MDin 7.hafta Dengeleme 48

7
Dengeleme- 1
1
2 MAKİNA DİNAMİĞİ
MD
KONULAR
1- KUVVET ANALĠZĠ
1.1- GiriĢ
1.2- Kuvvetlerin sınıflandırılması
1.3- Makinanın kuvvet alanı
1.4- Kuvvet, moment ve kuvvet çifti
1.5- Bağ kuvvetleri
1.6- Serbest cisim diyagramı
MAKİNA DİNAMİĞİ
1.7- Statik denge

1.8- Statik kuvvet analizi
1.9- Rijit uzuvların dinamik dengesi
1.10- Dinamik kuvvet analizi
1.10- Matrislerle kuvvet analizi
1.11- Çözümlü problemler
2
MD
KONULAR
2- DENGELEME
2.1- GiriĢ
2.2- Statik denge
2.3- Dinamik denge
2.3.1- Millerde dengeleme
2.3.2- EĢdeğer kütleler
2.3.3- Genel düzlemsel hareket yapan mekanizmalarda dengeleme
2.3.4- Krank biyel mekanizmasında dengeleme

a) Tek silindirli motorlarda dengeleme
b) Çok silindirli motorlarda dengeleme
 Tablo netodu
 Dönen vektörler yöntemi ile dengeleme
3
MD
KONULAR
3- DÖNME DÜZGÜNSÜZLÜĞÜ VE VOLAN HESABI

3.1- Makinanın miline indirgenmiĢ kütlesel atalet momenti ve kütle
3.2- Mile indirgenmiĢ moment
3.3- Makinanın hareket denklemi
3.4- Makinanın dönme düzgünsüzlüğü
3.4- Volanın boyutlandırılması
3.5- Volanın savurma momenti
3.6- Motorun kendi elemanlarının kütlesel atalet momenti

4- Kaynaklar
4
2 DENGELEME
MD
Giriş
Makinalarda titreĢimin temel nedeni olarak bilinen dönme ve
öteleme yapan kütlelerin atalet kuvvetleri ve bunların
momentlerinin uygun değerlere düĢürülmesi veya olumsuz
etkilerinin giderilmesi dengeleme olarak tanımlanabilir.
Elektrik motorları, jeneratörler, buhar ve gaz türbinleri, tekstil
makinaları gibi yüksek hızlı makinalardaki diĢli çark, disk,
volan, fan, mil ve benzeri dönen elemanlardaki çok küçük
dengesizlik dahi belirgin büyüklükte değiĢken kuvvetlerin
etkimesine neden olur.

Ayrıca, dönen ve öteleme yapan kütlelerin atalet kuvvetlerinin
birlikte etkidiği içten yanmalı motorlar, pompalar,
kompresörler ve benzeri makinalarda da bu kuvvetlerin bileĢik
etkisi, değiĢken yön ve büyüklükteki dinamik yükleri oluĢturur.
5
2 DENGELEME
MD
Giriş
Bu tür kuvvetler, büyük genlikli titreĢimler sonucunda
deformasyonlara neden olabileceği gibi, küçük genlikli
titreĢimlerin etkisiyle meydana gelen tekrarlanan yüklenmeler
sonucunda hareketli makina elemanlarında ve yataklarda
yorulma etkisiyle hasar oluĢumuna yol açabilir.
Dönen makina elemanlarında, kütle merkezi ile dönme ekseni
arasındaki merkez kaçıklığın sonucu olarak meydana gelen
normal ivme ve kütle ile orantılı merkezkaç atalet kuvvetleri

ve gitme-dönme karakterli öteleme yapan kütlelerin ivmesi ile
orantılı değiĢken yönlü atalet kuvvetleri, makinalarda
dengelenmesi gereken unsurlar yada dengesizlik olarak
bilinirler.
6
2 DENGELEME
MD
Giriş
Makinalarda etkiyen iki temel kuvvet grubundan biri olan
atalet kuvvetleri, özellikle yüksek hızlı makinalarda, diğer
grubu oluĢturan uygulanan dıĢ kuvvetlerden daha büyük
değerlere sahip olabilir.
Makina elemanlarının kütle dağılımı ve kinematik
parametrelerine göre değiĢen atalet kuvvetlerinin mümkün
olan en küçük değerlerde gerçekleĢmesini sağlamak
tasarımda temel amaçlardan biridir.

