Makinalarda Dengeleme

Makinalarda titreşimin temel nedeni olarak bilinen dönme ve öteleme yapan kütlelerin
atalet kuvvetleri ve bunların momentlerinin uygun değerlere düşürülmesi veya olumsuz
etkilerinin giderilmesi dengeleme olarak tanımlanabilir.
Makinalarda etkiyen iki temel kuvvet grubundan biri olan atalet kuvvetleri, özellikle yüksek hızlı
makinalarda, diğer grubu oluşturan uygulanan dış kuvvetlerden daha büyük değerlere sahip
olabilir. Makina elemanlarının kütle dağılımı ve kinematik parametrelerine göre değişen atalet
kuvvetlerinin mümkün olan en küçük değerlerde gerçekleşmesini sağlamak tasarımda temel
amaçlardan biridir. Dolayısıyla, makina elemanlarının kütlesel değerleri ve ivme gibi kinematik
parametreleri küçük değerlere çekilerek açıklanan amaca ulaşılmaya çalışılır. Bu doğrultuda,
düşük yoğunluklu malzeme seçimi ve uygun geometrik yapıların tasarımı, atalet kuvvetlerinin
büyüklüğünün mümkün olan düşük değerlerde gerçekleşmesini sağlayan bir yöntem olarak
açıklanabilir.
Sonuç olarak makinalardaki dengesizlik, hareketli makina elemanlarının tasarım ve
imalat süreçlerinde oluşabilecek tolerans sapmalarının ya da belirli bir işletme süresi sonunda
ortaya çıkan aşınma veya deformasyonlardan kaynaklanan kütle dağılımındaki düzgünsüzlüğün
etkisiyle meydana gelen değişken yönlü dinamik yüklenme şeklinde tanımlanabilir.
 STATİK (TEK DÜZLEMLİ) DENGESİZLİK
• Dönme ekseni doğrultusundaki boyutu radyal boyutuna göre küçük olan dişli çark, disk,
volan, fan ve elektrik motorunun rotoru gibi dönen makina elemanlarının kütle merkezi ile
dönme ekseni arasındaki kaçıklık, dönen vektör karakterinde merkezkaç kuvvetin oluşmasına
neden olur.
• Statik dengesizliği tanımlamak amacıyla şekilde verilen mil-disk sisteminde yataklarda
sürtünme olmadığı varsayılmaktadır. Milin yataklar arası boyunun oldukça küçük olduğu
dikkate alınarak, belirli bir ω hızı ile dönen (m) kütleli diskin kütle merkezinin dönme
eksenine göre r kadar kaçık olması halinde disk düzleminde şiddeti mrω2 ile tanımlı bir
kuvvet oluşur. Bu kuvvet disk ile birlikte dönerek disk ve yataklarda zorlanmalara neden olur.

F  0
Fa  Fb  0
Fa  Fb
mr 2  mb rb 2
• Dönen disk, volan veya tekerlek gibi elemanlardaki statik dengesizlik basit bir deneysel
yöntemle kolaylıkla belirlenebilir. Bu amaçla, sürtünmesiz olduğu varsayılan yataklarla
desteklenmiş bu tür elemanların çevresi üzerinde en alt konuma karşılık gelen nokta
işaretlenir ve elemana elle dönme etkisi uygulanarak durması beklenir. Bu hareket birkaç kez
tekrarlanarak, işaretlenen noktanın tekrarlanan hareketlerdeki son konumları araştırılır. Yer
çekimi etkisi nedeniyle işaretli nokta sürekli olarak aynı konumda gerçekleşiyor ise bu
elemanda statik dengesizliğin olduğu sonucuna ulaşılır. Yani, hatalı kütle dağılımının sonucu
olarak geometrik merkeze göre farklı bir noktada oluşan kütle merkezinin konumu,
dengesizliğin eleman düzlemindeki açısal konumunu belirler. Dengeleme makinalarının
tasarımı da, açıklanan temel ilke doğrultusunda gerçekleştirilir.
• Disk düzleminde etkiyen ve dengesizlik olarak nitelenen merkezkaç kuvvet, statik denge
şartları esas alınarak dengelenebilir. Dolayısıyla, kuvvet denge şartı olarak;

Fa  Fb  0
(2.1)
Buradan dengeleme büyüklüğünü belirleyen kuvvet:

Fb  Fa (2.2)

• Son eşitlik dengeleme kuvvetinin, dengesizliğe yol açan normal atalet kuvveti ile aynı
şiddette fakat zıt yönlü olması gerektiğini gösterir. Bu amaçla, dengelenecek eleman
düzleminde, kütle merkezi ile aynı doğrultu üzerinde fakat ters tarafta dengeleme (balans)
kütlesi uygulamak suretiyle dengeleyici kuvvet oluşumu sağlanır. Bu kuvvetlerin skaler
büyüklüklerinin birbirine eşit olması şartı aşağıdaki eşitlikle ifade edilebilir.
•
 mbrb ω2 = mrω2 (2.3)

Sonuç olarak, karşı ağırlıkla dengeleme olarak bilinen yöntemin aşağıdaki ifade ile özdeşleşen
temel ilkesi ortaya çıkar.

mbrb = mr (2.4)

