ASR-I SAADETTE YAHUDLERLE LKLER Dr. Nadir zkuyumcu GR L.Kaynaklar Ve Aratrmalar 2.

slm'dan nce Arapyaramadas'nda Yahudiler Birinci Blm MEDNE YAHUDLER 1. HCRET MTEAKP YAHUDLERLE YAPILAN ANLAMALAR VE KARILIKLI MNSEBETLER 2. BEN KAYNUKA YAHUDLER 3. BENU'N-NADR YAHUDLER 4.BEN KUREYZA YAHUDLER kinci Blm HAYBER VE DER BLGELERDE BULUNAN YAHUDLER 1. HAYBER YAHUDLER 2. FEDEK YAHUDLER 3.VADI'L-KURA YAHUDLER 4. TEYM YAHUDLER 5. MAKN YAHUDLER 6. EYLE YAHUDLER 7. CERBI VE EZRUH YAHUDLER 8. ARZ YAHUDLER 9.YEMEN YAHUDLER SONU BBLYOGRAFYA

ASR-I SAADETTE YAHUDLERLE LKLER-Dr. Nadir zkuyumcu

(Dokuz Eyll niversitesi ilahiyat Fakltesi retim Grevlisi, izmir) Nadir zkuyumcu 1961 ylnda Manisa'da dodu. lk, orta ve lise tahsilini ayn ehirde tamamlad. 1982-83 retim ylnda zmir Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesinden mezun oldu. 1985 ylnda "Hz. Peygamber Devrinde Yahudilere Kar Gdlen Siyaset" konulu yksek lisans tezini, 1993 ylnda da "Fethinden Emevlerin Sonuna Kadar Msr ve Kuzey Afrika" konulu doktora tezini tamamlayarak "Doktor" unvann ald. 1985 ylndan bu yana Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesinde Aratrma Grevlisi olarak almaktadr.[1]

GR L.Kaynaklar Ve Aratrmalar
ncelikle unu belirtelim ki, konumuz Hz. Peygamber devri olduundan, mracaat ettiimiz eserler klsik slm Tarihi eserleri olmutur. Kaynak bulma ynnden fazla skntmz olmamasna ramen, bu kaynak eserlerde bulunan rivayetlerin genellikle birbirini tekrardan ibaret olduu tarafmzdan mahede edilmitir. Klasik slm Tarihi eserleri iinde elimizde bulunan en eski iki kitap bn Ishak'n (151/768) Slre'si[2] ve bu eserin tamamlaycs durumunda olan Ibn Him'm (218/833) Stresidir.[3] Muhammed Hamidullah'n tahkikini yaparak ilim alemine kazandrd tbn Ishak'n Sre'sinde konumuzla ilgili fazla bilgi bulamadk. Ancak; baz ahslarn mslman olularn naklederken Yahudilerin islm ncesi durumlarna da temas etmektedir. Ibn Him'n Sre'si ise; tezimizi hazrlarken en fazla istifde ettiimiz eser oldu. Ibn Him hem islm ncesi ve hem de konumuzla ilgili olarak, zellikle Hz. Peygamberin Medine'ye hicretinden sonra, burada Yahudilerle arasnda meydana gelen, gerek mnferid hadiseler ve gerekse yaplan savalar ile, bunlarn neticelerinde yaplan anlamalar hakknda doyurucu bilgiler vermektedir. Ayrca bu eser, Hz. Peygamberin Yahudiler'i islm'a daveti ve bu davetler srasnda meydana gelen ekimelerin hemen ardndan nazil olan ayetleri zikretmesi, Hz. Peygamber'in Yahudi siyasetini, hicretin ilk yllarndan itibaren zaman iindeki deiimini ayetlere mstenid olarak gstermemiz bakmndan da nemli bir yer tutmutur. Vkid'nin (207/822) Kitbul-Mezisi[4] ise, Hz.Peygam-ber'in Yahudilerle yapt savalar ve bunlar hakknda en teferruatl bilgileri vermektedir. Belzur (279/892)'nin Fut hu'I-Buldan[5] isimli eseri ise Yahudilerle yaplan savalar hakknda ksa bilgiler verdikten sonra, alman ganimetler ve bunlarn taksimi ile ilgili bilgiler vermektedir. bn Sa'd (230/884)'m et-Tabkt'l-Kbr's[6] ve Taber (3lO/922)'nin Tarih'i[7] genel olarak yukarda zikrettiimiz eserlerdeki rivayetleri nakletmekle beraber, zaman zaman bir konu hakknda farkl rivayetleri de vermektedirler. Bu temel eserler dnda baz muahhar kaynaklardan da[8] istifademiz oldu. Tarih kitaplar dnda, konumuz Hz.Peygamber devri ile alakal olduundan, hadis kitaplarndan da faydalandk.