TRAKYA ELEKTRK DAITIM A..

TESS MDRL
YOL AYDINLATMA SSTEMLER NCELEME RAPORU

Hazrlayan: Gke ADIGZEL Danman: Kemal KILI

Hazrlayan: Gke ADIGZEL Danman: Kemal KILI

Mays, 2012

GR 10 Temmuz 2009 tarih ve 27284 sayl Resmi Gazetede yaymlanan Aydnlatma Ynetmeliinin 4.maddesinde, datm irketi, datm blgesindeki yerleim yerlerinde bulunan otoyollar hari, kamunun genel kullanmna ynelik meydan, bulvar, cadde ve sokak aydnlatmasndan ve bunlara ait gerekli aydnlatma sistemleri ve lm sistemlerinin tesis edilmesi ve iletilmesinden sorumlu olduu belirtilmektedir. Bu nedenle de Trakya Elektrik Datm A.. olarak mevcut aydnlatma sistemimizin incelenmesi ve yaplmas gereken uygulamalarn ortaya konmas ihtiyac domutur. Bunun zerine yaplan inceleme ve deerlendirme sonucunda hazrlanan bu raporda amalanan, arlkl olarak havai hat ebekesi zerinden yaplm olan aydnlatma sistemimizin mevzuat ve standartlar dorultusunda uygun hale getirilmesi, yaplan ve/veya yaplacak olan aydnlatma tesislerinden azami faydann salanmasdr. Bunun iin, TS-EN 13201-1, TS-EN 13201-2, TS-EN 13201-3 ve TS-EN 13201-4 nolu Trk Standartlarna uygun ve ynetmeliin 5.maddesinin 3. Fkrasnn (a) bendinde de belirtildii zere aydnlatlacak yere ve amaca en uygun zmn elde edilebilecei aydnlatma ltleri esas alnarak, yol aydnlatma tasarmna ynelik kapsaml bir alma yaplm ve aydnlatma tavsiyeleri bu raporumuzda dile getirilmitir.

Tesis Mdrl

Sayfa 2

KAPSAM 1. Yol Aydnlatmasnn nemi..5 1.1. Kazalar ve Yol Emniyeti Bakmndan nemi5 1.2. Aydnlatma ve Trafik Kazalar Arasndaki likiler...5 1.3. Aydnlatma ve Karayollarnda lenen Sular Arasndaki liki6 2. Yol Aydnlatmas ile lgili Temel Kavramlar6 2.1. Fotometrik Byklkler.6 2.1.1. Ik Gc6 2.1.2. Ik Aks7 2.1.3. Ik iddeti.7 2.1.4. Aydnlk Dzeyi.7 2.1.5. Parlt.7 3. Yol Aydnlatmasnda Kullanlan Yapay Ik Kaynaklar..7 3.1. Iksal Etkinlik ve Etkinlik Faktr8 3.2. Dearj Lambalar9 3.3. Alak Basnl Sodyum Buharl Lambalar.9 3.4. Yksek Basnl Sodyum Buharl Lambalar10 3.5. Yksek Basnl Cva Buharl Lambalar..10 3.6. Ik Kaynaklarnda mr.12 4. Yol Aydnlatmasnda Lamba Seimi...12 5. Yol Aydnlatma Armatrleri13 5.1. Armatr Seiminin nemi...13 5.2. Armatrlerin Ik Dalm Erileri...14 5.3. Armatr Seimi14 5.4. Armatr Donanm...16 5.4.1. Balast...16 5.4.2. Ateleyici (gnitr)..18 5.4.3. Kondansatr.20 5.4.4. Duy..20 5.4.5. Reflektr (Yanstc)20 5.4.6. Refraktr (Yar Saydam Kapak)..21 5.5. Armatrleri Isl Karakteristikleri..21 5.6. Armatrlerin Mekanik ve Aerodinamik Karakteristikleri21 5.7. Armatrlerin Elektriksel Karakteristikleri22 5.8. Armatrlerde Kir ve Toza Dayankllk...22 5.9. Armatrlerin Estetik Karakteristikleri..22 6. Yol Aydnlatma Esaslar ve Kalite Parametreleri22 6.1. Yol Aydnlatma Esaslar..22 6.2. Yol Aydnlatma Kalitesini Belirleyici Parametreler23 6.2.1. Yolun Yanstma zellikleri.24 6.2.2. Ortalama Yol Yzeyi Parlts (Lo).24 6.2.3. Bileke Dzgnlk (Uo), Boyuna Dzgnlk (UL)24 6.2.4. evreleme Oran..25 6.2.5. Kamama.25 6.2.6. Grsel Klavuzlama..26 6.2.7. Ik Rengi.26 6.3. Kontrast....27 6.4. Gr Esaslar...27 7. Aydnlatma Dzenleri..32 7.1. Yol Tipleri ve Aydnlatma Dzeni...32 7.2. Aydnlatma Dzenleri..33

Tesis Mdrl

Sayfa 3

8. Havai Hatl ebekede Seilen Bir Sokak Modelinde Aydnlatma Tasarm....33 9. Yol Aydnlatmasnda Otomasyon....37 9.1. Armatrlerde Elektronik Bileen Kullanmnn nemi.......37 9.2. Elektronik Balast le Lolatrma.....38 9.3. Lolatrma zelliinin Lamba Performansna Etkisi.....39 9.4. Lolatrlabilir Yol Aydnlatmas Sistemlerinde Haberleme.........39 9.4.1. Dijital Adreslenebilir Aydnlatma Arayz (DALI)....39 10. Yol Aydnlatma Armatrlerinde Oluabilecek Arzalar..40 11. zm nerileri ve Sonu...42 12. Kaynaklar.50

Tesis Mdrl

Sayfa 4

YOL AYDINLATMA SSTEMLER 1.Yol Aydnlatmasnn nemi 1.1 Kazalar ve Yol Emniyeti Bakmndan nemi Karayollarnda herhangi bir tat kullanan bir src nnde uzanan yolun kendi gr alan iinde kalan blmne ilikin ayrntl grsel bilgiye sahip olmak zorundadr. zellikle ehirleraras yollarda 120 km/he varan yksek tat hzlar iin src; -Yolun 5-15 saniyesi iinde geecei blgesini rahatlkla grebilmeli -Kendi gr alan iinde kalan dier tatlarn hareketlerini izleyebilmeli -nnde uzanan yol zerinde var olabilecek engelleri ve bunlarn konumlarn iyi seebilmelidir. Hareket halinde olan bir tat srcsnn gr alan iinde srekli deien bir grnt vardr. Yol zerindeki eitli iaretler, yoldaki trafik klar, dier tatlarn eitli kl hareketleri ve srekli yer deitirmeleri src iin devaml olarak deien bir grnt oluturur. Ayn zamanda yol ayrlmalar, kavaklar ve yol dnleri de srcnn gr alan iinde kolayca alglanabilmesi gereken grsel bilgilerdir. Gece trafiinde kazalarn nlenmesi bakmndan iyi bir yol aydnlatmasnn nemi byktr. Aydnlatlmam yollarda aksi ynden gelen tatlarn farlarnn, srclerin gzlerini kamatrmas, yolun gidiinin yalnzca tat klar ile belirlenememesi ve zellikle yal havalarda yol rtsnn byk lde aynasal yanstma zellii kazanmas sonucu, tat klarnn yolu aydnlatmada hemen hemen hibir yarar salamamalar kazalara neden olur. Doru yaplmam bir aydnlatma durumunda da yine yukardaki sonular meydana gelebilir. Gnmzde zellikle yksek hz limiti olan oto yollarda meydana gelebilecek kazalarda bu durumlarn nemli bir pay vardr. Bu konuda Uluslar aras Aydnlatma Komisyonu (CIE) ve eitli lkeler tarafndan aratrmalar, deneyler yaplm, aydnlatma ile trafik kazalar ve karayollarnda ilenen sular arasndaki ilikiler incelenmitir. 1.2 Aydnlatma ve Trafik Kazalar Arasndaki likiler Yol aydnlatmasnn gece yaplan kazalar zerindeki etkisi ile ilgili ilk aratrmalar 1850lerde ngilterede Tamaclk ve Yol Aratrma Laboratuar tarafndan yaplmtr. Bu almalar lm ve ar yaralanmalarla sonulanan kazalarn iyi yaplm yol aydnlatmalar sayesinde %30 azaltlabileceini gstermektedir. 1980 ylnda Uluslar aras Aydnlatma Komisyonu (CIE) tarafndan yaplan ve yaklak 50 deneye dayanan sonulara gre iyi bir yol aydnlatmas yapld zaman lm ve yaralanmalarla sonulanan kazalarn saysnda; ehir yollarnda %30, ehirleraras yollarda %45, otoyollarda %50 ve daha yksek oranlarda azalmann meydana gelebildii belirlenmitir. Yine, Uluslar aras Aydnlatma Komisyonu (CIE) tarafndan 64 ayr yol zerinde yaplan bir aratrma sonucu sz konusu yollarn doru aydnlatlmalar durumunda; lmle sonulanan kazalarda %50, ciddi hasar meydana getiren kazalarda %67, hafif kazalarda %84lk bir azalma meydana geldii saptanmtr. 1981 ylnda J.YALINn yapt almalara gre kontrastlar fark edebilme olaslklar aada belirtildii gibidir:

Tesis Mdrl

Sayfa 5

0,25 cd/m2 aydnlanma dzeyi iin %2 0,50 cd/m2 aydnlanma dzeyi iin %30 1,00 cd/m2 aydnlanma dzeyi iin %51 2,00 cd/m2 aydnlanma dzeyi iin %62 Kontrastlar fark edebilme olaslklar zaten dk olduundan, enerji kstlamas amacyla aydnlanma dzeyi drldnde risk gzle grlr ekilde artmaktadr. Orta kalitedeki bir sistem iin aydnlanmada 1/10 cd/m2lik azalma, kaza saysnda %5 orannda bir arta neden olmaktadr. Enerji krizinden dolay dnyada birok lkede yar karartmal aydnlatma sistemleri kullanlmaktadr. Ancak ekonomik nedenlerle alnan bu nlemler, kazalar nedeniyle yine ekonomik zararlara neden olmaktadr. Yollarn uygun ekilde aydnlatlmas ile kaza orannn azalaca bilinmesine ramen aydnlatma dzeyi ile kaza oran arasndaki iliki ok az bilinmektedir. rnek vermek gerekirse, ngilterede eitli aydnlatma dzeylerindeki birok yollarda yaplan bir deneye gre kaza orannn, 1,2-2,0 cd/m2 k younluklu olan yollarda, 0,3-1,2 cd/m2 k younluklu yollara gre %20 ile %30 arasnda daha dk olduu sonucu kmaktadr. Btn bunlar gz nne alnrsa, srclerin gr alglamalarnn artrlmas sonucu kaza oranlarnn azaltlabilecei sylenebilir. Bunun salanmas iin teorik olarak yol aydnlatma sistemlerinin, gece gr alglamasn gn ndaki seviyeye karmalar gerekmektedir. Ancak hibir aydnlatma sistemi bunu baaramamaktadr. Ancak byle bir aydnlatma sistemi iin kabul edilebilir minimum standart kalite bulunmaya allmaktadr. stenilen minimum kaliteye ulamakta en temel ltler; yeterli aydnlk dzeyi ve aydnlk dzeyinde homojenliktir. 1.3 Aydnlatma ve Karayollarnda lenen Sular Arasndaki liki Aydnlanmann belirlenen artlarda yeterli seviyede olduu blgelerde polisin etkinliinin artmas ve saldrganlarn ekingenlii sebebiyle saldrlarn dikkat ekecek kadar azald grlmektedir. Sular genellikle kaldrmlarda meydana geldiinden bu blgede yeterli aydnlanmann salanmas gerekmektedir. Yksek G Sodyum aydnlatclarla donatlm modern, yksek verimli cadde aydnlatmalar, srcler iin trafik emniyeti bakmndan olduu kadar karayollarnda ilenen sular bakmndan da src ve yayalar iin ok nemlidir. Sonu olarak, yeterli aydnlatma dzeyinin saland karayollarnda yol emniyeti byk oranda artmaktadr. 2. Yol Aydnlatmas le lgili Temel Kavramlar 2.1 Fotometrik Byklkler Yol aydnlatma teknikleri uygulanrken temel olarak kullanlan baz fotometrik byklkler ksaca aklanmtr. 2.1.1 Ik Gc Gzn a duyarll, yaylan n boyuna baldr. 555 nm (nanometre) dalga boyundaki a duyarllk maksimumdur ve bu dalga boyunda yaylan gcn bir Watt k Watt olarak tanmlanr. Hesaplamalara gre 555 nm dalga boyunda yaylan gcn bir Watt 683 lmen k aksna eittir. Bu

Tesis Mdrl

Sayfa 6

anlamda lmen, insan gznn spektral duyarllna kar saniyede yaylan enerji miktar olarak tanmlanabilir. 2.1.2 Ik Aks Ik aks (), bir k kayna tarafndan saniyede yaylan toplam k miktarn gsteren bir kavramdr. nsan gznn spektral duyarllna kar bir k kayna tarafndan saniyede yaylan enerjidir. Birimi lmendir. = Ko.F.V Burada, Ko enerji aksnn fotometrik edeeri, F enerji aks, V gzn spektral duyarlldr. 2.1.3 Ik iddeti Bir k kayna, rettii k aksn farkl dorultulara farkl younluklarda gnderebilir. Ik iddeti (I), saniyede yaylan n belli bir yndeki bykldr. Birimi candeladr (cd). Geometrik olarak noktasal k kaynaklar iin tanmlanr ve dorultuya bal bir byklktr. Noktasal bir k kaynann herhangi bir dorultusundaki k iddeti, bu dorultuyu alan bir uzay asndan kan k aksnn uzay asna blmnn sfra yaklarken limitidir. I = lim0 [ / ] = d / d 2.1.4 Aydnlk Dzeyi Aydnlk dzeyi (E), bir yzeyin birim alana den k veya k aks miktardr. Baka bir deyile, yola den k aksnn yol yzeyine orandr. Birimi lkstr (lx). E=/A bantsna gre 1 lks, 1m2ye den k aks miktardr. 2.1.5 Parlt Bir yzeyin gze ne kadar parlak grndnn bir lsdr. Belirli bir yzeyin birim alanna den k iddetine Parlt (L) denir. Yzeyin kendisi k yayabilir veya baka kaynaklardan yaylan yanstabilir. Ayn aydnlk dzeyine sahip fakat deiik yanstma zellikleri olan yzeylerin deiik parltlar vardr. (rnein asfaltlarn deiik yanstma zellikleri mevcuttur). Ik yayan bir dzlemin belli bir noktasnn bu yzeyin normali ile belli bir as yapan dorultudaki I k iddetinin, bu dorultuya dik dzlemdeki Ag grnen alanna blm, o yzeyin o noktas ve o dorultudaki parltsdr. Birimi cd/m2dir. L = limAg0 [I / Ag] = dI / dAg Parlt ile aydnlk dzeyi arasnda aadaki iliki vardr: L=qxE q: Bir yol yzeyinin yanstma zelliini belirleyen parlt faktr 3. YOL AYDINLATMASINDA KULLANILAN YAPAY IIK KAYNAKLARI Ik kaynaklarn n geometrik biimine gre snflandrdmzda noktasal, yzeysel, izgisel olmak zere ana blme ayrrz. Ancak n kkenine gre snflandrmak istediimizde doal ve yapay olmak zere ikiye ayrlrlar. Bu blmde k kkenine gre kaynaklar incelenecektir. yi bir aydnlatma yaplabilmesi aadaki ana artn ayn anda salanmas halinde mmkn olur.

Tesis Mdrl

Sayfa 7

1)Etkin ve amaca uygun k kayna; 2)Etkin ve uygun aydnlatma armatr; 3)Aydnlatma tekniinin esaslarna uygun projelendirme. 3.1 Iksal Etkinlik ve Etkinlik Faktr ebekeden ekilen elektriksel gc, akkor hale gelen flamann k yaymas veya gazlarda dearj prensibinden hareketle a dntren elemanlara k kayna denir. Ancak a dnmn oran ok nemlidir. ebekeden ekilen elektrik enerjisinin a dnm oran o k kaynann etkinliinin bir lsdr. Bu nedenle etkinlik faktr olarak da tanmlanan bu oran, 1 Wattlk elektrik gcne kar elde edilen k aks miktardr. Yol aydnlatmasnda, getiimiz yllarda akkor flamanl lambalar yerine, etkinlik faktr ve mr uzun olan kzgn elektrotlu dearj lambalar kullanmna geilmitir. Bu lambalar metal halojen lambalar, alak ve yksek basnl sodyum buharl lambalar ile yksek basnl cva buharl lambalardr. Daha sonra yaplan almalarda ise, yol aydnlatmas iin en uygun lambann yksek basnl sodyum buharl lambalar olduu deneylerle kantlanmtr.

Tablo 1. Lamba tipine gre etkinlik faktr deiimi Tablo1'de YBCBL: Yksek basnl cva buharl lamba, YBSBL_Az: Ateleyicisiz Yksek basnl sodyum buharl lamba, YBSBL_Fl: Elips (Fluoresant kapl) yksek basnl sodyum buharl lamba, YBSBL_t: effaf tp (dtan atelemeli) yksek basnl sodyum buharl lambay sembolize eder.