Burada mr terimi dengesizlik olarak tanımlanır ve uygulamadaki büyüklüğü dikkate alındığında

genellikle (gr.mm) birimiyle karakterize edilebileceğini vurgulamak yerinde olur.
Bulunan eşitliğin sağ tarafını oluşturan dengesizliğin tanımlı olduğu dikkate alınırsa, dengeleme
(balans) kütlesi mb, uygulama yarıçapının yapısal özelliğe uygun bir değer olarak seçilmesi
halinde aşağıdaki şekilde belirlenebilir.

m.r
mb 
rb (2.5)
• Dengeleme kütlesi; mil, muylu ve tekerlek jantı gibi elemanlarda çevre üzerine
uygulanırken, dişli çark, disk veya volan türü dairesel kesitli dönen makine elemanlarında ise
uygulama yarıçapı (rb ), dönme merkezi ile çevre arasındaki uygun bir noktaya karşılık gelen
uzaklık olarak seçilebilir.
• Statik dengesizliği gidermek amacıyla yaygın olarak uygulanan yöntem kütle ilave etmek
suretiyle karşı ağırlıkla dengeleme olmakla birlikte, söz konusu sapmaya neden olan kütle
büyüklüğünü yani dengeleme kütlesine eşdeğer kütleyi, kütle merkezi ile aynı tarafta ve aynı
doğrultu üzerinde seçilen bir noktadan matkapla delme veya frezeleme gibi yöntemlerle
kaldırmak suretiyle de dengeleme gerçekleştirilebilir. Talaş kaldırma işleminin çeşitli
malzeme hatalarının büyümesine ve ek gerilmelerin doğmasına neden olabileceği dikkate
alınarak, ikinci yöntemin çok yaygın kullanıma sahip olmadığı söylenebilir.

•
 Kütle Kütle
ekleme çıkarma

Yukarıdaki şekillerde B noktası karşı ağırlığın uygulama noktasını, C noktası ise

dengesizliği gidermek amacıyla talaş kaldırmak suretiyle kütle alınacak noktanın
konumunu göstermektedir.
Kütle kaldırma işleminde de diğerinde olduğu gibi aşağıdaki eşitliği sağlayacak
biçimde gerekli işlem gerçekleştirilir.

mcrc = mr (2.6)
Özellikle yüksek hızla dönen elemanlarda kütle merkezinin konumundaki çok küçük
sapma dahi çok büyük kuvvetlerin doğmasına yol açar. Kuvvetteki artma, dönme
hızının karesi ile orantılı olduğu için parabolik bir artma şeklinde oluşur. Tek düzlemde
meydana gelen statik dengesizlik sadece kuvvet denge şartına bağlı olarak giderilmek
suretiyle dönen elemana ve yataklara ek dinamik yüklerin etkimesi önlenmiş
olmaktadır.
 DİNAMİK (ÇOK DÜZLEMLİ) DENGESİZLİK
• Dinamik dengesizlik, uzun millerde yada dişli çark, disk, volan ve türbin veya vantilatör
kanatçıkları gibi elemanları taşıyan mil sistemlerinde ortaya çıkan bir durum olarak
açıklanabilir. Bazı örnekleri verilen bu tür sistemlerde, mil üzerinde farklı konumlarda
bulunan tüm kütlesel parametreler, mil eksenine göre simetri teşkil edecek tarzda, aynı
düzlemde ve dönme eksenine göre aynı uzaklıkta bulunsalar dahi sağ ve sol mil yataklarında
farklı yatak reaksiyonları oluşacaktır. Açıklanan bu özel durumda, kuvvet denge şartı
sağlanmasına rağmen moment dengesi sağlanamamaktadır. Dolayısıyla, sistem statik olarak
dengelenmiş olsa dahi dinamik olarak dengede olduğu söylenemez.
• Genel olarak kütle dağılımındaki düzgünsüzlük, tasarım ve imalat toleranslarındaki
sapmalardan kaynaklanabileceği gibi kama, somun ve vida türü montaj elemanlarının
kullanımında ortaya çıkan montaj hatalarının bir sonucu da olabilir. Ayrıca, belirli bir işletme
süresi sonunda çalışma toleranslarında meydana gelen sapmaların da aynı sonucu doğuracağı
unutulmamalıdır. Bu amaçla, özellikle montajda tüm kütle merkezlerinin dönme ekseni
üzerinde olması sağlanmalıdır.
 Statik olarak dengede olmasına rağmen dinamik olarak dengesiz disk-mil sistemi

L R

y y

450 F1  m.r. 2

m y

ω
B 450
A x
z
450
x
x
m
F2  m.r. 2
450

F1  F2
 L R
F1  m1.r1. 2
y y

600
m2 y

ω 600
B
A x
z
450
x
m1 x

450
F2  m2 .r2 . 2
• Mil sistemlerinde dengesizliğe yol açan kütle yoğunlaşmaları, genellikle dönme
eksenine dik olan farklı düzlemlerde bulunurlar. Buna bağlı olarak dinamik
dengesizlik, çok düz düzlemli dengesizlik olarak da tanımlanır. Sürekli mil
sisteminde bu tür dengesizliğin temel özellikleri Şekilde verilen modelle
açıklanmaya çalışılacaktır.

