Tasarlanmasi Ve Uygulanmasi Design and Application of A Novel Method That Contains RBF Neural Network and X y Transform To Detect Bearing Defects in Three Pha

YILDIZ TEKNK NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS

FAZLI ASENKRON MOTORLARDA RULMAN
ARIZALARINI TESPT ETMEK ZERE X Y
DNM VE RTFA YAPAY SNR AI
ALGORTMASI EREN YEN BR YNTEMN
TASARLANMASI VE UYGULANMASI

Elektrik Yk. Mh. zzet Ylmaz NEL

FBE Elektrik Mhendislii Anabilim Dalnda
Hazrlanan

DOKTORA TEZ

Tez Savunma Tarihi : 16 ubat 2006
Tez Danman : Do. Dr. brahim ENOL, YT
Jri yeleri : Prof. Dr. Halit PASTACI, YT
: Do. Dr. Hadi SARUL, YT
: Prof. Dr. A. Faik MERGEN, T
: Do. Dr. Nurettin UMURKAN, YT

STANBUL, 2005
ii
NDEKLER
Sayfa
SMGE LSTES ....................................................................................................................... iv
KISALTMA LSTES ............................................................................................................... vi
EKL LSTES ....................................................................................................................... vii
ZELGE LSTES ................................................................................................................... xi
NSZ.....................................................................................................................................xii
ZET.......................................................................................................................................xiii
ABSTRACT ............................................................................................................................ xiv
1. ASENKRON MOTOR.......................................................................................... 15
1.1 Asenkron Motorun Yaps ..................................................................................... 16
1.1.1 Stator...................................................................................................................... 17
1.1.2 Rotor ...................................................................................................................... 17
1.1.2.1 Sincap Kafesli Rotor (Ksa Devre Rotor).............................................................. 17
1.1.2.2 Sargl Rotor (Bilezikli Rotor) ............................................................................... 17
1.2 Asenkron Motorun Matematiksel Modeli ............................................................. 17
1.3 Asenkron Motorlarda Karlalan Arzalar ve Arza Tespit Yntemleri.............. 24
1.3.1 Asenkron Motorda Meydana Gelen Arzalarn Belirtileri..................................... 32
2. YAPAY SNR ALARI (YSA) .......................................................................... 37
2.1 Yapay Sinir Alarnn zellikleri.......................................................................... 37
2.1.1 Dorusal Olmama.................................................................................................. 37
2.1.2 renme ................................................................................................................ 38
2.1.3 Genelleme.............................................................................................................. 38
2.1.4 Uyarlanabilirlik...................................................................................................... 38
2.1.5 Hata Tolerans........................................................................................................ 38
2.1.6 Donanm ve Hz..................................................................................................... 38
2.1.7 Analiz ve Tasarm Kolayl.................................................................................. 39
2.2 YSAnn Uygulama Alanlar ................................................................................. 39
2.2.1 Arza Analizi ve Tespiti......................................................................................... 39
2.2.2 Tp Alannda .......................................................................................................... 40
2.2.3 Savunma Sanayi..................................................................................................... 41
2.2.4 Haberleme ............................................................................................................ 41
2.2.5 retim.................................................................................................................... 41
2.2.6 Otomasyon ve Kontrol........................................................................................... 41
2.3 Yapay Sinir A Yaplar ....................................................................................... 41
2.3.1 Radyal Tabanl Fonksiyon Alar ( RTFA)........................................................... 41
3. UYGULAMA........................................................................................................ 44
iii
3.1 Test Dzenei ........................................................................................................ 44
3.2 Hzl Fourier Dnm Analizi Kullanlarak Gerekletirilen Arza Tespiti..... 47
3.3 Park Dnm Kullanlarak Gerekletirilen Arza Tespiti................................ 58
3.4 X Y ( ) Dnm Kullanlarak Gerekletirilen Arza Tespiti.................. 72
4. SONULAR ve NERLER................................................................................ 86
4.1 FFT Analizi Yntemi............................................................................................. 86
4.2 Park Dnm ..................................................................................................... 86
4.3 X Y Dnm................................................................................................... 87
KAYNAKLAR......................................................................................................................... 90
ZGEM.............................................................................................................................. 92
EK Tez almasnda kullanlan Yazlmlar ............................................................................. 93
FFT (Fast Fourier Transform) Dnm................................................................................ 93
FFT Hesaplanmas ve izim..................................................................................................... 94
Park Dnm ........................................................................................................................ 95
X Y Dnm...................................................................................................................... 98

iv
SMGE LSTES

Radyan olarak temas as
s
Stator akm uzay vektr ile sD ekseni arasndaki a
r
Stator akm uzay vektr ile rd ekseni arasndaki a
B Srtnme katsays
D
P
Rulman d ap
D
B
Bilya ap
e
f
Statik ya da dinamik arzalar nedeniyle oluan harmonik bileenlerin frekanslar
s
f
Stator magnetomotor kuvveti
r
f
Rotor magnetomotor kuvveti
s
i Stator akm uzay vektr
r
i Rotor akm uzay vektr
I
sA
(t) Stator A faz akm ani deeri
I
sB
(t) Stator B faz akm ani deeri
I
sC
(t) Stator C faz akm ani deeri
J Atalet momenti
L
s
Stator sargs endktans
L
r
Rotor sargs endktans
L
m
Mknatslanma endktans
M
sr
Stator ile rotor arasndaki mknatslanma endktansnn maksimum deeri
N
B
Rulmandaki bilya says
n
d
Arza mertebesi
n
r
rotorun saniyedeki devir says
N
r
Rotor

sarm says
N
s
Stator

sarm says
A faznn manyetik ekseni referans alndnda stator evresinin as
p Zamana gre trev
P ift kutup says
R Rotor oluk says
t
e
Motorda endklenen moment
t
L
Yk momenti
v Besleme geriliminde varolan stator mmk harmonikleri
v
s
Stator aks
r
Rotor aks
r
Rotor elektriksel hz
m
Motor (mekanik) asal hz

vi
KISALTMA LSTES

EMI Elektromanyetik Giriim
FFT Hzl Fourier Dnm
IGBT zole Kapl Bipolar Transistor
MMK Manyetomotor kuvvet
RTFA Radyal Tabanl Fonksiyon A
UMP Dengesiz Elektromanyetik ekim Kuvveti
YSA Yapay Sinir A

vii
EKL LSTES
Sayfa
ekil 1.1 Ferrarinin asenkron motoru (a), Teslann asenkron motoru (b) ............................ 16
ekil 1.2 fazl ve ksa devre rotorlu bir asenkron motorun yaps ..................................... 16
ekil 1.3 Sarg ularnn bileziklere balan, yldz yldz (a), gen - gen (b) balant18
ekil 1.4 fazl simetrik asenkron motorun temel yapsnn yatay kesiti. ........................... 19
ekil 1.5 Sabit ve dnen eksen takmlarnda, stator ve rotor akmlarnn uzay vektrlerinin
gsterilii........................................................................................................... 21
ekil 1.6 Asenkron motorun sabit eksen takmndaki iki fazl modeli.................................... 23
ekil 1.7 Tek sral sabit bilyal bir rulmann yaps; D bilezik (1), i bilezik (2), bilya (3),
kafes (4) ............................................................................................................ 26
ekil 1.8 Ksmi i bilezik arzas (a), tam i bilezik arzas (b), d bilezik arzas (c) bulunan
rulmanlar ........................................................................................................... 27
ekil 1.9 Ar snma nedeniyle meydana gelen i bilezik arzas (a) , kafes arzas (b)
bulunan rulmanlar ............................................................................................. 27
ekil 1.10 Rulmann mile montaj esnasnda oluabilecek sorunlar, (a) eksen kakl, (b) mil
erilii, (c) D bilezik erilii, (d) bilezik erilii ...................................... 28
ekil 1.11 Rulman akmlarnn motor zerinde izledii yol. .................................................. 29
ekil 1.12 Rulman akmlarn engellemesi amacyla motor milinin topraklanmas ................ 30
ekil 1.13 Motor miline monte edilmi bir izoleli rulman ....................................................... 30
ekil 1.14 Asenkron motorda Faraday kafesinin yerletirilmesi.............................................. 31
ekil 1.15 Tipik bir arza tespit sistemi .................................................................................... 31
ekil 2.1 Radyal tabanl fonksiyon a yaps .......................................................................... 42
ekil 3.1 Asenkron motorlarda meydana gelen rulman arzalarn tespit edebilmek iin
kurulan deney seti. ............................................................................................ 44
ekil 3.2 Rulman llendirme sistemi.................................................................................... 45
ekil 3.3 Deneyde kullanlan ve suni olarak arzalandrlm rulmanlardan bazlar. D bilezik
arzal rulman (a), bilezik arzal rulman (b), Kafes arzas (c), Bilya arzas
(d) bulunan rulman............................................................................................ 46
ekil 3.4 Deney setinin bir senkron generatrden beslenmesine ait montaj emas ................ 48
ekil 3.5 Alternatrden beslenen ve bota alan asenkron motorda; salam ve d bilezik
arzas (a), salam ve i bilezik arzas (b), salam ve kafes arzas (c), salam
ve bilya arzas (d), bulunan rulman kullanldnda elde edilen frekans
spektrumlar ...................................................................................................... 49
ekil 3.6 FFT analizi yntemini ebekeden beslenen motorda gerekletirmek iin kurulan
viii
deney setinin blok diyagram ............................................................................ 50
ekil 3.7 Alternatrden beslenen ykl asenkron motorda; salam ve d bilezik arzas (a),
salam ve i bilezik arzas (b), salam ve kafes arzas (c), salam ve bilya
arzas (d), bulunan rulman kullanldnda elde edilen frekans spektrumlar. 51
ekil 3.8 ebekeden beslenen ve bota alan asenkron motorda; salam ve d bilezik arzas
(a), salam ve i bilezik arzas (b), salam ve kafes arzas (c), salam ve bilya
arzas (d) bulunan rulman kullanldnda, elde edilen frekans spektrumlar.. 52
ekil 3.9 ebekeden beslenen ykl asenkron motorda; salam ve d bilezik arzas (a),
arzas (d), bulunan rulman kullanldnda elde edilen frekans spektrumlar. 54
ekil 3.10 Srcden beslenen ve bota alan asenkron motorda salam ve d bilezik
ve bilya arzas (d) bulunan rulman kullanldnda elde edilen frekans
spektrumu.......................................................................................................... 56
ekil 3.11 Srcden beslenen ykl asenkron motorda salam ve d bilezik arzas (a),
arzas (d) bulunan rulman kullanldnda elde edilen frekans spektrumu...... 57
ekil 3.12 Park dnm kullanlarak yaplan analiz iin deney seti ve lm sisteminin blok
diyagram .......................................................................................................... 59
ekil 3.13 Alternatrden beslenen ve bota alan asenkron motorda, salam ve d bilezik
ve bilya arzas (d) bulunan rulman kullanldnda akmn D ve Q
bileenlerinin deiimi ...................................................................................... 60
ekil 3.14 Alternatrden beslenen ykl asenkron motorda, salam ve d bilezik arzas(a),
arzas (d) bulunan rulman kullanldnda akmn D ve Q bileenlerinin
deiimi............................................................................................................. 61
ekil 3.15 ebekeden beslenen ve bota alan asenkron motorda, salam ve d bilezik
ekil 3.16 ebekeden beslenen ykl asenkron motorda, salam ve d bilezik arzas(a),
arzas (d) bulunan rulman kullanldnda akmn D ve Q bileenlerinin
deiimi............................................................................................................. 63
ix
ekil 3.17 Srcden beslenen ve bota alan asenkron motorda salam, ve d bilezik
arzas (a), salam ve i bilezik arzas (b),salam ve kafes arzas (c), salam
ekil 3.18 Srcden beslenen ykl asenkron motorda, salam ve d bilezik arzas (a),
salam ve i bilezik arzas (b), salam ve kafes arzas (c); salam ve bilya
arzas (d) bulunan rulman kullanldnda elde edilen akm bileenlerinin
deiimi............................................................................................................. 65
ekil 3.19 Asenkron motorda meydana gelen rulman arzalarn Park Dnm yardmyla
tespit etmek zere kullanlan a yaps ............................................................. 66
ekil 3.20 Arza tespiti iin kullanlan an, bota alan asenkron motordan alnan test datas
iin k ve hata deerlerinin deiimi ............................................................ 68
ekil 3.21 Arza tespiti iin kullanlan an, ykl durumdaki asenkron motordan alnan test
datas iin k ve hata deerlerinin deiimi .................................................. 69
ekil 3.22 Arza tespiti iin kullanlan an, srcden beslenen ve bota alan asenkron
motordan alnan test datas iin k ve hata deerlerinin deiimi ................ 70
ekil 3.23 Arza tespiti iin kullanlan an, srcden beslenen ve ykl alan asenkron
ekil 3.24 X - Y dnm kullanlarak yaplan analiz iin deney seti ve lm sisteminin
blok diyagram .................................................................................................. 72
ekil 3.25 Alternatrden beslenen ve yksz alan asenkron motorda, salam ve d bilezik
arzas (a), salam ve i bilezik arzas (b), salam ve kafes bilezik arzas (c),
salam ve bilya arzas (d) bulunan rulman kullanldnda akmn X Y
ekil 3.26 Alternatrden beslenen ve ykl alan asenkron motorda, salam ve d bilezik
ekil 3.27 ebekeden beslenen ve yksz alan asenkron motorda, salam ve d bilezik
ekil 3.28 ebekeden beslenen ve ykl alan asenkron motorda, salam ve d bilezik
ve bilya arzas (d), bulunan rulman kullanldnda akmn X Y
x
ekil 3.29 Asenkron motorda meydana gelen rulman arzalarn X Y dnm yardmyla
tespit etmek zere kullanlan a yaps ............................................................. 77
ekil 3.30 Arza tespiti iin kullanlan an, ebekeden beslenen ve bota alan asenkron
ekil 3.31 Arza tespiti iin kullanlan an, ebekeden beslenen ve ykl alan asenkron
arzas (d) bulunan rulman kullanldnda elde edilen akm bileenlerinin
deiimi............................................................................................................. 81
ekil 3.33 Srcden beslenen ve ykl alan asenkron motorda salam ve d bilezik
ve bilya arzas (d) bulunan rulman kullanldnda elde edilen akm
bileenlerinin deiimi. ..................................................................................... 82

xi
ZELGE LSTES

izelge 1.1 Arza tespit yntemlerinin karlatrlmas .......................................................... 32
izelge 1.2 Asenkron motorda meydana gelen arzalar sonucunda ortaya kan harmoniklerin
karakteristik frekanslar .................................................................................... 36
izelge 3.1 Deney setinde kullanlan asenkron motorun etiket deerleri ................................ 45
izelge 3.2 6204ZZ kod numaral rulmann katalog bilgileri .................................................. 46
izelge 3.3 Alternatrden beslenen ve bota alan asenkron motorda rulman arzas
nedeniyle meydana gelen titreim ve elektriksel harmonik frekanslar............ 49
izelge 3.4 Alternatrden beslenen ve ykl alan asenkron motorda rulman arzas
nedeniyle meydana gelen titreim ve elektriksel harmonik frekanslar............ 50
izelge 3.5 ebekeden beslenen ve bota alan asenkron motorda rulman arzas nedeniyle
meydana gelen titreim ve elektriksel harmonik frekanslar ............................ 52
izelge 3.6 ebekeden beslenen ve ykl alan asenkron motorda rulman arzas nedeniyle
izelge 3.7 Srcden beslenen ve bota alan asenkron motorda rulman arzas nedeniyle
izelge 3.8 Srcden beslenen ykl asenkron motorda rulman arzas nedeniyle meydana
gelen titreim ve elektriksel harmonik frekanslar............................................ 57
izelge 3.9 YSAn test etmek iin kullanlan data patterni .................................................... 67
izelge 3.10 YSAn test etmek iin kullanlan data patterni .................................................. 78

xii
NSZ
Doktora almam esnasnda bilgi ve tecrbesiyle bana yol gsteren tez danmanm sayn
brahim ENOLa teekkr ederim.
Tez almamn bandan itibaren bana her konuda yardm eden, deerli fikirlerini benimle
paylaan, hocam ve meslektam sayn Dr. Elk. Mh. K. Burak DALCIya katklarndan
dolay teekkr ederim.
Deney setinin gerekletirilmesi srasnda yardmlarn esirgemeyen, pratik bilgi ve becerisini
benimle paylaan sayn Habib ZAKa kranlarm sunarm.
Eitim hayatm boyunca her trl desteini benden esirgemeyen, almalarm boyunca bana
sabrla katlanan Aileme teekkr ederim.

xiii
ZET
Asenkron motorlar; basit ve dayankl yaplar, son derece ucuz maliyetleri ve eitli glerde
kolaylkla retilebilmeleri gibi nedenlerden dolay endstride kullanlan motorlarn %90n
oluturmaktadr. Bununla birlikte, asenkron motorlar; birok endstriyel proseste; kritik
neme sahip bileenlerin en nemlilerinden biridir. Bu nedenle, asenkron motorlarn
arzalanmadan uzun sre almas veya meydana gelebilecek arzalarn nceden tespiti nem
kazanmaktadr. Aratrmalar gstermitir ki, asenkron motorlarda grlen tm arzalarn
yaklak olarak %40 - 50 si rulman problemlerinden ileri gelmektedir ki arzalar; i ya da d
bileziklerin veya bilezikler arasna yerletirilmi olan bilyalarn ya da bilyalar bir arada tutan
ve kafes ad verilen balantnn anmas ya da korozyona uramas, nedeniyle meydana gelir.
Bu bakmdan tezin amac; fazl asenkron motorda meydana gelen ve yukarda bahsedilen
rulman arzalarnn; arza cinsiyle beraber otomatik olarak tespit edilmesini salayan bir
sistemin tasarm olarak belirlenmitir. Bununla da endstriye ok nemli bir katk
salanaca tahmin edilmektedir.
Gerekletirilen alma drt blmde zetlenmitir:
Birinci blmde; asenkron motorun yaps ve matematiksel modelinden bahsedildikten sonra
motorda meydana gelen arzalar anlatlmtr. Bu blmn sonunda rulman arzalarnn
nedenleri, belirtileri ve korunma yollar detayl olarak verilmitir.
kinci blmde; ncelikle YSAlar ve kullanm alanlar hakknda ksaca bilgi verildikten
sonra deneysel almada kullanlan RTFA a yaps anlatlm olup, daha sonra asenkron
motorda meydana gelen arzalarn tespitinde YSAnn nasl kullanldndan, literatrden
rnekler verilerek, bahsedilmitir.
nc blmde gerekletirilen uygulama devresi ve elde edilen eriler bulunmaktadr. Bu
blmde asenkron motorlarda meydana gelen rulman arzalarn tespit etmek iin kullanlan
FFT Analizi, Park Dnm analizi ve X Y Dnm analizi yntemlerine ilikin
sonular bulunmaktadr.
Drdnc ve son blmde, metotlar arasnda bir mukayese yaplarak, teklif edilen yntemin
daha nce kullanlanlara gre stn ve zayf yanlar belirtilmitir.

