς τὰς αὐλὰς τοῦ
66
κυρίου · καὶ ἐπιφέρει · τὰ θυσιαστήριά σου, κύριε τῶν δυνάμεων καὶ
πάλιν πληθυντικῶς ἐπιλέγει · „,ὑπερασπιστὰ ἡμῶν ἴδε ὁ θεός, καὶ ἐπίβλεψον
εἰς τὸ πρόσωπον τοῦ Χριστοῦ σου, ὅτι κρείσσων ἡμέρα μία ἐν ταῖς αὐλαῖς
5 σου ὑπὲρ χιλιάδας ἔνθα τηρήσεις, ὡς καὶ ὀνομαστὶ τοῦ Χριστοῦ μέμνηται.
2. Τοὺς ἐπιγεγραμμένους , ὑπὲρ τῆς ὀγδόης" δύο ψαλμοὺς ἡγοῦ
μαι τὴν σωτήριον τῆς ἀναστάσεως ἡμέραν τοῦ κυρίου αινίττεσθαι. τὴν
πρὸς θάνατον γοῦν ἐργασάμενος ἁμαρτίαν ὁ Δαυὶδ ἱκετεύει κατὰ τὸν ἕκτον
μὴ τοῦ θυμοῦ μηδὲ τῆς ὀργῆς τοῦ Θεοῦ πειρασθῆναι, ἐλέους δὲ καὶ ἰάσεως
το αὐτοῦ τυχεῖν τὴν ψυχήν · τοῦτο δὲ ἔσεσθαι θεσπίζει λέγων · ἐπίστρεψον,
κύριε, ῥῦσαι τὴν ψυχήν μου · σῶσόν με ἕνεκεν τοῦ ἐλέους σου, ὅτι οὐκ ἔστιν
ἐν τῷ θανάτῳ ὁ μνημονεύων σου , ἐν δὲ τῷ ᾅδῃ τίς ἐξομολογήσεταί σοι ;
μονονουχὶ τὸν κύριον αὐτὸν ἐκ θανάτου ῥύσασθαι αὐτοῦ τὴν ψυχὴν ἱκετεύων ·
προϊὼν δὲ τῶν εὐχῶν τετυχηκέναι δηλοῖ, δι᾽ ὧν φησιν · εἰσήκουσε κύριος
ας τῆς φωνῆς τοῦ κλαυθμοῦ μου · εἰσήκουσε κύριος τῆς δεήσεως μου, κύριος
τὴν προσευχήν μου προσεδέξατο" . τὴν γὰρ ἀναβίωσιν αὐτοῦ τὴν ἐκ τοῦ
θανάτου μετὰ τῆς τοῦ Χριστοῦ ἀναστάσεως γενομένην διὰ τούτων ηνίξατο.
ὡσαύτως δὲ καὶ ὁ ἑνδέκατος 99 ὑπὲρ τῆς ὀγδόης ἐπιγέγραπται
τοῦ Δαυὶδ τὴν ὁμοίαν ἱκεσίαν περιέχων φάσκοντος · ,, σῶσόν με , κύριε,
20 ὅτι ἐκλέλοιπεν ὅσιος“ . εἶτα ἑξῆς οὐκ ἐπικεκαλυμμένως, ἀλλὰ τηλαυγώς
ἐπιφέρει λέγων · νῦν ἀναστήσομαι, λέγει κύριος · θήσομαι ἐν σωτηρίῳ .
δι᾽ ἣν ἀνάστασιν κυρίου τῇ μετὰ τὸ σάββατον ἡμέρᾳ , ἥτις ἦν ὀγδόη , γενομέ
νην εἰς τύπον καινῆς ζωῆς τοιαύτης οἶμαι προγραφῆς τὸν ψαλμὸν ἠξιῶσθαι .
3. Εἰσὶ μὲν πάντες οἱ ἐπιγεγραμμένοι ,ὑπὲρ τῶν ἀλλοιω-
25 θησομένων τὸν ἀριθμὸν τέσσαρες.
τούτων δὁ μὲν πεντηκοστός ἔνατος δοκεῖ μοι τὴν τῶν ἐθνῶν ἀλλοίωσιν,
ἣν πεπόνθασι μεταβάντες ἐκ τῆς δεισιδαίμονος πλάνης ἐπὶ τὴν εὐσέβειαν
τοῦ τῶν ὅλων θεοῦ σημαίνειν. λέγει δ᾽ οὖν · „, ὁ θεὸς ἐλάλησεν ἐν τῷ ἁγίῳ
αὐτοῦ · ἀγαλλιάσομαι καὶ διαμεριῷ Σίκιμα , καὶ τὴν κοιλάδα τῶν σκηνῶν
30 διαμετρήσω .) ἐμός ἐστι Γαλαάδ, καὶ ἐμός ἐστι Μανασσή, καὶ Ἐφραὶμ
κραταίωσις τῆς κεφαλῆς μου · Ἰούδας βασιλεύς μου, Μωαβ λέβης τῆς
ἐλπίδος μου) · ἐπὶ τὴν Ἰδουμαίαν ἐκτενῶ τὸ ὑπόδημά μου“ καὶ τὰ ἑξῆς ·
μετὰ γοῦν τῶν Ἰσραηλιτικῶν φυλῶν καὶ τὸν Μωάβ καὶ τὴν Ἰδουμαίαν
καὶ τοὺς ἀλλοφύλους περιείληφεν.
35 ὁ δὲ ἑξηκοστὸς ὄγδοος ὁμοίως ἐπιγεγραμμένος μεταβολὴν ἔχει καὶ
ἀλλοίωσιν τοῦ δι᾽ ἡμᾶς εἰς τὰ βάθη τῆς νοουμένης θαλάσσης κατ

2 ps. 83, 4 3 ps. 83 , 10/11 9 cf. ps. 6, 2—4 IO ps. 6, 5-6 14 ps. 6, 9/10
19 ps. II, 2 21 ps. II, 6 28 sq. ps. 59, 8-10 verba uncinis inclusa
supplevi e Lomm. 36 εἰς τὰ βάθη της θαλάσσης cf. ps. 68, 3
 3 -

εληλυθότος καὶ τὰ περὶ τοῦ πάθους αὐτοῦ, ἃ καὶ δηλοῖ (διὰ τοῦ) ·
„ ἔδωκαν εἰς τὸ βρῶμα μου χολήν, καὶ εἰς τὴν δίψαν μου ἐπότισαν με
ὄξος · καὶ τὴν τῶν ἐπιβουλευσάντων αὐτῷ ἐπὶ τὰ χείρω τροπήν · ἃ
καὶ αὐτὸς παρίστησι λέγων · σκοτισθήτωσαν οἱ ὀφθαλμοὶ αὐτῶν τοῦ
μὴ βλέπειν καὶ τὰ ἑξῆς. 5
καὶ ὁ τεσσαρακοστός τέταρτος τῶν υἱῶν Κορὲ τυγχάνων καὶ ὑπὲρ
τῶν ἀλλοιωθησομένων ἐπιγεγραμμένος , ὑπέρ (τε) τοῦ ἀγαπητοῦ καὶ
αὐτὸς τὴν περὶ τὸν ἀγαπητὸν τοῦ θεοῦ ἀλλοίωσιν περιέχει, ἐν ταὐτῷ
καὶ τὴν θεολογίαν αὐτοῦ περιλαβὼν καὶ τῆς ἐξ ἐθνῶν ἐκκλησίας τὴν
πρὸς αὐτὸν ἐπιστροφὴν δηλῶν διὰ τοῦ · „, ἄκουσον, θύγατερ, καὶ ἴδε το
καὶ κλῖνον τὸ οὖς σου καὶ τὰ ἑξῆς.
ὁ δὲ ἑβδομηκοστὸς ἔνατός ἐστι μὲν τοῦ ᾿Ασάφ, ὁμοίως δὲ καὶ
ἐπιγεγραμμένος τοῦ προτέρου πάλιν λαοῦ τὴν ἐπὶ τὰ χείρω τροπὴν
περιέχει λέγων · ,,ἄμπελον ἐξ Αἰγύπτου μετῆρας , καὶ τὰ λοιπά · καὶ
ἔοικεν, ἐπειδὴ τῶν ἀπὸ γῆς ἀνθέων καὶ κρίνων τὸ ὡραῖον καὶ εὐῶδες 15
θᾶττον ἀλλοιοῦται καὶ εἰς φθορὰν μεταβάλλει , τούτου χάριν τὸ
Ἑβραϊκὸν περὶ τῶν κρίνων ἢ περὶ τῶν ἀνθέων περιέχειν · δι
ὅπερ ἀντὶ τῶν ἀλλοιωθησομένων ὁ μὲν ᾿Ακύλας ἐπὶ τοῖς κρίνοις ,
ὁ δὲ Σύμμαχος , περὶ ἀνθέων ἡρμήνευσεν.
4. Οἱ ἐπιγεγραμμένοι ὑπὲρ τῶν κρυφίωνα κρύφιόν τινα καὶ 20
λανθάνοντα πόλεμον καὶ τὴν κατὰ τῶν ἀοράτων καὶ νοητῶν ἐχθρῶν νίκην
τοῦ σωτῆρος ἡμῶν περιέχουσιν.
ὁ γοῦν ἔνατός φησιν · ἐν τῷ ἀποστραφῆναι τὸν ἐχθρόν μου εἰς
τὰ ὀπίσω ” καὶ τὰ ἑξῆς · οἷς ἐπιφέρει σημαίνων τὴν τῶν ἐθνῶν κλῆσιν ·
ψάλατε τῷ κυρίῳ τῷ κατοικοῦντι ἐν Σιών, ἀναγγείλατε ἐν τοῖς ἔθνεσι 25
τὰ ἐπιτηδεύματα αὐτοῦ . καὶ ὅτι ταῦτα λεληθότως κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ
πάθους αὐτῷ συνετελέσθη , τὰ τῆς προγραφῆς τοῦ ψαλμοῦ δηλοῖ . ἐπι-
γέγραπται γὰρ ὑπὲρ τῶν κρυφίων τοῦ υἱοῦ , ἀνθ᾽ οὗ ὁ μὲν Σύμμαχος
ὑπὲρ τοῦ θανάτου τοῦ υἱοῦ πεποίηκεν , ὁ δὲ ᾿Ακύλας , ὑπὲρ τῆς νεότη
τος“ . οἷς συμφωνεῖ καὶ τὰ περὶ τῆς ἐκ τοῦ θανάτου ἀναβιώσεως αὐτοῦ διὰ 30
τοῦ ψαλμοῦ σημαινόμενα κατὰ τό · ,,ὁ ὑψῶν με ἐκ τῶν πυλῶν τοῦ θανάτου .
καὶ ὁ τεσσαρακοστός πέμπτος παραπλησίως ὑπὲρ τῶν κρυφίων
εἰρημένος τὸν ἀόρατον καὶ νοητὸν πόλεμον παρίστησι λέγων · ἐταράχ
θησαν ἔθνη, ἔκλιναν βασιλεῖαι καὶ τὰ ἑξῆς. εἶτα ὡς πάλαι κατα
κρατοῦντας τῶν ἐθνῶν ἄρχοντας καθελὼν ὑφ᾽ ἑαυτόν τε πεποιημένος τὰ 35
ἔθνη ἑξῆς λέγει · 99 ὑψωθήσομαι ἐν τοῖς ἔθνεσιν, ὑψωθήσομαι ἐν τῇ γῇ .

· διὰ τοῦ supplevi e Lomm. 2 ps. 68, 22 4 ps. 68, 24 7 τε supplevi

e Lomm. 10 ps. 44, II 14 ps. 79, 9 23 ps. 9, 4 25 ps. 9, 12 31 ps. 9, 14
33 ps. 45, 7 36 ps. 45, 11
I*
 -

5. Οἱ ἐπιγεγραμμένοι στηλογραφίας λόγους περιέχουσι

μετριότητος καὶ ταπεινοφροσύνης · δι᾿ ὅπερ ὁ μὲν ᾿Ακύλας ἀντὶ τοῦ
στηλογραφίας“ ,,ταπεινοῦ τελείου “ ἡρμήνευσεν, ὁ δὲ Σύμμαχος ,,ταπεινό
φρονος καὶ ἀμώμου" . εἴτε γὰρ ὁ Δαυὶδ βασιλεὺς ὢν καὶ ἄρχων τοῦ παντὸς
5 Ἰσραὴλ μέτρια καὶ ταπεινὰ φρονῶν τοιαύτας προήκατο φωνὰς εἴτε καὶ
ὁ Χριστὸς τοῦ Θεοῦ τοιαῦτα ἐθέσπιζε ταπεινοφρονῶν, ὡσπεροῦν διδάσκει
τό · ,,μάθετε ἀπ' ἐμοῦ , ὅτι πρᾷός εἰμι καὶ ταπεινὸς τῇ καρδίᾳ" , στήλης
ἄξιοι εἶεν ἂν οἱ λόγοι καὶ τῆς εἰς τὸν σύμπαντα αἰῶνα μνήμης · ὅπερ διὰ
τῆς στηλογραφίας" παρίσταται.
ΙΟ νοήσεις δὲ τὸ εἰρημένον ἀπὸ τοῦ πεντηκοστοῦ πέμπτου , ὃς ἐπι-
γέγραπται , στηλογραφία( ς) “ ἢ ( ,ταπεινοῦ τελείου “ ἢ) „,ταπεινόφρονος καὶ
ἀμώμου , ἐν ᾧ εἴρηται · ἐλέησόν με ὁ Θεός , ὅτι κατεπάτησέ με
ἄνθρωπος, ὅλην τὴν ἡμέραν καὶ τὰ ἑξῆς.
καὶ ὁ πεντηκοστὸς ἕκτος τὴν ἴσην ἔχων προγραφὴν πάλιν τῶν
15 καταπατούντων αὐτὸν μέμνηται λέγων · 99 ἔδωκεν ( εἰς) ὄνειδος τοὺς
καταπατοῦντάς με .
καὶ τοὺς λοιποὺς δὲ τῶν οὕτως ἐπιγεγραμμένων διελθὼν τῆς ἴσης
ἐχομένους εὑρήσεις διανοίας.
6. Οἱ ἐπιγεγραμμένοι „ εἰς ἀνάμνησιν τοῦ Δαυίδες όπου
20
μιμνήσκειν αὐτὸν ἐοίκασι τῆς ἐπὶ τοῦ Οὐρίου ἁμαρτίας .
ὁ γοῦν τριακοστὸς ἕβδομος οὕτως ἐπιγεγραμμένος ἐπιλέγει · οὐκ
ἔστιν εἰρήνη ἐν τοῖς ὀστέοις μου ἀπὸ προσώπου τῶν ἁμαρτιῶν μου ,
καὶ δι᾿ ὅλου δὲ τοῦ ψαλμοῦ τὴν ἐπὶ τῇ πραχθείσῃ αὐτῷ ἁμαρτίᾳ κατά-
στασιν σημαίνει .
25 ὡσαύτως δὲ καὶ ἐπὶ τοῦ ἑξηκοστοῦ ἐνάτου εἰς ἀνάμνησιν ἐπι
γεγραμμένου ἱκετεύει τοῦ θεοῦ τυχεῖν βοηθοῦ.
7. Οἱ ἐπιγεγραμμένοι , προσευχὴ μήποτε οὐκ εἰσὶ ψαλμοὶ οὐ
δὲ ᾠδαὶ οὐδὲ ὕμνοι, ἀλλ᾽ αὐτὸ τοῦτο ψιλαὶ προσευχαὶ τῇ τῶν εὐξα
μένων ἁρμόττουσαι διαθέσει τῇ τε περὶ αὐτοὺς καταστάσει καὶ πᾶσι τοῖς
30 ἐν ἴσῃ διαθέσει τοῖς εἰρημένοις τυγχάνουσιν.
8. Οἱ ἐπιγεγραμμένοι ψαλμοί · ,,μή διαφθείρης , τοῦ Δα-
οἱ δε ἐφεξῆς εἰσι τρεῖς .
ὧν ὁ πεντηκοστὸς ἕκτος εἴρηται ἐν τῷ αὐτὸν ἀποδιδράσκειν
ἀπὸ προσώπου Σαούλ εἰς τὸ σπήλαιον . καὶ μήποτε, ἐπειδὴ ἐν τῷ
35 σπηλαίῳ κρυπταζομένου τοῦ Δαυὶδ (ἐπεισῆλθε Σαούλ ἀγνοῶν ἔνδον αὐτοῦ
ὄντος καὶ τῶν ἑταίρων τοῦ Δαυίδ) βουλομένων ἀνελεῖν αὐτὸν εἶπεν ὁ
Δαυίδ πρὸς τὸν ᾿Αβισάθ · ,,μὴ διαφθείρης αὐτόν δῆλον δ᾽ ὅτι τὸν

7 Matth. II , 29 II ταπ. — ἢ supplevi e Lomm. 12 ps. 55 , 2 15 ps. 56, 4

21 ps. 37, 4 35 ἐπεισῆλθε Δαυίδ supplevi e Lomm.
 5 ―

Σαούλ —, τούτου χάριν ὡς ἀποδεξαμένου τοῦ θεοῦ τὴν φωνὴν ἀκρότητα

ἀνεξικακίας περιέχουσαν ἐν μνήμῃ τῶν οὕτως ἐπιγεγραμμένων ψαλμῶν
παρελήφθη .
ὁ δὲ ἑξῆς περιέχων τό · ,,μὴ διαφθείρης, ὁπότε ἀπέστειλε Σαοὺλ
καὶ ἐφύλαξε τὸν οἶκον αὐτοῦ τοῦ θανατῶσαι αὐτόν ἔοικε πρόσταγμα 5
περιέχειν τοῦ θεοῦ τοῦ μὴ συγχωροῦντος τοῖς ἀπεσταλμένοις ὑπὸ τοῦ
Σαούλ διαφθεῖραι τὸν Δαυίδ.
τάχα δ' ἂν τὴν αὐτὴν ἔχοι διάνοιαν καὶ ὁ ἑβδομηκοστός τέταρτος
τὸν ὅμοιον τρόπον ,,τῷ ᾿Ασάφ “ ἐπιγεγραμμένος.
9. Ὁ ἐπιγεγραμμένος , τοῦ σαββάτου ἐνενηκοστός πρῶτος προς το
τροπὴν ἔχει σπουδαίως ἀπαντᾶν εἰς τὰς συνάξεις τῆς μελέτης τῶν θείων
μαθημάτων καὶ μετὰ ταῦτα δοξολογίαν. λέγει δ᾽ οὖν „,τοῦ ἀναγγέλλειν τὸ
.66
πρωὶ τὸ ἔλεός σου καὶ τὴν ἀλήθειάν σου κατὰ νύκτα ““ καὶ πάλιν · ,, πεφυτευ
66
μένοι ἐν τῷ οἴκῳ κυρίου ἐν ταῖς αὐλαῖς τοῦ Θεοῦ ἡμῶν ἐξανθήσουσιν.
10. Ὁ ἐνενηκοστὸς ἔνατος ἐπιγεγραμμένος 99 εἰς ἐξομολόγησιν 15
διδάσκει φάσκων · ,, αὐτὸς ἐποίησεν ἡμᾶς καὶ οὐχ᾽ ἡμεῖς τὴν δύναμιν τῆς
ἐξομολογήσεως παριστάς, ὅτι μηδὲν ἡμεῖς ἀφ ' ἑαυτῶν κεκτήμεθα, ἀλλ᾽
ὅ, τι ποτέ ἐστι περὶ ἡμᾶς ἀγαθόν, τοῦτο αὐτὸς ἐποίησεν.
11. Ὁ τριακοστός τρίτος ψαλμὸς ἐπιγεγραμμένος , τῷ Δαυίδ ,
ὁπότε ἠλλοίωσε τὸ πρόσωπον αὐτοῦ ἐναντίον Αβιμέ- 20
λεχε (ἔοικε τὸν ἐν τῇ πρώτη τῶν Βασιλειῶν ᾿Αχιμέλεχ ὠνομασμένον
Αβιμέλεχ ἀποκαλεῖν τῶν στοιχείων παρ᾽ Ἑβραίοις, λέγω δὴ τοῦ χαφ
καὶ τοῦ βήθ, πολλὴν ὁμοιότητα σῳζόντων ὡς κατὰ μηδὲν ἀλλήλων
διαλλάττειν ἢ βραχείᾳ κεραία μόνη .
ἔχει δ᾽ οὖν ἡ ἱστορία οὕτως · Καὶ ἔρχεται Δαυὶδ εἰς Νομβὰ πρὸς 25
Αχιμέλεχ τὸν ἱερέα · καὶ ἐξέστη ᾿Αχιμέλεχ τῇ ἀπαντήσει αὐτοῦ καὶ
εἶπεν αὐτῷ · ,,τί ὅτι σὺ μόνος καὶ οὐδεὶς μετὰ σοῦ ; καὶ εἶπεν Δαυὶδ ·
ὁ βασιλεὺς ἐντέταλταί μοι ῥῆμα σήμερον καὶ εἶπέ μοι · ,μὴ γνώτω
μηδεὶς τὸ ῥῆμα, περὶ οὗ ἐγὼ ἀποστέλλω σε καὶ περὶ οὗ ἐγὼ ἐντέταλμαί
σου καὶ τοῖς παιδαρίοις μεμαρτύρημαι ἐν τῷ τόπῳ τῷ λεγομένῳ 30
Θεοῦ πίστις Φιλμωνὶ ᾿Αλμωνίς · καὶ νῦν, εἰ εἰσὶν ὑπὸ τὴν χεῖρά σου πέντε
ἄρτοι, δὸς εἰς χεῖρας μου τὸ εὑρεθέν · καὶ ἀπεκρίθη ὁ ἀρχιερεὺς τῷ
Δαυὶδ καὶ εἶπεν · οὐκ εἰσὶν ἄρτοι βέβηλοι ὑπὸ τὴν χεῖρα μου ἀλλ᾽ ἢ
ἄρτοι ἅγιοι · εἰ εἰσὶν τὰ παιδάρια πεφυλαγμένα ἀπὸ γυναικός , καὶ
φάγεται“ . καὶ ἀπεκρίθη Δαυίδ τῷ ἀρχιερεῖ καὶ εἶπεν αὐτῷ · , ἀλλ᾽ 35
ἀπὸ γυναικὸς ἀπεσχήμεθα χθὲς καὶ τρίτην ἡμέραν · ἐν τῷ ἐξελθεῖν
με εἰς ὁδὸν γέγονεν πάντα τὰ παιδάρια ἡγνισμένα. καὶ αὐτὴ ἡ ὁδὸς

