Kraj života

Smrt i gubitak
Vitez, smrt i...
Smrt u starom dobu je
prirodan biološki kraj života.

Smrt predstavlja i društveni

događaj koji pogađa
porodicu, prijatelje i druge
osobe.

Istočne filozofije prihvataju

bolest i smrt kao deo
prirodnog ritma života.

Većina zapadnih kultura gleda

na smrt kao na poslednji
napad na osobu, koji bi
trebalo odložiti što je više
moguće.
Razumevanje smrti
(„druga“ knjiga)

Detinjstvo,
Miriam i njen pas... „Tata je rekao da Peppera boli stomak.
Zaspao je i umro. Kada dođem kući, možda će se probuditi.“

Razvoj pojma o smrti, važnost tri ideje:

- Trajnost
- Univerzalnost
- Nefunkcionisanje

Bez jasnog objašnjenja deca će se oslanjati na

egocentrično i magično objašnjenje i vrlo lako izvući
pogrešne zaključke.
Razumevanje smrti
Detinjstvo,
Individualne i kulturne razlike
Razumevanje smrti
Adolescencija
Adolescenti znaju šta znači smrt, ali mogu da budu
privučeni alternativama (u pogledu objašnjenja trajnosti).
Iako shvataju univerzalnost smrti, imaju nižu svest o
sopstvenoj smrtnosti (sve promene koje se njima događaju su
progresivne) i slabije procenjuju rizike nego odrasli.
Razumevanje smrti
Odraslo doba
U ranom odraslom dobu mnogi ljudi odbijaju da
razmišljaju o smrti, možda zbog anksioznosti vezanoj za smrt
(što je poseban fenomen, postoje i pokušaji merenja).
Sredovečne osobe imaju jasniju ideju o „vremenu koje im
je ostalo“ i, kada je to potrebno, donose odluke u odnosu na
konačnost svog života.
U kasnom dobu ljudi misle i govore o smrti mnogo
(mnogo) više... A manje je se boje. Suočavanje sa praktičnim
pitanjima.
Anksioznost vezana za smrt
Čega se pribojavamo?
Anksioznost vezana za smrt
Bar 4 komponente:
- Zabrinutost zbog telesne promene
- Svest o prolaznosti vremena
- Zabrinutost zbog boli i stresa koji prate smrt
- Zabrinutost zbog intelektualnih i emocionalnih reakcija na
smrt

Edukacije o smrti
Brojni učenici imaju brige vezane za smrt, ali ne za
apstraktnu ideju smrti, nego u vezi sa određenim osobama i
događajima u njihovom životu.
Orijentacija prema smrti
Kastenbaum, praktične odluke i izraženi stavovi, npr.
da li je osoba napisala testament (podelila imovinu); da li je
promenila životne navike da bi doprinela dužem veku; da li
posećuje bolesne prijatelje i rođake; da li gleda čitulje ili ih
ignoriše...
Orijentacija prema smrti
 Proces umiranja
Elisabeth Kübler-Ross (July 8, 1926 – August
24, 2004) was a Swiss-American psychiatrist, a
pioneer in near-death studies and the author of
the groundbreaking book On Death and Dying
(1969), where she first discussed her theory of
the five stages of grief.

One of her greatest wishes was her plan to

build a hospice for infants and children infected
with HIV to give them a last home where they
could live until their death, inspired by the aid-
project of British doctor Cicely Saunders. In 1985
she attempted to do this in Virginia, but local
residents feared the possibility of infection and
blocked the necessary re-zoning. In 1994, she
lost her house and possessions to an arson fire
that is suspected to have been set by opponents
of her AIDS work.
Proces umiranja - faze
- Poricanje (ne samo kod osobe koja umire, nego i u
okolini);
- Bes;
- Cenkanje;
- Depresija;
- Prihvatanje.

Njen rad je probudio zanimanje za psihološke

aspekte umiranja. Vrlo je diskutabilno da li ovakav
proces zaista postoji kod većine ljudi. Ona sama je
govorila da ne pokazuju svi sve faze, da se faze ne
javljaju istom redosledom, da se može biti u više faza
istovremeno...
Proces umiranja
Proces umiranja, Pattison

- Faza akutne krize – sprečavanje haotične

dezintergracije života, integrisanje procesa umiranja u
život, u skladu sa životnim stilom i okolnostima.
Važnost emocionalne podrške.