Anahtar kelimeler : Asenkron motor, Rulman arzas, YSA, X Y dnm, Park dnm

xiv

ABSTRACT
Induction motors are constituted 90% of all electrical motors in industrial applications, due to
their low cost, simple and robust structure and producibility in variety ratings. However,
induction motors are the one of the critical parts in many industrial processes. Thats why,
working the induction motors without failure and detect the failures before they occur have
great importance. According to the results of the researches, 40 50% of the all failures that
occurs in induction motors are bearing failures. Bearing failures occur, in inner or outer rings
or the rolling elements between inner and outer rings or the cage structure that keeps rolling
elements together and same distance, because of the abrasion and the corrosion. In this aspect,
the aim of the thesis is A system design that detects the bearing faults in three phase
induction motors with their failure type automatically. It has been guessed that an important
contribution is provided to industry with this study.
The study has been summarized in four sections.
In the first section, after mentioning of the structure and the mathematical model of induction
motor, reasons, indications and protection methods of the bearing failures that occur in
induction motors are mentioned.
In the second section, the general information about artificial neural networks and their
application subjects are given and then the Radial Basis Artificial Neural Network structure
was told. After this, how to use the ANNs about the detection of failures in induction motors
with the samples in literature is discussed.
In the third section, the details of the application and the results are given. In this section, the
results of FFT Transform analysis, Parks Transform analysis and X Y Transform analysis
methods that are utilized to detect of bearing failures in induction motors are told.
In the forth and the last section a comparison between the methods are made, and the
advantages and disadvantages of the proposed method is mentioned.

Keywords: Induction motor, Bearing defect, ANN, X Y Transform, Parks Transform

15
1. ASENKRON MOTOR
Bir toplumun kalknmlk dzeyi, o toplumun rettii mal ve hizmetlerin miktar ve
kalitesiyle orantldr. retimin etkin ekilde gerekletirilmesi ise, tamamen enerjinin aklc
kullanmna baldr. Hareket ve s enerjisi, sanayide en ok kullanlan enerji trleridir.
Ancak enerji; s, mekanik ve elektrik olmak zere belirli formlarda retilebilmektedir.
Elektrik enerjisi, dier enerji trleri iinde %30luk bir kullanm payna sahiptir ve bu oran
gn getike daha da artmaktadr (Boldea, 2002). Sanayide kullanlan elektrik enerjisinin
kk bir ksm dorudan s ve k elde etmekte kullanlrken, daha byk miktarlardaki
elektrik enerjisi ise elektrik motorlar tarafndan mekanik enerjiye dntrlmektedir.
Asenkron motorlar; dorudan bir fazl ya da fazl alternatif akm ebekesinden
beslenebilmesi, dayankl, bakm gerektirmeyen yaps ve dk maliyetleri nedeniyle, hem
sanayide hem de ev aletlerinde en ok kullanlan motor tr haline gelmitir. Gnmzde
gelimi lkelerde kii bana 3kWlk elektrik motoru dmektedir ki, bunun nemli bir
ksm asenkron motorlar tarafndan karlanmaktadr. Otuz krk watttan balayan glerden
45000 BG (33120 kW) ne kadar uzanan geni bir spektrumda asenkron motorlar
retilebilmektedir .
Asenkron motorlar; genellikle bir ya da fazl alternatif akm ebekesinden beslenmekle
birlikte, %10 kadar g elektronii elemanlaryla gerekletirilmi frekans eviriciler
tarafndan srlmektedir.
Enerjinin aklc kullanm, yksek verim ve dk kayplarn ucuz maliyetlerle
gerekletirilmesini akla getirir. Azalan kayplar, motorun evresel etkisini azaltaca gibi,
enerji santrallerinin doa ile olan olumsuz etkileimini, minimuma indirgeyecektir. Bu amacn
gerekletirilmesine frekans eviriciler nemli katk salamakla birlikte elektromanyetik
giriim (EMI) ve ebekenin akm harmonikleriyle kirlenmesi gibi olumsuz etkileri de
beraberinde getirmektedir (Boldea,2002).
Asenkron motorlarn icad 1885lere dayanr ki, Galileo Ferrari ve Nicola Tesla bu motoru ilk
olarak reten ve patentini alan bilim adamlardr. Ferrarinin rettii makine doru akm
makinesine benzer ekilde, iki ift kutuplu bir stator sargsna sahipken rotoru bakr bir
silindirden meydana gelmitir. Teslann makinesinde ise stator sargs, karkas boyunca
yaylm ve bununla birlikte rotorda da ksa devre edilmi bir sarg daha bulunmaktadr. Her
iki makinenin kesidi ekil 1.1de verilmitir (Boldea,2002).

16

ekil 1.1 Ferrarinin asenkron motoru (a), Teslann asenkron motoru (b)
Gnmzde ise asenkron motorlar; yine ayn temel prensiplere dayanan fakat daha modern
yaplarda tekil edilmektedir.
1.1 Asenkron Motorun Yaps
Asenkron motorlar, genel olarak stator ve rotor olmak zere balca iki ksmdan meydana
gelir.

ekil 1.2 fazl ve ksa devre rotorlu bir asenkron motorun yaps

17
1.1.1 Stator
Stator, asenkron motorun duran ksmdr ve 0.4 0.5 mm kalnlndaki silisyumlu saclarn
zel kalplarda preslenmesiyle imal edilir. Daha sonra darda sarlm ve paketlenmi
fazl sarglar, statorda alm oluklara yerletirilir. Sarg ular klemens kutusundaki ilgili
noktalara balanr. Gvdeye motor kapaklar taklr ve motor kapaklarnn ortasndaki
rulmanlar ise statorun ortasnda dnecek olan rotora yataklk eder.
1.1.2 Rotor
Asenkron motorun dnen ksmna rotor ad verilir. Sincap kafesli (ksa devre rotor) ve sargl
tip (bilezikli rotor) olmak zere iki eit rotor yaps vardr.
1.1.2.1 Sincap Kafesli Rotor (Ksa Devre Rotor)
Rotor, silisyumlu saclarn kalp preste kesilerek paketlenmesinden sonra, kanallarn iine
eritilmi alminyum dklmesi ile elde edilir. Rotorun her iki tarafnda, rotor ubuklarn ksa
devre eden halkalar bulunur, bu halkalarn ularndaki kk kanatklar pervane grevi
grerek motorun soumasn salar. Baz byk motorlarda kanallara bakr ubuklar
yerletirilir.
1.1.2.2 Sargl Rotor (Bilezikli Rotor)
Saclar paketlenerek silindir haline getirilen rotorun zerindeki oluklara 3 fazl alternatif akm
sargs yerletirilir. Aralarnda 120

faz fark bulunan fazl sarglar yldz ya da gen
balandktan sonra elde edilen sarg ucu, mile yaltlarak yerletirilen adet bilezie
balanr ve bylece bilezikli rotor elde edilir. Buna ait balant emas ekil 1.3te verilmitir
(GLEZ,1995).
1.2 Asenkron Motorun Matematiksel Modeli
Asenkron makinenin geici ve kararl rejimde davrann temsil eden matematiksel model,
hesaplama kolayl asndan uzay vektrleri kullanlarak tanmlanabilir. Analizin kolay
yaplabilmesi iin, motorda hava aralnn dzgn, demir geirgenliinin sonsuz olduu,
hava aralndaki ak younluunun yzeye dik geldii, oluk etkisi ve demir kayplar ile u
etkilerinin olmad kabul edilir. ekil 1.4te fazl simetrik asenkron motorun yatay kesiti
verilmitir. Bu ekilde stator ve rotor sarglar, hava aralnn her iki tarafnda, bir tek bobin
olarak gsterilmitir. Gerekte her bir faz sargs, kendi manyetik ekseninde sinsiodal bir

18
manyeto motor kuvvet (mmk) retecek ekilde yerletirilir. fazl simetrik asenkron
motorun matematiksel modeli, uzay vektrleri kullanlarak aada elde edilmitir:

ekil 1.3 Sarg ularnn bileziklere balan, yldz yldz (a), gen - gen (b) balant.
fazl simetrik gerilimin uygulanmasyla geen I
sA
(t), I
sB
(t), I
sC
(t) stator faz akmlar ,
( ) ( ) ( ) [ ] ) 3 / 2 cos( ) ( 3 / 2 cos ) ( cos , + + + = t i t i t i N t f
sC sB sA s s
(1.1)
manyeto motor kuvvetini oluturur. Burada; N
s
stator sarm says ve , a faznn manyetik
ekseni referans alndnda stator evresinin asdr.
Uzay vektr notasyonu, fazl sistemdeki ani deerlerin motor kesiti zerine yerletirilmi
kompleks dzleme aktarlmasn salar. Bu dzlemde uzay vektr, besleme gerilimi asal
hzyla dner. Bu fazr ayn hzda olmak kaydyla rnein manyetik aky tanmlayabilir.
Hatta, kararl halde besleme geriliminin dengeli ve simetrik olduu kabul edilirse, uzay
vektr faz gerilim fazrlerine eit hale gelebilir. (Pujol, 2000)
Asenkron motor modelini edeer uzay vektrne dntrebilmek iin 120 operatr
kullanlr.
2 4
2
3 3
,
j j
a e a e

= = olarak tanmlanmtr.

19
Stator A faznn manyetik ekseni, sabit eksen takmnda sD eksenidir. Motorda; manyeto
motor kuvvet, fiziksel olarak mevcuttur ve llebilir bir deerdir. Stator akm uzay vektr
aadaki gibi tanmlanr.
( )
2 / 3 4 / 3 2
2 2
( ) ( ) ( ) ( ) [ ( ) ( ) ( )]
3 3
s
j j j
s sA sB sC sA sB sC s
i t i t i t e i t e i t ai t a i t i t e

= + + = + + =

(1.2)
Burada
s
as, stator akm uzay vektr ile sD ekseni arasndaki adr. (1.2) eitliine gre;

ekil 1.4 fazl simetrik asenkron motorun temel yapsnn yatay kesiti.
frekans ve genlii I
s
olan fazl sinsiodal stator akmlarnn uzay vektr; ( )
t j
s s
e I t i

=
olarak belirtilir. Yani, stator akm uzay vektr, srekli sinsiodal halde, genlii I
s
olan ve
asal hzyla dnen bir vektrdr. Geici rejimde fazl stator akmlar dengeli olmayabilir.
Bu durumda stator akm uzay vektrnn genlii ve/veya asal hz deikendir. (1.1)
eitliinde verilen statordaki mmk; (1.2) bants kullanlarak aadaki gibi yazlabilir.

20
( ) ( ) [ ]
j
s s s
e t i N t f

= Re
2
3
, (1.3)
Statordaki mmk uzay vektr;
( ) ( ) t i N t f
s s s
= (1.4)
olarak tanmlanr. Stator akmlarnn uzay vektr; (1.5) bants ile, statorun sD ve sQ
eksenlerindeki akm bileenlerinin toplam olarak ifade edilir.
( ) ( ) t ji t i t i
sQ sD s
+ = ) ( (1.5)
Bu bantda, i
sD
ve i
sQ
akmlar gerek akmlar olmayp sadece teorik olarak mevcuttur. Bu
iki fazl akmlarn ani deerleri, makinann gerek fazl akmlarnn ani deerleri cinsinden
aadaki gibi elde edilir.
( )

= =
sC sB sA s sD
i i i i i
2
1
2
1
3
2
Re (1.6)
( ) [ ]
sC sB s sQ
i i i i = =
3
1
Im (1.7)
Rotor akmlarnn rotorda oluturduu mmk (1.1) eitliine benzer ekilde aadaki gibi
oluturulur.
( ) ( ) ( ) ( ) [ ] ) 3 / 2 cos( ) 3 / 2 cos( ) cos( , + + + =
r rC r rB r rA r r
t i t i t i N t f (1.8)
Burada; N
r
rotor sarm says,
r
stator ve rotor eksen takmlar arasndaki adr. Rotor eksen
takmnda rotor akmlarnn uzay vektr:
r r r
ji i i + = (1.9)
olarak belirtilir. Rotor akm uzay vektr rotordaki mmkin ani deerini ve asn belirler.
Rotor eksen takmnda ifade edilen rotordaki mmk veya rotor akm, statorun sabit eksen
takmna gre:
dt
d
r
r

= (1.10)
asal hzyla dner. Rotor akm, rotor eksen takmnda aadaki gibi ifade edilir.
r
j
r r
e i i

= (1.11)

21
Burada;
r
as, rotor akm uzay vektr ile r ekseni arasndaki adr. Statorun sabit eksen
takmnda ifade edilen rotor akm uzay vektr ise,
( )
r r
j
r r
e i i
+
=
(1.12)
formlyle bulunur. ekil 1.5te stator ve rotor akmlarnn uzay vektrleri, sabit ve
r
hzyla
dnen eksen takmlarnda gsterilmektedir:

ekil 1.5 Sabit ve dnen eksen takmlarnda, stator ve rotor akmlarnn uzay vektrlerinin
gsterilii
Stator ve rotorda oluan mmk deiimlerinin toplam;
( ) ( ) ( ) t f t f t f
r r s r
, , , , , + = (1.13)
( ) ( )
(
|
|
.
|
\
|

+ =
|
.
|
\
|
+ =

j
r
s
r
s s
j
r r
j
s s r
e i
N
N
i N e i N e i N t f Re
2
3
Re
2
3
Re
2
3
, , (1.14)
Denklemleri ile elde edilir.Bu eitlikler kullanlarak, stator akm uzay vektr ile rotor akm
uzay vektrnn stator eksen takmndaki toplam,
+ =
r
s
r
s m
i
N
N
i i (1.15)
olarak elde edilir. Statorda oluan ak ise;

22
r
j
r m s s r m s s s
e i L i L i L i L

+ =
+ = (1.16)
eklinde tanmlanr.Burada; L
s
stator sargs endktans ve L
m
mknatslanma endktansdr.
Stator aks uzay vektrnn ilk terimi stator akmlarnn oluturduu aky gsterir. kinci
terim ise stator eksen takmnda ifade edilen rotor akmlarnn statorda oluturduu akdr.
Lineer olmayan manyetik koullar iin L
s
ve L
m
sabit olmayp makine akmlarna baldr.
Stator aks ayn zamanda,
( ) ( ) t j t
sQ sD s
+ = (1.17)
rd m sD s sD
i L i L + = (1.18)
rq m sQ s sQ
i L i L + = (1.19)
eklinde ifade edilebilir. Asenkron motorun sabit eksen takmndaki iki fazl modelinin temel
yaps ekil 1.6da grlmektedir.
Rotor akmlar iin aadaki dnmler kullanlr:
r
j
r rq rd r
e i ji i i

= + =
(1.20)
(

=
(

r
r
r r
r r
rq
rd
i
i
i
i
cos sin
sin cos
(1.21)
rq r rd r r
i i i
sin cos + = (1.22)

rq r rd r r
i i i
cos sin + = (1.23)

ki fazl gerilim ve akm bileenleri, fazl gerilim ve akmlar cinsinden aadaki gibi elde
edilir:
(
=
sC sB sA sD
v v v v
2
1
2
1
3
2
(1.24)
| |
sC sB sQ
v v v =
3
1
(1.25)
(
=
sC sB sA sD
i i i i
2
1
2
1
3
2
(1.26)

23
| |
sC sB sQ
i i i =
3
1
(1.27)
| |
rC rb r
i i i =
3
1
(1.29)

ekil 1.6 Asenkron motorun sabit eksen takmndaki iki fazl modeli.
Sabit eksen takmndaki stator ve rotor gerilim eitlikleri, uzay vektr eklinde aadaki gibi
formle edilebilir;
dt
d
i R v
s
s s s

+ = (1.30)
r r
r
r r r
j
dt
d
i R v
(1.31)
Burada R
s
ve R
r
srasyla stator ve rotor direnleridir. Yukardaki eitlikler kullanlarak
asenkron motorun matris eklindeki modeli,
(
(
(
(
+
(
(
=
(
(
r
s
s m
r
r
s
s m
m s
r
s
r
s
r
s
i
i
L L
j
i
i
L L
L L
dt
d
i
i
R
R
v
v 0 0
0
0
(1.32)

24
(
(
(
(
(
(
(
(
(
+
+
+
+
=
(
(
(
(
(
rq
rd
sQ
sD
r r r r m r
r r r r m r m
m s s
m s s
rq
rd
sQ
sD
i
i
i
i
p L R L p L L
L p L R L p L
p L p L R
p L p L R
v
v
v
v

0 0
0 0
(1.33)
eklinde oluturulur. Burada L
s
ve L
r
, stator ve rotor endktanslardr. L
m
= 3/2M
sr
olarak
hesaplanr. M
sr
ise, stator ve rotor arasndaki mknatslanma endktansnn maksimum
deeridir. Endktanslarn deimesi dikkate alnrsa, endktanslar; p diferansiyel elemannn
nne alnabilir. Matrisin fiziksel yorumu; rotorun d ekseninde oluan gerilimin,
transformatr etkisi ile endklenen p(L
m
i
sD
+ L
r
i
rd
) gerilimi ile rotorun dnmesi ile oluan
r
(L
m
i
sQ+
L
r
i
rq
) geriliminin toplam eklinde yaplabilir. Motorun momenti,
( )
rd sQ rq sD m e
i i i i PL t =
2
3
(1.34)
ve geici rejimdeki hareket denklemi ise,
m
m
L e
B
dt
d
J t t
+ = (1.35)
olarak belirtilir. Burada P; ift kutup says, t
L
yk momenti, J atalet momenti, B srtnme
katsays ve
m
motorun mekanik hz olarak alnmtr. Rotorun elektriksel hz,
r
= P
m
(1.36)
eklinde ifade edilir. fazl asenkron motorun dinamik simlasyonu; (1.24) (1.36)
eitlikleri kullanlarak bilgisayar yardmyla adm adm yaplabilir (BAKAN,2005).
1.3 Asenkron Motorlarda Karlalan Arzalar ve Arza Tespit Yntemleri
Asenkron motorlar basit ve dayankl yaplar, son derece ucuz maliyetleri ile eitli glerde
kolaylkla retilebilmeleri gibi nedenlerden dolay endstride ok sklkla kullanlmaktadr.
Bununla birlikte asenkron motorlar; pek ok endstriyel prosesin oluumunda kritik neme
sahip bileenlerden biridir. Bu nedenle, asenkron motorlarn arza yapmadan uzun sre
almas ve meydana gelebilecek arzalarn nceden tespiti nem kazanmaktadr. Bu
arzalarn alglanmas konusunda yaplan bir ok alma mevcuttur, hatta endstriyel olarak
satlan cihaz da bulunmaktadr. Ancak hala iletmelerde beklenmedik asenkron motor
arzalar nedeniyle maddi kayplar yaanmaktadr. evresel koullar, motorun tahrik ettii yk
ve kurulum aamasndaki hatalar motor mrn nemli lde ksaltmaktadr. Endstride ok