Dolayısıyla, makina elemanlarının kütlesel değerleri ve ivme
gibi kinematik parametreleri küçük değerlere çekilerek
açıklanan amaca ulaĢılmaya çalıĢılır.
7
2 DENGELEME
MD
Giriş
Bu doğrultuda, düĢük yoğunluklu malzeme seçimi ve uygun
geometrik yapıların tasarımı, atalet kuvvetlerinin
büyüklüğünün mümkün olan düĢük değerlerde
gerçekleĢmesini sağlayan bir yöntem olarak açıklanabilir.
Ayrıca, belirli bir kinematik geometri için açısal ivme
azaltılamazken, kütle merkezinin yerini en küçük (sıfır) ivmeyi
sağlayacak noktaya doğru kaydırmakla kütle merkezinin
lineer ivmesini azaltmak imkan dahilindedir.

Bu iĢlem, dengeleme kütlesi olarak kütle eklemek suretiyle
gerçekleĢtirilir.
8
2 DENGELEME
MD
Giriş
Sonuç olarak makinalardaki dengesizlik, hareketli makina
elemanlarının tasarım ve imalat süreçlerinde oluĢabilecek
tolerans sapmalarının yada belirli bir iĢletme süresi sonunda
ortaya çıkan aĢınma veya deformasyonlardan kaynaklanan
kütle dağılımındaki düzgünsüzlüğün etkisiyle meydana gelen
değiĢken yönlü dinamik yüklenme Ģeklinde tanımlanabilir.
Bilgisayar destekli tasarım ve imalat iĢlemlerinde istenilen
boyut tamlığını ve imalat kalitesini sağlamak mümkün olmakla

birlikte, her makina elemanı için böyle bir yaklaĢım ekonomik
yada gerekli olmayabilir.
Dolayısıyla açıklanan gerekçeye uygun olarak, tekerlek jantı,
disk veya volan türü dönen makina elemanlarının genellikle
montaj aĢamasında dengelenmesi yoluna gidilebilir.
9
2 DENGELEME
MD
Statik Dengeleme
Dönme ekseni doğrultusundaki boyutu radyal boyutuna göre
küçük olan diĢli çark, disk, volan, fan ve elektrik motorunun
rotoru gibi dönen makina elemanlarının kütle merkezi ile
dönme ekseni arasındaki kaçıklık, dönen vektör karakterinde
merkezkaç kuvvetin oluĢmasına neden olur.
Dönme eksenine dik düzlemde yani uzuv düzleminde etkiyen
bu kuvvet, hem dönen elemanın hem de mil yataklarının
değiĢken yönlü kuvvetlerle yüklenmesine yol açar.
Tek düzlemli dengesizlik yada statik dengesizlik olarak bilinen

duruma neden olan merkezkaç kuvvetlerin etkisi özellikle
artan hızla birlikte daha belirgin hale gelir ve mekanik
dayanım sınırlarını zorlayan büyüklüklere çıkabilir.
10
2 DENGELEME
MD
Statik Dengeleme
Statik dengesizliği tanımlamak amacıyla ġekil 2.1.a ve ġekil
2.1.b’de verilen mil-disk sisteminde yataklarda sürtünme
olmadığı varsayılmaktadır.
ġekil 2.1.a: Mil – disk sistemi ve yataklar
11
2 DENGELEME
MD
Statik Dengeleme
Milin yataklar arası boyunun oldukça küçük olduğu dikkate
alınarak, belirli bir ω hızı ile dönen (m) kütleli diskin kütle
merkezinin dönme eksenine göre r kadar kaçık olması halinde
disk düzleminde Ģiddeti mrω2 ile tanımlı bir kuvvet oluĢur.
Bu kuvvet disk ile birlikte
dönerek disk ve yataklarda
zorlanmalara neden olur.
12
ġekil 2.1.b : Mil – disk sistemi
2 DENGELEME
MD
Statik Dengeleme
Dönen disk, volan veya tekerlek gibi elemanlardaki statik
dengesizlik basit bir deneysel yöntemle kolaylıkla
belirlenebilir.
Bu amaçla, sürtünmesiz olduğu varsayılan yataklarla
desteklenmiĢ bu tür elemanların çevresi üzerinde en alt
konuma karĢılık gelen nokta iĢaretlenir ve elemana elle
dönme etkisi uygulanarak durması beklenir.
Bu hareket birkaç kez tekrarlanarak, iĢaretlenen noktanın

tekrarlanan hareketlerdeki son konumları araĢtırılır.
Yer çekimi etkisi nedeniyle iĢaretli nokta sürekli olarak aynı
konumda gerçekleĢiyor ise bu elemanda statik dengesizliğin
olduğu sonucuna ulaĢılır.
13
2 DENGELEME
MD
Statik Dengeleme
Yani, hatalı kütle dağılımının sonucu olarak geometrik
merkeze göre farklı bir noktada oluĢan kütle merkezinin
konumu, dengesizliğin eleman düzlemindeki açısal konumunu
belirler. Dengeleme makinalarının tasarımı da, açıklanan temel
ilke doğrultusunda gerçekleĢtirilir.
Disk düzleminde etkiyen ve dengesizlik olarak nitelenen
merkezkaç kuvvet, statik denge Ģartları esas alınarak
dengelenebilir. Dolayısıyla, kuvvet denge Ģartı olarak;

