MEHANIČKA SVOJSTVA

MATERIJALA
• Mehanička svojstva se odnose na ponašanje materijala podvrgnutog mehaničkom
naprezanju. Prema pravcu i površini na koju deluju spoljne sile, razlikuju se sledeći oblici
mehaničkog naprezanja: zatezanje, pritisak, smicanje i uvijanje, slika 6.1.
• Mehanička svojstva materijala određuju se standardizovanim laboratorijskim ispitivanjima.
Pri određivanju mehaničkih svojstava metala potrebno je definisati uslove ispitivanja:
1) vrsta naprezanja - zatezanje, pritisak, savijanje, uvijanje ili neka od kombinacija;
2) način dejstva sile - statičko ili dinamičko i
3) temperatura ispitivanja - niska ili povišena.

Slika 6.1. Vrste mehaničkih

naprezanja:
(a) zatezanje, (b) pritisak,
(v) smicanje i (g) uvijanje
 Ispitivanje zatezanjem
•Čvrstoća je sposobnost materijala da se odupre delovanju unutrašnjih naprezanja koja se
javljaju pod uticajem opterećenja.
•Ispitivanje zatezanjem najznačajniji je način ispitivanja materijala u cilju određivanja
mehaničkih svojstava materijala, kao što su svojstva čvrstoće:
napon tečenja Re i zatezna čvrstoća Rm.
• Istovremeno pri ispitivanju čvrstoće dobijaju se podaci o sposobnosti deformisanja
materijala: izduženje A i suženje preseka Z.
• Za ispitivanje zatezanjem koristi se posebno izrađeni probni uzorak koji se naziva
epruveta i koja ima standardizovani oblik. Epruvete mogu biti različitih poprečnih preseka:
kružnog, pravougaonog i kvadratnog preseka.
• Na slici 6.2 prikazana je epruveta koja se sastoji od mernog dela određene dužine L0 i
poprečnog preseka S0 . Krajevi epruvete su većeg preseka i služe za učvršćivanje epruvete u
čeljusti mašine.

Slika 6.2 Standardna epruveta za ispitivanje zatezanjem

• Mašina za ispitivanje zatezanjem-kidalica (slika 6.3) opremljena je uređajem za
pričvršćivanje, uređajem za opterećenje uz mogućnost očitavanja vrednosti sile
dinamometrom, uređajem za regulisanje brzine opterećenja i uređajem za merenje
izduženja-ekstenziometrom.
• U kidalici epruveta se postepeno opterećuje zateznom silom pri čemu se pri različitim
nivoima opterećenja meri izduženje epruvete i ovi podaci se registruju grafički preko
dijagrama kidanja.

Slika 6.3. Šematski prikaz mašine za

ispitivanjem zatezanjem
• Dijagram kidanja epruvete dobija se direktno na mašini za vreme ispitivanja. Na ordinati registruje se
sila F (N), a na apscisnoj osi trenutno izduženje Δ l (mm), u odgovarajućoj razmeri. Ovaj dijagram se
naziva i eksperimentalna kriva zatezanja (slika 6.4).
• Na nominalnoj krivoj zatezanja na slici 6.5 naznačene su karakteristične tačke koje definišu mehanička
svojstva niskougljeničnog čelika.
Pri porastu sile, epruveta se deformiše - izdužuje, proporcionalno porastu sile, što znači da između sile i
izduženja postoji linearna zavisnost (Hukov zakon). Ako se u području pravolinijskog porasta napona
epruveta rastereti, nastala mala izduženja nestaju, a epruveta se vraća na svoju prvobitnu dužinu i
oblik odnosno materijal se ponaša potpuno elastično. Napon koji ne prelazi vrednost granice
proporcionalnosti, praktično izaziva samo elastične deformacije, pa se prema tome može poistovetiti
sa granicom elastičnosti. Na početnom delu dijagrama napon-jedinično izduženje, napon je
proporcionalan deformaciji odnosno dijagram je u obliku prave linije. Tangens ugla tgα, između prave i
apscisne ose, definiše vrednost modula elastičnosti E.

