ТОДОРХОЙЛОГЧ,

УРВУУ МАТРИЦ
Лекц-2
АШИГЛАХ МАТЕРИАЛУУД

 МТ101 Математик-I хичээлийн семинарын

гарын авлага
 Эдийн засгийн дээд математик
МАТРИЦ ДЭЭР ХИЙХ
ҮЙЛДЛҮҮД
 Нэмэх хасах
 Тоогоор үржүүлэх
 Матрицуудыг үржүүлэх
 Матрицийг хөрвүүлэх
ТОДОРХОЙЛОГЧ
 А квадрат матрицад тодорхой дүрмээр
тоог харгалзуулж, түүнийг уг матрицийн
тодорхойлогч гээд detA гэж тэмдэглэнэ.

a11 a12  a1n

a21 a22  a2 n
det A 
. . . .
an1 an 2  ann
 Nxn хэмжээст тодорхойлогчийг n эрэмбийн
тодорхойлогч гэнэ.
 Хоёрдугаар эрэмбийн тодорхойлогчийг

a11 a12
A  a11  a22  a12 a21
a21 a22
 Гуравдугаар эрэмбийн тодорхойлогчийг
гурвалжны дүрэм буюу Саррюссын дүрмээр
бодно.
 САРРЮСЫН ДҮРМИЙГ СХЕМЭЭР
ХАРУУЛБАЛ
                    
              
                    

a11 a12 a13

A3 x 3  a21 a22 a23  a11 a22 a33  a12 a23a31  a13 a21a32
a31 a32 a33
 a13 a22 a31  a12 a21a33  a11 a23 a32
МИНОР, АЛГЕБРИЙН
ГҮЙЦЭЭЛТ
 N-р эрэмбийн тодорхойлогчийн i-р
мөр j-р баганыг дарахад үүссэн n-1
эрэмбийн тодорхойлогчийг aij
элемэнтийн минор гэнэ. Mij гэж
тэмдэглэнэ.
 (-1)i+j Mij=Aij гээд aij элемэнтийн
алгебрийн гүйцээлт гэнэ.
ЖИШЭЭ НЬ:
a11 a12 a13
A3 x 3  a21 a22 a23
a31 a32 a33

a11 a21
A23    1  M 23    1
23 23

a31 a32
ТОДОРХОЙЛОГЧИЙН
ЧАНАРУУД
1. Тодорхойлогчийн гол диогналийн
хувьд тэгш хэмтэй байрлах
элемэнтүүдийн байрыг солиход
тодорхойлогчийн утга
өөрчлөгдөхгүй.
a11 a12 a13 a11 a21 a31
A3 x 3  a21 a22 a23  a12 a22 a32
a31 a32 a33 a13 a23 a33
2. Тодорхойлогчийн 2 багана (мөрийн)
байрыг солиход тэмдэг нь эсрэгээр
өөрчлөгдөнө.
a11 a12 a13 a21 a22 a23
A3 x 3  a21 a22 a23   a11 a12 a13
a31 a32 a33 a31 a32 a33

a11 a12 a13 a31 a12 a11

A3 x 3  a21 a22 a23   a23 a22 a21
a31 a32 a33 a33 a32 a31
3. Ижил 2 багана (мөр) -тай тодорхойлогч
0 тэнцүү.
4. Нэг багана мөрийн бүх элемэнтийг нэг
ижил тоогоор үржих нь
тодорхойлогчийг тэр тоогоор
үржүүлсэнтэй тэнцүү.
5. Нэг багана (мөрийн) бүх элемэнт 0 бол
тэр тодорхойлогч 0 байна.
6. Пропорциональ 2 багана (мөртэй)
тодорхойлогч 0 тэнцүү.
7. Тодорхойлогчийн дурын р дүгээр
багана (мөр)ийн элемэнт бүр хоёр
нэмэгдэхүүний нийлбэр байвал түүнийг
хоёр тодорхойлогчийн нийлбэр болгон
бичиж болно.
8. Нэг багана (мөр)ийн бүх элемэнтийг
нэг ижил тоогоор үржүүлж нөгөө баган
(мөр)-ын харгалзах элемэнт дээр
нэмэхэд тодорхойлогч өөрчлөгдөхгүй.
 Тодорхойлогч нь түүний аль нэг багана (мөр)ийн
элемэнт бүрийг алгебрын гүйцээлтээр үржүүлж
нэмсэн нийлбэртэй тэнцүү.

a11 a12 a13

. A3 x 3  a21 a22 a23  a1 j A1 j  a2 j A2 j  a3 j A3 j 
a31 a32 a33
ai1 Ai1  ai 2 Ai 2  ai 3 Ai 3
 Тодорхойлогчийн аль нэг багана
(мөр)ийн элемэнт үүдийг өөр нэг багана
(мөр)ийн элемэнтүүдийн алгебрийн
гүйцээлтээр үржүүлж нэмбэл 0 гарна.

