Filozofia i psychologia rozwoju

człowieka. Szanse i zagrożenia w poszczególnych etapach

rozwoju

Dr hab. Halina Rarot, prof.PL

Plan prezentacji
 Wprowadzenie i cele dydaktyczne zajęć
 Casus Tomka
 Pojęcie psychologii rozwoju
 Pojęcie rozwoju
 Postęp czy zmiana
 Definicja zmian rozwojowych
 Potoczne myślenie o rozwoju człowieka
 Filozoficzne ujęcia rozwoju człowieka
 Trzy czynniki rozwoju/trzy zegary według psychologów
 Najważniejsze dwudziestowieczne koncepcje rozwoju stadialnego w
życiu człowieka w psychologii XX wieku
 Charakterystyka szczegółowa rozwoju człowieka według Erika Eriksona
 Szanse i zagrożenia 8 okresów w rozwoju czlowieka
Wprowadzenie i cele dydaktyczne

 Wprowadzenie- psychospołeczne
uwarunkowania uczenia się ludzi dorosłych
winno wyjść od zrozumienia rozwoju człowieka
w ogóle. Zajmowała się tym zagadnieniem
tradycyjnie filozofia, obecnie jest to przedmiot
dociekań psychologii ludzkiego rozwoju.
 cele dydaktyczne- wprowadzenie teoretyczne do
zagadnienia, a następnie dokonanie transferu
wiedzy teoretycznej do praktyki, czyli analiza
przypadku Tomka.
Casus Tomka
 Oto historia Tomka – zrezygnowanego i zamkniętego w sobie 27-
latka.
 Brakowało mu pomysłu na siebie i chciał wyznaczyć kierunek
swojego rozwoju i działania. Po skończeniu studiów niestacjonarnych
nie chciał szukać pracy w wyuczonym zawodzie, nie wiedział jednak co
chce robić dalej ze swoim życiem. Wykonywał na razie rutynową i
nudną pracę, którą chciał zmienić, nie miał jednak pojęcia na jaką.
Chciał się rozwijać, był gotowy zainwestować w swój rozwój, nie
wiedział tylko w którą stronę się kierować. Był w trakcie pisania pracy
magisterskiej. To pisanie jednak przychodziło mu z trudem, było to
powiązane z ogromną frustracją i pojawiającym się często poczuciem
bezradności. Chciał, owszem, zmotywowania do działania – miał z tym
trudność, gdyż popadł w dość głęboką stagnację. Aby sobie pomóc
czytał wiele książek o samorozwoju, znał wiele sposobów, próbował
wielu technik, lecz nic nie dawało oczekiwanego rezultatu. Jak mu
pomoc? Kto może mu pomóc?
Poszukiwanie odpowiedzi
1. Posłuchamy o czym Tomek mówi, a o czym nie mówi (jego milczenie
ma rangę mowy).
2. Jeśli nasza wiedza potoczna nie wystarcza, do kogo zwrócić się po
pomoc, do kogo go odesłać?
3. Jeśli wpadniemy na pomysł, by odesłać go do psychologa, to do
jakiego? Psychologa akademickiego czy praktyka? Wśród
psychologów także są specjalizacje....
4. Co to znaczy, że człowiek chce się rozwijać, dążyć do samorozwoju?
5. Czy mamy rzeczywiście wpływ na własny rozwój i możemy go
przyśpieszać czy potęgować, czy może dokonuje się on raczej
samoistnie, niezależnie od nas?
6. O jakim rozwoju myślał Tomek?
7. Co psychologia jako nauka (od drugiej połowy XIX wieku, od Ojca
założyciela psychologii, Wilhelma Wundta mówi o rozwoju człowieka
w ogóle?
Pojęcie psychologii rozwoju

 To jedna z dziedzin psychologii jako nauki.