Slika 6.4. Dijagram napon-

relativno izduženje
Slika 6.5. Nominalni dijagram kidanja tipičnog metalnog materijala
• Granica tečenja se kvantitativno određuje kao napon kojim se ostvaruje stalna plastična
deformacija od 0,2% početne dužine epruvete R p 0,2.
• Pri daljem porastu sile prestaje linearna zavisnost. Napon pri kojem izduženje počinje brže da raste,
naziva se granicom tečenja ili granica razvlačenja.
• Kod nisko ugljeničnih čelika granica tečenja je jasno izražena, jer dolazi do većih deformacija tj.
izduženja materijala, pri kojem napon ostaje konstantan ili čak opada, pa se razlikuju donja i gornja
granica razvlačenja, kako je to prikazano na slici 6.6.
• Vrednost napona u ovoj tački dijagrama predstavlja napon tečenja Re (napon pri kome dolazi do
naglog prelaza iz elastičnog u plastično područje). Napon na granici tečenja ima veliki značaj za
proračun metalnih konstrukcija.

Slika 6.6. Određivanje napona tečenja

kod materijala:
a)kod kojih nije jasno izražena granica
tečenja i
b)kod kojih je izražena granica tečenja.
• Daljim povećavanjem napona, preko granice tečenja, dolazi do većih plastičnih
deformacija, poprečni presek se stalno i ravnomerno smanjuje po celoj mernoj dužini
epruvete. Daljim povećavanjem sile, napon raste i dostiže maksimum, pa zatim opada sve
dok se epruveta ne prekine.
• Maksimalna vrednost napona naziva se zatezna čvrstoća Rm. Pri maksimalnoj
vrednosti napona, na jednom delu merne dužine, poprečni presek se sužava tj. formira
se „vrat”. Kao rezultat razvoja mnoštva klizanja po određenim ravnima klizanja, u vratu
se obrazuje velika gustina dislokacija i vakancija, koje iniciraju prekid kontinuiteta
zapremine. Njihovo povećavanje prouzrokuje stvaranje pora. Sjedinjavanjem pora
obrazuju se prsline, koje se prostiru poprečno na pravac dejstva sile i koji nešto kasnije
prouzrokuju prelom epruvete, slika 6.7.

• Slika 6.7 Tipična nominalna kriva zatezanja

metala do tačke preloma F i određivanje
zatezne čvrstoća, Rm
Zatezna čvrstoća se ne koristi mnogo pri izboru materijala za konstrukciju, jer je napon
tečenja merodavan da li će u toku eksploatacije doći do plastičnih deformacija ili ne. Ipak,
zatezna čvrstoća može da ukaže na greške u materijalu. Ako metal sadrži pore ili uključke,
u tom slučaju zatezna čvrstoća metala pokazuje niže vrednosti od normalno očekivanih.

Rm = Fm/S0 (napon koji odgovara maksimalnoj sili, jedinica je N/mm 2 ili MPa)
S0 - poprečni presek epruvete pre zatezanja
Ispitivanjem zatezanjem određuju se i svojstva plastičnosti metala. Plastičnost se
kvantitativno izražava prekidnim izduženjem A i suženjem preseka na mestu prekida Z.

Prekidno izduženje A, predstavlja razliku između merne dužine prekinute epruvete l1 i

prvobitne merne dužine l0 , svedeno na prvobitnu mernu dužinu l0 , izraženo u procentima:

Prekidno suženje preseka Z, predstavlja razliku prvobitne površine poprečnog preseka

epruvete S0 i površine poprečnog preseka na mestu prekida epruvete S1 , svedeno na
prvobitan poprečni presek i izraženo u procentima:

Prekidno suženje preseka Z, kao i prekidno izduženje A, predstavljaju meru plastičnosti

metala ili legura.
• Na osnovu dijagrama zatezanja može se sagledati još jedno važno mehaničko svojstvo
materijala, a to je žilavost. To je u stvari mera sposobnosti materijala da apsorbuje energiju
do tačke loma.

• Pri ispitivanju zatežućom silom žilavost može biti određena površinom ispod krive napon -
izduženje i predstavlja količinu apsorbovane energije po jedinici zapremine materijala.

Što je površina veća, veća je i

žilavost. Žilav materijal mora
pokazivati dobru čvrstoću i
plastičnost. Metali i legure koji imaju
dobru plastičnost pokazuju veću
žilavost u odnosu na krte. Krti
materijali i pored visoke vrednosti
napona tečenja i zatezne čvrstoće
imaju manju žilavost. Ovo se može
zaključiti upoređivanjem površina
ispod krivih napon - izduženje, kako
je to pokazano na slici 6.8.