Tablo 2. Yol aydnlatmasnda kullanlan lambalarn genel karakteristikleri

Tesis Mdrl

Sayfa 8

3.2 Dearj Lambalar Gaz dearjl lamba kullanlan cadde aydnlatmas ilk olarak 1935de ortaya kmtr. Yol aydnlatmasnn Avrupa lkelerindeki geliimi kinci Dnya savandan sonra balar. O zamanlarda elde bulunan k kaynaklar cva buharl lambalar ile fluoresant tplerdi. ehirlerde cadde aydnlatmalarnda bu kaynaklar kullanlyordu. Baz lkeler fluoresant k kaynaklarn, baz lkeler ise cva buharl lambalar tercih etmilerdi. Gnmzde yol aydnlatma tesislerinde k kayna olarak genellikle yksek basnl cva buharl lambalar ile yksek ve alak basnl sodyum buharl lambalar, ksmen de fluoresant lambalar kullanlmaktadr. lkemizde bugn iin en ok kullanlan k kayna yksek basnl cva buharl lambalar olup son yllarda yksek basnl sodyum buharl lambalar lkemiz yollarnda oka kullanlmaktadr. lke olarak dearj lambalar ile k retimi eskiden beri bilinen Geissler Tpne dayanr. Geissler tp basnc birka mm Hg mertebesine indirilmi ve iinde iki elektrot bulunan bir cam tpten ibarettir. Elektrotlara doru gerilim uygulannca tp iinde bulunan serbest elektronlar hzlanrlar ve arpma suretiyle iyonizasyonla oalarak tp atelenir. Tpn ateleme gerilimi, tpn boyutlarna, tp iindeki gazn cinsine ve basncna baldr. Tpn atelemesinden nce, tpe uygulanmas gereken gerilim deeri byk, akm deeri ise kktr. Tp atelendikten sonra tpten geen akm byr. letkenlik de bydnden tpn ular arasndaki gerilim klr. 3.3 Alak Basnl Sodyum Buharl Lambalar Bunlar kzgn elektrotlu, alak basnl ve alak gerilimli dearj lambalardr. Tp iinde oda scaklnda kat halde bulunan sodyum madeni vardr. Tpn scakl 250C ile 300Cye kt zaman sodyum madeni buharlar ve tpn basnc birka mm Hg aamasna iner. Dearj, nce yardmc bir gaz iinde rnein neon veya argon gaz iinde meydana gelir. Bu bakmdan tp az miktarda asal gaz ierir. Kzgn elektrotlar baryum oksit kapl tungstendir. Kural olarak sodyum buharl lamba, alternatif akm ebekelerinde kullanldndan, tpn her iki ucunda ayn tip elektrot bulunur. 220 voltluk ebeke gerilimi atelemeye yetmez. Onun iin tp iine elektrotlar birbirine yaklatrmaya yarayan madeni bir ateleme teli konmutur. Bu sayede gerilim uygulandktan sonra ana dolgu gaznda (neon veya argon) kk kl dearj yollar oluur ve n dearj balar. yonizasyon yardmyla n dearj ana dearj balatr. Dolaysyla tp snr, sodyum madeni buharlar ve kl plazma dolgu gazndan sodyum buharna intikal eder. Dearj tp U eklinde bklm ve havas boaltlm, i cidar iridyum oksitle kaplanm bir d tpn iine yerletirilmitir. ridyum oksit kzl tesi nlar yanstarak, vakum ise s kaybn azaltarak lambann veriminin yksek olmasn salarlar. Tpn nominal gerilimi 20V olup, tp 220Va kadar iletme gerilimlerinde alabilir. Buna karlk kararl alma gerilimi 50V mertebesindedir. Kararl almada gerilim fark balast tarafndan karlanr. lk tutuma geriliminin salanmas iin balast iine konmu veya ayr bir ateleyici (ignitr) vardr. Balast ebekeye endktif bir yk etkisi yaptndan, ebekeye paralel bir kondansatr balamak suretiyle cos kompanze edilebilir. Bazen dearj lambalar radyo parazitlerine sebep olabilir. Bunun giderilmesi iin balastn iki yarm sarg eklinde yaplmas ve araya yaklak olarak 0,1F deerinde bir kondansatr balanmas uygun olur. Alak basnl sodyum buharl lambalarn etkinlik faktr ok yksek olmasna ramen renginin olumsuzluu nedeniyle (sar k verdiklerinden) i aydnlatmada pek kullanlmazlar. Buna karlk bir d aydnlatma tesisinde mesela yol aydnlatmasnda veya rengin nemli olmad ykleme boaltma iyerlerinde, demiryolu gzergahlarnda kazan tesislerinde ve benzeri yerlerde bu lambalar ok

Tesis Mdrl

Sayfa 9

kullanlrlar ve byk enerji tasarrufu salamaktadrlar. Bunun yannda TEDA Genel Mdrlnn Trkiye Yollar Aydnlatmas in Tip Projelerinin hazrlanmasnda alak basnl sodyum buharl lambalar tercih edilmemitir. Bunun nedeni: - Ik rengi monokromatik sar olduu iin zellikle ehir ii trafiinde ara renklerinin tam olarak alglanamamas, - Optik bakmdan hassas kontrol yaplamayan byk gvdeli armatrlere ihtiya gstermesi, - Halkn bu lambalarn k rengini benimsememesidir. 3.4 Yksek Basnl Sodyum Buharl Lambalar Yksek basnl sodyum buharl lambalar, sodyum, atelemeyi salamak iin de cva ve asal gaz ierirler. Dearj arkndan, dearj tp cidarna olacak s kondksiyonunu (iletimini) snrlamak iin tp iine Xenon gaz konulmutur. alma scakl 700Cdir; dearj tp bu scaklktaki sodyum buharnn kimyasal aktivitesine dayanabilmesi iin sinterlenmi alminyum oksitten imal edilmitir. (Sinterleme, gzenekli yapda bir form/ekil kazandrlm tozlarn spesifik yzey alannn klmesi, parack temas noktalarnn bymesi ve buna bal olarak gzenek eklinin deimesine ve gzenek hacminin klmesine neden olan sl olarak aktive edilmi malzeme tanm olay olarak tanmlanr.) Dearj tp, havas boaltlm tp veya armut eklindeki bir sert cam balon iine konulmutur. Bu lambalar, renk seimi bakmndan alak basnl sodyum buharl lambalardan stndr. Buna karlk etkinlik faktrleri balast kayb hari 90-12lm/W mertebesindedir. Bu lambalarda da balast ve ateleyici kullanlr. D balonu armut eklinde olanlarnda, yani iten atelemeli tipte, balonun i cidar datc toz ile kaplanmtr. Tp eklinde olanlarda ise yani dtan atelemeli tipte d tp effaftr. Bu tip lambalar cva buharl lambalara gre %15 az enerji tketirken yaklak %25 daha fazla k aks retirler. Yksek basnl sodyum buhar lambalar 1960larn ortalarna doru piyasaya kmtr. 400 Wattlk ilk lambalardan sonra 250 Watt olanlar da retilmitir. Yksek verimlilikleri ve uygun renklerinden dolay bu k kaynaklar ani bir baar elde etmi ve btn Avrupada byk ehir merkezlerinin aydnlatlmas iin kullanlmaya balanmtr. Bylece k kayna reticileri yksek basnl sodyum buharl lamba retimlerini daha dk g aralklarna yneltmilerdir. (150 W, 100 W, 70 W gibi) 3.5 Yksek Basnl Cva Buharl Lambalar Yksek basnl cva buharl lambalarda, cva buhar basnc ykseldike termik yoldan uzun dalga boylu k yaymaya balar. Dolaysyla lambann parlts ve etkinlik faktr byr. Bugn kullanlan cva buharl lambalarn ortalama basnlar 1atmosferdir. Lambann genel yaps temel olarak sodyum lambasna benzer. Burada da elektron bakmndan zengin Wehmelt elektrotlar kullanlr. Yalnz cva buharl lambalarda elektrotlar ek olarak stmak gerekmemektedir. Byk bir R direnci zerinden bal bulunan yardmc elektrot dearj balatr; ilk elektrikli paracklar oluturur ve elektrotlarn n snmasn ve cvann buharlamasn salar. Burada da scakln daha iyi korunmas iin dearj tp, havas boaltlm ikinci bir cam balon ierisine konur. Bu cam balon kre, silindir veya armut eklinde olabilir. Cvann buharlama scakl sodyumunkinden daha kk olduu iin buharlamas da daha abuk olur ve lamba bu yzden daha abuk kararl alma durumuna geer. Yalnz yksek basnl lambada tekrar tutuma daha zor olur. nk yksek buhar basncnda devre almsa, ebeke gerilimi dearj yeniden balatmaya yetmez. Ancak tpn soumasn ve basncn dmesini beklemek gerekir. Bu sre birka dakikay bulabilir. Eer lamba tutumu ve gerekli buhar basnc olumusa kararl alma gerilimi 110-140Va der. Akm deeri ise lamba byklne gre 1-8A arasnda olur.

Tesis Mdrl

Sayfa 10

Yksek basnl cva buharl lambalarn verdii k mavimsi beyaz renktedir. Bu kta kontrastlar ok iyi olmamakla beraber renkler olduka iyi seilebilir. Halojen katkl cva buharl lambalarn k rengi olduka iyidir. indeki katk maddeleri sayesinde gn na yakn renkte k yayabilirler. Etkinlik faktrlerinin ykseklii dearj ampullerinin enerji tasarrufu bakmndan balca tercih nedeni olmakla beraber kullanld yerlere gre k renginin de byk nemi olduu yadsnamaz. zellikle yol aydnlatmasnda enerji tasarrufunun yan sra k renginin de nemli olduu ehir ierisindeki yollarda buna dikkat edilmesi gerekir.

Tablo 3. Yol aydnlatmasnda kullanlan lambalarn karakteristik zellikleri

Tablo 4. Yol aydnlatmasnda tercih edilen dtan atelemeli effaf tp YBSB lambalarn karakteristik zellikleri ve tip karlatrmas

Tesis Mdrl

Sayfa 11

3.6 Ik Kaynaklarnda mr Dearj lambalarnda mr tanm gnmzde birbirinden ok farkl biimlerde verilmekte, bunun yansra bu lambalar reten firmalarda mr deneylerini deiik standartlara gre yapmaktadrlar. Deiik retici firmalarn lamba kataloglarnda ayn tip lambalar iin birbirinden ok farkl mr sreleri verilmekte, baka bir deyile farkl koullarda yaplan lmelerle bulunan yksek mr sreleri, temelde dierlerine gre herhangi bir farkll bulunmayan deiik markal ayn tip lambalarn dierlerine gre stnl olarak yanl yorumlanmaktadr. statistiksel bakmdan deerlendirmeye yetecek sayda lambadan oluan bir aydnlatma tesisinde, 100 saat kullanmadan sonraki toplam k aksnn lambalarn kullanlmaz hale gelmeleri ve k aklarnn azalmalarndan dolay yaklak %30 deer kaybetmesi iin geen sredir. Cadde aydnlatma sistemlerinde kullanlan lambalarn kullanm zamanna ilikin yaklak ekonomik mr bilgileri tablo 5te grlmektedir. Cadde aydnlatmalarnda aadaki ltleri salayacak tipte k kaynaklar seilmelidir: 1.Etkinlik faktrnn byk olmas 2.Lambann mrnn uzun olmas 3.Lambann ekil bakmndan kararl ve sarsntya dayankl olmas 4.letmede basit olmas 5.Ik renginin mmkn olduu kadar gne na yakn olmas

Tablo 5. Lamba tipine gre ekonomik mr deiimi 4. YOL AYDINLATMASINDA LAMBA SEM Tesis ve iletme masraflar asndan en verimli lambann seilmesi istendiinde dikkate alnacak deerler, ekonomik mr ve etkinlik faktrdr. Lambalarn renk zelliklerinin de kullanm amacna uygun olmas gerekmektedir. lkemizde Eyll 2006ya kadar TEDA sorumluluundaki yol aydnlatmalarnda byk oranlarda yksek basnl cva buharl lambalar kullanlmtr. Eski tip teknoloji ile dnyadaki belli lkeler iin retilen bu lambalarn etkinlik faktrleri ve ekonomik mrleri yeni tip k kaynaklarna gre ok dktr. Yksek basnl sodyum buharl lambalarn cva buharl lambalara oranla daha etkin olduklar anlaldktan sonra da, mevcut cva buharl lambal aydnlatma armatrlerinin iinde iten atelemeli cva-sodyum karmas zel tip k kaynaklar kullanlmaya balanmtr.

Tesis Mdrl

Sayfa 12

ehir ii yol aydnlatmalarnda gereksinim duyulan renk alglama zellikleri dnldnde, dar bir spektrumda sadece sar k yayan, ama etkinlik faktrleri yksek olan alak basnl sodyum buharl lambalarn bu ama iin uygun olmayaca anlalmaktadr. Renk alglattrma zellii asndan bakldnda, d aydnlatmaya uygun youn kl akl kaynaklar olarak metal halojen lambalar karmza kmaktadr. Ancak bu lambalarn normal tiplerinin etkinlik faktrleri ve zellikle mrleri dier zmlere gre dk deerlerdedir. Dier yandan elektronik nitelerle altrlan metal halojen lambalarn yeni tipleri ile son yllarda mr ve etkinlik faktrleri asndan ok iyi deerlere ulalmtr. Metal halojen lambalar, yksek voltajla atelenerek gaz haline geen ve stnden akm geirilmesi sonucu yksek gte k veren k kaynaklardr ve yksek may salayan bu lambalar dikey pozisyonda yand durumlarda belirlenen renkte uniform olarak her yne yayar. Ancak dikey pozisyondan yatay pozisyona ayarlanmas gerektii durumlarda, (rnein armatr seimine gre yatay pozisyonda olmas gerekebilir.) lambann yanma hcresinin alt ve st blmlerinde sardan pembeye doru renk deiimi oluur. Bu farkl renkte k verimli bir yanstc (reflektr) ile aydnlatlmak istenen yzeye ynlendirildiinde yzeyin alt ve st blmlerinde sardan pembeye farkl ve rahatsz edici bir renk geii olur. Metal halojen lambalarn dikeyden farkl bir pozisyonda kullanlmalar durumunda yanma hcrelerinde oluan bu duruma Gravity Effect (yer ekimi etkisi) denir. Bu nedenle bu tip lambalar hem maliyet hem de kullanm asndan yol aydnlatmas iin pek uygunluk gstermez. lkemizde teknik eleman ve bte yetersizliini dnecek olursak, yol aydnlatmalarnda istenilen verimin salanabilmesi iin nerilebilecek en uygun k kayna effaf tp (dtan atelemeli) yksek basnl sodyum buharl lamba olmaktadr. Renk zellikleri de normal yol aydnlatmalarnda kabul edilebilir dzeyde olan bu lambalarn ekonomik mrleri k aklar, son yllarda lamba reticilerinin bu lamba grubuna yaptklar Ar-Ge yatrmlar sonucunda dierlerine oranla en yksek deerlere ulamtr. Eyll 2006 yaymlanan TEDA artnamesinde aadaki tabloda da belirtilen effaf tp yksek basnl sodyum buharl lamba kullanm yol aydnlatmas iin en gelimi tip olarak belirlenmitir. Bu lamba grubunun kullanm iin aydnlatma armatrlerinin deiimi de gerektiinden, mevcut armatrlerde snen lambalarn yerine yenilerinin taklmas gibi durumlar kapsayan gei dnemleri iin, iten atelemeli yksek basnl sodyum buharl lambalar artnameye ilave edilmitir. Ancak daha sonraki artnamede yukarda da belirtilen nedenlerden dolay sadece yksek basnl sodyum buharl dtan ateleyicili lambalarn kullanlmasna karar verilmitir.

Tablo 6. ten ve dtan atelemeli YBSB lambalarn karlatrlmas 5. YOL AYDINLATMA ARMATRLER 5.1 Armatr Seiminin nemi Aydnlatma armatrleri, ilerindeki k kaynandan kan amaca en uygun biimde ve muhtelif dzenlerle datan, ynlendiren ve ayn zamanda k kaynan d etkilerden koruyan, k kayna iin gerekli yardmc elektriksel elemanlar (duy, balast, ateleyici, kondansatr vb.) koruyan, eitli montaj ekillerine sahip bir elemandr.