- Faza hroničnog življenja-umiranja – suočavanje sa

strahovima i odbacivanje iluzije da će bolest nestati.

- Terminalna faza – predavanje smrti.

Proces umiranja
Najozbiljniji nedostatak „teorije“ Kübler-Ross jeste da
su u njoj misli i osećanja umirućih pacijenata uklonjeni iz
konteksta koji im daje značenje. Prilagođavanje ljudi na
predstojeću smrt mogu se razmeti samo u odnosu na
višedimenzionalne uticaje koji su doprineli životnom
ciklusu i koji oblikuju i završnu fazu.
Kontekstualni uticaji
Odgovarajuća smrt je ona koja ima smisla s obzirom
na obrazac življenja i vrednosti pojedinca.
Kontekstualni uticaji – dobra smrt
Odgovarajuća smrt je ona koja ima smisla s obzirom
na obrazac življenja i vrednosti pojedinca.

- Održavanje osećaja identiteta ili unutrašnjeg

kontinuiteta sa prošlošću;
- Razjašnjenje značenja sopstvenog života i smrti;
- Održavanje i poboljšanje odnosa sa drugima;
- Postizanje osećaja kontrole nad vremenom koje je
preostalo;
- Suočavanje i priprema za smrt. (Steinhauser i sar.)
Kontekstualni uticaji – dobra smrt
Kontekstualni uticaji – dobra smrt
Kontekstualni uticaji – faktori
Priroda bolesti

Ličnost i stil suočavanja

Ponašanje članova porodice i zdravstvenih radnika

Duhovnost, religioznost i kultura

„Na kraju je lakše onima koji veruju – nije zaista važno u

šta, samo da veruju u nešto.“
Mesto umiranja
Kuća

Bolnica

Hospis

Cilj palijativne nege je podizanje kvaliteta života i

umirućih i njihove porodice/negovatelja. Osnovne
pretpostavke su da je bolesnik centar svih događanja i
da je u svakom trenutku osoba koju treba poštovati, koja
sama odlučuje o svemu.
Mesto umiranja
Hospis (hospice, hr. hospicij)

Celoviti program usluga podrške za terminalno

obolele i njihove porodice.
To može da bude celodnevno (dugotrajnije)
zbrinjavanje, dnevna nega, a ne mora uopšte da bude
institucija – usluge se mogu pružati i u domu umirućeg ili
onlajn.
Mesto umiranja - hospis
Mesto umiranja - hospis
Mesto umiranja - hospis
Mesto
umiranja –
hospis
Mesto umiranja - hospis
Trenutno u SAD ima preko 3000 hospisa koji
opsužuju više od 540 000 terminalno obolelih pacijenata
godišnje, dok Kanada ima 650 hospisa i organizacija
palijativne nege... Kanada ima i virtuelni hospis.

„Budući da je nega u hospisu isplativa alternativa

skupim metodama održavanja života, zdravstveno
osiguranje je pokriva u SAD i Kanadi, što znači da je
može priuštiti većina umirućih pacijenata i njihove
porodice.“

Osim smanjivanja fizičke patnje pacijenata, nega u

hospisu doprinosi i poboljšanom porodičnom
funkcionisanju.
Mesto umiranja - hospis

Cilj je olakšati bol i očuvati dostojanstvo umiruće

osobe, a ne koristiti tehnologiju da bi se na svaki
mogući način nekome produžio život, u okolnostima
za koje se može pokazati da su destruktivne za
umirućeg pacijenta i njegovu porodicu.
Mesto umiranja - hospis
Pravo na smrt
Pravo na smrt
Pre 1950 medicina nije mogla mnogo da učini u vezi
sa produženjem života smrtno obolelim pacijentima (ili
smrtno povređenim), tako da je pitanje prava na smrt
bilo od malog značaja.

Danas napredak u medicini znači da isti postupci koji

čuvaju život mogu odložiti neizbežnu smrt, uništavajući i
kvalitet života i lično dostojanstvo.
Pravo na smrt - eutanazija
Eutanazija je postupak okončavanja života osobe
koja boluje od neizlečive bolesti.
Pravo na smrt - eutanazija
Pasivna eutanazija
Lečenje koje održava život se uskraćuje ili prekida,
dopuštajući pacijentu da umre prirodnom smrću.