F + Fb = 0 (2.1)
Buradan dengeleme büyüklüğünü belirleyen kuvvet:

Fb = - F (2.2)
14
2 DENGELEME
MD
Statik Dengeleme
Son eĢitlik (Denklem 2.2) dengeleme kuvvetinin, dengesizliğe
yol açan normal atalet kuvveti ile aynı Ģiddette fakat zıt yönlü
olması gerektiğini gösterir.
Bu amaçla, dengelenecek eleman düzleminde, kütle merkezi
ile aynı doğrultu üzerinde fakat ters tarafta dengeleme
(balans) kütlesi uygulamak suretiyle dengeleyici kuvvet
oluĢumu sağlanır. mbrb2
Bu kuvvetlerin skaler
büyüklüklerinin birbirine mb
rb
eĢit olması Ģartı A B
aĢağıdaki eĢitlikle ifade r1
edilebilir. m1
mbrb ω2 = mrω2 (2.3) m1r12

15
2 DENGELEME
MD
Statik Dengeleme
Sonuç olarak, karĢı ağırlıkla dengeleme olarak bilinen
yöntemin aĢağıdaki ifade ile özdeĢleĢen temel ilkesi ortaya
çıkar.
mbrb = mr (2.4)
Burada mr terimi dengesizlik olarak tanımlanır ve

uygulamadaki büyüklüğü dikkate alındığında genellikle
(gr.mm) birimiyle karakterize edilebileceğini vurgulamak
yerinde olur.
16
2 DENGELEME
MD
Statik Dengeleme
Bulunan (2.4) eĢitliğinin sağ tarafını oluĢturan dengesizliğin
tanımlı olduğu dikkate alınırsa, dengeleme (balans) kütlesi
mb, uygulama yarıçapının yapısal özelliğe uygun bir değer
olarak seçilmesi halinde aĢağıdaki Ģekilde belirlenebilir.
mr
mb  (2.5)
rb
Dengeleme kütlesi; mil, muylu ve tekerlek jantı gibi
elemanlarda çevre üzerine uygulanırken, diĢli çark, disk veya

volan türü dairesel kesitli dönen makine elemanlarında ise
uygulama yarıçapı (rb ), dönme merkezi ile çevre arasındaki
uygun bir noktaya karĢılık gelen uzaklık olarak seçilebilir.
17
2 DENGELEME
MD
Statik Dengeleme
Statik dengesizliği gidermek amacıyla yaygın olarak
uygulanan yöntem kütle ilave etmek suretiyle karĢı ağırlıkla
dengeleme olmakla birlikte, söz konusu sapmaya neden olan
kütle büyüklüğünü yani dengeleme kütlesine eĢdeğer kütleyi,
kütle merkezi ile aynı tarafta ve aynı doğrultu üzerinde
seçilen bir noktadan matkapla delme veya frezeleme gibi
yöntemlerle kaldırmak suretiyle de dengeleme
gerçekleĢtirilebilir.
TalaĢ kaldırma iĢleminin çeĢitli malzeme hatalarının

büyümesine ve ek gerilmelerin doğmasına neden olabileceği
dikkate alınarak, ikinci yöntemin çok yaygın kullanıma sahip
olmadığı söylenebilir.
18
2 DENGELEME
MD
Statik Dengeleme
Açıklanan iki yöntemin uygulama tarzını açıklayıcı örnek ġekil
2.2.a ve ġekil.2.2.b’de verilmiĢtir.
ġekil 2.1.a : Kütle ilave edilmiĢ elemanlar

ġekil 2.1.b : Kütle çıkarılmıĢ elemanlar

19
2 DENGELEME
MD
Statik Dengeleme
Yukarıdaki Ģekilde B noktası karĢı ağırlığın uygulama

noktasını, C noktası ise dengesizliği gidermek amacıyla talaĢ
kaldırmak suretiyle kütle alınacak noktanın konumunu
göstermektedir.
Kütle çıkarma iĢleminde de diğerinde olduğu gibi aĢağıdaki
eĢitliği sağlayacak biçimde gerekli iĢlem gerçekleĢtirilir.
20
2 DENGELEME
MD
Statik Dengeleme
mcrc = mr (2.6)
Özellikle yüksek hızla dönen elemanlarda kütle merkezinin

konumundaki çok küçük sapma dahi çok büyük kuvvetlerin
doğmasına yol açar.
Kuvvetteki artma, dönme hızının karesi ile orantılı olduğu için
parabolik bir artma Ģeklinde oluĢur. Tek düzlemde meydana
gelen statik dengesizlik sadece kuvvet denge Ģartına bağlı

