Univerzitet u Sarajevu Fakultet za saobradaj i komunikacije Odsjek komunikacijske tehnologije

Seminarski rad iz predmeta: Inteligentni transportni sustavi TEMA: ULOGA RADIJSKOG SUSTAVA U OKVIRU EUROPSKE KOMUNIKACIJSKE ITS ARHITEKTURE

Student: Mujid Nejra broj indexa: 5892/33 Sarajevo, januar 2012. Godine

Profesor: doc. dr Drago Ezgeta

Sadraj: Sadraj .......................................................................................................................................2 1. 2. 3. 4. Uvod ..............................................................................................................................3 Radio .............................................................................................................................5 Radio valovi ...................................................................................................................6 Tipovi radio emitovanja .................................................................................................8 4.1. AM radio emitovanje .........................................................................................8 4.2. FM radio emitovanje .........................................................................................9 4.3. Digitalno audio emitovanje (DAB)....................................................................10 5. Zakljuak ......................................................................................................................11

1. UVOD
ISO (International Standardization Organization) je postavio poetnu normizaciju ITS usluga fokusiranih na cestovni promet. U poetnom referentnom modelu za ITS sektor definirano je 8 funkcionalnih podruja i 32 usluge (ISO TR 14813-1 - Transport information and control systems - Reference model architecture(s) for the TICS sector). Definirana funkcionalna podruja su: I. informiranje putnika (Traveller Information) II. upravljanje prometom i operacijama (Traffic Management and Operations) III. pomod vozau i kontrola vozila (Driver Assistance and Vehicle Control) IV. prijevoz tereta i komercijalne operacije vozila (Freight Transport and Commercial Vehicle Operations) V. javni prijevoz (Public Transport Operations) VI. urne slube (Emergency Service) VII. elektronika pladanja (Electronic Payment) VIII. osobna sigurnost (Personal Safety) Unutar svakoga funkcionalnog podruja nalaze se odreene meusobno povezane (integrirane) usluge. ISO je korigirao referentne modele arhitekture za ITS sektor tako da je u novoj taksonomiji definirano 11 funkcionalnih podruja: 1. informiranje putnika (Traveler Information) 2. upravljanje prometom i operacijama (Traffic Management and Operations) 3. vozila (Vehicles) 4. prijevoz tereta (Freight Transport) 5. javni prijevoz (Public Transport) 6. urne slune (Emergency) 7. elektronika pladanja vezana za transport (Transport Related Electronic Payment) 8. sigurnost osoba u cestovnom prijevozu (Road Transport Related Personal Safety) 9. nadzor vremenskih uvjeta i okolia (Weather and Environmental Monitoring) 10. upravljanje odzivom na velike nesrede (Disaster Response Management and Coordination) 11. nacionalna sigurnost i zatita (National Security). Nacionalne ITS arhitekture mogu sadravati usluge i funkcionalna podruja koja nisu eksplicitno navedena u postojedim ISO taksonomijama usluga. No, preporuljivo je da se u specifikaciji korisnikih potreba (ITS User Needs) krene od standardnih specifikacija ITS usluga i domena.

Informacije su dostupne korisniku putem razliitih medija, odnosno, telekomunikacijskih terminalnih ureaja: - inih/fiksnih telefona - telefaksa i teleksa - radija - RDS/TMC (Radio Data System/Traffic Managment Centre) - raunala spojenog na internet - mobilnog (GSM) aparata i osobnih digitalnih pomodnika (PDA) - javnog interaktivnog (elektronikog) kioska

2. RADIO
Radio je beino primanje i prijenos komunikacijskih signala elektromagnetskim valovima ije su frekvencije nie od frekvencije vidljive svjetlosti. Radio valovi putuju kroz homogen prostor (zrak ili vakuum) pravolinijski, u svim pravcima. Ukoliko postoje diskontinuiteti, kao to je ionosfera u Zemljinoj atmosferi, dolazi do odbijanja, a isto takvo odbijanje se dogaa i od povrine Zemlje. Kada se radio valovi usmjere ka komunikacijskom satelitu, oni se tu hvataju, pojaavaju i odailju natrag prema Zemlji. Informacija se prenosi sustavnim mijenjanjem neke osobine radio valova, kao to je amplituda, frekvencija ili faza. To se mijenjanje zove modulacija. Takav elektrini signal se onda uvodi u rezonantni sklop koji je prikljuen na radio odailja, odakle se odailju radio valovi u prostor. Kada se elektrini vodi nae u elektromagnetskom polju radio valova, ono inducira izmjeninu struju u vodiu. To se moe detektirati i transformirati u zvuk ili drugi signal koji nosi informaciju na nain da se prvo uhvati to veda koliina energije radio valova u antenu prijemnika, a zatim izvri proces obrnut od modulacije - demodulacija. Potom se dobije elektrini signal koji sadri neku korisnu informaciju. Nikola Tesla slubeni je pronalaza radija. On je prvi razvio i objasnio nain proizvodnje radio frekvencija, princip usklaenih rezonantnih sklopova u predajnoj i prijemnoj anteni te javno predstavio principe radija i prijenos signala na velike daljine. Za ovaj svoj pronalazak je 1897. godine dobio patent br. 645576 za ureaj opisan kao sustav za beini prijenos podataka.