Tesis Mdrl

Sayfa 13

Yol aydnlatmasnda kullanlan armatrler, ilerindeki k kaynann rettii , yola uygun ekilde datacak, kamama meydana getirmeyecek ve dzenli bakm yaplma koulu ile zelliklerini zamanla deitirmeyecek ekilde imal edilmelidir. Btn bu zellikleri bir arada tayan armatre uygun armatr veya etkin aydnlatma armatr denir fakat unutulmamaldr ki her etkin veya etkinlii ok yksek olan aydnlatma armatr uygun armatr olmayabilir bunun tersi de dorudur. Bu yzden armatrleri kullanm yeri ve amacna uygun olarak semek ve buna uygun fotometrik zellikleri tayan armatrleri kullanmak, enerji tasarrufu bakmndan olduka nemlidir. 5.2 Armatrlerin Ik Dalm Erileri Yol aydnlatma armatrlerinin en nemli ksmlarn yanstc ve datc elemanlar olutururlar. Yol aydnlatma armatrlerinde de dier tm aydnlatma armatrlerinde olduu gibi yanstmak ve uygun ekilde datmak amac ile kullanlan elemanlarn yapldklar malzemelerin, armatrn iindeki k kayna tarafndan retilen armatrden darya en verimli ekilde yayacak zellikte olmalar gerekir. Armatr verimi, bir armatrden kan k aksnn, armatrn iindeki k kaynann rettii k aksna oran olarak tanmlanr. (arm=arm/L). Kaynaktan geen bir dzlem zerindeki k iddetinin u noktalar gz nne alnrsa bunlarn geometrik yeri kaynan k dalm yzeyi ile sz konusu dzlemin ara kesitinden oluan bir eridir. Bu eriye k dalm erisi denir. Yol aydnlatmasnda kullanlan armatrlerin k dalmlar genellikle, armatrden geen ve yolun boyuna eksenine dik olan dey dzleme gre simetriktirler. Bununla beraber baz armatrlerin k dalm yzeyleri, armatrden geen dey dorultu etrafnda dnel simetriye de sahip olabilirler. Ik dalm erilerinin karlmasnda fotometrik lme teknikleri kullanlr. Fotometrik lmeler iin temel olarak iki lme aygt kullanlr: Ikler (lksmetre) ve kllk ler (luminansmetre, spotmetre). Ikllk lmeleri daha ok kln gelitirilmesi aamasnda, kullanlan yanstcnn kalitesinin ve teknik zelliklerinin belirlenmesi iin gereklidir. Iklk ile ilgili fotometrik lmeden sz edildiinde anlalan gonyofotometrik lmelerdir. Bu lmeler, genellikle kln retimine geilmesinden sonra, bir kln (aydnlatma armatrnn) k yeinlii uzaysal dalmn, yani kln hangi yne ne kadar k aks gnderdiini saptamaya yarayan lmelerdir. ounlukla cd/klm birimi kullanlr. Deiik tr gonyofotometrelerden en ok kullanlan, kln iki eksen etrafnda dndrlmesi esasna dayanr. Daha detayl ve zel lmeler iin aynal gonyofotometreler kullanlr. Gonyofotometrik lmeler sonucunda elde edilen veriler, sz konusu kln kullanld yerlerde aydnlk dzeyi hesaplarnn dakik bir biimde yaplmasn salar. Yine bu lmeler sonucunda elde edilen EULUMDAT formatndaki dosyalar da, aydnlk dzeyi hesaplar yapmak zere tasarlanm programlarda kullanlabilir. 5.3 Armatr Seimi Tm aydnlatma uygulamalarnda nemli olmasna ramen, zellikle d koullara dayankll ve sadece istenilen alana ynlendirilmesi gereklilii gibi nedenlerle armatr seimi, yol aydnlatmalarnda ayr bir neme sahiptir. Fotometrik deerleri bilinmeyen bir armatr ile aydnlatma tasarm yaplamayaca ortadadr. Armatrlerin fotometrik deerleri denince, k dalm yzeyi veya erileri, armatr verimi ve parlts, dolaysyla kamama durumu anlalr. CIEye gre armatrlerin k dalm erileri A,B ve C olmak zere i farkl dzlem iin verilebilir. Yol aydnlatmasnda kullanlan armatrlerin k dalm erileri ve hesaplarda kullanlan k iddeti deerleri armatrden geen dey ekseni dnme

Tesis Mdrl

Sayfa 14

ekseni olarak alan C dzlemlerindeki verilerdir. Armatrler, yaylm, salm ve kamama derecesine gre farkl gruba ayrlr. zellikle kamama, yol aydnlatmasnda trafik gvenlii ve konforu asndan ok nemli olduu iin, kullanlacak armatrlerin kamamay snrlandracak boyutta olmas gerekmektedir. stenilen parlt dzeylerinin az sayda armatr ile salanabilmesi iin, k iddeti deerleri youn ve yaygn k dalml armatrlerin kullanlmas amalanr. Ancak bu tip youn ve yaygn k dalmlar da gr gvenlii asndan son derece nemli olan kamama tehlikesini ortaya karr. Yol aydnlatma armatrlerinin optik zellikleri bakmndan snflandrlmas ok nemli bir konu olan kamama snrlamasna gre yaplr. CIEye gre meydana getirdikleri kamama dereceleri bakmndan yol aydnlatma armatrleri, C=0 ve C=20 dzlemlerinde armatrden geen ve yol eksenine paralel deye gre k dalm erilerinin biimine gre ekranl (cut-off), yar ekranl (semi cut-off) ve ekransz (non cut-off) olarak ana gruba ayrlrlar. -Ekranl armatr; maksimum k iddeti deyle 65lik ada snrlandrlm, st yar uzaya hi k yaymayan (ULOR=0) aydnlatma armatrdr. -Yar-ekranl armatr; maksimum k iddeti deyle 75lik ada snrlandrlm, st yar uzaya gnderdii k aks %10dan fazla olmayan (ULOR%10) aydnlatma armatrdr. -Ekransz armatr; maksimum k iddeti belli bir a ile snrlandrlmam olan, ancak deyle 90lik ada k iddeti, iindeki lambann/lambalarn k aks ne olursa olsun, 1000 cdy amayan armatrdr. Bu ekildeki bir snflandrma yalnzca armatrlerin kamama snrlamasn esas alarak yaplm olup bu armatr tipleri kullanlarak yaplan yol aydnlatmalarnn kaliteleri hakknda tam doru bir fikir vermeyebilir. rnein en az kamama yaratan ekranl bir armatr yardmyla yaplan bir yol aydnlatmas, belirli bir yol yzeyi iin, aydnlatma dzgnl bakmndan yar ekranl bir armatre gre ok daha kt sonular verebilir. Buna karlk ekranl bir armatrde, kullanlan k kaynann k iddetine ve yol yzeyi parltsna bal olan aydnlatma kamama derecesi bakmndan baz yollarda yar ekranl bir armatrden daha iyi sonular verebilir. TEDA artnamesine gre armatrler kamama kontrol asndan I80 100 cd/klm, I90 50 cd/klm ve maksimum k iddetinin deyle yapt a 65 < maks. < 75 koullarn salayacaktr. fadesi ile CIE nerilerindeki yar ekranl armatr tipi tanmlanmaktadr. - I80: C=0 ve C=20 lik dzlemlerde deye gre =80 lik a altndaki en byk k iddeti deerini (cd/1000lm cinsinden), - I90: C=0 ve C=20 lik dzlemlerde deye gre =90 lik a altndaki en byk k iddeti deerini (cd/1000lm cinsinden), -maks.: Maksimum k iddetinin (Imaks) olutuu a deerini ifade eder. Kullanlan k kaynann boyutlar ve parlts, armatrn boyutlar ve optik sistemin dzeni ve onlarn biimleri zerinde nemli bir rol oynar. Mesela k yayc yzeyi kk olan bir k kayna iin oluturulan bir aynasal yanstc sistem ile hassas bir k dalm elde etmek mmkndr. Bu da bizi daha kk boyutlu armatre gtrr ki bununda parlts daha byk olacandan kamamann nlenebilmesi iin k dalmnn uygun biimde tutulmas zorunluluu vardr. Kk k kaynaklar ile kullanlacak aynasal yanstc reflektrlerde olabilecek en ufak bir dzgnszlk k dalmnda nemli bozukluklara ve bunun sonucu olarak da yol dzeyindeki baz blgelerde istenenden farkl aydnlk dzeyleri olumasna neden olabilir. Yol aydnlatmasnda kullanlacak armatrlerin seimi, kamama snrlamas, yoldaki parlt dzeyi, aydnlatma dzgnl ve ekonomiklik gz nne alnarak yaplmal ve parlt yntemine gre bilgisayarda yaplacak hesaplar sonucu belirlenmelidir.

Tesis Mdrl

Sayfa 15

Tablo 7. Yol tipleriyle armatr tiplerinin karlatrlmas 5.4 Armatr Donanm: Dearj lambalar dorudan ebeke geriliminden beslenemezler. eitli elektrik veya elektronik cihazlar eklenerek lambann dzgn ekilde almas salanr. Bu bakmdan yol aydnlatma armatrleri optik ve tehizat blm olmak zere iki blmden oluur. -Optik Blm: Manyetik balastl sistemlerde, ateleyici (ignitr) ve kondansatrn bulunduu blmdr. Elektronik balastl sistemlerde ateleyici, kondansatr ve dier elektronik bileenler balastn iindedir. -Tehizat blm: Duy, yanstc (reflektr), yar saydam kapak (refraktr) vb. donanmlarn bulunduu blmdr. YBSB lambalarda, lamba akm arttka lamba gerilimi decei iin akmn snrlandrlmas, ebeke geriliminin sfr geilerinden etkilenmemesi, normal alma geriliminden daha yksek olan ateleme geriliminin salanmas gerekmektedir. Bu fonksiyonlar gerekletirebilmek iin diren, ok bobini ve transformatrlerden oluan balastlar, kompanzasyon kondansatrleri, filtre bobinleri ve ateleyiciler kullanlmaktadr. 5.4.1 Balast Dearj lambalarnn akmn snrlamaya veya ayarlamaya yarayan, lamba ile ebeke arasna balanan araca balast denir. Balast armatrde akm snrlayc olarak grev yapar. Akm snrlayc bir cihaz olmadnda (lamba gerilimi = ebeke gerilimi), lamba akmndaki kk bir ykselme, lamba geriliminin dmesine neden olacaktr. Ancak lamba ebeke geriliminden beslendii iin gerilimi dmeyecek, bu nedenle akm daha da artacaktr. Bu artan akm lambann arzalanmasna ya da sigortann atmasna neden olacaktr. Benzer ekilde lamba akmnda ufak bir azalma olduunda, gerilim ykselecek, ancak ebeke geriliminden daha fazla artamayaca iin bu kez akm daha da azalacak ve lamba dzgn alamad iin snecektir. Lamba ve besleme arasna yerletirilen balast lamba zerinden akan akm snrlar. Bylece balast gerilimi ve empedans orannda lamba akm sabitlenecektir.

Tesis Mdrl

Sayfa 16

ekil 1. Dearj lambalar iin akm-gerilim karakteristii

ekil 2. Balast ile akmn snrlandrlmas Balast gerilimi, ebeke gerilimi ve lamba gerilimi arasndaki fark kadar olacandan maksimum lamba akm ebeke gerilimi ile snrlandrlm olur.

ekil 3. Balastl bir devrenin akm-gerilim karakteristii Balastlarn bir dier nemli fonksiyonu da lamba gcn belli snrlarda tutarak, lamba katotlarnda fazla snma olmasn nlemek bylece lamba mrn uzatmaktr. Lamba gc lamba akm, lamba gerilimi ve lamba faktr olarak bilinen bir sabitin arpmna eittir. Plamba=Ulamba.Ilamba.lamba Lamba faktr lamba, lamba ekline, gerilimine ve akmna bal olarak deiir. Elektromanyetik balast kullanldnda yaklak olarak 0,8dir. Lamba gc (dolaysyla k aks) temel olarak lamba akmna baldr. ebeke geriliminin seviyesi ve balastn empedans da etkili olmaktadr. ebeke geriliminin frekans balast sokunun empedansna etki eder.

Tesis Mdrl

Sayfa 17

Z=w.L w=2f Z:Empedans, L: Endktans, f: frekans olarak ifade edilir. Balast endktans, bakr sarglarn says ile ekirdein byklne ve malzemesine baldr. Dolays ile daha yksek frekanslarda daha kk balastlar retmek mmkn olmaktadr. Elektromanyetik balast kullanldnda 50 Hz ebeke frekans ile alldndan daha byk boyutlu balastlar gerekli olurken, yksek frekansl balastlar daha kk boyutlarda olabilmektedir. Manyetik bir balastta istenen zellikler, yksek kaliteli emaye bakr bobinli, dk akm toleransna sahip, ideal lamba gcn salayabilen, dk kaypl eklinde olmaldr. 5.4.2 Ateleyici (gnitr) Dearj lamba elektrotlarnda herhangi bir n stmaya gerek duymadan, atelemeye ynelik gerilimsel atlama salayan aygtlar ateleyici olarak tanmlanr. Yksek basnl sodyum buharl lambalar iin kullanlacak olan ateleyicilerde aranan zellikler; tm balast tipleriyle uyumlu almaldr, zaman ayarl olmaldr, ateleme gerilimi balasttan bamsz ve stabil olmaldr; FRO kesicili deil, entegreli ateleyici kullanlmaldr. nk FRO kesicili ateleyiciler, ebekede kesintiye yol aabilir. Balant ekillerine gre seri, yar paralel ve paralel olmak zere eit ateleyici vardr. Yksek basnl sodyum buharl lambalarda seri tip (yksek frekansl darbe superimposed pulse) ateleyiciler ve yar-paralel ateleyiciler nerilmektedir. Yar-paralel ateleyicilerde balast gerilim transformatr olarak alarak ateleme gerilimini retir. Bu ateleme yntemi kullanldnda, balast bobini yksek gerilim darbelerine maruz kalaca iin iyi izole edilmi olmaldr. Bu ateleyiciler ateleyici bobini olarak balast bobinini kullandklar iin, toplamda balast ve ateleyici sistemi daha ucuza mal olur. Ayrca ateleme darbesi daha yksek enerji iereceinden gvenilir bir ateleme yntemidir.

ekil 4. Yar-paralel ateleyici Yksek frekansl darbe ateleyiciler ile lamba gcne gre 2,5 kV ile 4 kV arasnda deien yksek gerilimde darbe serileri retilir. Bu sistemlerde ateleme darbesi ayr bir transformatr ile retilir. Balast bobini yksek gerilime maruz kalmayaca iin daha ucuz olabilmektedir. Ancak sistemin toplam yar-paralel sisteme gre daha pahaldr. nk seri bal olan ateleyici zerinden srekli akm akacak ve srekli kayp oluacaktr.

Tesis Mdrl

Sayfa 18

ekil 5. Yksek frekansl darbe ateleyici devresi (seri tip)

ekil 6. Seri tipteki ateleyici balants

Tesis Mdrl

Sayfa 19

ekil 7. Zaman ayarl seri tip ateleyicinin alma karakteristii 5.4.3 Kondansatr Dearj lambalar, birlikte kullanldklar yardmc ekipmanlarla birlikte ebekeden aktif gle birlikte reaktif g de ekerler. Kullanlan balastlarn endktif karakterde olmalar nedeniyle, ekilen endktif reaktif gcn kompanze edilmesi gerekir. Kompanzasyonda, her farkl lamba tipi iin farkl kapasite deerine sahip kondansatr kullanlr. Endktif balastlarn g faktr (Cosf) 0,45 ve 0,7 arasndadr. Bu istenmeyen bir durumdur. Uygun kondansatrler devreye paralel balanarak g faktr yaklak 0,98e ekilir. 230V, 50Hz beslemede faz ntr arasnda ya da 380/400 V beslemede iki faz arasnda balanr. Yar paralel ateleme devrelerinde bu kondansatr ayrca daha gvenilir ateleme darbeleri retilmesini de salar. Armatrlerde g faktrn dzeltmek amacyla kullanlacak kondansatrn balant ular arasnda kalc olarak balanan uygun g deerli bir boalma direnci bulunmaldr. Bu diren kondansatr gerilimini 1 dakika iinde 50 Vu amayan bir gerilime boaltmaldr. A tipi ve B tipi olmak zere iki eit kondansatrden sz edilebilir. A tipi kondansatr plastik gvdelidir. B tipi kondansatr alminyum gvdelidir ve basnca kar koruma amal kontak kesicisi vardr. 5.4.4 Duy Yol aydnlatma armatrlerinde kullanlacak lamba duylar porselen gvdeli ve Edison vidal olmaldr. Lambalarn scaklk deiimleri ve titreimler gibi sebeplerden dolay gevemesini engellemek iin tutma dzenine sahip olmaldr. 5.4.5 Reflektr (Yanstc) Yol aydnlatma armatrlerinde reflektr, uygun k dalmn salayacak ekilde ekillendirilmi, yksek yanstma katsays elde edilecek ekilde cilalanm ve metalize kaplanm yksek saflkta alminyum alamdan imal edilmi olmaldr.