y
L R
m1
r1
z x
150
m2 r2 750
r3
m3

• Mil dönme eksenine dik düzlemlerde bulunan dengesizlik unsurlarının açısal

konumları Şekilde x-y düzlemi detayı ile tanımlanmıştır. İlgili şekillerdeki L ve R
düzlemleri ise sol ve sağ dengeleme büyüklüklerinin mil üzerindeki uygulama
düzlemlerini göstermektedir.
 DİNAMİK DENGELEME
Dengeleme Şartları
Statik dengesizlikten farklı olarak, çok düzlemli dengesizlikten dolayı uygulanacak
dengeleme büyüklüklerinin belirlenmesi amacıyla sistemin denge şartlarının
oluşturulmasında kuvvet ve momentler toplamının her birinin sıfır olması
sağlanmalıdır. Kuvvet denge şartında, tanımlı dengesizlik unsurlarının yanı sıra sol ve
sağ dengeleme düzlemlerine uygulanacak dengeleme büyüklükleri bilinmeyenleri
oluşturur. Bu nedenle, sol yada sağ dengeleme düzlemine göre oluşturulan moment
denge denkleminden aranan dengeleme büyüklüklerinden biri belirlenir. Sonuç olarak
diğeri de, kuvvet veya moment denge eşitliği kullanılarak tayin edilir.

Analitik Yaklaşım

Sol ve sağ dengeleme düzlemlerine uygulanacak dengeleme büyüklüklerinin analitik

olarak belirlenmesinde vektörel veya skaler işlemle sonuca ulaşmak mümkündür. Bu
amaçla öncelikle vektörel işlemi esas alan yaklaşım açıklanacaktır.
Vektörel çözüm
Öncelikle, çözüme esas teşkil eden denge denklemlerinin terimleri olan dengesizlik ve dengeleme
büyüklükleri vektörel olarak tanımlanmalıdır. Bu doğrultuda, Şekil 2.3 ve 2.4’te sistem dikkate
alınarak dengesizlikler ve dengeleme unsurları, mil eksenine dik düzlemdeki büyüklükler olarak
aşağıdaki gibi tanımlanmalıdırlar.

F1  m1r11
F2  m2 r22
F3  m3r33
(2.7)
DL , R  mL , R rL , R  L , R

Yukarıda tanımlanan büyüklükler kuvvet vektörlerini temsil etmekle birlikte, hepsinde ortak
çarpan olan milin dönüş hızının karesinin (ω2) denge eşitliklerinde sadeleştirileceği ve sonuç
ifadelerinde yer almayacağı için anılan büyüklükleri oluşturan parametre olarak verilmesine gerek
kalmamaktadır. Dolayısıyla, gerek dengeleme ve gerekse dengesizlik unsurlarının birimleri
uygulamada yaygın olarak [gr.mm, kg.mm] gibi birimlerle tanımlanır. Mil eksenine dik düzlemde
belirli bir yarıçap(r) ve açısal konumda(θ) bulunan dengesizlik unsurları mil ekseni doğrultusunda
tanımlı konumlarda yer alırken, dengeleme büyüklükleri uç yataklara yakın sol ve sağ dengeleme
düzlemleri olarak tanımlanan L ve R düzlemlerine yerleştirilirler.
• İlgili şekillerde verilen sistemler için dinamik denge şartının gereği olarak kuvvet
dengesi dikkate alındığında;

 F  0; m1r1  m2r2  m3r3   (mbrb )L  (mbrb )R  0 (2.8)

• Burada r vektörel büyüklükleri, denklemdeki unsurların düzlemdeki konumlarını

doğrultu ve yön nitelikleriyle tanımlar. Bu eşitlikteki son iki terim, belirlenmesi
amaçlanan sol ve sağ düzlemlere uygulanacak dengeleme büyüklüklerini temsil
etmekte olup iki bilinmeyen söz konusudur. Dolayısıyla, sonuca ulaşabilmek için
sol veya sağ dengeleme düzlemlerinden birine göre moment denge şartını
oluşturmak gereklidir.

M L
 0;  l1 k  m1r1  l2k  m2r2  l3 k  m3r3   l k  (mbrb ) R  0 (2.9)

• Yukarıdaki denklemi meydana getiren büyüklüklerin moment alınan noktaya göre

konumlarını tanımlayan yer vektörlerinin işaretleri mil ekseninin yönüne göre
belirlenir.
• Bu eşitlikten elde edilecek sonuç olarak, sağ düzleme uygulanacak olan dengeleme büyüklüğü
vektörel olarak tanımlanmış olacaktır.

DR  (mbrb ) R  DRx i  DRy j  (mb rb ) R  R (2.10)

• Dinamik dengeleme unsurunun dengeleme kütlesi ve uygulama yarıçapını tanımlayan skaler

büyüklüğü ve düzlemdeki açısal konumu aşağıda verilen ifadeler yardımıyla bulunur.
DRy
DR  ( DRx )2  ( DRy ) 2  (mb rb ) R [kg.mm];  R  tan 1 [rad ] (2.11)
DRx

• Sol düzleme uygulanacak dengeleme büyüklüğü ise kuvvet denge şartından veya sağ
dengeleme düzlemine göre yazılabilecek moment denge denkleminden yararlanarak
belirlenebilir.