25
eitli glerde ve ok eitli uygulama alanlarnda kritik neme sahip asenkron motorlar
karmza kmaktadr. Ancak kk ve orta gteki motorlarda meydana gelen arzalar
efektif bir ekilde tespit edecek ticari bir rn bulunmamaktadr. Sensr, algoritma ve ilemci
teknolojisindeki hzl gelimeler arzalarn nceden tespiti iin gerekli alt yapy hazrlar.
Asenkron motordan bilgi toplamak iin ok eitli sensrler kullanlmaktadr. Bu sensrler
stator gerilimleri ya da akmlarn, hava aral ya da harici ak younluklarn, rotor
pozisyonlarn ya da hzn, k momentini, motorun iindeki ya da dndaki scakl veya
motordaki titreimleri lebilir. Ancak nceden kurulmu bir proseste alan ya da yeni
devreye alnacak bir asenkron motora; ak, moment, scaklk, titreim sensrlerini
yerletirmek her zaman olanakl olmayabilir. Bu nedenle, son yllarda arza tespit
algoritmalar, motordan alnan akm; gerilim, devir bilgisine ihtiya duymaktadr. Gnmzde
yaplan almalar, stator, rotor ve rulmanlar olmak zere, balca motor bileenindeki
arzalar zerinde durmaktadr. Statorda meydana gelen balca arzalar; sarglarn kopmas ya
da sarg izolasyonundaki arzalar sonucu ksa devrelerin meydana gelmesi eklinde karmza
kar. statistiklere gre tm elektrik makinelerinde meydana gelen arzalarn, sadece %5i
sarg izolasyonlarnn bozulmasndan kaynaklanmaktadr (Zhongming, 2000). Arzalarn
byk bir ounluu nem, ar snma ya da yanl topraklama gibi nedenlerden dolay
meydana gelmektedir. zellikle kk gl motorlarda snma problemi nedeniyle oluan
arzalar ne kmaktadr. Aratrmalara gre, motor sarglarndaki hot-spot (en scak nokta)
scakl, izolasyon snf nominal scaklnn 10 C zerine kmas durumunda, sarg mr
yarya dmektedir. Ar snma problemi; vantilasyon hatalar veya motorun etiket deerinin
zerinde yklenmesi gibi nedenlerden dolay ortaya kabilecei gibi; krk rotor ubuklar ve
rotor ksa devre halkalarndaki kopukluklardan da bu sorun oluabilir (Zidani, 2003),(Diallo
2005).
Asenkron motorun rotorunda meydana gelen arzalar aadaki gibi zetlenebilir:
1) Krk rotor ubuklar ve kopuk ya da atlak ksa devre halkalar,
2) Stator ile rotor arasnda bulunan hava aralndaki dzensizlikler,
3) Motor milindeki erilikler,
4) Yataklama ve redktr dililerinde meydana gelen arzalardr.
Aratrmalar gstermitir ki, tm motor arzalarnn yaklak olarak %40 - 50 si yataklama
problemlerinden ileri gelmektedir (NEL, BMYS 2005) Yataklamada en sk karlalan
arza ise rulman arzalardr. Rulmanlarda arza, i ya da d bileziklerin, bilezikler arasna
yerletirilmi olan bilyalarn veya bilyalar bir arada tutan ve kafes ad verilen balantnn

26
anmas nedeniyle meydana gelir

ekil 1.7 Tek sral sabit bilyal bir rulmann yaps; D bilezik (1), i bilezik (2), bilya (3),
kafes (4)
Normal iletme koullar altnda, dengeli yk ve kaplinlerde eksenel bir ayarszlk olmad
durumda, rulmann iletme mr sonunda, i veya d bilezikle bilya arasnda kalan noktada
gres zelliini kaybeder ve bunun sonucunda anmalar meydana gelir ki, bunlar, i ve d
bilezikler zerinde ki kk przlerdir. Zamanla yaylan bu przler, makinede titreime ve
grlt artna neden olur. Eer motor almaya devam ederse, rulman yzeyi pul pul
dklr ve anma daha da hzlanr. Anma bir kez baladnda etkilenen blge hzla
geniler ve rulman yzeyinden kopan talalar, grese kararak rulmann i yzeyine tanr.
Bylece rulmandaki srtnme ve dolaysyla scaklk hzla artar (Eschmann, 1958). Kirlenme,
korozyon, uygun olmayan yalama ve rulmann hatal montaj; rulman mrn nemli
lde azaltr.

27
ekil 1.8 Ksmi i bilezik arzas (a), tam i bilezik arzas (b), d bilezik arzas (c) bulunan
rulmanlar
Kirlenme ve korozyon; zorlu evresel artlarn bulunduu, zellikle fabrika ya da atlye gibi
alma koullarnda rulmann arzalanmasna neden olur. Kir ve dier yabanc maddeler
yalama svsna bulaarak rulmann her yerine nfuz eder. Bu partikllerin sertlik
derecelerine gre bilyalar ve bileziklerde meydana getirecei anmalar farkllk gsterir.
Korozyona; ortamda bulunan su, nem, asit, bozulmu ya ve hatta dikkatsiz tama esnasnda
rulmana bulaan insan teri bile neden olabilir (Eschmann, 1958), (Riddle, 1955). Rulmana,
iinde bulunan yadan farkl bir ya konulmas sonucu meydana gelen kimyasal reaksiyon,
yan bozulmasna ve anmann hzlanmasna neden olur. Bilyalarn hareket ettii
bileziklerin i yzeyindeki ince film eklindeki ya tabakas, ortadan kalkar ve bunun
sonucunda anma hzlanr. ki sert metalin birbirine srtnmesi sonucu ortaya kan s, film
eklindeki ya tabakasn bozarak, srtnmenin daha da artmasna neden olur.

ekil 1.9 Ar snma nedeniyle meydana gelen i bilezik arzas (a) , kafes arzas (b)
bulunan rulmanlar
Kurulum sorunlar genellikle rulmann alaca yere montaj srasnda, rulmana ya da mile
uygulanan hatal kuvvetler neticesinde ortaya kar. Eer milin bal olduu statik yk ya da
rulmann montaj esnasnda uygulanan kuvvet metalin esneklik snrn aarsa, bilezikler
zerinde kk yivler meydana gelir. Bu nedenle rulmanlar, mile yerletirilmeden nce
katalogda belirtilen scakla kadar stlarak genlemesi salanmaldr. Istma ilemi, ideal
olarak endksiyonla stma yapan cihazlarla saniyeler mertebesinde gerekletirilebilir.
Bylece, rulmann montaj esnasnda maruz kalaca zararl kuvvetlerden kanlm olur.
Bununla birlikte rulmann mile dzgn bir ekilde yerletirilmesi de nemlidir. Eer rulman
mile dik bir ekilde yerletirilemezse ya da milde bir erilik sz konusuysa zamanla
bilezikler zerinde kk yivler meydana gelir. Bir rulmann montajnda meydana gelebilecek
hatalar ekil 1.10da gsterilmitir.

28

ekil 1.10 Rulmann mile montaj esnasnda oluabilecek sorunlar, (a) eksen kakl, (b) mil
erilii, (c) D bilezik erilii, (d) bilezik erilii
Motor srcleri; ebekeden aldklar sinsiodal gerilimi, doru gerilme dntrr ve daha
sonra bunu darbe genilik modlasyonu tekniiyle tekrar alternatif gerilime dntrerek,
deiken frekansl bir iaret elde ederler. Burada anahtarlama frekans 1 ila 20 kHz arasnda
deiebilir. V/t oranndaki deiim neticesinde motorun stator ve rotoru arasnda bir
parazitik kondansatr meydana gelir ki, bu kondansatr nedeniyle motor mili zerinde bir
gerilim endklenir. Buna mil gerilimi ad verilir. Toprakla olan potansiyel fark nedeniyle
motor mili ve rulmanlar zerinden topraa doru bir akm akmaya balar ki bu akm da
rulman akm olarak adlandrlr.
Tipik bir fazl sinsoidal g kayna normal artlar altnda dengeli ve simetrik gerilim
retir. Dolaysyla fazn toplam daima sfra eittir. Bu nedenle normal artlar altnda ntr
noktasndaki gerilim sfrdr. Ancak PWM inverterlerde bu geerli deildir. Sonu olarak
faz gerilimlerinin toplam her zaman sfrdan farkl olur ki bu, ntr noktas geriliminin sfrdan
farkl olmas sonucunu dourur. nverter klarnn deitii her seferde toprak ile k
devresindeki elemanlarn toprakla olan kaak kapasiteleri zerinden bir akm geer. Devresini
inverter ve yk sisteminin dndan tamamlayan bu akm ntr akm (common mode current)
akm olarak adlandrlr. Asenkron motorda meydana gelen rulman akmlar genellikle bu
akmn % 35i civarnda bir genlie sahiptir (Muetze, 2004).
Rulman akmlarnn meydana gelmesindeki temel etken: IGBT kullanlan, motor
srclerindeki hzl anahtarlama nedeniyle, gerilim ykselme hznn byk deerler
almasdr. Bununla birlikte motor manyetik devresindeki asimetri ve besleme gerilimindeki
dengesizlik gibi nedenlerden dolay da rulman akmlar meydana gelebilir.

29
Milde endklenen gerilim; rulmandaki gresin dielektrik kapasitesini aana kadar artmaya
devam eder ve sonra, rulman zerinden darbe eklinde bir akm geirerek dearj olur. Bu
dng motor alt srece devam eder ki, bu rasgele ve sk grlen dearj rulmann
bilyalar ile i ve d bilezikler arasnda kaynak etkisine neden olur. Bylece rulmann i ve
d bileziklerinde kk przler meydana gelir. Rulman akm nedeniyle meydana gelen
arzann ilk belirtileri motor sesindeki deiimdir. Rulman akmlarnn motor zerinde
izledii yol ekil 1.11de verilmitir.

Stator
Mil
Rotor
Rulman Akm
Motor Gvdesi
D Bilezik
Bilya
Motor Aya

ekil 1.11 Rulman akmlarnn motor zerinde izledii yol.
Motor milinde endklenen gerilimler btn srcden beslenen motorlarda meydana gelir.
Ancak, bu endklenen gerilimlerin rulmanlara zarar vermesi sadece rulmanlar zerinden bir
akm dearj oluturmasyla gerekleir. Srcnn anahtarlama frekansnn yksek olmas bu
srcnn daha sessiz almasna neden olurken rulmanlarn daha abuk arzalanmasna
sebep olur. Bir ok uzman; anahtarlama frekansnn (tayc frekans), akustik grlt
seviyesine mmkn olduunca yakn seilmesini tavsiye etmektedir (EMRC, 2005).
Asenkron motorda meydana gelen rulman akmlarndan korunma metotlar aada belirtildii
gibidir:
Motor milinin topraklanmas ; bir aparat yardmyla milin topraklanmas; motor mili ile

30
karkas arasnda dk empedansl bir akm yolu oluturur. Bylece; mil gerilimi nedeniyle
meydana gelen akmlar, devresini rulman yerine bu aparat zerinden tamamlar. Bu yntemle
mil gerilimi ve rulman akm oluumu tamamen engellenmi olur. Bu aparatn montaj ekil
1.12de gsterilmitir.

ekil 1.12 Rulman akmlarn engellemesi amacyla motor milinin topraklanmas
zoleli rulman kullanmak; izoleli rulman kullanldnda mil geriliminin endklenmesi
engellenemez. Ancak akm yolu kesilerek zararl etki ortadan kaldrlmaya allr.
Dolaysyla motor, baka bir makineye akuple edilmise, akm; devresini dier makine
zerinden tamamlayabilir. ekil 1.13de motor zerindeki bir izoleli rulman grlmektedir.

ekil 1.13 Motor miline monte edilmi bir izoleli rulman
Mil gerilimi nedeniyle oluan rulman akmlarn zararsz bir yoldan topraa iletebilmek iin
hem izoleli rulman kullanmak hem de mili topraklamak en uygun zm olacaktr. Byle bir
kombinasyonun maliyetinin daha yksek olaca aktr. Dolaysyla korunma yntemine
karar vermeden nce fayda ve maliyet analizinin yaplmas gereklidir.
Faraday Kafesi kullanm; motorun stator ile rotoru arasna topraklanm bakr erit ya da
bakr boya gibi bir iletken malzeme yerletirilmesi, Faraday Kafesinin meydana gelmesini

31
salar. Bylece motor hava aralndan kapasite etkisiyle geen akmlar engellenmi ve mil
gerilimleri minimuma indirgenmi olur. Ancak maliyeti ok yksek olduundan pratikte
ender olarak kullanlr. Bu yntemin blok diyagram ekil 1.14te gsterilmitir.(EMRC,
2005)

ekil 1.14 Asenkron motorda Faraday kafesinin yerletirilmesi
Yukarda belirtilen tm arzalar tespit edebilmek iin kullanlan tipik bir sistem aadaki
ekilde belirtilmitir. Bu sistem; drt ksmdan olumaktadr ki bunlar veri toplama, n
ileme, hata tespit algoritmas ve son ilemedir.

ekil 1.15 Tipik bir arza tespit sistemi
Gnmzde ska kullanlan arza tespit metotlar aada maddeler halinde sralanmtr.
Bunlar;
1) Titreim analizi (Vibration Monitoring),
2) Motor akm iaret analizi (Motor Current Signature Analising, MCSA),
3) l nveleri kullanarak yaplan elektromanyetik alan analizi,
4) Kimyasal analiz,

32
5) Is lm,
6) Inrfared lm,
7) Akustik grlt lm,
8) Radyo frekansndaki grltlerin lm,
9) Ksmi dearj lmdr.
Baz arza tespit yntemlerinin karlatrlmas izelge 1.1de gsterilmitir.
izelge 1.1 Arza tespit yntemlerinin karlatrlmas
Tespit edilebilen arza eitleri
Yntem
z
o
l
a
s
y
o
n

S
t
a
t
o
r

S
a
r
g

R
o
t
o
r

s
a
r
g

R
o
t
o
r

m
e
k
a
n
i
k

a
r
z
a
l
a
r

Y
a
t
a
k
l
a
m
a

a
r
z
a
l
a
r

Titreim analizi - - + + +
Akm analizi + + + + +
Ak analizi - + + + -
Kimyasal analiz - - - - +
Soutucu gaz + + + - -
Ksmi dearj + - - - -

1.3.1 Asenkron Motorda Meydana Gelen Arzalarn Belirtileri
Asenkron motorda bir arza meydana geldiinde, stator sarglarnda dengesizlik ve /veya
stator hava aralnda deiimler oluur. Bunun neticesinde motorun uzay harmonik
dalmnda deiimler oluacaktr. Aratrmalara gre asenkron motorlarda meydana gelen
mekanik arzalar, aadaki belirtilerden tehis edilebilir ki bunlar;
1. Dengesiz hava aral gerilimi ve hat akm,
2. Ortalama momentte azalma ve moment dalgallnda art,

33
3. Makine kayplarnda art ve ar snma, verimde azalma,
4. Hat akmnda belirli harmoniklerin art,
5. Eksenel ynde kaak endktans artdr (Zhongming, 2000).
Asenkron motorda meydana gelen arzalar ile stator akm harmonik spektrumu arasnda bir
iliki vardr. Aratrmalar gstermitir ki, belirli arza durumlarnda motorun ebekeden
ektii faz akmnn belirli harmonikleri deiim gstermektedir. Rotorda meydana gelen
arzalar, asenkron motorlarda meydana gelen arzalarn byk bir ounluunu oluturur. Bu
tr arzalarn byk ounluunu oluturan; rotor ubuklarndaki ya da ksa devre
halkalarndaki krklar ise, aada belirtilen streslerin neticesinde meydana gelmektedir ki
bunlar;
1. Motordaki ar kayplar ya da motorun nominal yknn zerindeki bir ykle yklenmesi
neticesinde meydana gelen termal stresler,
2. Elektromanyetik grltler, elektromanyetik kuvvetler, dengesiz elektromanyetik ekim
kuvveti (UMP) ve titreim nedeniyle meydana gelen manyetik stresler,
3. retim hatalar nedeniyle meydana gelen yerleik stresler,
4. Mildeki ani moment deiimleri ve merkezka kuvveti nedeniyle meydana gelen stresler,
5. Kimyasal ya da fiziksel kirlenme veya anma gibi evresel stresler,
6. Yataklama problemleri nedeniyle meydana gelen streslerdir. (Nandi,2005)
Kliman (1988) ve Thomson (1988) tarafndan yaplan almalarda rotor ubuklarnda krk
meydana geldiinde, belirli frekanslarndaki harmonik bileenlerinin artn gstermitir. Bu
harmoniklerin frekans ise;
( ) f ks f
b
2 1 = (1.37)
eklinde hesaplanabilir. Burada s; kayma ve f ; besleme gerilimi frekansn ve k =1,2,3
kmesini ifade etmektedir.
Stator Asimetrisi : Bu tr arzalar; faz - faz ya da faz - toprak ksa devreleri ile
neticelenebilecek sarg izolasyon problemlerini iermektedir. Stator sarglarnda meydana
gelen arzalar neticesinde, asenkron motor ebekeden dengesiz bir hat akm ekmeye balar,
ancak dengesiz hat akm, makinann doymasndan ya da dengesiz yklenmesinden de
oluabilir.
Stator hava aral ile ilgili arzalar : Asenkron motorun salkl alabilmesi, stator ile rotor
hava aralnn her noktada sabit kalmasn gerekmektedir. Eer stator nvesi oval biimdeyse

