TRK E T M

TAR H

M.. 1000 - M.S. 2008

Prof. Dr. Yahya AKYZ

Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi retim yesi

Gzden Geirilmi 12. Bask

Prof. Dr. Yahya AKYZ TRK ETM TARH M.. 1000-M.S. 2008 ISBN 975-8792-39-3

2008, Pegem Akademi

Bu kitabn basm, yayn ve sat haklar Pegem Akademi Yay. Et. Dan. Hizm. Tic. Ltd. tiye aittir. Anlan kuruluun ve yazarn yazl izni alnmadan kitabn tm ya da blmleri, kapak tasarm, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayt ya da baka yntemlerle oaltlamaz, baslamaz, datlamaz. Bu kitap T.C. Kltr Bakanl bandrol ile satlmaktadr. Okuyucularmzn bandrol olmayan kitaplar hakknda yaynevimize bilgi vermesini ve bandrolsz yaynlar satn almamasn diliyoruz.

Gzden geirilmi 12. Bask: Mart 2008 Yazm ve dzenleme: Ahmet Ouz Akyz - Grsel Avc Kapak Tasarm: Hakk Uslu Dizgi-Grafik Tasarm: Grsel Avc Bask: Baran Ofset (Ankara-0312-3944560)

Yahya AKYZ, anakkale'nin Yenice ilesi, Hamdibey kasabasnda dodu (1941). Biga Sakarya lkokulunu (1953), Biga Orta Okulunu (1956) ve stanbul Erkek Lisesini (1959) bitirdi. Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesinden mezun oldu (1963). Fransa'da Yksek Lisans ve Doktora yapt (1967). Ocak 1968'de Ankara niversitesi Eitim (Bilimleri) Fakltesine Asistan olarak girdi. 1972'de Doent oldu. Askerlik grevini 1973-1975 tarihleri arasnda Balkesir'de ve Bursa Iklar Asker Lisesinde yapt. Nisan 1980'de Profesr oldu. Yahya AKYZ'n Trk eitim tarihi ile ilgili ilk kitab 1966'da Fransa'da yaynlanmtr. O zamandan beri esas olarak Trk eitim tarihi ve inklp tarihi alannda aratrma yapyor ve Ocak 1968'den beri de Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesinde retim yesi olarak bulunuyor. Yahya AKYZ, 2004-2005 retim ylnda kendi olanaklar ile ABDde University of Central Florida Eitim Fakltesinde Misafir Profesr olarak bulunmu, aratrmalar ve yaynlar yapmtr. 2005 Kasm ve Aralk aylarnda Tokyo University of Foreign Studiesin daveti zerine Trke Blmnde Japon rencilere Trk eitim ve inklp tarihi konularnda dersler ve konferanslar vermitir. Kitaplar ve nemli yaynlar bu kitabn Kaynaklar blmnde gsterilmitir.

iii

Sayg duyduum

M. Sadullah ZTRK
Beyefendiye

iv

NSZ
K TABA VE TRK E T M TAR H NE L K N NEML AIKLAMALAR
Bu kitap, ilk kez 1982'de baslmtr. Bu alanda eitli ve deerli aratrmalar var ve yaplmakta ise de, halen, kitabmzn temel zellii olan, eitimimizi zaman ve konu btnl iinde ele alp analiz ve sentezlere gitme, gemile gnmz arasnda balantlar kurma ve dersler karma niteliine sahip, kapsaml ve ayn ad tayan bir baka kitap bulunmamaktadr. Ayrca bu yalnzca Trk Eitim Tarihi alannda bir ders kitab deil, Trk milletinin bin yllk insan yetitirme dzenini ve bundaki dnmleri eletirel bir gzle aratrp deerlendiren, her dzeydeki aratrmac ve okuyuculara da hitap eden bir fikir eseridir. Okuyuculara kitabmz ve Trk Eitim Tarihine yapt zgn katklar deerlendirmelerinde k tutabilmek iin onun temel zelliklerini maddeler halinde ksaca belirtmeyi gerekli gryoruz: 1. Kitabn Trk Eitim Tarihi ile ilgili temel bilgilerin tmn kapsamas amalanm, bylece, zaman bakmndan, Tarihimizin en eski dnemlerinden gnmze, baka deyile M.. 1000den M.S. 2008e kadar geen bin yllk bir sre iinde muhteva bakmndan en geni anlamda eitimle ilgili kurum, olay, dnce, deneyim ve bunlarn gelimeleri incelenmitir. Bylece kitabn temel zellii, eitimimizi zaman ve konu btnl iinde ele alp, birok yerde fikir ve olaylarn gnmzle balantlarn ve sonularn ortaya koymasdr. Baka deyile, ilk kez, Trk Eitim Tarihinin konularnn tarih sreklilik ve btnlk iinde belirlenmesine, bunlarn aklanp yorumlanmasna ve gnmzle ilikilerinin kurulmasna gidilmitir. Kitabmzn bu temel zelliini baka ifadelerle yle aklayabiliriz: Kitabmz yalnzca, gemiten gnmze eitimdeki olaylar ve gelimeleri vermekle yetinmemekte, bir Anadolu kiliminin rgs gibi, olaylarn ve gelimelerin hem dnemleriyle, hem birbiriyle, hem de sonraki dnemlerle ilikilerini, etkileimi ve yorumunu, nemini eletirel bir gzle ortaya koymaya almaktadr. Kitabmzn bu zelliine en gzel rneklerden biri, soru 150de incelediimiz u gncel konuda grlebilir: Trkiyenin Avrupa Birliine girme abalar ve kreselleme Trk eitim tarihi asndan nasl deerlendirilebilir? Bunlarn Trk eitimine etkileri nelerdir? Bu konu, Osmanlnn Avrupaya yneliinden 2006da Trkiye Cumhuriyetinin ABne girme abalarna kadar eitim-siyaset-ekonomi-

yenileme boyutlar asndan ve tarih geliim sreci iinde ilenmi, gemile bugn arasnda benzerlikler ve bugn ortaya kan dersler aklanmtr. Okuyucu, byle bir konunun Trk eitim tarihi asndan ilk kez dile getirildiini ve incelememizin bir fikir yazs nitelii tadn da grecektir. 2. Konular sorular halinde belirlenerek ilenmitir. Ksmen Sokrat'n retim yntemine benzeyen ve renciye bir konuyu retme bakmndan geerli olan bu yntem, ok geni ve dank alanlarn incelenmesinde de ie yarar grnmektedir. 3. Yararlanlan kaynaklarn tm, ayrntl olarak verilerek hem okuyucunun kaynaklara ilikin geni lde bilgilendirilmesi salanm, hem de bilimsel aratrma ynteminin gerei titizlikle yaplmtr. 4. Bir devlet ya da dnemdeki eitim ele alnmadan nce, ksaca tarih ve siyas aklamalar yaplm, sonra, eitimin temel zellikleri maddeler halinde gsterilmi, bylece konuya nce kubak bir yaklama gidilmitir. Daha sonra da devlet ya da dnemin zelliklerine gre eitli eitim konularna geilmi, bunlar da mantk bir dzen iinde, nce rgn, sonra yaygn eitimle ilgili olarak sralanp ele alnmtr. 5. Kitaba, bizim hazrladmz ve Akif Erginin kliesini izdii Asya'da eski Trk devlet ve toplumlarn, blgeleri, kentlerini gsteren zgn bir harita konmutur. 6. Eitim tarihimizin baz nemli ve zgn belgelerinin metin iinde klieleri verilerek okuyucunun bunlarla dorudan ve grsel temas salanmtr. 7. Atatrk'n 1930'da Samsun Orta Okulunda girdii bir derse ilikin ok anlaml bir fotoraf verilmitir. 8. Dilin ve anlatmn ak, sade ve akc olmasna, mmkn olduka yabanc kelime kullanlmamasna zen gsterilmitir. lkemizde bazen rastlanan bir eser anlalmyorsa bilimsel olduu iindir gibi bir gr ok yanltr. Bizim inancmza gre, en karmak konular bile iyi incelenirse, Trkeyi zenle kullanma sorumluluu tanrsa ve ak yazmak iin aba harcanrsa berrak ve sade yazlabilir. Asl zor olan budur ve byle bir anlatma ulamak amalanmaldr. Eskiden buna baarlmas ok zor olan kolaylk (sehl-i mmteni) denirdi. 9. Bir bilim dalnn gelimesinde, ilgili terimlerin belirlenmesi, aklanmas ok nem tar. Bu dnceden hareketle, eski eitim terimlerimiz, ilk kez, Trk Eitim Tarihi Terimleri Szl bal altnda kitabn sonunda toplanp aklanmtr. Bu szlk, gerek kitabmzn, gerek eski eitim metinlerinin anlalmasnda okuyucuya ok yardmc

vi

olacaktr. 10. Eitim Tarihimizdeki gelimeler, baz nemli siyas gelimelerle ilikili olarak Zaman izgisi bal altnda tablo halinde verilmitir. Bu tablo da bu haliyle ilk kez yaplmaktadr. 11. Eitim Tarihimizde fikir, dnce, kurumsal gelime, uygulama alannda ok nemli bir tecrbe birikimi vardr. Bu birikimin olumlu, olumsuz, dikkate deer ya da pek deer tamayan ynleri bulunmaktadr. Kitabmzda bu zengin birikimi eletirel bir gzle deerlendirip tartarak renci ve okuyuculara tantmak, onlara Eitim Tarihimizin deerini gstererek bu alanda ve mill eitimimizi gelitirme yolunda aratrma zevki vermek, bamsz yaama zelliimizle ilgili gemiten gelen dersleri gstermek de amalanmtr. 12. Her baskda kitabn gncelletirilip yeni aratrmalarla zenginletirilmesi onun bir baka zelliidir. Byle olunca da kitabn hacmi giderek artmaktadr. Ancak bu doaldr: En eski tarihlerden gnmze kadar eitimsel fikir, dnce, kurum ve tecrbelerimizi ve bunlardan kan dersleri konu almas, bugnk eitim sorunlarn zmekte bize k tutmas gereken Trk Eitim Tarihi gibi geni kapsaml ve ok nemli bir ders, niversite dzeyinde, basit bir kitap veya teksir, ksa notlar ve birka fotokopi ile okutulup retilemez. Bu asla doru ve yararl olmaz. Bylesine nemli bir konu, cidd, sistemli, bilimsel olarak ele alnrsa yararl olabilir. Kitabmzda bu amalanmaktadr. rencilerin ayrca, bir kitapla yetinmemeleri de gereklidir. 13. Her baskda, kitabn tm tekrar tekrar gzden geirilmektedir. Az yukarda, kitabn srekli gncelletirilip yeni aratrmalarla zenginletirildii eklinde belirtilen zelliine gelince: Bir baskdan tekine gidilirken, bu arada yaplan cidd yaynlar, doktora tezleri vs. ve kendi yaynlarmz zetle deerlendirilmektedir. 14. Eitim Bilimleri ile Eitim Fakltelerinin amac, rencilere eitli eitim bilgileri kazandrmakla snrl kalamaz. rencilere, Trkiye'nin ve Trk dnyasnn eitim sorunlarn tarih derinlik ve btnlk iinde kavratmaya almak ve onlar, gemi tecrbelerden ders alarak zm araylarna yneltmek de gerekir. Oysa, eitimimiz, zaman ve konu btnl iinde en geni biimde incelenmez, renilmez ve alglanmazsa, eitimimizi bugn gelitirmek iin yeni fikirler retilemez. Bu da ancak Trk Eitim Tarihi dersinin yardm ile salanabilir. Kitabmzn temel amac budur. Bu nedenle, sz geen Fakltelerde ve onlarn tm Blmlerinde byle bir dersin okutulmas gereklidir. Biz, her geen gn Trk Eitim Tarihinin neminin daha ok anlalmas gerektiine inanyor, kitabmzn ve almalarmzn bunda pay olacan dnyoruz.

vii

Ancak YK, 4 Kasm 1997 tarihli Eitim Fakltelerinin "yeniden yaplandrlmas" programlarnda Trk Eitim Tarihi dersine yer vermemitir (Bu konunun deerlendirilmesi kitabmzn SONU ksmnda yaplmtr). O tarihten beri, gerek bilimsel sempozyumlarda, gerek makalelerimizde Trk Eitim Tarihi dersinin mutlaka ve zorunlu olarak okutulmas gerektii gerekeleriyle tarafmzdan birok kez aklanm ve savunulmutur. Nihayet YKn Mart 2006da balatt Eitim Fakltelerindeki programlarn gncelletirilmesi almalarnda bu ders baz programlara tekrar alnmtr (Temmuz 2006). Ayrca seimlik dersler iinde de daha yaygn bir alma imknna kavumutur. 15. Kitabmzn, Trk Eitim Tarihi dersi yannda, Trk Tarihi ve Kltr, nklp Tarihi, Trk Eitim Sistemi, Eitim Bilimine Giri, Eitim Hukuku ve Ynetimi, Trk Eitim Dnrleri gibi dersler ve konularda da Eitim Faklteleri rencilerine, ayrca tm renci, retmen, aydn, yazar, aratrmac ve devlet adamlarna da yararl olacana inanyoruz. Kitabmzn 12. Basksn gerekletiren Pegem Akademi yneticileri Servet SARIKAYA ve Grsel AVCI'ya, ayrca Baran Ofset alanlarna iten teekkr ederim.