olarak giderilmek suretiyle dönen elemana ve yataklara ek
dinamik yüklerin etkimesi önlenmiĢ olmaktadır.
21
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengeleme
Dinamik dengesizlik, uzun millerde yada diĢli çark, disk, volan
ve türbin veya vantilatör kanatçıkları gibi elemanları taĢıyan
mil sistemlerinde ortaya çıkan bir durum olarak açıklanabilir.
Bazı örnekleri verilen bu tür sistemlerde, mil üzerinde farklı
konumlarda bulunan tüm kütlesel parametreler, mil eksenine
göre simetri teĢkil edecek tarzda, aynı düzlemde ve dönme
eksenine göre aynı uzaklıkta bulunsalar dahi sağ ve sol mil
yataklarında farklı yatak reaksiyonları oluĢacaktır.
Açıklanan bu özel durumda, kuvvet denge Ģartı sağlanmasına

rağmen moment dengesi sağlanamamaktadır. Dolayısıyla,
sistem statik olarak dengelenmiĢ olsa dahi dinamik olarak
dengede olduğu söylenemez.
22
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengeleme
Genel olarak kütle dağılımındaki düzgünsüzlük, tasarım ve
imalat toleranslarındaki sapmalardan kaynaklanabileceği gibi
kama, somun ve vida türü montaj elemanlarının kullanımında
ortaya çıkan montaj hatalarının bir sonucu da olabilir.
Ayrıca, belirli bir iĢletme süresi sonunda çalıĢma
toleranslarında meydana gelen sapmaların da aynı sonucu
doğuracağı unutulmamalıdır.
Bu amaçla, özellikle montajda tüm kütle merkezlerinin dönme
ekseni üzerinde olması sağlanmalıdır.
23
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengeleme
Mil sistemlerinde dengesizliğe yol açan kütle yoğunlaĢmaları,
genellikle dönme eksenine dik olan farklı düzlemlerde
bulunurlar.
Buna bağlı olarak dinamik dengesizlik, çok düzlemli
dengesizlik olarak da tanımlanır.
Sürekli mil sisteminde bu tür dengesizliğin temel özellikleri
ġekil 2.3’te verilen modelle açıklanmaya çalıĢılacaktır.
Aynı amaçla, dinamik dengesizliğin uygulamada karĢılaĢılan

diğer bir durumunu Ģematik olarak gösteren disk-mil sistemi
karakteristikleri ise ġekil 2.4’de verilmiĢtir.
24
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengeleme
m1r12 y
FA
m1 m1
r1 B z r1 x
r2 r2
A  m2 m2
FB
l1 m2r22
l2
l
ġekil 2.3 : Dinamik dengesizliğin Ģematik gösterimi ve x-y düzlemi detayı

m1r12
FA
B
A 
FB
25 m1r12
ġekil 2.3 : Dinamik dengesizliğin temel özellikleri
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengeleme
Mil dönme eksenine dik düzlemlerde bulunan dengesizlik
unsurlarının açısal konumları ġekil 2.3’de x-y düzlemi detayı
ile tanımlanmıĢtır.
Ġlgili Ģekillerdeki L ve R düzlemleri (ġekil.2.4) ise sol ve sağ
dengeleme büyüklüklerinin mil üzerindeki uygulama
düzlemlerini göstermektedir.
y
L m1r1 2 R m1r12
m1 m1 1
A B z r1 x
1 r2
 m2
a l1 a m2
m2r22 m2r22
l2
l
ġekil 2.4 : Dinamik dengesizliğin Ģematik gösterimi ve x-y düzlemi detayı 26
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengeleme
Dengeleme Şartları
Statik dengesizlikten farklı olarak, çok düzlemli dengesizlikten
dolayı uygulanacak dengeleme büyüklüklerinin belirlenmesi
amacıyla sistemin denge Ģartlarının oluĢturulmasında kuvvet
ve momentler toplamının her birinin sıfır olması sağlanmalıdır.
Kuvvet denge Ģartında, tanımlı dengesizlik unsurlarının yanı
sıra sol ve sağ dengeleme düzlemlerine uygulanacak
dengeleme büyüklükleri bilinmeyenleri oluĢturur.

Bu nedenle, sol yada sağ dengeleme düzlemine göre
oluĢturulan moment denge denkleminden aranan dengeleme
büyüklüklerinden biri belirlenir.
27
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengeleme
Sonuç olarak diğeri de, kuvvet veya moment denge eĢitliği
kullanılarak tayin edilir.
 