[9] Tefsir kitaplarndan ise; baz ayetlerin nzul sebebleri ve aklamalar yn ile yararlandk.[10] Aratrma mahsul eserlerden evki Dayfn el-Asru'l-Chil[11], Muhammed Ahmed Cdbek ve iki arkada tarafndan kaleme alnan Eyym'1-Arab fTl-Chiliyye[12], Muhammed zzet Derveze'nin Asru'n-Neb ve Bieth Kable'l-Bi'se[13], Cevd Ali'nin Trihu'1-Arab Kable'lIslm[14] ve Neet aatay'n slm ncesi Arap Tarihi ve Chiliye a[15] isimli eserlerinden Yahudilerin islm ncesi durumlarnn tesbiti asndan faydalandk. Muhammed Hamidullah'm islm Peygamberi[16] isimli eseri ise her ynyle istifde ettiimiz bir kitap oldu. Bunlarn dnda Mustafa Faydann slmiyetin Gney Arabistan'a Yayl isimli Doktora tezinden Yemen'deki Yahudiliin durumu hakknda faydalanrken, ayn mellifin Hz.mer Devrinde Gayr-i Mslimlerin Durumu isimli Doentlik tezinden de Hz. Peygamber'in eitli blgelerdeki Yahudilerle yapt anlamalardan bahsetmesi sebebiyle istifademiz oldu.[17] smail el-Buhr, el-Cmiu's-Sahh, c.I-VIII, stanbul ,1981; Eb'l-Hseyn Mslim b. el-Haccc el-Kueyr, el-Cmiu's-Sahh, c.I-V,Msr 1955-1956; Eb Davud Sleyman b. el-E'as es-

Sicistn, Snen,c.I-V, stanbul 1981; Eb Abdullah Muhammed b. Yezd el-Kazvin b. Mce, Snen, c.I-II, stanbul 1981; Eb Abdurrahman Ahmed b. uaybb. Ali en-Nesei, Snen, c.I-VIII, stanbul 1981; Eb sa Muhammed b. sa Tirmiz, Snen, stanbul 1981; Eb Bekr Ahmed b. el-Hseyn, es-Snen'l-Kbr, c.I-X Haydarabat 1935. [18]

2.slm'dan nce Arapyaramadas'nda Yahudiler

Yakub (a.s.Yun neslinden gelip ibran[19], Ben sril [20]ve Musev[21] gibi isimlerle anlan Yahudilerin[22] Arapyanmadas'na ne zaman geldikleri tam olarak belli olmamakla beraber, onlarn, Bbil Kral[23] Buhtnnassar'm[24] M..587 [25] ylnda Kuds' igal edip halkn esir etmesi ve Bbil'e gtrmesinden[26] veya M.S. 70 ylnda Suriye Rum kayserlerinden[27] Titus'un Kuds'e saldrmasndan sonra birka Yahudi kabilesinin kaarak bu blgeye geldikleri[28] sanlmaktadr. Arapyanmadas'na bu ekilde geldikleri tahmin edilen Yahudiler, blgenin Hicaz, Vdi'1-Kur, Hayber, Teyma, Yesrib ve Eyle gibi muhtelif yerlerine yerlemilerdir.[29] Arapyanmadas'nm deiik blgelerine yerleen bu Yahudiler, bulunduklar yerlerde ziraat gelitirmiler[30], alan panayrlara katlarak ve kervan ticaretinde n safa karak[31] ticaret hayatn ellerine geirmilerdir. Yesrib Yahudileri ilk olarak ehrin kenar ksmlarna yerlemiler, zamanla glenerek burann yerlileri Crhm ve Amerikallar yurtlarndan karmlar ve bylece ehrin kontroln ellerine geirmilerdir.[32] Yahudiler ehrin kontroln ellerine aldktan sonra, sk sk Yesrib evresinde oturan bedevilerin saldrlarna uramaya balamlardr. Bu saldrlara kar kendilerini koruyabilmek iin "Utum"[33] ad verilen kaleler yapmlardr.