Ankara, Mart 2008

Prof. Dr. Yahya AKYZ

Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi retim yesi

1. Bask 2. Bask 3. Bask 4. Bask 5. Bask 6. Bask 7. Bask 8. Bask 9. Bask 9. Bask 10. Bask 11. Bask 12. Bask

: : : : : : : : : : : : :

1982 1985 1989 1993 1994 1997 1999 2001 2004 2005 2006 2007 2008 (Geniletilmi) (Geniletilmi) (Geniletilmi ve yeniden yazlm) (Gzden geirilmi) (Geniletilmi) (Geniletilmi) (Geniletilmi) (Gzden geirilmi) (Baz eklerle tpk basm) (Geniletilmi ve yeniden yazlm) (Gzden geirilmi) (Gzden geirilmi)

Eitim Bilimleri Fakltesi Yay.

stanbul Kltr Koleji Yay. stanbul Kltr niversitesi Yay. ALFA Basm Yaym Datm. San. Pegem A Yaynclk

Pegem Akademi Yaynclk

viii

 NDEK LER
Sayfa NSZ: K TABA ve TRK E T M TAR H NE L K N NEML AIKLAMALAR.......................................................................................... V GR 1. Trk eitim tarihinin amac nedir? Trk eitim tarihi ne zaman balar, hangi dnemlere ayrlr, hangi konular kapsar? .............................................. 1 I. KISIM TRKLER N MSLMAN OLMALARINDAN NCE * Dnemin eitiminin temel zellikleri ............................................................... 5 HUNLAR 2. 3. Hunlarda eitim hakknda neler biliyoruz? ....................................................... 6 GKTRKLER Gktrklerde eitim hakknda neler biliyoruz? Orhun Antlarnn Trk eitim tarihindeki yeri nedir?........................................................................... 11 UYGURLAR 4. 5. 6. Uygurlarda eitim hakknda neler biliyoruz? .................................................. 14 Eski Trklerin eitimi baka kltrlerden etkilenmi midir?............................ 15 Eski Trklerde retim ara gereleri nelerdi? Matbaa biliniyor muydu? ...... 16 II. KISIM TRKLER N MSLMAN OLMALARINDAN SONRA * Dnemin eitiminin genel zellikleri............................................................. 19 I. BLM ASYA MSLMAN TRKLER , KARAHANLILAR * Dnemin eitiminin temel zellikleri ............................................................. 21 7. 8. 9. Karahanllarda eitim, medreseler ve retimleri hakknda neler biliyoruz?.. 21 Farabi'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?.................................................. 23 bni Sina'nn Trk eitim tarihindeki yeri nedir?.............................................. 25

10. Balasagunlu Yusuf'un Trk eitim tarihindeki yeri nedir?............................... 31 11. Kagarl Mahmut'un Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ................................. 35 12. Ahmet Yesev ve Edip Ahmet bin Mahmut Yknek'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ..................................................................................... 38 ix

II. BLM SELUKLULAR, ANADOLU BEYL KLER * Dnemin eitiminin temel zellikleri ............................................................. 42 13. Seluklularda eitim hakknda neler biliyoruz? .............................................. 43 14. Anadolu Seluklular ve Beyliklerindeki balca medreseler hangileridir? ..... 48 15. Seluklularla ada Avrupa'da eitimin durumu nedir?................................ 49 16. Ahilik ve Trk eitim tarihindeki yeri nedir? .................................................... 52 17. Nizamlmlk'n Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ........................................ 53 18. Mevlna Cellettin'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ................................ 54 19. Yunus Emre, Hac Bekta- Veli, k Paa'nn Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ..................................................................................... 56 20. Nasrettin Hocann Trk eitim tarihindeki yeri nedir?..................................... 57 III. BLM OSMANLILAR * Dnemin eitiminin genel zellikleri............................................................. 59 A) KURULUTAN E T MDE LK YEN LEME HAREKETLER NE KADAR (1299-1776) * Dnemin eitiminin temel zellikleri. ............................................................ 61 21. Osmanllarn ilk dnemleri ile, onlarla ada beyliklerde ve Trk Devletlerinde eitim hakknda neler biliyoruz?....................................... 61 22. Fatih ve Sleymaniye medreselerinin kurulu ve retim dzeni nasldr? ... 65 23. Klsik Osmanl medrese dzeni nasldr? Okutulan bilimler nelerdir? ........... 67 24. Avrupa'da 15.-17. yzyllarda niversiteler ve bilim, Osmanllara gre neden ve nasl farkl bir gelime gstermitir? ............................................... 71 25. Meslek ve ihtisas medreseleri nelerdir? ......................................................... 73 26. Medreselerin toplumdaki etkinlii nasl ortaya kyordu?.............................. 75 27. Medreselerin bozulma nedenleri ve bozulma biimleri nelerdir? Medreselerin slahna allm mdr?.......................................................... 81 28. Medrese sisteminin 20. yzyl eitim dncesi ile karlatrlabilecek ynleri var mdr?............................................................................................ 87 29. Osmanllarda ilkretim nasld? .................................................................... 88 30. Osmanllarda sbyan mektebi retmenleri nasl yetiiyor ve toplumu nasl etkiliyorlard? .......................................................................................... 92 x

31. Osmanllarda saray eitim ve retim kurumlar nelerdir?............................. 94 32. Osmanl hkmdarlar nasl yetiiyordu? ....................................................... 98 33. Osmanllarda asker eitim ve retim kurumlar nelerdir?.......................... 102 34. Osmanllarda aznlk ve yabanc okullar nelerdir?....................................... 103 35. Osmanllarda memur yetitiren kurumlar nelerdir? ...................................... 106 36. Osmanllarda halk eitimi almalar nelerdir?............................................ 107 37. Osmanllarda eitimin idar tekiltlanmas nasld? ................................... .111 38. Vakflarn Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ................................................ 112 39. Kabusname'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?....................................... 114 40. Glistan ve Bostan'n Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ............................. 115 41. Amasyal Hseyinolu Ali'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ................. 119 42. Hac Bayram Vel, Yazcolu Mehmet ve Ahmet'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir? .................................................................................. .122 43. Knalzade Ali'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?.................................... 124 44. Ktip elebi'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ...................................... 125 45. Mustafa li ve Koi Beyin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?....................... 129 46. Ltfi Paa, Naim, Sar Mehmet Paann Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ..................................................................................................... 131 47. Nabi'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?................................................... 131 48. Erzurumlu brahim Hakk'nn Trk eitim tarihindeki yeri nedir? .................. 134 49. Osmanllarda matbaann kuruluu nasl gereklemitir? Matbaann ve brahim Mteferrika'nn Trk eitim tarihindeki yeri nedir?... 135 B) E T MDE LK YEN LEME HAREKETLER DNEM (1776-1839) * Dnemin eitiminin temel zellikleri. .......................................................... 143 50. Yenileme dneminde alan asker okullar nelerdir?.................................. 143 51. Yenileme dneminde alan sivil okullar nelerdir?...................................... 148 52. Beikta Cemiyet-i lmiyesi nedir?................................................................ 149 53. lkretim zorunluluu nasl getirilmitir? ..................................................... 151 54. Msr Valisi Mehmet Ali Paann eitim slahat nedir? Bunun Osmanl hkmeti zerinde etkisi olmu mudur? ............................ .152 55. Avrupa'ya renci gnderilmesi ve bunun toplumdaki etkileri nelerdir? ..... .152 56. Smblzade Vehbi'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?............................ 153

xi

C)

TANZ MAT DNEM (1839-1876) * Dnemin eitiminin temel zellikleri ........................................................... 157

57. Tanzimat dneminde eitimde yenilemenin dayanaklar nelerdir? ............ 159 58. Tanzimat dneminde ilkretimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ............... 160 59. Tanzimat dneminde orta retimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ........... 164 60. Tanzimat dneminde yksek retimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ...... 168 61. Tanzimat dneminde meslek ve teknik eitimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ...................................................................................... 171 62. Tanzimat dneminde zel retim, aznlk ve yabanc okullarn durumu nedir?............................................................................................... 173 63. Tanzimat dneminde retmen yetitirme politikas ve abalar nelerdir? ..................................................................................... 177 64. Tanzimattan sonra okullara giren msbet bilim dersleri ile geleneksel din derslerde renciler elikili biimde etkilenmi midir?....... 189 65. Tanzimat dneminde eitimin idar tekiltlanmas nasldr?....................... 191 66. Tanzimat dneminde baz devlet adamlarnn eitimin gelimesine katklar nelerdir? .......................................................................................... 193 67. Tanzimat dneminde halk eitimi almalar nelerdir? ............................... 195 68. Ziya Paa ve Ebzziya Tevfik'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir?............. 197 69. Namk Kemal'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ...................................... 199 70. Ali Suav'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?............................................ 201 71. Selim Sabit Efendinin Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ............................ 203 72. Usl-i cedd hareketi nedir?.......................................................................... 207 73. Yeni eitim grleri ve retim yntemleri ile ilgili ilk kitaplar nelerdir? ..... 210 74. Trk eitim tarihinde okul binalar ve balca retim ara gerelerinin geliimi nasl olmutur? ................................................................................ 215 D) I.MERUT YET DNEM (1876-1878) * Dnemin eitiminin temel zellikleri. .......................................................... 224 75. Kanun-i Esas'de eitimle ilgili hkmler nelerdir? ....................................... 224 E) MUTLAKIYET DNEM (1878-1908) * Dnemin eitiminin temel zellikleri. .......................................................... 225 76. Mutlakyet dneminde ilkretimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ............. 226 77. Mutlakyet dneminde orta retimde yenilik ve gelimeler nelerdir?.......... 232 xii

78. Mutlakyet dneminde yksek retimde yenilik ve gelimeler nelerdir? .... 237 79. Mutlakyet dneminde meslek ve teknik eitimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ...................................................................................... 238 80. Mutlakyet dneminde zel retim, aznlk ve yabanc okullarn durumu nedir?............................................................................................... 240 81. Mutlakyet dneminde zel eitimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ........... 247 82. Mutlakyet dneminde retmen yetitirme politikas ve abalar nelerdir? ....248 83. Mutlakyet dneminde eitimin idar tekiltlanmas nasldr? Ynetimin okullara, programlara, retmenlere mdahaleleri nelerdir? ...... 252 84. Mutlakyet dneminde Maarif Nezaretinin kitap yasaklanmasna ilikin giriimleri nelerdir?.............................................................................. 257 85. Gizli hrriyet hareketlerine katlan ve evrelerine yeni fikirler alayan retmenler kimlerdir? ................................................................... 257 86. Atatrk Mutlakyet dnemi retmenleri iin ne demitir ve O'nu yetitiren balca retmenler kimlerdir? ............................................. 258 87. Mnif Paann Trk eitim tarihindeki yeri nedir?........................................ 260 88. Sait Paann Trk eitim tarihindeki yeri nedir? .......................................... 260 89. Ahmet Mithat Efendinin Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ......................... 261 90. Ahmet Rza Beyin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?.................................. 262 F) II.MERUT YET DNEM (1908-1918) * Dnemin eitiminin temel zellikleri. .......................................................... 265 91. Merutiyet dneminde okul ncesi eitimde yenilik ve gelimeler nelerdir? 267 92. Merutiyet dneminde ilkretimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ............. 268 93. Merutiyet dneminde orta retimde yenilik ve gelimeler nelerdir?... ...... 270 94. Merutiyet dneminde yksek retimde yenilik ve gelimeler nelerdir?........................................................................................................ 273 95. Merutiyet dneminde meslek ve teknik eitimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ...................................................................................... 275 96. Merutiyet dneminde zel retim, aznlk ve yabanc okullarn durumu nedir?............................................................................................... 277 97. Merutiyet dneminde zel eitimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ........... 279 98. Merutiyet dneminde retmen yetitirme politikas ve abalan nelerdir?. 279 99. Merutiyet dneminde medreselerin slah almalar nelerdir? ................. 284 100. Merutiyet dneminde eitimin idar tekiltlanmas nasldr?..................... 286 xiii