Slika 6.8. Šematski prikaz napon-izduženje

 Ispitivanje tvrdoće
• Pod tvrdoćom se podrazumeva otpor kojim se jedno telo suprotstavlja prodiranju drugog tvrđeg tela u
njegovu površinu.
• Merenjem tvrdoće moguće je vrlo brzo, jednostavno i bez razaranja materijala doći do podataka o
njegovim svojstvima. Ovo je i razlog što se metode za merenje tvrdoće široko primenjuju pri kontroli
kvaliteta materijala.
• Za merenje tvrdoće materijala koristi se više metoda koje se međusobno razlikuju po obliku i
materijalu utiskivača i po vrednosti sile utiskivanja.
• Kod statičkih metoda ispitivanja tvrdoće sila utiskivanja se ravnomerno, lagano povećava do dostizanja
pune vrednosti.

•Od takvih metoda najčešće su:

-metoda po Brinelu
-metoda po Vikersu
-metoda po Rokvelu
Brinelova metoda - Kao utiskivač koristi se kuglica od kaljenog čelika ili volfram karbida,
prečnika D = 2,5; 5 i 10 mm.

Slika 6.9. Šema Brinelove

metode merenja tvrdoće

Samo ispitivanje obavlja se tako što se utiskivač dovodi u dodir sa površinom koja se
ispituje i opterećuje silom u pravcu normalnom na površinu, bez potresa i vibracija,
sve dok sila ne dostigne određenu vrednost. Prečnik otiska d, meri se u dva
međusobno normalna pravca. Za izračunavanje tvrdoće po Brinelu uzima se vrednost
aritmetičke sredine ova dva merenja.
Pri ispitivanju zatezne čvrstoće i tvrdoće metala, usled dejstva sile dolazi do istih pojava
deformisanja. Bilo da se materijal zateže ili se u njega utiskuje kuglica, dolazi do
elastično plastične deformacije. Zbog toga postoji direktna zavisnost između zatezne
čvrstoća, Rm i tvrdoće HB, u obliku
Rm = k HB
gde je k- konstanta karakteristična za dati materijal, na primer k = 3,45 za čelik.
Vikersova metoda - Kao utiskivač koristi se dijamantska piramida sa kvadratnom osnovom
i uglom na vrhu od 136°, slika 6.10. Sila utiskivanja, F, može biti od 50 do 1200 N, a izbor
zavisi od vrste i dimenzija ispitivanog materijala. Tvrdoća po Vikersu određena je odnosom
sile utiskivanja i površine otiska.

Slika 6.10. Šema Vikersove metode merenja tvrdoće

Ova metoda ostavlja veoma mali otisak (dijagonala otiska od 0,5 mm). Tvrdoća po
metodi Vikersa ne zavisi od vrednosti sile utiskivanja i može se koristiti za merenje
tvrdoće materijala u širokom opsegu od mekih do veoma tvrdih metala i legura
uključujući i termički obrađene čelike.
Rokvelova metoda - Za ispitivanje tvrdoće metala i legura po ovoj metodi kao utiskivač
najčešće se koristi kuglica od kaljenog čelika prečnika D=1/16" i ovakav način ispitivanja se
naziva HRB metoda. Kada se koristi dijamantski konus sa uglom od 120° i zaobljenim
vrhom sa poluprečnikom zaobljenja od 0,2 mm, onda je to HRC metoda. Utiskivanje se
izvodi u dve faze: utiskivač se prvo utisne sa malim predopterećenjem, pri čemu prodire u
materijal na dubinu h1 , a zatim se dodaje glavno opterećenje (slika 6.11). Po uklanjanju
glavnog opterećenja meri se dubina prodiranja utiskivača, h2 .

Slika 6.11. Šema Rokvelove metode merenja tvrdoće

Metoda koja koristi kuglicu od kaljenog čelika koristi se za merenje tvrdoće mekših
materijala od 25-100 HRB, a sa dijamantskim konusom za merenje tvrdih materijala čija
je tvrdoća veća od 20 HRC.
 Poređenje
skala tvrdoće
po različitim metodama
merenja
Mikroskopske i defektoskopske metode
ispitivanja strukture materijala
Metalografska ispitivanja materijala mogi biti makroskopska i mikroskopska.

Makroskopska – vidljiva golim okom (deformacije, pukotine...)