4 ps. 58, I 8 ps. 74 12 ps. 91 , 3 13 ps. 91, 14 16 ps. 99, 3

19 ps. 33, I 2ο ἔοικε - Αβιμέλεχ supplevi e Lomm. 25 sq. I Reg. 21 , 1-6
 - 6 -

βέβηλος, διότι ἁγιασθήσεται σήμερον διὰ τὰ σκεύη (μου) καὶ ἔδωκεν

αὐτῷ ᾿Αχιμέλεχ ὁ ἱερεὺς τοὺς ἄρτους τῆς προθέσεως, ὅτι οὐκ ἦν ἐκεῖ
ἄρτος ἀλλ᾽ ἢ οἱ ἄρτοι τοῦ προσώπου οἱ ἀφηρημένοι ἐκ προσώπου
66
κυρίου παρατεθῆναι ἄρτον θερμόν, ᾗ ἡμέρᾳ ἔλαβεν αὐτούς .
5 ταῦτα μὲν ἡ ἱστορία · ἀντὶ δὲ τοῦ ἐν τῷ τόπῳ λεγομένῳ Θεοῦ
πίστις Φιλμων Αλμωνὶ ᾿Ακύλας φησὶ 99 πρὸς τὸν τόπον τόνδε τινὰ
τοῦδέ τινος ἢ τόνδε τινὰ ἀδέσποτον , ὁ δὲ Σύμμαχος „ εἰς τὸν δεῖνα
66
τόπον. ἔοικεν οὖν ἡ τοῦ ψαλμοῦ προγραφὴ τὴν ἀλλοίωσιν τοῦ λόγου
Δαυὶδ τὴν πρὸς τὸν ἱερέα σημαίνειν διὰ τοῦ φάναι · ὁπότε ἠλλοίωσε
το τὸ πρόσωπον αὐτοῦ ἐναντίον ᾿Αβιμέλεχ ἢ τὴν ἀλλοίωσιν τοῦ τρόπου ·
δι᾿ ὃ κατὰ Σύμμαχον εἴρηται · ὁπότε μετεμόρφωσε τὸν τρόπον αὐτοῦ
ἔμπροσθεν ᾿Αβιμέλεχ “ · ὁ δὲ ᾿Ακύλας , ὅτε ἠλλοίωσε τὸ γεῦμα αὐτοῦ
ἐναντίον ᾿Αβιμέλεχ . καὶ ἔοικέ γε κατὰ τούτους σαφέστερον ὡς διὰ τὴν
ἱερὰν τροφὴν τῶν ἄρτων τῆς προθέσεως ἠλλοιωκέναι εἰρῆσθαι τὸ γεῦμα
15 αὐτοῦ. δι᾿ ὃ καὶ προϊὼν ἐν τῷ ψαλμῶ τὴν ἱερὰν, ὡς ἔοικε, τροφὴν αἰνιτ-
τόμενός φησι · „ γεύσασθε καὶ ἴδετε , ὅτι χρηστὸς ὁ κύριος“ . μήποτε οὖν
παραινῶν αὐτοῦ γεύσασθαι τοῦ Χριστοῦ τὸ σῶμα αὐτοῦ διὰ τούτων
ᾐνίττετο ὡς καὶ τοῦ νόμου εἰς σύμβολον τοῦ τῆς εὐχαριστίας Χριστο
σώματος τοὺς τῆς προθέσεως ἄρτους παρειληφότος . ἔστι δὲ καὶ ἑτέρα
20
ἀλλοίωσις τοῦ Δαυίδ, καθ᾽ ἣν ἠλλοίωσε τὸ πρόσωπον αὐτοῦ πρὸς ᾿Αγ-
χοὺς βασιλέα Γὲν τὸν ἀλλόφυλον, μανίαν ὑποκρινάμενος · ἀλλ᾽ οὐκ
ἔοικεν ὁ ψαλμὸς ταύτην ἐπὶ τοῦ παρόντος τὴν ἀλλοίωσιν σημαίνειν.
12. Οἱ δὲ μηδέτερα ἐπιγεγραμμένοι τῶν ψαλμῶν - λέγω δὴ, μήτε
ὠδὴ μήτε , ὕμνος" μήτε ψαλμὸς μήτε , μελώδημα" μήτε ,,αἴνεσις “
25 μήτε προσευχή" μήτε (τι) τῶν τοιούτων — ὠφελίμους τινὰς ἐοίκασι
διδασκαλίας περιέχειν καὶ λόγους παραινετικοὺς καὶ προτρεπτικοὺς
εἰς εὐσεβείας ἀνάληψιν.
οἷός ἐστιν ὁ δέκατος, ἐν ᾧ εἴρηται · ἐπὶ τῷ κυρίῳ πέποιθα“ , καὶ
ὁ δέκατος τρίτος ὁμοίως λέγων · „ εἶπεν ἄφρων καὶ τὰ ἑξῆς.
30 καὶ οἱ λοιποὶ δὲ παραπλησίως λόγους τινὰς διδασκαλικοὺς καὶ
πλήρεις ὠφελείας ἐπάγονται · οὐ μὴν ἐν ψαλμοῖς ἢ ἐν ὕμνοις ἢ ἐν
ᾠδαῖς κατελέγησαν (διὰ τὸ μὴ σῴζειν τὸν ὅμοιον τοῖς εἰρημένοις τρό
πον · εἰ μὴ ἄρα ἐγράφησαν μὲν καὶ αὐτοὶ ὥστε λεχθῆναι διὰ ψαλτηρίου
ἢ δι᾽ ᾠδῆς ἢ ὥς τι( ς) τῶν εἰρημένων · οὐ συνέβη δὲ καὶ λεχθῆναι αὐτοὺς
35 ὥστε ἔχειν ὁμοίαν μὲν τοῖς ψαλμοῖς καὶ ταῖς ᾠδαῖς καὶ ταῖς προσευχαῖς
δύναμιν, (μὴ) ἐπιγράφεσθαι δὲ διὰ τὸ μὴ λεχθῆναι αὐτούς · ἢ μήποτε τινὲς

I post σκεύη μου addidi cf. I Reg. 21 , 5. 9 ps. 33, I 16 ps. 33, 9
20 I Reg. 21 , 13 sq. 28 ps. 10, 1 29 ps. 13 , Ι 36 ἐπιγρ... αὐτούς] ἐπι
γεγράφθαι ... αὐτήν Lomm.
 - 7

μὲν διὰ τὴν προτέραν αἰτίαν, τινὲς δὲ τῆς δευτέρας ἕνεκεν ( οὐκ ἠξιώ-
θησαν προγραφῆς .)
ὁ μὲν γὰρ πεντηκοστός πρῶτος οὐδέτερα ὢν τῶν εἰρημένων τὰ
περὶ τοῦ Δωὴν ἐπαγγέλλει λέγων · ,,τί ἐγκαυχᾷ ἐν κακίᾳ, ὁ δυνατός" ;
καὶ τὰ ἑξῆς · ἅπερ διὰ τὸ σκυθρωπὸν οὐκ ἂν λεχθείη τῷ τρόπῳ τῶν 5
ψαλμῶν ἢ τῶν ᾠδῶν, ὡς οὐδὲ ὁ πεντηκοστὸς δεύτερος καὶ αὐτὸς
λυπηρὰ περιέχων.
ὁ δὲ πεντηκοστός τέταρτος, οὗ ἡ ἀρχή · ἐνώτισαι , ὁ θεός , τὴν
προσευχήν μου" τρόπον περιέχει) προσευχῆς.
καὶ ὁ εἰκοστὸς ἕκτος λέγων · κύριος, φωτισμός μου καὶ σωτήρ το
(μου) καὶ ἑξῆς ἐπιλέγων · „ ᾄσω καὶ ψαλῷ τῷ κυρίῳ οὐδὲν ψαλμοῦ
διενήνοχεν ἢ ᾠδῆς · ὅμως δ᾽ οὖν οὐκ ἠξιώθησαν προγραφῆς διὰ τὴν
δευτέραν, ὡς εἰκός, αἰτίαν.
13. Τοῦ πρώτου καὶ ἑβδομηκοστοῦ ψαλμοῦ ἐπὶ τέλει τῆς προφη-
τείας περιέχοντος , ἐξέλειπον οἱ ὕμνοι Δαυίδ, υἱοῦ Ἰεσσαί ἐπειδὴ δέ
τινες ὑπέλαβον τέλος τῶν τοῦ Δαυὶδ ὕμνων τὸ λόγιον σημαίνειν, σημείω
σαι, ὅτι μὴ τοῦτο δηλοῖ ἡ τοῦ Ἑβραϊκοῦ διάνοια . ὁ γ᾽ οὖν ᾿Ακύλας
ἀντὶ τοῦ 99 ἐξέλειπον ὕμνοι Δαυίδ ετελέσθησαν προσευχαί Δαυίδει
(ἐκδέδωκεν · ὁ δὲ Σύμμαχος · „ ἐπετελέσθησαν προσευχαί Δαυίδε )
καὶ ἡ πέμπτη ἔκδοσις ἀνεκεφαλαιώθησαν προσευχαὶ Δαυίδ . δι' ὧν 20 2
παρίσταται τοῖς ἐν τῷ ψαλμῷ περὶ τοῦ Χριστοῦ προφητευομένοις
συνῆφθαι τὰ εἰρημένα · ἐπιγέγραπται μὲν γὰρ ὁ ψαλμὸς εἰς Σαλομών ,
ἀναφέρεται) δὲ τὰ ἐν αὐτῷ εἴς τε αὐτὸν τὸν Σολομῶνα καὶ τὸν ἐκ
σπέρματος (αὐτοῦ) γενησόμενον υἱὸν αὐτοῦ · δι᾿ ὃ εἴρηται · ὁ θεὸς τὸ
κρίμα σου τῷ βασιλεῖ δὸς καὶ τὴν δικαιοσύνην σου τῷ υἱῷ τοῦ βασιλεώς 25
εἶτα ἑξῆς τούτοις ἐπιφέρονται) λόγοι τινὲς προφητικοὶ περὶ τοῦ υἱοῦ
τοῦ βασιλέως , δηλαδὴ ἐκ σπέρματος Σαλομῶντος γεννηθησομένου,
οἵτινες οὐκ ἐφ᾽ ἕτερον υἱὸν ἁρμόζειν δύνανται ἢ ἐπὶ μόνον τὸν Χριστὸν
τοῦ θεοῦ · τὸ γάρ · ,,κατακυριεύσει ἀπὸ θαλάσσης ἕως θαλάσσης καὶ
ἀπὸ ποταμοῦ ἕως περάτων τῆς οἰκουμένης“ καὶ τὰ τούτοις παραπλήσια 30
οὔτ᾽ ἐπ᾽ αὐτὸν ἀνάγοιτο ἂν τὸν Σαλομῶντα οὐδ᾽ ἐπὶ τὸν διαδεξάμενον
αὐτοῦ τὴν ἀρχὴν Ῥοβοάμ οὐδ᾽ ἐφ᾿ ἕτερον τῶν αὐτοῦ διαδόχων, ἀλλ᾽
ἐπὶ μόνον τὸν ἡμέτερον σωτῆρα . ἐπεὶ τοίνυν κατὰ τὸν Δαυὶδ δι᾽ εὐχῆς
ἦν ἐπιτελεσθῆναι τὴν ἐκ σπέρματος αὐτοῦ γένεσιν τοῦ Χριστοῦ καὶ τὰ
ἐπὶ ταύτῃ προφητευόμενα , ἐν οἷς ἦν τὰ ἐν τῷ προκειμένῳ ψαλμῷ , ὡς 35
ἐπὶ τέλει λέλεκται · καὶ ἐνευλογηθήσονται ἐν αὐτῷ πάντα τὰ ἔθνη

1 οὐκ προγραφής supplevi e Lomm. 4 ps. 51, 3 8 ps. 54, 2 10 ps .

26, I II ps. 26, 6 15 ps. 71 , 20 19 ἐκδέδωκεν - Δαυίδ suppleo ex Lomm.
24 αὐτοῦ suppleo ex Lomm. | ps . 71 , 1 29 ps. 71 , 8 36 ps , 71 , 17
 καὶ πληρωθήσεται τῆς δόξης αὐτοῦ πᾶσα ἡ γῆς , εἰκότως ἐπισυνῆπται
τούτοις κατὰ μὲν τὸν ᾿Ακύλαν · ἐτελέσθησαν προσευχαὶ Δαυίδι (κατὰ
δὲ τὸν Σύμμαχον · ἐπετελέσθησαν προσευχαὶ Δαυίδ ·) κατὰ δὲ τὴν
66
πέμπτην ἔκδοσιν „, ἀνεκεφαλαιώθησαν (προσευχαὶ Δαυίδ. ἐν τούτῳ ἀνε-
5 κεφαλαιώθησαν) ἐν τῷ πάντα τὰ ἔθνη εὐλογηθῆναι διὰ τῆς τοῦ ἐκ σπέρ-
ματος αὐτοῦ γεγενημένης ἐπιφανείας τοῦ τῶν ἀνθρώπων ἁπάντων σωτῆρος .
14. Ἐν οἷς ψαλμοῖς τὰ διαψάλματα φέρεται , ἐν τούτοις ( ὁ)
᾿Ακύλας ἀντὶ τοῦ διαψάλματος πεποίηκεν „ ᾆσμα “ , ἡ δὲ πέμπτη ἔκδοσις
„, διὰ παντός · κατὰ δὲ τὰ παρ' ἡμῖν ἀντίγραφα καὶ κατὰ Σύμμαχον ἔοικε
το μουσικοῦ τινος μέλους ἢ ῥυθμοῦ τροπῆς γενομένης ἡ τοῦ διαψάλματος
παρακεῖσθαι παρασημείωσις · πολλάκις δὲ καὶ διανοίας ἐναλλαγὴ γίνεται
ἐν τοῖς διαψάλμασιν, ἤδη δέ ποτε καὶ προσώπου μεταβολή.
15. Οἰηθείη μὲν ἄν τις πάντας τοὺς ἐπιγεγραμμένους ψαλμούς“
διὰ κρούσεως ὀργάνου μουσικοῦ τοῦ καλουμένου ψαλτηρίου ἀποδίδοσθαι ·
15 ἀλλ᾽ ἐπεὶ κατὰ τὸν ᾿Ακύλαν διὰ πάσης τῆς βίβλου, ἐν ὅσοις ἐπιγέγραπται
κατὰ τοὺς ἑβδομήκοντα 99 ψαλμός , ἐν τούτοις , μελώδημα ἐκδέδοται,
66
κατὰ δὲ τὸν Σύμμαχον , ᾠδὴ ἢ „ ἆσμα , τούτου χάριν ἀναγκαίως
ἐσημειωσάμην, ὡς ἂν μή τις νομίσῃ διὰ τοῦ μουσικοῦ ὀργάνου πάντας
τοὺς παρ' ἡμῖν ψαλμοὺς ἐπιγεγραμμένους εἰρῆσθαι .
20 οὐδὲ γὰρ ἂν ἔχοι λόγον τὸν πεντηκοστόν, φέρε , ἐπιγεγραμμένον εἰς
.66
τὸ τέλος · ψαλμὸς τῷ Δαυίδ διὰ ψαλτηρίου εἰρῆσθαι · μουσικὴ γ᾽ οὖν
ἐν πένθει ἄκαιρος διήγησις · πῶς γὰρ οἷόν τε ἦν λεχθέντα ἐπὶ δεινῷ
πλημμελήματι τῷ Δαυὶδ οὐ τῆς τυχούσης ἀγανακτήσεως τοῦ θεοῦ κατ'
αὐτοῦ γενομένης καὶ ἀπειλῆς διὰ τοῦ προφήτου ὡς ἐν εὐθυμίας καιρῷ
25 ψαλτήριον ἀναλαβόντα τρυφῆς καὶ εὐφροσύνης σύμβολα ἐπιτελεῖν ;
τί δὲ ψαλτηρίου περιέχουσιν οἰκεῖον οἱ λόγοι ; οὐχὶ δὲ ὀλοφυρμοῦ καὶ
ἀποκλαύσεως , οὓς εἰκὸς μετά τινος πενθικοῦ μέλους, οὐ μὴν μετὰ τοῦ
ὀργάνου εἰρῆσθαι ;
ταὐτὸν δ᾽ ἂν εἴποις καὶ ἐπὶ τοῦ τρίτου, ὃς ἐπιγέγραπται , ψαλμὸς
30 τῷ Δαυίδ, ὁπότε ἀπεδίδρασκεν ἀπὸ προσώπου ᾿Αβεσσαλώμ τοῦ υἱοῦ
αὐτοῦ . ἐπιστήσεις γάρ , ( εἰ) ἐν τοιαύτη τυγχάνων συμφορά , καθ᾿ ἣν ἐκ-
πεπτώκει μὲν τῆς βασιλείας , ἠλαύνετο δὲ πρὸς τοῦ υἱοῦ, μουσικοῖς
ἐσχόλαζεν · λόγον δ᾽ ἂν ἔχοι , (εἰ) πρὸς τὸν θεὸν καὶ ταύτην ἀναπέμπων τὴν
ἱκεσίαν μετά τινος μέλους αὐτὴν προηνέγκατο καταλλήλου τῷ καιρῷ ·
35 δι᾿ ὃ μελώδημα καὶ ὠδὴν οἱ λοιποὶ καὶ ἐν τῇ τούτων προγραφῇ πε-
ποιήκασιν.
τοὺς λοιποὺς δὲ τῶν ὁμοίως ἐπιγεγραμμένων παραπλησίως τοῖς
εἰρημένοις κατὰ σεαυτὸν ἐπίσκεψαι.
I ps. 71 , 19 2 κατά -Δ. supplevi e Lomm. 4 προσευχαί— ἀνεκ. supplevi e Lomm.
 9

ὅσοι εἰσὶν , ἐν ὕμνοις ἐπιγεγραμμένοι, ἐπὶ τούτων ἀντὶ τοῦ ἐν

ὕμνοις“ ὁ μὲν ᾿Ακύλας , ἐν ψαλμοῖς , ὁ δὲ Σύμμαχος ,, διὰ ψαλτηρίου
ἐκδέδωκεν · ὥστε κατὰ τὴν αὐτῶν ἑρμηνείαν μόνους εἶναι τούτους διὰ
τοῦ μουσικοῦ ὀργάνου μελῳδηθέντας.
καὶ ἔχει γε λόγον τὸν τέταρτον ψαλμὸν ἐν ὕμνοις ἐπιγεγραμμένον 5
δι᾿ ὀργάνου κεκροῦσθαι · ἐπειδὴ γὰρ ὁ τρίτος εἴρητο τῷ Δαυίδ, ἡνίκα
ἀπεδίδρασκεν ἀπὸ προσώπου ᾿Αβεσσαλώμ τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ, εἰκότως ὁ
τέταρτος τὰ νικητήρια περιέχων τοῦ πρὸς τὸν υἱὸν πολέμου ὁμοῦ καὶ
„ εἰς τὸ τέλος“ , ὁμοῦ καὶ ἐν ὕμνοις ἐπιγέγραπται · δι᾿ ὅπερ ὁ Σύμμαχος
ἀντὶ τοῦ εἰς τὸ τέλος ""ἐπινίκιον , ὁ δὲ ᾿Ακύλας , τῷ νικοποιῷσε το
ἐκδεδώκασιν.
σῴζει δὲ τὴν ἀποδοθεῖσαν θεωρίαν τὰ ἐπιλεγόμενα, ἐν οἷς φησιν ·
„ ἐν τῷ ἐπικαλεῖσθαί με εἰσήκουσέ μου ὁ θεὸς τῆς δικαιοσύνης μου ,
καὶ τὰ ἑξῆς · ἥρμοζεν οὖν ταῦτα ὡς ἐν ἐπινικίοις καὶ διὰ μουσικῶν
ὀργάνων ἀνακρουσθῆναι · ὁ δὲ τρίτος οὐκ ἐπεγέγραπτο „ εἰς τὸ τέλος" 15
οὐ γὰρ ἦν πω ἐπινίκιος, ἀλλ᾽ οὐδὲ τοῦ πολέμου τέλος ειληφότος εἴρητο.
σκέψαι δὲ καὶ ἐπὶ τοῦ ἕκτου , μήποτε, ἐπειδὴ μετὰ τὰ πρῶτα τοῦ
ψαλμοῦ ἐν τοῖς τελευταίοις ἐπιφέρει λέγων · „ ἤκουσε κύριος τῆς φωνῆς
τοῦ κλαυθμοῦ μου, εἰσήκουσεν κύριος τῆς φωνῆς τῆς δεήσεως μου,
κύριος τὴν προσευχήν μου προσεδέξατο" , εἰκότως αὐτὸς ἐπινίκιος" και 20
διὰ ψαλτηρίου , παρὰ δὲ τοῖς ἑβδομήκοντα εἰς τὸ τέλος “ καὶ ἐν
ὕμνοις ἐπιγέγραπται .
ἀλλὰ καὶ ὁ πεντηκοστός τρίτος πρὸ τῆς εἰς τὸν Οὐρίαν ἁμαρτίας
εἰρημένος τῷ Δαυίδ ἐν τῷ ἐλθεῖν τοὺς Ζιφαίους καὶ εἰπεῖν τῷ
66
Σαούλ · οὐκ ἰδοὺ Δαυὶδ κέκρυπται παρ' ἡμῖν ; “ ὡς ἂν τῶν διαβεβλη- 25
κότων αὐτὸν τῷ Σαούλ μηδὲν ἰσχυκότων 99 ἐν ὕμνοις μὲν παρ' ἡμῖν,
παρὰ δὲ τοῖς λοιποῖς , διὰ ψαλτηρίου καὶ ἐν ψαλμοῖς καὶ 99τῷ νικο-
ποιῷ καὶ 99ἐπινίκιος ἐπιγέγραπται.
τὸν ὅμοιον δὲ τρόπον ἐπιστήσεις καὶ τοῖς λοιποῖς , ὅσοι τῆς
ὁμοίας ἠξίωνται προγραφῆς . 30
16. Ὁμολογουμένως οἱ πλείους τῶν μετὰ τὸν πεντηκοστὸν ψαλ
μῶν μακρῷ πρόσθεν εἴρηνται τοῦ πεντηκοστοῦ · καὶ αὐτὸς δὲ ὁ πεν-
τηκοστός εἴρηται πρὸ τοῦ χρόνου τοῦ κατὰ τὸν τρίτον, ὃς ἐλέχθη
τῷ Δαυίδ, ἡνίκα ἀπεδίδρασκεν ἀπὸ προσώπου ᾿Αβεσσαλώμ τοῦ υἱοῦ
αὐτοῦ · ἦν δ᾽ οὗτος χρόνος ὁ μετὰ τὴν τοῦ πεντηκοστοῦ ἐξομολόγησιν. 35
τίνα οὖν ἄρα τοιαύτην περίεχει τάξιν ;
ὁ μέν τις εἴποι ἔχειν τινὰ τῶν ἀριθμῶν ἕκαστον δύναμιν κατὰ
λόγους ἀριθμητικοὺς θεωρουμένην · οἷον, ὡς ἐπὶ παραδείγματος, τετιμῆ
13 ps. 4, 2 18 ps. 6, 9/10 24 ps. 53, 2
 10 -

σθαι μὲν τὴν ἑβδομάδα ἐν τῇ θείᾳ γραφῇ διά τινας λόγους · ἐν γὰρ
ἑπτὰ ἡμέραις τὸ σάββατον ἠξίωται προνομίας καὶ ἐν ἑπτὰ ἑβδο
μάσιν ἡ πεντηκοστή, ἔν τε μησὶν ὁ ἕβδομος μήν, ἔν τε ἐνιαυτοῖς τὸ
ἕβδομον ἔτος καὶ ἐν πολυπλασιασμῷ τῆς ἐν τοῖς ἐνιαυτοῖς ἑβδομάδος
5 ὁ ἰωβηλαῖος ἐξ ἑπτὰ ἑβδομάδων ἐτῶν συμπληρούμενος · ἔμπαλιν δὲ
τούτοις εἰς ἀκάθαρτον ἀριθμὸν ἡ δυὰς παρείληπται · εἴρηται γ᾽ οὖν
τῷ Νῶε · εἰσάξεις εἰς τὴν κιβωτὸν τῶν μὲν καθαρῶν ζῴων ἑπτὰ ἑπτά,
τῶν δὲ ἀκαθάρτων δύο δύο . καὶ τὴν μονάδα δὲ πολὺ πρότερον τήν
τε πρώτην αὐτὴν καὶ τὴν ἐν δεκάσιν καὶ τὴν ἐν ἑκατοντάσιν κατά
το τινας οὐ τοὺς τυχόντας λόγους, ὡς αὖ πάλιν τὴν τριάδα καὶ τὴν πεν-
τάδα καὶ τὴν ἑβδομάδα καὶ τοὺς λοιποὺς τῶν ἀριθμῶν παραπλησίως ·
κατὰ τοῦτον τοιγαροῦν τὸν λόγον ἑκάστῳ ἀριθμῷ οἰκείως ἐφηρμόσθαι
τοὺς ψαλμούς, ὥστε τῷ πεντηκοστῷ ἀριθμῷ κατάλληλον γεγονέναι τὴν
τοῦ Δαυὶδ ἐξομολόγησιν διὰ τὸν περὶ τῆς πεντηκονταετερίδος νόμον,
15 ἐν ᾧ νενομοθέτηται χρεῶν ἀφέσεις ποιεῖσθαι · ὡς διὰ ταῦτα μὴ τοῖς
χρόνοις ἐξηκολουθηκέναι τὴν τῶν ψαλμῶν τάξιν, ἀλλὰ τῇ τῶν ἀριθμῶν
δυνάμει.
ἕτερος δ᾽ ἂν εἴποι μηδὲν μὲν τοιοῦτο περίεργον περιέχειν τὴν
βίβλον, ἁπλῆν δὲ συναγωγὴν κατὰ τὸ αὐτὸ ᾠδῶν ὁμοῦ καὶ ψαλμῶν
20 καὶ τῶν λοιπῶν σποράδην ἀναγεγραμμένων ἤτοι Εσδρα καὶ ταῦτα
μετὰ τῶν ἄλλων γραφῶν ἀπομνημονεύσαντος ἢ καὶ τῶν παρ᾽ Ἑβραίοις
παλαιῶν σοφῶν κατὰ τὸ προσπεσὸν ἑκάστου τῇ μνήμῃ συλλαξαμένων
τοὺς ἐμφερομένους, ὡς ἔτυχέν τε τὴν ἔκθεσιν αὐτῶν ἁπλουστέρᾳ δια-
νοίᾳ κεκαθαρμένων.