M R
 0; (l  l1 ) k  m1r1  (l  l2 )k  m2r2  (l  l3 ) k  m3r3   l k  (mbrb ) L  0 (2.12)
• Böylece sol dengeleme düzlemi için de, dengeleme kütlesi, uygulama yarıçapı ve
açısal konum değerlerini veren sonuç ifadelerine ulaşılır.
DLy
DL  ( DLx )2  ( DLy )2  (mb rb ) L [kg.mm];  L  tan 1 [rad ] (2.13)
DLx

• Böylelikle, kütle ve uygulama yarıçapı değerlerinin çarpımı olarak bulunan

dengeleme büyüklüğünden dengeleme kütlesi değerine, uygulanabilir bir
dengeleme yarıçapı seçmek suretiyle geçiş yapılır. Bu işlem uygulamada, mil
yarıçapını veya mil üzerinde yataklara yakın noktalardaki disk veya volanlar
üzerindeki bir noktayı dengeleme kütlesinin uygulama yarıçapı olarak seçerek
gerçekleştirilir. Sonuç olarak, sol yada sağ düzlem için dengeleme (balans) kütlesi;

DL , R (2.14)
mb L , R  [kg , gr ]
rb L , R
Skaler çözüm:
•Analitik çözümde diğer bir yaklaşım, dengesizlik ve dengeleme unsurlarının vektörel nitelikleri
korunarak skaler yorumla sonuca ulaşmak şeklinde tanımlanabilir. Bu amaçla, Şekildeki model
esas alınarak, mil sistemindeki her bir dengesizliğin istenmeyen etkisini gidermek üzere sol ve sağ
düzleme uygulanması gereken elementer dengeleyicilerin skaler büyüklükleri belirlenir.
Dengeleme kütlesi ve uygulama yarıçaplarının çarpımından oluşan bu skaler büyüklüklerin,
düzlemi tanımlayan eksenler üzerindeki izdüşümlerinden yararlanarak bileşke dengeleme
büyüklüğünün bileşenlerinden biri bulunur. Diğeri de benzer yöntemle belirlenerek, bileşke
dengeleme büyüklüğü ve buna bağlı olarak dengeleme kütlesinin düzlemdeki açısal konumu tayin
edilir. Açıklamalardan ve aşağıda verilecek olan ifadelerden görüleceği gibi vektörel işlemleri
kullanmadan skaler yaklaşımla istenen büyüklükler hesaplanmaktadır.
 L R

m2
m1
A ω r1 r2 B
z
r3
m3
b
• Şekildeki model sistemi dikkate alarak dengesizliklerden her biri için sağ düzleme
uygulanacak dengeleyicinin skaler büyüklüğü, diğer düzleme göre yazılan moment
denge şartından aşağıdaki gibi tanımlanır.

l
D R1   1 (m1r1 ) [ gr.mm, kg.cm]
l
l2
DR 2   (m2r2 ) (2.15)
l
l3
DR3   (m3r3 )
l

l
D Ri   i (mi ri )
l
• Elementer dengeleme büyüklüklerinin skaler değerini tanımlayan bu ifadelerdeki
vektör sembolü sadece doğrultu ve yön kavramına, dolayısıyla düzlemdeki
konumun dikkate alınacağına işaret etmekte ve (-) işareti ise dengeleme
büyüklüğünün dengesizliğe zıt yönde olacağını göstermektedir. Böylelikle, bileşke
dengeleme büyüklüğü aşağıdaki formül ile tanımlanacak şekle gelmiş olur.
n n
l
D R   D Ri    i (mi ri )
i 1 i 1 l (2.16)

• Yukarıda da açıklandığı gibi, elementer dengeleme büyüklüklerinin dengeleme

düzlemini tanımlayan eksenler üzerindeki izdüşümlerinden yararlanarak, bileşke
dengeleme büyüklüğünün bileşenleri ve açısal konumu analitik olarak bulunur.
Dolayısıyla;
DRx  DRx1  DRx 2  DRx3 
(2.17)
DRx  DR1.cos 1  DR 2 .cos 2  DR3 .cos 3 
DRy  DRy1  DRy 2  DRy 3 
DRy  DR1.sin 1  DR 2 .sin  2  DR 3 .sin 3 
 DRy
DR  ( DRx )  ( DRy )  (mb rb ) R [kg.mm];  R  tan
2 2 1
[rad ] (2.18)
DRx

• Yine Şekil 2.5’teki model sisteme göre benzer işlemler sol düzleme uygulanacak
dengeleyici için de gerçekleştirilerek aşağıdaki çözüm ifadeleri elde edilir.

l  l1
D L1   (m1r1 ) [ gr.mm, kg.cm]
l
l  l2
DL 2  (m2r2 )
l

l  l3 (2.19)
DL3   (m3r3 )
l

l  li
DLi   (mi ri )
l
• Sonuç olarak, sol düzlem için bileşke dengeleme büyüklüğünün genel bir formül
tarzında ifade edilebilecek şekli aşağıda verilmiştir.

