Հաշվարկման

համակարգեր
1. Ներածություն
2. Երկուական համակարգ
3. Ութական համակարգ
4. Տասնվեցական համակարգ
5. Այլ հաշվարկման համակարգեր
Հաշվարկման
համակարգեր

1. Ներածություն
Սահմանումներ
Թվերի գրության ու ներկայացման կանոնների
համախումբն անվանում են հաշվարկման
համակարգ:
Թվերի գրառման ժամանակ օգտագործվող
նիշերը կոչվում են թվանշաններ:
Հաշվարկման համակարգում օգտագործվող
թվանշանների բազմությունը կոչվում է
այբուբեն:
Թվերի օրինակներ. 123, 45678, 1010011, CXL, ՍԺԲ
Ըստ թվերի ներկայացման ձևի տարբերում են
հաշվարկման հետևյալ համակարգերը.
 դիրքային – թվանշանի արժեքը կախված է
թվի գրառման մեջ նրա դիրքից,
3

Ոչ դիրքային համակարգեր
Ունար – կա միայն մեկ թվանշան, որը ցույց է տալիս
մեկ միավոր:

Հռոմեական.
I – 1 (մատ), V – 5 (բաց ափ, 5 մատ),
X – 10 (երկու ափ), L – 50,
C – 100 (Centum), D – 500 (Demimille),
M – 1000 (Mille)

4
Հռոմեական հաշվարկման համակարգ
Կանոնները.
 Իրար ետևից նույն թվանշանը կարող է հանդիպել
առավելագույնը երեք անգամ
 Եթե կրտսեր թվանշանը (միայն մեկը) դրված է
ավագ թվանշանից ձախ, այն հանվում է
գումարից (մասամբ դիրքային):
Օրինակներ.
MDCXLIV = 1000 + 500 + 100 – 10 + 50 – 1 + 5 = 1644
2389 = 2000 + 300 + 80 + 9

MM CCC LXXX IX

2389 = M M C C C L X X X I X
5
Հռոմեական հաշվարկման համակարգ
Թերությունները.
 Մեծ թվերի (>3999) համար պետք է մտցնել նոր
նշաններ (V, X, L, C, D, M)
 Ի՞նչպես գրել կոտորակային թվերը։
 Թվաբանական գործողությունենրը դժվար է
կատարել.
CCCLIX + CLXXIV =?

Օգտագործվում է.
 Գրքերի գլուխները նշելու համար,
 Դարերը նշելու համար,
 Ժամացույցի թվատախտակում:

6
Հայկական հաշվարկման համակարգ

7
Բաբելոնյան հաշվարկման համակարգ

8
Դիրքային համակարգեր
Թվանշանի արժեքը որոշվում է թվի գրառման մեջ
նրա դիրքով:
Տասական համակարգ.
Հիմքում ընկած է մատերով հաշվարկը։ Հայտնագործվել է
Հնդկաստանում։ Արաբները փոխ են առել, ապա բերել
Եվրոպա։
Այբուբենը. 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9
Հիմքը (թվանշանների քանակը). 10

հարյուրավորներ տասնավորներ միավորներ

2 1 0 կարգեր
3 7 8 = 3·102 + 7·101 + 8·100
300 70 8

9
Դիրքային համակարգերի
առավելությունները

• Թվաբանական գործողությունների կատարման

պարզությունը:
• Սահմանափակ այբուբենի միջոցով կարելի է
գրել ցանկացած երկարության թիվ:

10
Հիմնական բանաձևը

q հիմքով հաշվարկման համակարգում ցանկացած թիվ

կարելի է ներկայացնել հետևյալ տեսքով.
Aq =±(an–1qn–1+ an–2  qn–2+…+ a0  q0+ a–1q–1+…+ a–m q–m)
Այստեղ
А — թիվն է;
q — հաշվարկման համակարգի հիմքն է;
ai — տվյալ հաշվարկման համակարգի այբուբենին
պատկանող թվանշաններն են;
n — թվի ամբողջ կարգերի քանակն է;
m — թվի կոտորակային կարգերի քանակն է;
qi — i-րդ կարգի կշիռն է:

11
Այլ դիրքային համակարգեր

• երկուական, ութական, տասնվեցական (ինֆորմատիկա)

• տասներկուական (1 փութ = 12 դյույմ, 1 շիլինգ = 12 փենս) –
կիրառվել է Անգլիայում
• քսանական (1 ֆրանկ = 20 սու) – օգտագործել են
ացտեկները
• վաթսունական (1 րոպե = 60 վայրկյան, 1 ժամ = 60 րոպե) –
կիրառվել է Բաբելոնում

12
Մայաների հաշվարկման համակարգը

= 20 = 21 = 55 = 249
13
 Հաշվարկման
համակարգեր

2. Երկուական հաշվարկման
համակարգ
 Ամբողջ թվերի ձևափոխումը
Երկուական համակարգ.
Այբուբենը. 0, 1
Հիմքը (թվանշանների քանակը). 2
10 
10  22 19 2
18 9 2 19 = 100112
1 8 4 2
1 4 2 2
հաշվարկման
համակարգ
0 2 1 2
0 0 0
22 
 10
10 1
43210 կարգերը

