KABANATA XI

Ang mga
Makapangyarih
TALASALITAAN
BANTAYOG – estrukturang mataas na itinayo bilang
paggunita sa makasaysayang pangyayari o isang bayani

KASAWIAN- kabiguan

NAKABUBULAHAW- nakaaabala; nakakagulo

 ALAM MO BA?
KASIKI – mga kinikilalang matataas at
makapagyarihang taong nagmamay-ari ng
malalawak na lupain.

ALPERES- pinuno ng pulisya ng isang bayan

noong pnahon ng Espanyol.
 BUOD
Sa kabanatang ito’y inilarawan ang mga
makapangyarihang mamamayan sa bayan ng San
Diego.

Ito ay mga maipapalagay na makapangyarihan sa bayan:

1.Si Don Rafael Ibarra
2. Si Kapitan Tiyago
3. Ang Kapitan ng Bayan
4. Padre Salvi
5. Ang sakristan Mayor
6. Ang Alperes
7. Si Donya Consolacion
PAG-AAWAYIN PARA
MAKONTROL.
- Niccolo Machiavelli
Ano ang kahulugan ng sub-titulo ng
kabanata na
“ Maghati-hati kayo’t
maghari”
Bakit nasabi ni Rizal sa kabanatang
ito na
“ Sa San Diego, ang
Diyos ay walang
kapangyarihan o lakas”
 KABANATA XII

Todos Los
Santos
TALASALITAAN
Di magkamayaw – magulo ang mga tinig, hindi
magkaintindihan
MAKIPOT – masikip,
NAGHIHIMUTOK- labis na kasawian 0
kalungkutan
PABULALAS- pagsigaw o malakas na pagsasalita
 ALAM MO BA?
Ang pagsamba sa mga patay ay isa sa mga gawi
o paniniwala ng mga Pilipino noong unang
panahon. Naniniwala at sumasamba sila sa mga
anito o espiritu ng kanilang mga ninuno o ng
kalikasan.
 BUOD
Sa kabanatang ito’y inilarawan ang libingan ng
San Diego at ang pagtatagpo ng dalawang
mangmang na sepulturero at ng pilosopong si Tasyo.
Bakit inilahad ni Rizal sa kabanatang
ito ang ideyang
“ Ang patay ay siyang
dapat matakot sa buhay”
Bakit nasabi ni Rizal sa kabanatang
ito na
“ kami (ang mga
Pilipino ) ay kaiba sa
lahat (ukol sa
pagkadakila sa mga
yumao”
 KABANATA XIII

Hudyat ng Unos
TALASALITAAN
MARAHAS- tigib ng dahas, agresibo
NAUUPOS- nanghihina
NAGTITIMPI- nagpipigil
NAGBABANTA- nagbibigay ng hudyat
UNOS- sigwa o bagyo
 ALAM MO BA?
GARROTE- isang salitang Espanyol na ang ibig
sabihin ay paraan ng pagbitay sa pamamagitan
ng pagsakal o pagdurog sa leeg.
*tinawag kay Padre Damaso dahil sa kanyang
pagiging malupit at mapang abuso sa
nasasakupan nito.
 BUOD
Nagtungo si Ibarra sa libingan upang pagyamanin ang
puntod ng kanyang ama. Nabatid niya sa manlilibing na
yaon ay ipinahukay ng kura at itinapon sa lawa. Galit n
agalit si Ibarra na lumisan. Nakasalubong niya si Padre
Salvi at ito ang kanyang pinetserahan at buong dahas na
pinaluhod. Ipinagtapat ng kura na ang hinalinhan niyang
si Padre Damaso ang gumawa ng gayong
kalapastangan.
 KABANATA XIV
Si Tasyo ,
Baliw o Pilosopo
TALASALITAAN
Bahid- bakas ng dumi
Lapastanganin- hindi pagpapakita ng paggalang
Maalinsangan- matinding init ng panahon
Matalim-matalas
Pagkalulong- pagkahilig
 ALAM MO BA?
Ang PILISOPIYA ay hango sa dalawang salitang
griyego a PHILOS na nangangahulugang pag-ibig
at SOFIA na ang ibig sabihin ay karunungan. Kaya
ang PILOSOPIYA ay pagmamahal sa karunungan.
Ito ay isang pag-aaral ng pangunahin PRINSIPYO
at konsepto ng partikular na sangay ng kaalaman.
 BUOD
Mula sa libingan ay naglakad ng walang tiyak na
patutunguhan si Pilosopo Tasyo. Nakausap siya ng Kapitan
sa bayan at tinuya niya sa pamahiing pananampalataya.
Nakausap din niya ang magkapatid na Sakristan sina
Basilio at Crispin na hindi makauwi dahil ayaw paalisin ng
Kristan Mayor. Napadaan sa bahay ng mag-asawang Don
Felipo at Doray. Napag-usapan ang purgatoryo.
 KABANATA XV
Ang mga sakristan
 TANONG
1. May nawawala nga kayang salapi ang kura?
2. Sino kaya ang kumuha ng 2 onza?
3. Bakit walang nagulat na sinuman sa sigaw at
sa putok?
KABANATA XVI
Si Sisa
 TANONG
1. Si Sisa ba ay maituturing na isang huwaran o
dakilang ina?