[34] Bbil esaretinden sonra, din hayat ynden, kapal cemaatler halinde yaadklar belirtilen [35]Yesrib Yahudilerinin, tbrnice bilmelerine [36]ramen dil hususunda birlikte yaadklar Araplara uyduklarn grmekteyiz.[37] Hatta yle ki, kabilelerinin ve kendilerinin isimleri dahi Arapa ifade edilmeye balanm [38]ve ilerinden Samuel b, Adiy gibi Arapa iirler syleyenler bile kmtr.[39] Yesrib Yahudilerinin bu derece ok Arapa kullanmalar, onlarn Yahudi rkndan olup-olmad hususunda tartmalara yol am ve Yahudilemi Araplar olabilecei eklinde bir tezin ortaya atlmasna da sebep olmutur.[40] M.S. II. yzylda Yemen1 de Seyl'1-Arm ad verilen bir sel felketi olmu ve burann halk Arapyanmadas'mn eitli yerlerine g etmilerdir.[41] Bu gler esnasnda Kahtnilerin Ezd koluna mensup Hlise b. Salebe b. Amr Muzaykiya, kabilesiyle birlikte Yesrib'in evresine yerlemitir. Amr Muzaykiya'nm burada daha sonra Yesrib'in iki byk kabilesini oluturacak olan Evs ve Hazrec isminde iki olu olmutur.[42] Medine evresinde uzun mddet Yahudilere ait kylerde yaayan Evs ve Hazrec, Yahudiler tarafndan ikinci snf insan muamelesine tbi tutulmu[43] ve hara vererek hayatlarn devam ettirmek zorunda braklmlardr.[44] Zaman iinde bu basklar daha da artm ve Yahudilerin reisi el-Fidyun [45]evlenen her Arab kznn ilk geceyi kendisiyle geirmesini mecbur tutacak kadar ileri gitmitir.[46] Fakat bu bask fazla srmemi ve Mlik b. Acln isimli bir Hazrecli'nin kz kardeinin evlenmesi esnasnda sona ermitir. Mlik b. Acln evlenecek olan kz kardeim elFidyun'a teslim etmeyerek am'daki Gassni reisi Eb Cbeyle'ye giderek durumlarm anlatm ve ondan yardm istemitir. Eb Cbeyle bu istei kabul ederek Evs ve Hazrec kabilelerini de yanna alm ve Yahudileri yenmitir. Bir mddet sonra da ehri Evs ve Haz-rec'in idaresine brakarak geri dnmtr. Bylece Yesrib'deki Yahudi hakimiyeti sona ermi [47]ve nceleri Araplar Yahudilere tbi iken, bu defa Yahudiler Araplara tbi duruma gelmilerdir.[48] Evs ve Hazrec'in ele geirdii bu stnlk "Smeyr" harbine kadar srm, Evs kabilesinin mi yoksa Hazrec kabilesinin mi daha stn olduu yolunda kan bir tartma (mfhere) neticesinde bu sava meydana gelmi ve iki karde kabile ilk olarak birbiriyle savamtr. Bu savaa Yahudiler de katlm ve Ben Ku-reyza ile Ben1 n-Nadir Evs'in yannda yer alarak Hazrec'i yenilgiye uratmlardr.[49] iki karde kabile arasnda kan bu ilk savatan sonra Yahudiler, Evs ve Hazrec'i zayfjatmak iin zaman zaman aralarna fitne sokmak suretiyle onlar savamaya tahrik etmiler [50]ve bunda da baarl olmulardr. Fakat kendi aralarnda siyasi bir birlik olmadndan [51]Araplara stnlk salayamamlar ve bu savalarda bazs Evs'in, bazs da Hazrec'in yannda yer almak zorunda kalmlard. Mesel bir defasnda Ben Kureyza ve Ben'-Ndir Yahudileri Hazreclilerle

