Polski Przegld Medycyny Lotniczej nr 2 tom 16, kwiecie-czerwiec 2010 rok

Jan F. TERELAK1,2, Anna STEFACZYK2

OSOBOWO WEDUG WIELKIEJ PITKI A STYLE RADZENIA SOBIE ZE STRESEM UKONTROLERW RUCHU LOTNICZEGO PERSONALITY IN VIEW OF THE BIG FIVE AND THE TRAFFIC CONTROLLERS COPING STYLES
Wojskowy Instytut Medycyny Lotniczej, Warszawa Zakad Bezpieczestwa Lotw Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego, Warszawa 2 Instytut Psychologii
1

Military Institute of Aviation Medicine, Warsaw Department of Flight Safety The Cardinal Wyszyski University, Warsaw 2 Institute of Psychology
1

STRESZCZENIE: Wstp. Praca ma charakter empiryczny idotyczy zwizkw miedzy osobowoci astylami radzenia sobie ze stresem ukontrolerw ruchu lotniczego. Badani imetoda. Wbadaniu brao udzia 64 mczyzn, wtym 34 kontrolerw ruchu lotniczego (20 kobiet i14 mczyzn) oraz 30 osb pracujcych wbiznesie (15 kobiet i15 mczyzn) wwieku 25-44 lata. Badania przeprowadzono za pomoc NEO-FFI Costy and McCrea oraz CISS Endlera iParkera. Wyniki. Nie wykazano rnicy midzy badanymi grupami wzakresie preferowania stylu radzenia sobie ze stresem zorientowanego na zadanie. Stwierdzono natomiast rnic wzakresie stylu skoncentrowanego na emocjach. Kontrolerzy ruchu lotniczego unikaj takiego stylu. Stwierdzono take wiele istotnych statystycznie wspczynnikw korelacji midzy osobowoci istylami radzenia sobie ze stresem wobu badanych grupach SOWA KLUCZOWE: osobowo, style radzenia sobie ze stresem, kontrolerzy ruchu lotniczego SUMMARY: Background. This study is of empirical character and concerns relationships between aboundary strip personality and Air Traffic

Adres do korespondencji: prof. dr hab. Jan. F. Terelak, Zakad Bezpieczestwa Lotw WIML, ul. Krasiskiego 54, 01-755 Warszawa, e-mail: jterelak@wiml.waw.pl

131

J.F. Terelak, A. Stefaczyk Osobowo wedug Wielkiej......

Controller coping styles. Material and method. The study involved 64 men, including 34 air traffic controller (20 women and 14 men) and 30 businessmen (15 females and 15 males), aged between 25 and 44 years. The study was carried out with NEO - FFI Costa and McCrea as well as CISS Endler and Parker techniques. Results. No difference between studied groups in preferred style of coping with goal concentrated stress was shown. A difference in style of coping with stress concentrated on emotions was found. Air-traffic controllers seem to avoid such astyle. Several statistically significant correlation coefficients between personality and styles of coping with stress were noted in both examined groups KEY WORDS: Personality, styles of coping with stress, air-traffic controllers

Wstp
Zawd kontrolera ruchu lotniczego zaliczany jest do wskiej grupy zawodw charakteryzujcych si wysokim poziomem stresu, zwizanego ze wiadomoci odpowiedzialnoci za bezpieczestwo czowieka wtransporcie lotniczym. Nic wic dziwnego, e kompetencje psychologiczne predysponujce do uprawiania tego zawodu wi si przede wszystkim zodpowiednimi predyspozycjach osobowociowymi oraz umiejtnociami podejmowania waciwych decyzji wsytuacjach kryzysowych oraz radzenia sobie ze stresem [1]. Kontrolerzy ruchu lotniczego maj status licencjonowanego personelu lotniczego, wzwizku zczym ich umiejtnoci ipoziom wyszkolenia musi odpowiada rygorystycznym normom, zgodnym z dziaajc od 18 maja 1959r. instrukcj opracowan przez Zarzd Ruchu Lotniczego iLotnisk Komunikacyjnych, okrelajc wymagania licencyjne kontrolera ruchu lotniczego. Po raz pierwszy whistorii polskiego ruchu lotniczego na przeomie 1961/1962 r. czteroosobowa grupa pracownikw Wydziau Ruchu zostaa wysana na szkolenie obejmujce zakres kontroli ruchu lotniczego wszkole Aero Radiolimited wAnglii. Lata 90. XX w. charakteryzoway si staym rozwojem przedsibiorstw zwizanych zkontrol ruchu lotniczego [2,3,4]. Narastajca liczba zada na lotniskach wiatowych doprowadzia do utworzenia struktur zwizanych zobsug ruchu lotniczego. (www.pata.pl) iwydawania licencji kontrolerom ruchu lotniczego przez Urzd Lotnictwa Cywilnego (http://pl.wikipedia.org/wiki/Kontrola_ruchu_lotniczego). Celem niniejszej pracy jest ukazanie zalenoci midzy niektrymi wymiarami osobowoci astylami radzenia sobie ze stresem ukontrolerw ruchu lotniczego.