Liham ni Rizal para sa mga babaing taga-Malolos ;

ang paalala niya sa mga ina na kung isip-alipin ang
“ parang bulaklak na namumukadkad nga’y walang
bango; punong namunga’y walang katas”.
 KABANATA XVII
Si Basilio
(Ang buhay ay
 TANONG
1. “Mahirap maging mahirap”
2. Nagsusumikap ka rin ba sa buhay ?
Patunayan.
 KABANATA XVIII

Mga kaluluwang
naghihirap
 TANONG
1. “Tanging mayayaman ang may
pagkakataong makaakyta sa langit” ani Sisa.
2. Ano ang waring balak na nabuo sa isip ni
Sisa na nagpabilis ng kanyang lakad na
palayo sa kumbento?
 KABANATA XIX

Mga kapalarang
sinapit ng isang
 TANONG
1. Ginagalang mo ba ang iyong mga GURO?
Paano ? Patunayan.
2. Bakit nasabi ni Padre Damaso na “ Sa tulong
ng dugo’y pumapasok ang titik”
 KABANATA XX

Ang Pulong sa
Tribunal o
 Kabanata XX
1. Isa ito sa pinakamagandang kabanata ng Noli.
Na tumatalakay sa isang matinding sakit ng
bayan, - ang pagpipista.
2. Sa kabanata’y makikita ang iba’t ibang ugali
ng mga tao.
 KABANATA XXI

Ang Kasaysayan
ng isang Ina
 TANONG
1. Ang ang pinalitaw ni Rizal sa inugali ni Sisa sa
pagkakadakip sa kanya?
2. Bakit masama ang loob ng isang sibil na kasamang
dumakip kay Sisa nang di datnan ang sarhento at
alperes sa kuwartel?
3. Ano ang kahuli-hulihang bagay na nagpayanig sa
katinuan ng isip ni Sisa?
Mahalagang Punto sa kabanata XX1

1. Hindi alperes ang nagpadakip kay isa. Ang nag-uto

sa mga sibil ay ang sarhento.
2. Ang pagkabaliw ng isang ina ay dahil sa
kapahamakang dinanas ng mga anak ay may
batayan si Rizal sa tunay na buhay.
3. Ang asawa ni Sisa ay mabait sa simula ngunit nang
naging kabesa na ay nagsimulang sumama.
 KABANATA XXII

Ang Pista ng
Bayan
 TANONG
1.Anu-ano ang napuna ng mga tao kay Padre Salvi
mula nang dumating si Maria Clara?
2. Bakit hindi nagdalang galit si Padre Salvi sa
pagkakapaluhod sa kanya ni Ibarra noong raw ng mga
Patay?
3 Ano ang kahulugan ng salita ni Padre Salvi na
“mapalad kayong malaya… lubos na malaya!”
 Mahalagang Punto sa kabanata XXII

1. Tandaan na si Maria Clara ay hindi sa San

Diego lumaki na tulad ni Ibarra.
Nagbakasyon lamang siya sa San Diego. Sina
Kapitan Tiyago ay taga-Binondo.
2. Nobyembre noon.
 KABANATA XXIII

Ang Pangingisda
 TANONG
1.Anu-ano ang napuna ng mga tao kay Padre Salvi
mula nang dumating si Maria Clara?
2. Bakit hindi nagdalang galit si Padre Salvi sa
pagkakapaluhod sa kanya ni Ibarra noong araw ng mga
Patay?
3 Ano ang kahulugan ng salita ni Padre Salvi na
“mapalad kayong malaya… lubos na malaya!”
4. Bakit hinuli ni Elias ang buwaya?
Mahalagang Punto sa kabanata XXIII