34
ya da rotor ekseni tam merkeze yerletirilmemise hava aral rotor evresi boyunca deiken
olacaktr. Bu tr arzalar, statik arzalar olarak adlandrlr. Dinamik arzalar ise, rotor
merkezinin yanl belirlenmesi ve bunun sonucunda da stator ile rotor arasndaki minimum
hava aralnn rotor pozisyonuna gre deimesi ile meydana gelir. Byle arzalar, rotor
milinin eik olmas ya da yataklama problemleri nedeniyle ortaya kabilir. Dinamik arzalar
neticesinde rotoru; stator merkezinden dar doru hareket ettirmek isteyen bir merkezka
kuvveti oluur. Statik arzalarda ise bu kuvvet belirli bir sabit yne dorudur. Statik ya da
dinamik arzalar nedeniyle oluan harmonik bileenlerin frekanslar aadaki denklem
kullanlarak belirlenebilir :
( )( ) | | f v p s n kR f
d e
+ = / 1 (1.38)
Burada;
n
d
: arza mertebesi olarak adlandrlr ve statik arza durumunda n
d
= 0 dr.
n
d
= 1,2,3kmesini (dinamik arza durumunda),
R : Rotor oluk saysn,
v : Besleme geriliminde varolan stator m.m.k. harmoniklerini,
k = 1,2,3kmesini belirtir.
Eer motorda hem statik hem de dinamik arzalar mevcutsa, temel frekans bileeninin
yaknnda dk frekansl harmonik bileenleri de gzlemlenir ki bu
e r
f f kn = (1.39)
denklemi ile belirtilir. Burada n
r
, rotorun saniyedeki devir saysdr.
Yataklama arzalar : Tm motor arzalarnn yaklak olarak %40 50 si yataklama
problemlerinden ileri gelmektedir. Yataklamada en sk karlalan arza rulmanlardan
kaynaklanan arzlardr. Rulmanlarda arza, i ya da d taraftaki rulman halkasnn veya bu iki
halka arasna yerletirilmi olan bilyelerin anmas nedeniyle meydana gelir. Rulman
arzalar nedeniyle hasl olan harmonikler (1.40), (1.41), (1.42), (1.43), (1.44) bantlar ile
ifade edilebilir.
b k d i e
kf f f
, , ,
= (1.40)

35
bilezik arzas varsa :
|
|
.
|
\
|
+ =
P
B
r
B
i
D
D
f
N
f
cos
1
2
(1.41)
D bilezik arzas varsa :
|
|
.
|
\
|
=
P
B
r
B
d
D
D
f
N
f
cos
1
2
(1.42)
Bilyalarda arza varsa :
|
|
.
|
\
|
=
2
2 2
cos
1
2
P
B
r
B
P
b
D
D
f
D
D
f

(1.43)
Kafes arzas varsa :
|
|
.
|
\
|
=
P
B
r k
D
D
f f
cos
1
2
1
(1.44)
dr. Burada :
N
B
: Rulmandaki bilye says,
D
P
: Rulman d ap,
D
B
: Bilya ap,
: Radyan olarak temas as,
n
r
: Rotor hz [devir/saniye]dr.
Bu karakteristik bileenler ou 6 ya da 12 bilyeye sahip rulmanda yaklak olarak,
r d
n n f . 4 , 0 = (1.45)

r i
n n f . 6 , 0 = (1.46)

Denklemleri ile belirlenir. izelge 1.2de asenkron motorda meydana gelebilecek mekanik
arzalar ve bu arzalarn rettii harmonik bileenler zetlenmitir.
Yukardaki eitliklerden de grlebilecei gibi, deiik arzalar asenkron motorun ebekeden
ektii akmda deiik mertebeden harmonik bileenlerin ortaya kmasna neden olmaktadr.
Buna gre arzalarn cinsi, salkl bir motorun ebekeden ektii akm ile arzal motorun
ebekeden ektii akmn karlatrlmas ile tespit edilebilir. Ancak, rotor ubuklarnda
meydana gelen arzalar ile hava aralndaki dzensizlikler ayn mertebeden harmonik
bileenler meydana getirmektedir. Bu nedenle bahsedilen iki arza sadece akm
harmoniklerinin tetkiki ile ayrt edilemez. Bunun yan sra krk rotor ubuklar sreksiz uzay

36
harmonikleri de rettiinden, bu arzann karakteristik harmonikleri hava aral
dzensizliine gre ok daha yava deiir. Bylece, yksek frekans harmonik bileenlerinin
de kontrol edilmesi ile iki arza birbirinden ayrt edilebilir (Zhongming, 2000), (Zidani, 2005).

izelge 1.2 Asenkron motorda meydana gelen arzalar sonucunda ortaya kan harmoniklerin
karakteristik frekanslar
Arzalar Karakteristik frekanslar
Krk rotor ubuu ( ) f ks f
b
2 1 =
Hava aral simetrisizlii ( )( ) | | f v p s n kR f
d a
= / 1
Gevek rotor mili 0,5f
r
,f
r
,2f
r
,3f
r

bilezik arzas
|
|
.
|
\
|
+ =
P
B
r
B
i
D
D
f
N
f
cos
1
2

D bilezik arzas
|
|
.
|
\
|
=
P
B
r
B
d
D
D
f
N
f
cos
1
2

Bilya arzas
|
|
.
|
\
|
=
2
2 2
cos
1
2
P
B
r
B
P
b
D
D
f
D
D
f

Kafes arzas
|
|
.
|
\
|
=
P
B
r k
D
D
f f
cos
1
2
1

37
2. YAPAY SNR ALARI (YSA)
Beynin stn zellikleri, bilim adamlarn zerinde almaya zorlam ve beynin nrofiziksel
yapsndan esinlenerek matematiksel modeli karlmaya allmtr. Beynin tm
davranlarn tam olarak modelleyebilmek amacyla; fiziksel bileenlerinin doru olarak
modellenmesi gerektii dncesi ile, eitli yapay hcre ve a modelleri gelitirilmitir. Bu
balamda; Yapay Sinir Alar denen yeni ve gnmz bilgisayarlarnn algoritmik
hesaplama ynteminden farkl bir bilim alan ortaya kmtr. Yapay sinir alar; yaps, bilgi
ileme yntemindeki farkllk ve uygulama alanlar, nedeniyle eitli bilim dallarnn da
kapsam alanna girmektedir.
Genel anlamda YSA, beynin bir ilevi yerine getirme yntemini modellemek iin tasarlanan
bir sistem olarak tanmlanabilir. YSA, yapay sinir hcrelerinin birbirleri ile eitli ekillerde
balanmasndan oluur ve genellikle katmanlar eklinde dzenlenir. Donanm olarak,
elektronik devrelerle ya da bilgisayarlarda yazlm olarak gereklenebilir. Beynin bilgi ileme
yntemine uygun olarak YSA, bir renme srecinden sonra bilgiyi toplama, hcreler
arasndaki balant arlklar ile bu bilgiyi saklama ve genelleme yeteneine sahip paralel
dalm bir ilemcidir. renme sreci, arzu edilen amaca ulamak iin, YSA arlklarnn
yenilenmesini salayan renme algoritmalarn ihtiva eder (obanolu,2005).
2.1 Yapay Sinir Alarnn zellikleri
Yukarda verilen aklamalardan, YSA nn hesaplama ve bilgi ileme gcn, paralel
dalm yapsndan, renebilme ve genelleme yeteneinden ald sylenebilir. Genelleme,
eitim ya da renme srecinde karlalmayan giriler iin de YSA nn uygun tepkileri
retmesi olarak tanmlanr. Bu stn zellikleri, YSA nn karmak problemleri zebilme
yeteneini gsterir. Gnmzde birok bilim alannda YSA, aadaki zellikleri nedeniyle
etkin olmu ve uygulama yeri bulmutur (obanolu,2005).
2.1.1 Dorusal Olmama
YSA nn temel ilem eleman olan hcre, dorusal deildir. Dolaysyla hcrelerin
birlemesinden meydana gelen YSAnn da dorusal olmad aikardr ve bu durum btn
aa yaylm vaziyettedir. Bu zellii ile YSA, dorusal olmayan karmak problemlerin
zmnde en nemli ara olmutur .

38
2.1.2 renme
YSA nn arzu edilen davran gsterebilmesi, amaca uygun olarak dzenlenmesine baldr.
Bu da , hcreler arasnda doru balantlarn yaplmas ve balantlarn uygun arlklara
sahip olmas gerektiini ifade eder. YSA nn karmak yaps nedeniyle balantlar ve
arlklar nceden ayarl olarak verilemez ya da tasarlanamaz. Bu nedenle YSA, istenen
davran gsterecek ekilde ilgilendii problemden ald eitim rneklerini kullanarak,
problemi renmelidir.
2.1.3 Genelleme
YSA, ilgilendii problemi rendikten sonra bu srete karlamad test rnekleri iin de
arzu edilen tepkiyi retebilir. rnein, karakter tanma amacyla eitilmi bir YSA, bozuk
karakter girilerinde de doru karakterleri verebilir veya bir sistemin eitilmi YSA modeli,
eitim srecinde verilmeyen giri sinyalleri iin de sistemle ayn davran gsterebilir.
2.1.4 Uyarlanabilirlik
YSA, ilgilendii problemdeki deiikliklere gre arlklarn ayarlar. Yani, belirli bir
problemi zmek amacyla eitilen YSA, problemdeki deiikliklere gre tekrar eitilebilir,
ve bunlar devaml ise gerek zamanda da eitime devam edilebilir. Bu zellii ile YSA,
uyarlamal rnek tanma, sinyal ileme, sistem tanmlama ve denetim gibi alanlarda etkin
olarak kullanlr.
2.1.5 Hata Tolerans
YSA, ok sayda hcrenin eitli ekillerde balanmasndan olutuundan paralel dalm
bir yapya sahiptir ve an sahip olduu bilgi, adaki btn balantlar zerine dalm
durumdadr. Bu nedenle, eitilmi bir YSA nn baz balantlarnn hatta baz hcrelerinin
etkisiz hale gelmesi, an doru bilgi retmesini nemli lde etkilemez. Bu nedenle,
geleneksel yntemlere gre hatay tolere etme yetenekleri son derece gelimitir.
2.1.6 Donanm ve Hz
YSA; paralel yaps nedeniyle, byk lekli entegre devre (VLSI) teknolojisi ile
gereklenebilir. Bu zellik; YSA nn hzl bilgi ileme yeteneini artrdndan ve gerek
zamanl uygulamalarda tercih edilmesine neden olur.

39
2.1.7 Analiz ve Tasarm Kolayl
YSAnn temel ilem eleman olan, hcrenin yaps ve modeli, btn YSA yaplarnda
yaklak ayndr. Dolaysyla, YSA nn farkl uygulama alanlarndaki yaplar da standart
yapdaki bu hcrelerden oluacaktr. Bu nedenle, farkl uygulama alanlarnda kullanlan YSA
lar benzer renme algoritmalarn ve teorilerini paylaabilirler. Bu zellik, problemlerin
YSA ile zmnde, nemli bir kolaylk getirecektir (obanolu,2005).
2.2 YSAnn Uygulama Alanlar
Son yllarda YSA lar, zellikle bugne kadar zm; zor ve karmak olan ya da ekonomik
olmayan, ok farkl alanlardaki problemlerin zmne uygulanm ve genellikle baarl
sonular alnmtr. YSA lar ok farkl alanlara uygulanabilir ancak btn uygulama
alanlarn sralamak yerine YSA nn uygulama alanlar genel bir snflandrma ile aadaki
gibi 6 grup ierisinde toplamak mmkndr.
2.2.1 Arza Analizi ve Tespiti
Bir sistemin, cihazn veya elemann doru alma eklini renen bir YSA vastasyla; bu
parametrelerde meydana gelebilecek arzalarn tanmlanmas mmkndr. Bu nedenle YSA;
elektrik makinelerinin, uaklarn ya da bileenlerinin, entegre devrelerin ve bunlar gibi birok
sistemin arza analizinde kullanlmtr.
Yapay zeka algoritmalar ve zellikle yapay sinir alar alannda son yirmi ylda yaanan hzl
geliim neticesinde bu algoritmalar, farkl bir ok branta kendine uygulama alan bulmutur.
Yapay sinir alarnn; renme ve genelleme zellikleri, bu algoritmann, karmak
matematiksel modellemeler gerektiren alma alanlarnda, popler olmasn salamtr.
Bunlardan biri de asenkron motorda meydana gelen arzalarn tespitidir. Asenkron motorun
dinamik davrann elde etmek zere gelitirilen matematik modeller; zamana ve rotor
pozisyonuna gre deien katsayl diferansiyel denklemler ierir. Bu nedenle asenkron
motorun kullanld tm uygulamalarda, sistemin dinamik davrann incelemek isteyen
aratrmaclar, karmak matematiksel modellerle uramak zorunda kalmlardr. Bu
balamda, iinde asenkron motorun bulunduu dinamik sistemlerde; karmak matematiksel
ilemlerle uramak yerine YSA kullanm olduka yaygnlamtr. Literatr incelendiinde;
yaklak son on yl iinde asenkron motorlarda meydana gelen arzalarn tespiti konusunda
YSAlardan faydalanld grlmtr. Bilhassa; Mo yuen Chowun yapm olduu bu
konudaki almalar dikkat ekicidir. Chow, zellikle stator izolasyon arzalar ile yataklama

40
arzalar zerinde durmutur. Chow yapt bir almada (1991); asenkron motorda meydana
gelen yataklama arzalarn tespit edebilmek iin motordaki srtnme kayplarndan
faydalanm ve salam bir motorda srtnme kayplarnn tm kayplar iinde %5lik bir pay
olduunu, bu oran arttka rulmanlarda meydana gelen anmann da arttna dikkat
ekmitir. Benzer ekilde; stator sarglarnda meydana gelecek bir izolasyon arzasnn da
sargdaki sarm saysn azaltacan ve bylelikle motorun ebekeden ekecei akmn artarak
bakr kayplarnda bir art meydana getireceini belirtmitir. Bu iki arza tipini tespit
edebilmek iin motordan ald veriler (asal hz ve faz akm) ile sarg izolasyon durumuyla
rulmanlarn durumu arasnda bir iliki kurmutur. Bu ilikiyi de bir YSAna retmi
bylece, girilerden yola karak klar hakknda bir tahminde bulunmutur. (Chow M.
Y.,1991)
Chow, daha sonra yapt almalarda bu almasn gelitirmi, arza tespitinde kullanlacak
a Fuzzy Lojik (bulank mantk) yaklamyla otomatik olarak optimize eden bir yaklam
ortaya koymutur (Chow M. Y.,1993,Part I ve II)
Altu yapt almada, asenkron motorda meydana gelen yataklama arzalarn tespit etmek
zere FALCON (Fuzzy Adaptif Kontrol renme A) adn verdii bir YSA kullanm,
a eitmek ve optimize etmek iin Fuzzy karar verme mekanizmasndan faydalanan bir
sistem oluturmutur (Altu,1999).
Bo Li yapt almada (2000) asenkron motora yerletirdii bir titreim sensrnden
ald verileri FFT spektrumuna aarak bir YSAna uygulamtr ve bylece motorda
meydana gelen rulman arzalarn tespit etmitir (Li, 2000) .
Asenkron motorlarda arza tespiti yapmak bilgi ve tecrbe gerektirdiinden, ancak deneyimli
mhendislerin gerekletirebilecei bir sretir. Bir fabrikada kullanlan tm asenkron
motorlarn ektii akmlarn rneklenerek yorumlanmas ise bir ya da bir ka deneyimli
mhendisin yapamayaca kadar zahmetli bir itir. Bu nedenle, yukarda verilen rneklerde de
grld gibi, aratrmaclar eitli yntemler oluturarak deneyimli bir mhendisin
yapaca ii yapay zeka algoritmalaryla gerekletirmeye almlardr.
2.2.2 Tp Alannda
YSAlar, elektroansefalografi ve elektrokardiyografi gibi tbbi sinyallerin ve kanserli
hcrelerin analizinde, protez tasarm, transplantasyon zamanlarnn optimizasyonu ve hastane
giderlerin optimizasyonu gibi birok konuda uygulama yeri bulmutur.

41
2.2.3 Savunma Sanayi
Silahlarn otomasyonu ve hedef izleme, nesneleri veya grntleri ayrma ve tanma, yeni
alglayc tasarm ve grlt nleme ve benzeri gibi alanlara uygulanmtr.
2.2.4 Haberleme
Grnt ve veri sktrma, otomatik bilgi sunma servisleri, konumalarn gerek zamanda
evirisi ve benzeri gibi alanlarda uygulama rnekleri vardr.
2.2.5 retim
retim sistemlerinin optimizasyonu, rn analizi ve tasarm, rnlerin kalite analizi ve
kontrol, planlama ve ynetim analizi gibi alanlara uygulanmtr.
2.2.6 Otomasyon ve Kontrol
Uaklarda otomatik pilot sistemi otomasyonu, ulam aralarnda otomatik yol bulma veya
gsterme, robot sistemlerin kontrol, dorusal olmayan sistemlerin modellenmesi ve kontrol,
elektrikli src sistemlerin kontrol gibi alanlarda yaygn bir uygulama yeri bulmutur.
2.3 Yapay Sinir A Yaplar
Yapay sinir alar, hcrelerin birbirleri ile eitli ekillerde balanmalarndan oluur. Hcre
klar, arlklar zerinden dier hcrelere veya kendisine giri olarak balanabilir ve bu
balantlarda gecikme birimi de kullanlabilir. Hcrelerin; balant ekillerine, renme
kurallarna ve aktivasyon fonksiyonlarna gre eitli YSA yaplar gelitirilmitir. Bu
blmde, eitli problemlerin zmnde kullanlan ve kabul grm baz YSA yaplar,
ayrntsna girmeksizin genel zellikleri ile tantlacaktr (obanolu,2005).
2.3.1 Radyal Tabanl Fonksiyon Alar ( RTFA)
Katmanl YSAnn tasarmnda eiticili geriye yaylm renme algoritmas, balant
arlklarnn optimize edildii bir uygulamadr. Radyal tabanl fonksiyon a tasarm ise, ok
boyutlu uzayda eri uydurma yaklamdr ve bu nedenle RTFA nn eitimi; ok boyutlu
uzayda eitim verilerine en uygun bir yzeyi bulma problemidir. RTFA nn genellemesi ise;
test verilerini interpole etmek amacyla, eitim srasnda bulunan ok boyutlu yzeyin
kullanlmasna edeerdir. Radyal tabanl fonksiyonlar, saysal analizde ok deikenli
interpolasyon problemlerinin zmnde kullanlm ve YSAnn gelimesi ile birlikte bu

42
fonksiyonlardan YSA tasarmnda yararlanlmtr. RTFA, ileri beslemeli YSA yaplarna
benzer ekilde; giri, orta ve k katmanndan oluur. Ancak, giri katmanndan orta
katmana dnm, radyal tabanl aktivasyon fonksiyonlar ile dorusal olmayan sabit bir
dnmdr. Orta katmandan k katmanna dnm ise; uyarlamal ve dorusal bir
dnm ile gerekletirilir.

ekil 2.1 Radyal tabanl fonksiyon a yaps
Eri uydurma teorisi; herhangi ok deikenli ve srekli bir F(x) fonksiyonunu yaklatrma
veya interpole etme problemi ile ilgilidir. nterpolasyon problemi; k=1,2,..........N iin x
k
; veri
noktas ve d
k
;gerek deerler olmak zere F(x
k
) = d
k
interpolasyon koulunu salayan F(.)
fonksiyonunun bulunmas olarak tanmlanr. Radyal tabanl fonksiyonlarla dorusal F(.);
fonksiyonu denklem (2.11)deki gibi tanmlanr.
( ) ( )
k
k
N
k
k
x x W x F =

=

1
(2.11)
Burada (.); dorusal olmayan radyal tabanl fonksiyonu, ; genellikle standart klit
uzakldr. Bilinen veri noktalar, radyal tabanl fonksiyonlarn merkezleri olarak sylenir.
RTFA nn genel yapsnda; veri rnei kadar orta katman hcresine ve arla gerek
duyulduundan genel zm yaknsayan en iyi zm aranr. M<N olmak zere RTFA
k,
( ) ( )
i i
M
i
i
c x W x F =

=

1
*
(2.12)

43
denklemi ile ifade edilir.
Burada c
i
; veri noktalarndan belirlenecek olan radyal tabanl fonksiyonlarn merkez
vektrleridir. RTFAda orta katman aktivasyon fonksiyonu; genellikle standart klit
uzaklklarn stel fonksiyondan geiren Gaussian fonksiyonudur ve aadaki denklem ile
tanmlanr.
( )
|
.
|
\
|

=
i
c x
i i
e c x
2
2
1
(2.13)
RTFAda uyarlanabilecek serbest parametreler; merkez vektrleri, radyal fonksiyonlarn
genilii ve k katman arlklardr. k katman dorusal olduundan, arlklar; eim
dme veya dorusal en iyileme yntemleri ile kolayca bulunabilir. Merkezler, giriler
arasndan rasgele ve sabit olarak seilebilmekle birlikte, RTFA nn performansn
iyiletirmek iin, merkez vektrlerinin ve geniliin uyarlanmas amacyla eitli yntemler
gelitirilmitir. Merkez vektrleri; eim dme yntemine gre eiticili renme algoritmas
ile uyarlanarak, dik en kk kareler yntemi ile, veya kendiliinden dzenlemeli yntemle
giri rneklerinden bekleme yaplarak belirlenebilir (obanolu,2005).