3. RADIO VALOVI
Radio valovi su oblik elektromagnetskog zraenja koje se stvara kada elektriki nabijen objekt (u radio prijenosu elektron) ubrza s frekvencijom koja lei u radiofrekvencijskom opsegu elektromagnetskog spektra (RF). U radiju ovo ubrzavanje izaziva izmjenina struja u anteni. Radio valovi zauzimaju raspon od nekoliko desetina herca do 300 GHz, iako komercijalno vane primjene koriste mali dio ovog spektra.

Serija valova emitiranih na stalnoj frekvenciji zove se kontinuirani val (continous wave- CW). Takav val moe biti izravno koriten u nekim oblicima emisija (na primjer kod radiotelegrafije, radio goniometra ili faznog hiperbolinog navigacijskog sustava Decca), ali mnogo ede se na neki nain prilagoava frekvencijama koje sadre potrebne informacije. Tada se takav val zove nosedi val , a postupak prilagodbe zove se modulacija. Vrsta modulacije odreuje vrijednost kojoj se noseci val prilagodava, tako da postoji amplitudna, frekventna i fazna modulacija, a poseban o predstavlja impulsna modulacija, narocito u najnovije vrijeme. Amplitudna modulacija (Amplitude Modulation - AM) je vrsta modulacije gdje se amplituda nosedeg vala prilagoava amplitudi vala koji sadri informaciju. U toj vrsti modulacije u modulatoru se mijeaju amplitude nosedeg i vala koji sadri informaciju, te se u prostor emitiraju superponirane (zbrojene) vrijednosti amplituda. Da bi se izdvojila korisna informacija u demodulatoru prijemnika iz moduliranog radio vala izdvaja se amplituda nosedeg vala, a preostala vrijednost se, nakon mnogostrukog povecanja, pretvara u audio ili video 6

signal koji sadri korisnu informaciju. Ova vrsta modulacije najeca je u radiotelefonskoj komunikaciji, ali i u mnogim drugim vrstama prijenosa informacija na daljinu (slika).

Frekventna modulacija (Frequency Modulation - FM) je vrsta modulacije kad se u modulatoru frekvencija nosedeg vala prilagoava frekvenciji radnog vala (vala koji sadri informaciju). U demodulatoru prijemnika iz primljenog vala izdvaja se frekvencija nosedeg vala, a preostala vrijednost se, nakon viestukog pojaanja, pretvara u informaciju.

Fazna modulacija (Phasic Modulation - PhM) je vrsta modulacije u kojoj se u modulatoru prilagoavaju faze nosedeg i radnog vala. Impulsna modulacija (Pulse Modulation - PM) je modulacija po vremenu. U ovoj vrsti modulacije emitiraju se vrlo kratki impulsi nosedeg vala meusobno odijeljeni relativno dugim periodima tiine (slika).

