Marko Tmui

JAVNA POTRONJA TEMELJ SVEUKUPNOG RAZVOJA SAVREMENOG DRUTVA

(Sreten Soki Ekonomija javne potronje, igoja tampa i Fakultet politikih nauka, Beograd, 2011. godine) Moderna drava 21. vijeka postaje sve bogatija u funkcijama koje obavlja. Polje dravnog djelanja postaje sve ire, njena uloga u regulisanju drutveno politikih, pa samim tim, i ekonomskih tokova, postaje sve znaajnija i, moe se slobodno rei, nezamjenjiva. U skladu sa tim, razvija se niz funkcija u dravnoj nadlenosti, meu kojima posebno mjesto zauzimaju ekonomske funkcije. Drava postaje garant obezbjeenja osnovnih dobara javnih dobara, u cilju zadovoljavanja javnih potreba svojih graana. Drava, dakle, postaje servis u slubi svojih graana, u pravom smislu te rijei. Ona mora raspolagati neophodnim materijalnim sredstvima, kako bi na najbolji mogui nain mogla da obavi ovu svoju ulogu. Nauna oblast koja se bavi analizom prikupljanja, ekonomisanja i raspodjele materijalnih sredstava od strane drave, jesu javne finansije. Pored svog izraenog teorijskog znaaja, javne finansije predstavljaju i neposrednu dravnu djelatnost. Ovo polje praktine djelatnosti javnih finansija svake zemlje, samim tim i Srbije, otvara niz nedoumica, dilema. Poev od naina na koji se ta sredstva prikupljaju, preko upravljanja tim sredstvima, pa sve do najvanijeg dijela, njihove raspodjele. Kuda e sredstva biti proslijeena, gdje e biti potroena, kakav e ekonomski ishod njihove upotrebe biti? Da li e doprinijeti ekonomskoj stabilnosti, ili e produbiti ekonomsku krizu? Pred itaocima se nalazi nauna studija koja prua odgovore na ova pitanja. Prof. dr Sreten Soki u svojoj knjizi Ekonomija javne potronje, na 378. strana (9 glava) otvara niz pitanja koja se odnose na ovu problematiku. Svoja razmatranja zapoinje odnosom drave i savremenih ekonomskih promjena, posmatrajui taj odnos kroz prizmu relacije ekonomske i politike demokratije. Posebno istie da bez ekonomske nema ni politike demokratije. U knjizi dijeli miljenje savremenih teoretiara na ovom polju i istie: da na postojeim osnovama, pojavnim oblicima i iskustvima nema pozitivnih impulsa ekonomskih i demokratskih institucija i demokratije kao celine. Neophodna je potreba (hitna po vremenskoj dimenziji) projektovati novi demokratsko ekonomski samopogon, realnog i utemeljenog u mogunostima, a ostvarivog u budunosti. (str. 20).