Sudski sporovi... lekari/bolnice ne žele da okončaju

lečenje bez pravne zaštite.

Prethodna medicinska uputstva – Odluka o životu.

Trajna punomoć za medicinsku negu.
Pravo na smrt - eutanazija
Dobrovoljna aktivna eutanazija
Lekar ili neko drugi deluje direktno, na pacijentov
zahtev, i okončava patnje pre prirodnog kraja života.
Još uvek kontrovezno, mada ideja da ljudi treba da
odlučuju o svojoj smrti, kao i o životu, dobija na
popularnosti.

+ Najhumanija opcija za terminalno obolele koji trpe jake

bolove
- Postoji razlika između pustiti da umre i ubiti
- Narušava se poverenje u zdravstvene radnike
- Legalizacija bi mogla da dovede proširivanja primene i
tamo gde ne treba
Pravo na smrt - eutanazija
Dobrovoljna aktivna eutanazija

Društvena pitanja – pouke iz Australije i Holandije

(Laura Berk, ne preskakati!)
Pravo na smrt - eutanazija
Pravo na smrt - eutanazija
Dobrovoljna aktivna eutanazija
Pravo na smrt - eutanazija
Dobrovoljna aktivna eutanazija
Pravo na smrt - eutanazija
Potpomognuto samoubistvo
Diana i leukemija...
Može u Belgiji, Nemačkoj, Holandiji i Švajcarskoj
U SAD Oregon ima Zakon o dostojanstvenoj smrti,
koji dozvoljava lekarima da terminalno obolelim
pacijentima daju lekove kojima ovi mogu da okončaju
sebi život.
Iako Oregon ima taj zakon, mali broj ljudi stvarno
iskoristi tu mogućnost. Ali kažu da je utešno znati da ta
mogućnost postoji.
Pravo na smrt - eutanazija
Dobrovoljna aktivna eutanazija
Pravo na smrt - eutanazija
Pravo na smrt - eutanazija
Jacob "Jack" Kevorkian (May 26,
1928 – June 3, 2011) was an American
pathologist, euthanasia activist, painter,
author, composer, and instrumentalist.
He is best known for publicly
championing a terminal patient's right to
die via physician-assisted suicide; he
claimed to have assisted at least 130
patients to that end. He was often
portrayed in the media with the name of
"Dr. Death"; however, many consider him
a hero as he helped set the platform for
reform. He famously said, "Dying is not a
crime".
Pravo na smrt – Džek Kevorkijan
On November 22, 1998, broadcast of CBS News' 60
Minutes, Kevorkian allowed the airing of a videotape he
made on September 17, 1998, which depicted the
voluntary euthanasia of Thomas Youk, 52, who was in
the final stages of Lou Gehrig's disease. After Youk
provided his fully informed consent (a sometimes
complex legal determination made in this case by
editorial consensus) on September 17, 1998, Kevorkian
himself administered Thomas Youk a lethal injection.
This was highly significant, as all of his earlier clients
had reportedly completed the process themselves.
During the videotape, Kevorkian dared the authorities to
try to convict him or stop him from carrying out mercy
killings. Youk's family described the lethal injection as
humane, not murder.
Pravo na smrt – Džek Kevorkijan
On March 26, 1999, Kevorkian was charged with
second-degree murder and the delivery of a controlled
substance (administering the lethal injection to Thomas
Youk). Because Kevorkian's license to practice medicine
had been revoked eight years previously, he was not
legally allowed to possess the controlled substance. As
homicide law is relatively fixed and routine, this trial was
markedly different from earlier ones that involved an
area of law in flux (assisted suicide). Kevorkian
discharged his attorneys and proceeded through the trial
representing himself, a decision he later regretted.
Pravo na smrt – Džek Kevorkijan
Pravo na smrt – Džek Kevorkijan
 Tugovanje –
suočavanje sa smrću voljene osobe
 Tugovanje – proces

Izbegavanje, suočavanje, oporavak...

 Tugovanje – proces
Lične i situacione varijacije

Iznenadne, nepredviđene smrti nasuprot sporim i

očekivanim; samoubistvo.
Roditelji koji tuguju zbog gubitka deteta.
Deca i adolescenti koji tuguju zbog gubitka roditelja.
Odrasli koji tuguju zbog gubitka partnera.

Kulturne razlike u ponašanju tugovanja; rituali.

Tugovanje –
proces
To je sve za danas!