F  0 M  0
ġekil.2.3’de dengesizlikler ve bunun doğurduğu yatak
reaksiyonları görülmekte olup, kuvvet dengesi aĢağıdaki
Ģekilde yazılabilir.
   
F1  F2  FA  FB
 2  2  
m1 r1  m2 r2  FA  FB
 
  
D   FA  FB
Dengeleme büyüklüğü = - (dengesizlik)
28
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengeleme
y
L m1r1 2 R m1r12
m1 m1 1
A B z r1 x
1 r2
 m2
a l1 a m2
m2r22 m2r22
l2
l
  2  2 
 F m1 r1  m2 r2  D  0

D  top.dengeleme büyüklügü
  
D  DL  DR

DL : sol düzlem dengeleme büyüklügü
 29
DR : sag düzlem dengeleme büyüklügü
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengelemede Analitik Yaklaşım
Sol ve sağ dengeleme düzlemlerine uygulanacak dengeleme
büyüklüklerinin analitik olarak belirlenmesinde vektörel veya
skaler iĢlemle sonuca ulaĢmak mümkündür. Bu amaçla
öncelikle vektörel iĢlemi esas alan yaklaĢım açıklanacaktır.
Vektörel Çözüm
Öncelikle, çözüme esas teĢkil eden denge denklemlerinin
terimleri olan dengesizlik ve dengeleme büyüklükleri vektörel
olarak tanımlanmalıdır.
Bu doğrultuda, ġekil 2.5’deki sistem dikkate alınarak
dengesizlikler ve dengeleme unsurları, mil eksenine dik
düzlemdeki büyüklükler olarak aĢağıdaki gibi
tanımlanmalıdırlar.
30
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengelemede Vektörel Çözüm
y
L R
m1
r1
z x
150
m2 r2 750
r3
m3
ġekil 2.5 : Dengesizlikler ve dengeleme düzlemleri

F1  m1r11
F2  m2 r22
F3  m3r33
DL, R  mL, R rL, R  L, R 31

2 DENGELEME
MD
Tanımlanan bu büyüklükler kuvvet vektörlerini temsil etmekle
birlikte, hepsinde ortak çarpan olan milin dönüĢ hızının
karesinin (ω2 ) denge eĢitliklerinde sadeleĢtirileceği ve
sonuç ifadelerinde yer almayacağı için anılan büyüklükleri
oluĢturan parametre olarak verilmesine gerek
kalmamaktadır.
Dolayısıyla, gerek dengeleme ve gerekse dengesizlik
unsurlarının birimleri uygulamada yaygın olarak [gr.mm,
kg.mm] gibi birimlerle tanımlanır.
32
2 DENGELEME
MD
Mil eksenine dik düzlemde belirli bir yarıçap (r) ve açısal
konumda (θ) bulunan dengesizlik unsurları mil ekseni
doğrultusunda tanımlı konumlarda yer alırken, dengeleme
büyüklükleri uç yataklara yakın sol ve sağ dengeleme
düzlemleri olarak tanımlanan L ve R düzlemlerine
yerleĢtirilirler.
Ġlgili Ģekillerde verilen sistemler için dinamik denge Ģartının
gereği olarak kuvvet dengesi dikkate alındığında;
 F  0; m1r1  m2r2  m3r3    (mbrb ) L  (mbrb )R  0
yazılabilir. Burada, r vektörel büyüklükleri, denklemdeki

unsurların düzlemdeki konumlarını doğrultu ve yön nitelikleriyle
tanımlar.
33
2 DENGELEME
MD
Bu eĢitlikteki son iki terim, belirlenmesi amaçlanan sol ve sağ
düzlemlere uygulanacak dengeleme büyüklüklerini temsil
etmekte olup iki bilinmeyen söz konusudur.
Dolayısıyla, sonuca ulaĢabilmek için sol veya sağ dengeleme
düzlemlerinden birine göre moment denge Ģartını oluĢturmak
gereklidir.
M  0; l1 k  m1r1  l2k  m2r2  l3 k  m3r3    l k  (mbrb ) R  0

Yukarıdaki denklemi meydana getiren büyüklüklerin moment

alınan noktaya göre konumlarını tanımlayan yer vektörlerinin
iĢaretleri mil ekseninin yönüne göre belirlenir.
34
2 DENGELEME
MD
Bu eĢitlikten elde edilecek sonuç olarak, sağ düzleme
uygulanacak olan dengeleme büyüklüğü vektörel olarak
tanımlanmıĢ olacaktır.
DR  (mbrb ) R  DRx i  DRy j  (mb rb )R R