birleerek, Kurey ile ittifak yapan Evslilere kar savamlardr.[52] Hz.Peygamber'in Yesrib'e hicretinden nce ve bi'setin 7.senesinde [53]iki kabile tekrar savamlardr. "Buas" ad verilen bu savata Ben Kureyza ve Benun-Nadr Yahudileri bu defa Evslileie birlemiler ve Ben Kaynuka Yahudileriyle ittifak kuran Hazreclileri yenmilerdir.[54] Yahudiler, Araplar paralama hususundaki taktiklerini baar ile uygulamalarna ramen, aralarnda siyasi bir birlik olmadndan [55]daha nce ittifak yaptklar Araplarla birlikte savaa girmek mecburiyetinde kalyorlard.[56] Bylece birbirlerine kar muharebe ediyorlar, birbirlerinin kanlarm aktp, dindalarm esir alyorlar ve onlar yurtlarndan karyorlard.[57] Bazan da kendi aralarnda ferdi ldrme olaylar meydana geliyor ve birbirlerine diyet veriyorlard.[58] Ancak bu konuda adaletli olamyorlar ve bazs bazsndan daha fazla diyet alyordu. Kendilerini dier Yahudi kabilelerine kar stn olarak "kabul ettiren Ben'n-Ndir Yahudileri ilerinden biri ldrldnde tam diyet alyorlar, fakat kendilerinden biri dier Yahudi kabilelerinden birini ldrecek olursa yarm diyet veriyorlard.[59] Byle bir olay Hz.Peygamber'in Yesrib'e hicretinden hemen sonra vuku bulmu ve Yahudiler hakem olmas iin Hz.Peygamber'e ba vurmulardr. Hz.Peygamber de "ayet hkmedersen adaletle hkmet"[60] eklinde gelen ilh bir msaadeyle hkmetmi ve Ben'n-Nadir ile Ben Kureyza arasndaki diyet farkn, ortadan kaldrmtr.[61] Siyasi ynden Araplara stnlk kuramayan Yahudiler, iktisad sahada onlardan ileri durumda olup blgede sz sahibiydiler.[62] Ziraat, i ve d ticaret, demircilik, silah yapmcl, kuma dokumacl ve kuyumculuk [63]gibi mesleklerde ileri bir seviyeye ulamlard. Panayrlara katlarak zengin olmular, faizle bor vereek [64]borlarn deyemeyenlerin mlk ve arazilerine el koymular [65]ve bu sayede refah iinde yaamaya balamlard. Ayrca Tevrat'ta mekruh [66]ve Allah'a isyan ile e deerde su olduu [67]belirtilen falclk [68]ve khinlik gibi ilerle de itigal edip para kazanyorlard.[69] Muhammed Hamidullah, Yesrib'de bulunan Yahudi kabilelerinin isimlerinin anlamlarn verirken, Kaynuka'mn "Kuyumcu", Nadirin "Yeil ve iekli Bitki", Kureyza'nn ise "Derici" manalarna geldiim belirterek [70], bu isimlerin dahi onlarn ticar hayatlar ile ilgili olduunu vurgulamaktadr. Belzur, burada yaayan Yahudilerin ziraat Amelikallar ve Crhmller'den rendiklerini,[71] Watt ise, Yesrib'te ziraat onlarn gelitirmi olabilecei[72] eklinde gr beyan ederek, Muhammed zzet Derveze de bunlara tam zt bir gr serdederek Araplarn ziraat, sanaat ve ticaret gibi ileri Yahudilerden renmi olabilecekleri ihtimali zerinde durur.[73] iktisdi hayatta stn olmann yamnda, din ve kltrel ynden de Araplardan stn grnen Yahudiler; eitim, retim ve kaz ilerini grdkleri Beyt'l-Midrs[74] isimli bir messeseye sahiptiler. Din trenlerini de burada yapp Tevrat, Mina ve Zebur'u okuyorlar ve ocuklarnn eitim-retim ilerini de yine burada yapyorlard. Arabistan Yarmadasndaki dier cemaatlere nazaran daha yksek bir hukuk nizamna sahip olan[75] Yahudiler, ilerinden su ileyenleri de burada cezalandryorlard.[76] Kendi aralarnda, suu ileyenin itima durumuna gre ceza meyyide uygulamalarna,^ kendi hukuklarna tam olarak riayet etmemelerine ramen[77], bu din hukuk zaman zaman, kendi ilerine karm, fakat Yahudi olmam Araplar tarafndan da uygulanmaktayd.