askerî mÜze’nin

kUrUlUş Hik ÂYesi

Ferik Ahmed Muhtar Paşa, Askerî Müze'de muhafaza edilen askerî kıyafetleri giydirdiği askerler ile Topkapı Sarayı ikinci kapısı önünde

BİR TARTIŞMA,
BİR MANİFESTO!
.....................................................
KASIM HIZLI
.....................................................

56 YEDİKITA EKİM 2016 / SAYI 98

günümüzün en kıymetli eserlerinin bulunduğu
askerî müze’nin kuruluş hikâyesi 1908’de başlamış;
asker, öğretmen, besteci ve mütefekkir sıfatlarını
taşıyan ferik ahmed muhtar Paşa’nın gayretleriyle
büyük mesafeler kat edilmişti...
........................................................................
DOÇ. DR. AHMET KÖÇ
Balıkesir Üniversitesi - Fen Edebiyat Fakültesi

O
........................................................................
smanlı devrinde ilk müzecilik
çalışmalarımız 1845-46 yıllarında
İstanbul’da Harbiye Ambarı’nda başlar.
Eski silahların, çeşitli tarihî nesnelerin,
insan ve hayvan suretlerinin tasvir edildiği, eski
eserlerin düzenlenerek yerleştirildiği bu müze,
Ahmed Fethi Paşa’nın eski bir kilise olan Aya
İrini’nin alanını ikiye bölerek koleksiyonları bu
bölmelere yerleştirmesiyle daha profesyonel bir hal
alır. Askerî Müze’nin temeli işte bu çalışma üzerine
bina edilmiştir.

İlk Askerî Müze Aya İrini’de

Sağlam ve güvenli bir binada kalıcı bir askerî müze
kurulması ikri ilk defa Tophâne-i Âmire müşiri
olan Ahmed Fethi Paşa ile hayat bulmuştur. Fakat,
Topkapı Sarayı bahçesindeki Aya İrini Kilisesi’nin
askerî bir müzeye dönüştürülmesiyle başlayan
Osmanlı Devleti’nin müzecilik macerası hayli inişli
çıkışlı seyretmiştir.
Mecma-ı Esliha-i Atîka yani Eski Silahlar ve
Mecma-ı Âsâr-ı Atîka yani Eski Eserler olmak
üzere iki bölümden oluşan bu ilk müze, temel
olarak bundan sonra kurulacak müzelere örneklik
etmiştir. Nitekim bu ilk askerî müzenin Âsâr-ı
Atîka kısmındaki eserler, Arkeoloji Müzesi’nin ilk
demirbaşları olmuştur.
Maalesef o dönemde yaşanan ağır savaş şartları
ve ülkenin içinde bulunduğu iktisadî vaziyetler
sebebiyle düzenli bir müzenin işletilebilmesi uzun
müddet mümkün olmamıştır. Zira aynı yıllarda
başlayan Kırım Savaşı (1853-56) sırasında Harbiye
Nezâreti için depo arandığından öncelikle eski askerî
müzenin bulunduğu Aya İrini’nin anbar olarak
kullanılmasına karar verilmiştir. Bu sırada binada
bulunan tarihî eserlerin toplanarak farklı yerlere
nakledildiği görülmektedir. Bir ara askerî müze
SAYI 98 / EKİM 2016 YEDİKITA 57