n n
l  li
D L   D Li    (mi ri ) (2.20)
i 1 i 1 l

• Sol düzlem için dengeleme kütlesi ve açısal konum değerlerini analitik yolla
bulmak amacıyla sağ dengeleme büyüklüğünde gerçekleştirilen işlemler burada da
aynen tekrarlanır.
• Genel sonuç ifadeleri (2.16) ve (2.20) eşitlikleri ile verilen bu yaklaşımda,
formüllerin oluşumunda Şekil 2.5’te tanımlanan model sistem esas alınmıştır. Bu
nedenle li moment kolu terimlerinin anılan formüllere uyarlanmasında, bu
uzaklıklar sol düzleme göre tanımlandığından dengesizliğe yol açan kütlelerin sol
yatağın dışında bulunması halinde bu terimin önüne ayrıca (-) işareti konulmalıdır.
 Grafik Yaklaşım

Dengeleme büyüklüklerinin grafik yöntemle belirlenmesinde, moment

vektörlerinin denge şartı olan (2.9) ve (2.12) eşitlikleri dikkate alındığında,
dengesizlikler ve dengeleme büyüklüğünü temsil eden vektörlerin oluşturduğu
kapanan bir çokgen oluşturmak suretiyle çözüme ulaşılır. Burada,
dengesizliğin eşdeğeri olan vektörlerin tanımlı büyüklükler olduğu
hatırlanmalıdır. Genel ifadeleri (2.16 ve 2.20) eşitlikleri ile tanımlanan sol ve
sağ düzlem için bileşke dengeleme değerleri de, elementer dengeleme
vektörlerinin toplamı olarak, mutlak değeri ve düzlemdeki açısal konumu ile
tanımlı ölçekli büyüklükler şeklinde grafik yöntemle belirlenebilir.
 DENGELEMEDE KALİTE DERECESİ

Yeterince katı nitelikli bir gövde ve ideal yataklara sahip statik ve dinamik dengeleme
makinaları ile dengelemede, ölçme ve değerlendirme organları vasıtasıyla yukarıda
açıklanan teori uyarınca dengeleme kütlesinin değeri ve düzlemdeki konumu
belirlenerek gerekli işlem gerçekleştirilir. Sistemi oluşturan unsurların sınırlı algılama
ve ölçme yeteneklerinden dolayı ideal dengeleme şartlarına ulaşılamayabilir. Kabul
edilebilir artık dengesizliğin büyüklüğü, dengelenen makinanın karakterine ve son
kullanıcının kararına bağlıdır.
Bu amaçla, ISO gibi uluslararası standart kuruluşları tarafından önerilen kalite derecesi
aşağıdaki ifade ile tanımlanmaktadır.

G  e (2.21)

Burada ω, rad/sn birimiyle dönen milin açısal hızını ve e ise mil-yatak sistemleri veya
benzeri mekanizmaları içeren makinalar için genel anlamda eksantrikliği (merkez
kaçıklık) karakterize eder ve değeri milimetre olarak aşağıdaki ifade ile hesaplanır.
 e
 Wr (2.22)
W
Son eşitlikte payı oluşturan terim toplam dengesizliğin eşdeğeri olarak dengelenmemiş
kütlelerle, bu kütlelerin dönme eksenine göre eksantrikliğinin çarpımından meydana
gelmekte olup, paydada ise dengelenmesi gereken kütlelerin toplam değeri
bulunmaktadır.
Son eşitlikte payı oluşturan terim toplam dengesizliğin eşdeğeri olarak dengelenmemiş
kütlelerle, bu kütlelerin dönme eksenine göre eksantrikliğinin çarpımından meydana
gelmekte olup, paydada ise dengelenmesi gereken kütlelerin toplam değeri
bulunmaktadır.
• Makinalardaki artık dengesizliğin değerini tanımlayan kalite derecesi G’nin çeşitli
makinalar için önerilen değerleri Tablo 2.1’de özetlenmiştir. Tablodan görüleceği
gibi, hızlı ve işlem hassasiyeti yüksek makinalarda kalite derecesi oldukça küçük
değerleri almaktadır.
• ISO standartlarında kalite derecesi değerleri özel olarak belirtilmemiş makinalar
için hıza bağlı olarak müsaade edilebilen merkez kaçıklık değerleri ise aşağıda
verilmiştir. Bununla birlikte yüksek işlem hassasiyetine sahip makinalarda, verilen
eksantrikliğin 4 ile bölünmesiyle bulunacak değerler önerilmektedir.
Hız d/d 300 1000 3000 10000 30000
254 50.8 12.7 2.54 0.508

G=eω ( mm/sn) Makine

4000 Tek sayılı silindirlere sahip düşük hızlı gemi motorlarının krank milleri
1600 İki zamanlı büyük motorların krank milleri
630 Dört zamanlı büyük motorların krank milleri
100 Otomobil, kamyon ve çekici motorları
40 Tüm taşıt motorlarının krank milleri, tekerler ve tahrik milleri
16 Dönen motor elemanları
6.3 Fanlar, volanlar ve takım tezgahları
2.5 Gaz ve buhar türbinleri, küçük elektrik motorları
1 Ses kayıt ve benzeri elektronik cihazlar, taşlama tezgahları
0.4 Jiroskoplar, hassas taşlama donanımları
 • ÖRNEK 2.1:
Şekilde verilen mil sisteminde sol düzleme uygulanacak dengeleme büyüklüğünün
değerini ve açısal konumunu bulunuz.
m1 = 6 kg
m2 = 7 kg
m3 = 5 kg
z
r1 = 125 mm
r2 = 150 mm
r3 = 100 mm
Çözüm:
I. Vektörel Yaklaşım:  
F1 = m1 r1 = 750 kg.mm F1  750  j
  