Tesis Mdrl

Sayfa 20

5.4.6 Refraktr (Yar Saydam Kapak) Refraktr, armatr i ssna dayankl ve ani s deiikliklerinden etkilenmeyen malzemeden yaplmaldr. Gne etkisiyle zamanla sararmamaldr ve renksiz olmaldr. Polikarbonat veya cam olabilir ancak estetik adan ve dayanm sz konusu olursa, temperli dz cam tercih edilmeli ve bu cam Trk Standartlarna uygun olmaldr. Yar saydam kapak, lamba deitirme nedeniyle veya herhangi bir nedenle aldnda dmeyecek ekilde gvde ile irtibatl olmaldr. Gvde veya reflektre hibir ekilde yaptrlmamal ve gerektiinde kolaylkla deitirilebilmelidir. 5.5 Armatrlerin Isl Karakteristikleri Isya Dayankllk: Armatr gvdesinin ve armatrn iindeki elemanlarn imal edildikleri malzemelerin k kayna tarafndan retilen sya dayankl olmalar gerekir. alma Scakl: Armatr iindeki ortam scakl k kaynann kararl almas iin gerekli olan dzeyde olmaldr. Buna etki eden nemli faktrler armatrn hacmi ve armatr gvdesinin imal edildii malzemenin trdr. Armatrn imalatnda kullanlan malzemeler sya dayankl trden olmaldr. Armatrler, alminyum enjeksiyonlu veya polimer malzemeden yaplabilir. Polimer malzemeden yaplan blmler, sya, yanmaya, yzeysel kaaklara kar dayankl olmaldr. Alminyum enjeksiyonlu armatrlerin gvdesi i ksmdan kaak akmlara kar i gvenlii salamak amacyla ek bir topraklama kablosuyla topraklanabilir ve yanc zellii yoktur. 5.6 Armatrlerin Mekanik ve Aerodinamik Karakteristikleri Montaj Gvenilirlii: Aydnlatma armatr ve iindeki tespit paralar uygun biimde dayankl ve kolay kullanlabilir olmal, armatrn diree veya istenen bir yere gvenilir bir ekilde tespitini salamaldr. Armatrn tespit sistemindeki zayflk nedeniyle armatr tespit konumunda zamanla meydana gelebilecek ufak deiikliklerin dahi yol zerindeki aydnlk dzeyi dalmna olumsuz etkileri dnldnde bunun nemi daha iyi anlalr. Ayrca tehizat blmnde bulunan donanmlar armatr gvdesine yaptrlmak suretiyle monte edilmemeli ve bu donanmlara armatr direkten skmeden mdahale kolay olmaldr. Bunun iin ilgili blme eriim, stten veya alttan alabilen bir kapak ile salanmaldr. Kapak al ekli i gvenliine gre belirlenmelidir. Titreim ve Darbelere Dayankllk: Armatrn iindeki k kayna ve yardmc elektriksel elemanlarla (duy, balant kablolar, balast vb.) yanstclarnda armatrn tespit edildii yerdeki rzgar, trafik vb. gibi eitli kaynakl titreimler nedeniyle zamanla konumlarn deitirmeyecek ekilde skca tespit edilmi olmalar gerekir. Ayrca nispeten az bir ykseklie monte edilen armatrlerin kt niyetli kiilerce maruz braklabilecekleri darbelere de belirli bir oranda dayankl olmalar istenir. Yol aydnlatma armatrleri iin dier bir etken de rzgarl blgelerde yaanan rzgar gcnden kaynakl darbelerdir. Seilen armatrlerinin darbe dayanm katsaylar yksek olmaldr. Arlk, Boyut ve Biim: Gerek tespit edildii elemann (direk, konsol, ask teli vb.)mekanik dayankll bakmndan gerekse kullanm kolayl bakmndan aydnlatma armatrlerinin olabildiince hafif olmas istenir. Armatr arl arttka tespit edildii elemann mekanik mukavemeti de artacandan bu husus tesis maliyetini arttrc ynde etki yapar. Ayrca fazla ar olan armatrlerin titreimi esnasnda tespit noktalarna daha fazla yk uygulamas da sz konusu olur.

Tesis Mdrl

Sayfa 21

5.7 Armatrlerin Elektriksel Karakteristikleri Armatrn iinde k kaynann alabilmesi iin gerekli balast, ateleyici vb. elemanlarn birbirlerine ve armatr gvdesine balantlarnn gvenilir biimde yaplabilmesi, ksa devre, elektriksel kaak ve benzeri durumlarn olumamas iin uygun malzeme kullanlmal ve topraklama, sfrlama gibi koruma tedbirleri alnmaldr. Balant kablolar ve klemensler, armatrn iinde k kaynandan dolay ve elektriksel elemanlar blmnde de balasttan dolay meydana gelebilecek scakla dayankl malzemelerden yaplmaldr. 5.8 Armatrlerde Kir ve Toza Dayankllk Armatrlerin kullanldklar yerlerde bulunabilecek, korozyona sebep olucu gazlar, zellikle rutubetli bir ortamda, andrc ve ypratc etkisi ok fazla olan kimyasal bileikler olutururlar. Byle artlar altnda armatrn yapld malzeme byk nem kazanr hatta baz hallerde armatrn malzemesine gre rutubetten dahi etkilenip paslanabilmesi mmkndr. Bu durumlar gz nne alndnda, armatrn koruma snf en az IP65 olmaldr. 5.9 Armatrlerin Estetik Karakteristikleri Armatrlerin gece koullarnda grn ve biimlerinin nemi az olmasna ramen zellikle gndz artlarnda biim, renk, direk zerinde duruu ile estetik hislere de hitap ettii unutulmamaldr. Armatrn grn, biimi, rengi kullanld evre ile mmkn olduu kadar uyum salamaldr. Gndz kullanlma sresinin gece kullanmndan daha uzun olmas da olayn boyutunu daha iyi ortaya koymaktadr. 6. YOL AYDINLATMASININ ESASLARI VE KALTE PARAMETRELER 6.1 Yol Aydnlatma Esaslar Bir srcnn normal gr alann nem srasna gre aadakiler oluturmaktadr. -Yolun kendisi -Yol iaretiyle birlikte yol kenarlar -Aydnlatma spotlaryla birlikte gkyz Grlmesi gereken engellerin bu gr alanna girmesi gerekmektedir. Gr ayrt etmesi ve ayrt etmenin hz gr alannn aydnlanmas ve kontrast katsaylar ile ilgili olduundan aydnlanma mekanizmasna daha byk nem verilmesini gerektirmektedir. Btn k kaynaklar yanstma yoluyla aydnlk retir ve bunu yol yzeyine datr. Aydnln zellikleri aadaki ltlere baldr. -Yol yzeyi (aydnlk veya karanlk) -Yzeyin durumu (dz ya da engebeli, kuru ya da slak) -In yzeyde yaratt aydnlanma iddeti -Kaynan asld yerin ykseklii ve izleyiciye gre uzakl -Ik kaynann tipi ve k aks -Her trl doal durum (kuru yapraklar, kum, kar vs.) Aydnlatlm bir yol ve yakn evresi karanln balad andan itibaren gze gndze gre bambaka bir grnm arz eder. Gndz src yatay dzleme gre st ve alt yar gr alanlarna sahiptir. st yar gr alan genellikle gkyzdr ve alt gr alanna gre daha aydnlktr. Gece aydnlatlm bir yolda ise durum farkldr. st yar gr alan yani gkyz zerindeki tatlar yola gre daha az aydnlk grnrler. Gndz cisimler genellikle belirgin bir ekilde grlebilmesine ramen gece bunun tam tersi olur. Yol zerindeki dier tatlar ve engeller gndze gre daha zayf

Tesis Mdrl

Sayfa 22

bir kontrast ile grlrler. Aydnlk dzeyleri ve parltlar daha kk deerlere inerler aydnlk dzeyleri ve parltlar daha kk deerlere inerler. Aydnlk ve renk farklarnn ekil hareket ve uzakln fark edilmesi zorlar. Gece trafiinde kazalarn nlenmesi bakmndan iyi bir yol aydnlatmasnn nemi byktr. Aydnlatlmam yollarda, aksi ynden gelen tatlarn farlarnn srclerin gzlerini kamatrmas, yolun gidiinin yalnzca tat klaryla belirlenememesi ve zellikle yal havalarda yol rtsnn nemli lde aynasal yanstma zellii kazanmas sonucu tat klarnn yolu aydnlatmada hemen hemen hi bir yarar salamamalar kazalara neden olmaktadr. Hatta iyi aydnlatlmam yollarda bile bu tip kazalar olabilmektedir. Yol aydnlatmasnda srclerin grsel rahatlklarnn ve trafik gvenliinin salanmas en nemli hususlar olduundan, yol zerindeki tatlarn ve olabilecek engellerin kolayca grlmeleri gerekir. Bu nedenle yol aydnlatmasnda kullanlacak k kaynann rengi de nemlidir. Kullanlacak n rengi, yol zerindeki kontrastlar olabildiince arttracak ve doal gr engellemelerinde (sis, tipi vb.) iyi sonu verebilecek bir renk olmaldr. Srclerin grsel rahatlklarnn tam olarak salanabilmesi iin aydnlatlm bir yolda yolun enine ve boyuna dorultusunda, aydnln blgeden blgeye ok fazla deimemesi gerekir. Yol zerinde art arda aydnlk ve karanlk blgelerin meydana gelmesi gz yormasnn yannda trafiin gvenliini de azaltr. Kullanlan aydnlatma armatrleri uygun ykseklik ve uygun aklkta tesis edilerek bu durum ortadan kaldrlabilir. yi bir yol aydnlatmas srclerin grsel rahatln ve trafik gvenliini salamasnn yannda ekonomik de olmaldr. Yol aydnlatmasnda ilk tesis masraflar dier yapm ilerinin masraflaryla kyaslandnda fazla deildir. rnein bir otoyolun 1km. sinin yapm maliyeti ayn yolun 1km. sinin aydnlatma tesisatnn ilk tesis maliyetinin yaklak 100 katdr. Bunun yannda her zaman iin aydnlatma tesisatnn iletme masraflarnn da dk tutulmas gerekir. Bu nedenle yol aydnlatma tesislerinde mmkn olduu kadar az g harcanmasna karlk fazla k aks veren yani ksal etkinlik faktr yksek k kaynaklar kullanlmaldr. Sonu olarak iyi bir yol aydnlatmas hem ilk tesis ve iletme masraflar asndan ekonomik olmal hem de srcler iin gerekli grsel rahatl ve trafik gvenliini salamaldr. 6.2 Yol Aydnlatma Kalitesini Belirleyici Parametreler yi bir yol aydnlatmas aadaki parametreleri belirlemekle gerekleir. 1-Yolun Yanstma zellii 2-Yeterli bir parlt dzeyi 3-Parlt dzgnl 4-evreleme Oran 5-Snrlanm kamama 6-Grsel klavuzlama 7-Ik Rengi Bunlardan parlt dzeyi, parlt dzgnl, evrelenme oran ve kamama yol aydnlatmasndaki fotometrik byklklerin fonksiyonudur. Bu byklklerin gerekli ve yeter olan deerleri yaplan uzun aratrmalar ve deneyler sonucu saptanmtr. Grsel duyum insan gzndeki retina tarafndan alglanan, gzn gr alanndaki parlt dalmna baldr. Aydnlatma iin kalite parametreleri bu nedenle parltnn fonksiyonu olarak belirlenir. Parlt ise hemen hemen tm aydnlatma tesislerinde, ok eitli olabilen yol yzeylerinin yanstma zelliklerine baldr.

Tesis Mdrl

Sayfa 23

6.2.1 Yolun Yanstma zellikleri Yol yzeyleri, bileimlerindeki maddelerin renk, boyut, biim gibi fiziksel zellikleri, slak ve kuru olular, yolun kullanm sresi, anma durumu, den snn dorultusu ve gzlemci konumuna gre deiik yanstma zellikleri gsterirler. Yaplacak hesaplarda kolaylk salamak ve bir standardizasyon getirmek amacyla yollar yanstma zelliklerine gre snflandrlmlardr. Uluslararas Aydnlatma Komisyonuna gre kuru yollar R1, R2, R3 ve R4 olmak zere 4 sabit standart yzeyde kabul edilebilirler. Bu drt yol snfnn arasnda kalan yanstma zelliklerini tanmlayabilmek iin ilaveten C1 ve C2 snflar da mevcuttur. Trkiyede yol yzeyi yanstma zellikleri gerekli lmler yaplamad iin belirlenememekte ve tm yollar R3 snf olarak kabul edilmektedir. Bu da tasarm hesaplama sonular ile yerinde yaplan saha lm sonularnn uyumsuz olmasna neden olmaktadr. Yol slandnda yanstma zellikleri tmyle deiir. Yolun karanlk ksmlar daha karanlk grnrken, aydnlk ksmlar ise daha aydnlk grnr. CIE 47-1979 Islak Koullarda Yol Aydnlatmas baslkl yaynnda slak yol koullarnda kullanlacak yanstma snflar W1, W2, W3 ve W4 olarak verilmitir. W1den W4e gidildike aynasallk artar. Pratikte W4ten daha aynasal yanstc yol yzeyleri ok nadir bulunduundan, CIE 47de, yol yzeyi daha az aynasal olsa bile, slak koullarda tasarm hesaplarnda yol aydnlatma snfnn W4 olarak kabul edilmesi gvenli bir yaklam olarak nerilmitir. 6.2.2 Ortalama Yol Yzeyi Parlts (Lo) Yol aydnlatmasnda cisimlerin (yol zerindeki tatlar ve var olabilecek engeller ) fonu, srcnn gr alann oluturan yol yzeyidir. Bu nedenle daha yksek bir ortalama yol yzeyi parlts daha yksek bir fon parlts salar bylece daha yksek bir fon parlts elde edilir. Gece aydnlatlm bir yolda, normal trafik koullarnda (tatlarn farlar yank olarak ) yol zerindeki cisimler src tarafndan cismin fonuna gre daha karanlk (siluet olarak) grlrler. Bu nedenle ortalama yol yzeyi parltsnn tek bana artmas, yoldaki cisimlerin fon parltlarnn artmas sadece srcnn gz duyarlln arttrmann yan sra yol zerindeki cisimlerin kontrastlarn da arttrr. Bu nedenle alglama iin ilk nemli parametre Ortalama Yol Yzeyi Parlts Lodr. 6.2.3 Bileke Dzgnlk (Uo), Boyuna Dzgnlk (UL) En zayf kontrastlar daima yol zerinde parlts dk olan karanlk blgelerde oluur. Aydnlatma tesisleri, iyi bir ortalama yol yzeyi parlts salasalar bile yol zerinde, kontrastn zayf olduu ve kk engellerin alglanamayaca dk parltl blgeler bulunacaktr. Yol zerindeki tm noktalarda yeterli bir aydnlk elde etmek iin, gr alan iindeki minimum (Lmin) ve ortalama yol yzeyi parltlar (Lo) arasndaki farkn belirli bir deerin zerinde olmas beklenir. Bu zorunluluk bizi ikinci nemli parametre olan Bileke Dzgnlke (U0) gtrr. Bylece bileke dzgnlk, Uo=Lmin/Lo olarak tanmlanr. Grsel rahatlk asndan srcnn nnde uzanan yol parasndaki artarda aydnlk ve karanlk blgeler olduka rahatsz edici olabilir. Yol zerinde art arda aydnlk ve karanlk blgelerin bulunmas Zebra Etkisi olarak anlr ve yoldaki aydnlk-karanlk noktalar arasndaki parlt farknn snrlanmasyla baka bir deyile yol yzeyindeki minimum ve maksimum parltlar arasndaki farkn belirli bir deerin altnda kalmasyla azaltlabilir ve yok edilebilir. Bunun iin Dzgnlk Faktr denen yeni bir parametre tanmlanr. Bu parametre enine dzgnlk faktr ve enine dzgnlk faktr olarak ayr ayr tanmlanabilir fakat esas nemli olan yolun boyuna dorultudaki parlt dzgnlk faktr olan Boyuna Dzgnlktr. UL=Lmin/Lmax

Tesis Mdrl

Sayfa 24

Yukardaki bantda Lmin ve Lmax, srcnn gr alan iinde, yolun nde bulunduu kabul edilen bir gzlem noktasndan yolun boyuna eksenine paralel olarak geen dorultu zerindeki minimum ve maksimum parltlardr. 6.2.4 evreleme Oran Tat yolunun, hemen d kenarlarnda bulunan eritlerin zerindeki ortalama aydnlatma younluunun, hemen i kenarlarnda bulunan eritleri zerindeki ortalama aydnlatma younluuna oran olarak tanmlanr. Bu tanm, yolun kaldrm tarafndaki 5mlik alannn ortalama aydnlk dzeyinin, yol tarafndaki 5 mlik alannn ortalama aydnlk dzeyine orandr. Sembol SRdir. 6.2.5 Kamama Alglamann gvenilirliini etkileyen nemli bir faktr de Kamama dr. Kamama, salam bir gzn d etkilerle geici olarak etrafndaki cisimleri gremez hale gelmesine denir. Eer gzn grme alanndaki parlt ok byk deerler alrsa gz kamar; buna Direkt Kamama denir. Kamatrc kaynak gzn grme alan dnda ise bu tip kamamaya da Endirekt Kamama denir. Yol aydnlatmasnda iki trl kamama sz konusudur. Psikolojik Kamama: Psikolojik kamama, grme yeteneinde herhangi bir azalma olmakszn srcde ho olmayan bir duygu uyandrr ve seyahat konforunu olumsuz olarak etkiler. Psikolojik kamama, kamama snrlama saylaryla tanmlanr. Yaplan deneyler gstermitir ki yapay k ile aydnlatlm bir yolun psikolojik kamamasnda aadaki byklkler etkilidir. - Ik kaynaklarnn parltlar - Yol kaplamasnn ve yolun yakn evresinin parlts bu arada yolun 60km. ile 160km.lik blmnn ortalama parlts -Ik kaynaklar ile srcnn gzlem dorultusu arasndaki alar -Gzlemciye gre aydnlatma aygtnn k yayan yzeyinin grnd uzay a - Ik rengi -k kaynaklarnn grnen yzeylerindeki parltnn dzgnl Bu etkenlerle orantl olarak tanmlanan G kamama katsays iin aadaki snrlama deerleri verilmitir. G=1 ise tahamml edilemeyecek derecede fazla kamama G=3 ise rahatsz edici kamama G=5 ise izin verilebilen kamama G=7 ise tatmin edici derecede az kamama G=9 ise fark edilmeyecek kadar az kamama sz konusudur. Fizyolojik Kamama: Fizyolojik kamama gzn grme yeteneini azaltr, bununla ilgili almalar Holladay tarafndan yaplmtr. Holladaya gre kamama edeer rt parltsndan dolay oluur. Perdeleme parlts: Lperde= 9,2. n i=1. [Gli / 2i] Ampirik forml ile verilir. Burada, i: Bak dorultusu ile i. kamama kaynann gze gelen k dorultusu arasndaki ay; EGli: i. Kamama kaynann srcnn gznde bak dorultusunda dik dzlemde meydana getirdii aydnlk dzeyini (lx); n: Srcnn gr alanndaki kamama kayna saysn gsterir.