Zajmuje się badaniem wzrostu, rozwoju i
zmian w zachowaniach ludzi od poczęcia do
śmierci. Stosowane są również inne nazwy:
 -psychologia rozwoju w ciągu życia,
 -psychologia rozwoju człowieka,
 - psychologia rozwojowa biegu życia
 -psychologia ludzkiej zmiany.
Pojęcie rozwoju-trzy znaczenia

Progres (wzrost): przyrost

kumulacyjny-najbardziej powszechne
stanowisko, które występuje w
myśleniu potocznym i w darwinizmie

i wzrost i zmiana: w ewolucji

tożsamej ze wzrostem pojawiają się
też zmiany (nowości), których nie da
się wytłumaczyć ewolucyjnie

Zmiana: nie tylko wzrost, ale też

możliwość regresu, zatrzymania się w
miejscu, czy pójścia w bok, na jakieś
peryferia
Postęp czy zmiana?

 Po drugiej wojnie światowej cywilizacja Zachodu przestała

wierzyć w rozwój jako cywilizacyjny postęp (nawet w
myśleniu o samym człowieku).
 Wojny, obozy zagłady całych milionów ludzi w oczach
przedstawicieli innych cywilizacji były cofnięciem się do
czasów barbarzyńskich)
 Psychologowie także przejęli to pesymistyczne myślenie.
Badania prowadzone w innych kulturach- pokazywały, że
stoją one w miejscu, czy idą w bok postępu cywilizacyjnego.
 Lepiej używać pojęcia zmiany.
 PSYCHOLOGIA LUDZKIEJ ZMIANY( np. psycholog Tyszkowa w
Polsce).
Definicja zmian rozwojowych

 Są to zmiany w psychice i zachowaniu, występujące w

ciągu całego życia
 Są to a/zmiany uniwersalne, b/zmiany wspólne
wszystkim ludziom (pokoleniowe) i c/zmiany
indywidualne (traumatyczne: wypadki, śmierć
bliskich, choroby itp., tragiczne miłości).
 Zmiany uniwersalne są zarówno natury biologicznej,
jak i społecznej
 Zmiany wspólne (pokoleniowe) są zdeterminowane
oddziaływaniem grup społecznych, do których
należymy).
Źródło:
https://www.slidesh
are.net/malbor25/et
apy-rozwoju-
czowieka
Potocznie o rozwoju człowieka
 Analogia do biologicznego rozwoju
osobników ze świata roślin i zwierząt
(człowiek rodzi się, rozkwita płciowo,
rozmnaża i obumiera).................................
Filozofowie starożytni i nowożytni jako poprzednicy
psychologii rozwoju człowieka....człowiek nie jest
tylko istotą fizyczną, przyrodniczą! Jest bytem
przyrodniczo-kulturowym.
Jak długo trwa ludzki rozwój według filozofów i
co jest jego celem?

 Pitagoras (VIII/VI w.p.n.e): nawet po okresie dojrzałości płciowej

jest możliwy rozwój człowieka, tylko w innej niebiologicznej
jego formie (w formie kulturowej). Stadia rozwoju człowieka
pod kątem właściwego celu życiowego, jakim jest możliwość
myślenia abstrakcyjnego i uprawiania matematyki oraz filozofii:
 1. etap. 0-20 r.ż.: etap zależności od różnych instynktów
biologicznych
 2. etap: 2-40 r. ż: etap ogromnej zależności od popędu
seksualnego
 3. etap: od 40-60 r.ż: etap dużej zależności od popędu władzy
 4.etap; od 60-80 r.ż. : etap całkowitej wolności umysłu i
zdolności do filozofowania (myślenia ogólnego, uniwersalnego).
Jak długo trwa ludzki rozwój według
filozofów? 2