44
3. UYGULAMA
3.1 Test Dzenei
nceki blmlerde bahsedilen arza tespit yntemlerininin uygulamadaki performanslarn
karlatrabilmek iin, ekil 3.1de gsterilen test dzenei hazrlanmtr.

ekil 3.1 Asenkron motorlarda meydana gelen rulman arzalarn tespit edebilmek iin
kurulan deney seti.
ekilden de grlecei gibi deney dzenei mekanik ve elektrik olmak zere iki ksmdan
olumaktadr. Mekanik ksmda; fazl sincap kafesli asenkron motor, tako generatr ve bir
alternatr (otomobil arj dinamosu) bulunmaktadr. Her makinenin milleri birbirine elik
kaplinler kullanlarak akuple edilmitir. Alternatrn grevi, asenkron motoru istenilen
oranda yklemektir. Burada, dc generatr yerine arj dinamosu (alternatr) kullanlmasnn
nedeni; bu makinenin u geriliminin devir saysndan bamsz olarak sabit tutulabilmesidir.
arj dinamosunda sistemin devir says dse dahi, k gerilimi konjektr ad verilen devre
yardmyla, 12V dc deerinde sabit tutulabilir. Deney setindeki asenkron motor, fazl ve
sincap kafesli olup rulman arzalarnn oluturulaca makinedir. Asenkron motorun etiket
deerleri izelge 3.1de verilmitir.

45
izelge 3.1 Deney setinde kullanlan asenkron motorun etiket deerleri
G 0.75 kW
Frekans 50 Hz
Gerilim (/) 220 / 380 V
Akm (/) 3.4 / 1.95 A
Devir 2780 d/dak
ift kutup says 1 p

Bu motorda iki adet tek sral, sabit bilyal (deep groove ball), 6204ZZ kodlu rulman
bulunmaktadr. Bu rulmann kesiti ekil 3.2de, detayl zellikleri izelge 3.2de verilmitir.
Temas
As
()
Bilya
ap
(D
B
)
Rulman
Dap
(D
P
)

ekil 3.2 Rulman llendirme sistemi
Literatrde yaplan almalardan hareketle, rulmanda meydana gelen arzalar suni olarak elde
edilmitir. Bunun iin YT Elektrik Makineleri Laboratuarnda rulmanlarn d ve i
yzeylerine deiik aplarda delikler alm bylelikle rulmanda d ve i bilezik arzalarnn
meydana gelmesi salanmtr. Benzer ekilde rulmandaki bilyalara ve bilyalar bir arada
tutan kafese hasar verilerek, bahsi geen arzalara maruz kalm rulmanlar elde edilmitir.
Deneylerde kullanlan arzal rulmanlardan bazlar ekil 3.3de verilmitir.

46

ekil 3.3 Deneyde kullanlan ve suni olarak arzalandrlm rulmanlardan bazlar. D bilezik
arzal rulman (a), bilezik arzal rulman (b), Kafes arzas (c), Bilya arzas (d) bulunan
rulman.
izelge 3.2 6204ZZ kod numaral rulmann katalog bilgileri
Boyutlar
d[mm] D[mm] B[mm] r
smin
[mm] D
B
[mm] D
P
[mm]
N
B
[] Limit Hz[d/dak]
20 47 14 1 7.94 33.5 8 0 18000

Test dzeneinde motorun devir saysn lebilmek iin bir tako generatr bulunmaktadr.
Bu makine; sabit mknatsl, 3000 d/d hzda 90V reten bir dinamodur. Tako generatrn
rettii gerilim 2500 3000 d/dak arasndaki hzlarda lineer olup, elde edilen gerilim bir
gerilim blc yardmyla 0 5V mertebesine indirilmitir.
Deney setinin elektriksel ksm ise; temel olarak 3 adet akm transformatr, yk (lamba) ve
bir kiisel bilgisayardan oluur. Mekanik ksmda bulunan her makinenin da balant ular
elektriksel ksmdaki klemenslere irtibatlanmtr. Deney setinde bulunan 3 adet akm
transformatr 5/1 evirme oranna sahiptir. Bu transformatrlerin sekonder ular 5luk
direnler zerinden ksa devre edilmitir. Direnlerin zerindeki gerilim, dzenekteki soket
yardmyla bir kiisel bilgisayara bal veri toplama kartna uygulanr. Bylece motorun 3 faz
akm 10ksample/s hznda rneklenmi olur. Benzer ekilde tako generatrden alnan gerilim
bilgisi de bir gerilim blc devre yardmyla zayflatldktan sonra, PC balant soketine ve
oradan da veri toplama kartna uygulanr.
Test dzeneinde kullanlan PCI 1200 data acquisition kart National Instruments
firmasnn rettii, 12 bitlik 8 tek ve 4 diferansiyel analog girili, 24 dijital I/Oya sahip, 3
adet 16 bitlik zamanlaycs bulunan 100ksample/s hznda rnekleme yapabilen dk

47
maliyetli ve ok amal bir arabirimdir (National Instruments, 1996). rnekleme ileminin
gerekletirilmesi iin yine National Instruments firmasnn rettii LABVIEW isimli paket
program kullanlmtr. Bu sistem yardmyla gerek dnyadaki veriler saysala
dntrlerek bilgisayar ortamnda kaydedilir ve saklanr. Elde edilen verilerin ilenmesinde,
matematiksel ilemlerin yaplmasnda, yapay sinir ann gelitirilmesinde MATLAB
isimli paket programndan faydalanlmtr.
Deney setinde, asenkron motorun yklenmesi bir otomobil arj dinamosuna (alternatr) bal
lambalarla salanmaktadr. Lambalarn nominal gerilimi 12V dc olup her bir lamba 50W g
ekmektedir.
3.2 Hzl Fourier Dnm Analizi Kullanlarak Gerekletirilen Arza Tespiti
Asenkron motorda meydana gelen rulman arzalarnn tespiti iin literatrde ska karlalan
metotlardan birisi de, motorun ebekeden ektii akmn incelenmesidir. Bu metot ksaca
MCSA (Motor Current Spectrum Analysis) olarak adlandrlr. Literatrde en ok karlalan
akm analizi tr ise Hzl Fourier Dnm (FFT) analizi olarak adlandrlan yntemdir. Bu
yntemin temeli, motor hat akmnn frekans bileenlerine ayrlmas ve belirli frekanslardaki
harmonik genliklerinin incelenmesine dayanr. Yaplan almalara gre, yataklama
elemanlarnda meydana gelen belirli tipteki arzalar; motor akmnn belirli frekanslardaki
harmoniklerinin genliklerinde deiime sebep olur (Obaid R., 2003). FFT analizi ynteminde;
arzann cinsini belirlemek iin daha nce hesaplanan frekanslardaki harmonik genliklerinin
deiimi gzlemlenir.
FFT analizi yntemini gerekletirmek iin yaplan almada kullanlan deney setinin yaps
ekil 3.5te verildii gibidir. Deney setini mmkn oldunca dk harmonik ieriine sahip
bir gerilimle besleyebilmek iin bir alternatr tarafndan retilen fazl gerilim
kullanlmtr. Yaplan almada, FFT analizini gerekletirebilmek iin motor bir faz akm
ile tako generatrden alnan devir bilgisi 10 kHz frekansnda rneklenmi ve veri toplama
kart yardmyla bir PCye aktarlmtr. Daha sonra MATLAB paket program yardmyla
iaretin 4096 noktal FFTsi alnarak akm iareti, frekans bileenlerine ayrlmtr. Sistemdeki
grltlerin etkilerini en aza indirebilmek iin, FFT algoritmas on defa hesaplanarak
ortalamas alnmtr.

48
D.A.nt
Dinamo
D.A.nt
Motor
Alternatr
PC
FFTDnm
YK
Tako
Generator
3 FazlAsenkron
motor
V
e
r
i
T
o
p
l
a
m
a
K
a
r
t

ekil 3.4 Deney setinin bir senkron generatrden beslenmesine ait montaj emas
Montaj emasndan da grlecei zere asenkron motora, besleme gerilimindeki harmonikleri
azaltmak amacyla, bir senkron generatrn rettii fazl gerilim uygulanmtr.
Alternatrn ihtiya duyduu mekanik enerjiyi bir D.A. nt motoru ve uyarma akmn da bir
ikaz dinamosu temin etmektedir. Elde edilen 3 fazl gerilimin, ebeke gerilimine kyasla
harmonik ieriinin az olduu sylenebilir.
Deney dzeneinde kullanlan asenkron motorda bulunan, 6204ZZ tip rulmann izelge
3.2de verilen katalog bilgileri ile motor devri (alternatrden besleme durumunda ve bota
alma iin) n = 2952d/d olarak llmtr. Bu devir says ve (1.41), (1.42), (1.43) ve
(1.44) eitliklerine gre karakteristik titreim frekanslar f
i
= 243,44 Hz, f
d
= 150,16 Hz, f
b
=
195,92 Hz, f
k
= 18,77 Hz olarak hesaplanr. Yukarda hesaplanan mekanik titreim
frekanslarna gre oluacak elektriksel harmonik frekanslar ise; (1.40) bantsna gre
izelge 3.3te verildii gibidir.

49
izelge 3.3 Alternatrden beslenen ve bota alan asenkron motorda rulman arzas
nedeniyle meydana gelen titreim ve elektriksel harmonik frekanslar
f
e
[Hz]
f
v
[Hz] m = -1 m = 1 m = -2 m = 2 m =- 3 m = 3 m =- 4 m = 4
f
i
=

243.44 193,44 293,44 436,88 536,88 680,32 780,32 923,76 1023,76
f
d
=150.16 100,16 200,16 250,32 350,32 400,48 500,48 550,64 650,64
f
b
= 195.92 145,92 245,92 341,84 441,84 537,76 637,76 733,68 833,68
f
k
= 18.77 31,23 68,77 12,46 87,54 6,31 106,31 25,08 125,08

izelge 3.3te verilen karakteristik harmonik frekans genlikleri, motor akm frekans
spektrumuna alarak incelenirse, ekil 3.5teki veriler elde edilir.

ekil 3.5 Alternatrden beslenen ve bota alan asenkron motorda; salam ve d bilezik
arzas (a), salam ve i bilezik arzas (b), salam ve kafes arzas (c), salam ve bilya arzas
(d), bulunan rulman kullanldnda elde edilen frekans spektrumlar

50
Alternatrden beslenen asenkron motor, yklendiinde devir says n = 2923 d/d olmaktadr.
Bu durumda rulman arzas nedeniyle meydana gelen titreim frekanslar; f
i
= 241,05 Hz, f
d
=
148,68 Hz, f
b
= 194,00 Hz, f
k
= 18,59 Hz olarak hesaplanr. Hesaplanan mekanik titreim
frekanslarna gre oluacak elektriksel harmonik frekanslar ise; (1.40) bantsna gre
izelge 3.4te verildii gibidir.
izelge 3.4 Alternatrden beslenen ve ykl alan asenkron motorda rulman arzas
nedeniyle meydana gelen titreim ve elektriksel harmonik frekanslar
f
e
[Hz]
f
v
[Hz] m = -1 m = 1 m = -2 m = 2 m =- 3 m = 3 m =- 4 m = 4
f
i
= 241,05 191,05 291,05 432,1 532,1 673,15 773,15 914,2 1014,2
f
d
= 148,68 98,68 198,68 247,36 347,36 396,04 496,04 544,72 644,72
f
b
= 194,00 144 244 338 438 532 632 726 826
f
k
= 18,59 31,41 68,59 12,82 87,18 5,77 105,77 24,36 124,36

Yukardaki tabloda verilen karakteristik harmonik frekans genlikleri, motor akm frekans
spektrumunda incelenirse ekil 3.7deki deiimler elde edilir.

ekil 3.6 FFT analizi yntemini ebekeden beslenen motorda gerekletirmek iin kurulan
deney setinin blok diyagram

51

ekil 3.7 Alternatrden beslenen ykl asenkron motorda; salam ve d bilezik arzas (a),
salam ve i bilezik arzas (b), salam ve kafes arzas (c), salam ve bilya arzas (d),
bulunan rulman kullanldnda elde edilen frekans spektrumlar
Deney dzeneinde kullanlan asenkron motorun devri (ebekeden beslendii durmunda bota
alma iin) n = 2956d/d olarak tespit edilmitir. Buna gre (1.41), (1.42), (1.43) ve (1.44)
eitliklerine gre yaplan hesaplamalarda karakteristik titreim frekanslar f
i
= 243,77 Hz, f
d
=
150,36 Hz, f
b
= 196,19 Hz, f
k
= 18,79 Hz olarak elde edilir.Bu mekanik titreim frekanslarna
gre oluacak elektriksel harmonik frekanslar ise; (1.40) bantsna gre izelge 3.5te
verildii gibidir.

52
(a) (b)
(c) (d)
izelge 3.5 ebekeden beslenen ve bota alan asenkron motorda rulman arzas nedeniyle
meydana gelen titreim ve elektriksel harmonik frekanslar
f
e
[Hz]
f
v
[Hz] m = -1 m = 1 m = -2 m = 2 m =- 3 m = 3 m =- 4 m = 4
f
i
=

243.77 193,77 293,77 437,54 537,54 681,31 781,31 925,08 1025,08
f
d
=150.36 100,36 200,36 250,72 350,72 401,08 501,08 551,44 651,44
f
b
= 196.19 146,19 246,19 342,38 442,38 538,57 638,57 734,76 834,76
f
k
= 18.79 31,21 68,79 12,42 87,58 6,37 106,37 25,16 125,16

izelge 3.5te verilen karakteristik harmonik frekans genlikleri, motor akm frekans
spektrumunda incelenirse, ekil 3.8 elde edilir.

ekil 3.8 ebekeden beslenen ve bota alan asenkron motorda; salam ve d bilezik arzas
(a), salam ve i bilezik arzas (b), salam ve kafes arzas (c), salam ve bilya arzas (d)
bulunan rulman kullanldnda, elde edilen frekans spektrumlar
Ayn motor ebekeden besleniyor ve ykl alyorken devir says n = 2928 d/d olmaktadr.

53
Bu almaya ilikin sistemin blok diyagram ekil 3.7de verilmitir.izelge 3.2de verilen
etiket deerleri ve (1.41), (1.42), (1.43) ve (1.44) bantlar gz nne alnrsa motorda
meydana gelen titreim frekanslar f
= 241,47 [Hz], f
D
= 147,82 [Hz], f
B
= 192,87 [Hz], f
K
=
18,48 [Hz] olarak hesaplanr. Buna gre oluacak elektriksel harmonik frekanslar ise; (1.40)
bantsna gre izelge 3.6da verildii gibidir.
izelge 3.6 ebekeden beslenen ve ykl alan asenkron motorda rulman arzas nedeniyle
f
e
[Hz]
f
v
[Hz] m = -1 m = 1 m = -2 m = 2 m =- 3 m = 3 m =- 4 m = 4
f
i
= 241,47 191,47 241,47 432,94 532,94 674,41 774,41 915,88 1015,88
f
d
= 148,93 98,93 148,93 247,86 347,86 396,79 496,79 545,72 645,72
f
b
= 194,33 144,33 194,33 338,66 438,66 532,99 632,99 727,32 827,32
f
k
= 18,62 31,38 81,38 12,76 87,24 5,86 105,86 24,48 124,48

Yukardaki tabloda verilen karakteristik harmonik frekans genlikleri motor akm frekans
spektrumunu ekil 3.9da verilmitir.
ebekeden ve alternatrden beslenen, bota ve ykte alan 3 fazl asenkron motora salam
ve deiik tiplerde arzal rulmanlar uygulandnda ebekeden ekilen akmn frekans
spektrumlar ekil 3.5 ekil 3.8(a), (b), (c) ve (d)de verilmitir. Buna gre d bilezik
arzas bulunan rulman kullanldnda elde edilen spektrumla salam durum arasnda baz
farkllklar gze arpmaktadr. izelge 3.5te hesaplanan karakteristik frekanslar incelenecek
olursa 100, 200, 551 ve 651 Hze karlk gelen frekans bileenlerinde bir deiim olduu
aktr. Ancak rulmanda i bilezik arzas meydana geldiinde elde edilen frekans spektrumu
izelge 3.6te hesaplanan karakteristik frekanslar gz nne alndnda, salam durumdan
ok da farkl deildir. Ayn ifadeler kafes ve bilya arzas bulunan koullar iin de
sylenebilir. Dolaysyla, FFT spektrumu incelenerek rulman arzalarnn tespiti her ne kadar
teorik olarak yaplabilse de, pratik bakmdan pek mmkn grlmemektedir. Literatrde,
bunu destekleyen almalar da mevcuttur (NEL, 2005).