Psychologiczna charakterystyka zawodu kontrolera lotu

Zadaniem suby kontroli ruchu lotniczego (Air Traffic Control Service ATC) jest zapobieganie zderzeniom statkw powietrznych wtrakcie lotu wewntrz poszczeglnych czci przestrzeni powietrznej, okrelonej na potrzeby cywilne lotnictwa. Przestrze ta nosi nazw przestrzeni kontrolowanej, obejmujcej drogi lotnicze, strefy kontrolowane portw lotniczych oraz rejony lotnisk bd wzw lotnisk cywilnych iwojskowych. Drogi lotnicze, na ktrych poruszaj si samoloty, to korytarze przestrzenne ookrelonej szerokoci iprzedziaach wysokoci. Kontrole132

Polski Przegld Medycyny Lotniczej nr 2 tom 16, kwiecie-czerwiec 2010 rok rzy ruchu lotniczego usprawniaj iutrzymuj uporzdkowany przepyw ruchu powietrznego. Dziki pracy kontrolerw mamy gwarancj bezpieczestwa ruchu lotniczego. Jedn zwaniejszych usug lotniczych wchodzcych wskad zarzdzania ruchem lotniczym jest wanie kontrola ruchu lotniczego. Wskad zarzdzania ruchem lotniczym wchodz: cao struktur, procedur, metod dziaania personelu, rodkw oraz urzdze niezbdnych do zapewnienia bezpieczestwa samolotom zarwno na lotniskach, jak i wprzestrzeni powietrznej [5,6]. Pomidzy drogami powietrznymi ipod nimi rozciga si przestrze operacyjna, wskad ktrej wchodz przestrzenie lotw swobodnych oraz strefy lotnictwa wojskowego. Informacji lotniczej wprzestrzeni powietrznej dostarcza jeden lub wicej rejonw tzw. FIR (Flight Information Region). Statek powietrzny leci po ustalonej wczeniej przestrzeni kontrolowanej. Osoba upowaniona przed wystartowaniem samolotu informuje oplanie lotu, opisujc tras, typ oraz wyposaenie samolotu. Kontrola ruchu lotniczego wrejonach informacji lotniczej, nad ktrymi ma si odby lot, musi koniecznie dosta plan lotu. Trasa lotu skada si zpunktw meldunkowych, ktre wyznaczaj naziemne pomoce radionawigacyjne. Kontrolerzy musz zapewni bezpieczn separacj, awic odstp zarwno pionowy, jak ipoziomy midzy napotkanymi wprzestrzeni powietrznej samolotami. Wcelu uniknicia zderze samolotw wpowietrzu pilotom udziela si wskazwek dotyczcych zmian kursu iwysokoci (tzw. wektorowanie) oraz informacji dotyczcej sytuacji wpowietrzu, warunkach meteorologicznych oraz ewentualnych zagroeniach [5]. Od chwili wystartowania do chwili wyldowania kady samolot wprzestrzeni powietrznej znajduje si pod sta opiek ATC utrzymujc znim cig czno radiow [7]. Kontrolerzy ruchu lotniczego maj bardzo odpowiedzialn prac, gdy kierujc lotem kilku bd kilkunastu samolotw ornych waciwociach musz mie cigle wiadomo decyzyjn kolejnych dziaa profilaktycznych bd ratowniczych, od ktrych zaley bezpieczestwo lotw wich rejonie odpowiedzialnoci. Posiadajc status licencjonowanego personelu lotniczego musz posiada zarwno umiejtnoci, jak ipoziom wyszkolenia zgodne zpanujcymi rygorystycznymi normami. Wedug Crumpa oraz Stammersa [za: 5] praca kontrolerw ruchu lotniczego jest kwalifikowana do najtrudniejszych zawodw operatorskich biorc pod uwag funkcje percepcyjne, decyzyjne oraz emocjonalne. Kontrolerzy ruchu lotniczego musz charakteryzowa si bardzo wysokim poziomem procesw uwagi, poniewa jednoczenie posuguj si dwoma kanaami percepcyjnymi: wzrokowym isuchowym (w pracy posuguj si wskanikami wizualnymi: ekrany radarowe, monitory komputerw, radio, telefon, komunikacja zasystentami). Kontrolerzy ruchu lotniczego przechodz selekcj, ktra wyania optymaln grup charakteryzujc si okrelonym profilem psychologicznym. Rnice wmoliwociach adaptacyjnych kumuluj si wraz ze stresem wpracy, powodujc poczucie obcienia prac aniekiedy take przecienia [6]. Do takiej charakterystyki zalicza si dwie skadowe: zewntrzna, ktra zawiera dwa elementy wyznaczajce poziom obcienia (liniowy inieliniowy) oraz wewntrzna, zalena od osobowoci. Liniowym elementem charakteryzujcym poziom obcienia prac jest midzy innymi liczba samolotw, ktre s kontrolowane wdanej jednostce czasowej. Zmienia si ona podczas przebiegu dyuru kontrolera, poniewa wystpuj takie przedziay 133

