Główne etapy

historii retoryki
M. Korolko, Sztuka retoryki. Przewodnik
encyklopedyczny, Warszawa 1990.
Czynniki sprzyjające rozwojowi retoryki:
• właściwa demokracji ateńskie wolność słowa,
• szeroki udział obywateli w życiu publicznym,
• równość wobec prawa wszystkich wolnych obywateli
• równość w obejmowaniu urzędów państwowych oraz
prawo przemawiania na zgromadzeniach ludowych,
• kultura starożytna Hellady,

Retoryka w Grecji
• sofiści Koraks i jego uczeń Tejzjasz (V w. p.n.e.) –
wsławili się wystąpieniami w sądach w licznych
procesach na Sycylii,
• rozwój związany z pedagogiczną działalnością sofistów
oraz z filozoficznymi poglądami (relatywizmem
poznawczym),
• ideał człowieka, który dzięki nabytym umiejętnościom
przekonywania i szerokim horyzontem intelektualnym
zostaje przywódcą ludu, tzw. demagogiem,
• pierwszy podręcznik retoryki („sztuka przekonywania”) –
Koraks (ok. 460 p.n.e.),

Pierwsi teoretycy
retoryki opisowej
• sofista z Sycylii,
• uznawany za najwybitniejszego retora sofistycznego,
• przybył do Aten na czele poselstwa domagającego się
pomocy Syrakuzom,
• efekt przemówienia nie zależy od treści, ale od
zręczności stylistycznej mówcy wywierającego wrażenie
na słuchaczach,

Gorgiasz
• uczeń Gorgiasza,
• był przez długi czas logografem (układał przemówienia
sądowe na zamówienie),
• założył pierwszą szkołę ogólnokształcącą w Europie,
gdzie nauka retoryki była najważniejszym przedmiotem,
• odejście od relatywizmu etycznego sofistów – tylko
prawda zawarta w słowie i jego waga moralna
przesądzają o skuteczności argumentacji, zaś szata
zewnętrzna jest środkiem pomocniczym,

Isokrates
• zwalczał retorykę sofistyczną, określając ją mianem
rutyny i schlebiania,
• retoryka to umiejętność kierowania duszami za pomocą
słów,
• doskonały mówca to filozof, który uczciwie stosuje
zasady dialektyki,

Platon
• krytykując retorykę sofistów, zmodyfikował retorykę
Platona, kładąc większy nacisk na formalny charakter
retoryki,
• estetyka wymowy powinna iść w parze z etycznymi
zaletami mówcy,
• o zaufaniu słuchaczy do mówcy decyduje etos, tj.
autorytet mówcy,

Arystoteles
• uczeń Arystotelesa,
• odróżnił literaturę od retoryki, pierwszą odnosząc do
sztuki mającej na widoku rzecz, zaś drugą jako sztukę
mającą na widoku słuchaczy,
• akcentował funkcje dykcji, mimiki i gestykulacji,
• podzielił style na trzy rodzaje: wzniosły, średni i niski,

Teofrast
• przedstawiciel filozofii stoickiej,
• autor dzieła „Sztuka retoryczna, które wywarło duże
znaczenie na nauczanie retoryki w republikańskim
Rzymie,
• podzielił zagadnienia retoryczne na ogólne (tezy) i
konkretne sprawy sporne (hipotezy),

Hermagoras z Temmos
• przedstawiciel szkoły epikurejskiej,
• opisał wzajemny stosunek filozofii i retoryki,
opowiadając się za wyższością filozofii, odmawiając
retoryce związku z moralnością,
• uznawał, że w sztuce retorycznej zawsze pozostaje
element przypadkowości,

Filodemos z Gadary
• omówił efekty dźwiękowe słów, zajmując się zasadami
ich doboru,
• wskazywał, że treść musi mieć pierwszeństwo, ale nawet
znajomość reguł logicznych i stylistycznych, bez smaku
literackiego na niewiele się zdają,

Dionizjos z Halikarnasu
• azjanizm – obejmował styl bogaty, kwiecisty,
przeładowany efektami, rozwinął się pod wpływem
Wschodu,
• attycyzm – styl rygorystyczny, odwołujący się do
klasycznej powagi, prostoty i jasności,

Style retoryczne w Grecji

• twórca pierwszej narodowej szkoły wymowy w Rzymie
(93 r.)
• nauczał w niej zlatynizowanej retoryki w języku
łacińskim,

Lucius Plotius Gallus

• wybitny retor,
• twórca wielu traktatów o retoryce, w szczególności „O
mówcy”,
• uważał, że dobry mówca powinien połączyć rzetelne
wykształcenie filozoficzne i sprawność w rzemiośle
krasomówczym,

Cyceron (Marcus Tullius

Cicero)
• Marek Fabiusz Kwintylian – twórca traktatu „Kształcenie
mówcy” – najpełniejszego podręcznika retoryki
antycznej uwzględniającego osiągnięcia Greków i
Rzymian,

Rozwój retoryki w
szkołach
• rozwój oratorstwa kościelnego – retoryka stała się
służebnicą teologii praktycznej (kaznodziejstwa),

Retoryka w Bizancjum
• początkowo retoryka została zdominowana przez
dialektykę,
• Od XII w. w ośrodkach uniwersyteckich (Bolonia, Paryż)
dokonywała się integracja retoryki i gramatyki,

Retoryka w
średniowiecznej Europie
• odkrycie na nowo dzieł antycznych retorów,
• dla odrodzenia retoryki istotne znaczenie miało odkrycie
techniki druku prowadzące do wykorzystania zasad
retorycznych w sztuce pisania,

Retoryka w czasach
nowożytnych
• retoryka na powrót stała się podstawą wykształcenia
uniwersyteckiego,
• utożsamianie polityki z retoryką,
• „prawda jest tym, co powoduje, że mówca budzi
wrażenie, iż w tym, co do czego chce przekonać
słuchacza, sam przedtem był przekonany. Osiąga się to
głównie elokwencją, ale także tym, co w mowie
nazywamy prawdą” (Francesco Filelfo),

Retoryka w renesansie
• cyceronianizm – pierwsza połowa XV w. we Włoszech,
• ramizm – kraje kalwińskie, zainicjowana przez Piotra
Ramusa, który zredukował retorykę do zagadnień
językowo-stylistycznych,
• neocyceronianizm – XVI-XVII w., opozycyjna wobec
ramizmu, przywróciła retoryce elementy wartości
intelektualnych,

Nurty czasów
nowożytnych
• powrót do azjanizmu, tj. bogatości stylu,
• retorykę nazywano „panią formy i ozdób”,
• pozbawienie retoryki elementów dialektyczno-
logicznych,

Retoryka w baroku
• zwycięstwo gramatyki nad retoryką,
• według de Condillaca dotychczasowa retoryka tak uczyła
mówić, aby nic rozsądnego nie powiedzieć, wysunął tezę,
że gramatyce (sztuce mówienia) ma towarzyszyć
retoryka (sztuka pisania) oraz logika (sztuka
rozumowania i myślenia), ale w gruncie rzeczy wszystkie
te umiejętności stapiają się w jedną sztukę ścisłego
rozwijania myśli – kto umie myśleć, ten umie rozumować
i potrafi to wyrazić, aby dobrze mówić i dobrze pisać,
wystarczy tak mówić, jak się myśli, a pisać, tak jak się
mówi,

Retoryka w oświeceniu
• upadek retoryki szkolnej,
• triumf oryginalności nad autorytetem,

Retoryka w romantyzmie