F2 = m2 r2 = 1050 kg.mm F2  1050  Cos30 i  1050  Sin 30 j
  
F3 = m3 r3 = 500 kg.mm F3  500  Cos60 i  500  Sin60 j

M R 0
900k  F1  1050k  F2  300k  F3  1125k  ( DLx i  DLy j )  0
    
 900k  750  j  1050k  (1050  Cos30 i  1050  Sin 30 j)
     
 300k  (500  Cos60 i  500  Sin 60 j)  1125k  (D Lx i  D Ly j)  0
  
DL  781,7  i  5,46  j DL  781,75 kg.mm tg L 
D Ly
D Lx
L = 0,40

II. Skaler Yaklaşım

l  l1 900
DL1   m1r1    750  600 kg .mm
l 1125
l  l2 1050
DL 2   m2 r2   1050  980 kg.mm
l 1125
l  l3 300
DL 3   m3 r3    500  133 kg.mm
l 1125

DLx  DL1  Cos90  DL 2  Cos210  DL3  Cos300 DLx  782, 2 kg.mm

DLy  DL1  Sin90  DL 2  Sin 210  DL 3  Sin300 DLy  5,18 kg.mm

D L  D 2Lx  D 2Ly DL = 782,22 kg.mm

 D Ly 
1
 L  tan   L =0,40
 D Lx 
III. Grafik Yaklaşım

DLx  DL1.cos 90  DL 2 .cos 30  DL 3 .cos 60

DLx  600.cos 90  980.cos 30  133.cos 60  782, 2 kgmm
DLy   DL1.sin 90  DL 2 .sin 30  DL 3 .sin 60
DLy  600.sin 90  980.sin 30  133.sin 60  5,18 kgmm
DLy 5,18
tg L     L  0, 4o
DLx 782, 2
 Düzlem mi (kg) ri (mm) mi.ri (kg.mm) li (mm) mi.ri.li

L mL rL mL.rL 0 0
1 6 125 750 225 168750
2 7 150 1050 75 78750
3 5 100 500 825 412500

R mR rR mR.rR 1125 mR.rR. 1125

Moment Çokgeni
Kuvvet Çokgeni
(L’ye göre)

Moment çokgeni vasıtasıyla L’ye göre moment toplamını sıfıra eşitleyecek

DR.lR değeri (266417,6 kg.mm2 ) ve doğrultusu bulunur. Bu değer moment
koluna bölünerek (lR) DR değeri 236,82 kg.mm olarak bulunur. Ondan sonra
kuvvet çokgeni oluşturularak kuvvetler toplamını sıfırlayacak DL‘nin değeri
(781,312 kg.mm) ve doğrultusu bulunur.
 • ÖRNEK 2.2
Şekilde sistemde verilen değerlere uygun olarak sol ve sağ düzlemlerde mil
ekseninden 20 mm mesafede uygulanacak dengeleme kütlelerinin değerini ve
açısal pozisyonlarını bulunuz.

Çözüm:
F1 = m1 r1 = 90 kgmm l1 = -110 mm 1 = 1200
F2 = m2 r2 = 30 kgmm l2 = 100 mm 2 = 00
F3 = m3 r3 = 140 kgmm l3 = 300 mm 3 = 650
F4 = m4 r4 = 100 kgmm l4 = 510 mm 4 = 2350
l = 350 mm
Sol Düzlem İçin;

DL = 157,78 kg.mm
 L = -88,940

mL = 7,889 kg

Sağ Düzlem İçin;

 DR = 36.44 kg.mm

R = 73,820

mL = 1,822 kg
 EŞDEĞER KÜTLELER

Giriş

Maddesel nokta dinamiğinde, bir cismin toplam kütlesinin kütle merkezinde toplandığı
ve düzgün bir kütle dağılımının olduğu kabul edilir. Hareketli uzuvlar topluluğu olarak
tanımlanan mekanizmalardan meydana gelen makinaların dengeleme analizi
kapsamında ise atalet kuvvetlerinin ve dolayısıyla dengesizliğin belirlenmesi amacıyla
uzuvların hareketli bağ noktalarındaki eşdeğer kütle değerlerinin bilinmesi gereklidir.
Bunun sonucu olarak, en az iki mekanizma uzvunun bağlı olduğu hareketli eklem
noktalarının kinematik analizin sonucu olarak tanımlı olan ivmeleri ile anılan
noktalardaki eşdeğer kütleler, dengeleme işleminin temel unsurlarıdır. Uzuv
geometrisine bağlı olarak düzgün bir kütle dağılımının mümkün olmadığı da dikkate
alınarak, mekanizma uzuvlarının üzerindeki çeşitli noktalara indirgenmiş kütle yada
eşdeğer kütle değerlerinin bulunması ile ilgili temel ilkeler aşağıda açıklanacaktır. Bu
ilkeler, statik ve dinamik eşdeğerlik kuralları şeklinde gruplandırılabilmektedir.
Statik Eşdeğer Kütleler
• Makinalarda dengeleme analizinde, dinamik etkilerin ihmal edilebildiği hallerde statik
eşdeğer kütleler yeterli yaklaşıklıkla kullanılmaktadır. Atalet etkisi olmadığı için sadece
uzuvların bağ noktalarındaki eşdeğer kütlelerin bulunması yeterli olmakta, ağırlık
merkezlerinin indirgeme noktası olarak seçilme zorunluluğu ortadan kalkmaktadır.
• Düzlemsel bir mekanizma uzvunun toplam kütlesinin seçilen konumlardaki eşdeğerlerinin
bulunmasında, uzvun statik dengesinin bozulmaması ilkesi esas olacaktır. Bu amaçla, Şekil
2.7’de verilen düzlemsel hal dikkate alınarak statik eşdeğer kütle değerlerini veren bağıntılar
tanımlanacaktır.