Mikroskopska – posmatra se mikrostruktura (unutrašnja građa)

Priprema uzorka za mikroskopsko ispitivanje:

1. Izrezivanje uzorka
2. Brušenje uzorka:
-grubo (turpijom ili tocilom)
-fino (brusni papiri, od najgrubljih ka finijim)
3. Poliranje uzorka
(vrši se na obrtnim diskovima presvučenih filcom uz dodatak sredstva za poliranje, uzorak se potom
opere u vodi i 96% alkoholu i osuši)
4. Nagrizanje
(uzorak se potapa u vodeni rastvor kiselina, baza ili soli, zatim se opere i osuši)
• Defektoskopske metode su metode ispitivanja bez razaranja materijala.
• Prednost ovih metoda je što se utvrđuje prisustvo različitih defekata gotovih proizvoda,
pri čemu se cela zapremina materijala podvrgava ispitivanju.

•U ove metode spadaju:

-Ispitivanje rendgenskim zracima (rendgenografija i rendgenoskopija)
-Ispitivanje gama zracima (gamagrafija)
-Magnetna ispitivanja
-Ispitivanja penetrantima
-Ultrazvučna ispitivanja

• Ovi metodama može se otkriti:

-Da li u materijalu postoje defekti
-Lokacija gde se defekti nalaze
-Broj defekata
-Veličina defekata
-Priroda defekata (pukotine, pore, šupljine, nečistoće, nehomogenosti)
Rendgenski ili x-zraci su elektromagnetni talasi čija je λ = 0,6-1 nm. Mogu biti meki (veća λ,
za tanje materijale) i tvrdi (manja λ, za deblje materijale).
Gama γ-zraci su elektromagnetni talasi čija je λ = 0,01-0,4 nm. Nastaju prilikom raspadanja
prirodnih ili veštačkih radioaktivnih elemenata.
Ispitivanje pomoću obe vrste zračenja se zasniva na njihovoj apsorpciji u materijalu. Na
mestu defekata je manja apsorpcija, pa se na fotografskoj ploči ili filmu iza uzorka javljaju
tamna mesta.
Magnetna metoda se koristi za otkrivanje površinskih defekata (do dubine 10 mm)
feromagnetnih materijala (lako se magnetišu i razmagnetišu). Magnetizacija uzorka se vrši
stalnim magnetom ili elektromagnetom, a posle ispitivanja uzorak se razmagnetiše.
Magnetne čestice koje se nanose na uzorak su najčešće obojene da bi se lakše uočile. One
se na mestu greške u uzorku nagomilavaju jer dolazi do prekida toka magnetnih linija.
Penetranti su tečnosti velike površinske aktivnosti koje lako prodiru u veoma uske pukotine
uzorka i koje služe za otkrivanje površinskih defekata. Obično sadrže boju ili fluorescentne
čestice da bi se lakše uočilo gde se nalaze greške na površini uzorka.
Ultrazvuk predstavlja mehaničke talase frekvencije preko 20 kHz, što je granica čujnosti
čovečjeg uha. Ultrazvučni talasi se najčeće dobijaju korišćenjem piezoelektričnog efekta-
piezokristala (kvarc, litijum fosfat, barijum titanat...) koji vrše pretvaranje električne
energije u mehaničke talase tj. ultrazvuk.
Postoje tri ultrazvučne metode:
-impuls-eho metoda Ultrazvučna defektoskopija se
-rezonantna metoda zasniva na sposobnosti ultrazvučnih
-metoda prozvučavanja talasa da u vidu usmerenog snopa
prodiru kroz materijal, a odbijaju se
od raznih nehomogenosti tj. grešaka,
pa je moguće otkriti greške i u
dubini materijala.
Osnovu ispitivanja čini njihova
refleksija pri prelasku iz jedne
sredine u drugu, jer se zbog male
talasne dužine kreću pravolinijski. Za
ispitivanje materijala uglavnom se
koriste frekvencije do 10 MHz (za
ispitivanje čelika pogodne su
frekvencije između 1 i 3 MHz).

Kod impuls-eho metode, ultrazvučni talasi stvoreni u ultrazvučnoj glavi (piezoelektrik)

prolaze kroz uzorak, odbijaju se od nehomogenosti i dospevaju u osciloskop gde se
pretvaraju u električni impuls, koji se grafički vidi na ekranu u vidu eha.