Dinamik dengeleme unsurunun dengeleme kütlesi ve
uygulama yarıçapını tanımlayan skaler büyüklüğü ve
düzlemdeki açısal konumu aĢağıda verilen ifadeler yardımıyla

bulunur.
DRy
DR  ( DRx )  ( DRy )  (mb rb ) R [kg.mm];  R  tan
2 2 1
[rad ]
DRx
35
2 DENGELEME
MD
Sol düzleme uygulanacak dengeleme büyüklüğü ise kuvvet
denge Ģartından;
 F  0; m1r1  m2r2  m3r3    (mbrb ) L  (mbrb )R  0
veya aĢağıdaki gibi sağ dengeleme düzlemine göre

yazılabilecek moment denge denkleminden yararlanarak
belirlenebilir.
M R
 0;  (l  l1 ) k  m1r1  (l  l2 )k  m2r2  (l  l3 ) k  m3r3    l k  (mbrb ) L  0
Böylece sol dengeleme düzlemi için de, dengeleme kütlesi,

uygulama yarıçapı ve açısal konum değerlerini veren sonuç
ifadelerine ulaĢılır.
DLy
36 DL  ( DLx )  ( DLy )  (mb rb ) L [kg.mm];  L  tan
2 2 1
[rad ]
DLx
2 DENGELEME
MD
Böylelikle, kütle ve uygulama yarıçapı değerlerinin çarpımı
olarak bulunan dengeleme büyüklüğünden dengeleme
kütlesi değerine, uygulanabilir bir dengeleme yarıçapı
seçmek suretiyle geçiĢ yapılır.
Bu iĢlem uygulamada, mil yarıçapını veya mil üzerinde
yataklara yakın noktalardaki disk veya volanlar üzerindeki bir
noktayı dengeleme kütlesinin uygulama yarıçapı olarak
seçerek gerçekleĢtirilir.
Sonuç olarak, sol yada sağ düzlem için dengeleme (balans)

kütlesi;
DL, R
mb L, R  [kg , gr ]
rb L, R
37
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengelemede Skaler Çözüm
Analitik çözümde diğer bir yaklaĢım, dengesizlik ve
dengeleme unsurlarının vektörel nitelikleri korunarak skaler
yorumla sonuca ulaĢmak Ģeklinde tanımlanabilir.
Bu amaçla, ġekil 2.5’teki model esas alınarak, mil
sistemindeki her bir dengesizliğin istenmeyen etkisini
gidermek üzere sol ve sağ düzleme uygulanması gereken
elementer dengeleyicilerin skaler büyüklükleri belirlenir.
Dengeleme kütlesi ve uygulama yarıçaplarının çarpımından
oluĢan bu skaler büyüklüklerin, düzlemi tanımlayan eksenler

üzerindeki izdüĢümlerinden yararlanarak bileĢke dengeleme
büyüklüğünün bileĢenlerinden biri bulunur.
38
2 DENGELEME
MD
Diğeri de benzer yöntemle belirlenerek, bileĢke dengeleme
büyüklüğü ve buna bağlı olarak dengeleme kütlesinin
düzlemdeki açısal konumu tayin edilir.
Açıklamalardan ve aĢağıda verilecek olan ifadelerden
görüleceği gibi vektörel iĢlemleri kullanmadan skaler yaklaĢımla
istenen büyüklükler hesaplanmaktadır.
y
L m1r12 R m1r12
m1 m1 1
A B z r1 x
1 r2
 m2
a l1 a m2
m2r22 m2r22
l2
l
39
ġekil 2.6 Skaler iĢleme esas olan model sistem
2 DENGELEME
MD
ġekildeki model sistemi dikkate alarak dengesizliklerden her
biri için sağ düzleme uygulanacak dengeleyicinin skaler
büyüklüğü, diğer düzleme göre yazılan moment denge
Ģartından aĢağıdaki gibi tanımlanır.
l
DR1   1 (m1r1 ) [ gr.mm, kg.cm]
l
l2
DR 2   (m2r2 )
l
l3
DR 3   (m3r3 )
l
……………………
l
DRi   i (mi ri )
l
40
2 DENGELEME
MD
Elementer dengeleme büyüklüklerinin skaler değerini
tanımlayan bu ifadelerdeki vektör sembolü sadece doğrultu
ve yön kavramına, dolayısıyla düzlemdeki konumun dikkate
alınacağına iĢaret etmekte ve (-) iĢareti ise dengeleme
büyüklüğünün dengesizliğe zıt yönde olacağını
göstermektedir.Böylelikle, bileĢke dengeleme büyüklüğü
aĢağıdaki formül ile tanımlanacak Ģekle gelmiĢ olur.
n n
li
DR   DRi    (mi ri )
i 1 i 1 l
Yukarıda da açıklandığı gibi, elementer dengeleme
büyüklüklerinin dengeleme düzlemini tanımlayan eksenler
üzerindeki izdüĢümlerinden yararlanarak, bileĢke dengeleme
büyüklüğünün bileĢenleri ve açısal konumu analitik olarak 41
bulunur.
2 DENGELEME
MD
Dolayısıyla;
DRx  DRx1  DRx 2  DRx3 
DRx  DR1.cos1  DR 2 .cos2  DR3 .cos 3 
DRy  DRy1  DRy 2  DRy 3 
DRy  DR1.sin 1  DR 2 .sin 2  DR3.sin 3 