 Platon (V/IV w.p.n.e)- rozwój człowieka może

trwać przez całe jego życie, do samego
końca, o ile zechce sam człowiek. Jest to
rozwój na wieloetapowej drodze miłości do
piękna, dobra i prawdy. Zazwyczaj do samego
końca tą drogą podążają jedynie filozofowie,
inni ludzie zatrzymują się na wcześniejszych
jej etapach.
 Platon pisał o tym w pracy pt. „Uczta”
Fragment z „Uczty” Platona o rozwoju
człowieka jako rozwoju w miłości -1-

 „Bo widzisz – powiada – właściwy rozwój miłości tak wyglądać

powinien:
 już za młodu chodzi człowiek za ładnymi ciałami i jeśli go tylko
dobrze przewodnik prowadzi, kocha jedno z tych ciał i tam płodzi
myśli piękne; niedługo jednak spostrzega, że piękność
jakiegokolwiek ciała i piękność innych ciał to niby siostry rodzone i
że jeśli ma gonić za istotą piękną,to musi dobrze oczy otworzyć i
widzieć, że we wszystkich ciałach jedna i ta sama piękność tkwi. A
kiedy to zobaczy, zaczyna wszystkie piękne ciała kochać; tamten
gwałtowny żar ku jednemu ciału przygasać w nim zaczyna, wydaje
mu się lichy i mały. A potem więcej zaczyna cenić piękność ukrytą w
duszach niż tę, która w ciele mieszka; toteż jeśli w kim duszę zdrową
znajdzie, choćby nawet jej ciało nieszczególnie kwitło, wystarcza mu
to, i kochać zaczyna, i troszczy się, i znowu takie myśli płodzi,
Fragment z „Uczty” Platona o rozwoju
człowieka jako rozwoju w miłości-2-

 i szuka, kto by też młodego człowieka rozwinąć potrafił; z

czasem musi zobaczyć piękno ukryte w czynach i prawach i
znowu pozna, że i ono w każdym jest jedno i to samo. Wtedy
mu się piękno ciał zacznie wydawać czymś małym i znikomym.
Od czynów przejdzie do nauk, a kiedy całą ich piękność
zobaczy, kiedy na takie skarby piękna spojrzy, nie będzie już
niewolniczo wisiał u jednostkowej formy jego, nie będzie ślepo
kochał piękności jednego tylko chłopaka albo człowieka
jednego, albo dążenia; nie, on na pełne morze piękna już
wypłynął i kiedy się na nim rozglądnie, płodzić zacznie słowa i
myśli wielkie i wspaniałe, gnany nienasyconym dążeniem do
prawdy; aż kiedy sił w tej pracy nabierze i hartu, jedyna mu się
wiedza ukaże, która naprawdę mówi o tym, co piękne.
 Fragment z „Uczty” Platona o rozwoju
człowieka jako rozwoju w miłości-3-
 Teraz mnie słuchaj – powiada – jak tylko możesz uważnie! Ten,
kto aż dotąd zaszedł w szkole Erosa, kolejne stopnie piękna
prawdziwie oglądając, ten już do końca drogi miłości dobiega. I
nagle mu się cud odsłania: piękno samo w sobie, ono samo w
swojej istocie. Otwiera się przed nim to, do czego szły wszystkie
jego trudy poprzednie; on ogląda piękno wieczne, które nie
powstaje i nie ginie, i nie rozwija się ani nie więdnie, ani nie jest z
jednej strony piękne, a z drugiej szpetne, ani raz tylko takie, a
drugi raz odmienne, ani takie w porównaniu z czymkolwiek, a z
czym innym inne, ani też dla jednego piękne, a dla drugiego
szpetne. I nie ukaże mu się piękno niby twarz albo ręce jakie, lub
jakakolwiek cząstka cielesna, ani jako słowo, ni wiedza
jakakolwiek, ani jako cecha jakiegoś, powiedzmy, stworzenia ,ni
ziemi, ni nieba, ani czegokolwiek innego” tylko piękno samo w
sobie niezmienne i wieczne”
Jak długo trwa ludzki rozwój według
filozofów? 3