101. retmenler ilk kez ne zaman meslek rgtleri kurmulardr ve bunlarn etkinlii nedir?................................................................................. 287 102. Merutiyet dneminde retmenlerin kard balca meslek dergiler nelerdir? ............................................................................. 289 103. Balkan ve I.Dnya Savalarnn Trk eitim tarihindeki etkileri ne olmutur? ................................................................................................. 290 104. Merutiyet dneminde ky eitimi iin ileri srlen fikirler nelerdir? ............ 296 105. Merutiyet dneminde halk eitimi almalar nelerdir? ............................. 298 106. Emrullah Efendinin Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ................................ 300 107. Sat Beyin Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ............................................... 301 108. Tevfik Fikret'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ........................................ 304 109. Ethem Nejat'n Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ........................................ 305 110. Mehmet kif'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ........................................ 306 111. Ziya Gkalp'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir?......................................... 309 112. mer Seyfettin'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir?.................................... 311 113. Prens Sabahattin'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ................................ 313 114. smail Hakk Baltacolu'nun Trk eitim tarihindeki yeri nedir? .................. 314 IV. BLM KURTULU SAVAI DNEM (1919-1922) * Dnemin eitiminin temel zellikleri. .......................................................... 317 115. Mill uyan ve rgtlenmeye retmenlerin katks ne olmutur? ............... 317 116. Cephede retmenlerin etkisi ne olmutur?................................................. 318 117. gal altndaki blgelerde okul ve retmenlerin durumu nedir?.................. 318 118. Kurtulu Sava dneminde eitimde kurtulu bilinci nasl grlr? ............ 319 119. Kurtulu Sava dneminde eitimin idar tekiltlanmas nasldr? ........... 320 120. 1921 Maarif Kongresi ve nemi nedir?......................................................... 320 121. Kurtulu Sava dneminde aznlk ve yabanc okullarn durumu nedir? .... 321 122. Kurtulu Sava dneminde halk eitimi almalar nelerdir?..................... 323 123. Kzm Karabekir'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ................................. 324

xiv

V. BLM TRK YE CUMHUR YET (1923'ten sonraki dnem) * Dnemin eitiminin temel zellikleri. .......................................................... 327 124. Tevhid-i Tedrisat nedir?................................................................................ 329 125. Cumhuriyet dneminde eitimin resm temel amalar ve ilkeleri nelerdir?........................................................................................................ 331 126. Atatrk'n Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ............................................... 335 127. Yaz, dil, tarih ve kltr inklplarnn eitimimizdeki yeri nedir? .................. 344 128. Cumhuriyet dneminde okul ncesi eitiminde yenilik ve gelimeler nelerdir? ...................................................................................... 345 129. Cumhuriyet dneminde ilkretimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ........... 346 130. Cumhuriyet dneminde orta retimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ....... 352 131. Cumhuriyet dneminde yksek retimde yenilik ve gelimeler nelerdir?........................................................................................................ 358 132. Cumhuriyet dneminde meslek ve teknik eitimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ...................................................................................... 371 133. Cumhuriyet dneminde zel retim, aznlk ve yabanc okullarn durumu nedir?............................................................................................... 374 134. zel dersanelerin eitimimizdeki yeri nedir?................................................ 377 135. Cumhuriyet dneminde zel eitimde yenilik ve gelimeler nelerdir?.......... 379 136. Cumhuriyet dneminde retmen yetitirme politikas ve abalar nelerdir? ..... 380 137. Ky Enstitlerinin kuruluu, programlar ve almalar nasldr? ................ 392 138. Ky Enstitlerinin ve yetitirdii retmenlerin etkileri ne olmutur? ........... 396 139. Karma eitim ne zaman ve nasl gereklemitir? ....................................... 397 140. Cumhuriyet dneminde eitimin idar tekiltlanmas nasldr? ................... 399 141. Cumhuriyet dneminde heyet-i ilmiyeler, eitim ralar ve ele aldklar temel konular nelerdir? ............................................................. 401 142. Cumhuriyet dneminde halk eitimi almalar nelerdir?............................ 404 143. Cumhuriyet dneminde yabanc uzmanlarn Trk eitimi ile ilgili raporlar nelerdir ve bunlarn etkisi ne olmutur? .................................. 409 144. Cumhuriyet dnemindeki balca eitimciler kimlerdir? Eitim bilimi ve akmlarndaki gelimeler nelerdir?................................................................ 411 145. Mustafa Necati'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?.................................. 411 xv

146. Hasan li Ycel ve smail Hakk Tonguun Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ..................................................................................................... 413 147. 12 Eyll 1980 rejiminin eitim ve retmenler konusundaki grleri ve istekleri nelerdi?............................................................................................ 413 148. Cumhuriyet dneminin geliim izgisi iinde ve bugn balca eitim ve retmen sorunlar nelerdir? ......................................................... 414 149. retimde ezbercilik ve kaynaklar nelerdir? ............................................... 425 150. Trkiyenin Avrupa Birliine girme abalar ve kreselleme Trk eitim tarihi asndan nasl deerlendirilebilir? Bunlarn Trk eitimine etkileri nelerdir? ............................................................................................ 427 VI. BLM GNMZN E TL TRK TOPLUMLARI VE DEVLETLER NDE E T M N TAR H NE B R BAKI 151. eitli Trk Toplumlar ve yeni Trk Devletlerinin eitim tarihleri nasl bir gelime gstermitir?............................................................................... 431 SONU 152. Trk eitim tarihinin genel bir deerlendirilmesi nasl yaplabilir ve bu tarihten bugn iin ne gibi temel dersler karlabilir? ............................. 437 ABSTRACT THE HISTORY OF TURKISH EDUCATION (1000 B.C.-A.D.2006)..................... 449 ZAMAN ZG S 153. Trk eitim tarihindeki balca olaylar, gelimeler zaman izgisi zerinde nasl gsterilebilir? ......................................................................... 451 KAYNAKLAR ....................................................................................................... 463 TRK E T M TAR H TER MLER SZL .................................................. 485 KONU D Z N ........................................................................................................ 509 K ADLARI D Z N ............................................................................................. 519

xvi

BELGELER Belge No 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Sayfa

Asya'da eski Trk Devletleri .............................................................................. 9 Atatrk Samsun Orta Mektebinde bir Tarih dersinde (1930)........................... 17 1528 tarihli bir Avrupa gravrnde Hipokrat, Galenos ve bni Sina ................ 27
Edirnede II. Bayezid Darifas (Suluboya, Yahya Akyz, 2004) (Metin d) .......... 74

Bursa medreselerinde disiplin alannda bozulma ve baz kiilerin cezalandrlmalar ile ilgili bir belge (1794) ................................. 86 Padiah II.Mahmut'un stanbul sbyan mektepleri rencilerine bahi verilmesi ile ilgili ferman (1809)........................................................... 90 Tarkul Edeb'ten bir sayfa (1453).................................................................. 121 Darlmuallimn Nizamnamesi (1851) ............................................................ 179 Darlmuallimn Nizamnamesi ile ilgili aklayc yaz (1851) ......................... 180

10. 1877'de Darlmuallimn-i Rd ve Mlkiye Mektebinin dersleri ................... 184 11. Darlmuallimn rencilerinin Sadarete verdikleri ikyet dilekesi.............. 188 12. Kam kalemi ama ve yazarken tutma yntemini aklayan bir belge (1879-1880) ................................................................................................... 219 13. II. Merutiyet dneminde Edremit dadsinde verilmi bir ferin dl kd (1917).................................................................................................. 235 14. Maarif Nazr Zht Paann Protestan okullar hakknda Abdlhamit'e sunduu tezkere'den bir ksm (1893) ..................................... 244 15. Maarif Nazr Haim Paann imzasn tayan, ders programlar konusunda Saraya yazlm bir belge (1906) ................................................ 255 16. II. Merutiyet dnemi banda Manisa dadsinde verilmi bir ehadetname (1910) ................................................................................ 271 17. Kasm 1914'te, stanbul'da bir aznlk okulu hakknda iln ............................ 278 18. 1944'te bir kahvehane ve niversiteye giremeyen renciler....................... 408 19. Asya'da bamszlklarna kavuan yeni Trk Devletleri ............................... 432 20. Bir renci mektubu....................................................................................... 527

xvii

TABLOLAR Tablo No Sayfa 1. Badat Nizamiye medreselerinin dersleri ........................................................ 44 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Anadolu Seluklularnda ve Beyliklerindeki balca medreseler ..................... 48 Klsik Osmanl medreselerinin dereceleri, ders kitaplar, bilim dallar ............ 69 Enderun Mektebi'nde odalar ve hizmetleri ...................................................... 97 Mhendishane-i Berri-i Hmayn'un kuruluundaki ders program .............. 145 Mekteb-i Harbiye'nin kuruluunda 1. ve 2. ksm dersleri.............................. 147 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesine gre Darlfnnun ubeleri ve dersleri ...................................................................................................... 169 1874'te stanbul Darlmuallimni ubeleri ve dersleri .................................... 182 1892'de stanbul ve kasaba ilkokullar dersleri .............................................. 227

10. 1892'de ky ilkokullar dersleri ...................................................................... 227 11. 1904'te ilkokul programlar............................................................................. 228 12. 1892-1893 retim ylnda lkede yeni ve eski tip ilkokullarn saysal durumu ............................................................................................. .231 13. 1890-1900 yllarnda vilyetlerde mektep talebelerinin saysnn vilyet nfusuna oran ................................................................................... 232 14. 1898-1899'da Rdiye ve dadlerin dersleri ................................................. 233 15. 1900'de Darlfnnun ubeleri ve dersleri .................................................... 237 16. 1898'de stanbul Darlmuallimni ptidaiye ubesinin program ve haftalk ders saatleri ...................................................................................... 248 17. 1898'de stanbul Darlmuallimatnn program ve haftalk ders saatleri ....... 249 18. 1900'de tarada bulunan Darlmuallimnler, retmen ve renci saylar .. 250 19. Erkek Sultanleri ve stanbul Kz Sultansinin 1915'lerde ders programlar... 273 20. 1915'te Darlmuallimn-i ptidanin ders programlar..................................... 281 21. Balkan Savalar srasnda ya da az sonra yaynlanan nemli kitaplar ........ 290 22. Cumhuriyet dneminde resm ve zel ana okullarnda saysal gelimeler ... 345 xviii

23. 1981-1982 retim yl ilkokul haftalk ders datm cetveli........................... 350 24. Cumhuriyet dneminde resm ve zel ilkretimde saysal gelimeler......... 350 25. 1937-1938'de genel orta okul ve Liselerin haftalk ders datm izelgesi .... 354 26. 1981-1982'de genel orta okul ve Liselerin haftalk ders datm izelgesi .... 355 27. Cumhuriyet dneminde resm ve zel orta okullarda saysal gelimeler ...... 357 28. Cumhuriyet dneminde resm ve zel Liselerde saysal gelimeler ............. 357 29. Haziran 1982'de yksek retim kurumlarnn saysal durumu..................... 367 30. 20 Temmuz 1982'deki dzenlemeye gre niversiteler ve bunlara bal Eitim Faklteleri ile Eitim Yksek Okullarnn saylar ............................... 368 31. 2005-2006 retim ylnda balca rgn meslek ve teknik orta retim kurumlar ................................................................................... 372 32. 2003-2004 retim ylnda zel retim okullar ........................................... 376 33. 2003-2004 retim ylnda zel eitimin durumu .......................................... 379 34. 1924'te lk Darlmuallimnler ve lk Darlmuallimatlarn program ve haftalk ders saatleri ...................................................................................... 381 35. 1937-1938 ders ylnda lkretmen okullarnn program ve haftalk ders saatleri ...................................................................................... 382 36. 1930-1932'lerde ilkokul retmenlerinin baz illere gre dalm ................. 383 37. 1979-1980'de snf retmeni yetitiren 2 yllk Eitim Enstitlerinin program ye haftalk ders saatleri .................................................................. 385 38. Al tarihlerine gre Ky Enstitlerinin yerleri ............................................. 393 39. Ky Enstitlerinin 1943 tarihli programna gre ders gruplar ve dersleri ..... 394 40. Mill Eitim Bakanl merkez tekilt emas .............................................. 400 41. Heyet-i lmiyeler, Mill Eitim ralar ve ele aldklar temel konular............. 402 42. T.C. eitimi hakknda rapor veren balca yabanc uzmanlar ve ele aldklar temel konular.............................................................................. 409

xix

GR
1. Trk eitim tarihinin amac nedir? Trk eitim tarihi ne zaman balar, hangi dnemlere ayrlr, hangi konular kapsar? Trk eitim tarihinin amac, en eski tarihlerden gnmze kadar Trk milletinin rettii, benimsedii, gelitirdii eitim ve retimle ilgili dnceleri, kurumlar, uygulamalar ortaya koymak, insan yetitirme dzenini ve nasl bir insan tipi yetitirilmeye alldn aratrmak, Trk toplumlarnn mutluluu ve mutsuzluu ile eitim ve retimlerinin ilikisini aratrmak, bugnk eitim sorunlarmz en iyi biimde zebilmek iin gemiten bir takm dersler karlp karlamayacan tartmaktr. Kukusuz, gemi tecrbelerden ders karlp onlardan gnmzde yararlanlmas kolay deildir. Bu, uzun ve cidd aratrmalar gerektirir. Trk eitim tarihi, genel Trk tarihi iinde yer alan, eitim ile ilgili bir Tarih bilimidir. Trk eitim tarihi, tarihi bilinen ilk Trk toplumlar ile balar. Trkler iin yle denmitir: "Ouz toplumunun gp yrmedii yol var m? 1 Evini tutup oturmad yurt var m?" Gerekten Trkler ok geni bir yaylma gstermitir ve eitli devletler kurmulardr. Fakat, bu kadar danklk ve eitlilik iinde bir takm temel devletler vardr ki onlarn bamsz yaama geleneinde kesintisiz bir izgi oluturur ve Trk tarihinin en nemli ksmn tekil ederler. Bu devletler, sra ile unlardr: Hun, Gktrk, Uygur, Karahanl, Seluklu, Osmanl Devletleri ve Atatrk'n kurduu, ebediyen yaayacak olan Trkiye Cumhuriyeti Devleti. Kitabmzda bu devletlerdeki eitimi ele alacaz. T.C. Devletindeki eitimi de gnmze kadar inceleyeceiz. Gnmzn eitli Trk toplumlar ve devletlerinde eitimin tarih geliimine de deineceiz. Trk eitim tarihi hangi konular kapsar? Bir milletin eitim tarihi, retim ve eitiminin tarihidir. u halde bu konularn belirlenmesi, retim ve eitim terimlerinin aklanmas ile kolaylaabilir. Bazan birbirine kartrlan bu terimler aadaki gibi tanmlanabilir: retim (Osm.: tedris, tlim/Fr.- ng.: enseignement, instruction): Tekiltl ve dzenli olarak genellikle bir retim kurumunda (okul vs.) retmenler tarafndan, rencilere, ara gere kullanlarak bilgi aktarlmas ve retilmesi almalarnn tmdr. Baka deyile retim, renmenin gereklemesi iin giriilen dzenli, tekiltl, plnl abalarn tmdr ve bazan rgn eitim olarak da adlandrlr. 1

Eblgazi Bahadr Han, ecere-i Terkime, s. 62.