[78] Yahudilerin Tevrat' Ibrnice okuyup Arapa olarak Araplara tefsir etmeleri ve ilerinden Samuel b. Adiy gibi Arapa iirler syliyen kiilerin kmas da onlarn din ve kltrel ynden ileri bir seviyede olduklarn gstermektedir.[79] Fakat bu husus ayn zamanda dil asndan Araplarn tesiri altnda kaldklarn da gstermektedir. Buradan anlamaktayz ki, bu blgede Yahudiler, Araplar kendi dinlerine evirme hususunda az da olsa gayret sarfetmiler ve dinlerini sadece tsriloullarma has grmemilerdir.[80] Araplar, her ne kadar, bu Yahudilerin dinlerine fazla rabet gstermemilerse[81] de, ilerinden ocuu olmayanlar, ayet Allah kendilerine bir ocuk verirse, onu Yahudi terbiyesi zerine yetitirip byteceklerini adamak[82] suretiyle onlarn tesir sahasna giriyorlard. Hatta Ben'n-Nadr srgn srasnda bu yolla Yahu-dilemi bir hayli ocuun olduu grldnde, babalar bunlar geri alp mslman yapmak istemiler, ancak "Dinde zorlama yoktur"[83] eklinde gelen ayetle Hz.Peygamber ashabm bundan vazgeirmi ve Yahudileen bu ocuklar Yahudiler ile birlikte gndermitir.[84] Bu hususla ilgili olarak M.Izzet Derveze, ferdi Yahudileme-leri kabul ederken[85], Yahudi ve Hristiyanlarn, Araplara gerek din ve gerekse din d konularda fikirlerini benimsetemedikleri-ni iddia etmektedir[86]ki, Muhammed Hamidullah da bu grtedir.[87]

lhi bir kitaba sahip olan Yahudiler, Araplar kendi dinlerine evirme gayretlerinden dolay veya daha baka sebeblerle ba-zan onlarla ekime iine giriyorlar ve zor durumda kaldklarnda da semav bir kitaba sahip olduklarm hatrlatp, onlara psikolojik bir stnlk kurmak istiyorlard. [88] Kendilerinin Allah'n dostu ve sevgilileri olduklarm[89] sylyorlar, Araplar, ellerinde bulunan Tevrat'ta gelecei haber verilen[90] bir'peygamber ile korkutuyorlard.[91] O peygamber geldiinde onunla birleip Ad ve irem kavimlerinin akbetine uratacaklarn[92] sylemek suretiyle Araplar tehdd ediyorlard. Bu ekimeler esnasnda syledikleri gibi Yahudiler gerekten bir peygamber bekliyorlar ve onun gelme zamannn yakn olduunu da biliyorlard.[93] Yesrib Yahudileri bu beklentiler iindeyken, ilerinden bir grubun Mekke'ye geldii bir zamanda Hz.Peygamber dnyaya gelmi ve Yahudiler bunu anlamlardr. Onlardan biri derhal bir Kurey topluluunun yanma gitmi ve onlara: "inizde bu gece ocuu doan oldu mu?" diye sormutur. Hz.Aie'den merv bu hdise u ekilde devam etmektedir: Kureyliler: "Bilmiyoruz" dediler. Yahudi: "Yanldm zannetmiyorum, dediim eyi aratrnz, bu gece hir zamann ve bu mmetin peygamberi olacak, ismi Ahmed olan kii dodu, omuzunda da siyah-sar bir mhr vardr." dedi. Bunun zerine Kurey meclisi dald ve herkes meseleyi soruturmak iin evlerine gitti. Onlarn bazlarna: "Bu gece Abdullah b. Abdulmuttalib'in olu oldu, adn Mu-hammed koydular" denildi. Bu haber yaylnca Araplar o Yahudiyle birlikte Muham-medin evine geldiler. Annesi onu karnca, Yahudi hemen srtndaki mhre bakt ve orada bayld. Ayldmda, niin bayld sorulduu zaman Yahudi: "Peygamberlik Beni israil'den gitti" dedi ve yannda bulunan kitab kararak szlerine; " Burada onun 3avaaca yazldr" diye ilve etti. Daha sonra da:" Nbvvet ile Arabm an yceldi. Sevinmez misiniz ey Kurey topluluu ?" diyerek szlerini tamamlad.