 Arystoteles (uczeń Platona), IV wiek p.n.e:

 do 40 roku życia człowiek rozwija swoją część przyrodniczą” ma
rzeczywiście rozkwitnąć płciowo, zająć pozycję ekonomiczną w
świecie na umiarkowanym poziomie posiadania i rozmnożyć się.
 Po 40. roku życia powinien rozwijać w sobie część
ponadprzyrodniczą (stricte ludzką), rozwijać swoją duszę, czyli
stawać się homo rationalis (poznawać ostateczne podstawy
bytu, jego pierwsze zasady itp.)- poprzez studiowanie i
uprawianie filozofii,
 Primum vivere, deinde philosophari [najpierw żyć, potem
filozofować]
 Arystoteles pisał o tym w dziele „Parerga” (Zachęta do filozofii)
Filozofowie chrześcijańscy: Św.Augustyn (IV/V
wiek n.e) i Św.Tomasz (XIII w.)

 Człowiek rodzi się jako istota zmysłowa (zanurzona w

świecie przyrodniczym).Bóg za sprawą
łaski(zazwyczaj w połowie ludzkiego życia, ale są też
wyjątki, że staje się to wcześniej) podnosi człowieka
na wyższy poziom, na poziom człowieka duchowego,
aby mógł doskonalić się do życia wiecznego.
 Jest to poziom mało stabilny, można z niego łatwo
spaść do poprzedniego stanu, do poziomu człowieka
zmysłowego. Nikt nie może powiedzieć, że jest za
życia 100% duchowym człowiekiem.
 św. Augustyn, „Państwo Boże”, „O łasce Bożej”
Drabina św. Jana Klimaka;
gr. Κλίμαξ,– traktat napisany
w pierwszej połowie
VII wieku,

i obraz pokazujący
to odpadanie
XII-wieczna ikona z klasztoru
św. Katarzyny
przedstawiająca Drabinę do
raju
Ludzie łaski/drugiego poziomu
rozwoju/ według Tomasza a Kempis
 1. Działają wyłącznie dla Boga, a nie dla własnej czci,
 2. Nie manipulują innymi,
 3. Są prości i skromni,
 4. Chcą śmierci swego ja,
 5. Nie pożądają swojej wolności, lecz chętnie akceptują wolę Boga,
 6. Buntują się przeciw swym popędom,
 7. Szukają dobra wszystkich ludzi,
 8. Nie boją się śmierci,
 9. Zgadzają się na brak uznania (sam Chrystus nie był uznany za życia),
 10. Nie lękają się pogardy i wstydu (chętnie cierpią obelgi dla Chrystusa),
 11.Nie przywiązują się do tego, co przemija,
 12. Dają chętnie, bezinteresownie,
 13. Nie gniewają się z powodu ostrych słów,
 14. Nie pragną nagród za swą pracę(chcą tylko nagrody Boga),
 15. Nie radują się z przeniewiercą, lecz z uczciwym.

Spór w psychologii o czynniki determinujące
ludzki rozwój: czy to natura czy środowisko
społeczne, czy jedne i drugie razem?

 Natywiści (dzisiaj genetycy)- natura

 Behawioryści, environmentaliści = środowisko

społeczne
 Interakcjoniści -jedno i drugie razem
„Trzy zegary”(czynniki) ludzkiego
rozwoju według psychologów rozwoju

• Najsilniejszy: • Najsilniejszy: • Najsilniejszy:

• W dzieciństwie, • W adolescencji • w środkowej dorosłości

• w okresie • We wczesnej dorosłości
adolescencji[dojrzewania],
• w późnej starości