J.F. Terelak, A. Stefaczyk Osobowo wedug Wielkiej...... czasowe na niektrych maych lotniskach, wktrych istnieje niewielkie natenie przelotu samolotw. Element za nieliniowy moe wiza si zpierwszym elementem, czyli liczb samolotw, ktrymi si zarzdza, ale rwnie dobrze moe by niezaleny od pierwszego elementu. Wzrost obcienia prac nasila si nie tylko ze wzrostem liczby samolotw, ale narasta wraz ze stopniem trudnoci napotykanych sytuacji oraz prawdopodobiestwem zaistnienia sytuacji awaryjno-krytycznych [8]. Wtakich sytuacjach bardzo wana jest odporno na stres, czyli umiejtno rozwizywania sytuacji trudnych iradzenie sobie zwasnymi emocjami [7]. Z kolei subiektywna skadowa obcienia prac jest modyfikowana przez nastpujce czynniki: wiek, dowiadczenie oraz niektre cechy osobowoci, takie jak np. poziom zapotrzebowania na stymulacj. Na odczucie obcienia prac ma rwnie wpyw system dyurw 12- i24-godzinny. Taki system wymaga od kontrolera ruchu lotniczego wysokiej sprawnoci percepcyjnej idecyzyjnej wdowolnym przedziale dobowego cyklu aktywnoci [9]. J.B. McKindley iR. Jago [10] wybrali najwaniejsze czynnoci operatorskie, jakie s wymagane wpracy kontrolera ruchu lotniczego, oraz odpowiadajce im funkcje psychiczne. Do czynnoci operatorskich zaliczaj: 1) diagnoz danych oraz sytuacji znajdujcych si na ekranie, jak rwnie wnioskowanie dziki nim oproblemach, ktre mog powsta wkrtkim odstpie czasowym (np. 5 min), 2) diagnoza danych oraz sytuacji znajdujcych si na ekranie jak rwnie umieszczenie konsekwencji ledzonej sytuacji wtrakcie duszego okresu (np. 5-20 min), 3) zainteresowanie danymi osamolotach zinnych sektorw wcelu weryfikacji zsytuacj wswoim sektorze (np. diagnozowanie nastpujcych po sobie danych zsytuacj jaka moe nastpi wcigu kolejnych 20 min), 4) diagnoz informacji zekranw bd wydrukw ale take zdobycie informacji od osb, ktre s odpowiedzialne do ustalenia problemw jakie mog wynikn wduszym przedziale ni 20 min, 5) ledzenie problemw zodpowiednimi operatorami oraz przeoonymi zaistniaych wczasie duszym ni 20 min, 6) stwarzanie wzorcw umysowych, ktre obejmuj pozycje samolotw wodpowiednim obszarze, wcelu znalezienia teoretycznych sytuacji konfliktowych, ktre mog zaistnie wcigu 5 min, 7) diagnozowanie mentalne planw danych lotw wcelu weryfikacji kolizji samolotw poruszajcych si na takiej samej wysokoci, 8) ukadanie wmylach moliwych do zastosowania rozwiza alternatywnych, ktre mog ustrzec przed ewentualnymi awaryjnymi sytuacjami. Tak wic praca kontrolerw ruchu lotniczego jako odpowiedzialna itrudna przewiduje dugi okres szkolenia ibada selekcyjnych, poprzedzajcych zdobycie licencji kontrolera [11]. Po przejciu wstpnej selekcji kandydaci na kontrolerw odbywaj trzyletnie szkolenie, ktre uczy ich efektywnej pracy [9]. Czas pracy wielozmianowej kontrolerw ruchu lotniczego przebiega od godziny 6 do 14 iod 14 do 22 oraz od 22 do 6 rano. Przerwy nastpuj po upywie dwch godzin pracy itrwaj rwnie dwie godziny. Nocne dyury mog wystpi po jednym dniu pracy, a nastpnie kontroler ma dwa dni wolne. Stresogenno pracy zmianowej wwypadku kontrolerw ruchu lotniczego jest zwizana zcigym przestawianiem si na spanie raz wcigu dnia, raz wcigu nocy [12]. Kolejne czynniki stresowe wpracy dotycz: deficytu czasu potrzebnego do podjcia decyzji, duej odpowiedzialnoci 134