1. Ang gubat ay nasa baybay lawa.

2. Maging ang katolisismo ay hindi pinatawa ng
mapagbirong si Albino. “Salamat at alinman sa
mga inuming ito ay hindi ang Katolisismo”. Ang
ibig sabihin ni Albino ay di madaling lunukin ang
KATOLISISMO na ipinapalakad ng mga Kura
noon.
 KABANATA XXIV

Sa Kagubatan
 TANONG
1.Ano ang kahulugan ng sinabi ng isang kasama
ni Mari Clara na “ kaingat ka’t ang panibugho ay
nakapangyayayat at nagpapalalim ng mata “?
2. Ano ang masasabi o mapupuna sa
pagpapalitan ng paninisi ng alperes at kura sa
nangyari sa dalawang sakristan at kay Sisa?
 Mahalagang Punto sa kabanata XXIV
1.Ang “bathing suit nina Maria Clara noon ay
sayang hanggang sakong.
2. Lahat halos ng “mararangal” na tao sa San Diego
ay dumalo sa piknik – kasama ang alperes at Kura.
3.Ang pagtuturuan nina Padre Salvi, ang Kapitan at
ng Alperes sa kung sino ang may sala sa
pagkakabaliw ni Sisa ay natutulad sa Kabanatang
“Mga Pilato” ng El Filibusterismo,
4.Si Elias ay hindi taga-San Diego. May ilang
buwan pa lamang siyang nakarating sa San Diego.
Si Elias at Salome
 TANONG
1. Bakit naluha si Salome nang matapos purihin ni
Elias si Maria Clara?
2. Anong sakit ng lipunang dukha ang nasa
kasaysayan ni Salome? – ANAK-Utang
3. Bakit ayaw mag-asawa ni Elias ? –(Malalaman sa
susunod na kabanata)
4. Ano ang nakapagpigil kay Elias sa likod ng pag-
ibig niya ay Salome na sumama sa dalaga sa
Mindoro ?
 Mahalagang Punto sa kabanata
1. Ang kabanatang ito ay hindi kasama sa
orihinal na ipinalimbag ni Rizal.Ngunit isa sa
marikit na kabanata.Dito ipinaliwanag ang
dahilan ng malaking malasakit ni Elias kay
Ibarra na halos tumabasa ng sariling buhay ang
pagliligtas sa huli.
2. Hindi namangka si Elias patungo kina Salome
upang iwasan ang bangkang panugis ng mga
sibil. Kilala siya ng isa sa mga kawal.
 KABANATA XXV

Sa Bahay ng
Pilosopo*
 TANONG
1. Bakit sinabi ni Tasyo na “ ang nakatuturing sa
kahulugan ng mga titik na ito ay matatalino,
kaya’t malalaman nila ang ibig kong turan?”
2. “Hindi lahat ay nakatulog sa kapanahunan ng
ating mga ninuno”
3. Bakit kaya napaluha si Tasyo noong
isinangguni ni Ibarra ang balak na
pagpapatayo ng Paaralan?
 Mahalagang Punto sa kabanata
1. Ang bahay ng Pilosopo ay halos isa ng aklatan.
2. Dito nakikita ang pag-asa ni Rizal sa pagdunog
ng kanyang lahi sa darating na panahon.
3. Noong pa man ay Ingles na ang wikang pang
iba’t ibang bansa rito sa Silangan dahil sa
India, Hongkong, Malaya. Borneo ,Burma at
Australya na sakop ng Inglatera.
 KABANATA XXVI