3 3

a
j 1
1j A2 j   a2 j A3 j  0
i 1
8. Гурвалжин хэлбэртэй матрицийн
тодорхойлогч нь түүний гол диогнал
дээрх элемэнтүүдийн үржвэртэй тэнцүү
байна.  a11 0 0 
 
A3 x 3  0 a22 0   a11  a22  a33
 0 0 a33 

9. Хэрэв хажуугийн диогналийн альнэг
талын элемэнтүүд бүгд 0 бол
тодорхойлогч нь хажуугийн диогнал
дээрх тоонуудын үржвэрийг
n ( n 1)
(1) 2

үржүүлсэнтэй тэнцүү байна.

МАТРИЦ ДЭЭР ХИЙХ
ХУВИРГАЛТУУД
 Матрицийн аль нэг баганын элемэнтийг
тогтмол тоогоор үржүүлж болно.
 Матрицийн хоёр мөр (баганa)ын байрыг
солих
 Аль нэг мөр (баганa)-г чмар нэг тоогоор
үржүүлж өөр нэг мөр (багана)-ийн
харгалзах элемэнт дээр нэмэхэд
матриц өөрчлөгдөхгүй.
МАТРИЦИЙН РАНГ
 А матрицийн 0ээс ялгаатай
миоруудын хамгийн их эрэмбийг
матрицийн ранг гэнэ . Өөрөөр
хэлбэл өөр хоорондоо шугаман
хамааралгүй мөрийн тоог ранг
гэнэ. rang(A), r(A) гэж
тэмдэглэнэ.
РАНГ ОЛОХ АРГУУД
1. Эмжигч минорын арга
2. Матрицийг трапец хэлбэрт
шилжүүлэх
3. Матрицаас нэгж матрицмйг ялгах
арга
ЭМЖИГЧ МИНОРЫН АРГА
 Ямар нэг к эрэмбийн М мионрыг өөртөө
агуулсан к+1 эрэмбийн минор М-г
эмжигч мигор гэнэ. Матрицаас тэгээс
ялгаатай мнорыг эмжих замаар үүсч буй
тодорхойлогчийг бодох замаар рангийг
олдог. Матрицийн тэгээм ялгаатай
Мминорыг олбол түүнийг эмжигч
минорууд тэгтэй тэнцүү гэдгийг
шалгачихвал энэ матрицийн ранг М
минорын эрэмбэтэй тэнцүү байна.
2. Матрицийг трапец хэлбэрт
шилжүүлэх
Элемэнтар хувиргалтаар матрицийг
трапец хэлбэрт оруулвал ранг инь
трапецийн өндөрт багтаж буй эгнээний
өндөртэй тэнцүү.
3. Матрицаас нэгж матрицийг ялгах
арга
Матрицад элемэнтар хувиргалт хийж
түүний боломжит бүх нэгж баганыг
ялгах хүртэл хувиргана. Нэгж баганын
тоо нь матрицийн ханг болно.
УРВУУ МАТРИЦ
N эрэмбийн квадрат матриц А-ийн
хувьд А-1 A=A А-1 =E байх А-1
матрицийг А матрицийн урвуу
матриц гэнэ.

Хэрэв матрицийн тодорхойлогч

нь 0 байвал тэр матриц урвуугүй
байна.
Урвуу матрицийг олохдоо
1. Өгөгдсөн матрицуудын элемэнтүүдээс
зохиогдсон тодорхойлогч бодно. Det(A)
олно.
2. Матрицийг хөрвүүлнэ.
3. Хөрвөсөн матрицийн элемэнт бүрийн
алгебрийн гүйцээлт олно.
4. Алгебрийн гүйцээлтүүдээс уялдсан
матрицийг зохионо.
5. Уялдсан матрицийг 1/det(A) тоогоор
үржүүлж А-1 олно. A1  1 A* 
det A
Анхаарал тавьсанд
баярлалаа