Zegar
Zegar Zegar indywidualny/
biologiczny społeczny nacisk własnej
psychiki
Zegar biologiczny
 Zmiany uwarunkowane biologicznym, samoczynnym
dojrzewaniem organizmu [genetycznie zaprogramowane
sekwencje].
 Nie można przyśpieszać ani zatrzymać zegara biologicznego
(czyli procesu samoczynnego starzenia się organizmu)[można
tylko nieco w nim przesunąć „o 1 godzinę”[ lekami,
kosmetykami, aktywnością fizyczną, medycyną kosmetyczną].
 U zwierząt działanie zegara biologicznego(jedynego w ich
życiu) jest doskonale widoczne, u ludzi zegar kulturowo-
społeczny wiele z tego działania zasłania].
 Np. u kotów ciąża trwa 9 tyg., poród 2 godziny, jeśli 5-cioro
kociąt- kotka rodzi co poł godziny kolejne, potem 5 tyg.na
opiekę nad kociętami.
Zegar społeczny

 To normy postępowania społecznego

 Normy te dotyczą okresów uczenia się w szkole,

studiowania, zakładania rodziny, wydawania

dzieci za mąż, okres pustego gniazda i starości.
 Można zegar społeczny mocno opóźniać, np..
 pierwsze dziecko rodzi matka dopiero w wieku

40 lat, albo zatrzymać( kobieta wcale nie rodzi,

kierując się modą na bycie singlem czy obawą
przed zmianami klimatu).
Zegar indywidualny

 Czynniki zmian jednostkowych oddziałujące wyłącznie na

daną osobę.
 Zmiany jednostkowe najlepiej są widoczne u tych ludzi,
którzy rozwijają się niestandardowo (np. powtarzali 6-klasę w
szkole).
 Są to niepowtarzalne doświadczenia indywidualne [śmieć
ojca, gdy ktoś ma 13 lat, próba samobójcza brata, wielka
nieszczęśliwa miłość, rozwiązanie ukochanego miejsca pracy,
własna przewlekła i męcząca choroba, rozwód).
Najważniejsze dwudziestowieczne koncepcje
rozwoju stadialnego w życiu człowieka w
psychologii XX wieku

1. Koncepcja rozwoju jako rozwoju psychoseksualnego

według Z. Freuda [bliska myśleniu potocznemu]
2. koncepcja psychodynamiczna Gustawa Junga
3. Koncepcja rozwoju poznawczego według Jeana Piageta
4. Koncepcja rozwoju psychospołecznego (poprzez
społeczne kryzysy wpływające na psychikę) Erika Eriksona
(zm.1994), w książce „Dzieciństwo i społeczeństwo”
5. Koncepcja rozwoju moralnego według Jeana Piageta
(1967) i według Lawrence’a Kohlberga (1981: „Filozofia
rozwoju moralnego”)
6. Koncepcja rozwoju moralnego kobiet według Caroll
Gilligan (1982,”Innym głosem”).
Koncepcja E.Eriksona jako obecnie obowiązująca w
psychologii i pedagogice- 8 kryzysów w życiu- 8
stadiów rozwoju człowieka
8 życiowych kryzysów jako przesileń

 Pomiędzy zaufaniem a nieufnością ( 0- 1 r.ż)

 pomiędzy autonomią a zwątpieniem ( 1-3 r.ż)
 Pomiędzy inicjatywnością a poczuciem winy ( 3-5 r.ż)
 pomiędzy przedsiębiorczością a poczuciem niższości (6-11
r.ż)
 pomiędzy tożsamością a pomieszaniem ról ( 12-18.ez)
 pomiędzy intymnością a samotnością ( 19-35 r.ż)
 pomiędzy produktywnością wobec świata a stagnacją (35- 60
r.ż)
 pomiędzy integracją, zadowoleniem z całego życia a
rozpaczą i poczuciem klęski( powyżej 60 r.ż.)
Pojęcie kryzysu u Eriksona

