BÖLÜM 9

METRİK BİRİMLER

Herhangi bir fiziksel büyüklük boyutları

ile belirlenir. Boyutlar ise birimlerle
ölçülür.
Kütle, uzunluk, zaman ve sıcaklık gibi
bazı temel boyutlar birincil veya ana
boyutlar olarak seçilmişlerdir.

1
 L=?

1 m boyunda 3 çubuk
(Referans)

L= 3 m (Referans çubuklara göre)

Bulunan rakamın birimsiz olarak hiçbir manası yoktur.

2
1. Kural: Toplanan ve çıkarılan birimlerin hepsi
aynı boyutta olmalıdır.

D  A B C
Hepsinin boyutları aynı
olmalıdır

3
2. Kural: Boyutlar çarpma ve bölme kuralına
uyarlar.

 [M]  [T 2 ] 
 2  
AB  [T ]  [L] 
D   [L]
C  [M] 
 2 
 [L ] 

4
3. Kural:Bilimsel denklemlerdeki aşkın
fonksiyonların (transcendental
functions) argümanları boyutsuzdur.
A  ln( x) C  sin( x)
x terimi boyutsuzdur.
x
B  exp( x) D3

Not: Mühendislik denklemlerinde argümanların

boyutu olabilir.

5
Şayet eşitliğin her iki tarafındaki eşit
işaretli boyutlar aynı ise, denklem
boyutsal homojen olarak adlandırılır.

6
 b

Kare tabanlı düz bir

piramitin hacim ifadesi: h

h 2 B

V  B  Bb  b 2
3


L 
3 L 2
       L .
    L  L2  L2 3

 1

7
SI BİRİMLERİ
1876 yılında Metrik Konvansiyonu Anlaşması’nın,
aralarında ABD’ninde bulunduğu 17 ülke tarafından
imzalanmasıyla gerçekleştirilmiştir.

Bu uluslararası anlaşmada, metre ve gram, uzunluk ve

kütle için metrik birimler olarak kabul edilmiş ve her
altı yılda bir Ağırlık ve Ölçüler Genel Konferansı’nın
(CGPM), 1954 yılındaki toplantıda kabul edilen altı ana
boyut ve birime dayanan SI birim sistemini
benimsemiştir.
8
 Tablo 1. Boyutlar ve SI birimleri

Boyut Sembol Birim Kısaltma

Uzunluk [L] Metre m

Kütle [M] Kilogram kg

Zaman [T] Saniye s

Elektrik akımı [A] Amper A

Termodinamik [] Kelvin K

sıcaklık

Işık şiddeti [l] Kandela cd

Madde miktarı [N] mol mol

9
 SI birimleri temel, yardımcı ve türemiş olarak üç
bölümü içerir.
Temel Birimler

1.Uzunluk birimi [metre]

Metre monokromatik ışığın vakumda 1/299792458

saniyede katettiği yolun uzunluğu şeklinde
tanımlanmıştır.

10
2. Kütle birimi [kilogram]

Kilogram, Paris yakınlarında vakum şartlarında

korunan % 10 iridyum içeren platin
alaşımından oluşan bir silindir prototiple
tanımlanmıştır.

11
3. Zaman birimi [saniye]

Saniye taban enerjisindeki Cs-133 atomunun iki süper

ince düzeyi arasındaki geçişler sırasında oluşan
radyasyon periyodunun 9192631770 katıdır.

12
4. Elektrik akım birimi [amper]

Amper paralel iki iletken (sonsuz uzunlukta, ihmal

edilebilir kesit alanlarına sahip, vakum şartlarında
1 metre mesafeli) arasında 2x10-7 N/m değerinde
bir kuvvet üreten sabit akımdır.

13
5. Termodinamik sıcaklık birimi [Kelvin]

Termodinamik sıcaklık kelvin birimi suyun üçlü

noktasının termodinamik sıcaklığının 1/273.16’sıdır.

14
6. Madde miktarı birimi [mol]

0.012 kg C-12 elementinin atomları sayısı kadar

madde elemanları bulunduran bir sistemin
madde miktarıdır.

15
7. Işık şiddeti [kandela]

Kandela verilen bir yönde 540  1012 Hz

frekanslı monokromatik bir radyasyon yayan,
ve yayılma doğrultusunda 1/683 Wsr-1
değerinde radyant yoğunluğu olan ışığın
şiddetidir.