100112 = 1·24 + 0·23 + 0·22 + 1·21 + 1·20

= 16 + 2 + 1 = 19 15
Հարցեր

? թեԻնչպե՞ս
ոչ:
պարզել, երկուական թիվը զույգ է,

? Ե՞րբ է երկուական թիվը բաժանվում 8-ի վրա:

16
Կոտորակային թվերի ձևափոխումը
10 
10  22 0,375 = 0,0112 0,7 = ?
 2 0,7 = 0,101100110…
0 ,750 = 0,1(0110)2
0,75 Շատ
Շատ կոտորակային
կոտորակային թվեր
թվեր հնարավոր
հնարավոր չէչէ
 2 ներկայացնել
ներկայացնել վերջավոր
վերջավոր երկուական
երկուական
1 ,50 կոտորակների
կոտորակների տեսքով։.
տեսքով։.Ճշգրիտ
Ճշգրիտ
ներկայացմեն
ներկայացմեն համար
համար պետք
պետք ենեն անվերջ
անվերջ
0,5 թվով
թվով նիշեր։
նիշեր։
 2
Կոտորակային
Կոտորակային թվերի
թվերի մեծ
մեծ մասը
մասը
1 ,0 հիշողության
հիշողության մեջ
մեջ պահվում
պահվում էէ սխալանքով։
սխալանքով։

22 
 10
10 1
2-2 = 22 = 0,25
2 1 0 -1 -2 -3 կարգերը
101,0112 = 1·22 + 1·20 + 1·2-2 + 1·2-3
= 4 + 1 + 0,25 + 0,125 = 5,375
17
Օրինակներ.

0,625 =2 3,875 =

18
Թվաբանական գործողություններ
գումարում
գումարում հանում
հանում

0+0=0 0+1=1 0-0=0 1-1=0

1+0=1 1+1=1022 1-0=1 1022-1=1
1 + 1 + 1 = 1122
 
     0 1 1 102 0 102
1 0 1 1 02 1 0 0 0 1 0 12
+ 1 1 1 0 1 12 – 1 1 0 1 12
1010001 0101010
2 2 19
Օրինակներ.

10110122 1011122
+ 1111122 + 10111022

11101122 11101122
+ 1101122 + 1001122
20
Օրինակներ.

10110122 1101122
– 1111122 – 11010122

21
Թվաբանական գործողություններ

բազմապատկում
բազմապատկում բաժանում
բաժանում

1 0 1 0 12 1 0 1 0 1 2 1 1 12
 1 0 12 – 1 1 12 11
2
1 0 1 0 12 1 1 12
+ 1 0 1 0 12 – 1 1 12
0
1 1 0 1 0 0 12

22
Երկուական համակարգի պլյուսները և
մինուսները
• Պետք են միայն երկու հաստատուն
վիճակներով տեխնիկական սարքեր (հոսանք
կա — հոսանք չկա, մագնիսացված է —
մագնիսացված չէ և այլն):
• Երկուական կոդերի հուսալիությունը:
• Համակարգչի համար շատ ավելի հեշտ է
թվաբանական գործողություններ կատարել
երկուական թվերի հետ, քան տասական
• Տասական
թվերի հետ:համակարգի հասարակ
կոտորակները երկուական համակարգում
կարող են վերածվել անվերջ կոտորակների:
• Երկուական թվերի կարգերը շատ են:
• Երկուական համակարգում գրված թիվը
մարդու համար դժվար է ընկալել:
23
 Հաշվարկման
համակարգեր

3. Ութական հաշվարկման
համակարգ
 Ութական համակարգ
Հիմքը (թվանշանների քանակը). 8
Այբուբենը. 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7

10 
10  88 100 8
96 12 8 100 = 1448
4 8 1 8
4 0 0
հաշվարկման
համակարգը
1

88 
 10
10

210 կարգեր

1448 = 1·82 + 4·81 + 4·80

= 64 + 32 + 4 = 100 26
Օրինակներ.

134 = 75 =

1348 =
758 =
27
Ութական թվերի աղյուսակը

X10 X8 X2 X10 X8 X2
0 0 000 4 4 100
1 1 001 5 5 101
2 2 010 6 6 110
3 3 011 7 7 111

28
Ձևափոխումը երկուականի և
հակառակը • Աշխատատար է
10 • 2 գործողություն

8 2
8 = 23

! կարող
Յուրաքանչյուր ութական թվանշան
է գրվել երեք երկուական
թվանշանների միջոցով։

17258 = 001 111 010 1012

{
{
{
{

1 7 2 5
29
Օրինակներ.

34678 =2

21488 =

73528 =

12318 =
30
 Երկուականից ութական

10010111011112
1. Աջից սկսած տրոհել եռյակների.

001 001 011 101 1112

2. Յուրաքանչյուր եռյակ փոխարինել մեկ
ութական թվանշանով.
001 001 011 101 1112
1 1 3 5 7
10010111011112 = 113578
31
Օրինակներ.