54
(a) (b)
(c) (d)
(a) (b)
(c) (d)
(d) (c)
Asenkron motor ykl alt durumdaki salam ve arzal frekans spektrumlar yukarda
karlatrmal olarak verilmitir. ekillerden de anlalaca gibi ykte almada arzay
tespit etmek, bota almadaki durumdan daha gtr. Ancak rulmanda meydana gelen d
bilezik arzas tespit edilebilmektedir.
Gnmzde asenkron motorlar performanslarnn arttrlmas iin genellikle asenkron motor
srcleri ile birlikte kullanlmaktadr. Bunu gz nne alarak deneysel almada kullanlan
asenkron motor, ABB firmasnn ACS140 model srcsnden beslenerek deiik tipteki
rulmanlarn motor akm zerindeki etkisi incelenmitir. Srcnn anma gc 1kW olup 1
ya da 3 fazl alternatif 200 480Vluk gerilimden beslenebilir. k gerilimi ise uygulanan
giri gerilimine gre deimekle beraber frekans 300Hze kadar arttrlabilmektedir.
Srcnn anahtarlama frekans 16kHz olarak belirlenmitir.

ekil 3.9 ebekeden beslenen ykl asenkron motorda; salam ve d bilezik arzas (a),
salam ve i bilezik arzas (b), salam ve kafes arzas (c), salam ve bilya arzas (d),
bulunan rulman kullanldnda elde edilen frekans spektrumlar

55
Gnmzde asenkron motorlar performanslarnn arttrlmas iin genellikle asenkron motor
srcleri ile birlikte kullanlmaktadr. Bu durum gz nne alnarak deneysel almada
kullanlan asenkron motor; ABB firmasnn 1 kw gcndeki ACS140 srcsnden
beslenerek deiik tipte arzal rulmanlarn motor akm zerindeki etkisi incelenmitir. Bu
cihazlarn temel alma prensibi; motordan alnan geri besleme bilgisine gre motor faz
akmlarn ya da gerilimlerini anahtarlamak eklinde zetlenebilir. Ancak yaplan
anahtarlamalar bir takm ek harmonikleri de beraberinde getirmektedir. Bylece motorda
bulunan uzay harmoniklerine ek olarak zaman harmoniklerinin etkisi de artmaktadr. Bu
nedenle srcden beslenen asenkron motorda llen faz akm frekans spektrumuna
aldnda, karmak bir ekil elde edilir. Zaten zayf olan ve arzalarn tespit edilebilmesini
salayan, karakteristik frekanslardaki genlik deiimleri, anahtarlama esnasnda ortaya kan
harmonikler tarafndan bastrlr ve arzann tespiti olduka zorlar.
Ayn motor bu defa bir src tarafndan beslendiinde n = 2906 iin elde edilen sonular
izelge 3.7de verilmitir.
izelge 3.7 Srcden beslenen ve bota alan asenkron motorda rulman arzas nedeniyle

f
e
[Hz]
f
v
[Hz] m = -1 m = 1 m = -2 m = 2 m =- 3 m = 3 m =- 4 m = 4
f
i
= 239,65 189,65 289,65 429,3 529,3 668,95 768,95 908,6 1008,6
f
d
= 147,82 97,82 197,82 245,64 345,64 393,46 493,46 541,28 641,28
f
b
=192,87 142,87 242,87 335,74 435,74 528,61 628,61 721,48 821,48
f
k
=18,48 31,52 68,48 13,04 86,96 5,44 105,44 23,92 123,92

56
(a)
(b)
(c) (d)

ekil 3.10 Srcden beslenen ve bota alan asenkron motorda salam ve d bilezik
(d) bulunan rulman kullanldnda elde edilen frekans spektrumu
Srcden beslenen ykl durumdaki asenkron motorda devir says n = 2886 d/d olmakla
birlikte arzalar nedeniyle meydana gelecek titreim frekanslar f
i
= 238 [Hz], f
d
= 146,8[Hz],
f
b
= 191,54[Hz] ve f
k
= 18,35[Hz] olarak hesaplanr.

57
(a) (b)
(c) (d)
izelge 3.8 Srcden beslenen ykl asenkron motorda rulman arzas nedeniyle meydana
gelen titreim ve elektriksel harmonik frekanslar
f
e
[Hz]
f
v
[Hz] m = -1 m = 1 m = -2 m = 2 m =- 3 m = 3 m =- 4 m = 4
f
= 238 188,00 238 426 526 664 764 902 1002

f
d
= 146,8 96,80 146,8 243,6 343,6 390,4 490,4 537,2 637,2
f
b
= 191,54 141,54 191,54 333,08 433,08 524,62 624,62 716,16 816,16
f
k
= 18,35 31,65 81,65 13,3 86,7 5,05 105,05 23,4 123,4

salam ve i bilezik arzas (b), salam ve kafes arzas (c), salam ve bilya arzas (d)
bulunan rulman kullanldnda elde edilen frekans spektrumu
Sonu olarak; yukardaki frekans spektrumlarndan da aka grld gibi; FFT analizi ile

58
yaplan incelemede rulman arzalarn tespit etmek olduka zordur. Bununla birlikte motorun
deien devir saysyla birlikte izlenmesi gereken harmoniklerin frekanslarnda da bir deiim
olacaktr. Ancak d bilezikte meydana gelen arzann, salam rulmandan ayrlmas mmkn
grlmektedir. Bunun iin ok sayda ve devir says ile deien frekanslardaki harmoniklerin
genlikleri incelenmelidir. Her ne kadar teorik olarak MCSA ile asenkron motordaki rulman
arzalar tespit edilebilir grlse de, pratikte bunu gerekletirmek, motorun yapsndan ve
ebekeden kaynaklanan harmonikler nedeniyle, olduka zordur. Ayrca motor bir srcden
beslendii takdirde, arza nedeniyle oluan harmonikleri, srcnn motora uygulad
gerilimin sinsiodal olmamas ve stator sarglarnn sinsoidal sarlamamas nedeniyle oluan
uzay harmoniklerden ayrmak iyice gleir. Bu nedenle pratikte asenkron motorun ektii
akmn frekans spektrumu incelenerek, makinede meydana gelen bir yataklama arzasnn
tespiti mmkn olmakla birlikte, hata yapma olaslnn da yksek olduu sylenebilir
(NEL, 2005).
3.3 Park Dnm Kullanlarak Gerekletirilen Arza Tespiti
Asenkron motorun ebekeden ektii akm, kolaylkla eriilebilen bir veri olduu iin, son
yllarda rulman arzalarnn tespitinde titreim analizi yerine, ebekeden ekilen akmn analizi
(MCSA) sklkla kullanlmaya balanmtr (Zhongming, 2000), (Benbouzid, 1999),
(Benbouzid, 2000). Ancak yukardaki ayrtta da ifade edildii gibi, akmn frekans
spektrumu incelenerek yaplan analiz; arzalarn tespiti iin yeterli kesinlikte ve dorulukta
bilgi salamaktan yoksundur. Motordan toplanan veri miktar arttka motorun durumu
hakknda daha fazla bilgi edinilmesi doaldr. rnein frekans spektrumu sadece bir faz akm
iin yaplrken, her faz akmn da dikkate alan bir yntemle, motordaki yataklama arzalar
daha kolay bir ekilde tespit edilebilir. Bu noktadan hareketle ilk akla gelen metot elektrik
makinelerinin dinamik modellemesinde ska kullanlan Park (D Q) Dnm
olmaktadr. Literatr incelendiinde, Park Dnmnn besleme gerilimi dengesizlii ve
stator sarg izolasyonu arzas gibi tespit edilmesi nispeten daha kolay arzalarn analizinde
kullanld grlr.( Kostic-Perovic, 2000), (Benbouzid,2000). Ancak bu yntem asenkron
motorlarda meydana gelen rulman arzalarnn tespitinde daha nce kullanlmamtr.
Yataklama arzalarnn, motor akmnda meydana getirdii deiimleri Park Dnm
kullanarak incelemek iin aadaki ekilde blok diyagram verilen deney dzenei
hazrlanmtr. Buna gre motorun 3 faz akm 10kHz frekansnda rneklenip veri toplama
kart yardmyla bir P.C.ye aktarlmtr. Daha sonra MATLAB paket program kullanlarak

59
Park Dnm gerekletirilmi ve akmn D ve Q bileenleri elde edilmitir. Motorun mili
bir alternatr ve bir tako generatre akuple edilmitir. Motorun yklenmesi; alternatre
balanm bulunan lambalarn devreye alnp karlmasyla salanmaktadr.

ekil 3.12 Park dnm kullanlarak yaplan analiz iin deney seti ve lm sisteminin blok
diyagram
ncelikle asenkron motor bota altrlarak alternatrden beslenmi ve srasyla salam ve
arzal rulmanlar motora uygulanmak suretiyle ekilen 3 faz akmlar llmtr. Bu yntem
kullanlarak elde edilen deiimler ekil 3.13da verildii gibidir.
Alternatrden beslenen ve bota alan bir 3 fazl asenkron motora salam ve arzal
rulmanlar uygulanarak gerekletirilen deneyde, llen faz akmlarnn D Q domenindeki
deiimleri ekil 3.14(a), (b), (c) ve (d)de verilmitir. Buna gre salam olarak kabul edilen
motorun ebekeden ektii akmlarn geometrik yeri olmas gerektii gibi bir emberdir.
Bununla birlikte, yataklama arzalar meydana geldiinde motorun ebekeden ektii akmda
gzle grlr deiimler dikkati ekmektedir. Dier bir deyile motorun ebekeden ektii
akmn D Q domenindeki deiimine bakarak, yataklama elemanlarnn durumu hakknda
fikir sahibi olmak olasdr. Motorun ykl almas srasnda da benzer deiimler elde edilir.
Ancak bu yntemle arzann cinsini tespit etmek olduka zordur. ekillerden de grlecei
zere d bilezik arzas olduundaki akm deiimiyle, i bilezik arzas olduu durumdaki
akm deiimi ve kafes arzas meydana geldiinde elde edilen akm deiimi ile bilya arzas
olmas durumundaki akm deiimi birbirine olduka yakndr.

60

ekil 3.13 Alternatrden beslenen ve bota alan asenkron motorda, salam ve d bilezik
(d) bulunan rulman kullanldnda akmn D ve Q bileenlerinin deiimi

61

ekil 3.14 Alternatrden beslenen ykl asenkron motorda, salam ve d bilezik arzas(a),
bulunan rulman kullanldnda akmn D ve Q bileenlerinin deiimi
Deney setindeki asenkron motor ebekeden beslendiinde elde edilen deiimler ekil 3.15da
verilmitir. Burada dikkati eken husus, salam kabul edilen asenkron motorun ebekden
ektii akmlarn bir ember tekil etmemesidir. Bunun nedeni ebekede bulunan yksek
genlikli harmonik bileenlerin her birinin, motorda uzay harmonikleri tekil etmesi ve bu
harmoniklerin motorun ektii akm sinsten uzaklatrlmasdr, denilebilir.

62

ekil 3.15 ebekeden beslenen ve bota alan asenkron motorda, salam ve d bilezik
Ayn asenkron motor ykl alt zaman elde edilen deiimler aadaki ekillerde
verildii gibidir.

63

ekil 3.16 ebekeden beslenen ykl asenkron motorda, salam ve d bilezik arzas(a),
bulunan rulman kullanldnda akmn D ve Q bileenlerinin deiimi
ebekeden beslenen ve ykl alan bir 3 fazl asenkron motora salam ve arzal rulmanlar
uygulanarak gerekletirilen deneyde, llen faz akmlarnn D Q domenindeki deiimleri
ekil 3.16(a), (b), (c) ve (d)de verilmitir. Buna gre ykl almada yataklama arzas
meydana geldiinde, motorun ebekeden ektii akm, salam durumda ebekeden ektii
akmdan farkllk gstermektedir. Ancak bota almaya gre d ve i bilezik arzalarnn
tespiti biraz daha zorlamtr. Bununla birlikte yataklama elemannda meydana gelen arzann

64
cinsi bu metotla tespit edilemez.
Ayn motor bu defa srcden beslendiinde elde edilen sonular aada verildii gibidir.

ekil 3.17 Srcden beslenen ve bota alan asenkron motorda salam, ve d bilezik
arzas (a), salam ve i bilezik arzas (b),salam ve kafes arzas (c), salam ve bilya arzas
Srcden beslenen asenkron motor yklenirse deiimler aadaki gibi olmaktadr.

65

ekil 3.18 Srcden beslenen ykl asenkron motorda, salam ve d bilezik arzas (a),
salam ve i bilezik arzas (b), salam ve kafes arzas (c); salam ve bilya arzas (d)
bulunan rulman kullanldnda elde edilen akm bileenlerinin deiimi
ekil 3.17 ve ekil 3.18 incelenirse salam kabul edilen asenkron motorun ebekeden
ektii akmn oluturduu geometrik eklin emberden farkl olduu gzlemlenir. Bunun
nedeni srcnn motora saf sinsden farkl bir gerilim uygulamas ve meydana gelen
uzay harmoniklerinin etkisidir. Ancak bu durumda dahi rulmanda meydana gelen arzann
akm dalga eklinde gzle grlr bir deformasyon oluturduu gzlemlenmektedir.
Sonu olarak; yukardaki ekillerden de grlecei gibi rulman arzalarnn tespitinde Park

66
Dnm kullanldnda, frekans spektrumu analizi yntemine nazaran, arzal durum
ile salam durum arasndaki fark daha kolay fark edilebilmektedir. Bununla birlikte arza
cinsinin tespiti zordur. Ayrca bu yntem, motor srcden besleniyor ve ykl
alyorken dahi motordaki rulmann arzal olup olmadnn belirlenmesine olanak
vermektedir. Nitekim bir Radyal Tabanl Fonksiyon (RTF) yapay sinir a algoritmas ve
Park Dnm yardmyla motorun ebekeden ektii akm kullanlarak rulmanda bir
arza olup olmad alternatrden besleme durumunda %96 ve ebekeden besleme
durumunda %93.75 dorulukla tespit edilmitir. Kullanlan yapay sinir ana ilikin blok
diyagram aada verilmitir.
I
I
IW{1,1}
b{1}
LW{2,1}
b{2}
O
O

ekil 3.19 Asenkron motorda meydana gelen rulman arzalarn Park Dnm yardmyla
tespit etmek zere kullanlan a yaps
Yukardaki ekilden de grlecei zere an 400 giri dm bulunmaktadr. Motor akm
10kHz frekansnda rneklendiinden, ebeke akmnn bir periyodunda, yani 20 ms sresince;
her bir fazdan 0.02 x 10000 = 200, yani fazdan toplamda 3 x 200 = 600, akm rnei
alnmaktadr. Park Dnm uygulandktan sonra akm D ve Q bileenlerine ayrlr ve 200
adet D bileeni ile 200 adet de Q bileeni elde edilir. te bu toplam 400 deer; yapay sinir
ana giri olarak uygulanmtr. An sakl katmannda 50 adet ve k katmannda ise 2 adet
nron bulunmaktadr. O
1
k aktif ise motordaki rulmann arzal, O
2
k aktif ise salam
olduu anlalr.
Asenkron motora salam ve deiik tipteki arzal rulmanlar (d bilezik arzal, i bilezik
arzal, kafes arzal ve bilya arzal) srasyla uygulanm olup, elde edilen deerler yapay
sinir ana eitim datas olarak verilmitir. Bylelikle salam ve arzal durumdaki eriler aa
retilmitir dier bir deyile aa eiticili (supervised) bir renme yaptrlmtr. Daha sonra
eitim srasnda kullanlan rulmanlardan baka, salam ve arzal, rulmanlar kullanlarak akm
erileri elde edilmi ve bunlar test datas olarak, an performansnn belirlenmesinde rol

67
oynamtr. An hedef, k ve hata deiimi aadaki ekilde verilmitir.
izelge 3.9 YSAn test etmek iin kullanlan data patterni
Hedefler
Asenkron Motordaki Rulmanlarn Durumu
O
1
k O
2
k
Salam 0 1
D Bilezik Arzas 1 0
Salam 0 1
Bilezik Arzas 1 0
Salam 0 1
Kafes Arzas 1 0
Salam 0 1
Bilya Arzas 1 0

izelge 3.9da verilen test patterni (daha nce motora uygulanmayan datalar) aa
uygulandnda elde edilen klar ve hatann deiimi aadaki ekilde verilmitir. Bu
almada motor ebekeden beslenmekte ve yksz durumda almaktadr.

68

ekil 3.20 Arza tespiti iin kullanlan an, bota alan asenkron motordan alnan test datas
iin k ve hata deerlerinin deiimi
Yukardaki ekilden de grlecei zere motor bota alyorken YSA arzal ve salam
durumu birbirinden ok kk bir hatayla (%1) ayrabilmektedir. Ykl almaya ilikin
deneysel sonular aada verildii gibidir. Bu almada da uygulanan test patterni izelge
3.9da verildii gibidir.

69

ekil 3.21 Arza tespiti iin kullanlan an, ykl durumdaki asenkron motordan alnan test
datas iin k ve hata deerlerinin deiimi
ekil 3.21den de grlecei gibi motor ykl altnda YSA, arzal ve salam durumu
birbirinden ayrt edebilmekle beraber sistem performans bir miktar dmtr. zellikle
an, i bilezik arzasn salam durumdan ayrt etmekte zorland grlmtr. Maksimum
hata %10 civarndadr.
Deneyde kullanlan asenkron motor bu defa bir srcden beslendiinde bota ve ykte
almaya ilikin elde edilen neticeler aada verilmitir. Bu alma koulunda da YSAnn
performansn test edebilmek iin yine izelge 3.9da verilen pattern kullanlmtr.

70

motordan alnan test datas iin k ve hata deerlerinin deiimi
Yukardaki ekilden de izlendii gibi motor srcden beslendiinde kullanlan YSA
algoritmas salam ve arzal durumlar birbirinden %87,5 orannda ayrt edebilmektedir.
Motor srcden beslendiinde sistemin arza tespit performansnn dt sylenebilir.
Zaten ekil 3.17(a), (b), (c), ve (d) ye baklrsa, salam ve arzal durumda akm
deiimlerinin birbirlerine ok yakn olduu grlmektedir. Bu almada YSA, kafes arzas
olan durumla, salam durumu birbirinden ayrt edememektedir.

