OSNOVE OKOLIŠNE

TOKSIKOLOGIJE
UVOD I OSNOVNI POJMOVI
Termin ekotoksikologija uveo je
1969. René Truhaut, profesor
na farmaceutskom fakultetu u
Parizu.

Zvanično je taj naziv uveden u

stručnu literaturu preko njegove
monografije
"Eco-Toxicology - Objectives,
Principles and Perspectives",
(Ecotoxicology and
Environmental Safety),
René Truhaut publikovane 1977. g.
(1909 – 1994).
 Šta je ekotoksikologija?
EKOTOKSIKOLOGIJA – NAUKA O OTROVIMA U
ŽIVOTNOJ SREDINI

Toksikologija (Lat. toxicum = otrov; Gr. toxicon

(toxicon )= “strelni otrov Gr. logos = reč, govor,
razum... nauka

Ekologija se bavi odnosom između živih bića i

njihove životne sredine
(E. Haeckel).
Šta je ekotoksikologija?

Ekotoksikologija proučava direktni ili indirektni uticaj

ksenobiotika na ekosistem, na sve žive organizme i njihovu
organizaciju, odnos prema neživoj prirodi, međusobne
odnose i odnos prema čoveku
(J. M. Juany, 1979.).
• EKOLOŠKA TOKSIKOLOGIJA-proučava otrove koji
djeluju na čovjeka iz okoliša

• Hemijska supstanca koji se može naći u ljudskom

organizmu, a prirodno se ne nalazi u okolišu i u
ljudskom tijelu je KSENOBIOTIK.
• Ekologija se bavi odnosom između živih bića i okoline
(E. Haeckel).

• Toksikologija proučava delovanje otrova na žive

organizme - bavi se većim dozama i njihovim
neposrednim učinkom (škrge riba se unište - brža smrt
→ akutno trovanje).
UVOD I OSNOVNI POJMOVI: PREDMET
PROUČAVANJA

• Ekotoksikologija se bavi
specifičnim odnosom,
interakcijama,
transformacijama,
sudbinom, i efektima
prirodnih i sintetičkih
hemikalija u biosferi
uključujući žive
organizme, populacije i
ekosisteme
UVOD I OSNOVNI POJMOVI: VEZE SA SRODNIM
DISCIPLINAMA
ZAGAĐENJE ŽIVOTNE SREDINE

ONO ŠTO JE INICIRANO INDUSTRIJSKOM REVOLUCIJOM

KULMINIRALO JE U 20. VEKU, NEVIDLJIVI
EKOTOKSIKOLOŠKI UBICA DOVEO JE DO “EKOLOŠKE KRIZE”.

PROBLEM JE DEFINISAN I DAT MU JE ZNAČAJ RANGA UN, POD

ČIJIM POKROVITELJSTVOM JE 1972. g. ODRŽANA PRVA
KONFERENCIJA O PROBLEMIMA ŽIVOTNE SREDINE U
STOKHOLMU, I DRUGA 1992. g. U RIO DE ŽENEIRU.
• Mi smo samo deo životne sredine i homeocentričan
stav doveo je do devastacije i globalnih promena
životne sredine.

• Razvijanje svijesti da ne postojimo izdvojeni iz sistema

je prvi i najvažaniji korak u procesu rešavanja
problema.

• Imajući svest o postojanju drugih i okoline dobijamo

svest o sopstvenom postojanju.
Kako se odvija prijenos okolišnih otrova?

Prijenos hemijskih zagađivača najčešće se odvija

kroz vodu i zrak. Migracija okolišnih otrova u
životnom okolišu može se kretati u dva ciklusa:

1. Geološki ciklus: atmosfera, rijeke, jezera i more,

tlo, odlaganje otrova u tlo i sediment;

2. Biološki ciklus: biokoncentracija i akumulacija

otrova u biljni i životinjski svijet u lanac ishrane.
UVOD I OSNOVNI POJMOVI

• hemijska supstanca – zagađivač životne sredine:

hemijska supstanca čiji je sadržaj iznad normalnog u
životnoj sredini (šta je normalan sadržaj – CO2-600 –
800 ppm / parts per milion) , CO - 58 mg/m3)
• zagađivač - supstanca koja ima štetan uticaj na životnu
sredinu
• Šta je to štetan uticaj?
• ...biohemijske promene na individui (u populaciji)
UVOD I OSNOVNI POJMOVI

• Štetan efekat - biohemijske i fiziološke promene

na individui, koji utiču na stopu rađanja, rasta i
mortaliteta.

• odgovor ekosistema se izučava na svim nivoima

(biohemijska promena,fiziološka promena,
promene na nivou organizma, populacije, zajednice
i ekosistema)
 UVOD I OSNOVNI POJMOVI

• Biodostupnost -mogućnost hemijske komponente da bude

usvojena od strane organizma

• to su jedinjenja koja se nalaze u gasovitom ili tečnom

stanju, u obliku vodenih rastvora, čvrste materije, ali u
obliku fino disperzne prašine, i na kraju materije koje
dospevaju u organizam sa hranom.