3 cf. Lev. 16, 29 sq. | 23 , 24, 27, 28 5 Lev. 25, 8 sq. | 27, 17 sq.
7 cf. Genesis 7, 3 14 cf. Deut. 15, 1-3 . Ioseph. Antiquit. Iud. III 12, 3
(280-286) 24 διανοίᾳ + πεποιημένων Lomm. κεκαθ .] κεκαθαρμένην Lomm.
 11 ―

II

De diapsalmate.
1. Πολλάκις ζητήσας τὴν αἰτίαν τοῦ ἐπιγράφεσθαι μεταξύ τινων
ψαλμῶν , διάψαλμα ὕστερον παρατηρήσας ἐν τῷ Ἑβραϊκῷ καὶ συνεξ-
ετάσας αὐτῷ τὸ Ἑλληνικὸν εὗρον, ὅτι, ὅπου τὸ Ἑβραϊστὶ ,, σέλ , Έλλη- 5
νιστὶ δὲ 99 ἀεὶ ἤ τι τούτῳ ἰσοδυναμοῦν, ἐκεῖ οἱ ἑβδομήκοντα καὶ Θεο-
δυτίων καὶ Σύμμαχος ἔταξαν τὸ διάψαλμα.
2. οὐ χεῖρον δὲ παραδείγμασι τὸ λεγόμενον βεβαιῶσαι · οἷον ἐν
τῷ ἑβδομηκοστῷ τετάρτῳ ψαλμῷ, οὗ ἡ ἀρχή · ἐξομολογησόμεθά σοι, ὁ
θεός, ἐξομολογησόμεθά σοι καὶ ἐπικαλεσόμεθα τὸ ὄνομά σου μετὰ το
τό · ,,ἐγὼ ἐστερέωσα τοὺς στύλους αὐτῆς παρὰ μὲν τοῖς ἑβδομήκοντα
καὶ Θεοδοτίωνι καὶ Συμμάχῳ ἐστὶ τὸ διάψαλμα , ἀντὶ δὲ τούτου παρὰ
μὲν τῷ ᾿Ακύλα „ ἐγὼ ἐσταθμησάμην τοὺς στύλους αὐτῆς, ἀεί” , ἐν δὲ
τῇ πέμπτη ἐγώ εἰμι , ( ὃς) ἡτοίμασα τοὺς στύλους αὐτῆς , ἀεί ,
ἐν δὲ τῇ ἕκτῃ „ ἐγὼ ἐστερέωσα τοὺς στύλους αὐτῆς, διαπαντός“ . ἔκειτο 15
δὲ ἐν τῷ Ἑβραϊκῷ μετὰ τὸ ἀμμουδᾶ“ , ὅ ἐστι ,, στύλους αὐτῆς“ , το „ σέλ“ .
3. πάλιν τε ἐν τῷ ἑβδομηκοστῷ πέμπτῳ, οὗ ἡ ἀρχή · , γνωστὸς ἐν
τῇ Ἰουδαίᾳ ὁ Θεός“ , εὕρομεν παρὰ τοῖς ἑβδομήκοντα καὶ Θεοδοτίωνι

Hieronymi versio .
1. Saepe perquirens causas, cur in quibusdam psalmis inter- 20
ponatur „ diapsalma ", observavi diligentissime in Hebraeo et cum
Graeco contuli invenique, quia, ubi lingua Hebraea „ sela ", Graeca
vero habet ,, semper" aut quid istiusmodi, ibi Septuaginta et
Theodotion et Symmachus transtulerint „ diapsalma “.
2. neque vero nocet exemplis adfirmare, quod dicimus . in 25
septuagesimo quarto psalmo , cuius principium est confitebimur
tibi, deus, confitebimur et invovabimus nomen tuum " , post illud
„ ego confirmavi columnas eius “ apud Septuaginta et Theodotionem
et Symmachum est „ diapsalma “ , pro quo apud Aquilam „ pon-
deravi columnas eius , semper", in quinta autem editione : ,,ego 30
sum , qui paravi columnas eius, semper", in sexta vero : „ ego
firmavi columnas eius, iugitur " . porro in Hebraeo habet post ..
„ ammuda “, quod est ,, columnas eius “, „ sela “.
3. et rursum in septuagesimo quinto, cuius principium est
,, notus in Iudaea deus", invenimus apud Septuaginta et Theo- 35
9 ps. 74, 2 II ps. 74, 4 17 ps. 75 , 2 19 epist. 28, 6 (pg. 230 sq. Hilberg)
 12

μετὰ τὸ 99 ὅπλον καὶ ῥομφαίαν καὶ πόλεμον , διάψαλμα , παρὰ δὲ

Συμμάχῳ μετὰ τὸ 99 ἀσπίδα καὶ μάχαιραν καὶ πόλεμον ὁμοίως , διά-
ψαλμα , ἀντὶ δὲ τούτου παρὰ μὲν ᾿Ακύλᾳ μετὰ τὸ 99 θυρεὸν καὶ
μάχαιραν καὶ πόλεμον τὸ „, ἀεί ” , ἐν δὲ τῇ πέμπτη μετὰ τὸ
5 , ὅπλον καὶ ῥομφαίαν καὶ πόλεμον τὸ „ ἀεί“ , ἐν δὲ τῇ ἕκτῃ μετὰ τὸ
ὅπλον καὶ ῥομφαίαν καὶ πόλεμον τὸ εἰς τέλος“ . ἦν δὲ πάλιν ἐν
τῷ Ἑβραϊκῷ μετὰ τὸ οὐμάλαμα , ὅ ἐστι 99καὶ πόλεμον , τὸ σέλ.
4. καὶ ἔτι ἐν τῷ αὐτῷ ψαλμῷ μετὰ τὸ τοῦ σῶσαι πάντας τοὺς πραεῖς
τῆς γῆς, διάψαλμα παρὰ δὲ Συμμάχῳ ὁμοίως , διάψαλμα , παρὰ δὲ τῷ
ΙΟ Ακύλα μετὰ τὸ σῶσαι πάντας τοὺς πραεῖς τῆς γῆς τὸ "" ἀεί , οὕτω

δὲ καὶ ἐν τῇ πέμπτη μετὰ τὸ τοῦ σῶσαι πάντας τοὺς πραεῖς τῆς

γῆς τὸ ἀεί, ἐν δὲ τῇ ἕκτῃ μετὰ τὸ 99τοῦ σῶσαι πάντας τοὺς πραεῖς τῆς
γῆς τὸ εἰς τέλος“ καὶ ἐν τῷ Ἑβραϊκῷ ἦν μετὰ τὸ ἀνίη ἂρς“ , ὅ
ἐστι πραεῖς τῆς γῆς“ , το „, σέλ“ .
15 5. καὶ οὕτως ἀδιάπτωτον εὑρόντες τὴν τοιαύτην παρατήρησιν ταῦτα
ἐσημειωσάμεθα · πότερον δὲ μουσικοῦ τινος μέλους ἢ ῥυθμοῦ
γινομένης ἐναλλαγῆς ἔγραψαν τὸ διάψαλμα οἱ ἑρμηνεύσαντες ἢ ἄλλως
κινηθέντες, καὶ σὺ ἐπιστήσεις.

dotionem post „ scutum et frameam et bellum “ „ diapsalma “ , apud

20 Symmachum post „ clipeum et gladium et bellum” similiter „ dia-
psalma ", pro quo apud Aquilam post „, clipeum, gladium et bellum"
,,semper", apud quintam editionem post ,, scutum et romphaeam
et bellum" „ semper" , in sexta vero post ,, scutum et gladium et
bellum “ „ in finem " , eratque rursum in Hebraeo post „ umalama “ ,
25 quod est „ et bellum “ , „ sela “ .
4. et in eodem psalmo illum post locum : „ ut salvos faciat
mites terrae " „ diapsalma " apud Symmachum similiter ,, diapsalma "
et apud Aquilam „ semper " nec non et apud quintam , in sexta vero
„in finem“ et in Hebraico erat post „ anie ares " , quod est „ mites
30 errae “ , „ sela “ .
5. atque ita , cum talem uniuscuiusque editionis opinionem
repperissemus, haec adnotavimus. utrum autem cuiusdam mu-
sicae cantilenae aut rhythmi immutationem, qui interpretati sunt
„ diapsalma“, senserint aliudve quid intellexerint ,, tuo iudicio
35 derelinquo .

I ps. 75, 4 8 ps. 75 , 10.

 13

ΠΙ

De psalmis Moysis .

1. Ἐγὼ μὲν ᾤμην ἕνα εἶναι ἐν τῇ βίβλῳ τῶν ψαλμῶν Μωυσέως ,

ὃς ἐπεγέγραπτο , προσευχὴ τοῦ Μωυσῆ ἀνθρώπου τοῦ θεοῦ , ὕστερον
δὲ ἀνακοινούμενος περί τινων λογίων θεοῦ Ἰούλλῳ τῷ πατριάρχη και 5
τινι τῶν χρηματιζόντων παρὰ Ἰουδαίοις σοφῶν ἀκήκοα , ὅτι δι' ὅλης
τῆς βίβλου τῶν ψαλμῶν μετὰ τὸν πρῶτον καὶ δεύτερον οἱ παρ᾽ Ἑβραίοις
ἀνεπίγραφοι ἢ ἐπιγραφὴν μὲν ἔχοντες, οὐχὶ δὲ καὶ ὄνομα τοῦ γράψαν-
τος, ἐκείνου εἰσίν, οὗ τὸ ὄνομα φέρεται ἐν τῷ πρὸ τούτων ἐπιγραφὴν
ἔχοντι ψαλμῷ. 2. καὶ περὶ τούτων λέγων πρότερον μὲν ἔφασκεν, ὅτι τρισ- το
καίδεκά εἰσιν οἱ τοῦ Μωυσέως · ὡς δὲ ἐξ ὧν ἀκήκοα, ἐφίστην καὶ
αὐτὸς καὶ ἀνέφερον ἐπ᾿ αὐτόν, ὡς εἶεν ἕνδεκα, εἶτα πυθόμενος τοῦ
παρόντος δοκοῦντος σοφοῦ ἐμάνθανον, ὅτι εἶεν ἕνδεκα , ὧν πρῶτον τὸν
ὀγδοηκοστὸν ἔνατον, οὗ ἡ ἀρχή · κύριε, καταφυγὴ ἐγενήθης ἡμῖν ἐν
γενεᾷ καὶ γενεᾷ καὶ τὸν ἑξῆς παρ' ἡμῖν ὡς ἐνενηκοστόν φερόμενον , 15
οὗ ἡ ἀρχή · ὁ κατοικῶν ἐν βοηθείᾳ τοῦ ὑψίστου , ἂν καὶ αὐτὸν ἔλεγεν
εἶναι Μωυσέως. ἀλλὰ καὶ τὸν ἔχοντα μὲν ἐπιγραφὴν, οὐ μετ᾿ ὀνόματος
δὲ τοῦ γράψαντος αὐτόν, λέγω δὲ τὸν ἐνενηκοστὸν πρῶτον οὕτως
ἐπιγεγραμμένον 99ψαλμὸς ᾠδῆς εἰς τὴν ἡμέραν τοῦ σαββάτου ἔλεγεν
εἶναι Μωυσέως , οὗ ἡ ἀρχή · ἀγαθὸν τὸ ἐξομολογεῖσθαι τῷ κυρίῳ . 20
ἀνεπίγραφος δὲ ἦν καὶ ὁ ὡς ἐνενηκοστός δεύτερος φερόμενος , οὗ ἡ
66
ἀρχή · ,, ὁ κύριος ἐβασίλευσεν, εὐπρέπειαν ἐνεδύσατο , ὃν καὶ αὐτὸν ἔλεγεν
εἶναι Μωυσέως · ὁμοίως δὲ καὶ τὸν ἐνενηκοστὸν τρίτον, οὗ ἡ ἀρχή ·
„ θεὸς ἐκδικήσεων κύριος“ , καὶ τὸν ἐνενηκοστὸν τέταρτον, οὗ ἡ ἀρχή ·
„, δεῦτε ἀγαλλιασώμεθα τῷ κυρίῳ καὶ τὸν ἐνενηκοστὸν πέμπτον, οὗ 25
(ἡ) ἀρχή · „,ἄσατε τῷ κυρίῳ ᾆσμα καινόν , ἄσατε τῷ κυρίῳ , πᾶσα
ἡ γῆ , καὶ τὸν ἐνενηκοστὸν ἕκτον, οὗ ἡ ἀρχή · , ὁ κύριος ἐβασίλευσεν,
ἀγαλλιάσθε καὶ τὸν ἐνενηκοστὸν ἕβδομον, ὃς ἐπεγέγραπτο μόνον
66
ψαλμός “ . τὸ γὰρ τῷ Δαυίδ, ὡς ἔχει ἔν τισιν ἀντιγράφοις , οὔτε ἐν
τῷ Ἑβραϊκῷ ἦν οὔτε ἐν ταῖς λοιπαῖς ἐκδόσεσιν · ἡ δὲ ἀρχὴ αὐτοῦ ἦν · 30
ἄσατε τῷ κυρίω άσμα καινόν, ὅτι θαυμαστὰ ἐποίησεν . καὶ τὸν
ἐνενηκοστὸν ὄγδοον ἔλεγεν τοῦ αὐτοῦ εἶναι, οὗ ἡ ἀρχή · ὁ κύριος
ἐβασίλευσεν, ὀργιζέσθωσαν λαοί καὶ τὸν ἐνενηκοστὸν ἔνατον, ὃς ἐπ-
εγέγραπτο ,,ψαλμὸς εἰς ἐξομολόγησιν, οὗ ἡ ἀρχή · ἀλαλάξατε τῷ θεῷ ,
πᾶσα ἡ γῆ . 35

4 ps. 89 14 ps. 89, 1 16 ps. 90, 1 20 ps. 91 , 2 22 ps. 92 , I 24 ps . 93 , 1

25 ps. 94, Ι 26 ps. 95, I 27 ps . 96 , 1 31 ps . 97 , I 32 ps . 98, 1 34 ps. 99 , I
 - 14 ―

μετὰ δὲ τούτους τοὺς ἕνδεκα ἐπεγέγραπτο καὶ ἐν τῷ Ἑβραϊκῷ

καὶ παρὰ πᾶσιν ,,τῷ Δαυὶδ ψαλμός · καὶ ἦν ὁ ἑκατοστὸς οὐκέτι Μωυσέως.
3. Τούτων εἰρημένων εἰς τοὺς ψαλμούς, οἳ ὑπὸ Ἑβραίων ἀνα-
φέρονται εἰς Μωυσέα, ἀνθυποφορὰν ὑπειδόμενος· ὁ Ἰουδαῖος ἔθηκεν
5 αὐτὴν καὶ τὴν φαινομένην αὐτῷ λύσιν αὐτῆς. ἑώρα γάρ, ὅτι ἀντεῖπεν ἄν
τις περὶ τοῦ μὴ εἶναι τὸν ἕνα τῶν ἕνδεκα ψαλμῶν τὸν ἐνενηκοστὸν ὄγ
δοον Μωυσέως ἐκ τοῦ · „ ὑψοῦτε κύριον τὸν θεὸν ἡμῶν, καὶ προσ-
κυνεῖτε τῷ ὑποποδίῳ τῶν ποδῶν αὐτοῦ . ὅτι ἅγιός ἐστι Μωυσῆς καὶ
Ααρὼν ἐν τοῖς ἱερεῦσιν αὐτοῦ καὶ Σαμουὴλ ἐν τοῖς ἐπικαλουμένοις τὸ
ΙΟ ὄνομα αὐτοῦ · ἐπεκαλοῦντο τὸν κύριον καὶ αὐτὸς εἰσήκουσεν αὐτῶν,
ἐν στύλῳ νεφέλης ἐλάλει πρὸς αὐτούς. καὶ ὁ ἀντιλέγων εἶπεν ἄν,
πῶς τὸ ὄνομα τοῦ Σαμουήλ, γενομένου πλείοσιν ὕστερον γενεαῖς, Μωυ-
σῆς ἔθηκεν ἐν τῷ ἑαυτοῦ ψαλμῷ ; ἔλεγεν οὖν πρὸς τοῦτο , ὅτι οὐδὲν
θαυμαστὸν προπεφητεῦσθαι ὑπὸ Μωυσέως τὸ ὄνομα Σαμουήλ, ἀνδρὸς
15 ἱεροῦ καὶ συναριθμηθέντος ὑπὸ Ἱερεμίου τῷ Μωυσεῖ ἐν τῷ · οὐδ᾽ ἂν
στῇ Μωυσῆς καὶ Σαμουήλ , ὁπότε καὶ ἐν ταῖς βασιλείαις Ἰωσίας
προεφητεύθη ἐσόμενος ὑπὸ τοῦ εἰπόντος προφήτου · 99 θυσιαστήριον,
θυσιαστήριον, τάδε λέγει κύριος · ἰδοὺ υἱὸς τίκτεται τῷ Δαυίδ · Ἰωσίας
ὄνομα αὐτῷ καὶ τὰ ἑξῆς.

20 IV

Definitiones verborum „τέλος " et „ Θεός" selectae.

1. Διὰ τοὺς ἐπιγεγραμμένους ψαλμοὺς εἰς τὸ τέλος“ ἐπελεξάμεθα

τοὺς ὅρους αὐτοῦ ἐκ μὲν τῶν τοῦ ᾿Αριστοτέλους οὕτως ἔχοντας · τέλος
ἐστίν, οὗ ἕνεκεν τὰ ἄλλα, αὐτὸ δὲ οὐδενὸς ἕνεκα · ἢ οὕτως · „ οὗ ἕνεκεν
25 τὰ ἄλλα , αὐτὸ δὲ αὑτοῦ ἕνεκα · ἢ οὕτως · διὸ τὰ ἄλλα τις πράττει,
αὐτὸ δὲ διὰ μηδὲν ἄλλο
2. Ἐκ δὲ τῶν Ηροφίλου περὶ Στωϊκῆς ὀνομάτων χρήσεως
οὕτως · τέλος δ᾽ εἶναι λέγουσι κατηγόρημα , οὗ ἕνεκεν τὰ λοιπὰ
πράττομεν, αὐτὸ δὲ οὐδενὸς ἕνεκα, τὸ δὲ συζυγοῦν τούτῳ , καθάπερ ἡ
66
30 εὐδαιμονία τῷ εὐδαιμονεῖν, σκοπόν · ὃ δὴ ἔσχατόν ἐστι τῶν ἀρετῶν. “
3. Εἰ δὲ καὶ οἱ περὶ θεοῦ ὅροι καὶ ὅσα σημαίνεται ἐκ τῆς 99 θεὸς“
προσηγορίας χρήσιμόν τι ἡμῖν παρέξουσιν ἐκλεξαμένοις ἀπ' αὐτῶν τοὺς
διαφέροντας τῇ γραφῇ, καὶ αὐτὸς ἐπιστήσεις.

7 sq. ps. 98, 5 , 6/7 15 Ierem. 15 , 1 17 III Reg. 13, 2 23 cf. Αρ. μετα-
φυσικά (ed . Christ) 1013 a (pg. 90, 38) et alios locos
 15

φησὶν οὖν ὁ αὐτὸς Ηρόφιλος · θεὸν γενικώτατα μὲν λέγουσι ζῷον

ἀθάνατον, λογικόν, καθ᾿ ὃ πᾶσα λογική ψυχή θεός ἐστιν.
ἄλλως δὲ ζῷον ἀθάνατον, λογικόν καθ᾽ αὑτὸ ὄν · ὡς τὰς ἐν
ἡμῖν περιεχομένας ψυχὰς μὴ εἶναι θεοὺς , ἀπαλλαγείσας δὲ τῶν σωμάτων
ἔσεσθαι. 5
κατ᾽ ἄλλον δὲ τρόπον λέγεσθαι θεὸν ζῷον ἀθάνατον, λογικόν,
σπουδαῖον · ὥστε πᾶσαν ἀστεῖαν ψυχὴν θεὸν ὑπάρχειν, κἂν ἐν ἀνθρώποις
περιέχηται.
ἄλλως δὲ λέγεσθαι θεὸν τὸ καθ᾽ αὑτὸ ὂν ζῷον ἀθάνατον, σπου
δαῖον, ὡς τὰς ἐν ἀνθρώποις σοφοῖς περιεχομένας ψυχὰς μὴ ὑπάρχειν ΙΟ
θεούς.
καὶ ἔτι ἄλλως λέγουσι θεὸν ζῷον ἀθάνατον, σπουδαῖον ἔχον τινὰ
ἐπίστασιν ἐν τῷ κόσμῳ κατὰ τὴν διοίκησιν, ὃν τρόπον ὁ ἥλιος καὶ
ἡ σελήνη .
ἄλλως δὲ λέγουσι θεὸν τὸ πρῶτον διοικητικὸν τοῦ κόσμου . 15
ἐπὶ πᾶσι δὲ θεὸν λέγουσι ζῷον ἄφθαρτον καὶ ἀγένητον καὶ πρῶτον
βασιλέα, ἣν ἔχει χώραν ὁ σύμπας κόσμος.