[94] Mekke'de cereyan eden bu hadisenin bir benzeri de Yesrib'de meydana gelmi ve bir Yahudi;" Bu gece, dnyaya gelen Ahmed'in yldz dodu.[95] diyerek dindalarna son Peygamberin doduunu haber vermitir. Yesrip Yahudilerini bu ekilde zetledikten sonra, imdi de Yemen'in islm ncesi durumundan bahsetmek istiyoruz. Yemen'de bulunan Yahudilerin buraya ne zaman geldikleri hakknda bran kaynaklarnda herhangi bir bilgi olmad belirtilmektedir.[96] Asru'l-Chil isimli eserin sahibi evki Dayf, Yahudilerin buraya geliini M.S.70'de Kayser Titus'un ve yine M.S.132'de Kayser Hederyan'm Filistin'e yaptklar saldrlar sonrasna balar. [97] evki Dayf m fikrini bu ekilde verdikten sonra, bn shak[98] bn Him[99], bn Sa'd[100],Taber [101] ve Mes'd[102] tarafndan mtereken nakledilen bir rivayete temas etmek istiyoruz. Bu rivayete gre, Yemen Tbba's Es'ad Eb Kerb dou seferinden dnerken Yesrib'e uram ve giderken brakt olunun ldrlm olduunu renince, Yesribri yerle bir edeceine dair yemin etmitir. Bunun zerine Ben Kureyza kabilesine mensup iki haham ona, bu beldeye son Peygamberin hicret edeceini ve ayet buraya saldrrsa kendisinin helka urayacan syleyerek, onu bu fikrinden caydrmlardr. Tbb daha sonra bu iki hahamn dinim kabul ederek Yahudilie girmi ve onlar da yanna alarak Yemen'e gitmitir. Ancak, Yemenli halk, onu, Yahudi dinine girdii iin ehre sokmak istememi, bunun zerine, Yemen'de yaygn olan ve hakl ile haksz ayrmak iin ba vurulan "ate"in hakemliine mracaat edilmi ve neticede halk toptan Yahudi dinini kabul etmitir.[103] Bylece Yahudilii kabul eden Yemen halknn bana bir mddet sonra Tbb Es'ad Eb Kerb'in Z Nuvas olarak anlan ve asl ad Zur'a[104] olan kk olu hkmdar olmutur. Daha sonra adn Yusuf olarak deitiren[105] Z Nuvas'm hkmdar olmas hem Hristiyanlk hem de Yahudilik iin iyi bir sonu vermemitir.[106] Z Nuvas Yahudilii kabul ettikten sonra[107] Necran blgesinde bulunan Hristiyanlar![108] kendi dinine davet et-mi,[109]ancak Yahudilii kabul etmeyen 20.000 kadar Hristi-yam[110] M.S.525'de[111], Kur'n- Kerm'in Uhdd adm verdii ve:"Hazrladklar hendekleri, tututurulmu atele doldurarak onun evresinde oturup, inanm kimselere dinlerinden dnmeleri iin yaptklar ikenceleri seyredenlerin can

ksn"[112] diye and, ii ate dolu ukurlara atarak yaktrmtr.[113] Z Nuvas'm Yahudi dinine girmesi hakknda bir yorum yapan evki Dayf, "Hristiyanlarn, zellikle Habeli Hristiyanlarn kendi lkesine girmeleri ve igal etmelerinden korkmas Yahudi dinini semesine sebep olmutur." demektedir.