1011010100102 =

111111010112 =

11010110102 =
32
Թվաբանական գործողություններ
գումարում
գումարում
1-ը փոխանցվում է

  
1 5 688 6+2=8=8+0
5 + 6 + 1 = 12 = 8 + 4
+ 6 6 288
1+6+1=8=8+0
1 0 4 08

33
Օրինակներ

3 5 388 1 3 5 388
+ 7 3 688 + 7 7 788

34
Թվաբանական գործողություններ
հանում
հանում
Փոխ առնում

 
4 5 688 (6 + 8) – 7 = 7

– 2 7 788 (5 – 1 + 8) – 7 = 5
1 5 78 (4 – 1) – 2 = 1

35
Օրինակներ

1 5 688 1 1 5 688
– 6 6 288 – 6 6 288

36
 Հաշվարկման
համակարգեր

4. Տասնվեցական
հաշվարկման
համակարգ
 Տասնվեցական համակարգ
Հիմքը (թվանշանների քանակը). 16
Այբուբենը. 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E, F
10 11 12 13 14 15
10 
10  16
16 107 16
96 6 16 107 = 6B16
11 0 0
B
6 հաշվարկմա
ն համակարգ

16 
16  10
10

2 10 կարգեր C
1C516 = 1·162 + 12·161 + 5·160
= 256 + 192 + 5 = 453
38
Օրինակներ.

17110 =16 1BC16 =10

206 10= 22B16 =

39
Տասնվեցական թվանշանների
աղյուսակը
X10 X16 X2 X10 X16 X2
0 0 0000 8 8 1000
1 1 0001 9 9 1001
2 2 0010 10 A 1010
3 3 0011 11 B 1011
4 4 0100 12 C 1100
5 5 0101 13 D 1101
6 6 0110 14 E 1110
7 7 0111 15 F 1111
40
Ձևափոխումը երկուականի
• Աշխատատար է
10 • 2 գործողություն

16 2
16 = 24

! կարող
Յուրաքանչյուր տասնվեցական թվանշան
է փոխարինվել չորս երկուական
թվանշանով:

7F1A16 = 0111 1111 0001 10102

{
{
{
{
7 F 1 A
41
Օրինակներ.

C73B16 =2

2FE116 =

42
 Ձևափոխում երկուականից
տասնվեցական
10010111011112
1. Աջից սկսած տրոհել քառյակների

0001 0010 1110 11112

2. Յուրաքանչյուր քառյակ փոխարինել
մեկ տասնվեցական թվանշանով.
0001 0010 1110 11112
1 2 E F
10010111011112 = 12EF16
43
Օրինակներ.

10101011010101102 =16

1111001101111101012 =

1101101101011111102 =
44
 Տասնվեցականից ութական և
հակառակը Աշխատատար է
10
16 8
2
1. Ձևափոխել երկուականի.

3DEA16 = 11 1101 1110 10102

2. Տրոհել եռյակների
011 110 111 101 0102
3. Յուրաքանչյուր եռյակ մի ութական թվանշան է
3DEA16 = 367528 45
Օրինակներ.

A3516 =8

7658 =16

46
Թվաբանական գործողություններ
գումարում
գումարում
 
A 5 B16
16
10 5 11
+ C 7 E1616
+ 12 7 14
1 6 D 916 1 6 13 9
1-ը տեղափոխվում է

11+14=25=16+9
1-ը տեղափոխվում է
5+7+1=13=D16
10+12=22=16+6
47
Օրինակ.

С В А16
16
+ A 5 916
16

48
Թվաբանական գործողություններ
Փոխ առնում
հանում
հանում
 
С 5 B16
16 12 5 11
– A 7 E16
16
– 10 7 14
1 D D16 1 13 13
Փոխ առնում

(11+16)–14=13=D16
(5 – 1)+16 – 7=13=D16
(12 – 1) – 10 = 1
49
Օրինակ.

1 В А16
16
– A 5 916
16

50
Հետաքրքիր է իմանալ

Շվեդիայի
թագավոր Կարլ XII-ը
ութական և
տասնվեցական
հաշվարկման
համակարգերը
գերադասում էր
տասականից,
համարելով, որ
նրանք ավելի “մոտ
են բնությանը”:

51
 Հաշվարկման
համակարգեր
5. Այլ հաշվարկման
համակարգեր
Հարցեր

? Հաշվարկման ո՞ր համակարգում է 5+1=10:

? Հաշվարկման ո՞ր համակարգում է 3+3=11 :

53
Երեքական համակարգ

Բաշեյի խնդիրը.
Գտնել 4 կշռաքար, որոնց միջոցով հնարավոր լինի
նժարավոր կշեռքով կշռել 1-ից 40 կգ բեռ։ Երկու
նժարների վրա էլ կարելի է կշռաքար դնել:

54
Երեքական համակարգ

+ 1 աջ նժար
0 չենք դնում
– 1 ձախ նժար

! հաշվեկշռված
Երեքական

Կշռաքարերի քաշերը. համակարգ

1 կգ, 3 կգ, 9 կգ, 27 կգ

27 + 9 + 3 + 1 = 40
Օրինակ
5 = 123=2 -1հ3 = 1 -1 -1 հ3

55
Վերջ:

56