Tesis Mdrl

Sayfa 25

Kamama olmad zaman ancak grlebilen eik kontrastnda bir cisim kamama olduu zaman mevcut kontrastlar ykselmedike grlmezler. Ek noktas gereksinmesinin deeri; CIE(Uluslar aras Aydnlatma Komisyonu) tarafndan belirlenen ve 8 derecelik a altnda grlen bir cisim iin gerekli Bal Eik Kontrast Art, Eik Art olarak bilinir (TI). Bylece kamamann alglama zerindeki etkisi eik art ile belirlenmi olacaktr. Eik art TI, perdeleme parltsnn belirlenmesi iin Landolt diskleri ve ortalama yol yzeyi parlts ile birlikte kontrast duyarll erisi yardmyla belirlenebilir. Bu yolla 0-5 cd/m2 arasndaki yol yzeyi parltlar, %TI=(65.Lperde) /(Lo)0,8 forml yardmyla hesaplanr. 5 cd/m2den byk yol yzeyi parltlar iin %TI=(95.Lperde) /(Lo)1,05 forml uygulanr. 6.2.6 Grsel Klavuzlama Src yolun gidiini, yol ayrlmalarn ve kavaklar nceden kolaylkla fark edebilmelidir. Gidigeli trafik ynleri birbirinden ayrlm yollarda (genellikle otoyollar ve ehir ii ana caddeleri) yol ortasndaki refjden veya yol kenarlarndan, ekspres yol ve dier yol tiplerinde yol kenarlarndan normal boydaki (6-16m) direklerle yaplan klasik aydnlatma grsel klavuzlama bakmndan, direkler uygun yerletirildii takdirde olduka iyi sonular verir. Oto-korkuluklar (guard-rail) zerine tat klar dtnde parlayan kenar iaretleri ve aydnlatlm yol levhalar yardm ile grsel klavuzlama salanabilir. Aada iyi bir grsel klavuzlama iin gerekli artlar maddeler halinde verilmitir. a)Etraf ak geli ve gidii ayr olan yollarda lambalar orta eride (refje) yerletirilmelidir. b)Virajlarda direkler, virajn d tarafna yerletirilmelidir. c) Kavaklara gelen farkl karakterdeki yollarda farkl k kaynaklar kullanlrsa grsel klavuzlama ayn zamanda trafii kolaylatrc etki yapar. d)ehirleraras ana yollar rnein sodyum buharl lambalarla ve k yollar da cva buharl lambalarla aydnlatlrsa iyi bir grsel klavuzlama yaplm olur. e)Refjde boyuna ask dzeniyle (Katener sistem) iyi bir klavuzlama elde edilir. 6.2.7 Ik Rengi Kavaklarda ve zellikle ana yol ile birok tali yolun birletii kesimlerde uzaktan bakld zaman meydana gelebilecek bir karkl nlemek amac ile ana yol ve tali yollar iin ayr ayr k renkleri seilebilir. Gnmzde yol aydnlatmasnda en ok kullanlan k kaynaklar yksek ve alak basnl sodyum buharl, yksek basnl cva buharl ve metal halojenz katkl yksek basnl cva buharl ampuller ile ksmen floresan ampullerdir. Yksek basnl sodyum buharl ampuller beyazms sar k rengine sahiptirler. Bu kta renkler iyi seilebilir ve kontrastlar artar. Alak basnl sodyum buharl ampullerin k rengi tek renkli (monokromatik) sardr. Kontrastlar ok iyi olmakla beraber dezavantaj olarak bu kta renkler pek iyi seilmezler. Yksek basnl cva buharl ampullerin verdii k mavimsi-beyaz renktedir. Bu kta kontrastlar ok iyi olmamakla beraber renkler olduka iyi seilirler. Metal halojenr katkl yksek basnl cva buharl ampullerin k rengi, iine konan zel katk maddeleri sayesinde olduka iyiletirilmi olup gn na daha yakn bir k rengi verebilirler.

6.3 Kontrast

Tesis Mdrl

Sayfa 26

Etrafmzdaki cisimleri ancak gz yardmyla ve gzn grme yetenei sayesinde grebiliriz. Gzn grme yetenei denince aydnlk-karanlk fark duyarll (kontrast duyarll), ekil duyarll ve grme hz anlalr. Bir cisim ancak kendisinin parlts ile fonunun parlts arasnda belirli bir parlt fark (kontrast) varsa alglanabilir. Bir cismin alglanabilir olmas iin gerekli kontrast ihtiyac cismin grld aya ve gzlemcinin gr alanndaki parlt dalmna baldr. Cismin gzlendii daha byk bir a ve daha byk bir fon parlts iin gzn kontrast duyarll artar. Bir cisimle fonu arasndaki mutlak parlt fark veya kontrast; L= |Lf-Lc| olarak tanmlanr. Burada Lf, fon parltsn, Lc ise cisim parltsn gstermektedir. Bal parlt kontrast ise, |L| / Lf= |Lf Lc| / Lf Bal parlt kontrast gerekte ortamn aydnlk dzeyine bal deildir. nk parltlar, mevcut aydnlk dzeyi ile doru orantl olarak deitiinden, bal parlt kontrastnn deeri belirli bir cisim ve onun fonu iin sabit kalr. Bununla beraber aydnlk dzeyinin artmas ile gzn bal parlt farklarna kar duyarll artar; dolaysyla bal parlt kontrast doyumu eii olan |Le| / Lf deeri klr. (Burada Le mutlak kontrast doyumu eiini gsterir.) Buna karlk bal parlt kontrast doyumu eiinin tersi olan kontrast duyarllnn deeri byr. Kontrast duyarll, K=Lf / |L| bants ile tanmlanr. Formlden de anlalaca zere, yksek fon parltlarnda daha yksek kontrast duyarll elde edilir. 6.4 Gr Esaslar -Yol trafiindeki allm grme artlarnda grme gc 2cd/m2 ye kadar, byyen yol k younluuyla dik olarak ykselir. (U=0,4 ortalama k dzgnl deeri ve TI=%10 kamama snrnn kabul edilmesi artyla ) -Grme gc 2cd/m2 nin stnde, byyen yol k younluuyla ancak nemsiz derecede ykselir. -Grme gc hem U toplam k dzgnl hem de TI kamama snrnn indirilmesiyle son derece ktleir. -UL boyuna k dzgnl yalnz k konforunu (holuunu) deil ayn zamanda srcnn tepki (refleks) zamann da etkiler. Buna gre, srcnn grme gc ile kaza okluu arasnda bir iliki olduu kabul edildiinde trafik emniyetini ykseltmek iin onun tm amacn yol aydnlatmas yerine getirecekse aydnlatma kalitesinin yeter bir derecede olmas ok byk nem arz eder. Srcnn kendini ayarlayp hemen tepki gsterecek ekilde engelleri ok nceden tanyabilmesi iin genel grme artlar trafiin ekli, hz ve younluu, yolun yaps ve durumuna bal olarak yol k younluklar 0,5-2cd/m2 olarak ngrlmektedir. k noktas olarak grme emniyeti ve trafik emniyeti bakmndan yol aydnlatmasnda yeterli olmas gereken zorunluluklarn beklenen trafiin younluuna hzna ve oluumuna ayrca yolun tipine bal olduu dncesidir. Bu faktrleri, srcnn hzna bal olarak deien aydnlatma durumlar ve bu durumlar besleyen zel parametreler belirler. Tablo 10da aydnlatma hesaplarnda da kullanlan, TS CEN/TR 13201-1 Standartnda verilen haliyle aydnlatma durumlar yer almaktadr. Tablo 11de ise ilgili alann geometrisine ve trafik-zamanla ilgili durumlara bal aydnlatma tavsiyesinde etkin olan zel parametreler yer almaktadr.

Tesis Mdrl

Sayfa 27

Tablo 8. Aydnlatma durumlar

Tesis Mdrl

Sayfa 28

Tablo 9. Trafik-zamanla ilgili durumlara bal aydnlatma tavsiyesinde etkin olan zel parametreler Aydnlatma kaynann renk geriverimi her durum iin dikkate alnmas gereken bir unsurdur. Renksel geriverim, bir k kaynann tayfsal yapsnn aydnlatlan nesnelerin zerindeki etkisidir. Ra ile gsterilir ve birimi yoktur. Deeri 0 ile 100 arasnda deiir. Bir k kaynandan Ra ne kadar yksekse cisimlerin rengi o kadar doal grnr. Aydnlatma tesisi, src seyrseferi, yaya ynlendirilmesi ve ahslarn ya da nesnelerin tantlmas iin renk geriverimi derecesini salamaldr. Bu da, parametreleri deerlendirirken yukardaki tabloda da belirtilen u sorularn dikkate alnmasna dayanr ki bu da gvenlii salamak amaldr; -lgili alan youn alan mdr? -lgili alanda trafii rahatlatc tedbirler var mdr? -Seyrsefer grevin zorluu normalden yksek midir? -Park halinde tat var mdr? -Yz tannmas gerekli midir? -Su riski normalden yksek midir?

Tesis Mdrl

Sayfa 29

Aydnlatma Snflar: -ME/MEW Aydnlatma Snf: ME ve MEW snflar, orta hzlardan yksek sr hzlarna kadar trafik yollarndaki motorlu tat srcleri iin amalanmtr. Bu snflarn uygulanmasnda ortalama yol yzeyi parlts (Lo), parltnn ortalama dzgnl(Uo), parltnn boyuna dzgnl (U), eik art (TI) ve evreleme oran (SR) esas alnr.

Tablo 10. Kuru zeminli yol durumlar iin aydnlatma snflar Tablo 3deki deerler tavsiye edilen minimum deerler olup kullanlan k kaynann eskime faktr ve aygtlarn kirlenme (bakm) faktrleri gz nne alnarak hesaplanmaldr. Az youn ve dk hzl motorlu tat trafii olan ve kaza olma olasl dk yollar iin tabloda UL iin verilen deerler biraz drlebilir. Bununla beraber L0 veU0 deerlerinin drlmemesi nerilir. Not 1 Yol yzeyi parlts, yol yzeyi aydnlatmasnn, yol yzeyi yansma zelliklerinin ve geometrik gzlem artlarnn sonucudur. 60 m ila 180 m arasndaki gr mesafesindeki yol sahalar boyunca sr ile ilgili hususlar EN 13201-3 ve EN 13201-4de verilmitir. Not 2 Ortalama parlt ( Lort ), srn gerekletirilebildii genel parlt seviyesini yanstr. Yol aydnlatmasnda kullanlan dk aydnlatma seviyesindeki performans, artan kontrast duyarll, artan grsel keskinlik ve kamama iyiletirmesine bal olarak parlt ile artar. Not 3 Ortalama dzgnlk (U0) genel olarak parltnn deiimini ler. Yol iaretleri, cisimler ve dier yol kullanclar iin bir arka plan olarak yol yzeyinin ne kadar iyi hizmet edeceini gsterir. Not 4 Boyuna dzgnlk (UL) yolun karanlk ve parlak ksmlarnn tekrarlama dzenini gsteren bir lt salar. Bu, yolun uzun kesintisiz blmlerindeki grsel artlarla ilgilidir. Not 5 Eik art (TI) yol aydnlatmas gr artlarn iyiletirmesine ramen, geometrik durum, armatr ve lambalarn tipine bal olarak bir dereceye kadar istenmeyen kamamaya da yol atn gsterir. Alak basnl sodyum buharl lambalar ve floresans tpler normalde dk parltl lambalar olarak deerlendirilmektedir. Bu lambalar ve bu lambalarla eit ya da daha az parlt salayan armatrler iin Tablo 10 Not a, Tablo 11 Not bde belirtildii ekilde daha yksek deerlere izin verilir.

Tesis Mdrl

Sayfa 30

Not 6 Aydnlatmay tat yolu ile snrlamak bordrdeki yol kullanclarnn ve yakn evrenin belirgin hale getirilmesinde yetersiz kalmaktadr. evreleme oran ile ilgili artlar yalnzca gvenlik eritleri, bisiklet yollar, yaya yollar dahil tat yoluna bitiik kendine zg artlara sahip trafiin olmad alanlarda uygulanr.

Tablo 11. Islak zeminli yol durumlar iin aydnlatma snflar Not 7 - Baz lkelerde, karanlk saatlerinin nemli bir blmnde yol yzeyi nemli ya da slaktr. Baz nemli dnemlerde performansn ciddi olarak dmesini nlemek amacyla, seilen slak durum iin ortalama dzgnle (U0) ilave kurallar getirilebilir. Bu durumla ilgili tablo yukardaki gibidir. -CE Aydnlatma Snf: CE snflar, bulvarlar, baz youn yol kavaklar, dolambal yollar, kuyruk oluan yollar ve benzeri youn alanlardaki motorlu tat srcleri ve dier yol kullanclar iin amalanmtr. Bu snf, yayalar ve bisikletliler tarafndan kullanlan alt geit benzeri alanlara da uygulanabilmektedir. -S, A, ES, EV Aydnlatma Snflar: S Snflar veya A snflar yayalar, yaya kaldrmndaki bisikletliler, bisiklet yollar, gvenlik eritleri ve bir trafik yolunun tat yolu boyunca veya ayr olarak uzanan dier yol alanlar ile meskun mahaldeki yollar, yayalara ayrlm caddeler, park sahalar, okul baheleri vb. iin amalanmtr. ES snflar gvenliin artrlmas ve suun azaltlmas amacyla yaya alanlarna ynelik ilave snflar olarak amalanmtr. EV snflar dey yzeylerin grlmesine ihtiya duyulduu durumlarda(rnein ara yolu bulunan kavak alanlar iin) ilave snflar olarak amalanmtr. Yol evresinde yeter derece aydnlanmay garanti etmek iin CIE ynetmeliklerinde hareket eridinin her iki tarafndaki 5m geniliindeki bir eridin hareket eridi zerinde 5m ile snrlanan eritte mevcut olan aydnlatma iddetinin en az %50si ile aydnlatlmas istenir.

Tesis Mdrl

Sayfa 31

Yolun Tanm

Ayd. Snf

ehir Balant ve evre Yollar (tek veya iki ynl, kavaklar ve balant noktalar ile ehir geileri dahil) Hz 90km/h ; M1 Hz < 90km/h ; M2 ehirii ana gzergahlar (bulvar ve caddeler; ring yollar; datc yollar) 50 km/h Hz < 90 km/h ; 3km'den ksa aralklarla kavak, yonca ayrm var; M1 50 km/h Hz < 90 km/h ; 3km'den ksa aralklarla kavak, yonca ayrm yok; M2 Hz < 50 km/h ; M3 ehirii yollar (yerleim alanlarna giri kn yapld ana yollar ve balant yollar) Hz 50 km/h ; 3km'den ksa aralklarla kavak, yonca ayrm var; M3 Hz 50 km/h ; 3km'den ksa aralklarla kavak, yonca ayrm yok; M4 Hz < 50 km/h ; 3km'den ksa aralklarla kavak, yonca ayrm var; M4 Hz < 50 km/h ; 3km'den ksa aralklarla kavak, yonca ayrm yok; M5 Yerleim (ikametgah) blgelerindeki yollar 30 km/h Hz < 50 km/h ; su oran yksek; M4 30 km/h Hz < 50 km/h ; su oran normal; M5 Hz < 30 km/h ; su oran yksek; M5 Hz < 30 km/h ; su oran normal; M6 Tablo 12. lkemiz ehir ii yollar ve aydnlatma snflar arasndaki iliki 7. AYDINLATMA DZENLER 7.1 Yol Tipleri ve Aydnlatma Dzeni Aydnlatma dzenlerinin seimi, byk lde aydnlatlacak yolun ekline baldr. Yolda refj olup olmamas, yolun geni yada dar olmas otoyol veya ekspres yol olmas halleri kullanlacak aydnlatma dzeninin seiminde etkili olur. Aydnlatmas yaplacak yolda aydnlatma aygtlar yolun enine ve boyuna dorultularda olmak zere iki ayr ekilde yerletirilebilir. -Tek tarafl dzen, -ki tarafl kaydrlm dzen, -ki tarafl karlkl dzen, -Enine ask dzeni, -Refjde konsollu dzen, -Karma dzen, -Refjde boyuna ask dzeni Yolun enine dorultuda yerletirmede, aygtn boyuna ekseni yolun boyuna eksenine dik olur ve aygtlarn k dalmlar, maksimum k iddetleri yol boyunca dalacak ekildedir. Bu yerletirme ekli iin yukardaki aydnlatma dzenlerinden biri seilebilir. Aydnlatlacak yola uygun aydnlatma dzeninin seilmesinde etkili olan dier faktrler de; a) Ekonomik, b) Bakm kolayl, c) Grsel klavuzlamann salanmasdr.