16
 Yardımcı Birimler

1. Düzlem açısı [radyan]

Şayet kapsanan çevre uzunluğu çember

yarıçapına eşitse, düzlem açısı  bir radyana
eşit demektir (1 rad).

17
2. Katı Açı [Steradyan]

Şekil 1 dört yarıçapın alan A’ya sahip yüzeyi

oluşturduğu küreyi göstermektedir. Şayet A = r2
ise, katı açı,  bir steradyana eşittir (1 sr).

18
 Katı açı kapsanan alanın yarıçapın
karesine oranı olarak tanımlanır:

0  A r

r
r

Kapsanan alan L2
 2
 
(r) 2
L  
Şekil 1. Katı açı

19
 Tablo 2. SI türemiş birimleri
Miktar Sembol
Alan m2
Hacim m3
Hız m/s
İvme m/s2
Dalga sayısı m-1
Yoğunluk kg/m3
Özgül hacim m3/kg
Akım yoğunluğu A/m2
Manyetik alan mukavemeti A/m
Açısal hız rad/s
Açısal ivme rad/s2
Konsantrasyon mol/m3
Lüminans cd/m2

20
 Tablo 3. Özel isimli SI türemiş birimleri

Miktar İsim Sembol Diğer birimler SI temel birimleri

cinsinden ifadesi cinsinden ifadesi
Kuvvet newton N mkgs-2
Basınç, gerilme pascal Pa N/m2 m-1kgs-2
Enerji, iş, ısı joule J Nm m2kgs-2
Elektrik yükü coulomb C sA

Elektrik volt V W/A m2kgs-3A-1

potansiyeli
Kapasitans farad F C/V m-2kg-1s4A2
Elektrik direnci ohm  V/A m2kg-1s-3A-2
Elektrik iletkenliği siemens S A/V m-2kg-1s3A2
Manyetik akı weber Wb Vs m2kgs-2A-1
Manyetik akı tesla T Wb/m2 kgs-2A-1
yoğunluğu

21
1 Pa = 1 N/m2

1 J = 1 Nm

22
1 V = 1 W/A

1 C = 1 As

1  = 1 V/A

23
1 F = 1 C/V

1 Wb = 1 Vs

24
 Tablo 4. Başka birimlerle birleşik türemiş SI birimleri

Miktar Sembol SI temel birimleri

cinsinden ifadesi

Dinamik viskozite Pas m-1kgs-1

Kuvvet momenti Nm m2kgs-2
Yüzey gerilmesi N/m kgs-2
Isı akı yoğunluğu W/m2 kgs-3
Isı kapasitesi, entropi J/K m2kgs-2K-1
Isıl iletkenlik W/(mK) mkgs-3K-1
Geçirgenlik H/m mkgs-2A-2
Elektrik alan V/m mkgs-3A-1
mukavemeti
Elektrik yük yoğunluğu C/m3 m3sA
Molar enerji J/mol m2kgs-2mol-1

25
 Tablo 5. SI önadları
Üst Katlar Alt katlar

Çarpan Önad Sembol Çarpan Önad Sembol

1024 yotta Y 10-1 desi d

1021 zetta Z 10-2 santi c

1018 exa E 10-3 mili m

1015 peta P 10-6 mikro 

1012 tera T 10-9 nano n

109 giga G 10-12 piko p

106 mega M 10-15 femto f

103 kilo k 10-18 atto a

102 hekta h 10-21 zepto z

101 deka da 10-24 yokto y

26
1 MPa = 106 Pa

1 GPa = 109 Pa

27
1 nm = 10-9 m

1 m = 10-6 m

28
 Tablo 6. USCS temel birimleri

Miktar Birim Kısaltma

Uzunluk foot ft
Kuvvet pound lb
Zaman saniye s
Elektrik akımı amper A
Termodinamik Rankine R
sıcaklık
Madde miktarı mol mol
Işık şiddeti kandela cd