71

Srcden beslenen ve ykl alan asenkron motor ile yaplan deneyde elde edilen deerler
ekil 18(a), (b), (c) ve (d)de verilmiti. Bu veriler kullanlarak eitilen YSAnn test
datalarna karlk rettii k ve hata deiimleri ekil 3.23de gsterilmitir. Buna gre a
%87,5 orannda bir dorulukla cevap vermitir. Ancak ekil 3.23 dikkatlice incelendiinde,
an kafes arzasn salam durumdan ayrt edemedii gzlemlenebilir.
Sonu olarak; Park dnm kullanlarak gerekletirilen hata tespit ynteminin, motor
ebekeden beslendiinde ve zellikle bota almada, frekans spektrumu yntemine nazaran
daha iyi sonular verdii aktr. Ancak, motor srcden beslendiinde ve ykl almada
sistem performans giderek dmektedir. Buna srcnn motor uygulad gerilimin
sinsiodal olmamas nedeniyle ortaya kan harmoniklerin, arzalarn oluturduu
harmoniklerden daha byk genliklere sahip olmas ve dolaysyla akm deiim erisinin
karmaklamasnn neden olduu sylenebilir.

72
3.4 X Y ( ) Dnm Kullanlarak Gerekletirilen Arza Tespiti
nceki ksmda Park dnm yntemi ile asenkron motorda meydana gelen yataklama
arzalarnn tespitinde elde edilen neticeler ve yntemin eksik yanlar anlatlmtr. Buna ek
olarak sadece motordaki rulmanlarn arzal ya da salam olduunun belirlenmesinden ziyade,
arzann nerede meydana geldii ya da geleceinin tespiti, uygulamada nem kazanmaktadr.
Ancak daha nce bahsedilen iki yntemin de bu tespiti yapabilmekten uzak olduklar, aka
grlmtr.
Motordan alnan bilgi arttka, arza hakknda daha fazla bilgiye sahip olunaca aktr.
Motorun ebekeden ektii akm dnda kolaylkla ulalabilecek bir baka sistem
parametresi de motor devridir. Makinenin rulmanlarnda bir arza meydana geldii zaman,
motorun ebeken ekecei akmla birlikte devir says da deiecektir. Bu bilgiyi de
kullanmak; arzann daha kolay tespit edilebilmesini salayaca gibi, arzann tipini de
belirtmekte yardmc olacaktr. Devir says ve motor 3 faz akmna (1.22) ve (1.23)de verilen
eitlikler kullanlarak x y (ya da ) dnm uygulanr. Asenkron motorda rulman
arzas meydana geldiinde elde edilen akm dalga eklinde bir deformasyon gzlemlenir. Bu
deformasyon incelenirse motordaki rulmanlarn durumu hakknda bir fikir sahibi olunabilir X
Y dnm yardmyla motorun yataklama koullarnn incelenmesi iin kurulan deney
setinin blok diyagram aadaki ekilde verilmitir.

ekil 3.24 X - Y dnm kullanlarak yaplan analiz iin deney seti ve lm sisteminin
blok diyagram
ekil 3.24dan da aka grlecei gibi deney setinin mekanik ksm nceki almalarla ayn
kalmakla beraber, farkl olarak, sistemden 3 faz akm rneinin yan sra bir tako generatr
yardmyla devir geri beslemesi de alnmtr. Akm ve devir bilgileri yine 10 kHz frekansnda

73
rneklenmitir. Motor 3 faz akm ncelikle Park Dnm uygulanarak D Q eksenlerine
indirgenmi ve daha sonra tako generatrden alnan devir geri beslemesi de kullanlarak X
Y dnm gerekletirilmitir. Alternatrden beslenen ve bota alan motor akmnn X
ve Y bileenleri ayn eksen takmnda izilirse ekil 3.25 ve ekil 3.26daki deiimler elde
edilir.

ekil 3.25 Alternatrden beslenen ve yksz alan asenkron motorda, salam ve d bilezik
arzas (a), salam ve i bilezik arzas (b), salam ve kafes bilezik arzas (c), salam ve bilya
arzas (d) bulunan rulman kullanldnda akmn X Y bileenlerinin deiimi

74

ekil 3.26 Alternatrden beslenen ve ykl alan asenkron motorda, salam ve d bilezik

75

ekil 3.27 ebekeden beslenen ve yksz alan asenkron motorda, salam ve d bilezik
Deneyde kullanlan 3 fazl asenkron motor ebekeden beslenir ve ykl altrlrsa ekil
3.28deki deiimler elde edilir.

76

ekil 3.28 ebekeden beslenen ve ykl alan asenkron motorda, salam ve d bilezik
(d), bulunan rulman kullanldnda akmn X Y bileenlerinin deiimi
ekil 3.25 ve ekil 3.26de alternatrden beslenen, ekil 3.27 ve ekil 3.28de ebekeden
beslenen, salam ve deiik tipteki yataklama arzalar olduu halde alan, 3 fazl asenkron
motorun X Y dnmne tabi tutulmu faz akm deiimleri verilmitir. Buna gre
salam ve her bir deiik arzann meydana geldii durumda, elde edilen eriler birbirinden
fakldr. Dier bir deyile motor akmnn X Y bileenlerine baklarak motorun yataklama
elemanlarnn durumu ve hatta burada meydana gelen arzann cinsi tespit edilebilir. Bunu
otomatikletirmek iin aada blok diyagram verilen RTF yapay sinir a algoritmas

77
kullanlmtr. ekil 3.29den de grlecei zere an 400 giri dm bulunmaktadr.
Motor akm 10kHz frekansnda rneklendiinden, ebeke akmnn bir periyodu yani 20 ms
sresince her bir fazdan 0.02 x 10000 = 200, yani toplamda 3 x 200 = 600, akm rnei
alnmaktadr. Park Dnm uygulandktan sonra akm D ve Q bileenlerine ayrlr ve 200
adet D bileeni ile 200 adet de Q bileeni elde edilir.Daha sonra uygulanan X Y dnm
neticesinde bir periyot iin akmn; 200 adet X ve 200 adet Y bileeni hesaplanr. te bu
toplam 400 deer yapay sinir ana giri olarak uygulanmtr. An sakl katmannda 50 adet
ve k katmannda ise 4 adet nron bulunmaktadr. Her bir k ayr bir yataklama
arzasnn meydana geldiine iaret eder. rnein O
1
k aktifse bilya arzas, O
2
k
aktifse kafes arzas, O
3
k aktifse i bilezik arzas ve O
4
k aktifse d bilezik arzas
olduu anlalr. Eer an hi bir k aktif deilse bu motordaki rulmanlarn salam
olduu anlamna gelir.
I
I
IW{1,1}
b{1}
LW{2,1}
b{2}
O
O
O
O

ekil 3.29 Asenkron motorda meydana gelen rulman arzalarn X Y dnm yardmyla
tespit etmek zere kullanlan a yaps

78

izelge 3.10 YSAn test etmek iin kullanlan data patterni
Hedefler Asenkron Motordaki
Rulmanlarn Durumu O1 k O
2
k O
3
k O
4
k
Salam 0 0 0 0
D Bilezik Arzas 0 0 0 1
Salam 0 0 0 0
Bilezik Arzas 0 0 1 0
Salam 0 0 0 0
Kafes Arzas 0 1 0 0
Salam 0 0 0 0
Bilya Arzas 1 0 0 0

izelge 3.10de arza tespiti iin tasarlanan yapay sinir an test etmekte kullanlan pattern
verilmitir. Buna gre elde edilen k ve hatalar ekil 3.23de gsterildii gibidir.

79

ekil 3.30 Arza tespiti iin kullanlan an, ebekeden beslenen ve bota alan asenkron

80

ekil 3.31 Arza tespiti iin kullanlan an, ebekeden beslenen ve ykl alan asenkron
ekil 3.30 ve ekil 3.31ten de grlecei zere X Y dnm kullanlarak gerekletirilen
arza tespit ynteminde YSA, motorun hem bota hem de ykte almas srasnda meydana
gelen rulman arzalarn %96 dorulukla tespit etmitir. Zaten ekil 3.26 ve ekil 3.27ye
bakldnda her bir arza tipinin motor akm zerinde meydana getirdii etkinin fakl olduu
ve akm erilerinin gzle birbirinden kolaylkla ayrt edilebildii grlmektedir. Motor
alternatrden beslendiinde YSA arzalar %97 dorulukla tespit edebilmitir. Ayn arza
tespit sistemi bu defa srcden beslenen bir asenkron motor zerinde uygulanrsa aadaki
sonular elde edilir.

81

bulunan rulman kullanldnda elde edilen akm bileenlerinin deiimi.

82

ekil 3.33 Srcden beslenen ve ykl alan asenkron motorda salam ve d bilezik
(d) bulunan rulman kullanldnda elde edilen akm bileenlerinin deiimi.
ekil 32(a),(b), (c) ve (d)de srcden beslenen ve bota alan, ekil 33(a),(b), (c) ve
(d)de ise yine srcden beslenen ve ykl alan, eitli rulman arzalarna maruz
braklm asenkron motorun faz akmlarnn X Y eksenindeki deiimleri verilmitir. Her
iki ekil dikkatlice incelenirse zellikle bota almada arzallarn kolaylkla tespit
edilebildii grlr. Arza tespitini otomatik hale getirmek iin yine ekil 3.29de verilen
Radyal tabanl fonksiyon andan faydalanlmtr. Aa test datas uygulandnda elde edilen
klar ve hatann deiimi bota ve ykl alma iin ekil 3.34 ve ekil 3.35de verilmitir.

83

X Y Dnm ve radyal tabanl fonksiyon a kullanlarak gerekletirilen arza tespit
sisteminin performans yukardaki ekilde grlmektedir. Buna gre a her bir arzay
birbirinden maksimum %7,5 hatayla ayrabilmektedir. Ykl almaya ilikin a performans
ise ekil 3.35den grlebilir.

84

ekil 3.35den de grlecei zere nerilen arza tespit sistemi, motor srcden
beslendiinde ve ykl almada, rulmanlarda meydana gelen bir arzay %95 orannda bir
dorulukla tespit edebilmektedir.
Yukardaki ekillerden de fark edilecei zere X Y Dnm kullanlarak gerekletirilen
arza tespit yntemi, D Q Dnm ve FFT analizi metotlarna nazaran daha iyi sonular
vermitir. FFT analizi ynteminde motorda rulman arzas meydana geldiini alglamak bile
gken, D Q ynteminde bu sorun alm, ancak yntem ykl almada ve motorun
srcden beslendii durumlarda yetersiz kalmtr. Bununla birlikte yntem arzann cinsi
hakknda kesin bir bilgi verememitir. Oysaki bu almann yaplmasndaki temel ama
asenkron motorda meydana gelen rulman arzalarn, arza tipiyle birlikte tespit edebilmektir.

85
Motor faz akmna uygulanan X Y dnm neticesinde elde edilen akm deiimleri
incelendiinde hem arzal durumla salam durum arasndaki fark aka tespit edilebilmi
hem de rulmandaki arzann cinsi yksek bir dorulukla tespit edilmitir. Yntem, motor
ebekeden veya srcden beslendiinde, bota ya da ykl almada test edilerek elde
edilen sonular yukarda belirtilitir. Teklif edilen yntem; kullancya FFT Analizi ve Park
Dnm yntemlerine nazaran daha ok bilgi ve daha yksek doruluk sunmaktadr.
Yntemin tek dezavantaj motorun devir saysnn da llebilmesi gerekliliidir. Ancak elde
edilen fayda gz nne alndnda devir says lmnn getirecei maliyet art gz ard
edilebilir. Bununla birlikte gnmzde kullanlan asenkron motor kontrol yntemlerinin
ounda devir geri beslemesine ihtiya duyulmaktadr. Dolaysyla motordan alnan akm ve
devir bilgisi ile bir yandan kontrol yaplrken bir yandan da motordaki rulmanlarn durumu
hakknda bilgi edinilebilecektir.
Yaplan almann ekonomik bir fayda salayabilmesi iin arza tespit algoritmas, bir motor
srcsne entegre edilebilir. Bylece srcye eklenecek bir yazlm yardmyla; asenkron
motorun rulmanlarnda meydana gelecek arzalar daha ciddi boyutlara ulamadan tespit
edilmi olur. Bu, hem zaman hem para tasarrufu salayaca gibi, alanlarn can gvenlii
bakmndan da ok nemlidir.

86
4. SONULAR ve NERLER
Gerekletirilen almada asenkron motorda meydana gelen rulman arzalarnn tespiti iin
ayr yntem denenmitir. Bu yntemler ve her bir yntemden elde edilen sonular aada
verilmitir :
4.1 FFT Analizi Yntemi
Bu yntemde; asenkron motorun ebekeden ektii bir faz akmna ve motordan
alnacak devir geri beslemesine ihtiya duyulmaktadr. Motorda meydana gelen
rulman arzalar neticesinde, frekanslar (1.40), (1.41), (1.42), (1.43), (1.44)
bantlaryla verilen harmoniklerin genliklerinde bir art meydana gelir. Neticede
motorun ektii akm, frekans spektrumuna alarak, motorun devir saysna bal
olarak deien ve ifadeleri yukarda verilen harmoniklerin genliklerindeki deiim
gzlemlenir.
Bu yntem, daha nce literatrde asenkron motorda meydana gelen rulman
arzalarnn tespitinde, ska kullanlmtr.
Yntemin uygulanabilmesi iin motorun bir faz akm ve devir says llmelidir. Bu
bakmdan donanm maliyeti dktr.
Motorun devir says deitiinde gzlemlenecek harmonik frekanslar da yeniden
hesaplanmaldr. Bu bakmdan zahmetli bir metottur.
Bu yntemle; gerekletirilen uygulama sonucunda sadece rulmanda meydana gelen
d bilezik arzas, salam durumdan halinden ayrt edilebilmitir.
Motorun ykl almasnda arza tespiti zorlamaktadr.
Motor srcden beslendiinde elde edilen spektrumun, analiz edilmesi zordur.
Bunun nedeni; srcnn motora uygulad gerilimin sinsiodal olmamas sebebiyle
meydana gelen harmoniklerin, rulman arzas neticesinde ortaya kan harmonikleri
bastrmas ve fark edilmesini zorlatrmasdr.
4.2 Park Dnm
Bu yntemde, motorun ebekeden ektii faz akmna; Park Dnm
uygulanarak, akmn D Q bileenleri elde edilir. Saf sins eklinde gerilim reten bir

87
kaynaktan beslenen, ideal fazl asenkron motorda stator akmlar D Q
bileenlerinin geometrik yeri bir emberdir. Gerekletirilen uygulamada, motor
alternatrden beslendiinde elde edilen deiimler incelenirse, salam kabul edilen
asenkron motor akmlarnn bir ember tekil ettii gzlemlenir. Ancak motor
ebekeden beslendiinde, ebekedeki harmonikler ve bunlarn motorda meydana
getirdii uzay harmonikleri ile motorun tahrik ettii sistemdeki dengesizlikler
nedeniyle bu ekil bir miktar deforme olmutur. Gerekletirilen arza tespit
sisteminde salam asenkron motor altrlarak elde edilen akmlara Park dnm
uygulanm ve bu akmlarn iaret ettii geometrik ekil bir YSAna retilmitir.
Daha sonra, arzal rulmanlar motordaki salam rulmanla deitirilerek, motorun bu
durumda ebekeden ektii akmlarn D ve Q bileenlerinin geometrik yeri ayn
YSAna retilmitir. Motorda rulman arzas meydana geldiinde akm dalga
eklinde bir deformasyon olduu ekil 3.13 ve ekil 3.14dan aka grlmektedir.
Bylece an arzal ve salam durumu birbirinden ayrt edebilir.
Park dnm; literatrde asenkron motorun stator sarglarnda meydana gelen
arzalarn tespitinde (ar gerilim, dk gerilim, stator sarglarnn ak devre olmas,
motorun iki faza kalmas gibi nispeten tespiti daha kolay arzalarn belirlenmesinde)
kullanlmtr.
Yntem, devir says lm gerektirmez ancak, motorun her faz akm da
llmelidir.
Asenkron motorun her fazdan ektii akmlar rneklendii iin FFT analizi
yntemine gre daha fazla sensr gerektirir ve donanm maliyeti fazladr. Ancak devir
says lmne gerek olmad iin uygulanmas FFT analizi yntemine nazaran daha
kolaydr.
Rulmanlarda meydana gelen arzay, salam durumuna gre ayrt etmek; FFT analizi
yntemine gre daha kolaydr.
Park Dnm yntemiyle arzann rulmann hangi ksmnda meydana geldii tespit
edilemez.
4.3 X Y Dnm
Bu yntemde motorun ektii faz akm ve devir says rneklenir. ncelikle bu

88
akmlara Park dnm uygulanarak akmlarn D ve Q bileenleri elde edilir. Daha
sonra, devir geri beslemesi yardmyla, akmn X ve Y bileenlerine ulalr. Saf sins
eklinde gerilim reten bir kaynaktan beslenen ideal asenkron motorun ektii akma,
X Y dnm uygulanrsa, bir periyot boyunca akmn geomterik yerinin bir elips
olduu grlr. Gerekletirilen uygulamada, harmonik ierii ok dk olan bir
gerilim reten, alternatrden beslenen asenkron motorun ektii akmn X Y
bileenlerinin bir periyot boyunca meydana getirdii eklin bir elips olduu ekil 3.25
ve 3.26da grlr. Ancak motor ebekeden beslendiinde zaman harmoniklieri,
motor retiminden kaynaklanan simetrisizlikler ve motorun tahrik ettii sistemdeki
dengesizlikler nedeniyle, bu ekilde baz deformasyonlar gzlemlenmitir. ebekedeki
zaman harmoniklerinin, motorda ortaya kard uzay harmoniklerinin etkisi de
aktr. Motor alternatrden beslendiinde elde edilen akm dalga ekilleri elipse ok
yaknken, motor ebekeden beslendiinde elde edilen ekiller elipsten olduka
uzaklamtr. Teklif edilen arza tespit sisteminde; salam ve deiik rulman
arzalarna sahip asenkron motorun, ebekeden ektii akmlara, X Y dnm
uygulanr ve elde edilen geometrik ekildeki deformasyon incelenir. Eer salam ve
arzal duruma ait ekiller bir YSAna retilirse, arzann otomatik olarak tespiti
mmkn olacaktr. Bylece sistem, motorda meydana gelen arzay otomatik olarak
tanmlayabilir.
Teklif edilen bu yntem; literatrde daha nce rulman arzalarnn tespitinde
kullanlmamtr. Bununla birlikte X Y dnm, daha ok asenkron motorlarn
vektrel kontrol konusunda uygulama alan bulmutur.
Bu yntemde; motor alternatrden beslendiinde, bota ve ykte almada meydana
gelen rulman arzalar %97, ebekeden beslendiinde %96 dorulukla ayrt
edilebilmitir. Ykl almada dahi maksimum hata %10un altndadr. Srcden
beslendiinde ise motorun bota almas halinde maksimum hata %7,5 ve ykl
almas halinde de %5 hata ile tespit edilebilmitir. Bylece teklif edilen yntemin
geerlilii pratik olarak da kantlanmtr.
Teklif edilen yntem, asenkron motorda meydana gelen rulman arzalarn tespit
edebilmek iin, literatde mevcut almalardan farkl, ve X Y dnm ieren, bir
algoritma nermekle birlikte, basit, besleme gerilimindeki harmoniklerden bamsz
ve deiik gteki fazl asenkron motorlara kolaylkla uygulanabilmesi gibi
zellikleriyle dier almalardan ayrlmaktadr.