Askerî Müze'de sergilenen zırhlı
yeniçeri askeri
eserlerinin Birçoğu
Bilinmiyor
Ferik Ahmed Muhtar Paşa’nın eserleri
üç başlık altında toplanabilir. Birincisi
askerî okullarda okuttuğu ders
kitaplarıdır. İkinci kısımda, Fransızca
ve Almanca’yı iyi derecede okuyup
yazabilen paşanın, bu dillerden yaptığı
tercümeler yer alır. Üçüncü tür eserler
ise gazete ve mecmualarda yazdığı
makalelerden oluşmaktadır. Makale
ve kitaplarının birçoğu günümüzde
basılmamıştır:
Osmanlı Topçuları (1315/1897),
Feth-i Celîl-i Konstantiniyye
(H.1316), Eski Osmanlı Silahları,
Eski Osmanlılarda Top Dökme Sanatı, Viyana
Önünde Osmanlılar, Devlet-i Osmâniyye
Târih-i Askeriyyesi, Asya-yı Osmânî’de Bir
Cevelân, Ümmü’l- Fesâd, Semmü’l- İbâd
Bir Meşrüb-i Memnû‘ Hamr (1330/1911),
Fenn-i Coğrafya (1286/1870), Fenn-i Remy
yahud Balistik I- II (1307/1889), Muhtereât-ı
Cedîde’den Çapı Büyük Seri Ateşli Toplar
(1309/1891), Deniz ve Sahil Muharebelerinin
Vesâit ve Kavâid-i Esâsiyyesi yahud Rehber-i
Muzafferiyât-ı Bahriyye (1316/1898), Serî Ateşli
Sahra Topları (1317/1899), Avrupa’da Erkân-ı
Harblik(1319/1901), Muhârebât-ı Meşhûre-i
Osmâniyye Albümü (1323/1905), Silistre
Müdafaâ-i Kahramânânesi (1338/1919), Sultan
İkinci Abdülhamid’e takdim ettiği üç ciltlik
İnzibât-ı Askeriyye (1328/1910), oğlu Sermet
Muhtar Alus’la birlikte hazırladığı 1920 ve 1922
yıllarında yayımlanan üç ciltlik Musée Militaire
Ottoman Guide isimli Fransızca-Türkçe Askerî
Müze Rehberi, eserlerinden bazılarıdır.
58 YEDİKITA EKİM 2016 / SAYI 98
binası için Sultanahmet semtinde
bulunan Mehterhâne binası adres
gösterilmiş, fakat küçük olduğu
düşünülerek müze malzemesinin
Mekteb-i Sanayi ile Maden ve Ziraat
Nezâreti salonlarına taşınmasına
karar verilmiştir. Görüldüğü üzere,
Osmanlı Devleti’nde Avrupaî tarzda
askerî müze ikri çok önceleri ortaya
atılmış olmasına rağmen, bir türlü
kalıcı olmayı başaramamıştır.
Müzeler Bir Milletin Canlı
Hafızasıdır
Askerî Müze’nin kuruluş
hikâyesinin her sahnesinde
asker, öğretmen, müzeci, besteci
ve mütefekkir sıfatlarını taşıyan
Ferik Ahmed Muhtar Paşa vardır.
Meşrûtiyet’in ilanından (1908)
birkaç sene evvel Mühendishâne-i
Berrî-i Hümâyûn’da hocalık yapan
Ahmed Muhtar Paşa, Frankfurt’ta bir
sergiye gönderilmiş ve orada devletin
eski silah, mühimmat ve askerî
malzeme ile ciddi bir propaganda
yaptığını fark etmiştir. Şöyle ki
gezi sırasında Ahmed Muhtar
Paşa, Türk halkının gözünde devletin itibarının
artırılması, halk nezdinde vatan bilincinin şuurlu
bir şekilde yerleştirilmesi ve insanların atalarını
daha iyi tanıyabilmesi için müzelerin önemini fark
etmiştir. Nihayetinde müzede sergilenen her eşya,
aynı zamanda görsel malzeme olduğundan, geçmişin
canlı şahitleri sayılıyordu. Ahmed Muhtar Paşa bu
sebeple Avrupa gezileri dönüşünde, kurulacak bir
askerî müzenin Osmanlı Devleti’nde çok önemli
görevler ifa edeceğini fark etmiştir. Paşaya göre,
kurulacak müzelerle birlikte hem milletin teveccühü
kazanılacak hem de halkın hoşça vakit geçirebileceği
mekânlar meydana çıkarılmış olacaktı.
Ahmed Muhtar Paşa’nın, bir milletin canlı hafızası
olarak kabul edilen müzecilik hakkındaki ısrarları,
Tophâne-i Âmire müşiri Zeki Paşa’nın da meseleye
sıcak bakmaya başlamasıyla hedeini bulmuş, Sultan
İkinci Abdülhamid’in de olumlu tavır ve himayeleri
ile yeniden harekete geçilmiştir.