Ang Bisperas ng
Pista
 Alam mo ba?
1. Ipinakita sa kabanataang ito na ang PISTA ay
nagkakaroon ng pagkakataong itanghal ang
likhang sining, mga inukit o mga nililok na
bagay, mga habi at burdang naggagandahan,
mga banda’t orchestra. Ipinakita ni Rizal ang
katutubo nating hilig sa musika.
 Mahalagang Punto sa kabanata
4. Maraming kabataan ang nangangarap na
magaya si Ibarra.
5. Nang maibalita ni Ibarra kay Tasyo na maganda
ang takbo ng kaniyang proyekto ay naulit ng
matanda ang winika ni Balagtas “ Kung ang
isalubong sa iyong pagdating ay masayang
mukha’y may pakitang giliw, lalong pag-ingata’t
kaaway na lihim….”
 Mahalagang Punto sa kabanata
1.Nagbihis ang nayon para sa Pistang bayan. May
mga bandera, banda at musiko at ang laman ng
kalan ay umuusok.
2. Puspusan ang pagpapagawa ng paaralan ni
Ibarra sa pamamahala ni Nol Juan, isang
arkitekto.
3. Napuna ng arkitekto ang kakaibang kayarian ng
salagunting na gagamitin sa pagbubuhos ng
panukalang bato. Isang taong naninilaw ang
namamahala sa paggawa niyon.
 TANONG
1. Ano ang masasabi sa paghahandog ni Padre
Salvi ng kanyang bahagi sa pagpapatayo ng
Paaralan?
2. Anu-ano ang puna ni Rizal sa paghahanda sa
hapag ng mga Pilipino sa Pista?
 KABANATA XXVII

Pagtatakipsilim *
 Alam mo ba?
1. Ang KETONG ay isang sakit na lubhang nakakahawa
at walang kagamutan.

Ang Agnos at Ketongin ay isa sa mga sangkap ng

“NOLI” at tagaugnay sa “FILI”.

El Fili- Nagamot ni Basilio ang Ketongin at bilang

kabayaran ay ipinagkaloob ng ketongin sa binata ang
agnos ni Maria Clara. “Pinatunayan na ang ketong ay
nakakahawa lamang sa mga sanggol na maselan sa
balat at may sugat ngunit HINDI sa matanda. Ang
ketong ay napapagaling.
 Alam mo ba?
1. Ang Ketong ay sakit na nagmula sa pag-
aalaga ng ina, ang iba’y dahil sa pagkakapiit
sa malamig na bilangguan.
 Mahalagang Punto sa kabanata
1. Nabalita sa pahayagan sa Maynila ang ginawa
ni Ibarra. Dapat daw siyang tularan. Bilang
pagtulad, binalak ni Kapitan Tiyago na
magpagawa ng kumbento sa sarili niyang
gugol.
2. Namasyal sina Maria Clara at Tiya Isabel
ngunit pinagbilinan ng ama na umuwi ng
maaga dahil pupunta si Padre Damaso sa
hapunan.
 Mahalagang Punto sa kabanata
3. Nakakita ng Pulubing Ketongin si Maria Clara,
sa awa ay ibinigay ang kwintas na may agnos.
Iyon ay bagong kaloob ni Kapitan Tiyago.

4. Ipinangako ni Ibarra kay Maria Clara na

tutulungan niya si Sisa.
KABANATA XXVIII

Sulatan
 Alam mo ba?
1. Ang kabanatang ito ay isang paraan ng
pagsasalaysay sa pamamagitan ng mga
LIHAM.
 Mahalagang Punto sa kabanata
1. Ang pista sa San Diego ay dakila, kaakit-akit at
walang katulad- ayon sa tagapagbalita sa
pahayagan.
2. Dumalo noon si Padre Sibyla na mula pa sa
Batangas (tanawan), marangya ang handa ni
kapitan Tiyago at pinapurihan si Maria Clara sa
pagtugtog ng Piano.
3. Si Padre Damaso raw ang magsesermon sa
kapistahan ng San Diego.
 Mahalagang Punto sa kabanata
4. Si ibarra ang bukambibig ng lahat. Maging ang
pagkakasakit ni Ibarra ay dinamdam ng Alkalde
(hindi naman totoong nagkasakit ang binata, hindi
lamang ito nakisalamuha sa mga dakila”
 KABANATA XXIX

Kinaumagahan
 Mahalagang Punto sa kabanata
1. Araw ng Pista. Nagsimula sa banda at tunog ng
batingaw at paputok. Lahat ay magagara ang
gayak maliban kay Pilosopo Tasyo.
2. Balitang-balita ang gagawing pagseseron ni
padre Damaso. Dumalo ang marami. Sa
katakawan ay naka tatlong BASO ng
SORBETES si padre Damaso na bahagyang
namalat at muntik nang di makapagsermon.
 Mahalagang Punto sa kabanata
3. Sa prusisyon, si padre Salvi ay nasa ilalim ng
palyo na dala ng mga kabisa na pawisang-pawisan.
Pagdaan sa tapat nina kapitan Tiyago ay nakita
niyang nakadungaw sina Ibarra, maria Clara at ilang
mga Kastila.