. m m:cismin toplam kütlesi

S:ağırlıkmerkezi
.
S
Eşdeğerlik kurallarından ilki, indirgenmiş kütle değerleri toplamının uzvun toplam
kütlesine eşit olması şartıdır.

m
i 1
i m (2.23)

Burada i toplam uzuv kütlesinin indirgeneceği nokta sayısı olmak üzere, mi herhangi
bir noktaya indirgenmiş eşdeğer kütleyi ve m ise uzuv kütlesini göstermektedir.
Kütle indirgeme sonucunda uzvun statik dengesi bozulmamalıdır, dolayısıyla uzvun
çeşitli noktalarına indirgenmiş eşdeğer kütlelerin statik momentleri toplamı sıfır
olmalıdır. Bu ilkeye uygun olarak, eksenlere göre statik moment denge bağıntıları
aşağıdaki biçimde yazılabilir.

n n
S y   mi xi  0 S x   mi yi  0 (2.24)
i 1 i 1
• Bu ifadelerden, statik eşdeğerliğe göre kütle indirgemede uyulması gereken diğer
iki kural da tanımlanmış olmaktadır.

m x
i 1
i i 0 (2.25)

m y
i 1
i i 0
(2.26)

• Kütle indirgeme yapılacak nokta sayısına göre konum parametrelerinden bazıları

serbest seçilirken, diğerlerinin seçimini sınırlayıcı kurallar söz konusudur.
Dolayısıyla, i kütle indirgenecek nokta sayısı olmak üzere, serbest seçilebilecek
parametre sayısı aşağıdaki ifade ile tanımlanır.

z  3i  4 (2.27)
• Buradan görüleceği gibi, i=1 seçildiğinde yani bir noktaya indirgeme
halinde serbest seçilebilecek büyüklük sayısı -1 olmakta, bu ise tüm
kütlenin ağırlık merkezinde toplanması haline eşdeğer durumu karakterize
etmektedir. İki noktaya kütle indirgemede ise z=2 değerini almakta, bu
durumda noktalardan birinin konumu veya iki noktanın birer koordinatı
serbest olarak seçilebilmektedir. Üç noktaya kütle indirgeme işleminde de 5
parametrenin serbest seçilebileceği görülmekte olup, bu doğrultuda iki
noktanın konumu ve üçüncü noktanın konumuna ilişkin geometrik yerin
belirlenmesi şeklinde bir tercihte bulunulabilir. Artan nokta sayısına bağlı
olarak aynı mantıkla işlem gerçekleştirilir.
• Statik kütle indirgemeye ilişkin uygulama prensipleri aşağıdaki temel
örnekle açıklanmıştır
• ÖRNEK 2.3:
Kütlesi m ve boyu l olan düzgün kütle dağılımına sahip bir çubuğun uç noktalarındaki
statik eşdeğer kütle değerlerini bulunuz.

x
A S B
a b

M:toplam kütle

A(-a,0) B(b,0)
• Yukarıdaki şekilde de görüleceği gibi, eşdeğer kütlelerin bulunacağı noktaların
konumlarını tanımlamada kullanılacak olan eksen takımının orijini çubuğun kütle
merkezine yerleştirilmiş ve çubuğun eksenel doğrultusu x-ekseni ile çakışık kabul
edilmiştir. Böylelikle, kütle indirgeme yapılacak noktaların konum
parametrelerinden ikisi serbest seçilmiş olmaktadır. Yani, yA = yB = 0 olmaktadır. Bu
seçimde, 2.27 eşitliği ile tanımlanan kısıtlama dikkate alınmış ve iki noktaya
indirgeme için iki parametrenin serbest seçilebileceği ilkesi uygulanmıştır.
Açıklanan model esas alınarak 2.24-2.26 eşitlikleri uygulanırsa;
mA  mB  m
mA (a)  mB (b)  0 (2.28)
mA (0)  mB (0)  0

• a+b=l olduğunu da dikkate alarak, son eşitliklerden yararlanmak suretiyle A ve B

noktalarındaki statik eşdeğer kütleler bulunur.

b a
mA  m mB  m
l l (2.29)
• Elde edilen sonuçlara göre kol veya çubuk şeklindeki düzlemsel
mekanizma uzuvlarında, bağ noktaları olarak tanımlanabilen uç
noktalardaki statik eşdeğer kütle değerleri, kütle merkezine göre ters
taraftaki uzaklıkla doğru orantılı büyüklüklere karşılıktır. Bu özellik, kolay
anımsanması bakımından ters manivela kuralı olarak ta adlandırılabilir.