Sultanın Emriyle Çalışma Başlıyor
Sultan İkinci Abdülhamid’in görüşleri
doğrultusunda askerî müzecilik yolunda harekete
geçen Ferik Ahmed Muhtar Paşa bu teşebbüsünde
yalnız değildir. Onun askerî müze kurma ekibinde
Avrupalı komutanların bulunması, Avrupa
müzelerinin bir benzerinin İstanbul’da kurulması
için atılmış önemli bir adımdır. Askerî müze
komisyonunda müzecilikten anlayan Alman
topçu feriki Gramakov Paşa ve Hendese-i Mülkiye
Mektebi hocalarından Alman mühendis Jasmund
da bulunuyordu. Müzenin kurulması için özel
olarak Sultan İkinci Abdülhamid tarafından
görevlendirilen komisyon başkanı Ahmed Muhtar
Paşa ekibiyle meselenin çerçevesini belirlemiş, müze
için yeni bir binanın yapılması veya eski bir binanın
onarılarak tefriş edilebilmesini planlamıştır.
Kurulacak müzenin komisyon başkanı ve müdürü
olan Ahmed Muhtar Paşa yaptığı ilk toplantıda,
müze için geniş bir alana ihtiyaç duyulduğunu
ve bunun için en uygun mekânın Yıldız Sarayı
olduğunu dile getirmiştir. Neticede, Yıldız Sarayı’nda
Silahhâne adıyla bilinen yerde
küçük de olsa bir silah müzesi
oluşturulmuştur. Sultan İkinci
Abdülhamid burada sergilenen
tarihî malzemeyi görünce oldukça
etkilenmiş ve müzenin, yine Yıldız
Sarayı bünyesinde daha geniş bir
mekâna taşınmasını emretmiştir.
Bu arada müze komisyonu Harbiye,
Tophâne, Maçka ve Tersane’deki
silah ambarlarını dolaşarak, sağlam
malzemeleri resmi yazılarla Askerî
Müze için talep etmiştir.
Müze İçin Eserler Toplanıyor
Osmanlı Devleti’nin son
döneminde yaşanan siyasi, askeri
ve sosyal çalkantılar nedeniyle askerî müze ikri
belirli aralıklarla rafa kaldırılmıştır. Devletin
çözmesi gereken acil sorunları varken, masralı bir
iş olan müzeciliğe para tahsis edilmesi doğal olarak
mümkün değildir. Bu yüzden müzecilik ikri sık sık
askıya alınmıştır.
Fakat, askerî müze oluşturma konusunda
böyle küçük aksaklıklar yaşansa da Ferik Ahmed
Muhtar Paşa’nın müze kurma hayali hiçbir zaman
bitmemiştir. İkinci Meşrutiyet’in ilanından sonra
Sultan İkinci Abdülhamid, Tophâne-i Âmire
Müşiri Ali Rıza Paşa’ya askerî müzenin yeniden
açılması konusunda talimat vermiştir. O sırada
Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun nazırı olan
Askerî Müze'de sergilenen Amerikan
yapımı kapsüllü toplu tabanca
Harbiye'de bulunan Askerî Müze'nin
dışarıdan ve içeriden fotoğrafları
mehter’de ahmed
muhtar Paşa
imzası
1926 yılında vefat eden
Ferik Ahmed Muhtar
Paşa’nın Türk musikisi ile
yakından ilgilendiği, kurucusu
olduğu müzede
1911’de verdiği
mehter konserinden
anlaşılmaktadır. Ferik Ahmed
Muhtar Paşa, 1914 yılında
müzede tam teşekküllü bir mehter
takımı kurdurarak bir anlamda
Osmanlı seferlerinin moral ve cesaret
kaynağı olan mehter musikisini ihya
etmiştir. Kendisi, “Türk kavminin
beş bin yıllık yuvası” mısraı ile
başlayan rast makamında bir mehter
marşı da bestelemiştir. Aynı şekilde
Ahmed Muhtar Paşa, muallim İsmail
Hakkı Bey’in mâhur makamında
bestelediği, “gâil ne bilir neşve-i pür-
şevk-i vegâyı” sözleri ile başlayan marşın güftesini
yapmıştır.
Gâil ne bilir neşve-i pür-şevk-i vegâyı
Meydân-ı celâdetteki envâr-ı sefâyı
Merdân-ı gazâ aşk ile tekbirler alınca
Titretti yine rûy-ı zemin, arş-ı semâyı
Allah yoluna cenk edelim şân alalım şan
Kur’ân’da zafer va’d ediyor Hazret-i Yezdan
SAYI 98 / EKİM 2016 YEDİKITA 59