De divisione psalterii apud Hebraeos.

Εἰς πέντε βιβλία διαιροῦσιν Ἑβραῖοι τὴν τῶν ψαλμῶν βίβλον · ὧν 20

τὸ μὲν πρῶτον ἀπὸ τοῦ μακάριος ἀνήρει ἕως τῶν τελευταίων τοῦ
τεσσαρακοστοῦ, τὸ δὲ δεύτερον ἀπὸ τοῦ „, ὃν τρόπον ἐπιποθεῖ ἡ ἔλαφος“
ἕως τοῦ ἑβδομηκοστοῦ πρώτου, τὸ δὲ τρίτον ἀπὸ τοῦ ὡς ἀγαθὸς ὁ
θεὸς τῷ Ἰσραὴλ τοῖς εὐθέσι τῇ καρδίᾳ ἕως τοῦ ὀγδοηκοστοῦ ὀγδόου,
τὸ δὲ τέταρτον ἀπὸ τοῦ κύριε , καταφυγὴ ἐγενήθης ἕως τοῦ ἑκατοστοῦ 25
πέμπτου, τὸ δὲ πέμπτον ἀπὸ τοῦ 99 ἐξομολογεῖσθε τῷ κυρίῳ, ὅτι χρηστός“
ἕως τῶν ἐσχάτων.

21 ps. I , I 22 ps. 42, 2 23 ps. 72, I 25 ps. 89, 1 26 ps. 106, 1

 16

PROLEGOMENA

Codici Vaticano 754. s . X. ineunt. membr. (cf. catenarum

graecarum catalogi a G. Karone et I. Lietzmanno com-
positi p. 41 ) = A praemittuntur hi prologi :
1. ἐπιγραφαὶ καὶ ἀρχαὶ τῶν ρν' ψαλμῶν = Β 17/18 . cf. As II 411 .
2. ἐπιγραφαὶ καὶ ἀρχαὶ τῶν ᾠδῶν. = ΒB 19. As II 412, ΙΙΙ.
3. ὅσαι κατὰ τοὺς οἱ τῶν ψαλμῶν προγραφαὶ φέρονται. = C 16.
As II 412, II.
B 20. Mi CVI 1214.
4. Ἰωσήπου ἐκ τοῦ ὑπομνηστικοῦ κεφαλ . ρνη' . = Β
51. Ευσεβίου εἰς τοὺς ψαλμούς . ὁ μὲν ψαλμὸς διήρηται εἰς
δύο. = Β 211. cf. 53.
52. πᾶσαν — τῶν ἐσχάτων. -· B 6. Mi XII 1056ª.
58. παρατηρητέον - ἐν τοῖς προφήταις. = B 212. A 51 +53 - Mi
XXIII 724-73d.
54. διὰ τοὺς . . . • B 4. 5. Mi XII 1053 .
ὁ σύμπας κόσμος. = Β
As II 437.
55. τοὺς δὲ πάντας συνιδεῖν ; haec verba desunt in B. cf. 56.
56. εἰσὶ τοίνυν ... πάντες οἱ ψαλμοὶ ρνα' . -· B 22. 5556 = As
II 413-418.
6. γνῶσις τοῦ διαψάλματος. - = Β 8. Mi XII 10574 ; initium pro-
- διάψαλμα (p . 11 , 7) recurrit C 131 cum titulo „,Εὐσε
logi
βείου εἰς τὸ διάψαλμα .
7. ἐγὼ μὲν ὤμην — Ἰωσίας ὄνομα αὐτῷ καὶ τὰ ἐξῆς · = B 7. Mi
XII 1056b - 1057°.
81. ὅπως . . συνέστη τὸ ψαλτήριον. = Β 23.
82. περὶ τοῦ ἀλληλουία = Β B 24. = C5. As II 418-427 .
83. περὶ τῶν ἀναβαθμῶν = B 25.
9. τοῦ . . . ᾿Αθανασίου πρὸς Μαρκελλῖνον προοίμιον = B 26 = C
0 1.
Mi XXVII 12-45.
10. διαίρεσις Εὐσεβίου . . = B 10 = C 2. Mi XXIII 66%.
-Β
11. κανόνες ψαλμῶν = B 11 = C 3. Mi XXIII 68 .
12. ποῖαι παραδόσεις εἰσὶ τῆς θείας γραφῆς = Β 2 = C 4. Mi XXVIII
433b. CVI 125.
13. τοῦ ἁγίου Γρηγορίου Νύσης . . . = B 27 = C 8. Mi XLIV
541c- 548b.
14. συλλογαὶ ἀπὸ βιβλίου διεφθορότος = B 28 = C 9. Mi
XLIV 436b - 437°.
 17 -

15. τοῦ . Γρηγορίου . ἐκ τῆς ἑρμηνείας τῶν ἐπιγραφῶν τῶν ψαλ

μῶν = B 29 == C 10. Mi XLIV 437-448b.
16. ὑπόμνημα Ωριγένους εἰς τοὺς ψαλμούς ... medio prol . 16 hiat
lacuna λávηs (p. 2, 27) [ *] [' Anó ]λav (p . 8, 15) . Totus pro-
logus occurrit C 6 . Caput 14 huius prologi recurrit C 132
titulo instructum , τοῦ αὐτοῦ (sc . Εὐσεβίου) εἰς τὸ αὐτό ( sc. διά-
paλpa)". Mi XII 1060-1076 .
17. Ἰωσήπου ἐκ τοῦ ὑπομνηστικοῦ κεφαλ. ρ' = B 30 = C 7. Mi
CVI 85d

18. τοῦ . Γρηγορίου . . . εἰς τὸ διάψαλμα. expl. ἦχον τῇ δια ] ; totum

prologum invenis B 31 = C 4. Mi XLIV 533d - 536d .
Quo ex numero prologorum nonnullos elegi, quos Origeni
esse attribuendos comprobare conabor, atque hi sunt prologi :
A 16 = C 6, A 6 = B 8 , A 7 = — B 4/5 , A 5º =
— B 7, A 5¹ = — B 6.
Insigni benevolentia reverendissimi patris F. EHRLE , Vati-
canae bibliothecae praefecti illustrissimi, cui debitas hic refero
gratias, factum est, ut praeter cod. A folia cod . Vaticani 1422 s . X
membr. (cf. Lietzmann p. 47) = B et Vatic. Ottob. 398 H P 264
s. XI membr. (cf. Lietzmann p . 28) = C lumine depicta in
manus mihi venirent.
Denique pauca dicenda sunt de libris , quibus hi prologi a
viris doctis prioris aetatis in lucem editi sunt.
1 ) Ea pars prologi I ( = C 6 ) , quam exhibet A ( A 16) , pri-
mum impressa exstat in Bernardi de Montefalconii ,, Hexa-
plorum Origenis quae supersunt" edit. Parisiis a. MDCCXIII
praelim. p. 81-85.
2 ) Integer prologus invenitur in schedis Grabii ; codex,
quo hic vir doctus usus est, Ottob. 398 = C esse non potest,
cum non ita pauci loci, qui in C desiderantur, in codice a Grabio
adhibito integri exstent. Fortasse hic codex est Bodl. Baroc 223
(cf. Lietzmann p. 37 ) . cf. Preuschenium in Harnackii
,,Geschichte der altchristlichen Literatur" tom. I p. 404.
3) Ex schedis Grabii Ruaeus prologum I typis impri-
mendum curavit.
4) Ruaei editionem secutus textum integri prologi denuo
recensuit Lommatzsch in Origenes operum editione tom XI.
Berol. 1841 p . 356-371 .
5) Ceteros prologos idem Montefalconius primus edidit
in Hexaplorum praelim, p . 78-81 ; textum e cod. B sumpsit ; ex
2
 18 -

Montefalconii editione a sequentibus editoribus impressi sunt

(Lomm. tom XI p. 351-356) . Prologus IV = A 54 = B 4/5
praeterea a Pitra in libri, qui inscribitur ,,Analecta sacra", tomo
II p. 437/38 in lucem editus est ; in textu recensendo codices
A et B adhibuit.

CAPUT I.

DE PROLOGO I.

§ 1. Ab hoc potissimum prologo proficiscendum mihi esse

videbatur, quod hic prologus solus expressis verbis in A et C
Origeni attributus est ; huc accedit, quod , cum satis multum
spatii occupet , maxime idoneus sit, quem cum Origenis sine
dubio genuinis libris comparantes aliquid certius efficere possimus.
Ac primum quidem exponam, quo modo de textu cod . A
et C iudicandum sit quaeve ratio intercedat codici A cum C.
Textum prologi nostri, quem praebet codex A, textui codicis
C praeferendum esse vel inde conici potest, quod codex A a
Lietzmanno saeculo decimo ineunti (cf. Lietzmann p. 41 ), C
saeculo undecimo attribuitur (cf. Lietzmann p . 28) . Quae coniec-
tura comprobatur, si textum codicum amborum accuratius com-
paramus, quantum quidem fieri potest, cum dimidia fere pars
prologi in cod . A desit.
Priusquam autem de vitiis codicis C agam, hoc statuendum
est ex mendis communibus codicum A et C cognosci posse tex-
tum prologi ex eodem archetypo derivandum esse. Sed cum A
ineunte saeculo decimo scriptus propius ad archetypum accedat
et satis raro vitiis laboret, codex C saeculo undecimo exaratus
non ita paucis locis eis vitiis obnoxius est, quibus omnino codices
saeculorum recentiorum abundant.
Haec autem vitia communia codicum A et C archetypo
attribuenda esse videntur : p. 1, 11 лóруov A C pro лóрyоs (v pro c) ;
p. 2 , 18 περὶ τῆς ὀγδόης Α C, ὑπὲρ τῆς ὀ . scripsi (περί pro ὑπὲρ) ;
p. 8 , 31 post verba : „ êmioτýoels ràp“ „ ei“ addendum esse mihi
videtur, quod deest in A C ; p. 8, 32 èxtentónet AC tradunt, for-
tasse legendum est exлéжTwxey (I et N unciales permutatae sunt) ;
p. 8, 33 ,,ei" ut 8, 31 deesse in AC videtur ; p . 9, 31 of λεious
τὸν μετὰ τὸν πεντηκοστόν ψαλμόν AC pro οἱ πλ . τῶν ... ψαλμῶν ;
 19

p. 9, 38 τετιμεῖσθαι AC pro τετιμῆσθαι ; p . 10, 9 καί τινας AC pro

κατά τινας .
Si hanc tabulam perlustramus , concedendum quidem est
vitia, quibus A et C consentiunt, fortuito nasci potuisse , quod
quidem attinet ad menda, qualia occurrunt p. 1 , 11 ; 9, 31 ;
9, 38. Quibus tantum comprobatur iam in codice A eadem
menda occurrere, quibus, ut infra videbimus , C abundat. Gra-
vioris momenti autem sunt verba in codicibus AC corrupta,
ut p. 8, 31 et 10, 9, unde concludi potest in archetypo uncialium
litterarum genus exstitisse et communia A et C vitia exemplari
ex archetypo nato deberi, quo unciales I et N et KAI et KATA
permutatae erant. (Exempla vitiorum huius generis ceterum
plura occurunt in C, ut infra demonstrabo ; quamobrem dolendum
est, quod in textus prologi maiore parte constituenda codice C
solo nitendum est. ) Huc etiam fortasse pertinent loci lacunosi,
quos in A et C communes statuendos esse conieci, ut p. 8, 31
et 8, 33.
Quoniam de mendis egi, quibus A et C consentiunt, paucis
exponendum est, quae sint propria vitia codicis A. Quamquam
maior pars pologi in A excidit, tamen mea quidem sententia de
textu codicis A tantum dicendum est codicem A multo diligen-
tius exaratum esse quam C ; ac conicere licet eodem modo de
ea parte iudicandum esse, quam casu malo excidisse dolemus.
Nam praeter ea menda communia cum C , quae supra enumeravi ,
vix loci occurrunt, qui vitio obnoxii sint ; his autem locis lectiones
codicis A emendandae sunt :
p. 2, 7 αινείττεσθαι A pro αινίττεσθαι ; p . 9 , 13 εἰσήκουσαι μου
A pro εἰσήκουσέ μου ; p. 9, 19 τῆς φωνῆς fortasse falso in A in-
vaserunt ; p . 10, 8 secundum ,,doo" omisit A.
Iam transeamus ad menda codicis C enumeranda :
I. Vitia, quae ex litteris perperam enuntiatis derivantur :
a) His locis litterae vocales propter similem appellationem
inter se permutatae sunt a librario :
o et ω : p . 2, 3 πληθυντικός pro πληθυντικῶς ; p . 3, 7 άλλοιο-
θησομένων pro αλλοιων .; p . 5 , 12 τῷ προΐ pro τὸ προΐ ; p. 6, 10
πρώτου pro τρόπου ; p . 6 , 33 ὅτε pro ὥστε ; p . 7, 26 ἐπιφέρων pro
ἐπιφέρονται) ; p . 9 , 16 το pro πω ; p . 9, 35 οὕτως pro οὗτος ; p . 10, 5
ιοβηλαίος pro ιωβηλαίος ; προσπεσών pro προσπεσόν.
p . 10, 22
αι et e : p. 1 , 20 ἀλαλάξαται pro ἀλαλάξατε ; p . 2, 23 κενής pro
2*
 20

καινῆς ; p . 5, 22 Εβρέοις pro Ἑβραίοις ; p . 6 , 16 γεύσασθαι pro

γεύσασθε. ει et ε : p . 1 , 13 πλέους pro πλείους ; p . 4, 23 πραχθέση
( superscr .) pro πραχθείση . η et : p . 2, 29 Σίκημα pro Σίκιμα ;
p. 6, 16 χς = χριστός pro χρηστός. e et ι :: p . 9, 15 ἐπιγέγραπτο pro
ἐπεγ. ou et o : p. 3, 10 διά τό pro δ. τοῦ ; p . 6, 18 σύμβουλον pro σύμ-
βολον ; p . 10, 10 τυχοῦντας pro τυχόντας ; p . 10, 16 ἐξηκουλουθη
κέναι pro εξηκολουθηκέναι . οι et αι : p . 1 , 7 τοῖς ληνοῖς pro ταῖς λ.;
οι et ι : p. 5 , 22 στιχερῶν pro στοιχείων. αι et n : p . 7 , 16 σημειώση
pro σημείωσαι ; p . 8 , 21 μουσικαί scribit C, Α μουσικά, μουσικὴ
in textum recipiendum esse conieci ; sed dubitari potest propter
μουσικοῖς p. 8, 32.
b) p. 2, 33 Ισραηλιτικῶν ; euphoniae causa & insertum est.
II. Vitia, quae ex litteris ipsis derivantur :
a) Exempla litterarum simili forma permutatarum et simi-
lium compendiorum :
o et σ : p . 8, 34 προσηνέγκατο pro προηνέγκατο (dittographia) ;
στ et τ : p . 2 , 5 ὀνόματι pro ὀνομαστί ; p . 6 , 33 ὅτε pro ὥστε. eet 0 :
p. 4, 25 ξε' pro ξθ'. v et o : p . 5, 8 νδ' pro οδ' . . et p : p. 5 , 22
στιχερῶν pro στοιχείων. v et s : p . 4, 1 et 4, 3 στηλογραφίαν pro
στηλογραφίας ; ρ . 9, 5 ψαλμός pro ψαλμόν.
Vitia, quae archetypo litteris uncialibus exarato deberi veri-
simile est et quae iam in codice exstitisse, ex quo C descriptus
est, conici potest :
p. 2, 30 in C legimus Γαλαὰμ pro Γαλαάδ ; ex ΓΑΛΑΑΔ
fortasse hoc vitium explicari potest.
Π et Τ permutata sunt : p . 6, 10 πρώτου pro τρόπου ; p . 9, 16
τὸ pro πω. ΚΑΙ et ΚΑΤΑ : p . 7 , 33 και pro κατά.
Menda, quae inde explicari possunt, quod exemplaris minu-
sculis exarati, ex quo C descriptus est, compendia a librario
falso dissoluta sunt : p . 1 , 21 ὑποβολὴν pro ἀποβολήν ; p. 3, 19
ἡρμήνευσαν pro ἡρμήνευσεν ; p. 5, 10 ς' (= καὶ) a pro sa ; p. 8, 19
περὶ ἡμῖν pro παρ' ἡμῖν.
b) nonnullis locis falso additum aut omissum est :
p. 1, 10 ᾠκοδόμησαν pro ᾠκοδόμησα ; p . 1 , 11 ὤρυξαν pro
ὤρυξα ; p . 3 , 17 περιέχει pro περιέχειν ; p . 7, 28 δύναται pro δύναν-
ται ; p. 9, 36 περιέχειν pro περιέχει ; p . 10, 18 τοιοῦτον pro τοιοῦτο ;
περιέχει pro περιέχειν ; p. 10, 21 μεν τὰ pro μετά .
c) Vitia, quae lapsu calami librarii nata sunt : Quae non
omnia enumerare mihi liceat ; sed hoc tantum in universum
 21 ―

dicendum est. Satis rara exempla occurrunt dittographiae et

haplographiae , quae vocantur (cf. 2, 15 ; 4, 10 ; 6, 25 ; 7, 27 ;
9, 8 ; 9, 34). Multo saepius alio modo a librario peccatum est.
Nonnullis enim locis extremas verborum litteras omisit (cf. 7, 9
περι|| έχει) ; 7, 23 αναφέρε||( ται) ; 7 , 26 ἐπιφέρων [= επιφέρον ] ||( ται) ) aut
singula verba. Denique non satis pauca exempla afferri possunt,
ubi statuendum sit librarium complura verba omisisse , quod
extremum horum verborum idem erat atque antecedentium , quae
vitia quasi haplographiis adscribenda sunt. Quorum mendorum
exempla haec inveni:
p. 1, 22 και - μοι om . C (μου - μοι) ; p . 1 , 28/29 τούτων -
— ληνῶν) ; p . 2, 1/2 ἐπιποθεῖ — δυνάμεων om . (δυνά-
ληνῶν om . (ληνῶν —
μεων - δυνάμεων) p . 4, 35/36 ἐπεισῆλθε — Δαυὶδ om . (Δαυίδ -Δαυίδ) ;
p. 5, 21/22 ἔοικε - Αβιμέλεχ om. ( Αβιμέλεχ - Αβι.) ; p . 7 , 19
ἐκδέδωκεν - Δαυίδ om . (Δαυίδ - Δαυίδ) ; p . 8 , 2/3 κατά - Δαυίδ om .
— Δ . ) ; p . 8 , 3/4 προσευχαί — ἀνεκεφαλαιώθησαν om . (ἀνεκ . —
(Δαυίδ -
ἀνεκ .) ; p . 9 , 9/10 ὁμοῦ —τέλος om. (τέλος - τέλος) ; p . 10, 12/13
οἰκείως — ἀριθμῷ om . (ἀριθμῷ - ἀρ.) .
Cum verisimile sit codicem A his lacunis non laboravisse,
quas ex textu, quem Lommatzsch = schedae Grabii praebet,
supplevi, fortasse usui sit textum cod . Bodl. Baroc . 223 (cf.
Lietzmann p. 37 ) conferre , qui eundem prologum continet
(prol. 13 cf. Lietzmann p . 36), praesertim cum prologos 1-15
huius codicis ex A sumptos esse verisimillimum sit, propterea
quod ordo horum prologorum accurate consentit cum ordine
prologorum 6-18 codicis A. Sane quidem fieri potuit, ut
textus codicis Bodl. , qui a Karone saeculo XV exeunti
attribuitur , ex A sumeretur, cum in A iam lacuna exstaret.
Idem prologus ceterum occurrit in cod . Mosquens . 358 [345 M
47 W] (cf. Lietzmann p . 54) , ubi a Lietzmanno numero 7
notatus est. Sed mihi folia huius codicis lumine depicta colla-
tionis faciendae causa in manus ventura esse vix sperem .
Denique adnoto me in vitiis codicis A et C describendis
consulto ea omisisse, quae ad spiritus, accentus, verborum loca-
tionem etc. pertinent, cum ex iis nihil discamus, omnino ea, quae
minoris momenti mihi esse videntur.
Quoniam menda codicum A et C enumeravi, restat, ut paucis
comprehendam, quo modo de textu codicum iudicandum sit quaeve
ratio intercedat inter A et C.
 22

Ac primum quidem statuendum est codicem A multo dili-

gentius scriptum esse quam C, ut ex tabula mendorum facile
apparet. Verisimile est nullum locum in C exstitisse, ubi textus
codicis A lectione propria C emendari posset, si quidem ex ea
parte prologi, quam in utroque codice conferre potui, de toto
prologo concludi liceat. Quae cum ita sint, textu codicis C carere
possemus , nisi lacuna in A exstaret.
Quod ad rationem attinet, quae intercedat inter A et C,
coniciendum mihi esse videtur archetypum codicum A et C litteris
uncialibus exaratum fuisse, cuius ipsas formas litterarum interdum
agnoscere liceat (cf. exempla, quae supra attuli) . Ex ipso arche-
typo textus codicis A fortasse fluxit ; quamobrem in A satis
pauca vitia inveniuntur. C autem non ex archetypo ipso , sed ex
exemplari ex archetypo exscripto derivatum esse verisimile est,
quod litteris minusculis ac compendiis exaratum erat. In eodem
exemplari fortasse iam magnus numerus mendorum exstabat, quae
negligentia librarii codicis C aucta sunt.
§ 2. Quoniam prima huius capitis parte de libris manu-
scriptis disputavimus , iam transeamus ad quaestionem , quae mihi
quidem gravior esse videtur, persolvendam, num hic prologus
iure titulo „,ὑπόμνημα Ωριγένους εἰς τοὺς ψαλμοὺς instructus sit.
Quod non supervacaneum esse omnes facile concedant, qui in hoc
litterarum campo versantes cognoverunt, quanta cautio in fragmen-
tis catenarum potissime codicum recensendis adhiberi debeat. Quae
cum ita sint, operae pretium mihi esse videtur maiore cum dili-
gentia quam Montefalconius eumque sequentes editores hunc
prologum examinare.
Ac primum quidem demonstrabo sermonem , qui hic ad-
hibetur, plane consentire cum genuinis Origenis operibus . Prius-
quam autem ad rem ipsam accedam, adnotare velim me in hac
quaestione persolvenda eis imprimis quattuor Origenis operum
voluminibus usum esse, quae viri docti academiae regiae Bo-
russicae auctoritate adhuc ediderunt ; quae amplioribus indicibus
instructa maxime idonea sunt, quibus commode celeriterque uta-
mur. Praeter haec quattuor volumina perlustravi :
1 ) Fragmenta graeca Origenis libri, qui inscribitur ,, ρì
apxov" (tom. V eiusdem editionis ) .
2) Fragmenta commentarii in evgl. Matth . , quae exhibet
Lommatzsch tom. III/IV (Berol . 1834) .
 23 ―

3) Selecta in psalmos, quae exstant in editione a Lommatzsch

facta tom. XI p. 371 sq., tom. XII , XIII .
4) Fragmenta graeca commentarii in Genesim servata
Mi. XII p. 16 sq.
5) Selecta in Deuteronomium Mi. XII p. 805b sq.
Primo loco nonnulla exempla afferam, ex quibus discimus
Origenem vocem ,,deòs" propriis quibusdam attributionibus ad-
ornare solitum esse.