Polski Przegld Medycyny Lotniczej nr 2 tom 16, kwiecie-czerwiec 2010 rok za ycie pilotw ipasaerw, przebywajcych wpowietrzu wkontrolowanym rejonie oraz nie bez znaczenia jest kultura pracy zespoowej [13].

Wnioski zbada nad zwizkiem osobowoci ze stylami radzenia sobie ze stresem

Wnioski zdanych zawartych w pimiennictwie wskazuj na istnienie zwizkw midzy niektrymi cechami osobowoci istrategiami lub stylami radzenia sobie ze stresem. Itak np. zbada Costy iwsp. [za: 14] wynika midzy innymi, e istnieje dodatnia korelacja midzy neurotycznoci astylami radzenia sobie ze stresem skoncentrowanymi na emocjach, oraz e ekstrawersja koreluje przede wszystkim zposzukiwaniem kontaktw towarzyskich, jak rwnie ze stylem skoncentrowanym na zadaniu [za: 15]. Badania Endlera iParkera [16] wskazuj na zwizek midzy ekstrawersj astylami skoncentrowanymi na zadaniu, oraz neurotycznoci astylami skoncentrowanymi na emocjach. Brak jest wynikw dotyczcych zwizku sposobw radzenia sobie ze stresem zotwartoci, chod dominujcy wydaje si pogld, e osoby zduym nasileniem ugodowoci ze wzgldu na to, e s milsze, lepiej wsppracujce iwiarygodne ni jednostki mniej ugodowe, maj silniej rozwinite sieci spoeczne dostpne wczasie doznawania stresu, std te naley oczekiwa, e ugodowo pozytywnie koreluje ztakim stylem radzenia sobie ze stresem, jak poszukiwanie kontaktw spoecznych (wsparcie spoeczne). Ponadto osoby sumienne charakteryzuj si midzy innymi motywacj do dziaania oraz wytrwaoci wrealizacji swoich celw, dlatego powinny preferowa wsytuacji stresowej styl skoncentrowany na zadaniu [za: 14]. Wczeniejsze badania wasne [12] przeprowadzone z 60 osobami (30 kobietami i30 mczyznami) wwieku 21-24 lat, wskazuj na istnienie zwizku midzy wysokim poziomem ekstrawersji astylem skoncentrowanym na zadaniu oraz stylem poszukiwania kontaktw. Stwierdzono rwnie zwizek midzy niskim poziomem neurotyzmu astylem radzenia sobie skoncentrowanym na zadaniu oraz stylem poszukiwania kontaktw, atake midzy wysokim poziomem neurotyzmu astylem skoncentrowanym na emocjach oraz niskim poziomem ekstrawersji astylem skoncentrowanym na emocjach. Zbada Doroty Dbrowskiej [17] dotyczcych kadry menederskiej redniego szczebla wynika take, e istnieje negatywna korelacja midzy neurotyzmem astylem skoncentrowanym na zadaniu (r=-0,457; p=0,019) oraz pozytywna korelacja ze stylem skoncentrowanym na emocjach (r=0,631; p=0,001). Ekstrawersja ujemnie koreluje ze stylem skoncentrowanym na emocjach (r=-0,397; p=0,045), za dodatnio koreluje ze stylem poszukiwania kontaktw (r=0,476; p=0,014). W pimiennictwie wskazuje si nawystpowanie zwizku midzy neurotycznoci astylem radzenia sobie skoncentrowanym na emocjach oraz ekstrawersj astylem radzenia sobie skoncentrowanym na zadaniu iposzukiwaniu kontaktw . Co si tyczy innych wymiarw osobowoci, to stwierdzono, e taka cecha, jak sumienno ma wpyw na wybr stylu skoncentrowanego na zadaniu [18] oraz poszukiwanie kontaktw towarzyskich [19]. Wbadaniach Moniki Pako [za: 20] stwierdzono korelacj midzy ugodowoci aposzukiwaniem kontaktw towarzyskich (r=0,40; p<0,01).