Ahmed Muhtar Paşa başkanlığında yeniden bir
komisyon oluşturulmuştur. Bu komisyon, öncelikli
olarak müze için eskiden beri Harbiye Ambarı olarak olmuştur. Böylece 1908- 1923 yılları arasında
bilinen ve eski silahların muhafaza edildiği Aya İrini
Kilisesi’ni müze binası olarak seçmiştir.
Eski eserler müzesi böylece Aya İrini’de açılmış
oldu. Ahmed Muhtar Paşa daha sonra Osmanlı
askerî müzeciliğinin başlangıcını oluşturan antika
eserlerin ve eski silahların toplanması için gerek
Anadolu ve gerekse Balkan şehirlerine resmi yazılar
göndermiştir.
Bu seferki askerî müze çalışmaları da ortaya çıkan İkinci Dünya Savaşı’dır. O yıllarda muhtemel bir
idarî prosedürler sebebiyle bir süre sonra yeniden
sekteye uğramıştı. Ancak Harbiye Nâzırı Mahmud
Şevket Paşa’nın göreve gelmesiyle Ahmed Muhtar
Paşa, Osmanlı Devleti’nin ilk askerî müzesi olan
Esliha-i Askeriyye müdürü olarak yeniden göreve
başlamıştır.
Müzede Sinema ve Mehter
Harbiye Nâzırı’nın desteğiyle Askerî Müze
oluşturulmuş olmasına rağmen, ilk dönemde
müzenin bütçesi yoktur. Müze ilk zamanlarda
ziyaretçilerden aldığı giriş paralarıyla kendi
ihtiyaçlarını karşılamaya çalışmıştır. Yine bu
paralarla binada tadilatlar yapıldığı gibi, bina
içerisinde bir sinema kurularak görsel malzemenin
60 YEDİKITA EKİM 2016 / SAYI 98
Tarihî öneme sahip askerî eşyaların Aya
İrini'de muhafaza edildiği, Askerî Müze'nin
temellerinin atıldığı yıllarda çekilmiş bir fotoğraf
Askerî Müze'nin ilk müdürü, asker,
öğretmen, besteci ve mütefekkir Ferik Ahmed
Muhtar Paşa
zenginleştirildiği ve böylece verilmek
istenen mesajın daha anlamlı hâle
geldiği görülmektedir. Ayrıca bina
içerisinde oluşturulan kütüphane ve
eski yeniçeri kıyafetlerinin mankenler
üzerinde sergilenmesi gibi önemli
ayrıntılar, daha gerçekçi objelerle
verilmek istenen mesajı daha anlamlı
kılmıştır.
Kurulan müzede son olarak,
İstanbul’u ziyaret eden devlet
adamlarının ve ziyaretçilerin
canlı olarak mehter marşlarını
dinleyebilecekleri bir alan
oluşturulmuştur. Müzede canlı icra
edilen mehter marşları, toplumun
Türk kültürünü görsel yollarla anlamasına yardımcı
başşehir İstanbul’un en ilgi çekici yerlerinden
biri haline gelen Askerî Müze, ziyaretçileri geçmiş
yüzyıllara götürmüştür.
Askeri Müze’nin Eserleri Niğde’de
Ahmed Muhtar Paşa’nın 1923’te müze
müdürlüğünden ayrılmasından sonra, Askerî
Müze’yi yakından ilgilendiren en önemli gelişme,
saldırıdan korkulduğu için, Topkapı Sarayı ve
Askerî Müze’deki malzemelerin nasıl korunacağı
müzakere edilmiştir. Neticede, milletin hafızası
mahiyetindeki bu eserlerin savaş başlamadan önce
Niğde’ye taşınmasına karar verilmiştir (1940). İkinci
Dünya Savaşı yıllarında Niğde’de uzun bir süre kalan
Askerî Müze’ye ait malzemeler, savaş tehlikesinin
geçmesinden sonra, 1949 yılında tekrar İstanbul’a
nakledilmiştir. Askerî Müze’ye ait malzemelerin
İstanbul’a getirildikten sonra bu seferki hâmîsi Milli
Eğitim Bakanlığı olmuş ve 1955 yılına kadar müze
malzemeleri bu bakanlığın kontrolünde tutulmuştur.
Nihayet 1964 yılına gelindiğinde, günümüzde
Harbiye’de, Askerî Müze ve Kültür Sitesi