4. TIPOVI RADIO EMITOVANJA 4.1. AM radio emitovanje

AM radio emitovanje je proces emitovanja signala preko radija koristedi amplitudnu modulaciju. AM radio stanice su poznate kao stanice srednjeg vala MW, ali rade i na visokim i niskim radio valovima. AM radio koristi frekvencijske opsege irine od 500-1700 kHz. AM stanice su takoe nekada upudivane kao standardne prenosne stanice, bududi da se AM koristio kao prvi za emitovanje radio signala u javnost. Ovo je bio dominantni radio sistem u prve dvije tredine XX vijeka i ostao je bitan i danas. U zimu 1906. godine, Kanaanin Reginald Fesseden je prvi eksperimentalno emitovao program preko AM radia, a prvo redovno emitovanje programa je bilo u San Joseu, California i to je radila KCBS radio stanica 1909. godine pa se na osnovu toga oni smatraju najstarijim emiterom. Radio emitovanje je doivjelo procvat tokom Zlatnih godina radija od 1920-1950. godine. Tada su, osim vijesti i muzike, radio stanice emitovale drame, komedije itd. AM radio tehnologija je jednostavnija od FM radia, digitalnog audio emitovanja (DAB), satelitskog radia ili HD (digital) radia. AM prijemnik detektira amplitudne varijacije u radio valovima u odreenoj frekvenciji. Zatim pojaava promjene napona signala za pogon zvunika ili slualica. Srednje frekventni (MF) i visoko frekventni (HF) radio signali se ponaaju drugaije tokom dana i tokom nodi. Po danu, MF signali putuju povrinom Zemlje i omoguduju da se emitovani signal uje nekoliko stotina kilometara od predajnika. Nakon zalaska sunca, promjene u jonosferi uzrokuju da MF signali putuju nebom i tako omogudavaju da se signal uje mnogo dalje nego to je to uobiajeno za emitovanje danju. U nekim zemljama, da bi se dobila licenca za AM emitovanje, radio stanice moraju smanjiti snagu emitovanja poslije zalaska sunca ili ak prekinuti program tokom nodi. Tako imamo da se AM radio stanice nazivaju danjske stanice. Npr. u Australiji to ne vai, pa se signal emitovan preko AM radia uje nodu i na Novom Zelandu. Hobi sluanja ili hvatanja long distance signala se zove DX ili DX'ing. Zbog svoje osjetljivosti na atmosfersku i elektrinu interferenciju, danas AM radio stanice uglavnom emituju vijesti dok je muziki program uglavnom na FM emitovanju. AM radio signal u urbanim sredinam ometaju razni faktori, kao to su metalne graevine, neboderi, elektrini umovi, motori, fluorescentna svjetla itd. Kao rezultat toga, AM radio je u mnogim zemljama izgubio dominaciju u emitovanju muzikog sadraja i uglavnom slui za emitovanje vijest, sporta, religijskog programa. Ipak, neki rijetki muziki anrovi su se uspjeli odrati na AM, pogotovo u slabo naseljenim i planinskim podrujima gdje je pokrivenost FM stanica slaba.

4.2.

FM radio emitovanje

FM radio emitovanje je tehnologija emitovanja iji je pionir Edwin Howard Armstrong, koja koristi frekvencijsku modulaciju (FM) da emituje zvuk visoke kvalitete. FM je oblik modulacije koji prenosi informaciju preko nosaa mijenjajudi njegovu frekvenciju (suprotno AM, gdje se amplituda nosaa mijenja dok je njegova frekvencija konstantna). Postoje 2 sistema koji slue za servisiranje podataka na FM: RDS i DARC. Radio podatkovni sistem je u upotrebi od 1987. godine i standardizovan je od strane CENELEC-a (Evropski komitet za elektrotehniku standardizaciju, koji je osnovan 1973. godine). Radio Data System (RDS) je komunikacijski protokol standardan za slanje malih koliina digitalnih informacija u FM radio emitovanju. RDS standardizuje nekoliko tipova informacija, ukljuujudi vrijeme, identifikaciju stanice i informacije o programu. Radio Broadcast Data System (RBDS) je amerika verzija RDS-a. RDS je projekat razvijen od strane European Broadcasting Union (EBU), ali je vremenom postao standard Internacionalne elektrotehnike komisije (International Electrotechnical Commission IEC). Oba sistema (RDS i RBDS) prenose podatke brzinom 1187.5 bita u sekundi. RDS je napredovao razvojem Autofahrer-Rundfunk-Informationssystem (ARI) u Njemakoj i proizvoaa radia Blaupunkt. Godine 1974. EBU Technical Committee je pokrenuo u Parizu projekat slian ARI-u ali koji je bio fleksibilniji i koji je omogudavao automatsko podeavanje prijemnika tamo gdje se emitovao isti radio program ali na razliitim frekvencijama (npr. prilikom vonje u automobilu, ako sluamo radio stanicu A na 97.5 mHz u Zenici, a u Sarajevu se isti program emituje samo na frekvenciji od 101.1 mHz, prilikom pribliavanja Sarajevu, radio prijemnik automatski se prebaci sa 97.5 na 101.1 mHz). Godine 1992. Je US National Radio Systems Committee izdao sjevernoameriku verziju RDS standarda, nazvanu RDBS. CENELEC standard je bio dopunjen 1992. godine i tu je dodao Traffic Message Channel (TMC). TMC je tehnologija dostavljanja putnih informacija vozaima. Godine 2000. RDS je objavljen kao svjetski IEC standard 62106. Godine 2011. projekat xRDS (prvi put predstavljen 2010. Godine na RDS forumu), tj. Extended Radio Data System je solucija koji omogudava emiterima da povedaju brzinu prenosa informacija preko FM kanala.