 Kryzys ujęty w sensie medycznym (choć ten termin

ma też inne rozumienia)
 Kryzys jako: stan niepewności i decydowania przez

organizm, jako przesilenie, występujące np. w

przypadku śpiączki farmakologicznej.
 Według Eriksona nasz organizm 8 razy w ciągu życia

przechodzi przez takie przesilenia i podejmuje

określone psychospołeczne decyzje( np. już w
pierwszym roku życia dziecko wybiera zaufanie d
ludzi lub brak zaufania, potem są kolejne wybory....).
Psychologowie rozwoju dodają jeszcze dzisiaj
okres prenatalny
szanse i zagrożenia[teratogeny]
Teratogeny (od teratos, potwór) – czynniki pochodzące ze środowiska zewnętrznego,
działające na organizm w okresie jego rozwoju wewnątrzmacicznego

 czynniki chemiczne,
 Czynniki roślinne,
 Czynniki fizyczne,
 Czynniki infekcyjne,
 Czynniki odżywcze.
Szanse rozwojowe okresu niemowlęctwa
(0-1,5 r.życia

 Wytworzenie się społecznego przywiązania ( 4

różne style przywiązania do stałego opiekuna,
dane dziecko wykształca jeden z nich)
 rozwój inteligencji sensomotorycznej
 wyłonienie się prymitywnego pojmowania

przyczynowości
 ukształtowanie się stałości percepcji przedmiotu
 rozwój emocjonalny
 wytworzenie się podstawowego zaufania do

opiekunów/rodziców
Zagrożenia okresu niemowlęctwa

 „Problemy – dla obu stron – pojawiają się wtedy, gdy obraz dziecka, jaki
wytworzyła sobie matka jest znacząco różny od tego, jakie jest i jak się
zachowuje dziecko.
 Szczególnie trudna sytuacja powstaje wtedy, gdy dziecko rodzi się z
bardziej czy mniej widocznymi wadami, których rodzice(szczególnie
matka) zupełnie nie byli świadomi i nie brali pod uwagę. (...) w szpitalu
dziecko albo zostaje na długie okresy czasu pozostawione samo sobie,
albo też zajmują się nim zamiennie różne, nowe dla niego osoby,
którym czasami trudno od razu rozpoznać jego specyficzne potrzeby.
Oni też(np. ojciec, babcia, pielęgniarka, opiekunki) potrzebują czasu, by
poznać dziecko i by właściwie odczytywać płynące od niego sygnały”
[Anna Brzezińska, Portrety psychologiczne człowieka].
 Negatywne rozstrzygnięcie pierwszego kryzysu nawet u dziecka bez
wad rozwojowych- z powodu nieudolności czy choroby matki na rzecz
nieufności wobec rodziców/ opiekunów/ludzi
Okres dzieciństwa/poniemowlęcy (1,5-
3 r.ż)
Szanse i zagrożenia okresu
dzieciństwa/o. poniemowlęcego
Szanse okresu dzieciństwa/o.
poniemowlęcego

 Uczenie się kontrolowania funkcji cielesnych

 Nauka pobierania pokarmów stalych
 Nauka mówienia
 Nauka różnic między płciami
 Nauka wstydu.
 Rozwój lokomocji
 Rozwój języka
 Rozwój myślenia
 Rozwój różnych form zabawy
Zagrożenia okresu dzieciństwa/o.
poniemowlęcego
 Nadmierna kontrola rodzicielska prowadząca do
wypróżniania na rozkaz, ciągła krytyka [dziecko hamuje swój
aktywność, może wycofać się nawet w autyzm]

 Niedostateczna kontrola[ niskie wymagania, niekonsekwencje

w wychowaniu, bezstresowość- wskutek tego duża
bezradność dziecka, nieradzenie sobie z silnymi emocjami]

 Narodziny rodzeństwa- rywalizacja

 Wygórowane oczekiwania ze strony rodziców- opór dziecka

Okres przedszkolny (3-6 r.ż.)
 Pragnienie bycia wielkim jak ojciec/matka
 Bujny rozwój wyobraźni/i lęków
Szanse i zagrożenia
Szanse okresu przedszkolnego