I. KISIM TRKLER N MSLMAN OLMALARINDAN NCE

Trklerin 10. yzylda Mslman olmalarndan nce tarih sahnesine km en 1 nemli devletleri, Hun, Gktrk ve Uygur devletleridir . Bu devletlerin toplumlar iin bazan "eski Trkler" de denilmektedir. Bunlarn eitim gr ve uygulamalar benzerlikler gsterirse de herbirinin temel zellikleri de vardr. Trklerin Mslman olmalarndan nceki dnemlerde eitimlerinin temel zellikleri unlardr: 1. Trk toplumlarnn eitim anlay ve uygulamalar, yaama biimlerinin etkisiyle ekillenmitir. 2. ocuklarn ve genlerin toplumsallatrlp eitilmesinde toplumun tresi nemli bir rol oynamaktadr. 3. Bu devirlerdeki Trklerin eritikleri uygarlk ve kltr dzeyi, onlarda rgn eitim kurumlarnn bulunduuna kesin bir delil ise de bu kurumlar hakknda henz bilgimiz yoktur. 4. Bu dnemin edeb eserlerinde yaygn olarak bir tlim yani retici ama bulunduu grlr. Bunlar, insanlara hayatta yol gsterebilecek ilkeler, ahlk esaslar, felsefe krntlar tar. iir ve ksmen atasz niteliindeki bu paralar, o dnemlerin ahlk ve terbiye anlayn gsterir. Bunlar, iyiliin, cmertliin, bilgeliin, cesa2 retin nemi ve deeri, byklere itaat vs. gibi bugn de yaayan deerlerdir . 5. Eski Trklerde alp insan tipine nem verilmektedir. Ouz Kaan destannda Ouz Kaan kendisine tm dnya halklarnn itaat etmesini ister ve kendisini dnyann hkmdar, yneticisi olarak grr. O, da dnk, meknda genilemek isteyen, gebe, aknc, dmanlar ve hayvanlarla merte arpan, stn Trk' 3 temsil eder. 6. Eski Trklerde kkl bir bilim sevgisi vardr. Alp insan tipinin temel zelliklerinden biri, onun cesur olduu kadar bilge bir kii oluudur. 7. Eski Trklerde meslek eitim de nemli bir yer tutar. 8. Trklerin tarihi bilinen en eski yazl belgeleri de Mslman olmalarndan nceki dneme aittir. 9. Eski Trklerde, genellikle cinsiyet fark gzetmeden, byk bir ocuk sevgisi vardr.

1
2 3

Z. V. Togan, Umum Trk Tarihine Giri Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, s. 76-77 Mehmet Kaplan, Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar, s. 22

II. KISIM
TRKLER N MSLMAN OLMALARINDAN SONRA
751'de Araplarn inliler zerindeki Talas galibiyetinden sonra slmiyet Trkler arasnda yaylmaya balamt. Fakat Trklerin kitle halinde ancak 10. yzyln ilk yarsnda Karahanllar Devletinde kendi istekleri ile Mslman olduklar grlr. Balangta Mslman Araplarla aralarnda bir ok savalar olmakla beraber, Trklerin zaten ulatklar tek Tanr dncesi, sava, yoksullar doyurma, kurban trenleri, bilim sevgisi gibi gelenekleri slmiyetin Tanr anlay, cihat, zekt, sadaka, kurban, bilim anlay ve uygulamalaryla benzerlikler gsterdii iin 1 onlarn bu yeni dini benimsemeleri zor olmad. lk Mslman Trk Devletinin til (Volga) Bulgar Devleti olduu da ileri srlmtr. Bu Devletin Hkmdar Almu (Cafer) Han 921'de Abbasi Halifesine eli gndererek, kendisinin ve halknn bir ksmnn slmiyeti kabul ettiini bildirmi, ondan slm retecek retmenler, mescid ve kale yapmn bilen 2 ustalar istemitir. Halifenin gnderdii heyet Mays 922'de Almu Hana ulamtr. Bu olaylar Karahanllarn Mslman oluundan az ncesine rastlam grnmektedir. Ancak, bu konudaki bilgiler pek yaygnlk kazanmamtr. Trklerin slmiyeti benimsemeleri onlarn eitimine yeni zellikler kazandrm ve eitim tarihi bakmndan bunun birtakm nemli ve srekli sonular olmutur: 1. Trk toplumlarnda ilk kez, medrese denen, plnl, dzenli, gl bir rgn eitim-retim kurumu olan bir okul ortaya km, medreseler ksa srede her tarafa yaylmtr. Bu kurumlar, Trkiye Cumhuriyeti Devleti kuruluncaya kadar yaamlardr... 2. slm dnyasnda Arap, ranl vb. dnr ve eitimciler de eitim retim konularnda (retmen ve rencinin davranlar vs.) dnp eserler yazmlar ve bu konularda genel kabul gren, kalplam dnce ve uygulamalar olumutur. Trk dnr ve eitimcileri hem bundan etkilenmiler, hem de bu 3 ortak dne katkda bulunmulardr. 3. Trk toplumlarnn ahlk anlay, dnyaya bak, toplumun deer verdii insan tipi, slmiyetin etkisi ile yeni ekiller almaya balam, baka deyile, eski deerleri ve tresi deime yoluna girmitir. Medreseler ile dnrler, mutasavvflar, din adamlar, bu deimeyi salayc bir yaygn eitim grevi
Trklerin slmiyete geii hakknda bkz. Hikmet Tanyu, slmlktan nce Trklerde Tek Tanr nanc, H. D. Yldz, slmiyet ve Trkler; Robert Mantran, slmn Yayl Tarihi 2 Nesimi Yazc, lk Trk-lslm Devletleri Tarihi, s. 111 vd., bni Fazlan Seyahatnamesi 3 Bu dnce ve uygulamalarn zamanla gelitirilemeyip srp gitmesi, zaman zaman dikkate deer yeni grler ortaya ksa da bunlarn yaygnlaamamas slm dnyasnda yer alan eitli toplumlarn eitim tarihlerinin ortak zelliidir. Bkz. M. evki Aydn, slm Geleneinde retmen-renci (zellikle s.5-36 arasndaki Trk ve slm eitim tarihi ilikileri konusu); Ziya Kazc, Anahatlaryla slm Eitim Tarihi; M. Faruk Bayraktar, Eitim ve retimin Esaslar; Y. Vehbi Yavuz, slmda Eitim retim Metodu..
1

19

I. BLM ASYA MSLMAN TRKLER , KARAHANLILAR

840'ta Uygur Devletinin siyas hkimiyeti sona erince, Uygurlar ve baka toplumlar Karahanl Devletini kurdular ve 930'lu yllarda, Abdlkerim Satuk Bura Han dneminde Mslman oldular. Devlet 11. yzyln ortalarnda ikiye ayrld. Bakenti Kagar olan Dou Karahanl Devletinin en nl hkmdar Hasan Bura Han'dr (1056-1103). Bu Devlet 1130'da ortadan kalkmtr. Bakenti Semerkant olan Bat Karahanl Devletinin nl hkmdarlarndan biri Bura Kara Han Eb shak bra1 him'dir (1052-1068). Bu Devlet de 1212'de hkimiyetini kaybetmitir. Asya ve Maverannehir'de ok sayda baka Mslman Trkler de bulunuyordu. Bunlar baz Trk-Arap- ranl karm devletlerin kurulmasnda etkili olduklar gibi, mstakil devletler de kurmulardr. Asya Mslman Trkleri ve Karahanllarda eitimin temel zellikleri unlardr: 1. Bu toplumlarn Mslman olmalar, yerleik bir dzene gemeleri onlarn eitimini olumlu ynde ekillendiren iki temel etmen olmutur. 2. Bu toplumlarn devlet adamlar, eitim-retime ve bilimin gelimesine nem vermilerdir. 3. Medreseler kurulup gelimi, lkenin her tarafna yaylmtr. 4. Farabi, bni Sina, Birn... gibi dnya eitim ve bilim tarihinde yer tutan bilim adamlar yetimitir. 5. Eitim tarihimizde, "eitim bilimi" ne ilikin ilk grler de bata Farabi olmak zere bu dnrler tarafndan ileri srlmtr. 7. Karahanllarda eitim, medreseler ve retim hakknda neler biliyoruz?

Medreseler slm eitim tarihinde, retimin giderek nem kazanp yaplageldii mescitlerden tamas, vs. gibi gelimeler sonunda olumulardr. Bunda Uygur Budist kurumlarnn etkisi olduu da ileri srlmtr. Medreselerin Orta Asya slm kentlerinde ortaya kt kabul edilmektedir. Karahanllar onlar Semerkant, Buha2 ra, Takent, Balasagun, Yarkent, Kagar gibi nemli kentlere yaydlar. Karahanl hkmdarlarnn bilime nem vermeleri, bilim adamlarn korumalar nedeniyle toplumun bilgi dzeyi ykseldi. Asya'da sz edilen ehirler bilim, kltr, sanat merkezleri haline geldi. Bu ortamn kurucusu balca Trkler ve temel ihtisas alanlar unlardr: Farabl Ozlug olu Mehmet (Farabi), Belhli Eb Zeyd: Felsefe, Eitim, vs.
1 2

Reat Gen, Karahanl Devlet Tekilt Ahmet elebi, slmda Eitim retim Tarihi, s. 108-113; Cahid Baltac, XV-XVI. Asrlarda Osmanl Medreseleri, s. 3-6

21

II. BLM

SELUKLULAR, ANADOLU BEYL KLER

Bat Gktrklerin 659'da egemenliklerini kaybetmelerinden sonra, Ouzlarn bir ksm Balka Gl'nn gneyindeki Yedisu blgesinde Trgi Devletini kurdular. Batda Arap ordularna direnen bu devlet, Doudan da Karluk ve baka Ouz boylarnn basks ile ortadan kalkt (760) ve bu toplumlar Kuzey Batya ilerleyerek aa Seyhun blgesinde bakenti Yenikent olan Ouzlar (Hazar) Devletini kurdular. Bu devletin ordu komutanlarndan (suba) Dukak Beyin olu Seluk Bey de babas gibi suba oldu. Fakat hkmdarla, babas dneminde balayan bir anlamazlk nedeniyle bir ksm Ouz topluluu ile daha Gneyde Cend kentine geldi ve Samanoullarndan yardm istedi. Bir ara Karahanllara kar da savaan Seluk Bey ve toplumu, bu srada Mslman oldular (1000 yllar). Bylece, yzyla yakn bir sredir Ouzlar arasnda az ok yaylma gsteren slmiyet, iyice yaygnlat. Seluk Bey 1007'de Cend'de lnce, torunlar Turul ve ar Beylerin nderliinde Ouzlar Ceyhun'u aarak Horasan'a girdiler. 1037'de Turul Bey hkmdarln iln etti. Bu yeni siyasal gc ortadan kaldrmak isteyen Gazneliler Devleti Sultan Mesut Dandanakan'da yenilince (1040) Turul Beyin ynetiminde Byk Seluklu Devleti kesinlikle kuruldu. Niabur'dan sonra Rey'i bakent seen Turul Bey 1055-1057 yllarnda Badat'a giderek Abbasi Halifesini i basksndan kurtard ve Halifece "dnya sultan" iln edildi. Turul Bey 1063'te lnce yerine kardeinin olu Alpaslan geti (1063-1072). Bu ilk Seluklu hkmdarlar, gebe Ouz topluluklarnn yurt tutmas gereini anladklar iin bilinli bir iskn politikas izlediler ve onlar Irak, Azerbaycan, Anadolu'ya yneltmeyi uygun grdler. Alpaslan'n 1071'de Malazgirt'te Bizans'a kar kazand zaferden sonra Ana1 dolu'nun ksa srede Trkletii grlr. Alpaslan'dan sonra yerine olu Melikah (1072-1092) geti. Her ikisinin nl veziri Nizamlmlk'tr. Byk Seluklu Devletinin nl sultanlarndan biri de Melikah'n olu Sultan Sancar'dr (1118-1157). Onun lmyle, bir devletler topluluu olan Byk Seluk2 lu Devleti paralanm ve dalmtr. Malazgirt zaferinden sonra Anadolu'nun fethi ile grevlendirilen ordu komutanlar ele geirdikleri yrelerde beylikler kurdular. Bunlar, Byk Seluklu Devletine bal idi. Balcalar unlardr:

M. A. Kymen, Seluklular ve Anadolu'nun Trklemesi Meselesi. Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-lslm Medeniyeti; M. A. Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi; ayn yazar, Alp Arslan ve Zaman (l-ll). Seluklu Devletinin kuruluu ve zellikle bu Devletin temel unsuru Ouzlar hakknda bkz. Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler), Tarihleri, Boy Tekilt.
2

41

III. BLM

OSMANLILAR
Anadolu Seluklu Devleti siyasal birlii salam, Hallara kar zaferler kazanmt. Fakat taht kavgalar ve Mool istils yznden zayflaynca, eitli yrelerde u beylii yapanlar bamszlklarn iln ettiler ve ikinci kez Beylikler dnemi balad. Bu beyliklerin balcalar unlardr: Osmanoullar (1299-1922) : St, Bilecik, znik, Bursa. Karamanoullar (1256-1483) : Karaman (Larende), Konya, Nide. Germiyanoullar (1300-1428) : Ktahya, Afyon,Uak. Karesioullar (1300-1336) : Balkesir. Candaroullar ( sfendiyaroullar) (1292-1461): Kastamonu, Sinop. Eratnallar (1327-1481) : Kayseri, Sivas, Ankara, Merzifon, Amasya, Tokat, Erzincan, Gmhane, Bayburt. Anadolu'nun baka yrelerinde daha on be kadar beylik vardr. Ouzlarn Kay Boyundan bir Trk topluluu 1230 yllarnda Ankara'nn batsna, sonra da St ve Bilecik yresine yerlemi, Bizans snrnda Seluklularn u gleri olarak savayordu. nderleri Osman Bey, 1299'da, teki beyler gibi, bamszln iln etti. Yava yava teki beylikleri ortadan kaldran Osmanllar 1353'de Avrupa yakasna getiler ve orada da ok geni yerlere sahip oldular. Fatih, 1453'de stanbul'u alp Bizans'a son verdi. Kanuni dneminde (1520-1566) Asya, Avrupa ve Afrika'ya yaylan Osmanl mparatorluu dnyann en byk, en 1 uygar, en gl devleti idi. Gelime, duraklama, gerileme dnemlerinden sonra, Osmanl Devleti 1922'de ortadan kalkt. Osmanllarda, genel olarak, eitimin zellikleri unlardr : 1. Medreseler ok yaygn ve gl rgn eitim kurumlar haline gelmi, toplumu derinden etkilemilerdir. yle ki, eitim asndan, tm Osmanl dnemine medrese dnemi denebilir. Ancak, Osmanl Devletinin sonuna ve kapatlmalarna kadar (1924) kendilerini yenilemeye gitmemilerdir. 2. Aznlk ocuklarnn st dzeyde ynetici yetitirildikleri Enderun adnda nemli bir rgn eitim kurumu ortaya kmtr. 3. lkretim, 19. yzyln sonlarna kadar, ok basit bir dzeyde kalmtr. 4. Osmanllarn son dnemlerine kadar, ilkokul st rgn eitim kurumlarnda yalnzca erkekler okumutur. 5. Eitim-retimin temel amac dindir ve "lim" denince esas olarak din bilgini
1

Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu; Erhan Afyoncu, Sorularla Osmanl mparatorluu.

59

III/A

KURULUTAN E T MDE LK YEN LEME HAREKETLER NE KADAR (1299-1776)

Bu dnem, Osmanllardaki eitimin genel zelliklerini tar. Ek olarak, u eitimsel zellikler belirtilebilir: 1. Fatih dnemine kadar Osmanl ulems genellikle am, Msr, ran, Mavernnehir medreselerinde yetimitir. Bu dnemde, Trk ve slm dnyas iinde, bilim adamlar, renciler, geni bir bilim alverii iindedirler. Fatih'in yaptrd medreseler ve salad imknlar nedeniyle, artk lke dnda renime pek gerek kalmamtr. 2. Fatih dneminde ksmen felsef ve bilimsel dn Osmanllara girmi, fakat daha sonralar bundan uzaklalmtr. Takiyttin, Ktip elebi, brahim Hakk vb. dnr ve bilim adamlar ortaya kmlarsa da, bunlar ferd ve istisna kalmlar, etkileri gelierek srmemi ya da bir ksm ulem tarafndan ho karlanmayp almalar engellenmitir. 3. Osmanl Devletinin kuruluundan itibaren ilk yz elli yl iinde, teki Trk Devletleri ve beyliklerinde de eitim, retim ve bilime ok nem verildii grlr. 4. nceleri aktif ve gazi insan tipi gzde iken, asker ve sosyal duraklama ve gerilemenin balamas ile, 18. yzyldan itibaren orta ve pasif bir insan tipi ortaya kmtr. Bu, din grevlilii veya kk bir devlet memurluundan baka bir geim yolu dnemeyen, toplumun nemli meselelerine ilgisiz bir insan tipidir. 5. Bir yaygn eitim kurumu olan kahvehaneler bu dnemde ortaya kmtr. 6. Matbaa, bu dnemin sonlarna doru alnmtr (1727). 21. Osmanllarn ilk dnemleri ile, onlarla ada beyliklerde ve Trk Devletlerinde eitim hakknda neler biliyoruz? Osmanllarn ilk dnemlerinde: lk Osmanl sultanlar bilimsever, bilim adamlarna saygl, onlar koruyan hkmdarlard. Osman Bey, artlar uygun olmadndan kendisi dzenli bir renim grememiti. Fakat, ocukluundan beri bilginlerin ve riflerin meclislerinde bulunmay severdi. Sk sk dneminin mutasavvflarndan eyh Edebl'nin meclisine katlrd. Osman Beyin bilim ve din adamlarna bu sevgi ve saygs nedeniyle, etrafnda bu 1 kimselerden bir topluluk olumutu. lk sultanlar, eitli Trk ve slm lkelerinden Osmanl lkesine bilgili, erdemli
1

Namk Kemal, Osmanl Tarihi, s. 63,130.

61

III/B

E T MDE LK YEN LEME HAREKETLER DNEM (1776-1839)

Osmanl Devleti bir dizi yenilgiden sonra, nce asker alanda baz yenilemelere girimeyi gerekli grmtr: 1734'te ksa mrl bir asker okul (Hendesehane), 1776'da bir Asker Deniz Okulu (Mhendishane-i Bahri-i Hmyn ) almtr. I. Abdlhamit (1774-1789), III. Selim (1789-1807), II. Mahmut (1808-1839) dnemlerinde yenilemeler srmtr. Bylece, asker eitimle balayan bu yenilemeleri ve zellikle Asker Deniz Okulu'nun aln yeni bir dnemin balangc saymak uygun olur. Bu dnem eitiminin temel zellikleri unlardr: 1. Eitimde yenilemeye asker okullar alarak balanmtr. Buralarda yabanc retmenlere de grev verilmi, ilk kez Bat dilleri (Franszca, ngilizce) programlara girmitir. Bu okullarla, ilk kez Bat mspet bilimi renme yolunda bir kap am1 tr. 2. 1826'da Yenieri Oca kaldrlmtr. "Hayrl olay" anlamnda buna Vak'a-i Hayriye denir. Medrese zihniyeti bylece nemli bir destekisini kaybetmekle beraber yine gl biimde srmektedir. 3. lkretim zorunluluu ilk kez bu dnemde getirilmitir. 4. Bat ile ilikiler artm ve ilk kez 1830'larda Avrupa'ya renci gnderilmitir. 5. Trke yaynlanan ilk gazete, Takvim-i Vekayi adyla bu dnemde kmtr (1831). Sreli yaynlar zamanla toplumun eitim ve kltr dzeyini etkilemilerdir. 50. Yenileme dneminde alan asker okullar nelerdir? Osmanllarda eitim-retim alanndaki ilk yenilemeler, Bat rneine benzetilmeye allan asker okullarn almas eklinde grlr. Yenilemelere asker 2 eitim-retimden balanmasnn temel nedenleri unlardr : 1. Osmanllar, savalarda yenilgileri oaldka, bunu ncelikle Avrupa subay ve askerlerinin iyi yetimi olmalarna, kendilerinin bu alanda geri kalmalarna balamlar, nce, Avrupa tarznda baz asker yenilemelere girimeyi gerekli grmlerdir. 2. 18. yzylda Osmanllara gelen yabanc uzmanlar da ncelikle asker yenilemeyi tavsiye etmilerdir. 3. Yenilgiler nedeniyle asker eitim-retimde yenilemelere gidilmesine med1 2

Necati ner, Tanzimattan Sonra Trkiyede lim ve Mantk Anlay, s. 49.

Alettin Avc, Trkiye'de Asker Yksek Okullar Tarihesi.

143

III/C TANZ MAT DNEM (1839-1876)

Abdlmecit (1839-1861) 1839'da tahta knca, Reit Paann etkisiyle, Tanzimat Ferman (ya da Glhane Hatt- Hmynu) denen bir ferman yaynlam, siyasal ve sosyal baz dzenlemeler yaplacan duyurmutur. Bylece, Tanzimat (dzenlemeler) dnemi balamtr. Ayn dorultuda, 1856'da Islahat Ferman yaynlanmtr. Sonra Abdlaziz Padiah olmu ve 1876-78'lerde bu dnem kapanmtr. Tanzimat dnemi eitiminin temel zellikleri unlardr
1

Tanzimat dnemi, eitimde ve baka alanlarda etkilerini bugne kadar srdren ok nemli bir dnem olduu iin, eitim zellikleri zerinde biraz ayrntl durmak uygun olur: 1. Tanzimat dneminde, balca nedenle, eitim alannda yenilemelere gi2 riilmitir: a) Tarih geliim sreci iinde, lkede yenilikler gerekli bir ihtiya olduu ve halkn eitilmesi "Devlet ve hkmetin nemli bir grevi" olarak grld iin (1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi). Tanzimat dneminde Osmanl eitim reformu, Devlet bnyesindeki reformlardan biri olarak dnlm ve tekiler gibi, 3 Batllama eklinde anlalmtr. b) Osmanl ynetimine ve Trklere kar dmanca davranan Avrupa kamuoyunu kazanmak umuduyla. c) Avrupa devletlerinin basklar nedeniyle. 2. Eitimin gelitirilmesi, Devleti felkete giditen kurtaracak bir yol olarak grlmeye balanmtr. Eitimin byle bir siyasal ve toplumsal ilevinin bulunduunun farkedilmesi, eitim tarihimizde ok nemli bir tehistir ve o zamandan beri deerini korumutur. 3. Eitimciler ve yazarlar, ailenin ve Devletin eitim grevlerini, ocuklara ve 4 topluma olan sorumluluklar asndan ele almaya balamlardr. 4. Eitim bir bilim olarak grlmeye ve eitim bilimi kitaplar yazlmaya balanmtr. 5. Okul ve snf ortamnn dzenlenmesine, yeni ders ara gerelerinin kullanlmasna, genel ve zel yeni retim yntemlerinin denenmesine gidilmitir. 6. rgn eitim alannda stanbul'da ve tarada byk abalar gsterilmi, bazlar gnmzde de etkinliini srdren birok okul kurulmutur. 7. Medrese dndaki rgn eitimde ilk, orta, yksek eklinde bir dereceleme1

Yahya Akyz, Tanzimat Dnemi Eitiminin zellikleri. Yahya Akyz, Cevdet Paann zel retim ve Tanzimat Eitimine likin Bir Lyihas. 3 S. Akin Somel, The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire (1839-1908), s. 271. 4 Yahya Akyz, Tanzimat Dneminde Ailenin Eitim Grevlerine likin Yeni Grler.
2