Tesis Mdrl

Sayfa 32

7.2 Aydnlatma Dzenleri Kavaklarda ve zellikle ana yol ile birok tali yolun birletii kesimlerde uzaktan bakld zaman meydana gelebilecek bir karkl nlemek amacyla ana yol ve tali yollar iin ayr ayr k renkleri seilebilir. Eer k rengi deitirilmezse bu takdirde aygt tipi veya direk boyu deitirilebilir. Son yllarda olduka geni bir uygulama alan bulan yksek direklerle (18-30m.) yaplan aydnlatma ekonomik bakmdan byk yararlar salamakla birlikte yollarda grsel klavuzlama bakmndan yetersiz kalmaktadr. Ancak kavaklarda, uzaktan bakldnda srcler iin karkla neden olabilecek ok sayda normal boydaki direklerle yaplan aydnlatma yerine az sayda yksek direkle yaplan aydnlatma daha iyi sonu vermektedir. Kompleks kavaklarda ve otoyol girilerindeki para gieleri blgesinde, normal boydaki direkler zerine yerletirilen aydnlatma aygtlarnn (aydnlatlacak alann genilii ve ok sayda yol ayrlmalarnn olmas nedeniyle) ok fazla sayda olmas gerekeceinden, uzaktan bakldnda srcler iin kark bir grnt meydana getirir ve grsel klavuzlama tam olarak salanamaz. Byle yerlerde yksek direklerle (20m veya daha yksek direkler ve her bir direk zerinde ok sayda aygt ) aydnlatma yapmak aadaki stnlklerinden dolay tercih edilir. a) yi bir parlt dzgnl salanr. b) Kompleks kavaklarda daha iyi bir grsel klavuzlama salanr. c) Uygun olmayan hava koullarnda (sis, tipi, vb.) aydnlatlan blge uzaktan daha kolay belirlenebilir. d) ehir iindeki kavaklarda, kaynak civarnda yaya yollarnn da bulunmas halinde, evrenin aydnlatmas da salanabilir. Yukarda aklanan stnlklerine ramen yksek direklerle aydnlatma dzeninden iyi bir sonu alnabilmesi iin tesisatn, bakmnn kolaylkla yaplabilecek bir ekilde dnlmesi gerekir. Ampul deitirme, onarm ve bakm almalar iin, aygtlarn direk zerinde bulunduu ykseklie kmann zorluu gz nne alnarak aygtlarn bulunduu platformun direk boyunca inip kabilecek bir tertiple donatlmas genellikle uygun olur. Virajlar: 300 metreden byk yarapl virajlar dz yol gibi aydnlatlr daha kk yarapl virajlarda lambalar aras aklk, dz yollardakinden daha kk tutulur. Yol genilii lamba yksekliinin 1,5 katndan daha kkse, o zaman lambalar bir tarafl olarak virajn d tarafna yerletirilir. Bylece yolun parlts yeterli olur ve iyi bir grsel klavuzlama elde edilir. Daha geni yollarda iki tarafl karlkl dzen tercih edilir. ki tarafl kaydrlm dzen asla kullanlamaz. Virajlarda lambalar aras aklk, viraj yarapna baldr. Genel olarak virajlarda lambalar aras aklk, dz yollardakinin 0,5 ile 0,75 kat alnr. Virajlarn eriliinde k kaynaklar dar yerletirilir. 8. HAVA HATLI EBEKEDE SELEN BR SOKAK MODELNDE AYDINLATMA TASARIMI Farkl fotometrik zelliklere sahip armatrlerin, tasarlanacak tesisin aydnlatma ltleri ve maliyeti zerine etkilerini belirleyebilmek iin rnek bir sokak modeli belirlenmitir. Bu modele ilikin veriler ise yledir; bir gidi, bir geli olmak zere iki eritli, refjsz olan sokak toplam 6 metre geniliindedir. ift tarafl kaldrm bulunmaktadr. Kaldrm genilikleri 1 metredir. Esas kullancnn, motorlu ara trafii ve yava hareket eden tatlar olduu yol durumunda bisiklet srclerine ve yayalara da izin verilmektedir. Esas kullancnn tipik hz 30-60 km/h arasndadr. Bu yol durumu iin B1 aydnlatma durumu tanmlanr. Corafi koullar gz nne alndnda ortamn kuru bir havaya sahip olduu baz alnmtr. Trafik sakinlii iin herhangi bir nlem alnmamtr. Dier yollarla balant durumu basit kavaklardr ve ten azdr. Sr ynn ve eridi semek ya da hz ve ara yolundaki konumunu koruyabilmek ya

Tesis Mdrl

Sayfa 33

da deitirmek iin trafie kan ara srcsnn gstermesi gereken aba normal seviyededir. Trafik ak motorlu aralar iin 7000den azdr ve ara trafiinin farkl aklarnn akt alanlar ya da dier ulam aralarnca kullanlan alan yoktur. Bu durum navigasyon glk seviyesi olarak tanmlanr. Trafie kan ara srcsnn gr alanndaki aydnlatma ve dier optik uyartlar nedeniyle yanl ynlendirme, yanlma ya da rahatszlk derecesi normal seviyededir ve bu tanm gr alannn karmakl olarak nitelendirilir. Ara yoluna park etmi aralar bulunabilir. Bu sokak, kentsel bir ortam tekil eder. Bisikletli kullanclar iin trafik ak ise normal seviyededir. Bu analizler sonucunda rnek sokak aydnlatma tasarmmza ilikin aydnlatma snf ME5 olarak tanmlanr. Aydnlatma dzeni tek yanda ve tek konsolludur. Direk zerinde bir armatr bulunmaktadr. Armatr 70W yksek basnl sodyum buharl lamba seilmi ve k dalm erisi dosyas salanmtr.

ekil 8. Seilen yol modeli Dzgn bir aydnlatma iin en uygun direk ara mesafeleri optimizasyon yntemiyle, 8 metre armatr yksekliinde (havai hatlarda st travers) 35,5 metre direkler aras mesafe, 7,5 metre armatr yksekliinde (havai hatlarda orta travers) 32,5 metre direkler aras mesafe olarak belirlenmitir. Bu koullar altnda, 70 W YBSB lambal armatr fotometrik verileri kullanlarak, raporumuzda yer alan aydnlatma ltlerinin salanmas koulu ile tasarm hesaplar Tablo13te grlmektedir. Tasarm

Tesis Mdrl

Sayfa 34

hesaplarnda IP65 koruma snfl armatrlerin yllk bakm dngs iinde olduu kabul ile bakm-iletme faktr 0.89 olarak alnmtr. Yol kaplamas R3 olarak kabul edilmitir.
Aydnlatma snf Iklk Lamba Sonu Aklk [m] Ykseklik [m] Sarkma [m] Eim [] Lm [cd/m] 0.50 15 15 5 10 15 0,62 0,72 0,82 0,76 0,68 U0 Ul TI [%] SR

Snfa Gre Olmal Deerler ME5 ME5 ME5 ME5 ME5 Alminyum Enjeksiyon Gvde - Temperli Dz Cam Alminyum Enjeksiyon Gvde - Temperli Dz Cam Alminyum Enjeksiyon Gvde - Temperli Dz Cam Alminyum Enjeksiyon Gvde - Temperli Dz Cam Alminyum Enjeksiyon Gvde - Temperli Dz Cam HST 70W HST 70W HST 70W HST 70W HST 70W Uygun 35,500 Uygun 32,500 Uygun 32,500 Uygun 32,500 Uygun 32,500 8,000 7,500 8,000 8,000 8,000 0,120 0,120 0,120 0,120 0,120

0.35 0.40 15 0.50 0,53 0,56 0,48 0,59 0,62 0,40 0,43 0,47 0,48 0,50 15 15 15 14 14 0,68 0,64 0,54 0,60 0,68

Tablo 13. 70W YBSB lambal armatr verileri kullanlarak seilen yol modelinde yaplan aydnlatma hesaplar Not1: Ortamn kllk seviyesi yalnzca tahmin edilebilecei iin kaba bir dalm bulunur. Not2: Ekte verilen k dalmlarndan da anlalaca gibi, ayn snfa giren armatrlerin k iddeti deer ve ynlerinde byk farkllklar olabilmektedir. Bu nedenle armatr seimi nemlidir.

ekil 9. 70 W Armatr iin yolun aydnlk seviyesinin renk baznda grnm 150 W YBSB lambal armatr kullanldnda, elde edilen deerler tablo 14te grlmektedir. Havai hatlarda st travers yksekliine (8 metrede) armatr yerletirdiimizde direkler aras mesafe 37,5 metre olmaktadr. 70 W kullandmzdaki mesafeden yalnzca 2 metre fazladr. Yoldaki renk bazndaki grnmler de incelendiinde 150 W armatrn tam altna gelen noktalarda snr deeri

Tesis Mdrl

Sayfa 35

salad halde parlt deerinin fazla olduu grlmekte, 70 W armatrde ise en uygun zm elde edilmektedir.
Aydnlatma snf Iklk Lamba Sonu Aklk [m] Ykseklik [m] Sarkma [m] Eim [] Lm [cd/m] 0.50 10 15 5 10 15 10 15 15 1,60 1,58 1,61 1,62 1,60 1,78 1,77 1,95 U0 0.35 0,39 0,42 0,35 0,39 0,43 0,37 0,41 0,39 Ul 0.40 0,41 0,40 0,43 0,42 0,41 0,41 0,40 0,41 TI [%] 15 13 13 13 13 13 14 14 15 SR 0.50 0,65 0,65 0,66 0,65 0,65 0,63 0,62 0,60

Snfa Gre Olmal Deerler ME5 ME5 ME5 ME5 ME5 ME5 ME5 ME5 Alminyum Enjeksiyon Gvde - Temperli Dz Cam Alminyum Enjeksiyon Gvde - Temperli Dz Cam Alminyum Enjeksiyon Gvde - Temperli Dz Cam Alminyum Enjeksiyon Gvde - Temperli Dz Cam Alminyum Enjeksiyon Gvde - Temperli Dz Cam Alminyum Enjeksiyon Gvde - Temperli Dz Cam Alminyum Enjeksiyon Gvde - Temperli Dz Cam Alminyum Enjeksiyon Gvde - Temperli Dz Cam HST 150W HST 150W HST 150W HST 150W HST 150W HST 150W HST 150W HST 150W Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun 37,500 37,500 37,000 37,000 37,000 35,000 35,000 33,000 8,000 8,000 8,000 8,000 8,000 7,500 7,500 7,000 0,120 0,120 0,120 0,120 0,120 0,120 0,120 0,120

Tablo 14. 150W YBSB lambal armatr verileri kullanlarak seilen yol modelinde yaplan aydnlatma hesaplar

ekil 10. 150 W Armatr iin yolun aydnlk seviyesinin renk baznda grnm Farkl armatr verilerinde ve farkl yol tasarmlarnda, farkl zmler elde edilecei iin mhendislik hesaplamalarnn yaplmas gerekmektedir.

Tesis Mdrl

Sayfa 36

9. YOL AYDINLATMASINDA OTOMASYON Aydnlatma sistemlerinde kullanlan armatrlerin tiplerinin ve saylarnn artmas, aydnlatmann kontroln olduka karmak bir hale getirmitir. Aydnlatma nitelerinin kontroln daha basit bir hale getirmek ve aydnlatmay en efektif ekilde kullanabilmek amac ile aydnlatma kontrol sistemleri kullanlmaktadr. Standart yol aydnlatmalar genellikle zaman ayarl ya da foto elektrik kontroller ile anahtarlanmakta ve gece saatleri boyunca tesis edilmi olan lambalar, srekli ayn gte alarak ayn k aksn vermektedirler. Ayarlanabilir yol aydnlatmas olarak adlandrlan sistemlerde ise, trafik younluunda, farkl meteorolojik koullarda, kazalar gibi beklenmeyen durumlarda, lambalarn k aks arttrlp azaltlarak yol zerinde o anki koullara uygun parlt dzeyi salanmaktadr. Yol aydnlatmas otomasyon sistemlerinin bir dier fonksiyonu da lamba durumlarnn grntlenebilmesidir. Yol aydnlatma sistemlerinde enerji tketim giderleri dndaki nemli bir maliyet bakm almalarndan kaynaklanmaktadr. Lambalarn performansn gzlemek iin karanlk saatlerde yollarn devriye gezilmesi ve gndz saatlerinde onarm almas iin tekrar gidilmesi gerekmektedir. Otomasyon sistemleri kullanldnda daha iyi bir hizmet verilerek, bakm masraflarnn azaltlmas salanabilmektedir. Lolatrma (dim etme) konusu zellikle HID sistemler iin pek fazla bilinen bir konu olmamakla birlikte yeni nesil teknolojilerin zellikle ehir aydnlatma sistemleri iin sunduu en modern tasarruf zm olarak deerlendirilebilir. Yeni nesil lolatrlabilir sistemler yksek basnl sodyum ve metal halojen k kaynaklar iin lolatrma opsiyonlarna olanak sunmaktadr. HID sistemlerde lolatrma zor bir uygulamadr. Sistemin yksek basnl olmas ve srekliliinin salanmas iin dearj tp ierisindeki minimum basn ve scaklk deerlerinin korunmas gerekir. Bu dorultuda HID sistemler ierisinde yksek basnl sodyum buharl lambalar ile metal halojen k kaynaklar %50 seviyelerine kadar lolatrlabilir. Sodyum k kaynaklar lolatrma konusunda, metal halojen sistemlere kyasla daha uyumludur. Metal halojen sistemlerde lolatrma durumunda renk scaklnda deiimler grlebilir. Bunun dnda lolatrmann lamba mr zerine olumsuz bir etkisi bulunmamaktadr. Ayrca zellikle elektriksel ekipmann mr zerine pozitif etki oluturabilmektedir. Ik kaynann lolatrlmas iin farkl ara yzler kullanlabilir. 9.1 Armatrlerde Elektronik Bileen Kullanmnn nemi Elektromanyetik sistemlerde sistem balast, ateleyici ve kapasitr devresinden olumaktadr. Sistem ierisindeki her bileen farkl servis mr ve arza riskine sahip olabilmektedir. Elektronik sistemlerde ise balast, ateleyici ve g faktrn dzeltecek elektriksel devre yaps balast bnyesindedir. Gelimi zmlerde ise sistem haberlemesini ve lolatrma kontrolne olanak sunan kontrolr yaps da elektronik balast devresi ierisinde yer alabilmektedir. Bununla birlikte ilgili iletme artlarnda grlecek elektriksel ve evresel arza kouluna kar koruyucu devre fonksiyonlar da elektronik tasarm ierisinde yer alabilmektedir. Yeni nesil sistem zmlerinde tm kaynak tipleri tek model tarafndan altrlabilmektedir. Tm bu zellikler sayesinde sistem gvenilirlii ve bileen stoklanmas konusunda iletmelere avantaj sunulmaktadr. Yksek glerdeki ve daha zorlu iletme artlarnda alacak HID (yksek basnl dearj) sistemler iin tasarlanacak elektronik entegre ve devre yaplarnn bu teknik zorluklar nedeniyle daha pahal ve kompleks olmas kanlmazdr. Tm teknik ve ekonomik zorluklara kar elektronik zmler giderek eitlilik kazanmakta ve iletme ekonomisi konusunda ciddi kazanmlar sunabilmektedir.