 Intensywny rozwój pamięci

 Pierwsze sympatie/antypatie
 Próby rozumienia świata (antropomorficzne myślenie,
animistyczne, celowość świata)
 Korzystanie z ukształtowanego przez rodziców
sumienia
 Wiara w immanentną sprawiedliwość świata Rozwój
wyobraźni
 Przejawianie inicjatywy
 Odkrycie przyjemności zabawy [dziecko samo określa
jej reguły]
Zagrożenia okresu przedszkolnego

 Nierealistyczne wyobrażenia o swoich

możliwościach
 Lęki powodowane wyobraźnią
 Rywalizacja rodząca konflikty
 Zazdrość o rodzeństwo
 Ruchliwość- konflikty z otoczeniem
 Pragnienie bycia wielkim jak ojciec
 Napastliwość/ciekawość
Młodszy(wczesnoszkolny) okres
życia: od 7-12 roku życia
Szanse młodszego wieku szkolnego

 Ukształtowanie stosunku do pracy i

współdziałania [najważniejsza faza dla życia
społecznego]
 Gotowość do uczenia się
 Kształtowanie się poczucia własnej wartości
Zagrożenia młodszego wieku szkolnego

 Lęk przed rówieśnikami i głośnym mówieniem

 Zła orientacja w przestrzeni szkolnej
 Długie rozstanie z rodzicami
 Trudności ze zrozumieniem poleceń nauczyciela
 Lęk przed szkolną porażką
 Ujawnianie się błędów mózgu podczas czytania i pisania
 Lęk przed ocenianiem przez nauczycieli i rówieśników
[ dziecko jest oceniane przez innych, a nie ma możliwości
wpływu na tę ocenę, nie może jej modyfikować]
 Zagrożenie w poczuciu własnej wartości (niewłaściwe
pochodzenie rodziców, niemodne ubrania, kolor skóry,
otyłość, wystające zęby itp.)
od 12-18/19 r.ż.
okres dojrzewania/adolescencji
Największe wyzwanie okresu dojrzewania- odpowiedź
na pytanie Kim jestem? Zbudowanie własnego trwałego
„Ja”
5 etapów kształtowania się tożsamości
w okresie dojrzewania

1. Etap tożsamości rozproszonej (młody człowiek odrzuca to, co

narzucali rodzice, ale ma na razie pustki, całkowitego rozproszenia
siebie)
2. Etap tożsamości lustrzanej ( ślepego naśladowania idoli, odbijania
się w nich jak w lustrze)
3. Etap tożsamości moratoryjnej (odroczonej)
4. [próbowania różnych ról życiowych, różnych pomysłów na siebie
samego; odraczanie ostatecznej decyzji „kim będę”)
5. Etap tożsamości negatywnej ( wzorowanie się na silnych
osobowościach i wzorach postępowania, ale na bakier z prawem -
różne młodzieńcze negatywne wyczyny w tym okresie)
6. Etap tożsamości integralnej ( e. końcowy)- tożsamość spójna,
niezależna, ale zgodna z prawem i oczekiwaniami społecznymi
[ok.18-21 r. życia].
Zagrożenie okresu dojrzewania- brak
trwałej tożsamości
Inne zagrożenia okresu dojrzewania

 Alkohol, narkotyki (jako próba zabicia pustki, która

towarzyszy temu etapowi kształtowania się tożsamości, jakim
jest etap tożsamości rozproszonej)

 Pragmatyzacja osobowości: wyśmiewanie wszelkiego

idealizmu, nastawienie wyłącznie na materialny sukces
życiowy, podczas gdy idealizm daje możliwości poznania
wartości uniwersalnych