4.3.

Digitalno audio emitovanje - Digital Audio Broadcast (DAB)

DAB je digitalna tehnologija namjenjena da naslijedi postojedu analognu frekvencijsku modulaciju (FM). Isprva se koristio samo u Evropi, da bi se od 2006. godine preko 1000 radio stanica irom svijeta odluilo na ovaj nain emitovanja. DAB standard je pokrenut u Evropi krajem 80-ih godina XX stoljeda. Norwegian Broadcasting Corporation (NRK) je prva u svijetu pokrenula radio stanicu koristedi DAB 1995. godine. DAB prijemnici su bili dostupni u mnogim zemljama ved krajem 90-ih godina. DAB se smatrao kao bududnost radija, jer je efikasnije koristio pretrpane zrane talase i pruao kvalitetan zvuk (kao npr. na CD-u) koji je snaniji i osjetno bolji od analognog FM emitovanja. DAB emitovanja su imuna na smetnje i gubljenje, odnosno, programi nisi iznenadno degradirani ili ak izgubljeni kada auto proe kroz tunel ili ispod dalekovoda. U februaru 2007. godine se pojavila dopunjena verzija DAB sistema, nazvana DAB+. DAB nije bio u potpunosti kompatibilan sa DAB+, tj. DAB prijemnici nisu mogli primiti DAB+ signal. DAB+ je dvostruko efikasniji od DAB i moe prenositi visoko kvalitetan audio. Preko 20 zemalja koristi DAB, a nekoliko ih je poelo emitovati DAB+ (Australia, Italija, Malta, vicarska i Njemaka). Bez obzira na sve prednosti DAB i DAB+ u odnosu na FM, jo uvijek se FM dobro dri. DAB prijemnici automatski nau sve dostupne radio stanice, nudedi korisniku da odabere koju eli sa liste. DAB moe prenijeti radiotext (u DAB terminologiji poznat kao Dynamic Label Segment, DLS) od stanice dajudi real-time informacije kao to su naslov pjesme, vrsta muzike, vijesti ili stanje na putevima. Neki DAB prijemnici nude mogudnost pauziranja programa koji ide uivo, snimajudi program u privremenu memoriju, ali ova opcija zavisi od veliine memorije. Kod DAB prijemnika rjee dolazi do preklapanja stanica. U ruralnim podrujima, uvoenje DAB daje sluateljima vedu mogudnost izbora stanica, pa je tako u jednom dijelu Norveke zabiljeen porast broja stanica sa 6 na 21 kada su u novembru 2006. godine preli na DAB. Manje ima umova, to je esta pojava kod analognih sistema. Nema slabog signal, to se moe desiti kod FM. DAB je relativno u ranoj fazi svog razvoja, tako da je pokrivenost slaba, u poreenju sa FM.

10

Zakljuak
Pronalazak radia je bila jedna od najbitnijih stvari u povijesti. Od tada ljudi biljee samo koristi njegovim daljnim usavravanjem. Ljudi su bili u mogudnosti da uju vijesti iz svijeta, da se upoznaju sa raznim kulturama, da se edukuju, da se vesele uz svoje omiljene pjesme itd. U rijetko naseljenim podrujima, radio je bio jedan od naina na koji su djeca sluala predavanja iz kole itd. Danas, u XXI stoljedu, svakodnevno se susredemo sa radiom, bilo da smo u kudi, u automobilu ili pak etamo gradom i pri tome u uima imamo slualice preko kojih sluamo radio program koji emituju mnogobrojne radio stanice. U saobradaju, svakodnevno koristimo prednosti radia. Bilo da se spremamo na put, ili se pak vozimo automobilom, od velike nam je vanosti da dobijemo kvalitetne i pravovremene informacije o stanju na putevima, o eventualnim guvama kako bismo mogli na vrijeme reagovati i odabrati neku drugu rutu kojom cemo stidi do eljenog odredita. Npr.u sluaju velikih guvi, voza/putnik koji je dobio kvalitetnu informaciju, moe ostaviti svoj automobil na parkingu i dalje nastaviti javnim prevozom. Na kraju, moemo redi, hvala Tesla!

11