552

FPN | GODINJAK BR. 5, JUN 2011. | IV DEO: Osvrti, prikazi, recenzije

Autor u svojoj knjizi istie neophodnost uvaavanja globalnih ekonomskih tendencija, pogotovo u oblasti javnih finansija. Drava poprima sve vie regionalni, nadnacionalni karakter. Sredinje mjesto u analizi savremene drave zauzimaju upravo ekonomske funkcije. Prof. Soki posebno istie da je u skladu sa evolucijom ekonomskih funkcija drave neophodno razvijati i dravni aparat, koji e obezbjeivati realizaciju tih ekonomskih funkcija. Meutim, razvija tezu da taj aparat nikako ne smije da preraste u maineriju za rasipanje materijalnih sredstava, ve da, posredstvom adekvatnih institucija, prikuplja, ekonomie i raspodjeljuje ta sredstva, na osnovu principa ekonomske stabilnosti, efikasnosti i pravinosti. Najvaniji segment javnih finansija, koji je i centralna kategorija, vezivno tkivo u analizi prof. Sokia, jeste javna potronja. Javna potronja jeste najznaajniji segment javnih finansija, jer umnogome utie na ekonomsku stabilnost odreenog drutva. Moe da bude vaan pokreta ekonomskih reformi, ali i epicentar ekonomske krize odreenog drutva. Zbog te injenice, neophodno je razlikovati javnu potronju od javnih finansija, jer javna potronja predstavlja znaajno iri koncept u odnosu na javne finansije: da je javna potronja, pojmovno, po znaaju i obuhvatu aktivan segment unutar vieg stupnja pozicije u ukupnosti proizvodnje, drutvenog ivota i razvoja. Da je u funkciji: a) ispoljavanja i vrednosnih okvira efektivnog trita, aktiviranja tednje i pospeivanja investicija, b) progresivnog razvijanja znanja, nauke i stvaralatva, v) zdravlja naroda, g) obrazovanja, uivanja, d) socijalnog aspekta ivota, e) da je u slobodnoj inicijativi lokalnih zajednica i drugih progresivnih potencija i delanja. Istovremeno su javne finansije karakteristine za sadraje finansija drave (str. 227.). Autor posebno podvlai da su javne finansije zaduene za finansijsku djelatnost drave. Javna potronja je u ovoj studiji razmatrana kroz jedan istorijski osvrt odnosa drave i ekonomije, posebno u periodima ekonomskih kriza i ratova, ali i promjena oblika ureenja politikih sistema. Javna potronja je uvijek bila jedan od vanih pokretaa ekonomskih preokreta, a tu ulogu dobija sa razvojem uticaja drave na ekonomske tokove i procese. Ovaj koncept svoje teorijsko uporite nalazi u uenju D.M. Kejnza i njegovoj izvanrednoj studiji Opta teorija zaposlenosti, kamate i novca iz 1936. godine, koje nikako ne gubi na aktuelnosti. Javne finansije i javna potronja su nale uporite u reformskim pokuajima kapitalizma, ali i socijalizma. Interesantno je, a to autor posebno podvlai, da iako je rije o meusobno protivrenim politiko ekonomskim sistemima, upravljanje javnom potronjom se odvija na isti nain. U kapitalizmu gdje dominira proizvodnja radi proizvodnje, tj. gdje se ivot kapitaliste svodi na akumulaciju kapitala, a vrlo malo mu ostaje za sopstvene, line potrebe, samofunkcionisanje ekonomije, to podrazumeva i adekvatnu raspodelu proizvoda za akumulaciju i

Marko Tmui | JAVNA POTRONJA TEMELJ SVEUKUPNOG RAZVOJA SAVREMENOG DRUTVA

553

druge svrhe, pri emu je i sama drava podreena ovom stanju, ostaje ipak zakon ove epohe.(str. 102.). I kapitalizam i socijalizam se prema pojedincu, posmatrano sa aspekta javne potronje odvijaju na isti nain. Vrlo malo sredstava ostaje za njegove line potrebe. Kada govorimo o socijalizmu, na prvi pogled ovakav zakljuak se ini pogrenim. Meutim, rasvjetljavanju ove nedoumice doprinosi koncept okrnjenog prinosa Karla Marksa, koji je prof. Soki posebno analizirao. Sutina okrnjenog prinosa jeste da, nakon to se od cjelokupnog drutvenog proizvoda odbiju utroena sredstva za proizvodnju, dodajni dio za proirenje proizvodnje, zatim, sredstva koja se odvajaju u sluaju nesrenih sluajeva, potom sredstva koja se ne odnose na proizvodnju, zatim, sredstva za zadovoljavanje zajednikih potreba (kole, zdravstvene ustanove, itd.), sredstva za fondove za nesposobne za rad, tek tada dolazimo do onog, veoma malog dijela sredstava potronje koji se odnosi na individualne potrebe. Kako se u knjizi istie, i ovaj mali dio koji pripada radniku jeste organski deo javne potronje i vri se po diktatu drave prema radu. (str. 150.). Analiza prof. Sokia obuhvata i evolutivni put javne potronje u nizu ekonomskih reformi naeg drutva. Meutim, ispostavilo se da je javna potronja bila, usled pogrene ekonomske politike, generator krize koja e kulminirati u procesu tranzicije 1988/89. godine, i kasnije, ije se posledice oseaju i danas. Znaajan doprinos naune studije koja je pred nama, jeste to nam nudi jedan hronoloki osvrt na reformski put javnih finansija i javne potronje kod nas. Analiza zapoinje sa reformama iz 1965. godine, koje su imale za cilj da utiu na karakter cjelokupnog privrednog sistema, da smanje ulogu planskog upravljanja ekonomijom i da polako doprinesu jaanju uloge trita. Meutim, ove reforme nisu urodile plodom, te su za rezultat imale upravo pojaavanje centralizacije javne potronje, tj. pojaavanje dravnog uticaja na cjelokupne ekonomske tokove. Kako prof. Soki posebno naglaava, kao posledica se javila dogovorna ekonomija, odnosno time je praktino potisnuto i trite i planiranje, formirala se dogovorna ekonomija, koju odlikuje tri miliona drutvenih dogovora i samoupravnih sporazuma, ogroman broj zakona i drugih propisa, od kojih su mnogi mrtvo slovo na papiru. (str. 160.) Nastavak reformi se vezuje za 1972. godinu, iji se znaaj ogleda u proirenju poreskih subjekata i usavravanja formi poreskih oblika, te regulisane poreske osnove i samostalnosti republika. Meutim, za analizu javne potronje znaaj ove reforme se ogleda u injenici da se zapoinje praksa finansiranja djelatnosti kojima se zadovoljavaju zajednike potrebe radnika i graana uz pomo i posredstvom samoupravnih interesnih zajednica. Kao forma finansijskih osnova zadovoljenja ovih potreba, javlja se slobodna razmjena rada, koncept kome je autor posvetio posebnu panju, a koji svoje normativno uoblienje dobija u Ustavu iz 1974. godine. Slobodna razmjena rada je inicijativa radnika koja se ogleda u formiranju institucionalnih oblika sa ciljem zatite