 Zbyt dotkliwe sankcje społeczne (kara więzienia) za

jednorazowy wyskok młodzieńczy, typowy dla tego etapu
kształtowania się tożsamości, jakim jest tożsamość negatywna
Okres wczesnej dorosłości (od 20-35
r.ż)
Największe wyzwanie wczesnej dorosłości -
zbudowanie relacji intymnej i założenie
rodziny
Szanse okresu wczesnej dorosłości
 Wigor życiowy,
 Najlepsza pamięć,
 najlepsza ostrość zmysłów,
 maksymalna wydajność mięśni
 Sprawność intelektualna
 Samodzielność
 Zagnieżdżenie się w świecie społecznym
 Utrwalona etyczność
 Samokontrola
Największe zagrożenie wczesnej
dorosłości - samotność
Zagrożenia okresu wczesnej dorosłości

 Dalsze kształtowanie się tożsamości

jednostkowej(indywidualnej)
 Nieangażowanie się w aktywności życiowe
 Brak niezależności-nadmierna jeszcze rola

rodziców i wyręczanie w obowiązkach

 Oczekiwanie na stabilizację
 Zaburzenia emocjonalne spowodowane

stresem z powodu dużych wyzwań

społecznych
Okres środkowej dorosłości/od 35-
60 r.ż./
Szanse i wyzwania środkowej dorosłości

 Generatywność (życiodajność): prokreacja,

produktywność społeczno-zawodowa, nowe idee,
wynalazki, troska o losy ludzkości i przyrody.
 Rozwój osobisty, zawodowy, polityczny
 Szczytowe osiągnięcia w karierze zawodowej
 Radość z realizacji własnych aspiracji
 Odpowiedzialność za własne dzieci, za współpracę
w miejscu pracy, za starych rodziców
 Akceptacja usamodzielniania się dzieci
 opieka nad wnukami
Zagrożenia środkowej dorosłości
Zagrożenia środkowej dorosłości

 Negacja, stagnacja,
 Wypalenie zawodowe,
 Brak akceptacji dla starzenia się,
 Frustracje z powodu upadku kariery zawodowej czy
rozwodu
 Ubytek sił fizycznych
 Zmiany psychosomatyczne (menopauza, andropauza),
 Pesymizm, negatywna ocena przeszłości
 Zmiany nerwicowe i depresje
 Różne utrapienia życiowe
Okres późnej dorosłości/od 60.r.ż./
Szanse późnej dorosłości
 Rozwój duchowości
 rozwój filozoficzny
 Inna, dojrzała perspektywa widzenia swego życia,
 Nadawanie sensu trudnym sytuacjom życiowym,
 Inwestowanie w nowe obszary zainteresowań
 Poczucie pełni życia i dobrostanu
 Zdolność do wybaczania uraz i krzywd,
 Zdolność do wdzięczności
 Zdolność do współczucia
 Angażowanie się w altruistyczne przedsięwzięcia
Zagrożenia późnej dorosłości
Zagrożenia późnej dorosłości
 Obniżenie kondycji fizycznej i psychicznej
 Utrata zdrowia
 Utrata bliskich osób
 Utrata statusu społecznego i ekonomicznego
 Utrata prestiżu społecznego i przydatności
 Pesymistyczne nastawienie
 Uszczuplenie zasobów emocjonalnych
 Złośliwość, zgryźliwość, życiowa gorycz
 Poczucie klęski życiowej [oglądam się za siebie, a tam nic: nie
ma rodziny, nie ma wnuków, nie ma sukcesów w pracy, byle
jakie prace, samotność- jakby mnie nigdy nie było, a trzeba
już umierać...]
 Narażanie się na dyskryminację przez ludzi młodych
Samodzielne rozwiązanie problemu
Tomka z Casusu
 ..........................................................
 ..........................................................
 ..........................................................
 ..........................................................
 ..........................................................
 ..........................................................
 .........................................................
Bibliografia

 Brzezińska A., Portrety psychologiczne

człowieka, pdf