157

III/D

I. MERUT YET DNEM (1876-1878)

1876 balarnda, Devletin kar karya bulunduu d ve i meseleler, mal skntlar ok byk boyutlara ulamt. Ayrca, "Gen Osmanllar" denen aydnlarn bir sredir giritikleri fikr ve siyas mcadelenin etkileri de yaylmaya balamt. 10 Mays 1876'da, stanbul'da medrese rencileri, i ve d olumsuz gelimelerden Devlet adamlarn sorumlu tutup derslerini braktlar ve Bb- liye saldrdlar. Padiah Abdlaziz, Sadrazam Mahmut Nedim Paay vb. grevden almak zorunda kald. Fakat, yeni hkmeti kuranlar, Padiah da devirmek istiyorlard: 30 Mays 1876'da bunu baardlar ve V.Murat' tahta kardlar. Ancak o da, akl dengesi yerinde olmad anlaldndan, indirilip II.Abdlhamit Padiah yapld (31 Austos 1876). Abdlhamit, Islahhanelerin, Sanayi mekteplerinin kurucusu ve baarl bir Vali olan Mithat Paay Sadrazam atad (Aralk 1876) ve hkmdarn mutlak idaresini snrlayan, Parlmentolu Merutiyet ynetimini getiren bir Anayasay (Kanun-i Esasi) kabul ve iln etti (23 Aralk 1876). Bylece, I.Merutiyet dnemi balad. Bu siyas gelimeler, Tanzimatn doal bir sonucu olarak, devlet eklinin de Avrupal hale sokulmas hareketidir, fakat ksmen de, Avrupa devletlerinin basklar ve istekleri dorultusunda dnlmtr. Ne var ki, Abdlhamit, ok ksa bir sre sonra, Mithat Paay azledip stanbul'dan uzaklatrd (ubat 1877). lk Osmanl Parlmentosu 19 Mart 1877'de topland. Ancak, Rusya, Nisan 1877'de Osmanl Devletine sava at (buna "93 Harbi" de denir) ve bir yl boyunca Osmanllar, Rusya'nn ve Balkan Hristiyanlarnn saldrlarna tek balarna kar koymak durumunda kaldlar; Plevne'de vs. baz zaferler kazanmakla beraber sonuta yenildiler. Bu yenilgide Osmanl Devlet adamlar ve subaylar arasnda ekememezlik ve sen-ben kavgas nemli bir etken olmutur. Ruslar stanbul nlerine kadar geldiler, Kars, Ardahan, Batum'u da aldlar. Savan aclar, felketleri, siyaset, eitim ve teki alanlardaki gelimeleri durdurdu. Abdlhamit zellikle sava bahanesiyle Parlmentoyu sresiz kapatarak, 1 Merutiyete son verdi (13 ubat 1878). I. Merutiyet ok ksa mrl (1 yldan az fazla) olduu iin bu dnemde rgn ve yaygn eitimden ayrntl olarak sz edilmeyip, eitim zelliklerinden sonra bir tek konu ele alnacaktr.
1

H.T.Us, Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi; B.S.Baykal, 93 Merutiyeti; Abdurrahman eref, Tarih Musahabeleri; Ylmaz ztuna, Resimlerle 93 Harbi; Sina Akin, Siyasal Tarih (1789-1908).

223

III/E MUTLAKIYET DNEM (1878-1908)

Abdlhamit'in 13 ubat 1878'de Parlmentoyu sresiz tatil etmesinden 23 Temmuz 1908'e kadar geen dneme Mutlakyet dnemi denir. Abdlhamit'in Parlmentoyu kapatmas ve uzun saltanat dnemindeki tutumuna 1 ilikin, o dnemleri yaayan bir eitimcimiz u deerlendirmeleri yapar (1922): "Bundan 14 yl nce (1908'de) hi Merutiyet terbiyesi grmemi bir millete en serbest bir Parlmento usl verdik. Sanki, yalnzca Merutiyetin iln hereyi zmeye yeterli bir tlsmd. Oysa Merutiyet hereyi kartran bir let olunca eyvah, Abdlhamit'in hakk varm, bu millet daha Merutiyetle ynetilmeye lyk deilmi! dedik. "Gerekten Abdlhamit de, 1878'de Parlmentoyu kapatrken: Bu millet daha ocuktur! demiti... "Bu sznde samim ise, ona den grev, bu milleti yava yava Merutiyetle ynetilmeye lyk bir hale getirmek deil miydi? "Bu sz syleyen Padiaha da bu millet daima baba dedi. Ne var ki, her babann grevi ocuunu bytp eitmekken, o baba istedi ki bu ocuk daima ocuk kalsn! Otuz sene o ocuk, bir ya bile kazanmad! O baba istedi ki bu ocuk Merutiyeti hi aklna getirmesin: Onun iin mekteplerden tarihleri, kitaplardan kelimeleri, szlklerden isimleri kaldrdlar. Her aza bir kilit, her dnene bir srgn, her konuana bir hapishane hazrland. Merutiyet konuulmasn diye her yerde bir hafiye, odalarda fslt olmasn diye her duvarda bir kulak, evldn bile babaya gveni kalmasn diye her admda bir jurnal vard. "Uzun sre ayaklar balanp oturtulan bir mahpusu birdenbire salverin: lk yapaca ey sendelemektir. Otuz yllk bir ktrmlkten sonra 1908'de apansz Merutiyete knca bizim de ayaklarmz yrmesini ard." Mutlakyet dnemi eitiminin temel zellikleri unlardr: 1. Bir ok meslek ve sanat okulu almtr. Bu, Mutlakyet dnemi eitiminin en belirgin zelliidir. 2. stn zekl vs. Hristiyan ocuklarnn eitimi iin kurulmu olan Enderun Mektebinden sonra ilk kez zel eitim alannda bir giriim olmu, sar, dilsiz ve krler iin bir okul almtr. 3. Trk, aznlk ve yabanc zel retim byk gelime gstermitir. Ancak, aznlk ve yabanc zel retim kurumlarnn denetlenememesi ok nemli sakncalar da beraberinde getirmitir.
1

smail Habib, O Zamanlar... s. 194-195.

225

III/F II. MERUT YET DNEM (1908-1918)

Meclisli siyasal dzene dn iin Anayasann tekrar yrrle konduu 23 Temmuz 1908'den 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesine kadar geen zamana //. Merutiyet, veya daha ok kullanlan ekliyle, sadece, Merutiyet dnemi denir. 31 Mart (13 Nisan 1909) gn stanbul'da patlak veren bir olay, yeni alan Parlmentoyu datmay ve Merutiyeti kaldrmay amalamtr. Bu olay ordu tarafndan bastrlm ve bundan sonra Abdlhamit tahttan indirilerek yerine Mehmet Reat (1909-1918) getirilmitir. Dnemin teki en nemli siyas ve asker olaylar unlardr: Trablusgarp Sava (1911), Balkan (1912-1913) ve I. Dnya Savalar (1914-1918), arkasndan gelen Mtareke dnemi, parti kavgalar, renci olaylar, vs... Merutiyet dnemi eitiminin temel zellikleri unlardr: 1. Siyas hayat ve fikir hareketleri birden canlanm, yayn zgrlne kavuma yannda, zellikle Balkan Savalar, aydnlar toplumsal sorunlar ve dertleri acmasz bir dille ortaya koymaya itmitir. Eitim sorunlar da, zerinde nemle durulan bir alan olmutur. Tartlan balca eitim sorunlar ve eitim akmlar un1 lardr: a) Politik akmlar (Osmanlclk, slmclk, Trklk, Batclk, Sosyalizm) ve eitim b) Mill ve kltrel eitim c) Sekinler eitimi-kitle eitimi d) Anglo-Sakson eitimi (eitimde pragmatizm) e) Toplumu kurtarc retmen gr f) Kzlarn eitimi g) Halk eitimi h) , retim, ky ve evre eitimi i) Eitimde ocuktan hareket j) Beden eitimi. 2. Dnemin banda, Merutiyetin iln ile beraber, ar hrriyeti bir hava ortaya km, bu okullara da yansmtr. Bu nedenle, nceleri okullara "hrriyeti mektepler" dendii olmutur. Fakat, bu terimle aslnda, okullarn iine yuvarland disiplinsizlik, kemeke, baboluk, gsteri(nmayi) anlatlmak istenmitir. 31 Mart olay bastrldktan sonra, okullarda da disiplin salanmtr. 3. zellikle Balkan Savalarndan (1912-1913) sonra, toplumda eitim konularna ilgi artm, deta herkesin "gz alm, eitim ileri yalnzca Maarif Nezareti2 nin ii olmaktan kmtr" . Ancak, Balkan Savalar felketlerinden karlan, "toplum olarak uyuukluktan silkinip, alp aba harcayarak toparlanma gerektii, yoksa Devletin daha byk felketlerle karlaaca" gibi dersler, dnceler ve zeletiriler, ne yazk ki, abuk unutulmutur. 4. Balkan Savalar ve felketlerinden sonra toplumda, "kmekte olan Devleti eitim ve retmenler kurtaracaktr" eklinde bir gr benimsenmitir. Fakat bu, genellikle, bir slogan grnmnden teye gidememitir. 5. zellikle Balkan Savalarna kadar "taassup" nedeniyle kzlarn eitimi koMustafa Ergn, II. Merutiyet Dneminde Eitim Hareketleri (1908-1914). Bu eser, II. Merutiyet dneminin ilk yars konusunda yaplm bilimsel, en kapsaml ve nemli aratrmadr. 2 Sat, Merutiyetten Sonra Maarif Tarihi, Muallim, 15 ubat 1334, Say 19, s.663.
1

265

IV. BLM

KURTULU SAVAI DNEM (1919-1922)

I. Dnya Savanda anakkale ve baka cephelerde byk zaferler kazand halde, 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesi ile Osmanl Devleti yenik saylm ve bakent stanbul ile topraklarndan bir ok yeri igal edilmeye balanlmt. Mttefik devletler denen ngiltere, Fransa, talya, ABD, Yunanistan, bu paralama ve pay kapma abalar iinde Trk milletini de esaret altna almay amalamlard. Oysa, tarihin akna ekil veren, her zaman hr ve bamsz yaam Trk milleti, esareti kabul edemezdi. Bu nedenle Mustafa Kemal Atatrk'n nderliinde Kurtulu Savana girien Trk halk, bamszln ve hrriyetini korumasn bilmitir. Kurtulu Sava dnemi eitiminin temel zellikleri unlardr: 1. Kurtulu mcadelesi, eitimi derinden etkilemi, eitim de bu mcadeleye katkda bulunmutur. 2. Savan en youn olduu bir zamanda Ankara'da bir eitim kongresi toplanm, burada Mustafa Kemal Atatrk ok nemli bir konuma yapmtr. Bu olayn eitim tarihimizde byk deeri vardr. O, konumasnda, yeni bir insan tipi yetitirilmesi gerei zerinde durur. Bu mill bir eitim alm, ncelikle mill varln korumas kendisine en temel deer olarak retilmi bir insan tipidir. 3. Halkn mill kurtulu davas yolunda bilgilendirilmesi amacyla halk eitimi almalar yaplmtr. 115. Mill uyan ve rgtlenmeye retmenlerin katks ne olmutur? zmir'in 15 Mays 1919'da igal edilmesinden hemen sonra, yer yer yaplan protesto mitinglerinde ve mill uyann giderek kongreler ve Trkiye Byk Millet Mec1 lisi halinde tekiltlanmasnda retmenlerin de etkileri vardr. 1. Mitingler zmir'in igalini izleyen gnlerde, Fatih, skdar, Kadky, Sultanahmet, Darlfnn mitinglerinin dzenleyicileri ve konumaclar arasnda zellikle retmenler grlmektedir: Halide Edip, Nakiye Hanmlar, Hseyin Ragp, smail Hakk, Mazhar, hsan, Selim Srr, Emin li, Mehmet li, Selhattin, Muslihittin dil, kil Muhtar Beyler. Bu mitinglerden rnek olarak 21 Maysta yaplan Darlfnn mitingini ele alrsak, bu, hemen hemen yalnzca bir retmenler mitingi olmutur. Bir retmen konumac, "biz muallimler bu davada hakl olduumuzu ispat ve bu davann doru
1

Yahya Akyz, Trkiye'de retmenlerin Toplumsal Deimedeki Etkileri, s. 201-205.