4.May isang batang kilik ng isang babae na tumawag

kay Padre Salvi at nagwika ng “ TA… ta! Tata!”
 KABANATA XXX

Sa Simbahan*
 Mahalagang Punto sa kabanata
1. Siksikan sa Simbahan. Napalaban si Pilosopo
Tasyo sa mapaniwalaing maestro ng V.O. T
ukol sa mahal na bayad kay Padre Damaso sa
kanyang Pagsesermon.
2. Maingay sa simbahan. Pinalabas ng Sakristan.
3. Si Maria Clara ay nakaluhod sa harap ng Altar.
4. May kislap sa mata ni Padre Damaso nang
mamataan si Ibarra.
1.
ALAM MO BA ?
Sa kabanatang ito ay maraming napuna si Rizal
a. Ang agua bendita-
Dumudumi sa kakasawsaw at maaaring magkalat ng sakit
b. Ang pagsisimba kung maraming tao
Nawawala ang kapaligiran ng kabanalan
c. Bayad sa kurang nagsesermon
Pinagbibiling kabanalan
d. Pagsisimba ng mga batang walang kamuwang-muwang o kaalaman
e. Ang pagdating ng huli ng mga taong hinihintay sa isang pagtitipon
“oras-Pilipino”
c. Pananakit sa sarili tulad ng penitensiya upang makamit ang
indulhensiya
 KABANATA XXXI

Ang Sermon*
 Mahalagang Punto sa kabanata
1. Nagsimula sa pagsesermon sa Kastila si Padre
Damaso. (nahahati sa dalwang bahagi:
KASTILA-Inihanda ni P. Damaso na
ipinapadikta niya ngunit namali nang isingit
ang pagmumura kay Ibarra: TAGALOG.
2. Sa pagkumpas ni Padre damaso, inakala ng
sakristan na tulad ni Padre Salvi ay ibig ng
nagseermon na isara ang pinto.
 Mahalagang Punto sa kabanata
3. Lalong nawalan ng hangin sa loob.
4. Lalong nagalit si Padrre Damaso. Hindi na
pinagbuti ang TAGALOG na sermon sapagkat wala
naman marunong sa retorika sa mga katutubo, sambit
ng isang studyante at GRYEGO ang ginagamit ng
kura. Narinig ng prayle.
5. Nang matapos ang sermon, nilapitan ni Elias si
Ibarra at binulong sa huli” Sa pagbabasbas ay huwag
kayong lalayo sa kura, huwag kayong papanaog sa
hukay, huwag kayong lalapit sa bato- katimbang ay
buhay”
KABANATA XXXII

Ang Kalo*
 Mahalagang Punto sa kabanata XXV
1. Ano ang ipinapahiwatig ng mga ngiti ng taong
madilaw ukol sa kalo, kay Don saturnino at
ibarra?
2.Bakit galit ang taong madilaw kay Ibarra?
- Nagdanas ng pahirap ni Don Saturnino. Marahil
nabilad, pinalo o inaglahi. Ang pagpatay kay
Ibarra ay paghihiganti.
- 3. May kaugnayan ba sina Padre Salvi at Padre
Damaso sa binalak ng taong madilaw?
KABANATA XXXIII

Malayang
Pagkukuro
 Mahalagang Punto sa kabanata
1. Kalupitan lamang ni Don Saturnino Ibarra ang
batid ng San Diego. Hindi nila nakilala ang
kalupitan at pagkatao ni Don Pedro sa matapos
mabili ang gubat ay nagpakamatay doon. Ni hindi
batid ng mga tagaroon na si Don Pedro ay may
apelyidong “Ibarrameindia”
2. lalong lumalalim ang kahiwagaan ng pagkato
ni Elias sa pag-uusap nila ni ibarra. Lumilitaw na
hindi karaniwang tao lamang si Elias. Isa itong
pilosopo.
 KABANATA XXXIV