1) p. 1 , 19 legimus ,,t de tõν πрочητму“ ; eisdem verbis

coniunctis Origenes utitur : a ) comm. in evgl. Ioh. p . 304 , 8 ;
p. 304, 16 ; 304, 28 ; b) in Ierem. hom. XII p . 91 , 22 .
2) p. 2, 27 auctor prologi scribit : „ ènì thy ebσéẞslav TоD
τῶν ὅλων θεοῦ . „ ὁ τῶν ὅλων θεός" verba Origenem adhibere
adamavisse permultis exemplis confirmatur : a) comm. in evgl.
Ioh. p . 22, 9 ; 38, 26 ; 56, 22 ; b) in Ierem . hom. I p. 9, 19 ;
V p. 42, 16 ; XVII p . 142 , 26 ; XX p . 178 , 20 ; 180 , 10 ; c) comm.
in Matth. tom. XII p. 189 , de principiis III p. 220, 12 : „ ó twv
öλwv deòs nai taτýp" ; frgt. comm. in Genes. Mi XII p . 53ª : „ toð
θεοῦ καὶ πατρὸς τῶν ὅλων ; de princ. p. 333, 21 „ μετὰ τὸν τῶν
ὅλων θεόν (cf. p . 231, 8 „ τοῦ τῶν ὅλων δεσπότου ).
Multos alios locos ex indice ad vocem ,,deós" tom. IV (p. 633)
facile cognoscas ; item ex indice ad vocem ,,öλos" tom. II p . 505.
d) Quod ad verba „ ἐπὶ τὴν εὐσέβειαν τοῦ τῶν ὅλων θεοῦ" at-
tinet, eadem similiter inter se coniuncta his locis inveniuntur.
α) c. Cels. III tom . I p . 246, 18 : „ προτρέποντες μὲν ἐπὶ τὴν εἰς τὸν
θεὸν τῶν ὅλων εὐσέβειαν ; β) c . Cels. III tom. I p . 271 , 18 : „,κατὰ
.... εἰς τὸν τῶν ὅλων δημιουργὸν εὐσέβειαν" ; γ) c . Cels. VI tom. II
p. 87, 25 : „,ἀναστραφῆναι ἐν τῇ πρὸς τὸν ποιητὴν τῶν ὅλων εὐσεβεία“ .
Eodem pertinent loci , quibus „ εboɛßεiv“ cum voce „99 dɛòç twv öλwv
coniungitur ; 8) c . Cels . VII tom . II p . 197 , 17 : „ tois natà dóvapev
εἰς τὸν τῶν ὅλων θεὸν εὐσεβεῖν θέλουσιν ; ε) c. Cels . VIII tom. II
p. 236, 9 : „,τῶν εὐσεβούντων εἰς τὸν τῶν ὅλων θεόν . ζ) Hue deni-
que locus referendus est, ubi „ eboeßýs" adiectivum cum verbis
,,Deòs Twν öλwy" coniunctum invenitur : c. Cels . VIII tom. II
p . 278, 21 : τοῦ πρὸς τὸν θεὸν τῶν ὅλων .. εὐσεβοῦς“ .
3) p. 4, 6 et 7 , 28 occurrunt verba „ ó Xploτòs toã dεoõ“ ;
idem nomen domino attribuitur his locis : comment. in Ioh. p . 5 ,
33 ; 25, 28 ; 259, 19.
 24

4) Iam me convertam ad alias verborum compositiones, quae

sermonis Origeniani propriae mihi esse videntur : p. 3, 21 auctor
prologi scribit : „ τὴν κατὰ τῶν ἀοράτων καὶ νοητῶν ἐχθρῶν
νίκην ; 3, 33 τὸν ἀόρατον καὶ νοητὸν πόλεμον . Comm. in
Ioh . p . 395, 2 legimus : „, οἱ ἀόρατοι ἐχθροὶ ἡττηθήσονται“ . „, ἀόρατος“
apud Origenem idem valet ac νοητός, quod ex duobus locis in
libris contra Celsum exstantibus apparet : c. Cels. VII tom. II
p. 187, 28 : „,δημιουργήματα ἀόρατα, τουτέστι νοητά " ; c. Cels. VIII
tom. II p. 198 , 15 : ,,τὰ γὰρ ἀόρατα ... τουτέστι τὰ νοητά" . Quam-
quam autem „ ἀόρατος" et „ νοητός" idem fere valent, Origenes
nonnullis locis his duobus adiectivis verbalibus inter se con-
iunctis , ut locis prologi supra allatis, utitur : c. Cels . III tom. I
p. 243, 16 : „,οὐ περὶ τῶν νοητῶν καὶ ἀοράτων καὶ αἰωνίων σου
φούς“ ; c . Cels . III tom . I p. 251 , 14 : „ καὶ τῆς τῶν νοητῶν καὶ
ἀοράτων θεωρίας" ; confer etiam comm. in Ioh . 323, 31, ubi
κόσμος αἰσθητὸς et „ κόσμος ἀόρατος , κόσμος οὐ βλεπόμενος καὶ
νοητός κόσμος“ inter se opponuntur .
5) p . 5 , 1 : „,τὴν φωνὴν ἀκρότητα ἀνεξικακίας περιέχουσαν .
ἀκρότης“ vox ab Origene adhibetur his locis : c. Cels. VI tom. II
p . 116 , 13 : „ τὴν τοῦ καλοῦ ἀκρότητα " ; p. 116, 24 : ,,τῇ ἀκρότητι
αὐτῆς (= κακίας) “ ; περὶ εὐχῆς p.388 , 2 : „ ἕως τῆς ἀκρότητος τῶν
ἀγαθῶν .
6 ) p . 6 , 27 εἰς εὐσεβείας ἀνάληψιν : , ἀνάληψις“ vox similiter
usurpatur ab Origene his locis : c . Cels. III tom. I p. 259, 29:
τὴν τῆς ἀρετῆς ἀνάλ.; c . Cels. VIII tom. II p . 228 , 15 : „, οἱ
μηδαμῶς νεύοντες πρὸς ἀρετῆς ἀνάληψιν ; c. Cels. VI tom. II
p . 106, 28 : περί τινος νομιζομένης ἐπιστήμης ἀνάληψιν .
p . 3, 24 : , τὴν τῶν ἐθνῶν κλῆσιν" ; cf. c . Cels . II tom. I p. 200,
12 : „ πρὸς τὴν κλῆσιν τῶν ἐθνῶν ; c. Cels. II tom. I p . 201 , 2 : „ περὶ
τῆς τῶν ἐθνῶν κλήσεως ” ; c. Cels. VII tom. II p . 177, 2 : „,τῇ κλήσει
τῶν ἐθνῶν .
7) p. 4 , 20 : ὑπομιμνήσκειν αὐτὸν ἐοίκασιν ἐπὶ τῆς τοῦ Οὐρίου
ἁμαρτίας exhibet codex ; sed cum comm. in Ion. p. 408 , 7 lega-
mus , μετὰ τὴν ἐπὶ τοῦ Οὐρίου ἁμαρτίαν , etiam hic ,,τῆς ἐπὶ
τοῦ Οὐρίου ἁμαρτίας" scribendum esse conicio ( cf. 9 , 23 : „ πρὸ τῆς
εἰς τὸν Οὐρίαν ἁμαρτίας“ ) .
p. 2, 27 : ἐκ τῆς δεισιδαίμονος πλάνης. Cf. c. Cels. VIII
tom. II p. 269, 20 : „ Αἰγυπτίων ... εἴτε κατὰ δεισιδαιμονίαν
ἢ πλάνην καταγαγόντων .
 25

Quoniam complura substantiva propriis quibusdam attri-

butionibus instructa cognovimus , iam singulas voces afferre mihi
liceat, quibus Origenes saepe usus esse videtur .
a) Substantiva :
p . 7 , 14 ènì téλet : cf. comm. in Ioh. 18 , 30 ; 62 , 31 ; 426, 21 ;
567, 18 ; comm . in evgl. Matth . tom. XVI , 29 p . 82 .
p . 9, 38 οἷον , ὡς ἐπὶ παραδείγματος : cf. homil . in I Sam.
28, 3-25 p . 284, 3 ; πεpì εʊ×î≤ p. 299, 18 ; comm. in evgl . Matth.
XVII, 32 p. 156 ; „, " omittitur : c. Cels. VII tom . II p. 213 , 5 ;
homil . in Ierem. VIII p. 62, 27.
b) Adiectiva et adverbia :
p. 10, 23 ἁπλουστέρᾳ διανοίᾳ . Comparativus ,,ἁπλούστερος" per-
saepe ab Origene adhibetur ; cf. comm. in Ioh . 489, 16 : ,, oi (pèv)
γὰρ ἁπλουστέρα καὶ μὴ πάνυ ἠκριβωμένη διανοία συγκατατιθέμενοι ,
c. Cels. I p . 104, 31 : „ áπλoбoteроν пιотεbоνтas", homil. in Ierem. V
p. 44, 17 : „ κατὰ τὸ ἁπλούστερον .", homil. in Ierem . XVII
p . 144 , 19 : „,τοὺς ἁπλουστέρους τῶν πιστευόντων , homil. in Ierem.
XVIII p. 154, 24 : , τινὲς ἐθεώρησαν ταῦτα ἁπλούστερον καὶ ἐνόησαν ;
comm. in evgl. Matth. tom. X p . 41 , tom. XIII p. 243 : ,,πарà την
ἁπλούστερον λεγομένην , tom . XIV p. 300 : τοῖς ἁπλουστέροις" , tom.
XV p. 382 : „,κατὰ τὸ ἁπλούστερον .
p. 9, 31 óμoλorovμévws : cf. comm . in Ioh. 50, 12 ; 65, 12 ;
75, 17 ; 123, 20 ; 304, 32 ; 451 , 7.
c) Verba :
1 ) Participia : 6 , 22 ènì toυ парóντos : cf. comm . in Ioh.
23, 12 ; 51 , 26 et multos alios locos , de quibus vide indicem
p . 647 ; cf. homil. in Ierem . I p . 1 , 7 ; homil . VII p . 53, 14 ;
homil . XIV p. 120, 6 ; 121 , 2 ; перì àружν 208, 13 , c . Cels . II
tom . I p. 201 , 1 ; comm. in evgl. Matth. XVI , 17 p. 54 ; frgt.
comm . in Genesim Mi XII 49b, 72b, 77ª.
Saepe occurrit apud Origenem participium „ ó tʊxóv“ cum
o (u ) particula coniunctum .
p. 8, 23 legimus : „ οὐ τῆς τυχούσης ἀγανακτήσεως" ; 10, 9 :
„ κατὰ οὐ τοὺς τυχόντας λόγους" . Cf. a) comm. in Ioh. 217, 7 : ,,μὴ
τοὺς τυχόντας παραλαμβάνειν λίθους" ; 349, 22 : „ οὐχ ἡ τυχοῦσα
ἐντολή" ; 369, 30 : „ οὐχ ἡ τυχοῦσα δωρεά “ ; 452, 10 : „ οὐ τὰ τυχόντα" .
B) c. Cels. VI tom. II p. 86, 2 : „ oВ× úπò TÒν TUɣóvta“ ; 86, 8 :
„μη Tòν tʊxóvτa didάonaλov" ; †) comm. in evgl. Matth. tom . XI ,
5 p. 79 : „ οὐδὲ κατὰ τὸ τυχόν" . tom. XIV , 1 p. 275 ; ,,ὥστε
 26 -

μηδὲ τὴν τυχοῦσαν διαφωνίαν εἶναι αὐτοῖς . .“ ; tom. XIV, 13 p. 298 :

„ ἔργον δὲ οὐ τὸ τυχόν ἐστιν ; tom . XVI 5 , p . 15 : „ οὐ τὰ τυχόντα" ;
tom. XVI, 6 p. 15 : „ οὐ τῆς τυχούσης δυνάμεως” ; tom . XVII, 2
p. 85 : „,ἄνθρωποι θεοῦ οὐχ οἱ τυχόντες” ; tom . XVII , 34 p . 164 :
„ οὐδ᾽ ὥστε τοῖς τυχοῦσι νοηθῆναι . δ) Select. in Deuter., Mi XII
p . 8084 : „, ἀλλὰ καὶ περὶ πάντων δικαίων λέγεται, οὐ τῶν τυχόντων .
2) Aliae coniugationis formae : Hoc loco omnia verba afferri
possunt, quae Origenes adhibet in locis librorum sacrorum com-
memorandis , sed ne longus sim, in universum monitum velim
auctorem prologi eisdem verbis uti quibus Origenes ; nonnulla
exempla sufficiant ad hoc comprobandum .
Non ita raro occurrit in prologo : „ ἐπιφέρει , velut 2, 2 ;
2, 21 , 3, 24 , 9, 18, vel λέγει δ᾽ οὖν , ut 1 , 19 ; 1 , 29 , 2, 28 ;
5 , 12 , vel „,ἐπιλέγει" 2, 3 , 4, 21 (7 , 11 : „ ἑξῆς ἐπιλέγων" ) . Exempla
eorundem verborum usus facile apud Origenem invenias. Ex
aliis verbis tantum haec afferam : persaepe auctor prologi verba
,,παρίστημι (1 , 16 ; 1 , 27 , 3 , 4 , 3 , 33 ; 4 , 9 ; 7, 21 ) ,,,περιέχειν,
αἰνίττεσθαι" adhibet, idem apud Origenem inveni, exempla omittere
mihi liceat.

Origenis proprius esse mihi videtur usus verbi , ποιεῖν pro

ἑρμηνεύειν vel aliis verbis idem valentibus.

p. 3, 29 : ὁ μὲν Σύμμαχος . . . πεποίηκεν ; 8 , 8 : (ὁ) ᾿Ακύλας π .;

8, 35 : οἱ λοιποὶ πεποιήκασιν ; cf. Ioh. comm. 280, 21 : ὁ Ἰωάννης
οὐ πεποιήκει τὸ ἠρώτων etc." ; comm. in evgl. Matth. tom. Χ , 16
p. 43 : „,τοῦτο μὲν οὐ πεποιήκασι ( sc . οἱ εὐαγγελισταί)" ; frgt. comm.
in Genes. Mi XII p . 89 : „, Ακύλας οὐκ ἄλλο πεποίηκε παρὰ τὴν
προσηγορίαν καὶ τὸ κατηγόρημα " ; comm. in evgl. Matth. tom. ΧΙ ,
3 p. 73 : „, διὰ τοῦτο οἶμαι τὸν μὲν Μάρκον πεποιηκέναι · καὶ etc. ...
τὸν δὲ Λουκᾶν etc.

Tum Origenianum sermonem redolent imperativi formae,

ut „,ἐπίσκεψαι , σκέψαι, σημείωσαι , et futuri personae secundae, velut
2, 5 :, ἔνθα τηρήσεις“ , 4, 10 : „ νοήσεις δὲ τὸ εἰρημένον , 4 , 17 :
καὶ τοὺς λοιποὺς . · τῆς ἔσης ἐχομένους εὑρήσεις διανοίας ,
9, 29 : „,τὸν ὅμοιον δὲ τρόπον ἐπιστήσεις“ .
Denique proprietas sermonis quaedam in prologo statuenda
est, qua Origenem potissime aliis auctoribus praestitisse scimus.
Quod enim Bardenhewer in libri , qui inscribitur ,,Geschichte
der altkirchlichen Litteratur", tom . II p. 72 dicit : ,,Fast immer
 27

glaubt er (i . e. Origenes ) alle Möglichkeiten erschöpfen zu müssen ,

um sodann die Wahl dem Leser anheimzustellen . Aufdringlich
wird er nie . Zurückhaltung, Vorsicht und Bescheidenheit hat,
wie Redepenning sich ausdrückte ( Origenes I, Bonnae 1841 p. 318)
,seinem Stile die Farbe gegeben . Vielleicht hat kein anderer
Autor so häufig wie er eines ὅρα εἰ μή, τάχα, ἐπίστησον εἰ μή, μή
ποτε, εἰ δὲ χρὴ τολμῆσαι und ähnlichen Wendungen sich bedient " ,
hoc prologo bene confirmatur. Ut exempla afferam , „ μýτoτs“ oc-
currit : 4, 27 ; 4, 34 ; 6, 16 ; 6, 36 ; 9, 17. Tum persaepe ad-
hibet verbum ,,doxeiv", cf. 1 , 4 ; 2, 26 ; 3, 15 ; 6, 8 ; 6, 13 ; 6, 15 ;
6, 22 ; 6, 25 ; 8, 9 ; eodem pertinent optativi cum av coniuncti,
velut 5, 8 ; 7 , 31 ; 8, 20 ; 8, 29 ; 9, 37 ; 10, 18.
Numerum exemplorum ad sermonem pertinentium ex aliis
Origenis operibus facile augeri posse mihi persuasum est ; sed
nolumus morari in congerendis exemplis pluribus , ne disputatio
mea longior fiat. Nam quod comprobare volui , prologum quod
ad sermonem attinet , plane genuinis Origenis libris convenire,
exemplis allatis mea quidem sententia effectum est. Iam argu-
mentum prologi accuratius examinemus : videbimus hac quaestione
persoluta idem confirmatum iri.
p. 1, 12 legimus : „, ἀλλ᾽ ἐπεὶ καθελεῖν ἢ πείλησε καὶ καθ -
είλεν ἐκεῖνα" (i. e. ναὸν et θυσιαστήριον) . Similiter Origenes
dicit homil. in Ierem. XVIII p . 155 , 32 : „ t πроtéрų ( i. e . lay)
ἠ πείλησεν ὁ θεός, ἃ ἠπείλησε, · καθηρέθη τὸ ἁγίασμα,
τὸ θυσιαστήριον καταβέβληται • . . . Eodem loco (p. 155, 25 sq.)
Origenes accuratius agit de duabus gentibus, priore et altera,
hisce verbis : ,,τίνα οὖν τὰ δύο ἔθνη, τὸ πρότερον ὀνομασθὲν ᾧ ἀπει
λεῖ ὁ λόγος, καὶ τὸ δεύτερον ᾧ ἐπαγγέλλεται ;“ etc. (cf. 155 , 15 : „ ζήτει
καὶ τὸ πέρας καὶ τὸ πρότερον ἔθνος ) . . . γέγονε πρῶτον ἔθνος ἐκεῖνο
ὁ Ἰσραήλ, δεύτερον ἀπὸ τῆς Χριστοῦ ἐπιδημίας τοῦτο τὸ ἔθνος . τῷ
66
προτέρῳ . . . etc. Prol. p. 1, 21 (τὴν ἀποβολὴν τοῦ προτέρου λαοῦ)
99
,,πρóτεрos λaòs" eodem modo de Iudaeis dicitur ¹) .
p. 1 , 8 sq. auctor prologi, ut demonstret torcularia, quae
in inscriptionibus psalmorum 8, 80, 83 commemorantur, de ec-
clesiis Christianorum intellegenda esse, exponit aliquando unum