• procesi biodostupnosti su fizičkе, hemijske i biološke

interakcije, koje određuju izloženost biljaka i životinja
hemijskim komponentama prisutnim u životnoj sredini.
• Nasuprot tome, hemijske supstancije, fiksirane u
čvrstim, u vazduhu ne dispergovanim i u vodi
nerastvornim objektima, predmetima (stene, čvrsti
industrijski proizvodi, staklo, plastika itd.) ne poseduju
biodostupnost.
 UVOD I OSNOVNI POJMOVI
• Ksenobiotici su materije koje unosimo u organizam, a prema svom
sastavu ili količini su mu strane. Ako se neka vrsta polagano izlaže
sve većoj količini nekog ksenobiotika, obično se uspešno prilagodi
ili izumre.

• Zbog toga se za svaku materiju s kojom čovjek dolazi u dodir računa

letalna doza (LD50, tj. doza ksenobiotika koja ubija 50%
eksperimentalnih životinja),

• efektivna doza (ED50, tj. doza koja kod 50% životinja uzrokuje
vidljive znakove trovanja).

• MDK (maksimalno dozvoljena kocentracija)

• maksimalno prihvatljivo dnevno unošenje,
• ekopolutanti (hemijske supstancije koje se u sredini
nagomilavaju u za nju nesvojstvenim količinama i koje
menjaju prirodni ksenobiotički profil)

• ekotoksikant (ekopolutant koji se akumulira u sredini

u količinama dovoljnim za iniciranje toksičnog procesa
u biocenozi)

• Ekopolutant ------ ekotoksikant (kvantitativni

parametri)
 PRIMERI KLASIFIKACIJE ZAGAĐIVAČA
ŽIVOTNE SREDINE
PREMA POREKLU PREMA SEKTORIMA SREDINE
prirodno polutanti vazduha
antropogeno polutanti vode, polutanti zemljišta
PREMA FIZIČKO-HEMIJSKOJ PRIRODI
a) fizičko stanje PREMA IZVORU
gasni polutanti produkti sagorevanja goriva
tečni polutanti polutanti industrijskog porekla
čvrsti polutanti komunalni otpaci
b) hemijska priroda otpaci poljoprivrednog porekla
neorganski produkti mikrobijalne aktivnosti
organski
PREMA SVOJSTVIMA PREMA EFEKTIMA
rastvorljivi u vodi, ulju, mastima direktni i indirektni
stepen disperzije i dilucije (razblaženja) toksikanti akut i hroničnog delovanja
postojanost korozivni agensi
reaktivnost prema drugim supstancama toksikanti sa efektima na ciljne organe
Gdje je granica između povećane apsorpcije
otrova i samog otrovanja?

• Kriterij za postavljanje granice između

resorpcije i otrovanja su pojava različitih
simptoma i znaka

• Mehanizam toka otrova

1. Put ulaska otrova-Resorpcija
2. Metabolitam-Biotransformacija-oksidacija,
redukcija, sintetske i konjugacijske reakcije.
3. Akumulacija- kumulativni učinak
4. Eliminacija
 PUTEVI ULASKA ZAGAĐUJUĆIH
SUPSTANCI U EKOSISTEM

• Zagađivači u životnoj sredini:

• I akcidenti (nenamerno oslobađanje toksičnih

supstanci u životnu sredinu – nuklearni akcidenti,
brodolomi i požari)

• II odlaganje otpada

• III oslobađanje biocida (kontrola štetočina i

vektora bolesti)
LANAC PROCESA ZAGAĐENJA ŽIVOTNE
SREDINE
Koliko dugo okolišni otrov ostaje toksičan?

• Šta je monitoring okolišne

ekspozicije? • Šta je ambijentni monitoring?
• procedura koja se koristi u ocjeni
ambijentnih i bioloških markera • mjerenje koncentracije
ekspozicije i zdrav. rizika koja ona hemikalije u zraku okoliša za
uključuju koju se zna da može izazvati
Markeri biološki- zdravstvene poremećaje
– Pb u krvi i urinu;
– Hg u krvi i urinu
Markeri ambientni-
mjerenje konc. određenog
hemijskog agensa
 Šta je ocjena rizika?
• Ocjena rizika uključuju regularnu procjenu zdravstvenih rizika,
baziranu na ocjeni rizika utvrđene doze hemikalije.

• Ocjena rizika sadrži ocjenu interne doze, ocjena ranih bioloških

efekata i potrebu preventivnih procedura ili liječenja.
• Ocjena rizika se vrši na nivou grupe izloženih i na individualnoj
osnovi.

• Ocjena rizika koristi maksimalno dozvoljene koncentracije (limite)

ambijentnog i biološkog monitoringa.

Maksimalno dozvoljene koncentracije predstavljaju graničnu

koncentraciju otrova koja ne bi trebala dovesti do zdravstvenih
poremećaja.
 Bioindikatori
• bioindikatori- organizmi prikladni za
dokazivanje prisutnosti i djelovanja
neke
• Dnevni i noćni leptiri
• Ovi organizmi služe za
monitoring (praćenje) promena
koje mogu uticati na probleme u
ekosistemu
• Bioindikatori, biološki
indikatori su organizmi, kao što
su lišajevi, ptice, insekti i
bakterije