Ang Pananghalian
*
 Mahalagang Punto sa kabanata
1. Nilait ni pdre Damaso si Ibarra.
*Pinupuri ang arkitektura ng paarala nungit
kanyang pinagtatawanan. Sinabing isa itong
kamangmangan.
*Binatikos ang pagpapasahod ng malaki sa indiyo
*nilait ang mga indiyong matapos makarating sa
amerika at natuto ng kaunti ay nagiging mayabang
at mapagmalabis.
 Mahalagang Punto sa kabanata
2. Sa pagtutuya kay Ibarra – si Ibarra ay nagtimpi,
nagsawalng-kibo
Sa pagkakabanggit sa ama sa pagkakabilanggo at
pagkamatay ng ama – Binayo sa ulo ang prayle at
tinangkang sasaksakin ni Ibarra.
 KABANATA XXXV

Mga bali-balita
May kumampi at tumugis kay Ibarra
dahil sa pangyayaring iyon.
Tinawag na PILIBUSTERO ng paring puti, kaya
sa palagay nila ay WALA NG PAARALAN na
maitatayo.
 KABANATA 36

Ang Unang
Suliranin *
 Mahalagang Punto sa kabanata
1. Ang taong EXCOMINICADO ay di dapat
kausapin o pakitunguhan ng sino mang
katoliko.

2. Pinaratangan si Ibarra ng
EKSKOMUNIKADO, hindi na matutuloy ang
pagpapakasal kay Maria Clara.
3. Ipapakasal siya sa isang kastila na kamag-anak
ng kakilala na darating mula sa Espanya.
 Mahalagang Punto sa kabanata
1. May 50,000 na utang si Kapitan Tiyago dahil
sa sosyo sa negosyo ng kaibigang Don Rafael.
2. Kung hindi susunod si kapitan Tiyago kay
Padre Damaso ay parurusahan siya, ipapabitay
at matutungo ang kaluluwa sa impiyerno.
 KABANATA 37

Ang Kapitan
Heneral
Kinausap ni Ibarra ang KAPITAN HENERAL upang
ilahad ang hangarin sa bayan ng San Diego. Labis na
namangha ang kapitan sa talino ni Ibarra.
Nais ng Kapitan na pangalagaan ang kapakanan ni
Ibarra habang siya ay nasa San Diego.
 KABANATA 38

Ang Prusisyon
Ipinakita kung ano-ano ang mga nangyayari sa isang
prusisyon. May mga pamalo na hawak ang mga
nagbabantay para di magkagulo.
Naalala ni Ibarra ang dalawang bata dahil sa
malungkot na awiting narinig mula sa bintana.
 KABANATA 39

Si Donya
Consolacion *
 Mahalagang Punto sa kabanata
1. Pinasayaw, pinagmalupitan ni Donya
Consolacion ang baliw na si Sisa.
2. Pinabibihisan at papakainin si Sisa dahil bukas
ay ihaharap ito kay G. Ibarra.
3. Nagpapanggap lamang si Donya Consolacion
na marunong ito ng wikang Kastila ngunit
nakakaintindi at nakakapagsalita naman ng
TAGALOG.
 KABANATA 40

Ang Katwiran at
lakas *
 Mahalagang Punto sa kabanata
1. Nagkagulo sa pinagganapan ng Sarswela.

2. Si Ibarra ay pinaaalis ni Padre Salvi sa loob ng

panooran ngunit ipinagtanggol ito ni Don Felipo
dahil utos ito ng Kapitan Heneral.

3. Ipinahihinto ang palabas dahil ang-aaway ang

dalawang mag-asawa (Alperes at Donya)
 KABANATA 41

Dalawang Dalaw*
 Mahalagang Punto sa kabanata
1. May sakit Maria Clara ngunit hindi malubha.
Ayon kay Elias.

Dalawang dalaw:
1. Elias
2. Lucas – kapatid ng taong madilaw –
nagtatanong kung magkano ang ibabayad sa
kapatid na namatay dahil sa paghuhugos.
 KABANATA 42

Ang Mag-asawang
De Espadana
 Mahalagang Punto sa
1. Dumating ang mag-asawa sa bahay ni Kapitan Tiyago
kabanata
kasama si ALFONSO LINARES – inaanak ng kamag-anak
ni Padre Damaso at kalihim ng mga ministro sa Espanya.
 KABANATA 43

Mga Panukala*
 Mahalagang Punto sa
1. Dumating ang mag-asawa sa bahay ni Kapitan Tiyago
kabanata
kasama si ALFONSO LINARES – inaanak ng kamag-anak
ni Padre Damaso at kalihim ng mga ministro sa Espanya.
 KABANATA 44

Pagsusuri ng
Budhi*
 KABANATA 45

-Ang mga Pinag-

uusig*
 KABANATA 46

Ang Sabungan
 KABANATA 47

Ang Dalawang
Senyora
 Mahalagang Punto sa
1. Nagkasagutan ang dalawang Senyora : Donya
kabanata
Consolacion at Donya Victorina.