DRy
DR  ( DRx )  ( DRy )  (mb rb ) R [kg.mm];  R  tan
2 2 1
[rad ]
DRx
yazılabilir.
42
2 DENGELEME
MD
Yine ġekil 2.6’daki model sisteme göre benzer iĢlemler sol
düzleme uygulanacak dengeleyici için de gerçekleĢtirilerek
aĢağıdaki çözüm ifadeleri elde edilir.
l  l1
DL1   (m1r1 ) [ gr.mm, kg.cm]
l
l  l2
DL 2  (m2r2 )
l
l  l3
DL 3   (m3r3 )
l
……………………
l  li
DLi   (mi ri )
l 43
2 DENGELEME
MD
Sonuç olarak, sol düzlem için bileĢke dengeleme
büyüklüğünün genel bir formül tarzında ifade edilebilecek Ģekli
aĢağıda verilmiĢtir.
n n
l  li
DL   DLi    (mi ri )
i 1 i 1 l
Sol düzlem için dengeleme kütlesi ve açısal konum
değerlerini analitik yolla bulmak amacıyla sağ dengeleme
büyüklüğünde gerçekleĢtirilen iĢlemler burada da aynen

tekrarlanır.
ġekil 2.6’da tanımlanan model sistem esas alınmıĢ olup, li
moment kolu terimlerinin anılan formüllere uyarlanmasında, bu
uzaklıklar sol düzleme göre tanımlandığından dengesizliğe yol
açan kütlelerin sol yatağın dıĢında bulunması halinde bu
terimin önüne ayrıca (-) iĢareti konulmalıdır. 44
2 DENGELEME
MD
Dengelemede Kalite Derecesi
Yeterince katı nitelikli bir gövde ve ideal yataklara sahip statik
ve dinamik dengeleme makinaları ile dengelemede, ölçme ve
değerlendirme organları vasıtasıyla yukarıda açıklanan teori
uyarınca dengeleme kütlesinin değeri ve düzlemdeki konumu
belirlenerek gerekli iĢlem gerçekleĢtirilir.
Sistemi oluĢturan unsurların sınırlı algılama ve ölçme
yeteneklerinden dolayı ideal dengeleme Ģartlarına
ulaĢılamayabilir.
Kabul edilebilir “artık dengesizlik”in büyüklüğü, dengelenen

makinanın karakterine ve son kullanıcının kararına bağlıdır.
Bu amaçla, ISO gibi uluslararası standart kuruluĢları
tarafından önerilen kalite derecesi aĢağıdaki ifade ile
tanımlanmaktadır.
45
2 DENGELEME
MD
G  e
Burada ω, rad/sn birimiyle dönen milin açısal hızını ve (e)
ise mil-yatak sistemleri veya benzeri mekanizmaları içeren
makinalar için genel anlamda eksantrikliği (merkez kaçıklık)
karakterize eder ve değeri milimetre olarak aĢağıdaki ifade
ile hesaplanır.

Wr
e
W
Son eĢitlikte payı oluĢturan terim toplam dengesizliğin eĢdeğeri
olarak dengelenmemiĢ kütlelerle, bu kütlelerin dönme eksenine
göre eksantrikliğinin çarpımından meydana gelmekte olup,
paydada ise dengelenmesi gereken kütlelerin toplam değeri
46
bulunmaktadır.
2 DENGELEME
MD
Makinalardaki artık dengesizliğin değerini tanımlayan kalite
derecesi G’nin çeĢitli makinalar için önerilen değerleri Tablo
2.1’de özetlenmiĢtir. Tablodan görüleceği gibi, hızlı ve iĢlem
hassasiyeti yüksek makinalarda kalite derecesi oldukça küçük
değerleri almaktadır.
Tablo.2.1
G=eω ( mm/sn) Makine
4000 Tek sayılı silindirlere sahip düşük hızlı gemi motorlarının krank milleri
1600 İki zamanlı büyük motorların krank milleri