135

J.F. Terelak, A. Stefaczyk Osobowo wedug Wielkiej...... Opierajc si na teoriach osobowoci H.J Eysencka oraz P.T. Costy iR.R. McCrae mona sformuowa nastpujce hipotezy: im wyszy poziom neurotycznoci tym bardziej preferowany jest styl radzenia sobie ze stresem skoncentrowany na emocjach iunikowy; im wyszy poziom ekstrawersji tym bardziej preferowany jest style skoncentrowany na zadaniu iposzukiwaniem kontaktw towarzyskich; im wyszy poziom ugodowoci tym bardziej preferowany jest styl skoncentrowany na zadaniu; im wyszy poziom sumiennoci tym bardziej preferowany jest styl skoncentrowany poszukiwaniem kontaktw towarzyskich; im wyszy poziom otwartoci na dowiadczenia tym bardziej preferowany jest styl skoncentrowany poszukiwaniem kontaktw towarzyskich.

Badani imetody
Charakterystyka badanej grupy W badaniu bray udzia 64 osoby, wtym wgrupie eksperymentalnej 34 kontrolerw lotu (20 kobiet i14 mczyzn) oraz wgrupie kontrolnej 30 osb pracujcych wfirmach korporacyjnych (15 kobiet i15 mczyzn). Wiek wgrupie eksperymentalnej waha si od 25 do 44 lat, za grupy kontrolnej od 25 do 30 lat. Zarwno osoby z grupy eksperymentalnej, jak i kontrolnej mieli wysze wyksztacenie. Zastosowane narzdzia Badania przeprowadzono za pomoc n/w kwestionariuszy wersji elektronicznej: A. Kwestionariusz NEO- FFI, oparty na zaoeniach Modelu Wielkiej Pitki P.T. Costy iR. R. McCrea, pozwala na diagnoz piciu podstawowych wymiarw osobowoci: Neurotyczno, Ekstrawersja, Sumienno, Otwarto oraz Ugodowo [21,22]. B. Kwestionariusz Radzenia Sobie wSytuacjach Stresowych CISS N.S. Endlera iJ.D. A. Parkera [16], pozwala na diagnoz trzech stylw radzenia sobie ze stresem: styl radzenia skoncentrowany na zadaniu (SSZ); styl radzenia skoncentrowany na emocjach (SSE); skoncentrowany na unikaniu (SSU), przejawiajcy si wdwch formach: angaowanie si wczynnoci zastpcze (ACZ) oraz poszukiwanie kontaktw towarzyskich (PTK) [23].

Wyniki
Zaoenia onormalnoci rozkadu zmiennych niezalenych izalenych oceniano testem Komogorowa-Smirnowa dla jednej prby. Hipotezy dotyczce normalnoci rozkadu zostay potwierdzone dla wszystkich zmiennych. Test homogenicznoci wariancji Levenea wykaza wprzypadku: SSZ (F=0,56; p>0,05); SSE (F=0,33; p>0,05); SSU (F=0,42; p>0,05); ACZ (F=0,12; p>0,05); PKT (F=0,27; p>0,05); N (F=0,98; p>0,05); U(F=O,50; p>0,05); S (F=0,19; p>0,05); OTW (F=0,48; p>0,05). Homogenicznoci wariancji nie wykazano wprzypadku Ekstrawersji (F=0,02; p<0,05). Zanalizy wynika, e istnieje istotna rnica midzy grupami wynika136