1) De his duabus gentibus, priore = Iudaeis, altera = Christianis vide, quae

disseruit Harnack in libri, qui inscribitur ,,Die Mission und Ausbreitung
2
des Christentums", " 1906, tom. I c. 7 (,,Die Botschaft von dem neuen Volk
und dem dritten Geschlecht" ) p. 206 sqq.
 28

torculare Hierosolymis exstitisse, cuius etiam Isaias mentionem

fecerit : Is. V, 2 : „ καὶ ᾠκοδόμησα πύργον καὶ προλήνιον ὤρυξα
ἐν αὐτῷ” . Secundum auctorem prologi πύργος de templo, προ-
λήνιον de altaribus eius intellegendum est ; tum pergit dicendo
templo diruto pro uno torculari deum complura constituisse i . e.
ecclesias per totum orbem terrarum, quam ad rem ps. 8, 2 :
„,κύριε, ὁ θεὸς ἡμῶν, ὡς θαυμαστὸν τὸ ὄνομα σου ἐν πάσῃ γῇ “ referri
vult. Similem sententiarum ordinem Origenes adhibet homil.
XV in Ierem . p . 127 , 31 sq. Hoc enim loco Origenes , post-
quam „Εκκλησίας τὰς χρηματιζούσας , πεπληρωμένας ἁμαρτωλῶν
commemoravit, de his ecclesiis praeter alios locos nonnulla verba
affert ex Isai . 5 , 7 et ps . 8, 2. Vix crediderim forte factum
esse, ut in prologo et illo Origeniano loco eidem loci de ecclesiis
afferantur, sed potius persuasum habeo hunc ordinem senten-
tiarum Origenis proprium esse, praesertim cum alia exempla
non ita pauca enumerari possint, ex quibus appareat Origenem , cum
de similibus rebus sermo sit, eosdem locos ex libris sacris afferre.
In reliqua huius quaestionis parte absolvenda ordinem sen-
tentiarum in prologo adhibitum sequar.
p. 3 , 1 auctor prologi demonstrat psalmum 68 titulo „,ὑπὲρ
τῶν ἀλλοιωθησομένων instructum pertinere ad passionem domini
nostri quod ut comprobet ps. 68, 22 affert : „ ἔδωκαν εἰς τὸ
βρώμα μου χολήν, καὶ εἰς τὴν δίψαν μου ἐπότισαν με “ ,— et ad ad-
versarios eius ad malum se convertentes ( ,, καὶ τὴν τῶν ἐπιβουλευ
σάντων αὐτῷ ἐπὶ τὰ χείρω τροπήν ) . Cum hoc loco bene
conferri potest c. Cels. VII tom. II p. 164, 16 sq. Hic enim
agitur de passione Christi a prophetis praedicta ; in fine huius
capitis p. 165 , 4 sq. idem versus ps . 68, 22 ab Origine affertur
et accuratius explanatur his fere verbis : ἀλλὰ καὶ περὶ τῆς χολῆς
καὶ τοῦ ὄξους προφητευθέντων ἐν τῷ ἔδωκαν εἰς τὸ βρῶμα μου
χολήν , καὶ εἰς τὴν δίψαν μου ἐπότισάν με ὄξος ἐν τοῖς
ἀνωτέρω προειρηκότες ἀναγκαζόμεθα ὑπὸ τοῦ Κέλσου παλιλλογεῖν · ἀεὶ
γὰρ οἱ τῷ τῆς ἀληθείας ἐπιβουλεύοντες λόγῳ χολὴν τὴν ἀπὸ
τῆς ἑαυτῶν κακίας καὶ ὄξος τὸ ἀπὸ τῆς ἰδίας ἐπὶ τὰ φαῦλα τρο
66
πῆς προσάγουσι τῷ Χριστῷ τοῦ Θεοῦ . Animadvertas velim etiam
et in prologo et apud Origenem participium , ἐπιβουλεύειν verbi et
„ τροπή" nomen cum similibus attributionibus coniunctum exstare ;
qui consensus nullo alio modo explicari potest, nisi prologum
eidem auctori adscribimus.
 29

p. 9, 37 auctor prologi lectori duas rationes offert, quae

idoneae sint ad explicandum , cur ordo psalmorum non rerum
gestarum, ad quas pertineant, ordinem sequatur ; quarum utra
propius ad veritatem accedat, lectoris arbitrio permittit, quae mo-
destia Origenis propria est ; cf. etiam quod Bardenhewer dicit II
p . 72 : „ Fast immer glaubt er alle Möglichkeiten er-
schöpfen zu müssen , um sodann die Wahl dem
Leser anheimzustellen." Huc accedit, quod argumentum
ipsum huius prologi loci pulcherrime Origeni sine dubio genuino
convenit. Secundum enim priorem rationem auctor prologi dicit
psalmos ea ratione ordinatos esse, ut argumentum psalmi congruat
cum efficientia numeri eius symbolica. Exempla horum nume-
rorum efficientia quadam symbolica insignium affert numeros 7 ,
1, 10, 3, 5 : ita factum esse, ut numerus 50 bene argumento
psalmi 50 conveniat, quo David peccata sua confiteatur, propter
legem de anno quinquagesimo Iudaeis datam , qui „ ιωβηλαῖος
vocatur, quo omnia debita remittenda erant (cf. Levit. 25, 8 sqq.;
27, 17 sqq .) .
lam convertamus nos ad Origenem. Cuius commentarios
in libros sacros conscriptos si perlustramus, invenimus eum cum
in multis aliis rebus, tum in numeris symbolice interpretandis
Philonem Alexandrinum secutum esse (cf. praefat. Erwini Preu-
schen in comm . in Ioh. p. LXXXII ; Pitrae As . II p . 431 adn. 1 ) .
Huius interpretandi modi exempla nonnulla ex Origine afferam.
Comm . in Ioh . p . 389, 1 sq . initio tomi XXVIII Origenes ,
ut ipse dicit, alios sequens de perfectis numeris 6 et 28 agit hoc
modo : 99Οἱ φύσεις ἀριθμῶν ἐρευνήσαντες πρῶτον μὲν τέλειον τὸν
ἓξ εἰρήκασιν, τοῖς ἑαυτοῦ μέρεσιν ἰσούμενον, ἔκ τε τῆς συνθέσεως τοῦ
ἀπὸ μονάδος διπλασιαζομένου , ἑνὸς καὶ δύο , ὅ ἐστὶ τρία , ἀριθμὸς
πρῶτος καὶ τοῦ ἐφ᾿ ὃν ἔφθασεν ὁ διπλασιασμός, λέγω δὲ τοῦ δύο
γενόμενος γὰρ ὁ δύο ἐπὶ τὸν τρία πεποίηκεν τὸν ἕξ . δεύτερον δὲ
τέλειόν φασιν εἶναι τὸν εἴκοσι καὶ ὀκτώ , συνιστάμενον ἔκ τε τοῦ
συνθέτου τῶν ἀπὸ μονάδος διπλασιαζομένων, ἕως γένηται πρῶτος
ἀριθμός, καὶ τοῦ ἐφ᾿ ὃν ἔφθασεν ὁ διπλασιασμός · τέσσαρα μὲν γάρ
ἐστιν ὁ ἀπὸ μονάδος διπλασιαζόμενος ἐν τῷ ἓν δύο τέσσαρα
ἑπτὰ δὴ τούτων σύνθεσις καὶ αὐτὸς πρῶτος ἀριθμὸς ὑπὸ μονάδος
μόνης μετρούμενος · γινόμενος δὲ ὁ τέσσαρα ἐπὶ τὸν ἑπτὰ πεποίηκεν
τὸν εἴκοσι καὶ ὀκτὼ καὶ αὐτὸν τοῖς ἑαυτοῦ μέρεσιν ἴσον (ad hunc
locum Erwinus Preuschen adnotavit : Vgl . [ , Philo, de opif. mundi 3
 30

§ 13 " Wendl.] , M. Cantor, Vorlesungen über Geschichte der Mathe-

matik I, 142 ", et in apparatu critico : „Das Wesen der hier zu
Grunde liegenden Zahlenspielerei beruht darauf, daß als , voll-
kommene Zahl die Zahl angesehen wird, die gleich der Summe
ihrer aliquoten Teile ist : 6 = (1+ 2) X 2 oder = 1 + 2 + 3 ;
28 = (1 + 2 + 4 X 4 oder = 1 + 2 + 4 +7 + 14").
De perfecto numero 6 Origines etiam alio loco comm . in
Ioh. mentionem facit, p. 216, 27 : „, οἱ δὲ ἐπιστάται , (τρισχίλιοι καὶ)
ἑξακόσιοι τυγχάνοντες , τῷ τοῦ ἓξ τελείῳ ἀριθμῷ οἱονεὶ ἐφ᾽ ἑαυτὸν
πολυπλασιαζομένῳ συνάπτονται — agit autem hoc loco de templo
a Salomone aedificato . Ibidem ceterum praeter numerum 6
perfectum 7 (216, 24 : 99 παρατηρητέον δὲ ὅτι οἱ μὲν ἀναγεγραμμένοι
αἴρειν ἄρσιν ἑβδομάδος εἰσὶν συγγενεῖς " ) , 8 (216, 25 : „,οἱ δὲ λατό
μοι καὶ ἐκτυποῦντες τοὺς λίθους , πρὸς τὸ ἁρμονίους αὐτοὺς γενέσθαι
τῷ ναῷ , ὀγδοάδι προσῳκείονται" ) , 3 (216, 29 sq. : ,, τὰ μέντοι γε τῆς
ἑτοιμασίας τῶν λίθων αιρομένων καὶ εὐτρεπιζομένων εἰς τὴν οἰκοδομήν,
τρισὶν ἔτεσιν ἐπιτελούμενα , ἐμφαίνειν μοι δοκεῖ τοῦ ἐν αἰωνίῳ τῇ
τριάδι συγγενοῦς διαστήματος τὸν ὅλον χρόνον etc.; p . 217 , 4 :
,,ὡς εἶναι ἀπὸ τοῦ ᾽Αβραὰμ ἐπὶ τὴν ἀρχὴν τῆς οἰκοδομῆς τοῦ ναοῦ
σαββατικοὺς ἀριθμοὺς δύο, τὸν ἑπτακόσια καὶ ἑβδομή
κοντα , ὅτε καὶ ἐντελεῖται ὁ βασιλεὺς ἡμῶν ὁ χριστὸς ταῖς τῶν νωτο-
φόρων ἑβδομήκοντα χιλιάσιν etc. commemorantur .
Cf. etiam comm. in Matth. tom. XII 36 p . 190 : „ ἐπεὶ γὰρ ἐν
ἓξ ἡμέραις, τελείῳ ἀριθμῷ, ó ὁ σύμπας γεγένηται κόσμος" et de prin-
cipiis IV p. 315 , 1 : „ ἓξ δὲ ὑδρίαι εὐλόγως εἰσὶ τοῖς ἐν κόσμῳ καθα
ριζομένοις γεγενημένῳ ἐν ἓξ ἡμέραις ἀριθμῷ τελείῳ . “
Comm. in Ioh . 547, 10 numerus 3 sanctus appellatur : ,, διό καὶ
ἐν νεκροῖς ἐλεύθερος· ἦν (i . e . Ἰησοῦς) , καὶ ἐν ἐλευθέρῳ καὶ ἁγίῳ
ἀριθμῷ τῷ τρία ἐγείρεται ; in eadem pag. 547, 20 legimus : „ γειτνιᾷ
(i. e. Βηθανία) τοίνυν ἐν μέσῳ σταδίων ιε΄ , ὅσοι καὶ τοῦ ναοῦ ἀναβαθ
μοί · διαιρεῖται δὲ ὁ ιε' ἀριθμὸς εἰς τὸν ζ΄ τοῦ σαββάτου καὶ
66
τὸν ἡ τῆς περιτομής .
Proinde animadvertas velim comm. in Ioh. p. 290, 17, ubi
numerus 7 commemoratur : „ οὐ μάτην δὲ ὥραν ἑβδόμην ἀφίησιν
αὐτὸν ὁ πυρετός · ὁ γὰρ ἀριθμὸς ἀναπαύσεως ήν (cf. etiam
comm. in Ioh . p. 90, 23 sq., ubi legimus : „ ἡ δὲ 99 Ἐλισάβετ " ,,θεοῦ
μου ὅρκος“ ἢ „, θεοῦ μου ἑβδομάς“ [ sc . εἶναι λέγεται] .....
. ..; 91, 3:
„, διὸ οὐ δύναται γεγεννῆσθαι ἀπὸ τῆς ἑβδομάδος τοῦ Θεοῦ ἡμῶν τὴν
μετὰ τὸ σάββατον ἀνάπαυσιν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν κατὰ τὴν
 31

ἀνάπαυσιν αὐτοῦ ἐμποιοῦντος τοῖς συμμόρφοις τοῦ θανάτου αὐτοῦ γε-

γενημένοις καὶ διὰ τοῦτο καὶ τῆς ἀναστάσεως.“
De numeri 10 efficientia symbolica in universum dicit Origenes
comm. in Ioh. p . 95 , 15 : „, ἐπεὶ δὲ ὁ δέκατος ἀριθμὸς τετήρηται
ὡς ἅγιος , οὐκ ὀλίγων μυστηρίων ἐν τῇ δεκάδι ἀναγραφομένων
γεγονέναι , νοητέον οὐ μάτην καὶ ἐν τῷ εὐαγγελίῳ τὴν δεκάτην ἀνα-
γράφεσθαι ὥραν τῆς τῶν Ἰωάννου μαθητῶν παρὰ τῷ Ἰησοῦ καταγωγῆς. “ε
Eodem pertinet comm. in Ioh. p. 171 , 6 : „,ταῦτα δέ μοι ἐν ἀρχῇ
τοῦ δεκάτου τόμου λέγεται πρὸς σέ, πολλαχοῦ ὁρῶντι τῆς γραφῆς
διαφερούσης προνομίας τετευχότα τὸν δέκα ἀριθμόν, ὡς ἔνεστι
καὶ σοὶ ἐπιμελῶς κατανοεῖν . Ceterum lectorem monitum velim
vocem , προνομία" etiam in prol . p. 10, 2 occurrere : „ ἐν γὰρ ἑπτὰ
66
ἡμέραις τὸ σάββατον ἠξίωται προνομίας.
Ut in prologo p . 10, 6 sq. numerus 2 profanus appellatur ,
sic comm. in Ioh. p . 546, 24 numerus 2 geminatus = 4 in
malis habetur : „ ὁ τέταρτος ἀριθμὸς ὑλικός τις καὶ σωματικὸς ὢν
κακωτικός ἐστιν, ἐπεὶ τὰ γενικὰ σώματα τέσσαρά ἐστιν · ὅθεν οἱ
δουλούμενοι καὶ οἱ κακούμενοι τέτταρσιν ἑκατοντάσιν ἐτῶν πάσχουσι
κατὰ τὸ εἰρημένον · . . . . τάχα δὲ κατὰ τοῦτο εἰς καθαίρεσιν τῶν τῇ
φύσει τοῦ σώματος ἀκολουθησάντων ἁμαρτημάτων τεσσαράκοντα
νηστεύει Μωσῆς ἡμέρας, ὁμοίας δὲ καὶ Ἡλίας, καὶ ὑπὲρ τῶν ἡμετέρων
ἁμαρτημάτων ὁ σωτήρ" . Similiter de numero 4 iudicatur Sel. in
Ies. Nave Mi XII p . 821 : „ σημειωτέον , ὅτι ἡ τετρὰς εἴτε
μονάδων εἴτε ἑκατοντάδων εἴτε ἑτέρου πλείονος ἀριθμοῦ
66
ἐπὶ κακώσεως κείται.
Comm. in evgl. Matth. tom. XI , 19 p . 125 Origenes de-
monstrat maiorem vim attribuendam esse numero 7 quam numero
5 nec non pluris aestimandos esse, qui paucis piscibus quam
qui duobus famem expleverint : „ κρείττους δέ εἰσιν, οἶμαι , οἱ
φαγόντες ἀπὸ τῶν ἑπτὰ εὐχαριστηθέντων ἄρτων τῶν φαγόντων ἀπὸ
πέντε εὐλογηθέντων καὶ οἱ φαγόντες ἀπὸ τῶν ὀλίγων ἰχθυδίων
66
παρὰ τοὺς φαγόντας ἀπὸ τῶν δύο. Select. in psalmos (Lom-
matzsch tom . XIII p . 68) Origenes ostendit, cur in psalmo 118
octoni versus ab eadem alphabetiHebraici littera incipiant : ,,καὶ
ἡ αἰτία τοῦ ἕκαστον τῶν στοιχείων ὀκτάκις παρ᾽ Ἑβραίοις εἰρῆσθαι
ἐν τούτῳ τῷ ψαλμῷ . Ἐλθὲ τοίνυν ἐπὶ τὸν ὀκτὼ ἀριθμὸν καὶ εἴ που
ὠνομάσθη ἐν τῇ γραφῇ, παραλάμβανε αὐτὸν, καὶ ἐπὶ τίνι εἴρηται , καὶ
ἔσται σοι χρήσιμος ὁ λόγος πρὸς τὸ ἰδεῖν, ὅτι ἕκαστον στοιχεῖον
τελείωσίς ἐστιν ἅμα τῷ ἀριθμῷ. Ὅταν δὲ τελειώμεθα ἐν τοῖς
 32

στοιχείοις, ὁ ἑπτὰ ἀριθμὸς προτιμητέος ἡμῖν, ὅτι δὴ καὶ τῇ

ὕλῃ ἀνεῖται οὗτος · εἴπερ ἐστὶν ὁ ἑπτὰ σημεῖον ὑλικῆς παχύτητος · ὁ
δὲ ὀκτὼ ἀρχὴ τῆς ἀϋλοτέρας καὶ μείζονος καταστάσεως. Εἰ
γὰρ καὶ τὰ μάλιστά φαμεν καὶ τὸν ἓξ τὴν κοσμικὴν σχετικῶς ὅλην
ὑποδηλοῦν, ἀλλ᾽ οὖν γε τὸν μὲν εἰς τὴν κατὰ ποσὰν ὁλότητα ἀνα-
φέρομεν, τὸν δὲ εἰς τὴν καθ᾽ ἕξιν τελείωσιν, καθ᾽ ἤν τις ἀποσμήχεται
τὰ ῥυπάσματα τῆς ψυχῆς καὶ καθαίρεται . Πριν γὰρ ἔλθῃ ἡ ὀγδόη
τοῦ κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ ἡμέρα, ὅλος ὁ κόσμος ἀπερικάθαρτος ἦν καὶ
ἀκρόβυστος · ὅτε δὲ ἦλθεν ἡ ὀγδόη τῆς ἀναστάσεως Χριστοῦ ἡμέρα,
ἀθρόως πάντες ἀκαθαρίσθημεν ἐν τῇ περιτομῇ τοῦ Χριστοῦ ; cf. Select.
in psalmos Lommatzsch XIII p . 102 : „ ὥσπερ ἡ ὀγδόη σύμβολόν
ἐστι τοῦ μέλλοντος αἰῶνος , δύναμιν ἀναστάσεως περιέχουσα,
οὕτω καὶ ἡ ἑβδόμη σύμβολόν ἐστι τοῦ κόσμου τούτου .
In prolog. p . 10 , 8 legimus : „,καὶ τὴν μονάδα δὲ πολὺ πρότερον
τὴν τε πρώτην αὐτὴν καὶ τὴν ἐν δεκάσιν καὶ τὴν ἐν ἑκατοντάσιν
κατά τινας οὐ τοὺς τυχόντας λόγους“ . Similiter iidem numeri af-
feruntur comm. in evgl. Matth. tom. XIV, 5 p . 280 : „, ἐπεὶ δὲ αἱ
κατὰ τὰς μονάδας δεκάδες , καὶ ἑκατοντάδες λόγον μέν
τινα κοινὸν ἀναλογίας ἔχουσι πρὸς τὸν ἐν μονάσιν ἀριθμόν
Denique dignus esse mihi videtur, qui hic afferatur, locus
quidam in Origenis libello, qui inscribitur περὶ εὐχῆς" p. 373,
13 sq., ubi, ut in prologo , dies quinquagesima, mensis septimus
(cf. Lev. 16, 29 sq. 23, 24. 27. 28), annus septimus (cf. Exod.
21, 2 ; Lev. 25, 47. Deuteron. 15 , 1-3 ; Ioseph. antiquit. Iud.
ΙΙΙ 12, 3 [280-286]) , annus quinquagesimus, qui vocatur ιωβη-
λαῖος (cf. Lev. 25, 8 sq. ; 27, 17 sq . ) , afferuntur : „,τί με δεῖ λέγειν
περὶ τῆς ἑορτῆς τῶν ἑπτὰ ἑβδομάδων ἡμερῶν καὶ περὶ τοῦ ἑβ
δόμου μηνός . . . τῷ μόνῳ νομοθετήσαντι αὐτὰ θεῷ ἐγνωσμένων ;
τίς δὲ ἐπὶ τοσοῦτον τὸν Χριστοῦ κεχώρηκε νοῦν, ὡς τοὺς ἑβδόμους
ἐνιαυτοὺς τῆς ἐλευθερίας τῶν Ἑβραίων οἰκετῶν καὶ τῆς ἀφέ-
σεως“ τῶν χρεῶν ἀνέσεως τε ἀπὸ γεωργίας τῆς ἁγίας γῆς ἐκ-
λαβεῖν ; ἔστι δέ τις καὶ ἀνωτέρω τῆς διὰ ἑπτὰ ἐτῶν ἑορτῆς ὁ
66
καλούμενος Ἰωβηλαίος . . Cf. etiam, quod Origenes de
Marc. VI, 40 : „ καὶ ἀνέπεσον πρασιαί πρασιαὶ ἀνά ἑκατὸν καὶ πεν-
τήκοντα" et de Luc. IX, 14 : , κατακλίνατε αὐτοὺς κλισίας ὡσεὶ ἀνὰ
πεντήκοντα" disserens dicit (comm. in evgl. Matth. ΧΙ , 3 p . 73) :
ἔδει γὰρ τοὺς ἀναπαυσομένους ἐπὶ ταῖς Ἰησοῦ τροφαῖς ἤτοι ἐν τάγ
ματι εἶναι τοῦ ἑκατὸν ἱεροῦ ἀριθμοῦ καὶ τῷ θεῷ διὰ τὴν μου
νάδα ἀνακειμένου ἢ ἐν τάγματι τῶν πεντήκοντα , ἀριθμῷ περι-
 33

έχοντι τὴν ἄφεσιν κατὰ τὸ μυστήριον τοῦ Ἰωβηλαίου , γινομένου

διὰ πεντηκονταετίας , καὶ τῆς κατὰ τὴν πεντηκοστὴν ἑορτῆς.
Comm. in evgl. Matth. tom. XV, 31 p . 394 : „, οὕτω δὲ ἀνάλογον
εἰς ἄβυσσόν τις ἐμπεσείται νοημάτων, καὶ τὰς λοιπὰς ἑορτὰς ἐν τοι
αύταις φανταζόμενος ἡμέραις, καὶ ὅλον τὸν ἑβδομαδικὸν ἐνιαυ-
τόν , ἐν ᾧ πτωχοῖς καὶ προσηλύτοις καὶ τοῖς θηρίοις τῆς γῆς χαρί-
ζεται ὁ θεὸς τοὺς ἐκ προτέρας γεωργίας ἀνατέλλοντας καρποὺς ἐν
καιρῷ μὴ γεωργουμένης. Τίς δὲ δύναται ἀναβῆναι ἐπὶ τὸν ἀριθμὸν
τῶν τῆς ἀβύσσου ἐν τῇ πεντηκονταετηρίδι ἡμερῶν, ... ἵνα τις
ἀναβῇ καὶ ἴδῃ τὸν πεντηκοστὸν ἐνιαυτὸν καὶ τὰ ἐν αὐτῷ νενομο
θετημένα πληρούμενα" ;
Sed finem facio exempla ad rationem interpretandi per-
tinentia afferre ; ea enim, quae congessi, sufficere crediderim ad
comprobandum dubium non esse, quin hic prologus Origeni ad-
scribendus sit. Praeterea hoc didicimus Origenem et in libris
Novi et in libris Veteris Testamenti interpretandis semper eadem
ratione uti vestigia aliorum virorum doctorum ut Philonis se-
quentem.
Quoniam igitur cognovimus hunc prologum recte in codi-
cibus nomini Origenis addictum esse, iudicium ferre licet c . 14
huius prologi (p . 8, 7—12) in C ¹ ) falso Eusebio adscriptum esse ;
quae confusio excusari potest, si consideramus , quantopere Eu-
sebius in libris sacris interpretandis Origenis vestigia sequatur.
§ 3. Tertia atque extrema huius capitis parte exponam , quae
ratio intercedat inter hunc prologum et Eusebii commentarium
ad psalmos pertinentem, quantum quidem nomini huius viri docti
addictum memoriae traditum est (impressus hic commentarius ex-
stat apud Migne P. Gr. tom. XXIII p . 66 sq. ) , Hilarii praefationem
commentario ad psalmos praefixam (Corp. script. eccl. Latin. vol.
XXII ed. A. Zingerle) , alia fragmenta, quae me iudice, quod alio
loco accuratius probandum erit, eidem Origeni attribuenda esse
verisimillum est (impressa haec fragmenta invenis apud Pitram
As. II p . 428-435 , VII et I. Achelis [ Hippolyts kleinere ex-
egetische und homiletische Schriften ] p. 137-143, 3) . Tum paucis
disseram, cui librorum Origenianorum generi hic prologus ad-
scribendus sit.