554

FPN | GODINJAK BR. 5, JUN 2011. | IV DEO: Osvrti, prikazi, recenzije

radnika i omoguavanja realizacije njihovih zajednikih potreba. Meutim, kako prof. Soki istie, samoupravne interesne zajednice i nain na koji se u njima i preko njih ostvaruje slobodna razmena rada gotovo da su neiscrpni izvor destabilizacionih efekata. (str. 164.) Reforme iz 1982. i 1983. godine, uobliene u Dugoronom programu ekonomske stabilizacije, imao je neke pozitivne polazne osnove, ali se ipak nije mogao odrati, jer je predstavljao samo kompromis sa dotadanjim privrednim sistemom. Sistem udruenog rada, karakteristian za navedeni reformski zahvat, naiao je na snaan otpor socijalistikog samoupravnog sistema, te, kao takav, nije mogao da zaivi, tj. odravao se sve do 1988. godine, kada nastupa novi set reformskih reenja javne potronje i, uopte, fiskalne politike kod nas. Meutim, bitno je napomenuti da u tom periodu mi zapoinjemo jedan, u tom trenutku, a i danas, najznaajniji proces reformskog preobraaja cjelokupnog drutva, pa samim tim, i politike i ekonomske sfere, kao njegovih neraskidivih i meusobno povezanih segmenata. Rije je o procesu tranzicije. Dakle, ni javne finansije i javna potronja nisu mogle biti izostavljene. tavie, u zavisnosti od toga na koji e se nain pristupiti reformama ovog segmenta ekonomije i ekonomske politike, kasnije je detereminisan i njihov konaan ishod. Moemo rei da se u ovaj, nimalo lak i veoma odgovoran posao, pristupilo i sa previe ambicija i, to je i karakteristino za nosioce novog reformskog koncepta kod nas, sa tenjom da se u potpunosti raskine sa starim sistemom i da se postave nove osnove i novi temelji nove ekonomije i nove politike, novog drutva u cjelini. Meutim, dovoljno je samo rei da i nakon vie od dvije decenije taj posao kod nas nije zavren, a da su mnoge zemlje koje su, ak iako su kasnije od nas zakoraile u proces tranzicije, ovaj posao privele kraju i to veoma uspjeno. Bitno je dodati da je, pored izraenog subjektivizma i politike samovolje nosilaca vlasti, postojao i niz objektivnih razloga zbog kojih navedene reforme nisu mogle da zaive na pravi nain. Ratna deavanja na naim prostorima, kao i brojne razorne posledice koje ona nose, prvenstveno po nau ekonomiju, dovele su do toga da, kada govorimo o javnim finansijama i javnoj potronji, na sceni je nastupila tendencija nekontrolisanog zahvatanja sredstava za javnu potronju, radikalno smanjenje materijalne osnove produkcije, osiromaenje ivotnog standarda, i dr. sa snanim tendencijama finansijskog kraha koji se ispoljio kao inflatorni tok reprodukcije ivota i rada. (str. 174 175.). Dakle, javne finansije i javna potronja su, posmatrano kroz analitiki osvrt reformskih pokuaja kod nas, predstavljale osnovu promjena na bolje, odnosno kopernikanski obrt progresa ekonomije u cjelini. Meutim, ispostavilo se da je nain na koji se upravljalo javnim finansijama i javnom potronjom dovelo do toga da taj segment ekonomije bude i sredite cjelokupne drutvene, pa samim tim, i politiko ekonomske krize. Ono to najvie zabrinjava, a to prof. Soki u vie navrata podvlai u knjizi, jeste da taj trend i dalje opstaje, uprkos iskustvima iz prolosti.