Polski Przegld Medycyny Lotniczej nr 2 tom 16, kwiecie-czerwiec 2010 rok jca zrozkadu t Studenta dla Stylu Skoncentrowanego na Emocjach t (62)=-2,055, (p<0,05); Poszukiwania kontaktw t (62)=-2,104, (p<0,05). Analizy korelacji midzy zmienn zalen (stylami radzenia sobie) iniezalen (osobowoci) zostay przeprowadzone za pomoc wspczynnika r Pearsona oddzielnie dla grupy kontrolerw lotu igrupy pracownikw firm prywatnych. Macierze korelacji zostay przedstawione wtab. 1 i2.
Tab. 1. Korelacje midzy cechami osobowociowymi apreferencj okrelonych stylw radzenia sobie ze stresem wrd kontrolerw ruchu lotniczego Tab. 1. Correlations between personality traits and preference of the said styles of coping with stress in air-traffic controllers

NEU SSZ SSE SSU ACZ PKT -0,210 0,535 ** -0,165 -0,141 -0,007

EKS 0,104 -0,242 0,392 * 0,132 0,433 *

OTW 0,096 0,277 0,035 -0,125 0,180

UGD 0,097 -0,239 -0,079 -0,134 0,035

SUM 0,307 -0,392 * 0,222 -0,007 0,264

Legenda: I- grupa eksperymentalna; II - grupa kontrolna; E Ekstrawersja; N Neurotyczno; U- Ugodowo; S Sumienno; O- Otwarto; SSZ Styl Radzenia Sobie Skoncentrowany na Zadaniu; SSE Styl Radzenia Sobie Skoncentrowany na Emocjach; SSU Styl Radzenia Sobie Skoncentrowany na Unikaniu; ACZ Czynnoci Zastpcze; PKT Poszukiwanie Kontaktw Towarzyskich. * Korelacja jest istotna na poziomie 0,05; ** Korelacja jest istotna na poziomie 0,01.

Tab. 2. Korelacja midzy cechami osobowoci apreferencja stylw radzenia sobie ze stresem upracownikw firm prywatnych Tab. 2. Correlations between personality traits and preference of the said styles of coping with stress in private companies employees

NEU SSZ SSE SSU ACZ KT -0,669 ** 0,628 ** 0,403 * 0,537 ** 0,045

EKS 0,438 * -0,222 -0,266 -0,418 * 0,241

OTW 0,442 * -0,238 -0,185 0,158 -0,174

UGD 0,241 -0,068 -0,146 -0,288 0,091

SUM 0,648 ** -0,300 -0,347 -0,553 ** 0,207

Legenda: I- grupa eksperymentalna; II - grupa kontrolna; E Ekstrawersja; N Neurotyczno; U- Ugodowo; S Sumienno; O- Otwarto; SSZ Styl Radzenia Sobie Skoncentrowany na Zadaniu; SSE Styl Radzenia Sobie Skoncentrowany na Emocjach; SSU Styl Radzenia Sobie Skoncentrowany na Unikaniu; ACZ Czynnoci Zastpcze; PKT Poszukiwanie Kontaktw Towarzyskich. * Korelacja jest istotna na poziomie 0,05; ** Korelacja jest istotna na poziomie 0,01.

Jak wynika ztab. 1, istnieje wgrupie kontrolerw ruchu lotniczego dodatni zwizek midzy Neurotycznoci aStylem Skoncentrowanym na Emocjach (r=0,54; p<0,01) oraz ujemna korelacja midzy Sumiennoci aStylem Skoncentrowanym na Emocjach (r=-0,392; p<0,05). Ponadto stwierdzono wystpowanie dodatniej 137

J.F. Terelak, A. Stefaczyk Osobowo wedug Wielkiej...... korelacji midzy Ekstrawersj aStylem Skoncentrowanym na Unikaniu (r=0,39; p<0,05) idodatni korelacj: Ekstrawersja aPoszukiwanie Kontaktw Towarzyskich (r=0,43; p<0,05). Jak wynika zdanych w tab. 2, wgrupie kontrolnej stwierdzono istnienie dodatniej korelacji midzy Ekstrawersj aStylem Skoncentrowanym na Zadaniu (r=0,44; p<0,05) oraz Sumiennoci aStylem Skoncentrowanym na Zadaniu (r=0,65; p<0,01). Ponadto uzyskano dodatni korelacj midzy Otwartoci na Dowiadczenia aStylem Skoncentrowanym na Zadaniu (r=0,442; p<0,05). Zkolei Neurotyczno koreluje ujemnie ze Stylem Skoncentrowanym na Zadaniu (r=-0,70; p<0,01), za dodatnio ze Stylem Skoncentrowanym na Emocjach (r=0,63; p<0,01) oraz Stylem Skoncentrowanym na Unikaniu (r=0,40; p<0,05) iPoszukiwaniem Kontaktw Towarzyskich (r=0,58; p<0,01). Ekstrawersja ujemnie koreluje zCzynnociami zastpczymi (r=-0,42; p<0,05). Ujemna korelacja wystpuje te midzy Sumiennoci aCzynnociami Zastpczymi (r=-0,55; p<0,01).