29
 Tablo 7. USCS türemiş birimleri
Miktar Birim Kısaltma Tanım
Uzunluk mil mil 1 mil = 0.001 in.

Uzunluk inch in. 1 in. = 0.0833 ft

Uzunluk yard yd 1 yd = 3 ft

Uzunluk mile mi 1 mi = 5280 ft

Hacim gallon (ABD) gal 1 gal = 0.1337 ft3

Kütle slug slug 1 slug = 1 lbs2/ft

Kuvvet ounce oz 1 oz = 0.0625 lb

Kuvvet poundal pdl 1 pdl = 1 lbmft/s2

Kuvvet momenti ftlb ftlb -

Basınç veya gerilme psi psi 1 psi = 1 lb/in2

Enerji, iş veya ısı ft-lb ft-lb -

Enerji, iş veya ısı Btu Btu 1 Btu = 778.2 ftlb

Güç Beygir gücü hp 1 hp = 550 ftlb/s

Sıcaklık Fahrenheit F F = R-460

derecesi

30
Tablo 8. USCS ve SI birimleri arasındaki çevrim

Miktar USCS SI Çarpan

Uzunluk foot (ft) metre (m) 0.3048

Uzunluk inç (in.) metre (m) 0.0254

Uzunluk mile (mi) kilometre (km) 1.609

Hacim galon (gal) metreküp (m3) 3.785 x 10-3

Hacim galon (gal) litre (L) 3.785

Kütle slug kilogram (kg) 14.59

Kuvvet Pound-force (lbf) newton (N) 4.448

Basınç veya gerilme pound/inç2 (psi) pascal (Pa) 6895

İş, enerji veya ısı foot -pound (ftlb) joule (J) 1.356

Güç foot -pound/saniye watt (W) 1.356

(ftlb/s)

Güç beygirgücü (hp) kilowatt (kW) 0.7457

31
1 ft = 0.3048 m

1 mi = 1609 m

1 lbf = 4.448 N

32
 1 ftlb = 1.356 J

1 Btu = 778.2 ftlb

1 ftlb/s = 1.356 W

33
 34.8 atm = ? Pa

5
1.013  10 Pa 6
34.8 atm   3.525  10 Pa
atm

34
 8.3 Btu/dak = ? W

Btu dak 1055 J J

8.3    146  146 W
dak 60 s Btu s

35
 38.96 ft/dak = ? m/s

ft dak m m
38.96    0.198
dak 60 s 3.281 ft s

36
MUTLAK VE GRAVİTASYON SİSTEMLERİ

F m a
F  M  L
T  2

[F] [M] [L] [T]

Mutlak — × × ×

Gravitasyon × — × ×

× = tanımlı birim
— = türetilmiş birm
37
 UYUMLU VE UYUMSUZ SİSTEMLER

UYUMLU SİSTEM: Denklemler herhangi bir dönüşüm

çarpanı kullanılmadan yazılabilir.(MKS-mutlak, FPS-mutlak,
USCS-grav. sistemleri)
F m a
UYUMSUZ SİSTEM: Denklemlerde bir dönüşüm
çarpanının kullanılması gerekir.

a
F m
gc Dönüşüm Çarpanı

gc = 32.174 lbmft/lbfs2 (Sadece AES için geçerli)

38
 Uyumlu Uyumsuz

Mutlak Gravitasyon AES

Temel boyut MKS (SI) FPS MKS (SI) USCS

Uzunluk m ft m ft ft
Zaman s s s s s
Kütle kgm lbm - - lbm

Kuvvet - - kgf lbf lbf

Türetilmiş
boyut

Kütle - - kgfs2/m lbfs2/ft -

(mug) (slug)
Kuvvet kgmm/s2 (N) lbmft/s2 - - -
(poundal)
Enerji Nm (J) ftpoundal mkgf ftlbf ftlbf

Güç J/s (W) mkgf/s ftlbf/s ftlbf/s

39
 1 slug = 32.174 lbm

1 lbf = 32.174 poundal

40
 1 lbm’in 32.174 ft/s2’lik yerçekimi ivmesi altında ağırlığı nedir? (Tabloda
belirtilen uyumlu ve uyumsuz sistemler için hesaplayınız)

F=mg

 ft  kg  m  N  s 2 
F  1lb m  32.174 2  0.4356 m  0.3048 1   4.448N (MKS - mutlak)
 s  lb m  ft  kg m  m 

 poundal  s 
2
 ft
F  1lb m  32.174 2 1   32.174 poundal (FPS - mutlak)
 s  lb m  ft 

41
  ft  slug  lb f  s 2 
F  1lb m  32.174 2  0.03108 1   1 lb f (USCS - grav)
 s  lb m  slug  ft 

 ft  lb f  s 2 
F  1lb m  32.174 2    1 lb f (AES)
 s  32.174lb m  ft 

42
 BASINÇ

Basınç birim alana uygulanan kuvvettir. Hidrostatik basınç

sıvı veya gazın ağırlığından dolayı meydana gelir. Basıncın
birimi N/m2’dir.