317

V. BLM TRK YE CUMHUR YET

(1923'ten sonraki dnem)
Atatrk Kurtulu Savan zaferle sonulandrm ve 29 Ekim 1923'te Cumhuriyet iln edilerek, Trkiye Cumhuriyeti Devleti kurulmutur. Atatrk'n deyimiyle "ebediyyen pyidar olacak" olan bu Devletin kuruluundan beri halk uzun bir skn ve bar dnemi yaamtr. 1923'ten sonra, lkede, o zamana dek grlenlerle karlatrlamayacak kadar nemli siyasal, ekonomik, hukuk, kltrel deimeler gerekletirilmitir. Bu uzun sre eitli alardan alt dnemlere ayrlabilir. Bir ayrm yle olabilir: a) Yeniden dou ve kurulu (1923-1946) b) ok partili hayata gei ve sonras (1946'dan sonra) Gerek bu ikili tasnifte, gerek yaplabilecek teki ayrmlarda her dnemin eitim bakmndan baz farkl zellikleri bulunduu ileri srlebilir. Fakat biz, esasta, Cumhuriyet dneminin gelien tek bir izgi oluturduu kansndayz ve konumuzu alt dnemlere gre deil, btnlk iinde ele alacaz. Cumhuriyet dnemi eitiminin temel zellikleri unlardr: 1. Dnemin siyasal, ekonomik, hukuk, kltrel deimeleri gerekletirildiinde toplumun %10'u bile okur yazar olmad iin, bunlarn kitlelere benimsetilmesi ve kklemelerinde eitimin oynayabilecei rol her zamankinden fazla anlalm ve eitime bu nedenle nem verilmitir. 2. Atatrk, bizzat kendisi "Baretmen" unvan ile, eline tebeiri alarak, kara tahta banda halka ders vermi, kitlelerin eitim dzeyinin ykselmesi iin byk aba harcamtr. Bu hareketiyle, O, retmen ve eitimcilere ok deerli bir manevi destek salamtr. 3. Eitimde genel olarak saysal bakmdan nemli gelimeler salanmtr. 4. 1924'te karlan Tevhid-i Tedrisat (retim birlii) kanunu ile tm okullar Eitim Bakanlna balanm ve medreseler kaldrlmtr. 5. Eitim layikletirilmitir. 6. Eitim demokratiklemitir. 7. zellikle tarih ve dil konularnda mill bir amaca ynelme balamtr. Ancak, zaman zaman bu alanlarda arlklara da gidilmitir. 8. Ltin harfleri kabul edilmitir. 9. Kadn eitimine nem verilmitir, bu alanda byk gelime salanm ve erkek - kz kark (karma) eitim kesinlikle gereklemitir. 10. Kurtulu Savann kazanlmas ve 1938'e kadar Atatrk'n varl, tm hal327

VI. BLM

GNMZN E TL TRK TOPLUMLARI VE DEVLETLER NDE E T M N TAR H NE B R BAKI

Gnmzde, Avrupa ilerinden Uzak Dou'ya kadar uzanan coraf blgelerde, bir ok Trk toplumu ve bamszlna yeni kavumu Trk Devletleri bulunmaktadr. Bunlarn eitim tarihleri de konumuza girer. Ancak, bu alanda derli toplu, sistemli bilgi edinmek zordur. Zamanla, aratrclar bizi aydnlatacaklardr. Biz kitabmzda, imdilik, okuyucularmz bu konuyla ilgilenmeye tevik etmek ve bu Trk toplumlar ve Devletlerindeki eitime ilikin baz gelime ve ipularn ksaca belirtmekle yetiniyoruz. 151. eitli Trk Toplumlar ve yeni Trk Devletlerinin eitim tarihleri nasl bir gelime gstermitir? 1. Avrupa'daki Trkler Bugn Romanya, Bulgaristan, Yunanistan, dalan Yugoslavya, Makedonya ve Arnavutluk'ta pek ok Trk yaamaktadr. 1983'te Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti 1 kurulmutur. Bu Trklerin eitimleri, gnmzden 80-100 yl ncesine kadar Osmanl eitimi iinde idi. Ancak, Osmanl ynetiminin oralardan ekilmek zorunda kalmas sonucunda, Trk toplumlarna aznlk ilemi yaplmaya baland, fakat, hukuk belgeler ve antlamalarla belirlenen eitimsel haklar hi bir zaman tmyle verilmedi. Trkler, bal bulunduklar devletlerde, hkmetler deise bile, deimeyen bir eritme, yok edilme, yurtlarn terke zorlanma politikasna maruz brakldlar. zin verilen okullarnda ise, Trkenin, mill bilgilerin retilmesine... engeller karld. Yunanistan' rnek vermekle yetinelim: Lozan antlamas ve baka belgeler gereince, Trkiye her yl, bir ksm Bat Trakyal Trk renciyi retmen yetitiren kurumlarda okutmaktadr. Fakat Yunanistan bu retmenlere pek grev vermemekte, Trk okullarna teden beri u kiileri retmen atamaktadr: lkokul mezunlar / Trkiyeden kaanlar / Medrese mezunlar ve mahall din adamlar / 1969da Selnikte alan zel Pedagoji Akademisinde yetitirilen, Yunan gdml, Trk deerlerine yeterince sahip olmayan, hatta Trkeleri zayf kiiler Trkiye'den gelen ders kitaplar okullara sokulmamakta, okullarn onarm ve geniletil2 mesine izin verilmemektedir. Trke ders saatleri de ok azaltlmtr. Ayrca, Almanya, Fransa, Hollanda ... gibi pek ok Bat lkesinde Trkler youn biimde oturmaktadrlar. Onlarn eitimlerinin tarihi de konumuzu ilgilendirir.
Balkanlar ve Kbrsta Trk eitimi ve eitim tarihi iin bkz. Yusuf Hamzaolu, Balkan Trkl; Hseyin Memiolu, Gemiten Gnmze Bulgaristanda Trk Eitim Tarihi; Hasan Behet, Kbrs Trk Maarif Tarihi (1571-1968). 2 Yusuf Sarnay, Bat Trakya Trklerinin Eitim Problemleri; erafettin Hurit, Lozan Antlamasndan Gnmze Bat Trakya Trkleri Eitim Tarihi; Bat Trakyal rencim Mustafa Soytrkten ifahen (Y. Akyz).
1

431

SONU
152. Trk eitim tarihinin genel bir deerlendirilmesi nasl yaplabilir ve bu tarihten bugn iin ne gibi temel dersler karlabilir? Trk eitim tarihine kubak bakldnda, bir fikirsel yn, bir rgtsel ynnn bulunduu grlr. 1. Trk eitim tarihinin fikirsel ynne genel bak Trk eitim tarihinin fikirsel yn zengin ve deerlidir. Bu alanda, insanlarmzn gnlk davranlarn temel ahlk ilkeler dorultusunda dzenleyen, onlara hemcinslerine ve milletine daha yararl olmalar iin yol gsteren, Devletin iyi ynetimi konusunda yneticilere k tutan evrensel ve insancl fikirler ileri srlmtr. Farabi, bni Sina, Balasagunlu Yusuf, Kagarl Mahmut, Ktip elebi, Erzurumlu brahim Hakk gibi eitimciler ve dnrler, yzyllar boyunca eitimimizin fikirsel ynn gelitirmilerdir. bni Sina, 18. yzyldan beri Batl eitimcilerin ileri srd grlerden bir ksmn yzyllar nce ortaya atmtr. Amasyal Hseyinolu Ali de, 1450'lerde, gnmz pedagojisinin temel ilkelerinden olan ocuun tannmas, bireysel farkllklara gre eitim yaplmas, retmenin ek bir pedagojik aba ve yardmyla rencilerin hemen hepsinin baarl olaca vb. eklinde grler ileri srmtr. Trk milletinin hr ve bamsz yaama zellii de, bu eitimin fikirsel ynnn bir parasdr. Byk nderlerin, mill bamszln deerini ileyip yzyllarn tesi iin Trk milletine seslenmeleri, ona bamsz ve mutlu yaamann vazgeilmez ilkesini gstermek gibi eitimsel bir ama tar. 730'larda, "lmsz" bir madde olan ta zerine Orhun Yaztlar bunun iin kazlmtr. Atatrk de, her trl imknszlklar ve kt artlar altnda stikll mcadelesine nasl atldn ve sonunda stikllin nasl korunduunu Nutuk adl eserinde anlatmakla ve Trk Genliine seslenmekle, byle tarih bir eitimsel ama gtmtr. O'nun retmenlere verdii grevlerden ilki, yeni nesilleri Trkiye'nin bamszln koruyacak ve Cumhuriyeti koruyup ykseltecek biimde yetitirmeleridir. Trk milleti, zellikle retmenler ve genler, millete hr ve mutlu yaamann yolunu gsteren bu dersleri asla unutmamaldr. 2. Trk eitim tarihinin rgtsel ynne genel bak Trk eitim tarihinin rgtsel yn, fikirsel yn kadar zgn ve parlak grnmemekle beraber, bugn ders almamz gereken engin deneyimlerle doludur. Osmanllarn kurduu Enderun Mektebi, Hristiyan tebaann ocuklarn, nitelikli bir retimle, yzyllarca Devletin en st yneticileri olarak yetitirmitir. Kiinin yeteneklerine deer verip onlar en iyi biimde gelitiren Enderun, Trklerin dzenli, kendine zg bir eitim sistemi kurup baarl sonular aldklarn gstermekte ve dnya eitim tarihinde de yer tutmaktadr. Karahanllar ve Seluklularda, Osmanllarn da ilk zamanlarnda gerek din437

ABSTRACT

The History of Turkish Education (1000 B.C. - A.D. 2008)

Prof. Dr. Yahya Akyz
If we are to cast a glance at the history of Turkish education, two basic aspects may be emphasized: 1. Views pertaining to the political and moral education and the science of education, 2. Applications of education and training system.

Views pertaining to the political and moral education and the science of education
The history of Turkish education is very rich in respect to the views on political, moral education and the science of education. Turks have always lived as independent states and this reflects itself on Orhun monuments, which are the oldest known written sources of the Turkish language. Bilge Kagan, the ruler of Gokturks, erected these monuments in A.D. 732 to explain and teach the significance of independence to his nation. For moral education, numerous universal ideas and thoughts have been raised by many educators and thinkers. Among them we can cite Haci Bektas Veli, Yunus Emre, and Mevlana Celalettin. As for the science of education, many important views have been developed by Turkish educators. We may cite a few names: Farabi, Ibni Sina (Avicenna), Balasagunlu Yusuf, Kasgarli Mahmut, Amasyali Huseyinoglu Ali, Katip Celebi, Erzurumlu Ibrahim Hakki. For example Ibni Sina (A.D. 980 - 1037) introduced the following principles of education: Teaching is a field of speciality, which requires special talent and knowledge. Not everybody can be a teacher. The teacher must first know oneself, and then teach. Teaching should be performed from easy to difficult. Playing is natural and necessary for children.

Another Turkish educator, Amasyali Huseyinoglu Ali, introduced the following principles in his book entitled Path of Education, written in 1453: The first thing the teacher should do is to understand the nature of the child. The teacher should not give up on any child. If the teacher works patiently with the slow learning child, and applies extra efforts, these children will have better achievements at the end.

Unfortunately, these valuable views were not always reflected into practice.

Applications of education and training system

Turks by embracing Islam in the 10th century adopted a school called Medrese. This is an educational institute at secondary and higher levels of religious and general education only for males. Among these Medreses, Nizamiye Medreses founded in Baghdad by the ruler of Seljuk Turks Alp Arslan and his prime minister Nizamulmulk was very glorious (1067). These institutes were built and supported directly by Seljuk Empire's budget. However, other medreses were established as private institutes. Medreses, which were spread out in the Ottoman Turk Empire were quite successful in providing education in their first centuries. Some of their buildings were also magnificient art works. Despite their initial success, medreses began to deteriorate after the 16th century due to various reasons. A very unique institute in the Ottoman education system was the Enderun Mektebi (Palace

449

ZAMAN ZG S
153. Trk eitim tarihindeki balca olaylar, gelimeler zaman izgisi zerinde nasl gsterilebilir? Aadaki izelge, Trk tarihinde eitimle ilgili nemli olaylar ve gelimeleri tarih sra ile gstermek ve bunlarn siyas olaylar ve gelimelerle olan ilikilerini ksmen ortaya koymak iin dzenlenmitir. Trk eitim tarihine bu adan toplu bir bak okuyucularmza ok yararl olacaktr. Byle bir yntemle ve bu ekilde bir zaman izgisi ilk kez tarafmzdan yaplmtr (Y. Akyz).
TRK DEVLETLER Siyas olaylar, vb. ASYA HUN DEVLET 'nin kuruluu ASYA HUN DEVLET 'nin paralan AVRUPA HUN DEVLET mparatoru Atilla'nn lm GKTRK DEVLET 'nin kuruluu DOU GKTRK DEVLET 'nin Bamszln kaybetmesi GKTRK DEVLET 'nin Kutluk Kaan nderliinde tekrar bamszlna kavumas UYGUR DEVLET 'nin kuruluu Araplarn Talas galibiyeti KARAHANLI DEVLET 'nin kuruluu Karahanllarn slmiyeti kabul etmeleri Tarih M.. 1000 M.S. 48 453 552 630 681 E T MLE LG L OLAYLAR, GEL MELER

732-735 Orhun Antlar 745 751 840 932 870-950 Farabi 980-1037 bni Sina BYK SELUKLU DEVLET 'nin kuruluu 1040 Seluklularda ilk medreselerin Niabur'da kuruluu 1065-1066 Karahanllarda tarihi bilinen ilk medreselerin Semerkant'ta kuruluu 1067 Badat Nizamiye medreselerinin kuruluu 1069 Kutadgu Bilig'in yazl (Balasagunlu Yusuf) Malazgirt zaferi 1071 1072-1074 Divan- Lgat-it Trk'n yazl (Kagarl Mahmut) 1204 Konya'da Altun-Aba ( pliki) medresesinin kuruluu