Podsumowanie
Wyniki przeprowadzonych bada potwierdzaj czciowo zakadane hipotezy dotyczce: pozytywnego zwizku midzy neurotycznoci astylem radzenia sobie ze stresem skoncentrowanym na emocjach wrd kontrolerw ruchu lotniczego; pozytywnego zwizku midzy ekstrawersj astylem radzenia sobie ze stresem skoncentrowanym na zadaniu iskoncentrowanym na poszukiwaniu kontaktw towarzyskich; pozytywnego zwizku midzy sumiennoci astylem radzenia sobie ze stresem skoncentrowanym na zadaniu wrd kontrolerw ruchu lotniczego (niezgodna zteori Costa iMcCrae); pozytywnego zwizku midzy ugodowoci astylem radzenia sobie ze stresem skoncentrowanym na poszukiwaniu kontaktw wsrd kontrolerw ruchu lotniczego (niezgodna zteori Costa iMcCrae); negatywnego zwizku midzy neurotycznoci astylem radzenia sobie ze stresem skoncentrowanym na zadaniu wrd kontrolerw ruchu lotniczego (niezgodna zteori Costa iMcCrae); pozytywnego zwizku midzy otwartoci na dowiadczenia aposzukiwaniem kontaktw towarzyskich wrd kontrolerw ruchu lotniczego (niezgodna zteori Costa iMcCrae); pozytywnego zwizku midzy neurotycznoci astylem radzenia sobie ze stresem skoncentrowanym na unikaniu (niezgodna zteori Costa iMcCrae). W pracy zbadano rwnie rnice wzakresie wyboru danego stylu radzenia sobie ze stresem wystpujce midzy grup eksperymentaln akontroln. Przeciwnie ni to wykazano winnych badaniach wasnych [18], wktrych kontrolerzy ruchu lotniczego (w przeciwiestwie do grupy kontrolnej informatykw) preferuj stosowanie stylu skoncentrowanego na zadaniu, natomiast rzadziej stosuj styl skoncentrowany na emocjach, wtym badaniu kontrolerzy ruchu lotniczego wporwnaniu zgrup kontroln (pracownikami firm prywatnych) nie wykazuj istotnej rnicy wstylu skoncentrowanym na zadaniu, natomiast rnica taka wystpi138

Polski Przegld Medycyny Lotniczej nr 2 tom 16, kwiecie-czerwiec 2010 rok a wzakresie braku preferowania przez kontrolerw ruchu lotniczego stylu skoncentrowanego na emocjach. Uzyskane wyniki bada sugeruj konieczno prowadzenia dalszych bada nad zwizkami osobowoci ze stylami radzenia sobie ze stresem, zwaszcza e wostatnich latach zauwaa si nowe trendy teoretyczne wzakresie teorii radzenia sobie ze stresem [24,25], jak rwnie dyskusje nad przydatnoci znanych wpolskiej psychologii kwestionariuszy do badania strategii istylw radzenia sobie ze stresem [26].