Tesis Mdrl

Sayfa 37

HID sistemlerde elektronik balast kullanmnn sunduu temel kazanmlar u ekilde sralanabilir; -Minimum balast kayb, -Kararl bir g tketimi ve g faktr -ebeke olumsuzluklarna kar koruyucu fonksiyon -Arza koullarna kar koruyucu fonksiyon -Daha uzun lamba mr -Daha iyi lmen kararll -Lolatrma -Kontrol zmleri ve gerek zamanl bakm -Birok fonksiyonu barndran basit devre yaps 9.2 Elektronik Balast ile Lolatrma Elektronik balastlar, srekli lolatrma yapan kontrol cihazlardr. ncelikle ebeke gerilimini dorultarak DC gerilim elde edilir. Daha sonra kpr inverter ile bu DC gerilimden istenilen frekansta AC gerilim elde edilir. nvertrde ok hzl bir ekilde anahtarlama yaplarak ortalamas istenilen k gerilimi salayan yksek frekansl kare dalgalar oluturulur. Yksek frekansl anahtarlama nedeniyle elektronik balastlarn ebekeye grlt vermesi ve dier cihazlar zerinde elektromanyetik etkileime yol amas girite kullanlan filtre ile engellenmektedir. Yine yksek frekansl bu gerilimin neden olduu dk g faktrnn dzeltilmesi gerekir. DC kontrol gerilimi uygulamak mmkn olmayan durumlarda, kontrol iin bir anahtarlama nitesi zerinden faz gerilimi kullanlr. Ancak bu durumda elektronik balast ile srekli deil sadece %100 ya da %50 k aks k salayacak ekilde kademeli olarak lolatrma yaplabilmektedir. 198-260V faz gerilimi ile lolatrma sistemi kontrol edilir ve anahtarlama nitesi tipine gre faz gerilimi varken %100, yokken %50 k aks ya da faz gerilimi varken %50 yokken %100 k aks salanacak ekilde kademeler ayarlanr.

ekil 10. Lolatrlabilir balast iin kontrol devresi Elektronik balastlarn nemli bir stnl de lamba performans hat gerilimindeki deiimlerden etkilenmeden lamba gcn ayarlayabilmeleridir. Ayrca, elektronik balastlar 50 Hz ebeke frekansn 10-20 kHze kararak dearj lambalarnda grlen fliker olayn giderirler. Yksek frekanslarda dearj srasnda daha fazla gaz iyonize olaca iin lamba etkinlik faktr de artmaktadr. Yksek basnl dearj lambalar ile birlikte kullanlan tm elektronik balastlar ar scaklkta ya da lamba arzasnda devreyi kesecek ekilde tasarlanrlar. Lamba her zaman %100 g ile almaya balar ve ancak 5 dakika sonra lolatrma yaplabilir. Ik aks %100-%20 arasnda ayarlanabilmektedir. Buna karlk lamba giri gc %100-%35 arasnda deiir.

Tesis Mdrl

Sayfa 38

9.3 Lolatrma zelliinin Lamba Performansna Etkisi Lambann lolatrlmas, etkinlik faktr, lamba mr, renk, uyumluluk ve fliker gibi performans ile ilgili zelliklerini etkilemektedir. Kademeli lolatrma ya da pano seviyesinde lolatrma yapldnda, k aks gteki azalma ile orantl olarak deimez. Ik aks lamba gcne oranla ok daha fazla azalmaktadr. Genellikle metal halojen lambalarn k aksndaki azalma, gcn 1,2-1,5 kat, yksek basnl sodyum buharl lambalarda ise k aksndaki azalma, gteki azalmann 1,1-1,4 kat olmaktadr. Yani lamba lolatrldka etkinlii dmektedir. Yksek basnl dearj lambalar anma gcnn %50sinin altna lolatrldklarnda, servis mrnde, etkinlik, renk ve k aksnda azalma olabilir ya da snebilir. Anma gcnn %50sinin altna lolatrldnda yksek basnl sodyum buharl lambalarn ve metal halojen lambalarn mr %90 azalabilmektedir, dolaysyla lamba garanti koullar geersiz hale gelebilmektedir. Lamba geriliminin azaltlmas, dearj tpndeki scakln dmesine neden olabilir ve buna bal olarak baz elementler iyonize olmayabilir. Bu nedenle yksek basnl dearj lambalar lolatrma srasnda renk deiimine ve renksel geri verimlerinde azalmaya urayabilirler. Metal halojen lambalar renk karakteristikleri bakmndan en fazla etkilenen lambalar olmasna karlk, yksek basnl sodyum buharl lambalar lolatrldklarnda renk scaklnda 50K (Kelvin) ile 200K arasnda bir azalma olabilmekte ve daha sar grnmektedirler, ancak renksel geriverimlerinde ok az azalma olmaktadr. Elektronik balastlar, ebeke gerilimini deitirerek yaplan lolatrma uygulamalar iin uygun deildir. Bu tip sistemlerde harmonik akm retilebilmekte ve g faktr dk olmaktadr. 50 Hz ebeke frekansndaki alternatif akm ile beslenen dearj lambalarnda k knda dalgalanmalar olumaktadr. Fliker ad verilen bu durum, yksek basnl dearj lambalarndan zellikle sodyum buharl lambalarn lolatrlmasyla daha da belirginleir. 9.4 Lolatrlabilir Yol Aydnlatma Sistemlerinde Haberleme Lolatrlabilir yol aydnlatma sistemleri, genel olarak aydnlatma yaplacak blgede yer alan lamba, balast ve lolatrma cihazlar, farkl aydnlatma blgelerinde yerletirilen kontrol niteleri ve bu blgesel kontrolleri yneten ve izleyebilen merkezi ynetim sistemlerinden olumaktadr. Kontrol nitelerinden gelen sinyaller ile lamba k aklarnn ayarlanmas, arza durumu ve lamba mr gibi saha bilgilerinin merkezi ynetim birimi tarafndan izlenebiliyor olmas gibi pek ok ilevi gerekletirmek zere tm bu birimlerin birbiriyle haberleiyor olmas gerekmektedir. Bu haberlemeyi salamak amacyla her lolatrma cihazyla uyum gsteren bir arayz protokol kullanlmaldr. 9.4.1 Dijital Adreslenebilir Aydnlatma Arayz (DALI) Digital Addressable Lighting Interface(dijital adreslenebilir aydnlatma arayz) ifadesinin ilk harflerinden oluan DALI protokol, Avrupadaki balast reticilerinin dijital balast kontrolnn standartlatrlmasna ihtiya duymalar zerine gelitirilmitir. Osram, Philips ve Helvar 1999 ylnda bu ierii gelitirmiler, daha sonra dier reticiler de bu gruba katlmlardr. ift ynl olarak haberleme yaplabilen sistemlerde yerel kontrol birimi ile lolatrma cihaz arasndaki iki adet veri kablosu bir halka olarak isimlendirilir. ekil 11de DALI haberleme halkas grlmektedir. Bir halka zerinden 64 adet cihaz kontrol edilebilmektedir. Halka iletkeninin enerjisi dijital sinyal oluturacak ekilde kesilir ya da braklr. Halka zerindeki 64 adet lolatrma cihazna ayr bir kontrol sinyali gnderilerek 254 kademede

Tesis Mdrl

Sayfa 39

lolatrma yaplabilmektedir. Sistem zerinden; 19 bit gidi, 11 bitten oluan dn mesajlar iletilebilmektedir.

ekil 11. Standart DALI haberleme halkas ve lolatrma sinyali 10. YOL AYDINLATMA ARMATRLERNDE OLUABLECEK ARIZALAR Polimer gvdeli armatrler, polimer tanmyla birok yanc ham maddeyi ierebilir yapdadr. Bu nedenle bu tip armatrlerin ham madde kontrol olduka zor olacaktr ve bu durum iletme srasnda risk tekil edebilir. letme srasnda oluan bir arzada armatr kapann alp kapanmas srasnda kapak darbe alabilir. Hatta rzgara maruz kalan blgelerde hasarlar oluabilir. Armatrlerde sokak aralarnda aa dallarndan kaynakl veya srayan cisimlerden kaynakl darbeler oluabilir. Armatrde zamanla korozyon ve kirlenme meydana gelebilir. Yar saydam kapan krk olmas durumlarnda lamba d etkenlere kar korumasz kalabilir bu da lamba mrn azaltmaktadr. zellikle eski tip armatrlerde IP koruma seviyesi dk olan armatrlerde yar saydam kapan kirlenmesi ve sararmasndan dolay arza ekiplerince sklebilmektedir. Mevcut ebekemizde refraktrsz (yar saydam kapaksz) armatr says fazladr. Havai hatl ebekeler ile birlikte kullanlan armatrlerin iletim srasnda i gvenliine uygun montaj yaplmad takdirde risk tekil edebilir. Ayn zamanda armatrn yapsal zellikleri bu tip aydnlatma sisteminde olduka nem arz etmektedir. Yol aydnlatmasnda en byk arzay oluturan malzeme lambalardr. mr ve etkinlik faktr asndan yeterli olmayan lambalarn arzalar malzeme ve iilik maliyetini arttrr. Ayrca dearj tpl lambalar alma gerilim ve akmna kar olduka duyarl olduu iin lamba deiimlerinde skntlar oluabilmektedir. Ara gei dneminde kullanlan iten ateleyicili lambalar, cva buharl armatrlerle deitirilmi ve balast uyumsuzluu yaanmtr. Balastn dk toleransl sarlm olmas (bakr yerine alminyum sarg kullanlmas) ise cva ve sodyum buharl lambalar iin farkl alma akm deerleri barndran balastta snr deerlerin almasna yol amaktadr ve balastn arzalanmasna sebebiyet vermektedir. K ve yaz dnemi ykteki deiimlere bal olarak gerilim dmleri ve ani yklenmeler veya byk yklerin aniden devreden karlmas gibi durumlarda ebeke geriliminin dalgalanmas nedeniyle de ampullerde ve zellikle iten ateleyicili yksek basnl sodyum buharl ampullerde arzalanmalar meydana gelmektedir. Genel Mdrlmzde tespit edilen verilere gre aydnlatma arzalarnn %60 ampul arzas, %30u balast arzas, %5i armatr, %5i dier arzalar kapsamaktadr. ekil 12de aydnlatma arzasna ilikin toplamdaki oran grlmektedir.

Tesis Mdrl

Sayfa 40

ekil 12. 2011 Yl TREDA Genel Mdrl Aydnlatma Arzalarnn Toplamdaki Oran letme yedei olarak sokak aydnlatma tesisleri iin alnan malzemeler 2010 ve 2011 verileri incelendiinde 110 W iten ateleyicili yksek basnl sodyum buharl lamba ve balast adetleri olduka fazladr. Bu da, bu malzemelerin arzalarnn ve arzalanma olaslnn yksek olduunu gstermektedir.

ekil 13. 2011 yl ebekemize ait sokak aydnlatma kWh tketimi

Tesis Mdrl

Sayfa 41

11. ZM NERLER VE SONU Yeterli aydnlatma dzeyinin saland karayollarnda yol emniyeti byk oranda iyiletirilmektedir. Aydnlatma projeleri belli fotometrik byklklerin nda tasarlanr. Ik gc (W), k aks (lm), k iddeti (cd), aydnlk dzeyi (lks), parlt (cd/m2) olarak nitelendirilen bu byklklerin snr deerleri, yol durumuna gre belirlenen ltlere gre deiiklik gsterebildii gz nnde tutularak, iyi bir tasarm iin iyi kavranmal ve deerlendirilmelidir. Yol aydnlatmasnda kullanlacak armatrlerin seimi, kamama snrlamas, yoldaki parlt dzeyi, aydnlatma dzgnl ve ekonomiklik gz nne alnarak yaplmal ve parlt yntemine gre yaplacak hesaplar sonucu belirlenmelidir. Ayrca sistemin iletme giderleri ve maliyeti gz nne alndnda kullanlacak malzemeler ilk tesis maliyetini arttrd halde ksa vadede deerlendirilmemeli, uzun vade gz nne alnarak tesis edilmelidir. rnek vermek gerekirse, melez lamba olarak deerlendirilen 110 W yksek basnl sodyum buharl iten ateleyicili lambalarn, 125 W yksek basnl cva buharl lambalarn yerine kullanlmaya balanmasndan beri iletme maliyetimiz ve arza saymzda ciddi derecede artlar meydana gelmitir. (zellikle lamba-balast uyumsuzluu nedeniyle) Bu dorultuda, aydnlatma tesislerinde kullanlmas gerekli olan malzemeler; 1. Ekranl armatrler kullanldnda direk ara mesafesinin fazla alamad, ekransz armatrlerle en uzun direk ara mesafesine ulald sylenebilir. Ayn aydnlatma ltlerinin daha uzun direk aklklarnda, dolays ile daha az armatr kullanlarak yaratlabildii ekransz armatrl tesislerde kamama snrlamasnn istenilen deerinin salanmas ok zordur. Gerekli aydnlatma ltlerini salayan ve ekonomik olan optimum zmler ancak yar ekranl armatrlerle gerekletirilebilmektedir. Ik kirliliini engellemek amacyla da kullanlmas gereken armatr yar ekranl olarak belirlenmektedir. 2. Armatr gvdesinin d ortama kar mekanik dayankll asndan en az 5Nm darbe dayankl, uzun mrl, s iletim katsays yksek, ultraviyole nmlara kar dayankl, tm gvde iin koruma snf olarak en az IP65 standartlarnda, ayarlanabilir reflektr ve/veya ayarlanabilir lamba konumu zellii ieren alminyum enjeksiyonlu armatrler tercih edilmelidir. 3. Amac sadece aydnlatma olan aydnlatma tesislerinde (yer alt kablolu aydnlatma tesislerinde) alminyum enjeksiyon gvdeli armatrler tercih edilmesi gerekirken, havai hatl ebekelerde kullanlacak armatrlerin gvde yaps i gvenlii asndan ayrca deerlendirilmelidir. yle ki, AG havai hatl ebekelerde yerleim yerine gre ve i gvenlii de gz nne alnarak alminyum enjeksiyonlu veya ham madde testleri yaplm yanc zellii olmayan polimer gvdeli armatrler kullanlmaldr. Ancak, AG/OG mterek hatlarda emniyet mesafeleri de gz nne alnarak alminyum enjeksiyonlu gvde yerine ham madde testleri yaplm yanc zellii olmayan polimer gvdeli armatr kullanlmaldr. 4. Havai hatl ebekelerde kullanlacak armatrlerin i gvenlii asndan alma esnasnda tehlikeli dokunma gerilimleri meydana gelmemesi iin armatr gvdesinin alttan veya stten alr olmas ebekenin durumuna ve i gvenliine gre deerlendirilmelidir. 5. Yer alt kablolu aydnlatma tesislerinde kullanlacak olan aydnlatma direkleri, aydnlatma armatrlerini her trl iklim artlarnda gerekli ykseklikte ve pozisyonda tutmal, d

Tesis Mdrl

Sayfa 42

etkenlere kar mekanik mukavemeti olan okgen kesitli galvanizli elik olmaldr. Ayrca, gndz grnm iin direklerin ve konsollarn tasarm, rengi, uzunluu ve estetiklii, gece grnm iin armatrn montaj ykseklii dikkate alnmaldr. 6. letme giderleri asndan armatr ierisindeki elektriki tehizatn da testlerinin yaplarak, i. Armatrde kullanlacak lamba, ekonomik mr 21000 saat ve etkinlik faktr byk olan k rengi asndan gnna yakn effaf tpl, dtan atelemeli, yksek basn sodyum buharl olmaldr. Duy, porselen gvdeli, Edison vidal ve lambann titreimler nedeniyle yerinden kmasn engelleyecek ekilde olmal ve konumu ayarlanabilir olmaldr. Reflektr (yanstc), uygun k dalmn salayacak yksek yanstma katsays elde edilecek ekilde cilalanm, metalize kapl yksek saflkta alminyum alaml imal edilmelidir. Ayarlanabilir olmaldr. Refraktr (yar saydam kapak) olarak, mekaniki ve s dayanm asndan temperli dz cam tercih edilmelidir. Manyetik balastl sistemlerde ateleyici ve kapasitr balast bnyesinde deildir. Bu yzden aadaki zellikleri salayan manyetik balastlar tercih edilmelidir. - Yksek kalite emaye bakr bobinli, dk akm toleransna sahip, ideal lamba gcn salayabilen, dk kaypl balast kullanlmaldr. Gece 02:00den sonra aydnlatma seviyesinin yarya indirilmesi iin, ift kl balast kullanlmaldr. - Zaman ayarl, ateleme gerilimi balasttan bamsz, kararl, entegreli kesicili ve seri bal ateleyici kullanlmaldr. - G faktrn dzeltmek amacyla salkl bir kondansatr kullanlmaldr.

ii. iii.

iv. v.