1 Pa = 1 N/m2

1 bar = 105 Pa = 0.1 MPa

1 atm = 101325 Pa = 101.325 kPa = 1.01325 bar

43
 SICAKLIK

Fahrenheit 1714 yılında Fahrenheit sıcaklık ölçeğini

geliştirmiştir. Suyun donma noktası (32 F) ve suyun
kaynama noktasını (212 F) referans noktaları olarak
almıştır. Anders Celcius ise 1743 yılında Celsius sıcaklık
ölçeğini oluşturmuştur. Celcius buzun erime noktası (0 C)
ve suyun kaynama noktasını referans olarak almıştır.

44
Termodinamik sıcaklık ölçekleri (Kelvin ve Rankin) ise
sıcaklığın mükemmel bir gazın ısıl enerjisi ile orantılı
olması gerektiğini belirtir. Kelvin sıcaklık ölçeği Celsius
ile aynı sıcaklık aralığına sahip iken, Rankin sıcaklık
ölçeği de Fahrenheit sıcaklık ölçeği ile aynı sıcaklık
aralığına sahiptir.

45
[R] = [F] + 459.67

[K] = [C] + 273.15

[C] 
F  32
1 .8

[F] = 1.8 [C] + 32

[R] = 1.8 [K]

[K]  R 
1.8

46
 Sıcaklık aralıkları için çevrim çarpanları ise;

1.8F 1.8R 1F 1C 1.8F 1.8R

Çevrim çarpanı      
C K R K K C

şeklindedir.

47
 256.9 R = ? K

K  
o
 R  256.9

o
R
 144.2 K
1.8 1.8

48
 145 C = ? K

[K] = [C] + 273.15 = 145 C + 273.15

= 418.15 K

49
 98.6 F = ? K

K   
o
R
1.8

 R    F 459.67
o o

K   
o
F 459.67 98.6  459.67
  310 K
1.8 1.8

50
 T = 58.3 C = ? K

o 1K
58.3 C  o  58.3 K
C

51
 T = 89.7 F = ? K

o 1K
89.7 R  o
 49.8 K
1.8 F

52
Örnek: Ses hızı aşağıdaki gibi tanımlanmıştır. Ses hızı
(c) ft/s, Sıcaklık (T) ise oR cinsinden verilmiştir. Bu
eşitliğin, c (m/s) ve T (K) olacak şekilde dönüşümünü
yapınız.

c  49.02 T

c = ses hızı (ft/s)

T = sıcaklık (oR)

53
 c
49.02 
T

ft ft
s c s
49.02 o 1/ 2  o 1/ 2
R T R

54
 ft 1/ 2
ft 0.3048 m  1.8 R 
o
m
49.02 o s1/ 2  49.02 o 1/ 2      20.04 1/2
R s· R ft  K  s·K

c  20.05 T

55
Örnek: Aşağıdaki şekilde verilen, kesit alanı A,
uzunluğu, x =2 ft ve ısıl iletim katsayısı k = 5
Btu/(hftF) olan bir blok boyunca ısı geçişi (Q/t)
değerini hesaplayınız. Yüzeylerden birinin sıcaklığı
200 F, diğerininki ise 150 F’dir. Hesaplamayı hem SI
hem de USCS birim sistemi kullanarak yapınız.

56
 x = 2 ft

Q/t
k = 5 Btu/(hftF)

A=1 ft2
T2=150 F
T1=200 F

Bir blok boyunca ısı geçişi

57
 Q A T
k
t x

ΔT = 200 F – 150 F = 50 F

Q  Btu  1ft 2 50F

 5   125 Btu/h
t  h  ft  F  2 ft

58
 Tüm birimleri SI’ya çevirirsek;

 K 
T  50F   27.8K
 1.8F 

Btu  h  ft  1055J  1.8F  J

k5       8.65
h  ft  F  3600 s  0.3048 m  Btu  K  s  m  K

2
 0.3048 m 
A  1 ft 2    0.0929 m
2

 ft 

59
  0.3048 m 
x  2 ft   0.610 m
 ft 

Q 
  8.65
J

 
 0.0929 m 27.8 K 
2
 36.6 J/s  36.6 W
t  s  m  K  0.610 m

60
 BOYUT ANALİZİ

Sarkaç periyodu nedir?

a b c
pk m g L L

b
m
L
[T]  [M]a  T 2  [L]c
p
[M] 0  a  0  0  a0
[T] 1  0  2b  0  b  1 / 2 g
[L] 0  0  b  c  c  1 / 2

0 1 / 2 1 / 2 L
p  km g L  pk
g

61