1) Hoc caput recurrit in C fol. 36 titulo instructum : τοῦ αὐτοῦ (sc. Εὐσεβίου)
εἰς τὸ αὐτό (sc. διάψαλμα) .
3
 ― 34

Ac priorem quaestionem persolvendam ita instituam, ut paucis

summam huius prologi exprimam ac moneam , si quid monendum
mihi esse videtur.
Argumentum prologi in sedecim capita dividi potest, quae
nullo alio vinculo inter se coniuncta sunt nisi illo , quod omnia
ad psalmos pertinent. Capitibus autem primo ad undecimum
de titulis variis psalmorum agitur, duodecimo de psalmis, qui
titulis carent, tertio decimo de extremis verbis psalmi 71 : „‚è§éλεɩπov
οἱ ὕμνοι Δαυὶδ υἱοῦ Ἰεσσαί“ , quarto decimo de diapsalmate ; quinto
decimo Origenes exponit non omnes psalmos, qui apud septuaginta
editores apoi inscribantur, ad psalterii sonum cantatos esse,
uvos“ inscriptos.
sed tantum psalmos ,,èv opvote" C. sexto decimo ex-
plicatur, cur ordo psalmorum non rerum gestarum, ad quas per-
tinent, ordinem sequatur .
Hoc in universum praefatus de singulis capitibus accuratius
agam.
C. 1. Agitur de psalmis ,,óπèρ tŵν λŋvāv“ inscriptis , de 8,
de 80 , de 83 ; qui tres psalmi significant congregationem ecclesiae
et multitudinem conventuum ; (1 , 5 ,,τῶν ἐπὶ ταὐτὸ συνόδων
cf. περὶ εὐχῆς p . 400, 2 : ,,ἀνθρώπων ἁγίων καὶ μακαρίων ἀγγέλων
πάλιν διπλῆ γίνεται ἐπὶ τὸ αὐτὸ σύνοδος" ) ; nam in ecclesiis a
multis una oratio deo offertur, ut in torcularibus ex multis et
diversis vitibus una vini mixtio conficitur. Sed cum aliquando
unum torculare, templum Hierosolymis, exstaret, illo diruto, pro
uno torculari deus multa constituit, ecclesias nempe per totum
orbem terrarum condens. Quod comprobandi causa Origenes
locos ex his tribus psalmis aftert ; eisdem fere verbis Eusebius
hos psalmos interpretatur. Cf. Mi XXIII p. 125ª —128ª , p . 968ª —
969b; 1004a- 1005a.
C. 2. Psalmi duo 6 et 11 ,,onèρ tŷs bydóŋs" inscripti salu-
tarem domini resurrectionis diem significant, cf. Mi XXIII p . 120ª,
140b ; praeterea Orig . select . in psalmos (ed . Lommatzsch tom.
XIII p. 68) : πρὶν γὰρ ἔλθῃ ἡ ὀγδόη τοῦ κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ
ἡμέρα . . . . ὅτε δὲ ἦλθεν ἡ ὀγδόη τῆς ἀναστάσεως Χριστοῦ
ἡμέρα" etc. p . 102 : ,, ὥσπερ ἡ ὁ γδόη σύμβολόν ἐστι τοῦ μέλλοντος
αἰῶνος, δύναμιν ἀναστάσεως περιέχουσα , οὕτω καὶ ἡ ἑβδόμη
66
σύμβολόν ἐστι τοῦ κόσμου τούτου. “
C. 3. Psalmi titulo ,, πèρ Tv àλλowdyooµévwv“ instructi
quattuor exstant ; ex quibus ps. 59 indicat, qui factum sit, ut
 35

pagani ex superstitionis errore se converterint ad omnium rerum

deum colendum. Psalmus 68 refertur ad immutationem illius,
qui propter nos in profunda maris , quod cogitatione, non sensu
percipitur, descendit, et ad passionem dominicam et ad adver-
sarios eius, qui ad malum se converterunt.
Psalmus 44 immutationem dilecti dei et doctrinam divinam
de eo et ecclesiae gentilis ad eum conversionem continet.
Psalmus 79 pertinet ad priorem gentem, quae prava facta
est. Argumentum huius capitis eisdem fere verbis expressit
Eusebius Mi XXIII p. 721° sq., cf. etiam p. 392a sq., 949d sq.
C. 4. Psalmi 9 et 45 22
„ óπèρ toν xpupiwv" inscripti referuntur
ad occultum quoddam bellum et ad hostes invisibiles a domino
victos. Cf. Mi XXIII p. 132ª.
C. 5. Psalmi, qui inscribuntur „ otyλoɣpapias “, ut 55 et 56,
de modestia atque humilitate agunt, cf. Mi XXIII p. 505°.
C. 6. Psalmi, qui titulum habent ,,sic avάuvηow to Aavid",
David regem in memoriam peccati contra Uriam admissi re-
ducere volunt ; in quorum numero psalmus 37 et 69 habentur ;
cf. Mi XXIII p. 337b sq., 768 sq.
C. 7. Psalmi ,,πроsex " inscripti neque psalmi neque can-
tica neque hymni sunt, sed nudae orationes condicioni , quali-
cumque orantes utuntur, convenientes. Similes sententias in
Eusebii commentario non inveni.
C. 8. Psalmi, qui titulum habent „,μή διαφθείρης , τοῦ Δαυίδ ,
tres exstant. Ex quibus ps . 56 in memoriam Davidis maxima
indulgentia in Saulum usi scriptus est. Psalmus sequens con-
tinet dei praeceptum eis, qui a Saul missi erant, non permittentis ,
ut David necarent. Eodem argumento fortasse etiam psalmus 74 est.
C. 9. Psalmus 91 ,,too oaßßátov" inscriptus monet fideles ,
ut studiose conventus frequentent, ubi eloquia divina tractantur ;
praeterea laudem dei continet. Cf. Mi XXIII 1168d sq .
C. 10. Psalmus 99 , qui titulum habet ,,eiç è§opoλóryow “ , vim
confessionis ostendit nos admonens, quidquid bonum in nobis
sit, non nobis ipsis deberi, sed deum fecisse . Eadem fere legimus
Mi XXIII 1240 : „,ὅταν γὰρ γνῶμεν ὅτι αὐτὸς θεός ἐστιν, αὐτός ὁ
κύριος, τὸ τηνικάδε αὐτοῦ τοῦ γινώσκεν ἐνώπιον αὐτοῦ εἰσεληλυθότες
καὶ ποιητὴν ἑαυτῶν ὁμολογήσομεν αὐτόν · ὅτι δὲ οὐχ ἡμεῖς ἑαυτοὺς
ποιοῦμεν, κἂν αἴτιοι δοκῶμεν τυγχάνειν τῆς τῶν παιδῶν γενέσεως, δῆλον
ἐντεῦθεν. 66

3*
 36

C. 11. Psalmus 33 inscriptus , τῷ Δαυίδ, ὁπότε ἠλλοίωσεν τὸ

66
πρόσωπον αὐτοῦ ἐναντίον ᾿Αβιμέλεχ eum , qui in primo libro Regum
Achimelech dicitur, Abimelech vocare videtur litteris Caph et
Beth inter se multam similitudinem habentibus . Tum Origenes
affert I Reg. XXI , 1-6, ubi legimus David ab Achimelech sacer-
dote panes sanctos accepisse. Itaque verba „ ómóte
ὁπότε ýλλoíwoe
ἠλλοίωσε tò
πрóошлоу etc. indicant vel sermonem Davidis ad sacerdotem
permutatum vel morem mutatum secundum quidem Symmachi
interpretationem , secundum autem Aquilam , qui interpretatus
est : „,ὅτε ἠλλοίωσε τὸ γεῦμα αὐτοῦ verisimile est propter cibum
sanctorum panum dictum esse , ἠλλοιωκέναι τὸ γεῦμα αὐτοῦ . Verba
vero, quae sequuntur, p. 33, 9 : „ γεύσασθε καὶ ἴδετε, ὅτι χρηστὸς
ó xópios" corpus domini indicant, cuius symbolum ei , qui legibus
veteris testamenti utebantur, panes in templo propositos habe-
bant. Exstat quidem alia Davidis immutatio , secundum quam
permutavit vultum suum coram Anchus rege Geth alienigena,
dementiam simulans ; quae huic psalmo convenire non videtur.
De titulo psalmi 33 eodem modo , sed pluribus verbis Mi XXIII
p. 2884-293° disseritur.
C. 12. Psalmi autem, qui titulos non habent, ut „ ¿ò̟ò̟ “ vel
,,ὕμνος“ vel ,,ψαλμὸς“ vel μελώδημα “ vel „ αἴνεσις “ vel προσ
ex " aut similem , utilia quaedam praecepta continere et ad
pietatem erga deum colendam exhortari videntur, velut psalmus
10 aliique simili argumento affecti, qui in numerum psalmorum
non recepti sunt , quod non psalmorum habitum prae se
ferunt. Alii psalmi rursus quidem per psalterium vel cantici
more vel simili modo canendi scripti sunt ; sed quod non eandem
vim ac psalmi vel hymni vel orationes habent, titulo digni non
existimati sunt. Prioris psalmorum generis exempla afferuntur
psalmus 51 (cf. Mi XXIII p . 444a/b) et psalmus 52 ( cf. Mi XXIII
p . 452c) . Alteri generi adscribuntur psalmi 54 et 26.
C. 13. Cum capitibus 1-12 de titulis psalmorum disputatio
facta sit, capite tertio decimo de extremis psalmi 71 verbis dis-
putatur. Verba : „ ἐξέλειπον οἱ ὕμνοι Δαυὶδ υἱοῦ Ἰεσσαί“ non finem
hymnorum Davidis, ut quidam viri docti coniecerunt, significant.
Psalmus enim 71 inscribitur ,,eic Eaλopov" , et argumentum eius
refertur ad Salomonem ipsum et ad filium semine eius oriturum
i. e ad dominum nostrum. Quoniam temporibus Davidis, quae hoc
psalmo de domino semine eius orituro dicta sunt, spe ac precibus
 - 37

desiderabantur , aptissime in fine additum est, Christi apparitione

revera 99 consummata " esse (èêteλéodnoav) ut rectius ab Aquila
interpretatum est. Cf. Mi XXIII p . 821a-c
C. 14. Auctor prologi subito transit ad diapsalma paucis
tractandum . Accuratius Origenes de hac re egit disputatiuncula
ab Hieronymo conversa, de qua infra videbimus. Sed cum Origenes
illic de diapsalmate disserendi finem his verbis faciat p. 12 , 16-18 :
„ πότερον δὲ μουσικοῦ τινος μέλους ἢ ῥυθμοῦ γενομένης
ἐναλλαγῆς ἔγραψαν τὸ διάψαλμα οἱ ἑρμηνεύσαντες ἢ ἄλλως κινη-
θέντες, καὶ σὺ ἐπιστήσεις“ , hoc prologo eisdem fere verbis quidem
explicat, quid diapsalmatis significatio sibi velle videatur p . 8 ,
9-11 sq.: „ κατὰ δὲ τὰ παρ ' ἡμῖν ἀντίγραφα καὶ κατὰ Σύμμαχον
ἔοικε μουσικοῦ τινος μέλους ἢ ῥυθμοῦ τροπῆς γενομένης
ἡ τοῦ διαψάλματος παρακεῖσθαι παρασημείωσις" , addit autem haec :
„ πολλάκις δὲ καὶ διανοίας ἐναλλαγή γίνεται, ἤδη δέ ποτε καὶ προσ-
ώπου μεταβολή" , quibus verbis illud , ἄλλως κινηθέντες" quodam-
modo illustratur. Ceterum Hilarius instructionis psalmorum
c. 23 hanc adnotationem in diapsalma factam secutus esse videtur,
qui haec de diapsalmate adnotat : „ Diapsalma vero, quod inter-
iectum plurimis psalmis est, cognoscendum est, demutationem
aut personae aut sensus sub conversione modi musici
inchoari". Denique conferas velim pauca de diapsalmate dicta
(As. II p. 435 ,,èπεi aɛí“) quae simillima locis modo comme-
moratis fortasse eidem Origeni attribuenda sunt ; quippe qui
ipse dicat, se saepe quaesivisse, quid diapsalma sibi vellet
(πολλάκις ζητήσας τὴν αἰτίαν τοῦ ἐπιγράφεσθαι etc. p . 11 , 3) .
C. 15. Hoc capite Origenes admonet, ne quis credat om-
nes ,, psalmos " , qui secundum septuaginta editionem inscri-
buntur , ad psalterii sonum cantatos esse. Exempli causa
argumenta psalmi 50 et psalmi 3 chordarum sonis non con-
veniunt. Psalmi autem ,,èv opvote" inscripti soli apti sunt, qui
ad chordarum sonum canantur, velut psalmi 4 (cf. Mi XXIII
p. 101-104 ), 6, 53.
C. 16. Inter omnes constat plurimos psalmorum quinqua-
gesimum sequentium ad res multo prius gestas pertinere et
ps. 50 ipsum prius cantatum esse quam ps . 3. Si quaestio move-
tur , cur psalmi hoc ordine collocati sint , alius dixerit psalmos
ea ratione ordinatos esse, ut argumentum psalmi congruat cum
efficientia symbolica numeri eius, alius contendat librum psal-
 38

morum nihil tam supervacaneum continere , sed collectionem

simplicem canticorum, psalmorum, aliorum dispersim scriptorum ,
sive quod Esdra haec cum aliis libris in unum redegit sive quod
veteres Hebraeorum sapientes, prout fortuito in memoriam singu-
lorum veniebant, collegerunt. De eisdem rationibus, quibus ordo
psalmorum a tempore rerum gestarum abhorrens explicari possit,
mentio fit Mi XXIII p . 601ª—604b. Sed cum in prologo lectori
iudicium derelinquatur, hoc loco prior sententia ad efficientiam
symbolicam numerorum pertinens improbatur his verbis : „,àλ '
ὁ ταῦτα λέγων οὔ μοι δοκεῖ τυγχάνειν τοῦ σκοποῦ . Cuius sententiae
comprobandae causa duo argumenta afferuntur. Quorum alterum
monet apud Hebraeos psalmos sine numeri adnotatione esse
conscriptos , alterius summa eadem est ac ea, quae extremis
prologi verbis allata sunt, sed pluribus verbis quam in prologo
hoc argumentum expressum est . Nimirum ex hac re nihil certius
concludi potest, cum Eusebius nimis vestigia Origenis sequatur
et quaestio nondum persoluta sit, quantum commentarii in psalmos
Eusebio adscripti huic re vera attribuendum sit. Utut autem
res se habet, si supra de Origene prologi auctore recte a me
disputatum est, haec sententia confirmatur similibus interpreta-
tionibus a me commemoratis, quae in commentario Eusebii, qui
vocatur, exstant.
Huc accedit, quod in nonnullis codicibus fragmenta quaedam
Origenis nomini adscripta exstant, in quibus eadem ratione, sed
pluribus verbis de efficientia symbolica numerorum agitur (cf.
As . II p . 429 a versu ultimo usque ad p. 432 „,tάżewg tŵy faλ-
uv"). Quae fragmenta, ut alio loco comprobandum erit, Origeni
in codicibus optimo iure attributa esse verisimillimum est, prae-
sertim cum Hilarius hanc Origenis disputationem instr. psal. c.
8-16 secutus esse videatur . Quae autem ratio inter Hilarium
et Origenem intercedat, inter omnes constat (cf. Hieron. ep . 61 .
c. 2 ; de vir. ill. c. 100).
§ 4. Restat , ut paucis quaestionem moveam , cui generi
operum ab Origene conscriptorum hic prologus adscribendus sit.
Ac primum quidem ex Hieronymo discimus (cf. Hieronymi
praefationem homiliarum Origenis de Ieremia et Ezechiel con-
versioni praefixam Vallarsi 2 V 741 sq. ) , ut Hieronymi verbis ipsis
utar,,, Origenis opuscula in omnem scripturam esse triplicia :
primum eius opus excerpta, quae graece oyóλta nuncupantur . . .,
 39

secundum homileticum genus . . . ., tertium, quod ipse inscripsit

tóμovs, nos volumina possumus nuncupare". Opuscula Origenis
ad psalmos pertinentia exstabant secundum Hieronymum ,, enchi-
ridion, tomi, homiliae" (Hieron. commentarioli in psalmos prol.
Morin. Anecdota Maredsolana III 1 [ 1895 ] 1-2) . Enchiridion
non aliud fuisse nisi illud Origenis opus , quod Hieronymus aliis
locis ,,oxóλta “ vel ,,excerpta in totum psalterium " nuncupat (cf.
ep. 33) putat Bardenhewer II p . 89/90 . Eandem sententiam
profert Preuschen 1. c. I , 356 : „ Es ist nicht unwahr-
scheinlich , daß dies Enchiridion mit den von V. H.
genannten Excerpta in totum psalterium iden-
tisch ist".

Cuinam horum operum generi hunc prologum adscribam ?

Ac primum quidem Montefalconius praelim . in Hexa-
plorum editionem (Parisiis a. 1713) p . 77 dicit : ,, videturque
fuisse prologus commentariorum eius in psalmos ".
Apud Preuschenium 1. c. I p . 356 legimus : ,, Bestimmt
den Kommentaren zugewiesen finden sich folgende
66
Fragmente : . . . ." Quorum in numero afferuntur prologus,
de quo nunc agimus , et prologi sequentes II—V.
Cum et apud Montefalconium et apud Preuschenium idonea
argumenta desideremus, quibus sententiae modo allatae confir-
mentur, necesse mihi esse videtur accuratius in hanc rem inquirere .
Primum statuendum est prologos II -V non eidem libro
adscribi posse ac prologum I. Disputatiunculae enim de dia-
psalmate, de psalmis Moysis, de definitionibus „ téλos“ et „ deò5“
verborum aptissime mea quidem sententia excerptis vel scholiis
in totum psalterium addici possunt , fortasse etiam prologus
quintus, quo de divisione libri psalmorum ab Hebraeis adhibita
agitur (cf. Preuschen I 339 : „ Die Scholia sind jedenfalls
kurze Bemerkungen zu einzelnen Worten , wie wir
sie von den Alexandrinern auch zu klassischen
Schriftstellern haben").
Prologos II- IV in tomis i. e. commentariis non extitisse
vel inde concludi potest, quod in commentario nomini Eusebii
adscripto nullo loco similes sententiae inveniuntur, quales his
prologis proferuntur. Neque magis verisimile est prologum I
e commentaris sumptum esse. Cui sententiae obstat, quod Ori-
 40

genes in commentariis componendis multo prolixiore sermone

uti solet.
Si autem recte conieci prologos II- IV scholiis vel excerptis
in totum psalterium attribuendos esse, prologus I eisdem scholiis
adscribi non potest, quod non verisimile est Origenem in eodem
libro duobus locis de diapsalmate egisse (cf. prol . c. 14) .
Quae cum ita sint, facere non possum, quin coniciam praeter
excerpta in totum psalterium alium librum extitisse, quo Origenes
de psalmis egerit. Quod opusculum non aliud fuisse nisi enchi-
ridion opinor. Quam sententiam iam Batiffol (l'enchiridion
d'Origène : Revue biblique VII p. 265 sq. ) protulit (cf. Barden-
hewer II 90 adn. 5, ubi Batiffolii sententia argumentis me qui-
dem iudice minime idoneis impugnatur) . Huic igitur enchiridio
prologus primus adscribendus est. Cum enim enchiridion secun-
dum Hieronymum ex ,,strictis et necessariis interpretationibns"
constiterit, mihi veri simile esse videtur enchiridion commen-
tarium arte contractum fuisse. Tali commentario argumentum
prologi bene convenire quis negat ? Hac coniectura facillime
titulus, quem codices exhibent „, Ωριγένους ὑπόμνημα εἰς τοὺς ψαλ
poos" explicatur. Praeterea si enchiridion , cui prologum primum
adscribimus , commentarium astrictum fuisse conicimus , pulcher-
rime intellegimus, qui fiat, ut sententiae prologo prolatae in
commentario Eusebii prolixo occurrant ¹ ) .

Ut igitur quam paucissimis summam disputationis meae de

hoc prologo institutae comprehendam : Prologus sine dubio
Origeni attribuendus est ; verisimile est eum in enchiridio, quod
vocatur, exstitisse . Ab hoc enchiridio excerpta in totum psal-

1) Quod ad sententiam attinet, secundum quam excerpta ab enchiridio segre-

gari volo, quodammodo confirmatur eo, quod Preuschen de quarto genere operum
Origenis (I p. 339) dicit : ,,Wahrscheinlich haben wir sie (i . e. onμetwoɛɩg) mit dem
sermo commaticus zu identifizieren, von welchem Hieronymus spricht (Praef. in
comm. in ep. ad Gal.). ... Hier sind die Excerpta vom sermo commaticus deutlich
unterschieden. Der Bedeutung nach paßt sermo commaticus (= Anmerkungen)
vollkommen zu σημειώσεις. Daher vermutet Tillemont (Mémoires pour servir
l'histoire de l'église III² p. 772 Note 29) wohl mit Recht im sermo commaticus
einen zusammenhängenden kurzen Kommentar, und ebenso richtig erklärt I. A. Ernesti,
de Origene interpretationis . . . auctore (in den opuscula philologicocritica, Lugduno-
Batav. 1764 p. 228 sq. ) § 23 ff. beide für identisch." Fortasse prologus I huic
generi scriptorum, quae ,,sermo commaticus" vel ,,onμelwoes" nuncupantur, adscri-
bendus est ; cf. etiam prol. 8 , 18 : ,τούτου χάριν ἀναγκαίως ἐσημειωσάμην
 41

terium segreganda sunt : quibus prologos II - IV (fortasse etiam V)

adscribi volo.

CAPUT II.
DE PROLOGIS II- V .