7. Elektronik balastl sistemlerde balast, ateleyici ve g faktrn dzeltecek elektriksel devre yaps balast bnyesindedir. Gelimi zmlerde ise sistem haberlemesi lolatrma kontrol salayacak kontrolr yaps da balast ierisinde yer alarak armatr ierisinde yer tasarrufu salamaktadr. Lolatrma kontrol sistemi ierebildii iin elektronik balast tercih edilebilir ancak balast seiminde kullanlacak alan ve uygulamaya gre manyetik balastla kyaslamas yaplmaldr. Aydnlatma sistemlerinde kullanlan armatrlerin tiplerinin ve saylarnn artmas, aydnlatmann kontroln olduka karmak bir hale getirmitir. Aydnlatma nitelerinin kontroln daha basit bir hale getirmek ve aydnlatmay en efektif ekilde kullanabilmek amac ile aydnlatma kontrol sistemleri kullanlmaldr. Bu sistemlerde kullanlan lolatrma niteleri sayesinde, aydnlatma ksld oranda enerji tasarruf etmek ve k kaynaklarnn mrn uzatmak mmkn olacaktr. Buna ek olarak, yksek basnl sodyum buharl lambalarn %50den fazla lolatrlmas lamba mrn ksaltarak maliyeti arttracaktr. Bu nedenle, lolatrma seviyesine dikkat edilmesi gerekir. Aydnlatma tesislerinin projelendirilmesi ve tesis aamasnda; i. Havai hatl ebekelerde yaplan sokak ve yol aydnlatmalarnda armatrn yerleimi ve armatrler aras mesafe bakmndan esnek bir durum sz konusu deildir. rnek bir uygulama yaplrsa; 6 metre geniliinde ift eritli ve 1er metrelik ift kaldrm bulunan yol boyunca 9,30 tipindeki bir AG direinde ortalama 1,20 metre temel boyu ve 0,5er metre aralkl traversler dikkate alndnda, armatrn en alt traverse montaj durumunda armatr iin yerden ykseklik yaklak 7 metre olmaktadr. Bu

Tesis Mdrl

Sayfa 43

ii.

ekilde yaplan hesaplamalarda bu ykseklikte istenilen standartta bir aydnlatma elde edilememektedir. Bu durum gz nne alnarak yaplan hesaplamalarda, - Orta traverse montaj edilen armatrler iin direk ara mesafelerinin en fazla 32,5 metre, konsol asnn 15 ve 70 W yksek basnl sodyum buharl lamba olmas durumunda standarttaki istenilen deerlere ulalabilmektedir. - st traverse montaj edilen armatrler iin direk ara mesafelerinin en fazla 35,5 metre, konsol asnn 15 ve 70 W yksek basnl sodyum buharl lamba olmas durumunda standarttaki istenilen deerlere ulalabilmektedir. Sonu olarak, imar durumlar deerlendirildiinde ve asl amac elektrik datm ebekesi olan havai hatlarda 32,5 - 35,5 metrelik direk ara mesafelerinin tutturulmas ok zordur. Bu nedenle havai hatlardaki aydnlatma tesislerinde hat boyunca yaklak homojen bir aydnlatma seviyesi yakalanr. Ayrca, orta ve st traverse armatr montajlarnda i gvenlii asndan metal aksam olan alminyum enjeksiyonlu armatrlerin kullanlmas uygun deildir. Bunlarn yerine ham madde testleri incelenmesi artyla polimer gvdeli armatrler kullanlmas gerekmektedir. Mevcut havai hatl ebekelerimizde aydnlatma armatrlerimiz birer atlamal olarak tesis edilmitir. Tesislerimizin %90 bu ekildedir. rnein, 8.blmde belirttiimiz yol modelinde, uygun direk ara mesafelerinin 30-40 metre olduu dnlrse, birer atlamal sistemde armatrler aras mesafe 60-80 metreye kmaktadr. Tablo 15teki hesaplamalarda da grld gibi, direk ara mesafeleri 30 metre alndnda dahi (armatrler aras mesafe 60 metre) bu ekilde yaplan tesislerde, standartlarda belirtilen bir aydnlatma dzeyi salanamaz.
Iklk Lamba Sonu Aklk [m] Ykseklik [m] Sarkma [m] Eim [] Lm [cd/m] 0.50 0 5 10 15 0 5 10 15 0,48 0,46 0,43 0,39 0,46 0,45 0,41 0,37 U0 0.35 0,13 0,18 0,22 0,20 0,20 0,26 0,28 0,25 Ul 0.40 0,09 0,09 0,10 0,10 0,13 0,13 0,14 0,14 TI [%] 15 30 29 27 25 26 25 23 23 SR 0.50 0,50 0,52 0,57 0,65 0,52 0,54 0,60 0,68

iii.

iv.

v.

Aydnlatma snf

Snfa Gre Olmal Deerler ME5 ME5 ME5 ME5 ME5 ME5 ME5 ME5 Alminyum Enjeksiyon Gvde Temperli Dz Cam Alminyum Enjeksiyon Gvde Temperli Dz Cam Alminyum Enjeksiyon Gvde Temperli Dz Cam Alminyum Enjeksiyon Gvde Temperli Dz Cam Alminyum Enjeksiyon Gvde Temperli Dz Cam Alminyum Enjeksiyon Gvde Temperli Dz Cam Alminyum Enjeksiyon Gvde Temperli Dz Cam Alminyum Enjeksiyon Gvde Temperli Dz Cam HST 70W HST 70W HST 70W HST 70W HST 70W HST 70W HST 70W HST 70W Yetersiz Yetersiz Yetersiz Yetersiz Yetersiz Yetersiz Yetersiz Yetersiz 60,000 60,000 60,000 60,000 60,000 60,000 60,000 60,000 7,500 7,500 7,500 7,500 8,000 8,000 8,000 8,000 0,120 0,120 0,120 0,120 0,120 0,120 0,120 0,120

Tablo 15 Bu nedenle havai hatl tesislerimizde birer atlamal armatr montaj uygulamasndan vazgeilmeli onun yerine her diree hesaplamalar sonucunda belirlenen gte ve zellikte armatr montaj yaplmaldr. Tablo 16daki hesaplamalardan da grld zere, direkler aras mesafe 30 metre alnm ve her diree armatr montaj yapldnda standart bir aydnlatma dzeyi salanmtr.

Tesis Mdrl

Sayfa 44

Aydnlatma snf

Iklk

Lamba

Sonu

Aklk [m]

Ykseklik [m]

Sarkma [m]

Eim []

Lm [cd/m] 0.50

U0 0.35 0,64 0,40 0,49 0,56 0,63

Ul 0.40 0,51 0,52 0,51 0,52 0,54

TI [%] 15 15 15 15 14 13

SR 0.50 0,65 0,52 0,54 0,60 0,68

Snfa Gre Olmal Deerler ME5 ME5 ME5 ME5 ME5 70 W Sodyum - Temperli Dz Cam Armatr 70 W Sodyum - Temperli Dz Cam Armatr 70 W Sodyum - Temperli Dz Cam Armatr 70 W Sodyum - Temperli Dz Cam Armatr 70 W Sodyum - Temperli Dz Cam Armatr HST 70W HST 70W HST 70W HST 70W HST 70W Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun 30,000 30,000 30,000 30,000 30,000 7,500 8,000 8,000 8,000 8,000 0,120 0,120 0,120 0,120 0,120 15 0 5 10 15

0,78 0,92 0,88 0,82 0,74

Tablo 16 vi. Yer alt kablolu aydnlatma tesislerinde, direk ara mesafeleri ve direk boylar hesaplamalara gre deiiklik gsterebilir. rnek olarak, 7 metre geniliinde ift eritli ift ynl, 2er metre emniyet mesafesi olan, 2 metre orta refje sahip, aydnlatma snf ME4b ve aydnlatma durumu A1 olarak belirlenmi bir yol tipi ve apraz dzen seilmitir (snflar iin daha nceki blmlerdeki tablolara baklabilir). 75/10, 70/10 ve 65/10 aydnlatma direkleri seildiinde, 150 W armatr kullanldnda, tablo 17de de grld gibi istenilen deerler salanmaktadr. 75/10 direi seildii zaman, dzgn aydnlatma dzeyini salayacak ekilde konsol eimi 5 ve 10 iken, direkler aras mesafe 32 metreye ulamakta; 70/10 direi seildiinde ise 5, 10 ve 15lik konsol eimlerinde direkler aras mesafe 30 metre olmaktadr. 65/10 direi, konsol eimi 15 olmak artyla 26 metre aralklarla dikilebilir. Direk maliyeti asndan bakldnda, 65/10 tipindeki direin birim fiyat belirtilen dier tiplere gre daha uygun olduu halde, 1000 metrelik bir mesafede, yaplan hesaplamalara gre 65/10 tipindeki direkten 26 metrede bir dikilmek kaydyla 38 adet kullanlacaktr ve bu da daha fazla direk maliyeti oluturur. 70/10 tipindeki direkten 1000 metrede 32 metre aralklarla 33 adet dikildiinde yani adet azaldnda daha az bir maliyet olacaktr. Bu nedenle direk tipi dahil olmak zere yol aydnlatmasnda kullanlacak btn malzemeler yaplan hesaplamalar sonucunda belirlenmeli ve tesis edilmelidir.
Iklk Lamba Sonu Aklk [m] Ykseklik [m] Sarkma [m] Eim [] Lm [cd/m] 0.75 5 10 15 5 10 15 0 15 0 1,98 2,06 2,18 2,17 2,25 2,31 1,99 2,73 2,30 U0 0.40 0,45 0,52 0,60 0,42 0,49 0,55 0,41 0,51 0,40 Ul 0.50 0,50 0,50 0,52 0,51 0,51 0,50 0,62 0,54 0,73 TI [%] 15 11 11 11 15 15 14 14 15 12 SR 0.50 0,75 0,74 0,74 0,72 0,71 0,71 0,77 0,68 0,76

Aydnlatma snf

Snfa gre olmal deer: ME4b ME4b ME4b ME4b ME4b ME4b ME4b ME4b ME4b 150W Sodyum Temperli Dz Cam Armatr 150W Sodyum Temperli Dz Cam Armatr 150W Sodyum Temperli Dz Cam Armatr 150W Sodyum Temperli Dz Cam Armatr 150W Sodyum Temperli Dz Cam Armatr 150W Sodyum Temperli Dz Cam Armatr 150W Sodyum Temperli Dz Cam Armatr 150W Sodyum Temperli Dz Cam Armatr 150W Sodyum Temperli Dz Cam Armatr HST 150W HST 150W HST 150W HST 150W HST 150W HST 150W HST 150W HST 150W HST 150W Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun 32,000 32,000 31,000 30,000 30,000 30,000 30,000 26,000 26,000 7,500 7,500 7,500 7,000 7,000 7,000 7,500 6,500 7,500 0,300 0,300 0,300 0,300 0,300 0,300 0,300 0,300 0,300

Tablo 17

Tesis Mdrl

Sayfa 45

Aydnlatma ynetmelii uyarnca, cadde ve bulvarlarda, gece 02:00 den sonra aydnlatma seviyesinin yarya indirilmesi gerekmektedir. Mlki idare amirinin kar grnn bulunmad durumlar iin geerli olan bu uygulama ile enerji tasarrufu hedeflenmektedir. Bu durum detaylandrlmad mddete, baz skntlara yol aabilir. rnein armatrlerin yar saysnn sndrlmesi sureti ile aydnlatma seviyeleri yarya indirildii zaman karanlk blgeler olumakta ve aydnlatma dzgnlkleri bozulmaktadr. Aydnlk dzeyi ve dzgnlkler, aydnlatma ynetmeliinin referans gsterdii TS EN 13201 standartlarna gre belirlenmektedir. Standartlara uygunluun esas olmas halinde, armatrlerin yarsnn sndrlmesi ile aydnlatma seviyelerinin yarya indirilmesi yntemi uygulanamaz hale gelmektedir. Bu sebeple, yar gece dzeni olarak bilinen, ift besleme kablosu ekilerek, armatrlerin yarsn sndrerek aydnlatma seviyelerinin yarya indirilmesi uygulamalar terk edilmelidir. Bu konudaki zmmz, her armatrn k aksn yarya indirmek suretiyle aydnlatma seviyeleri yarya indirilmesidir. Bylece armatrlerde snen olmad iin karanlk blgeler olumamakta ve dzgnlkler korunmaktadr. Bu durumu dk kademeli (%50) 150 W YBSB lambal armatr verisi kullanarak yaptmz hesaplamalarla tablo 18'de grld gibi rneklendirebiliriz. Bylece, karanlk blge oluturmadan, k aksn drerek yine homojen bir aydnlatmaya sahip sistem salanm olur.
Aydnlatma snf Iklk Lamba Sonu Aklk [m] Ykseklik [m] Sarkma [m] Eim [] Lm [cd/m] 0.75 5 10 15 5 10 15 0 10 15 1,19 1,23 1,31 1,3 1,35 1,39 1,2 1,47 1,52 U0 0.40 0,45 0,52 0,6 0,42 0,49 0,55 0,41 0,45 0,51 Ul 0.50 0,5 0,5 0,52 0,51 0,51 0,5 0,62 0,51 0,5 TI [%] 15 10 10 10 14 14 13 12 15 15 SR 0.50 0,75 0,74 0,74 0,72 0,71 0,71 0,77 0,68 0,67

Snfa gre olmal deer: ME4b ME4b ME4b ME4b ME4b ME4b ME4b ME4b ME4b 150W YBSB Lambal Dk Kademe alan Armatr 150W YBSB Lambal Dk Kademe alan Armatr 150W YBSB Lambal Dk Kademe alan Armatr 150W YBSB Lambal Dk Kademe alan Armatr 150W YBSB Lambal Dk Kademe alan Armatr 150W YBSB Lambal Dk Kademe alan Armatr 150W YBSB Lambal Dk Kademe alan Armatr 150W YBSB Lambal Dk Kademe alan Armatr 150W YBSB Lambal Dk Kademe alan Armatr HST 150W HST 150W HST 150W HST 150W HST 150W HST 150W HST 150W HST 150W HST 150W Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun 32 32 31 30 30 30 30 28 28 7,5 7,5 7,5 7 7 7 7,5 6,5 6,5 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3

Tablo 18 Byle bir tesisin de yaplabilmesi iin iki alternatifimiz bulunmaktadr; a) Armatrlerin k aksnn yarya indirilebilmesi iin armatrlerin ierisinde ift kl manyetik balast ve elektromekanik bir anahtarlama dzenei (g anahtar) ile lamba akmn kesmeden kontak deitirerek lamba %50 ve %100 olmak zere iki kademeli eklinde altrlmaktadr. G anahtarna verilecek ikaz sinyali iin PLC (power line communication), programlanabilen zaman sayac veya 2x2,5 mmlik kesitlerde g kablosuna paralel bir kumanda kablosu kullanlr. b) Armatrlerin k aksnn yarya indirilebilmesi iin otomatik k ayarlama (lolatrma) zellikli elektronik balast kullanlmaldr. Bu tr elektronik balastlarda, kullancnn belirledii bir programa gre lolatrlabilir otomatik lolatrma fonksiyonu ile lamba %50 ve %100 olmak zere iki kademeli ekilde altrlabildii gibi haberleme niteleri kurularak %50ye kadar istenilen seviyelerde lolatrlabilmektedir. Ayrca, bu tr bir malzemenin kullanlmas

Tesis Mdrl

Sayfa 46

durumunda aydnlatma otomasyonunda belirtildii gibi, ilk tesis maliyetini arttrmasna ramen, iletme maliyetini byk oranda drmektedir. vii. Yer alt kablolu aydnlatma tesislerinde, tasarma bal olarak esnek bir yap sz konusu olup, istenilen standartlarda aydnlatma seviyesi salanmaktadr. Yukardaki maddedeki rnek yol modelimizde, 7 metre geniliinde ift eritli ift ynl, 2er metre emniyet mesafesi olan, 2 metre orta refje sahip, aydnlatma snf ME4b ve aydnlatma durumu A1 olarak belirlenmi bir yol tipidir.

ekil 14 Bu yolda AD1-12/10 tipinde direk kullanlm konsol eimi 5, direkler emniyet eridinden 50 cm dna ve apraz dzende yerletirilmitir. Bu tasarmda aadaki veriler elde edilmitir.

Tesis Mdrl

Sayfa 47

Aydnlatma snf

Iklk

Lamba

Sonu

Aklk [m]

Ykseklik [m]

Sarkma [m]

Eim []

Lm [cd/m] 0.75

U0

Ul

TI [%]

SR

0.40

0.50

15

0.50

Snfa gre olmal deerler

ME4b

150W Sodyum Temperli Dz Cam Armatr

HST 150W

Uygun

40,000

12,000

-1,483

1,12

0,67

0,79

0,93

Tablo 19 Yaplan hesaplamalar sonucunda renk baznda grnm ise aadaki ekilde elde edilir ve homojen bir grnm salanm olduu grlmektedir.

ekil 15 Dolaysyla, yer alt kablolu aydnlatma tesislerinde, esnek bir yapnn mmkn olduu ispatlanm olur.

Tesis Mdrl

Sayfa 48

Mhendislik hesaplar yaplmadan, tecrbelere dayal olarak tesis edilen, hatalarn gzlemlendii ehir ii yol ve sokak aydnlatmalarnda en yeni neriler ve bilgiler dikkate alnarak, artnameler ve ynetmelikler yeniden dzenlenmelidir. Aydnlatma hesaplarnn kullanlmamaldr. yaplmasna elverili fotometrik verileri bulunmayan armatrler

Mevcut sistemler enerji tasarrufu ve k kirlilii asndan gzden geirilmeli, yaplabilecek deiiklikler hemen gerekletirilmelidir. Yeni yaplacak tesislerde ise en verimli sistemler kullanlmaldr.

Tesis Mdrl

Sayfa 49

12. KAYNAKLAR Aydnlatma Ynetmelii TS EN 13201-1 ve TS EN 13201-2 Standartlar TEDA-MYD/95-009.B, Mays 2008 Yol Aydnlatmas Ders Notlar, N.Umurkan, YT Teknolks Semineri, 16.09.2004, O.Sirel,Dr, Yfu C.I.E. Yayn No:88 Yol Aydnlatmas Tesisatlarnda Armatr Fotometrik Deerlerinin nemi, .Gler, S.Onaygil, T 8) TREDA letme Bakm Mdrl statistikleri 9) Kent Aydnlatma Sistemlerinde Elektronik Bileen Kullanmnn nemi, S.zen, .Gler, T 10) Aydnlatmada Enerji Verimlilii Yntemleri, M.T.,Genolu, E.zbay,F 11) Yol Aydnlatmas Otomasyonu, Yksek Lisans Tezi, B.Bykknac 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7)

Tesis Mdrl

Sayfa 50