630 Dört zamanlı büyük motorların krank milleri
100 Otomobil, kamyon ve çekici motorları
40 Tüm taşıt motorlarının krank milleri, tekerler ve tahrik milleri
16 Dönen motor elemanları
6.3 Fanlar, volanlar ve takım tezgahları
2.5 Gaz ve buhar türbinleri, küçük elektrik motorları
47
1 Ses kayıt ve benzeri elektronik cihazlar, taşlama tezgahları
0.4 Jiroskoplar, hassas taşlama donanımları
2 DENGELEME
MD
ISO standartlarında kalite derecesi değerleri özel olarak
belirtilmemiĢ makinalar için hıza bağlı olarak müsaade
edilebilen merkez kaçıklık değerleri ise aĢağıda verilmiĢtir.
Bununla birlikte yüksek iĢlem hassasiyetine sahip
makinalarda, verilen eksantrikliğin 4 ile bölünmesiyle
bulunacak değerler önerilmektedir.
Hız (d/d) 300 1000 3000 10,000 30,000
Merkez kaçıklık (10-3 mm) 254 50.8 12.7 2.54 0.508
48
7
7.BÖLÜM SONU
49

MDin 7.hafta Dengeleme 48

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

MDin 7.hafta Dengeleme 48

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

7

1.7- Statik denge

2.3.4- Krank biyel mekanizmasında dengeleme

3- DÖNME DÜZGÜNSÜZLÜĞÜ VE VOLAN HESABI

3.6- Motorun kendi elemanlarının kütlesel atalet momenti

etkimesine neden olur.

normal ivme ve kütle ile orantılı merkezkaç atalet kuvvetleri

tasarımda temel amaçlardan biridir.

lineer ivmesini azaltmak imkan dahilindedir.

boyut tamlığını ve imalat kalitesini sağlamak mümkün olmakla

Tek düzlemli dengesizlik yada statik dengesizlik olarak bilinen

ġekil 2.1.a: Mil – disk sistemi ve yataklar

Bu hareket birkaç kez tekrarlanarak, iĢaretlenen noktanın

dengelenebilir. Dolayısıyla, kuvvet denge Ģartı olarak;

Buradan dengeleme büyüklüğünü belirleyen kuvvet:

mbrb ω2 = mrω2 (2.3) m1r12

Burada mr terimi dengesizlik olarak tanımlanır ve

elemanlarda çevre üzerine uygulanırken, diĢli çark, disk veya

TalaĢ kaldırma iĢleminin çeĢitli malzeme hatalarının

ġekil 2.1.a : Kütle ilave edilmiĢ elemanlar

ġekil 2.1.b : Kütle çıkarılmıĢ elemanlar

Yukarıdaki Ģekilde B noktası karĢı ağırlığın uygulama

Özellikle yüksek hızla dönen elemanlarda kütle merkezinin

gelen statik dengesizlik sadece kuvvet denge Ģartına bağlı

Açıklanan bu özel durumda, kuvvet denge Ģartı sağlanmasına

ekseni üzerinde olması sağlanmalıdır.

Aynı amaçla, dinamik dengesizliğin uygulamada karĢılaĢılan

ġekil 2.3 : Dinamik dengesizliğin Ģematik gösterimi ve x-y düzlemi detayı

dengeleme büyüklükleri bilinmeyenleri oluĢturur.

ġekil 2.5 : Dengesizlikler ve dengeleme düzlemleri

DL, R  mL, R rL, R  L, R 31

kg.mm] gibi birimlerle tanımlanır.

 F  0; m1r1  m2r2  m3r3    (mbrb ) L  (mbrb )R  0

yazılabilir. Burada, r vektörel büyüklükleri, denklemdeki

M  0; l1 k  m1r1  l2k  m2r2  l3 k  m3r3    l k  (mbrb ) R  0

Yukarıdaki denklemi meydana getiren büyüklüklerin moment

DR  (mbrb ) R  DRx i  DRy j  (mb rb )R R

düzlemdeki açısal konumu aĢağıda verilen ifadeler yardımıyla

 F  0; m1r1  m2r2  m3r3    (mbrb ) L  (mbrb )R  0

veya aĢağıdaki gibi sağ dengeleme düzlemine göre

Böylece sol dengeleme düzlemi için de, dengeleme kütlesi,

Sonuç olarak, sol yada sağ düzlem için dengeleme (balans)

oluĢan bu skaler büyüklüklerin, düzlemi tanımlayan eksenler

DRx  DR1.cos1  DR 2 .cos2  DR3 .cos 3 

DRy  DRy1  DRy 2  DRy 3 

DRy  DR1.sin 1  DR 2 .sin 2  DR3.sin 3 

büyüklüğünde gerçekleĢtirilen iĢlemler burada da aynen

Kabul edilebilir “artık dengesizlik”in büyüklüğü, dengelenen

1600 İki zamanlı büyük motorların krank milleri

Merkez kaçıklık (10-3 mm) 254 50.8 12.7 2.54 0.508

You might also like