Dinamik Eşdeğer Kütleler

Yüksek hızlı makinalarda atalet etkisini de dikkate alarak, bir mekanizma
uzvunun toplam kütlesinin çeşitli noktalardaki eşdeğer kütlelere
indirgenmesi amacıyla dinamik eşdeğerlik kuralları tanımlanacaktır. Şekil
2.8’de görüleceği gibi, α açısal ivmesi ile dönen ve ağırlık merkezi ivmesi
aG olan düzlemsel mekanizma uzvunun atalet kuvvetleri sistemi, atalet
kuvveti (- m aG ) ve atalet kuvvetleri momentinden (-IG α) oluşmaktadır. Bu
ifadelerde m uzvun toplam kütlesini, IG ise kütle merkezinden geçen ve
düzleme dik eksene göre uzvun kütlesel atalet momentini temsil etmektedir.
• Dinamik parametreleri tanımlanan bu uzvun kütle indirgeme sonucunda eşdeğer
atalet karakterine sahip olabilmesi için kütlesel atalet momentinde değişiklik
olmamalıdır. Dolayısıyla, indirgenecek kütlelerin eksenlere göre elementer kütlesel
atalet momentleri toplamı uzvun kütlesel atalet momentine eşit olmalıdır.

n n

 m
i 1
x   i i  IG
m y 22
i i
i 1
(2.30)

 m (x
i 1
i
2
i  yi2 )  I G  miG2 (2.31)

• Son eşitlikteki iG uzvun atalet yarıçapını göstermekte olup, kütle dağılımına yani
uzuv geometrisine bağlı bir özelliktir.
• Sonuçta, statik eşdeğerlik şartlarına ek olarak yukarıda verilen
kütlesel atalet momentinin denklik kuralı da dikkate alınırsa,
dinamik kütle indirgemede uyulacak koşullar ortaya çıkmış
olur. n

m
i 1
i m

m x
i 1
i i 0
(2.32)
n

m y
i 1
i i 0

 m (x
i 1
i
2
i  yi2 )  I G  miG2
 m,IG

• Dinamik eşdeğerliğe göre kütle indirgemede statik eşdeğerlikten farklı

olarak, uzuvların bağ noktalarındaki kütle değerlerinin yanı sıra kütle
merkezlerinde de uzvun gerçek kütle dağılımının sonucu olarak küçük
oranlarda kütle değerleri ortaya çıkmaktadır. Bu durumu açıklamak
amacıyla Örnek 2.3’te verilen düzlemsel çubuk dikkate alınarak dinamik
eşdeğer kütlelerin önce çubuğun uç noktalarındaki değerleri, iki noktaya
indirgeme kuralına uygun olarak belirlenecektir. Bu amaçla 2.30
denklemleri uygulanarak anılan noktalar için dinamik eşdeğer kütle
değerleri aşağıdaki şekilde tanımlanabilir.

miG2 miG2
mA  mB  (2.33)
al bl
• Bu sonuçlar, dinamik eşdeğer kütlelerin statik eşdeğer kütlelerden analitik olarak
farklı parametrelere bağlı olduğunu göstermektedir. Bu farklılığı ortaya çıkaran
temel parametre, uzvun geometrisini dolayısıyla kütle dağılımını karakterize eden
atalet yarıçapıdır. Bu eşitliklerdeki a, b ve l sırasıyla, orijini kütle merkezine
yerleştirilen eksen takımına göre seçilen noktaların konum parametreleri ve
çubuğun toplam boyudur.
• Verilen çubuk için kütle merkezini de indirgeme yapılacak noktalardan biri olarak
seçmek suretiyle eşdeğer kütleler yine dinamik eşdeğerlik kurallarına göre
araştırılacak olursa, ilgili kuralların sadece ilk eşitliğinde üçüncü noktanın etkisi
ortaya çıkacaktır. Buna göre;

mA  mB  mG  m
mA (a)  mB (b)  0
(2.34)
mA (0)  mB (0)  0

mA (a 2  0 )  mB (b 2  0)  mG (0  0)  I G  miG2
• Elde edilen denklem takımında, A ve B noktalarındaki kütleler arasındaki ilişkiyi
tanımlayan ikinci ve onu izleyen diğer eşitliklerde herhangi bir değişiklik
oluşmadığından anılan dinamik eşdeğer kütle değerlerinde bir farklılık meydana
gelmez. Dolayısıyla, A ve B noktaları için kütle değerleri 2.33 ifadeleri ile tanımlı
büyüklüklerdir. Bu değerler 2.34 denklem takımının kütle toplamını veren
ifadesinde yerine konulursa, üçüncü nokta olarak kütle merkezindeki dinamik
eşdeğer kütle bulunur.

iG2
mG  m(1  )
ab (2.35)