451

KAYNAKLAR
Okuyucularn kitabn kaynaklarna ilikin ayrntl olarak bilgilendirilmesi bilimselliin gerei olduu iin, dipnotlarnda ksaltlarak gsterilen tm kaynaklar burada yazar ad, bazan da kitap balna gre alfabetik sra ile ayrntl olarak verilmitir (Y. Akyz).
ABDULLAH CEVDET: Mektep lemi,Hayat lemi, Resimli Mektep lemi, 1 Eyll 1329 (1913), No. 4, s. 49-53. ABDULLAH NAS : Usl-i Tlim ve Terbiyeden Fenn-i Tedris, Orenburg, 1912,158 s. ABDURRAHMAN EREF: Mahalle Mektebi Hatralarndan, Talebe Defteri, 14 Mart 1334 (1918) ABDURRAHMAN EREF: Tarih Musahabeleri (Yay. haz. E. Koray), Ankara, 1985, 351 s. ABDLHAM T, Siyas Hatratm, stanbul, 1984, 224 s. ABDLKAD ROLU, ABDLKER M: Candarolu smail Bey ve Hulviyyt- Sultan..., Trk Tarihinde ve Kltrnde Kastamonu, Ankara, 1989, s. 43-54. ABDLKAD ROLU, A. - NURAN: Mehmet kif'in Kur'an- Kerm'i Tefsiri, Mev'ize ve Hutbeleri, Ankara, 1991,231 s. ACUNER, AHMET: retmen rgtlenmesine likin Model nerisi, Ankara, 1994,576 s. (Baslmam). AIKSES, ERDAL: Amerikallarn Harputtaki Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara, 2003, 404 s. ADEM, MAHMUT: Atatrk Dnce Inda Eitim Politikamz, stanbul, 2000,160 s. ADIVAR, A. ADNAN: Osmanl Trklerinde lim, stanbul, 1970, 220 s. ADIVAR, A.A.: Bir Zavall Nesil, Bilgi Cumhuriyeti Haberleri (s. 130-132), stanbul, 1945. ADIVAR, A.A.: Kahve ve Okuma, Bilgi Cumhuriyeti Haberleri (s. 198-201), stanbul, 1945. AFET ( NAN): Recherches sur les caractres anthropologiques des populations de la Turquie, Genve, 1939, 176 s. AFYONCU, ERHAN: Sorularla Osmanl mparatorluu, stanbul, 2001, 3C. AFYONCU, E.: Matbaann Gnahndan Deil Okumaktan Korktuk, Hrriyet Tarih, 19 Kasm 2003, s.4-8 AFYONCU, E.: Her Devletin Bir Hanedan Zindan Vardr..., Hrriyet Tarih, 31 Austos 2005, s.22. AHMET AT: Tarih-i At, stanbul, H. 1293 (1876),C2. AHMET CEVDET: Tarih-i Cevdet, Dersaadet, 1301 (1885), C. 11-12. AHMET CEVDET: Tezkir (Yay haz. C.Baysun), Ankara, 1986,4 C. AHMET LTF : Tarih-i Ltf, stanbul, H.1291 (1874), C. 2. AHMET M THAT: Mithat Paa Hazretlerine Hitab, Devir, 29 Austos 1872, No: 1, s. 2-4. AHMET RAS M: Falaka, stanbul, 1927,153 s. AHMET REF K: Tarih Sahifeleri, stanbul, 1325 (1909), 144 s. AHMET REF K: Osmanl Devletinde Hoca Nfuzu, stanbul, 1933,128 s. AHMET REF K: Devirme Usl, stanbul (tarihsiz), 11 s. AHMET RIZA: Anlar, stanbul, 2001, 109 s. AHMET SA P: Ktlk ve Suni pek, Yarn, 13.12.1929. AHMET ER F: Anadolu'da Tanin (Haz. . Breki), stanbul, 1977, 344 s. AKAL, AYTL: Sevgili Masallara Cidd Bir Bak, /. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu, Ankara, 2000, s. 500-517 (Yay.haz.S.Sever). AKBABA, TOPER: Demokrat Parti ve 27 Mays Dnemi Trk Eitimi, Ankara, 1998,101 s.

463

TER MLER SZL

485

TRK E T M TAR H TER MLER SZL

(Haz. Prof. Dr. Yahya AKYZ) Aada, artk pek ou kullanlmayan, fakat Cumhuriyet yllarna kadar eitimle ilgili belge ve metinlerde sk rastlanan ve nemli bir ksm kitabmzda da geen balca eitim terimleri ile, onlarla beraber kullanlan baz genel terimler verilmi ve anlamlar aklanmtr. Trk Eitim Tarihi alannda byle bir szlk ilk kez dzenlenmektedir. Genel tarih szlkleri ve ansiklopedilerde de baz eitim terimleri yer alabilir. zellikle, M.Z. Pakaln'n Osmanl Tarih Deyimleri Szl ( stanbul, 1946-1956, 3 C.) ile Necdet Sakaolunun Tanzimattan Cumhuriyete Tarih Szl ( stanbul, 1985, 139 s.) deerli eserlerdir. Ancak asl amalar Trk eitim tarihi terimlerini belirlemek ve aklamak deildir. Remzi ncln Eitim ve Eitim Bilimleri Szl ( stanbul, 2000, 2 C.) de deerli bir eserdir, ancak Trk eitim tarihi terimlerini deil, ada eitim bilimleri terimlerini ve bunlarn Alm., Fr., ng. karlklarn verir ve aklar. Bizim burada okuyuculara sunduumuz Trk Eitim Tarihi Terimleri Szlnde yer alan terimler esas olarak yllar boyu aratrmalarmz srasnda okuduumuz ariv belgeleri, salnameler, ders kitaplar ve programlar, eitimle ilgili yasal belgeler, eitimle ilgili kitaplar, gazete ve dergiler, makaleler, diplomalar vs. gibi ilk elden kaynaklarda getike derlenmi ve iinde yer aldklar belgeler ve kullanldklar dnemler gznnde tutulup esas olarak bizzat tarafmzdan aklanmtr. Ayrca baz terimler aklanrken, dnemin belgelerinden rnek cmleler verilerek szln retici olmasna zen gsterilmitir. Bu szlk, rencilerimiz ve okuyucularmzn gerek kitabmz, gerek eski eitim metinlerini anlamasn kolaylatracaktr.

A
Ab-i maarif: "Maarifin atalar" anlamnda olan bu terim, eitimde nemli hizmetleri bulunan, daha ziyade, baz fikirlerin ve uygulamalarn ncs olan kimseler iin kullanlr. dab: 1 .Edebler, terbiyeler 2.Usller, yollar, yntemler. dab- mubahase: Tartma yollar, uslleri, kurallar. Adem-i devam: rencinin, deerlendirmeye giren okula devamszlk durumu. Adl, Adliyye: II. Mahmut'un "Adl" unvan nedeniyle bu Padiah dneminde alan baz okullarn adna eklenen bir terim (bu anlamda 'adalet' le ilgisi yoktur). Addiyye: Akid ve Kelm ile ilgili, medreselerde okutulan bir kitap (Bkz. erh-i Add). ferin: 1.Baarl rencilere sylenen sz 2.Baarl rencilere verilen bir dl kd. Ake: 1.Genel olarak para 2. lk kez Orhan Bey tarafndan bastrlan kk gm para (sikke) 3.Parann 3'te 1'i.

Akid: (k kaln ve uzun) slmn iman ve inan esaslarn konu alan bilim. Akid-i diniye: Din bilgiler. kl: Akll. Aklm: Devlet daireleri, kalemler. l: 1. renci notu: yi, 2. Yksek lt- fenniye: Laboratuvar vs. ara gereleri Alayl: 1.Mektepten kmayp alaydan, yani erlerden yetien subay (zellikle 1908'den nce kullanlrd) 2.Bir meslein okulunu bitirmeden o meslei yapan (Bkz. Mektepli). l, liye: 1.(: Ayn harfi ile) Yksek. Mektib-i liye: Yksek okullar. Tedrisat- liye: Yksek retim. Ulm-i liye: Yksek slm bilimler (Tefsir, Hadis, Fkh, Kelm) 2.(: Elif harfi ile) Teknik, let, ara gere ile ilgili, Ulm-i liye: Dil vs. gibi teki bilimlere yardmc, let, ara durumundaki bilgiler, bilimler. l terbiye uslleri: Teknik eitim yntemleri. lim: Bilgin. limlerden taallm, chilleri tlim bir vazife-i insaniyedir: Bilginlerden bilim -

KONU D Z N
Okuyucularmz kitapta aradklar bir konuyu kolayca bulabilirler. yle ki: 1. Tarih srayla ilenen kitabn temel konular iin ncelikle indekiler listesine baklmaldr. 2. indekiler listesinde bulunmas zaman alacak konular, zellikle okullarn adlar ve baz fikirler iin Konu Dizinine baklmaldr. 3. Kii Adlar Dizininden kitapta geen tm eitimci, yazar vb. adlar bulunabilir ve oradan onlarn grlerine ulalabilir. 4. Trk Eitim Tarihi Terimleri Szl de aranlan tm terimlerin bulunup hemen bilgi edinilmesinde ok yararl olacaktr.

A
Acemiolanlar mektepleri 102 Ak Hava Mektebi 312 Akretim Lisesi 355, 374 Adam olmak deeri 94 Adam yetimiyor 315, 416, 417 deme lzm olan rahattr 133 Aa Bayram 305 Ahlklar 2 Ak Medrese 123 Alfabe (ilk resimli) 212 Alfabenin harfleri ekerden olmal 206 lim (Bkz. Bilim ve bilim adam anlay Osmanlda) Ali Okulu 407 Alman ilkokul retmenleri ve Almanyann Fransaya kar zaferi 291 Alman Lisesi 241 Alman ve Macar profesrler 274, 295, 359 Amel adam-Nazar adam 416, 417 Amel Ticaret Mektepleri 275 Amel Ziraat Mektepleri 238 Amerikan okullar (Protestan okullar) 175, 241, 242, 244, 246, 375, 376 Ana-Baba Okulu 408 Anadilde retim 428 Anadolu Liseleri 356 Ana Muallime Mektebi 283 Anglo Sakson eitimi 305, 313 Ankara Atatrk Lisesi 353 Ankara Kz Lisesi 273, 353 Bb- l mektebi 106 Bb- l terbiyesi 107 Bb- Defterdar mektebi 106 Bb- Fetv mektebi 106 Bb- Serasker mektebi 106 Ba ve A Ameliyat Mektebi 238 Bar Gnllleri 390 Baba olma sanat 262 Arivler 408 Askir-i Mansure-i Muhammediye 146 Asker Baytar Mektebi 171 Asker Oca 407 Asker retmenler 168, 189 A Memurlar Mektebi 239 Airet Mektebi 239 Airet snflar 238 At Trkn kanaddr 7 Atabeglik 47 Ata olu ata doar 10 Ataszleri 2, 14, 15 Atatrkn retmenleri, eitim grleri (Metinde ilgili konulara bkz.) Atatrkn asl kiilii 343 Avrupa Birlii (Bkz. Soru 150) Avrupallar ve hayvan eitimi 95 Avrupaya resm grevle gidenler 160 Aydnlanma a 71 Aydnlarn zeletirisi (1912-1918) 290 Aznlk ve yabanc okullarn etkileri 247

509

K ADLARI D Z N
(Yalnzca metin iinde geen kii adlar gsterilmitir)

A
Abdal Musa 57 Abdi Kmil Efendi 209, 217, 230, 240 Abdullah Cevdet 269 Abdullah Vehbi 213 Abdurrahman Efendi 142, 145 Abdurrahman Sami Paa 188, 192, 193, 201 Abdurrahman eref Bey 258, 287, 288, 320 Abdlaziz 157, 167, 194, 195, 223 Abdlhamit (I) 89, 101, 102, 143, 144 Abdlhamit (II) 187, 193, 200, 201, 223, 225, 232, 238, 239, 241, 242, 244, 245, 247, 249, 254, 256, 257, 260, 265, 266, 284, 322, 427, 428 Abdlkerim Satuk Bura Han 21 Abdlmecit 55, 107, 157, 159, 165, 193, 194, 208 Adlet 275 Adelard 51 Advar, A. Adnan (Dr.) 191 Advar, H. Edip 317 Agh Efendi 195 Ahi Evran 52 Ahmet (I) 87, 117 Ahmet (III) 87, 137, 139 Ahmet Cevat 279 Ahmet Edip 22 Ahmet Mithat Efendi 115, 210, 214, 261, 262, 433 Ahmet Muhtar Paa 259 Ahmet Rza Bey 229, 230, 251, 256, 262, 263, Ahmet erif 270, 278 Ahmet Tevfik 296 Ahmet Vefik Paa 194 Ahmet Yesev 22, 38, 39, 64, 436 Ak emsettin 100, 122 Akda, Mustafa 84, 85 kil Muhtar 317 Alettin Acem 63 Alettin elebi (Bkz. Amasyal Hseyinolu Ali) Alettin Eratna 64 Alettin Paa 53 Alettin Ts 62, 65, 66 Alain 30 Alaylolu, R. 287, 288 Albert Karmona 279 Alcuin 49 Ali (Hz.) 93, 307 Ali Emir Efendi 36 Ali Galip 272 Ali Haydar 251 Ali Kemal 318, 320, 398 Ali Kuu 64, 66 Ali Nusret Bey 280 li Paa (Sadrazam) 167, 193, 195 Ali Paa (Suriye Beylerbeyi) 124 Ali Suav 174, 197, 201, 203, 256 Ali ir Neva 64 liye 275 Almu Cafer Han 19 Alpaslan 41, 43, 47, 48, 53, 449 Altun-Aba 49, 54 Amasyal Hseyinolu Ali 91, 115, 119, 120-122, 437, 449 Antel, S. Cell 346, 419 Aristo 23, 25, 29, 30, 51, 74, 116, 117, 125 Aristokli Efendi 169, 183, 185, 214 Arkan, Saffet 346, 381, 392, 401 Arslan Han 22 sm 308 k Garib 110 k Kerem 110 k Paa 56, 57

519