Pimiennictwo
1. Vingelis P.J., Schaeffer E., Stringer P., Gromelski S., Ahmed B.: Air traffic controller: Literature review and proposed memory aids. Report No. DOT/ FAA/CT-TN90/38. 1990. 2. Talotta N.J., Shingledecker C., Zurinskas T., Kerns K., Marek H., Vancampen W., Rosenberg B.: Controller evaluation of initial data link air traffic control services: Mini study 1. DOT/FAA/CT-89/25, I.FAA Department of Transportation Washington DC 1988. 3. Talotta N.J., Shingledecker C., Zurinskas T., Kerns K., Marek H.: Controller evaluation of initial data link air traffic control services: Mini sutdy 2, DOT/ FAA/CT-89/14,I.FAA Department of Transportation Washington DC 1988. 4. Thales S.S., Whiteley M., McGregor R., Conroy P., Deransy R.: LINK2000+ Real-time Simulation Report, Version 1.0, Brtigny-sur-Orge, France, EUROCONTROL Experimental Centre, 2002. 5. Compa T.: Podrcznik kontrolera ruchu lotniczego. Cze I. WSOSP, Dblin, 2000: 6. Stein E.S.: Human operator workload in ATC [W]: M. Smolensky (red.): Human Factors in ATC , Academic Press, London, 1998. 7. Hopkin D.V.: Human Factors in Air Traffic Control. Taylor & Francis, Great Britain 1995. 8. Smolensky M., Stain E.S.: Human Factors in Air Traffic Control. Academic Press, CA, London, 1998. 9. Issac A., Ruitenberg B.: Air Traffic Control: Human Performance Factors. Ashgate, Great Britain 1999. 10. McKindley J.B., Jago R.: Area en rute controller skills requirements. Systems control technology. Inc. for Martin Marietta ATC division, September 18, 1984. 11. Piska E.: Influence of the new way of Pilot Controller Communication DATA LINK for Air Traffic Controller Performance. The thesis supervised by professor Jan F. Terelak. (2004) 12. Terelak J.F.: Studia zpsychologii stresu. Wyd. ATK, Warszawa 1997.

139

J.F. Terelak, A. Stefaczyk Osobowo wedug Wielkiej...... 13. Hobfoll S.E.: The influence of culture, community, and the nested - self in the stress process: advancing conservation of resources theory. Appl. Psychol.: Int. Rev. 2001, 50, 337-421. 14. McCrae R.R., Costa P.T.: Osobowo dorosego czowieka. Wyd. WAM, Krakw 2005. 15. Zawadzki B., Szczepaniak P., Strelau J.: Diagnoza psychometryczna piciu czynnikw osobowoci: Adaptacja Kwestionariusza NEO - FFI Costy iMcCrae do warunkw polskich. Studia Psychol. 1995, 33(1-2), 189-221. 16. Endler N.S., Parker I.D.A.: Coping inventory for stressful situations (CISS): Manual. Multi-Health Systems, Inc., Toronto 1990. 17. Dbrowska D.: Ekstrawersja astyle radzenia sobie ze stresem ukadry menederskiej redniego szczebla [W]: J.F. Terelak (red): Stres zawodowy: Charakterystyka wybranych zawodw stresowych. Wyd. UKSW, Warszawa 2007, 220- 233. 18. Terelak J.F., Rudzki A.: Temperament astyle radzenia sobie ze stresem ukontrolerw ruchu lotniczego. Pol. Przegl. Med. Lotn. 2005, 11(1), 11-23. 19. Zaborowska A.: Style radzenia sobie ze stresem aosobowos wg Wielkiej Pitki ucelnikw [W]: J.F. Terelak (red.) Stres zawodowy: Charakterystyka wybranych zawodw stresowych. Wyd. UKSW, Warszawa 2007, 70-86. 20. Terelak J. F.: Stres zawodowy. Wyd. UKSW, Warszawa 2007. 21. Zawadzki B., Strelau J., Szczepaniak P., liwiska M.: Podrcznik do Inwentarza Osobowoci NEO-FFI. Pracownia Testw Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Warszawa 1998. 22. Strelau J., Jaworska A., Wrzeniewski K., Szczepaniak P.: Podrcznik do Kwestionariusza CISS. Pracownia Testw Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa 2005. 23. Szczepaniak P., Strelau J., Wrzeniewski K.: Diagnoza stylw radzenia sobie ze stresem za pomoc polskiej wersji kwestionariusza CISS Endlera iParkera. Przegl. Psychol.1996, 39(1), 187-210. 24. Folkman S.: Revised coping theory and process of bereavement [W]: M.S. Stroebe I. (red.): Handbook of bereavement: Consequences, coping, and care. American Psychological Association Press, Washington D.C., 2001, 563-584. 25. Lazarus R.S.: Stress and emotion: A new synthesis: Springer, New York, 2006. 26. Heszen-Niejodek I.: Stres iradzenie sobie gwne kontrowersje [W]: I. HeszenNiejodek, Z. Ratajczak (red.): Czowiek wsytuacji stresu. Problemy teoretyczne imetodologiczne. Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2000, 12-43. Nadesano: 24.05.2010r. Zaakceptowano do publikacji: 7.06.2010r.

140