§ 1. Fragmenta ad psalmos pertinentia, de quibus hoc capite

disputaturus sum, nullo quidem codice expressis verbis Origeni
adscripta sunt, tamen argumentis satis gravibus illi attribui
possunt.
Ac primo loco quidem fragmentum ad diapsalma pertinens
tractandum mihi esse videtur, quod ab Hieronymo conversum
exstat in epistula XXVIII ad Marcellam c. 6 (corp . script. eccl.
lat. tom. 54 p . 230 Hilberg) . Quae conversio nobis in textu
recensendo maximo usui est , propterea quod Hieronymus in
eiusdem epistulae capite quinto adnotat se Origenis disputatiun-
culam verbum ad verbum interpretatum esse ( ,, haec nos de intimo
Hebraeorum fonte libavimus non opinionum rivulos persequentes
neque errorum , quibus totus mundus expletus est, varietate per-
territi, sed cupientes et scire et docere, quae vera sunt . quod si
tibi non videtur, quid Origenes de diapsalmate senserit, verbum
interpretabor ad verbum, ut, quia novicia musta contemnis , saltim
veteris vini auctoritate ducaris" ) .
Ac primum quidem pauca de textu, quem codices optimi
praebent , dicenda sunt. Exstat textus in codicibus A et B,
quorum codex B aliquanto post codicem A exaratus esse videtur
propter iota plerumque adscriptum . Praeterea initium huius
prologi ― diápaλpa (p. 11, 7) occurrit in C fol. 36 titulo „ Eboε-
βείου εἰς τὸ διάψαλμα" instructum, ubi nomen Eusebii non minus
prave positum invenimus quam apud caput 14 prologi I , de quo
supra actum est. In codice A huic fragmento titulus ,, v@OLÇ
toð diaþáλpatos" praefixus est. Alia, quae monenda sunt, paucis
comprehendi possunt. Plerumque codex B meliorem textum
exhibet, in textu recensendo eam rationem adhibui, ut ex variis
codicum A et B lectionibus eas in textum reciperem, quae textu
latino confirmantur. Pauci versus , quos codex C exhibet, nimi-
rum silentio praetermitti possunt .
Quod ad quaestionem attinet, num hic prologus optimo iure
Origeni attribuatur, hanc quaestionem movere propter Hiero-
nymum certum testem supervacaneum est , nisi forte hunc pro-
 42

logum cum aliis Origenis libellis conferentes aliquid efficere

volumus . Sed hac comparatione propter exiguitatem disputa-
tiunculae, cuius maior pars ex locis e psalmis allatis constat,
vix utile quicquam effici potest. Itaque satis habeo lectorem
monere, quam simile sit initio prologi (,, oddánis Sytýoas . . .
Borepov dé") initium sequentis disputatiunculae de psalmis Moysis
p. 13, 3 : „,ἐγὼ μὲν ὤμην . . . v. 4 ὕστερον δὲ ἀνακοινούμενος“ . Porro
proprium sermonis Origeniani est, quod extremis prologi verbis
legimus p . 12 , 16-18 : „ πότερον . . . καὶ σὺ ἐπιστήσεις " , ubi Origenes,
ut est magna modestia, iudicium lectori derelinquit. Denique
conferas velim cum his verbis ea , quae infra exstant p. 14, 31—33 :
. . . . καὶ αὐτὸς ἐπιστήσεις" , ubi Origines simil-
„, εἰ δὲ καὶ οἱ περὶ ....
lime complures sententias lectori diiudicandas offert.
§ 2. Iam transeam ad aliud fragmentum, quo Origenes de
psalmis agit, quos Moysi attribui velit . Textus huius fragmenti
in codice A prologo de diapsalmate nullo spatio intermisso con-
tinuatur, cum in codice B illi antecedat. De textu, quem codices
A et B exhibent, hoc tantum moneo textum codicis B plerisque
locis codici A praeferendum esse.
Maioris momenti quaestio est, num hunc prologum Origeni
attribuendum esse argumentis gravibus probare possimus. Audi-
amus haec argumenta .
1 ) Ac primum quidem , quod iam Montefalconius monuit, libro
primo Hieronymi operis, quod inscribitur ,, adversus Rufinum ",
legimus haec : ,,Certe etiam Origenes Patriarchen Huillum, qui
temporibus eius fuit, nominat : et tricesimum tomum in Isaiam,
in cuius fine edisserit : ,,Vae tibi, civitas Ariel, quam expuguavit
David", illius expositione concludit ; et cum aliter prius sensisse
se dicat, doctum ab illo , id quod est verius, confitetur. Octogesi-
mum quoque nonum psalmum, qui scribitur ,, oratio Moysi ho-
minis dei", et reliquos undecim, qui non habent titulos, secun-
dum Huilli expositionem eiusdem Moysi putat, nec dedignatur
Hebraeam scripturam interpretans per singula loca , quid Hebraeis
videatur, inserere ¹) . “ Quae verba evidenter ad prologum referenda
sunt (cf. prol. 13, 3—10).
2 ) Neque vero minus perspicue haec disputatiuncula com-
memoratur in cod. Vatican. 1422 fol . 19 col . dext. (prol. 33 cf.
Lietzmann p. 45) , ubi in argumento ad psalmum 89 perti-
1) Mi P. L. tom. XXIII p. 408ª
 43 ―

nenti haec verba exstant : „, Ωριγένης δέ φησιν, ὅτι Ἰούλλος ἔλεγεν

οὐ μόνον τοῦτον, ἀλλὰ καὶ ἑξῆς τοὺς δέκα Μωσέως εἶναι ψαλμούς ·
διὸ μηδὲ ἐπιγεγράφθαι αὐτούς, τίνος εἰσὶν ἐν τῷ Ἑβραϊκῷ, καὶ ἐπὶ
τῶν ἄλλων δὲ ἀνεπιγράφων τὴν ἀναφορὰν εἶναι τῆς ἐπιγραφῆς ἐπὶ τὸ
ὄνομα τὸ πρὸ τῶν ἀνεπιγράφων (cf. prol. III p. 13, 9) .
3) Huc accedit tertius testis Hilarius vestigia Origenis sequens .
Ac primum quidem conferas velim ad prologi verba p. 13, 6-10,
quod legimus apud Hilarium instruct. psalm. c. 3 (p. 4, 16 sq .) :
,,de his autem, qui sine diversorum auctorum nominibus sub
diversis superscriptionibus habentur , antiquorum virorum ista
traditio est, quod ex eo psalmo, cuius auctor in superscriptione
ponitur, qui deinceps sine auctorum superscriptione succedunt,
illius esse existimandi sunt , qui anterioris psalmi auctor in-
scribitur." Hunc locum propter simile argumentum attuli ; se-
cutus autem esse videtur Hilarius hic ea , quae eidem Origeni
attribuenda esse verisimile est (cf. As . II p. 429 : ,, dev -VEVO-
μoμévo "). Sed prologum, de quo agitur, Hilarium haud dubie
imitatur capite quarto - ,,sanctitatis" (p . 5 , 22) = prol . p. 14, 4 :
,,ανθυποφοράν usque ad finem.
Argumenta, quae modo attuli, sufficiant ad coniecturam com-
probandam hanc disputatiunculam Origeni adscribendam esse.
Quae coniectura eo propius ad veritatem accedit, quod nonnulli loci
ex aliis Origenis operibus afferri possunt, quibus illa confirmatur.
p. 13 , 6 in prologo legimus : „ καί τινι τῶν χρηματιζόντων παρὰ
Ἰουδαίοις σοφῶν ἀκήκοα etc. » χρηματίζειν persaepe ab Origene
adhibetur ; ut simillimum exemplum afferam, exstant in homil.
in Ierem. Χ. p. 75 , 1 haec verba : „ κἂν μυριάκις χρηματίζωσιν παρ'
aurois oopoi" ; de aliis exemplis conferas velim indices ad vocem
" Xpηuatile " tom . II p . 536, tom. III p. 346, tom. IV p . 661 .
Quod ad sapientes Iudaeorum ab Origene saepe commemoratos
attinet, confer de hac re, quae Hieronymus dicit in libri I cap .
13 adv. Rufinum : ,,ipse Origenes et Clemens et Eusebius atque
alii complures , quando de scriptura aliqua disputant et volunt
approbare, quod dicunt, sic solent scribere : ,,referebat mihi
Hebraeus" et : ,,audivi ab Hebraeis 1)" ; cf. Orig. homil . in genes.
II Mi XII p . 1658 : , ἐμάθομεν δὲ ἡμεῖς ἀπό τινος τῶν παρ᾽ Ἑβραίοις
66
ἐλλογίμων.
Proinde complures loci afferri possunt , ex quibus apparet
1) Mi P. L. tom. XXIII p. 407°.
 44

Origenem sententias quasdam coniunctas rursus atque iterum

adhibuisse.
Prol . 14, 7 sqq. psalmum 98, 5, 6/7 commemoratum inveni-
mus ; p. 14, 17 Ierem. 15 , 1 affertur. Eidem loci coniuncti
occurunt hom. in I Sam. 28, 325 p . 284 , 13-19.
Prol. 14, 14 legimus „ Σαμουήλ , ἀνδρὸς ἱεροῦ καὶ συναριθ-
μηθέντος ὑπὸ Ἱερεμίου τῷ Μωυσεί . Cognomen συναριθμη-
θεὶς τῷ Μωυσεῖ Samuel attribuitur περὶ εὐχῆς p . 326 , 14 : „, Αννα
γὰρ ὑπηρέτησε τῇ γενέσει Σαμουήλ, τῷ Μωυσεῖ συναριθμηθέντος .
Prol . 14, 16 : exemplum hominis praedicti, qui multis annis
post prophetam natus est, Iosias commemoratur ; quod compro-
bandi causa III Reg. XIII , 2 affertur ; idem exemplum occurrit
1) comm. in Ioh. lib. VI p. 131 , 13-17 : „,καὶ Ἰωσίας δέ, ὡς ἐν
τῇ τρίτῃ τῶν Βασιλειῶν ἀνέγνωμεν, προφητεύεται ὀνομαστὶ ὑπὸ τοῦ
ἐληλυθότος ἐξ Ἰούδα προφήτου , παρόντος καὶ τοῦ Ἰεροβοάμ · Θυσια-
στήριον etc." ; 2) frgt. com. in Genesim Mi XII p . 57 : „, σαφέστατα
δὲ ἐν τῇ τρίτῃ τῶν βασιλειῶν καὶ ὄνομα βασιλεύσοντος καὶ πράξεις
ἀνεγράφησαν πρὸ πλειόνων ἐτῶν τοῦ γενέσθαι προφητευόμενα οὕτως ....
57 : θυσιαστήριον τάδε λέγει κύριος · ἰδοὺ υἱὸς τίκτεται τῷ οἴκῳ Δα-
υίδ, Ἰωσίας ὄνομα αὐτῷ.
§ 3. Prologos sequentes, de quibus nunc disputaturi sumus,
Origeni attribuendos esse multo infirmioribus nec tam frequen-
tibus argumentis comprobari potest.
Quod ad textum attinet, prologus IV in A continuatur nullo
spatio intermisso prologo Eusebio adscripto (= Β 21 ) ; in codice
B hoc caput sequitur prologum tertium , quem Origeni attri-
buendum esse G. Mercati (Studi e Testi V 29) gravissimis argu-
mentis ostendit. Cum prologi 7 et 8 cod. B haud dubie Origeni
addici possint et prologus 3 Origenis proprius sit, hac re ansa
quaedam datur ad coniciendum et prologos 4 et 5 Origeni attri-
buendos esse (de ordine prologorum 3-9 in cod . B exstante
infra plura).
Huc accedit, quod Hilarius instruct. c. 18 (p . 15, 14 sq .) hunc
prologum imitatum esse verisimillimum est , conferas velim
verba eius : „ Finis est, cuius causa cetera sunt ; ipsum autem
nulli alii causam suam praestat et prol. IV p. 14, 24 : „,τέλος
ἐστίν, οὗ ἕνεκεν τὰ ἄλλα, αὐτὸ δὲ οὐδενὸς ἕνεκα . Num sequentia,
quae Hilarius de eadem re dicit, illi ipsi attribuenda sint, vix
crediderim, cum saepius vestigia Origenis sequatur (cf. autem
 45

Hieronym. de vir. inl. 100 : „, in quo opere imitatus Originem,

nonnulla etiam de suo addidit ") , sed coniciam potius Hilarium
sententias suas ex alio nescio quo loco Origenis sumpsisse, quo
Origenes exposuit, quomodo ipse de voce „ in finem " intellegenda
sentiret. Ceterum verba prologi 14, 29 : „,жаðáлер ý εdaчovía
Top εbda.ovεiv" Hilarius leviter attingere videtur p . 15 , 23 (in
extremis verbis prol. 18) : ,, quia . . . ipso suo (h . e. procursu) optatae
et adeptae beatitudinis fine requiescat “.
Denique moneo, quod supra commemoravi, p. 14, 31-33 :
,,ei de nai -πtoτhoes" proprium Origenis sermonem redolere.
Alia ad sermonem pertinentia exempla vix inveniri possunt, cum
maior pars prologi locos ex Aristotele et Herophili Stoici
cuiusdam libro, qui inscribitur „ περὶ Στωϊκῆς ὀνομάτων χρήσεως“ ,
sumptos contineat. De hoc Herophilo ceterum aliunde nihil
innotuit.
Quod ad textum attinet, etiam hic plerumque textus , quem
B exhibet, melior est quam codicis A ; neque tamen, priusquam
de hoc prologo disputandi finem faciam, retineri possum, quin
illustrandi causa, qua ratione Pitra huius prologi textum recen-
suerit, haec adnotem : p. 14, 24 legimus : ,,ob Evexev tà áλλa,
αὐτὸ δὲ αὐτοῦ ἕνεκα , sic verba in A et Β B exstant. Monte-
falconius in textum receperat : αὐτὸ δὲ [ οὐκ] αὐτῶν ἕνεκα ; eadem
scripsit Pitra in apparatu adnotans : ,,ox autoo cod." Contra
hoc moneo in codicibus tantum ,,aoto5" legi ; praeterea non esse
mihi videtur, quod eodem tempore duas emendationes ad locum
sanandum adhibeamus ; locus enim integer est, si pro „, autoD“
,,ato " scribimus et verba Aristotelis hoc modo vertimus :
,,téλos" est, cuius causa reliquae res , quod ipsum autem sui
ipsius causa est. Praeterea fortasse ad hanc coniecturam con-
firmandam haec verba Hilarii idonea sunt (prol. 18 p. 15, 18) :
,,ita finis . . . ex se nihil in aliquid aliud protendens propria in
semet sui ipsa possessio est".
§ 4. Iam transeam ad prologum, quo agitur de divisione
libri psalmorum apud Hebraeos. Argumentum huius prologi
tale est, ut per se nihil intersit, utrum haec pauca verba Origeni
attribuantur an non.
Nihilo setius comprobare conabimur , quamquam propter
exiguitatem prologi comparando cum aliis Origenis libris nihil
effici potest, hoc parvum caput Origeni adscribendum esse.
 46 -

Ac primum quidem , si locum consideramus, ubi hic pro-

logus intra aliorum cod. B prologorum ordinem exstat, primo
obtutu facile conici potest eum Origeni attribuendum esse pro-
pterea, quod prologi 3 usque ad 5 antecedentes et prologi se-
quentes 7 et 8 codicis B, ut supra demonstravimus, Origeni
haud dubie addici possunt. Quae cum ita sint, coniectura prope
ad veritatem accedere videtur prologos 3-8 cod . B ex antiquiore
collectione sumptos esse, in qua Origenianae disputationes collectae
exstabant. Praeter prologum 3, quem Mercati ( Studi e Testi
V, 29) argumentis satis firmis Hexaplis attribuendum esse osten-
dit, omnes ceteros (4-8) in eo Origenis opusculo exstitisse
crediderim , quod Hieronymus „ oxóλta “ vel excerpta in totum
psalterium nuncupat. Ad quam sententiam confirmandam ansa
quaedam pulcherrima Hilarii praefatione commentarii in psalmos
datur, quem hos prologos , ut supra vidimus, plus minusve imi-
tatum esse verisimillimum est. Cum prologo de divisione libri
psalmorum ab Hebraeis adhibita conferas velim initium Hilarii
instructionis psalmorum : „ diversas esse ... liber quintus“ (v. 10).
Proinde eandem instructionem psalmorum sequentes facile con-
cludere possumus prologos 3 et 5 in cod . Monac. 359 et Vatic.
1789 (cf. Lietzmann p. 30) optimo iure Origenis nomini ad-
dictos esse (expressi exstant Pitra As . II p. 428-435 , VII et
H. Achelis [ Hippolyts kleinere exegetische und homi-
letische Schriften ] p . 137-140 , 24 ; 141–143, 3 XI — XIII) .
Quae fragmenta mea quidem sententia eisdem Origenis excerptis
in totum psalterium attribuenda sunt, de qua re alio loco disputan-
dum erit. Ceterum ex prologis VI , 3-5 ( Lietzmann p. 30) [ cf.
Achelis p. 138 , 9-143, 3] prologus B 9 excerptus est ; nomini
Eusebii in cod . Laurent. VI 3. H P 292 ( Lietzmann p . 48)
hic prologus non recte addictus est.
Sed revertamur ad prologum de divisione psalterii . In

codice A hic prologus sequitur initium prologi , qui in codicibus

Eusebio attribuitur (A 5¹ = B 21¹) . Quanta huius prologi pars
Eusebio optimo iure adscribenda sit, hic accuratius disputare
in animo non habeo ; hoc tantum moneo : verisimillimum mihi
esse videtur hunc prologum a verbis „ ἐν τῆ Ἑβραϊκῇἐν τοῖς
πрочýταιs" (Mi XXIII p. 73b-d) Eusebii nomini addici posse .
Haec verba enim occurrunt in commentario Eusebii, qui vocatur,
Mi XXIII p. 601-604 . Post verba : „,auéλει ó μèv пршτos nai
 47 -

δεύτερος συνημμένοι εἰσὶν κατὰ τὸ Ἑβραϊκόν · καὶ πάλιν ὁ ἔνατος

συνημμένος παρ' ἡμῖν, ἐν τῷ Ἑβραϊκῷ διήρηται εἰς δύο in codice
A mea quidem sententia illud scholion de divisione libri psal-
morum interpositum est fortasse ab eo, qui hanc catenam com-
posuit. Quod facile fieri potuit verbis primis prologi leviter
mutatis : „ πᾶσαν δὲ τὴν τῶν ψαλμῶν βίβλον εἰς πέντε διαιροῦσιν
Ἑβραῖοι βιβλία“.
Ceterum apud Eusebium Mi XXIII p. 601 ° post verba ....
εἰς δύο" eadem divisio psalterii ab Hebraeis adhibita commemo-
ratur hisce verbis : „ καὶ πᾶσα δὲ ἡ τῶν ψαλμῶν βίβλος εἰς μέρη
ε' διήρηται, καθὼς ἤδη πρότερον εἴρηται .
Denique ex eodem Eusebii commentario argumentum affere
mihi liceat, quod quidem minoris momenti est, attamen idoneum
ad sententiam meam confirmandam esse videtur : in commentario
Eusebio adscripto nunquam, ubicumque de divisione libri psal-
morum sermo est, 99 βιβλίον vocabulum adhibetur, sed μέρος" ;
cf. praeter Mi XXIII 601 °, quem locum supra commemoravi, Mi
ΧΧΙΙΙ 365 : „,ἀλλὰ γὰρ διηρημένης τῆς ὅλης βίβλου . . . εἰς πέντε
μέρη" , Mi 8174 : „ ἐπιτήρει δέ, ὡς ἕκαστον μέρος τῆς βίβλου τῶν
ψαλμῶν “ . Conferas etiam velim, quae legimus in prol. A 10 = Β 10
eidem Eusebio adscripto : „ εἰς πέντε δὲ μέρη τὴν πᾶσαν τῶν ψαλμῶν
βίβλον παῖδες Ἑβραίων διαιροῦσι (Mi XXIII 66€) .
Iam ad finem pervenimus. Hoc didicisse mihi videor operae
pretium esse alios catenarum prologos simili modo perscrutari
et veris auctoribus restituere.
 ARGUMENTUM
pag .
Textus
Prologus I. Ὑπόμνημα Ωριγένους εἰς τοὺς ψαλμούς 1
99 II. De diapsalmate ; Hieronymi versio 11

34
99 III. De psalmis Moysis 13
99 IV. Definitiones verborum „,téλos“ et „, dεos" selectae 14
99 V. De divisione psalterii apud Hebraeos 15
Prolegomena
De codicibus ABC ; de editionibus 16
Caput I : De prologo I
§ 1. De recensione cod. A et C 18
2. Prologum Origeni attribuendum esse demon-
stratur 22
§ 3. Quae ratio intercedat inter hunc prologum et
Eusebii commentarium in psalmos 33
cascoscoscos

§ 4.
Cui Origenis librorum generi hic prologus ad-
scribendus sit 38
Caput II : De prologis II - V
1. De prologo II 41
2. De prologo III 42
3. De prologo IV 44
4. De prologo V 45

Compendiis utor hisce :

As . II = Analecta sacra spicilegio Solesmensi parata edidit
Ioannes Baptista Pitra, tom. II 1884.
Mi = Patrologiae cursus completus . . . Series graeca,
curavit Migne .
Lietzmann = Catenarum graecarum catalogus, composuerunt
G. Karo et I. Lietzmann . (Nachrichten der Kgl.
Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen.
Philologisch-historische Klasse, 1902. Heft 1. 3. 5.)
Lomm . = Lommatzsch.
 VITA
Natus sum Gualterus Rietz prid . Non. Mart. a. d .
MDCCCLXXXIX in vico Borussiae occidentalis, cui nomen est
Conradswalde , patre Friderico et matre Iohanna e gente Pinkall,
quos ambos adhuc bene valere valde gaudeo. Fidei addictus
sum evangelicae. Litterarum elementis instructus in ludo publico
Conradswaldensi, cui pater praeest, vere a. MDCCCC in sextam
classem gymnasii regii, quod floret Mariaeinsulae (Marienwerder),
receptus sum. Inde vere a. h. s . IX maturitatis testimonium
assecutus Gryphiam me contuli, ut studiis latinis , graecis, histo-
ricis , theologicis incumberem. Gryphiae per ter sex menses
proseminarii philologici sodalis fui Hosio , Schoenio , Me-
waldtio moderantibus. Heller mihi permisit , ut exercita-
tionibus grammaticis per unum semestre interessem. Victor
Schultze in seminarium historiae ecclesiasticae me recepit.
Praeter hos viros doctissimos Gryphiae me docuerunt : Gercke ,
Kallius , Kögel , Mandel , Otto , Pernice , Schmekel ,
Schuppet , Semrau , Stange , Ullmann , Zupitza.
Hieme ineunte a. h. s . X Berolinum migravi, ubi per unum
semestre studiis operam navavi. Proseminarii philologici so-
dalis fui Wilamowitzio , Kirchnero , Mutschmanno ,
Schmidtio moderantibus . Preuner ad exercitationes archaeo-
logicas me admisit. Praeterea scholas audivi, quas habuerunt :
Breysig , Dessoir , Diels , Gressmann , Kawerau ,
Meister , Münch †, Münsterberg , Rothstein , Runze ,
Schulze . Vere a. h. s. XI Ienam me contuli. In seminarium
philologicum mediae classis benigne me recepit Goetz , cuius
exercitationibus per duo semestria interfui ; ad seminarium philo-
logorum primae classis aditum mihi dedit Hirzel ; sodalis
ordinarius per bis sex menses fui. Praeterea per bina seme-
stria sodalis fui seminarii dogmatici Wendtio et seminarii
Novi Testamenti Weinelio regentibus ; per quattuor semestria
exercitationibus seminarii historiae ecclesiasticae Lietzmanno
moderante interfui. Ab eodem viro doctissimo per unum
semestre elementis palaeographiae graecae imbutus sum. Denique
Iudeich mihi concessit, ut per duo semestria exercitationibus
seminarii historiae veteris interessem. Praeter hos viros doctos
Ienae praeceptores mihi fuerunt : Bauch , Delbrück , Eucken ,
Meyer - Steineg , Liebenam , Michels , Staerk , Stoy ,
Strohmayer , Thümmel.
Quibus viris doctis gratias ago et semper habebo, maximas
Iohanni Lietzmann , qui ut hanc quaestionem instituerem ,
me commovit atque in dissertatione conficienda benigne adiuvit.

4
 Princeton University Library

32101 062578677

ATIV

2005
q 19020top on Blog 1
27212 1 160 THE

im 15111 endis

正
2+
aames

05 DISI 91
ranisanime al lado trang 12
aning Hopsat our orgined algasid esil

dituger nilenio W Tools Fo

onnafsi silerial599 ind i hatima endigolistion 5

appins mia autfidmi anong sinqertoning augmels armor

andinoitatio1920, idem cub tag in die 5000 iding doiobal

oth
cre tenta
popup aladoil
cp mnou hl gonio18-1971
ense biskachagora con quote:

mizam ododd aqua 39 oga era airsobartly adding p 21101026

masulitan moita nu sad to top mumsfallinnol
divaiba ongined abusisitnor subitatazib Supta Jivommos ou