Komutanlığı adı ile ziyaretçilerini ağırlayan tarihî
binanın askerî müze olarak kullanılmasına karar
verilmiştir. O gün bugündür de sergilenen envai
çeşit askerî tarih malzemesi, Çanakkale dioraması
ve Mehteran konserleriyle geçmiş, hâl ve gelecek
arasında köprü olmaya devam etmektedir.
Başlangıçta Esliha-i Askeriyye Müzesi adıyla
yola çıkan Askerî Müze’nin ilk kurucu müdürü
olan Ferik Ahmed Muhtar Paşa’nın en büyük
arzusu, milletimizin asırlardır sahip olduğu kültür
miraslarının gün yüzüne çıkarılmasıydı. Fakat bunun
kadar, bu mirasın korunması ve meraklılarına
sunulması da oldukça önemlidir. Bugün de
müzelerimiz, taşıdıkları değerlerin ağırlığında
hizmet kalitelerini dünya müzeleri seviyesine
yükseltmelidirler.
Kaynaklar: BOA, Y.MTV. 180/50-136/39; İ. DH.992/78350-
1015/80107; İ.TPH. 5/26; DH.MKT. 45/154-2474/33; DH.MKT.
2509/81; ŞD. 638/37; İ.TAL. 306/56, 323/53, 218/15, 218/95, 144/76,
45/87; Y.PRK.KOM. 13/25; BEO. 3665/274856; Y.EE. 144/9, 144/9;
Sermet Muhtar Alus, “Bir Ziya-ı Müessif”, Cumhuriyet Gazetesi (17
Mart 1926), s.3 ve “Muhtar Paşa Merhûm”, Cumhuriyet Gazetesi
(18 Mart 1926), s.3; Cenap Çürük, “Askerî Müze”, DİA III, İstanbul
1991 s. 492-493; Tülin Çoruhlu, “Ferik Ahmed Muhtar Paşa”, DİA
II, İstanbul 1989, s.106; Erdoğan Merçil, “Türkiye Askerî Müzeleri”,
Türk Kültürü, XXII, 1964, s.98; Sermed Moukhtar, Musée Militaire
Ottoman Guide, İstanbul 1920.
Askerî Müze'de sergilenen tarihî
objelerden harp madalyası ve zafer
kurdelası
asker, Besteci, muallim, müzeci,
mütefekkir Bir şahsiyet ferik
ahmed muhtar Paşa
Osmanlı ordusunda ferik yani topçu generali
olarak görev yapmış olan Ahmed Muhtar Paşa,
1861 yılında İstanbul’da dünyaya gelmiştir.
Babası binbaşı rütbesinde Osmanlı ordusuna
uzun yıllar hizmet etmiş Kolağası Hasan
Ağa’dır. Ahmed Muhtar Paşa, ilk eğitimini
tamamladıktan sonra Mühendishâne-i Berrî-i
Hümayun’dan, fazladan bir yıl daha okumak
suretiyle de Erkân-ı Harbiye’den başarıyla mezun
olmuştur. Erkân-ı Harbiye’de iyi bir Almanca ve
Fransızca dil eğitiminin ardından Osmanlı askerî
sisteminde kolağası/yüzbaşı rütbesiyle devlete
olan hizmetine başlamıştır (H.1298/1881).
Bu tarihten itibaren Ahmed Muhtar, kolağası
ve kaymakam rütbeleriyle Mekteb-i Fünûn-ı
Harbiye’de, Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun’da
ve Mekteb-i Mülkiye-i Şahane’de topçulukla ilgili
dersler vermiştir.
Askerî okullarda ders verdiği yıllarda miralay/
albay rütbesine teri ettirilmesinin (21 Şaban
1311/27 Şubat 1894) ardından Umum Topçu ve
İstihkâm Komisyonu âzâlığına da seçilmiştir.
Ahmed Muhtar’ın, paşalık rütbesine ne zaman
teri ettiği arşiv kaynaklarından tam olarak
tespit edilemese de emrine verilmiş bir yaverinin
olması, 20. yüzyılın ilk yıllarında bu göreve
getirildiğini ortaya koymaktadır. Paşa, yazdığı
eserler ve yaptığı çalışmalar sebebiyle çeşitli
nişan ve madalyalarla ödüllendirilmiş, başarıları
taçlandırılmıştır. Ferik Ahmed Muhtar, 16 Mart
1926 tarihinde vefat etmiştir.
SAYI 98 / EKİM 2016 YEDİKITA 61