Marko Tmui | JAVNA POTRONJA TEMELJ SVEUKUPNOG RAZVOJA SAVREMENOG DRUTVA

555

Prof. Soki analizira niz institucija javnih finansija, meu kojima posebno mjesto zauzima budet. Budet je veoma znaajan indikator uspjenosti ekonomskih reformi, i umnogome determinie karakter i tok ekonomske politike. Autor istie da je i budet esto u slubi politike elite i, u tom sluaju, slui uveavanju politike moi struktura na vlasti. Ovakav odnos prema budetu, javnoj potronji i javnim finansijama ima iskljuivo negativan karakter iji je odraz vidljiv u viedecenijskom posrtanju ekonomske politike Srbije i ekonomije u cjelini. Da bi se ovo izbjeglo, teorija javnih finansija je razvila niz budetskih naela, kako bi se sprijeila zloupotreba budeta. Meutim, i pored navedenih tenji, evidentan je raskorak izmeu naih elja, ambicija, sa jedne strane, i surove realnosti, sa druge strane. Jedan od uzroka jeste i neefikasna budetska politika, zatim nedomainski odnos prema sopstvenim ekonomskim resursima i potencijalima, koji su, uzgred reeno, veoma skromni. U studiji se posebno analizira i porez, kao jedan od najznaajnijih vidova javnih prihoda. Razvija se i koncept poreske politike, kako bi se uskladili ciljevi drave, sa jedne, odnosno, ekonomske mogunosti graana, sa druge strane. Znaaj poreza po stabilnost odreenog drutva je posebno izraen u knjizi na sledei nain: porezi imaju neposrednu ulogu u ouvanju ili ruenju i promeni datog drutvenog ureenja. Ovde se porezi pretvaraju u svojevrsnu poresku politiku sa aktivnim ueem u projektima drutvenog progresa, ili regresa. (str. 235). Na osnovu krucijalnih analiza koje su izvedene u ovoj studiji, moe se zakljuiti da su javne finansije i javna potronja, kao njihov najznaajniji segment, veoma vani za odreeno drutvo, za njegov uspjean razvoj. Javna potronja, kao to se u knjizi moe vidjeti, predstavlja kamen temeljac uspjenog ekonomskog rasta i razvoja svake zemlje, pa i Srbije, ali samo ako se sa javnom potronjom postupa uvaavajui ekonomske zakonitosti, kao i objektivne datosti i mogunosti odreenog drutva. Nauno djelo prof. dr Sretena Sokia otvara niz pitanja vezanih za oblast javne potronje, ali i nudi niz reenja na koji nain treba pristupiti javnoj potronji, kao pokretau ekonomskog rasta i razvoja. Tu drava treba da odigra kljunu ulogu, ali se, pre svega, misli na savremenu, modernu dravu neoptereenu dominacijom politike nad ekonomijom i linih politikih ciljeva i ambicija, te dravu koja e se kao dobar domain odnositi prema svojim resursima i potencijalima, javnim finansijama i javnoj potronji, pa, samim tim, i svojim graanima u celini. Ona je pravi uput kako postaviti i reavati stvarne probleme u oblastima ekonomije javne potronje. Posebno naglaavamo da je autor u knjizi Ekonomija javne potronje ponudio jedan novi, veoma znaajan, politikoloki analitiki pristup javnim finansijama i javnoj potronji. Javna potronja se posmatra u svjetlu promjena oblika drutvenog i dravnog ureenja. Karakter, obim i politika upravljanja

556

FPN | GODINJAK BR. 5, JUN 2011. | IV DEO: Osvrti, prikazi, recenzije

javnim finansijama umnogome su determinisani politikom u cjelini. Meutim, i uspjenost odreene politike zavisi od naina na koji se upravlja materijalnim sredstvima, tj. javnim finansijama i javnom potronjom. Analitiki pristup prof. dr Sretena Sokia daje teoriji (ali i praksi) javnih finansija jedan novi pravac, pritom uvaavajui objektivne datosti i realne mogunosti cjelokupne ekonomije Srbije, ali i savremene tendencije javne potronje. Zahvaljujui sadraju knjige, ova nauna ekonomska oblast teorija i praksa javnih finansija bogatija je za nauno djelo originalnog metodolokog i analitikog pristupa i izuzetno znaajnog teorijskog dometa.