89
Teklif edilen arza tespit ynteminde tek olumsuz taraf; faz akmlarnn yan sra
devir geri beslemesine de ihtiya duyulmasdr. Ancak elde edilecek fayda gz nne
alndnda, devir geri beslemesinin getirecei maliyet art ihmal edilebilir.
Yntemin srcden beslenen asenkron motorlarda da baarl sonular vermesi,
algoritmann bir asenkron motor srcsne entegre edilmesi fikrini gndeme
getirmitir. Bylece src bir yandan motoru kontrol ederken, bir yandan da
motordaki rulmanlarn durumunu takip edebilecek ve olas arzalar kullancya
nceden haber verebilecektir. Bu bakmdan gerekletirilen almann hem bilimsel
hem de endstriyel alana katk salanaca beklenmektedir.

90
KAYNAKLAR
Altu S., (1999), Fuzzy Inference Systems Implemented on Neural Architectures for Motor
Fault Detection and Diagnosis , IEEE Transactions on Industrial Electronics, Vol. 46, No 6
Bakan F. A., (2005) Asenkron Motorlarda Dorudan Moment Kontrol Ders Notlar,
www.yildiz.edu.tr\~fbakan
Benbouzid, M.E.H.,(1999), Vieira, M., Theys, C., Induction motors' faults detection and
localization using stator current advanced signal processing techniques Power Electronics,
IEEE Transactions on, Volume 14, Issue 1, Jan. 1999 Page(s):14 - 22
Benbouzid, M.E.H.,(2000),A review of induction motors signature analysis as a medium for
faults detection, Industrial Electronics, IEEE Transactions on, Volume 47, Issue 5, Oct.
2000 Page(s):984 - 993
Boldea I., (2002), The Induction Machine Hand Book, CRC Press, New York.
Bo L., (2000), Neaural Network Based Motor Rolling Bearing Fault Diagnosis, IEEE
Transactions on Industrial Electronics, Vol. 47, No 5
Chow M. Y.,(1991), A Neural Network Approach to Real Time Condition Monitoring of
Induction Motors, IEEE Transactions on Industrial Electronics, Vol. 38, No 6.
Chow M. Y.,(1993), On the Application and Design of Artificial Neural Networks for Motor
Fault Detection Part I, , IEEE Transactions on Industrial Electronics, Vol. 40, No 2
Chow M. Y.,(1993), On the Application and Design of Artificial Neural Networks for Motor
Fault Detection Part II, , IEEE Transactions on Industrial Electronics, Vol. 40, No 2
obanolu ., stanbul Bilgi niversitesi Robotik ve Yapay Zeka Kulb web
sayfas,(2005), http://knuth.cs.bilgi.edu.tr/%7Erobotik/
Diallo, D.; Benbouzid, M.E.H.; Hamad, D.; Pierre, X.,(2005), Fault Detection and Diagnosis
in an Induction Machine Drive: A Pattern Recognition Approach Based on Concordia Stator
Mean Current Vector Energy Conversion, IEEE Transactions on Volume 20, Issue 3, Sept.
2005 Page(s):512 - 519
EMRC, (Electric Motors Reference Center) web sayfas, Induced Bearing Currents,
http://www.electricmotors.machinedesign.com/guiEdits/Content/bdeee11/bdeee11_5.aspx
Eschmann P.(1958), Ball and Roller Bearings: Their Theory, Design, and Application.
London: K. G. Heyden,
Glez K., (1995), Motor Hata Tespit Ve Analizi in Yapay Sinir Alarnn Tasarm,
Yksek Lisas Tezi, YT Fen bilimleri Enstits.
Kliman, G.B.; Koegl, R.A.; Stein, J.; Endicott, R.D.; Madden, M.W., (1988),Noninvasive
detection of broken rotor bars in operating induction motors, Energy Conversion, IEEE
Transactions on Volume 3, Issue 4, Dec. 1988 Page(s):873 - 879
Kostic-Perovic, D. Arkan, M., Unsworth, P., (2000), Induction motor fault detection by
space vector angular fluctuation,Industry Applications Conference, 2000. Conference Record
of the 2000 IEEE, Volume 1, 8-12 Oct. 2000 Page(s):388 - 394 vol.1
Muetze A.,Binder A., (2004), Calculation of circulating bearing currents in machines of

91
inverter based drive systams, 39
th
IAS Annual Meeting Conference Record of 2004, IEEE
Vol 2, Page(s) : 720 726
Nandi, S.; Toliyat, H.A.; Li, X.,(2005),Condition Monitoring and Fault Diagnosis of
Electrical MotorsA Review, Energy Conversion, IEEE Transactions on Volume 20, Issue
4, Dec. 2005 Page(s):719 - 729
National Instruments,(1996), DAQ Lab PC 1200/AI User Manual
Obaid Ramzy., Habetler Thomas G., Stack Jason R., (August 2003), Stator Current Analysis
for Bearing Damage Detection in Induction Motors,SDEMPED Symposium on Diagnostics
for Electric Machines, Power Electronics and Drives Atlanta
nel . Y., enol ., (2005), Fazl Asenkron Motorlarda Rulman Arzalarnn YSA
Algoritmas Kullanlarak Tespiti, Bilimde Modern Yntemler Sempozyumu, BMYS 2005,
syf 910 917, 16 18 Kasm, Grand Ykseli, Kocaeli
nel . Y., Dalci K. B., enol ., (2005), Detection of the Outer Raceway Bearing Defect in
Small Induction Motors Using Stator Current Analysis, SADHANA - Academy Proceedings
in Engineering Sciences Vol. 30, Part 6, December 2005, pp. 110.
Riddle J., (1955), Ball Bearing Maintenance. Norman, OK: Univ. of Oklahoma Press
Thomson, W.T.; Stewart, I.D.,(1988), Online current monitoring for fault diagnosis in
inverter fed induction motors, Power Electronics and Variable-Speed Drives, Third
International Conference on 13-15 Jul 1988 Page(s):432 435.
Zhongming Y., (2000), A Review on Induction Motor Online Fault Diagnosis, Power
Electronics and Motion Control Conference, 2000. Proceedings. PIEMC 2000. The Third
International
Volume 3, 15-18 Aug. 2000 Page(s):1353 - 1358 vol.3
Zidani, F., Benbouzid, M.E.H, Diallo, D., Nait-Said M.S., (2003),Induction motor stator
faults diagnosis by a current Concordia pattern-based fuzzy decision system
Energy Conversion, IEEE Transactions on Volume 18, Issue 4, Dec. 2003 Page(s):469 - 475

Zidani, F., Diallo D., Benbouzid, M.E.H., Nait-Sand, R.,(2005),Fuzzy Detection and
Diagnosis of Fault Modes in a Voltage-Fed PWM Inverter Induction Motor
Electric Machines and Drives, 2005 IEEE International Conference on
May 15, 2005 Page(s):748 - 753

92
ZGEM
Doum tarihi 27.09.1978

Doum yeri stanbul

Lise 1991-1994 Bostanc Hayrullah Kefolu Lisesi

Lisans 1994-1998 Yldz Teknik niversitesi Elektrik Elektronik Fak
Elektrik Mhendislii Blm

Yksek Lisans 1999-2001 Yldz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits
Elektrik Mhendislii Program

Doktora 2001-2005 Yldz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits
Elektrik Mhendislii Program

alt kurumlar

1998-1999 AKTA Elektrik A..
1999-Devam ediyor YT Elektrik Mhendislii Blm, Aratrma
Grevlisi

93
EK Tez almasnda kullanlan Yazlmlar
FFT (Fast Fourier Transform) Dnm

%Calulates Fourier Coefficients of time function u;
%If u is a matrix, the FFT operation is applied to each column
%
%This function is called by simulink masked blocks FFT1 , 2 , 3 or 4
%Sept.01 P.Dhler ,05-12-2001.

% $Revision: 1.1 $ $Date: 2002/03/22 22:39:34 $

function [U] = FFT_function(u);
%Extract additionally supplied parameters
figure_N=u(length(u),1);
mask=u(length(u)-1,:);
nDec=u(length(u)-2,1);
base=u(length(u)-3,:);
%Calculate fourier coefficients
u=u(1:length(u)-4,:);
[r,c]=size(u);
if r==1; N=c;
S=2*fft(u)/N;
U(1)=S(1)/2;
NN=ceil(N/2);
U(2:NN)=S(2:NN) ;
else N=r;
NN=ceil(N/2);
S=2*fft(u)/N ;
U(1,:)=S(1,:)/2;
U(2:NN,:)=S(2:NN,:) ;
end;
U=U./(ones(length(U),1)*base);
UacRms =sqrt(sum(abs(U(2:length(U),:)).^2/2));
UHarmRms=sqrt(sum(abs(U(3:length(U),:)).^2/2));
U1Rms =sqrt(sum(abs(U(2,:)).^2/2,1));
Udc =abs(U(1,:));
Urms=sqrt(UacRms.^2 + Udc.^2);
k=UHarmRms./UacRms;
g=U1Rms./UacRms;

thr=1e-6;
U=abs(U.*(abs(U)>thr));

if sum(get(0,'child')==figure_N)==1;
set(0,'CurrentFigure',figure_N);
else figure(figure_N);
set(figure_N,'units','normal','position',[0.33 0.5 0.66 0.30]);
end;

94
MASK=ones(length(U),1)*mask;

U_=abs(U).*MASK;
Umax=max(max(U_))+1e-10;
Umin=min(min(U_)) -1e-10;

colormap([ 0 0 0]);
bar((0:length(U)-1)',U_);
set(gcf,'renderer','zbuffer');
ax=axis; axis([-1 1.05*(length(U)-1) 1.05*Umin 1.05*Umax]);
grid;
xlabel('Order of Harmonic');
ylabel('Magnitude based on "Base Peak" - Parameter' );
title('Peak Magnitude Spectrum called by Simulink' ,'FontSize',12);

if nDec>0;
txt1=['Total RMS = ' num2str(round_nDec(Urms ,nDec))];
txt2=[' DC = ' num2str(round_nDec(Udc ,nDec))];
txt3=['Fund. RMS = ' num2str(round_nDec(U1Rms ,nDec))];
txt4=['Harm. RMS = ' num2str(round_nDec(UHarmRms ,nDec))];
txt5=['AC RMS = ' num2str(round_nDec(UacRms ,nDec))];

ax=axis;
x=ax(1)+0.5*(ax(2)-ax(1));
y=ax(3)+0.95*(ax(4)-ax(3));
dy=0.04*(ax(4)-ax(3));

text(x,y,txt1,'FontSize',10); y=y-dy;
end;

%output to simulink
U=[U ; Urms ; Udc ; U1Rms ; UHarmRms ; UacRms];

%Rounds x for n decimals;
%Syntax :function [X]=round_nDec(x,n);
function [X]=round_nDec(x,n);
y=x*10^n;
Y=round(y);
X=Y/10^n;

FFT Hesaplanmas ve izim
clear
clc
load 300w_rst.mat

95
data = a300wt;
data2 = a300wd2t;
blocksize = 4096;
Fs = 10000;
xfft = abs(fft(data));
mag = 20*log10(xfft);
mag = mag(1:blocksize/2);
f = (0:length(mag)-1)*Fs/blocksize;
f = f(:);

xfft2 = abs(fft(data2));
mag2 = 20*log10(xfft2);
mag2 = mag2(1:blocksize/2);

for b = 1:2045;
magort(b,1) = mean(mag(b:(3+b)));
mag2ort(b,1) = mean(mag2(b:(3+b)));
end
f = f(1:2045);
plot(f,magort,':b');hold on; plot(f,mag2ort,'-r');
grid on
ylabel('Genlik [dB]')
xlabel('Frekans Bilesenleri [Hz]')
title('Alternatrden Besleme')
axis([0 1000 0 75])
h = legend('Saglam','Dis Bilezik A.',1);

Park Dnm

clear
clc
load bosta_exp.mat

%--------------------SEBEKE BOSTA------------------------------------------------------
d11= (sqrt(2/3))*(abostar);
d22 = (-1/sqrt(6))*(abostas);
d33 = -(1/sqrt(6))*(abostat);
Id = d11+d22+d33;

q11= (1/sqrt(2))*(abostas);
q22 = -(1/sqrt(2))*(abostat);
Iq = q11+q22;

d61 = (sqrt(2/3))*(abostadr);
d62 = -(1/sqrt(6))*(abostads);
d63 = -(1/sqrt(6))*(abostadt);
Idd = d61+d62+d63;

q61 = (1/sqrt(2))*(abostads);
q62 = -(1/sqrt(2))*(abostadt);

96
Iqd = q61+q62;

d661 = (sqrt(2/3))*(abostad2r);
d662 = -(1/sqrt(6))*(abostad2s);
d663 = -(1/sqrt(6))*(abostad2t);
Idd2 = d661+d662+d663;

q661 = (1/sqrt(2))*(abostad2s);
q662 = -(1/sqrt(2))*(abostad2t);
Iqd2 = q661+q662;

di61 = (sqrt(2/3))*(abostair);
di62 = -(1/sqrt(6))*(abostais);
di63 = -(1/sqrt(6))*(abostait);
Idi = di61+di62+di63;

qi61 = (1/sqrt(2))*(abostais);
qi62 = -(1/sqrt(2))*(abostait);
Iqi = qi61+qi62;

di621 = (sqrt(2/3))*(abostai2r);
di622 = -(1/sqrt(6))*(abostai2s);
di623 = -(1/sqrt(6))*(abostai2t);
Idi2 = di621+di622+di623;

qi621 = (1/sqrt(2))*(abostai2s);
qi622 = -(1/sqrt(2))*(abostai2t);
Iqi2 = qi621+qi622;

dt1= (sqrt(2/3))*(abostatr);
dt2 = (-1/sqrt(6))*(abostats);
dt3 = -(1/sqrt(6))*(abostatt);
Idt = dt1+dt2+dt3;

qt1= (1/sqrt(2))*(abostats);
qt2 = -(1/sqrt(2))*(abostatt);
Iqt = qt1+qt2;

dt21= (sqrt(2/3))*(abostat2r);
dt22 = (-1/sqrt(6))*(abostat2s);
dt23 = -(1/sqrt(6))*(abostat2t);
Idt2 = dt21+dt22+dt23;

qt21= (1/sqrt(2))*(abostat2s);
qt22 = -(1/sqrt(2))*(abostat2t);
Iqt2 = qt21+qt22;

dk1= (sqrt(2/3))*(abostakr);
dk2 = (-1/sqrt(6))*(abostaks);
dk3 = -(1/sqrt(6))*(abostakt);
Idk = dk1+dk2+dk3;

97

qk1= (1/sqrt(2))*(abostaks);
qk2 = -(1/sqrt(2))*(abostakt);
Iqk = qk1+qk2;

dk21= (sqrt(2/3))*(abostak2r);
dk22 = (-1/sqrt(6))*(abostak2s);
dk23 = -(1/sqrt(6))*(abostak2t);
Idk2 = dk21+dk22+dk23;

qk21= (1/sqrt(2))*(abostak2s);
qk22 = -(1/sqrt(2))*(abostak2t);
Iqk2 = qk21+qk22;

for b = 1:4076;

%--------------SEBEKE--------BOSTA----------------

Idort(b,1) = mean(Id(b:(8+b)));
Iqort(b,1) = mean(Iq(b:(8+b)));

Iddort(b,1) = mean(Idd(b:(8+b)));
Iqdort(b,1) = mean(Iqd(b:(8+b)));

Idd2ort(b,1) = mean(Idd2(b:(8+b)));
Iqd2ort(b,1) = mean(Iqd2(b:(8+b)));

Idiort(b,1) = mean(Idi(b:(8+b)));
Iqiort(b,1) = mean(Iqi(b:(8+b)));

Idi2ort(b,1) = mean(Idi2(b:(8+b)));
Iqi2ort(b,1) = mean(Iqi2(b:(8+b)));

Idtort(b,1) = mean(Idt(b:(8+b)));
Iqtort(b,1) = mean(Iqt(b:(8+b)));

Idt2ort(b,1) = mean(Idt2(b:(8+b)));
Iqt2ort(b,1) = mean(Iqt2(b:(8+b)));

Idkort(b,1) = mean(Idk(b:(8+b)));
Iqkort(b,1) = mean(Iqk(b:(8+b)));

Idk2ort(b,1) = mean(Idk2(b:(8+b)));
Iqk2ort(b,1) = mean(Iqk2(b:(8+b)));

end

for b = 1:4076;

%------------------SEBEKE--------------bostat2--------------
dort(b,1) = mean(dbosta(b:(5+b)));

98
ddort(b,1) = mean(dbostad(b:(5+b)));
dd2ort(b,1) = mean(dbostad2(b:(5+b)));
diort(b,1) = mean(dbostai(b:(5+b)));
di2ort(b,1) = mean(dbostai2(b:(5+b)));
dkort(b,1) = mean(dbostak(b:(5+b)));
dk2ort(b,1) = mean(dbostak2(b:(5+b)));
dtort(b,1) = mean(dbostat(b:(5+b)));
dt2ort(b,1) = mean(dbostat2(b:(5+b)));
end

X Y Dnm

Tasarlanmasi Ve Uygulanmasi Design and Application of A Novel Method That Contains RBF Neural Network and X y Transform To Detect Bearing Defects in Three Pha

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tasarlanmasi Ve Uygulanmasi Design and Application of A Novel Method That Contains RBF Neural Network and X y Transform To Detect Bearing Defects in Three Pha

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

YILDIZ TEKNK NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

sin cos + = (1.22)

cos sin + = (1.23)

= 238 188,00 238 426 526 664 764 902 1002

You might also like