2. Naglaitan, Nagpataasan, muntik nang makapang-abot

ngunit napigil ng Alperes.

3. Napayapa nang dumating ang kura.

4. Nais ni Donya Victorina na labanan gamit ang
rebolber ng asawa si Alperes ngunit takot ito dahil siya
ay pilay at di pa nakagagamit ng anumang sandata.
5. Dinurog ng Senyora ang pustiso niya.
 KABANATA 48

Ang Talinghaga
Nagpunta si Ibarra sa bahay ni Kapitan Tiyago upang ibalita na hindi
na siya Ekskomulgado.
Nakita ang kasintahan kasama si Linares sa balkonahe.
Masasalamin ang pagiging TAPAT na trabahador ni Nyor Juan.
Wala sa Listahan ng mga manggagawa ang pangalan ni Elias ayon
sa talaan na ipinakita ni Nyor Juan.
 KABANATA 49

Ang Tinig ng mga

Inuusig*
 KABANATA 50

Ang Kaanak ni
Elias
 KABANATA 51

Mga Pagbabago
 Mahalagang Punto sa
1. Binantaan ni Donya Victorina si Linares kapag
kabanata
hindi pa niya hahamunin ang alperes na
ipapaalam niya sa Kapitan Tiyago ang mga
pagsisinungaling nito.
2. Nagbago ang pakikitungo ni padre Salvi Kay
Ibarra dahil nalaman na hindi ito
ekskomulgado.
3. Nalaman ni Ibarra na ipapakasal na si Maria
Clara kay Linares.
 KABANATA 52

Ang baraha ng
mga Patay at mga
 Mahalagang Punto sa
kabanata

May tatlong anining nag-uusap sa pinto ng libingan.

Pinagpaplanuhan ang gagawing pagsugod sa KURA, sa Kwartel at
si Ibarra ang palalabasing PINUNO nila.
 KABANATA 53

Ang Mabuting
Araw ay Nakikilala
 Mahalagang Punto sa
1. Dinalaw ni Don Felipo si Pilosopo Tasyo na
kabanata
may sakit dahil kalaban na niya ang mga
guwardiya Sibil.
2. Nais ni Pilosopo na makita at makausap si
Ibarra bago ito yumao. Nagwika na ang
PILIPINAS ay nababalutan ng kadiliman!
 KABANATA 54
Lahat ng lihim ay
nabubunyag ,
walang Hindi
 Mahalagang Punto sa
1. Ipinaalam ni Elias ang nalamang pag-aalsa ng
kabanata
mga lalaking ANINO. At siya raw ang
namumuno sa isang labanan.
2. Pinayuhan ni Elias na sunugin ang lahat ng
kasulatan at tumakas, maghintay sa mga
susunod na mangyayari.
 KABANATA 55
Ang kaguluhan
 Mahalagang Punto sa
kabanata

Lahat ng mga kayaman (SALAPI at Alahas), rebolber, larawan ni

Maria Clara ay isinilid ni Ibarra sa isang maleta.
 Nagbalik muli si Elias sa bahay ni Ibarra, narinig niya ang
pagkakahuli sa lider ng mga kinikilalang tulisan, nakita din niya ang
maleta at kinuha ito. Ang mga kasulatan ni Ibarra ay sinunog naman
niya.
 KABANATA 56
Mag sabi-sabi at
Kuru-Kuro
 KABANATA 57
Sa aba ng mga
nalupig
 KABANATA 58
Ang isinumpa
 KABANATA 59
Pag-ibig sa Bayan
at Sariling
Kapakanan
 KABANATA 60
Ikakasal na si
Maria Clara
 KABANATA 61
Ang habulan sa
lawa
 KABANATA 62
Ang Pagtatapat ni
Padre Damaso
 KABANATA 63
Ang Noche Buena
 KABANATA 64
Huling kabanata