[114] Z Nuvas'm bu zulmnden kaarak kurtulan Devs Z Sa'le-ban isimli bir Hristiyan Bizans imparatoruna giderek durumlarn anlatm ve yardm istemitir. Ancak mparator memleketinin Yemen'e uzak olduunu ne srerek, Habe Necai'sine bir mektup yazm ve Devs Z Sa'leban'a yardm etmesini istemitir. Necai de Aryat komutasnda 70.000 kiiyi Yemen'e gndermitir. Bu orduda daha sonra filler ile Kabe'yi ykmaya teebbs edecek olan Ebrehe elErem de bulunmaktayd. Aryat komutasndaki Habeliler M.S. 525 ylnda Yemen1 de Z Nuvas' yenmiler ve Z Nuvas da kaarak izini kaybettirmi ve bir daha hi grlmemitir. Bylece hkimiyet Habeli Hristiyanlara gemitir.[115] Habeli komutan Aryat burada idareyi bir mddet elinde tuttuktan sonra, kendi komutanlarndan Ebrehe el-Erem tarafndan ldrlmtr. Ebrehe burada " Kulleys" isimli bir kilise yaptrm ve kilisesine rakip olarak grd Kabe'yi ykmak iin yola ktnda, bilinen " Fil Vak'as"[116] olmu ve Ebrehe lmtr.[117] Yerine srasyla oullar Yeksum ve Mesrk hkmdar olmulardr.[118] Aryat, Ebrehe ve oullarnn saltanat yaklak 72 yl srm, son hkmdar Mesrk'un zulmnden bkan, Yemen halkndan Seyf b. Z Yezn Fars Kisr 'sna gidip yardm istemi, o da hapishanelerinde bulunan 800 mahkmu Vehriz b. el-Kmecar komutasnda Yemen'e gndermitir. Onlar burada, yerli halk ile birleip Mesrk'u ldrmler ve idareyi ellerine almlardr. Vehriz burada 5 yl valilik yaptktan sonra lm, yerine Seyf b. Z Yezn vali olarak atanmtr. Fakat Seyf, bu sefer Hristiyanlara zulmetmeye balamtr. Bunun zerine Kisr onu azletmi ve yerine M.629/ H.7. ylda mslman olacak olan^Bzn' tayin etmitir.[119] Dini ve siyasi durumunu bu ekilde zetleyebileceimiz Yemen halknn geim kayna, in-Hind ve Roma-Bizans yolu zerinde bulunmas sebebiyle [120]kervan ticaretiydi.[121] Kervan ticaretinde nemli mallar olarak "Yemen Mefri [122] denilen nl kumam, Sana blgesinin mehur "Akik Ta'n[123] ve hubbt'[124] sayabiliriz. [125]

Birinci Blm MEDNE YAHUDLER 1. HCRET MTEAKP YAHUDLERLE YAPILAN ANLAMALAR VE KARILIKLI MNSEBETLER
Hz.Peygamberin Yesrib'e hicretinden nce Mekke'de Yahudilerle mnsebetine dir kaynaklarmzda herhangi bir habere rastlamyoruz. Ancak onun doumundan nce, daha dedesi Abdlmuttalib zamannda, dedesinin Yahudi bir komusundan bahsedilir. Kaynaklarmzn ticaret yapan ve zengin bir tccar olarak tantt bu Yahudi, Mekkeliler tarafndan mal iin ldrlm, fakat katiller Abdlmuttalib tarafndan bulunmu ve onlardan 100 deve diyet alnarak Yahudi'nin amca oluna verilmitir.[126] Bundan baka yukarda zikrettiimiz, bn Sa'd'da yer alan ve Hz.Peygamberin doumuna ahit olan Yahudi'yi, ayrca Kureyliler'in, Yahudilere heyet gnderip Hz.Peygamber'in durumunu onlardan sormalar[127] gibi hadiseleri burada zikredebiliriz. Ancak bunlarn, Hz.Peygamber ile Yahudilerin dorudan doruya mnsebette olduunu ortaya koyan hadiseler olmad ortadadr. Muharnmed Hamidullah da; kaynaklarmzn Mekke devrinde Hz.Peygamber ile Yahudiler arasnda herhangi bir mnsebetini nakletmediini[128] sylerken, bu mnsebetin ancak fuarlar yoluyla olmu olabilecei[129] zerinde durmaktadr. Hz.Peygamber'in Yahudilerle dorudan doruya bir ilikisini bulamamakla beraber, Kur'n- Kerm'de, daha Mekke devrinde Beni srail kssalarndan bahsedilmekte olduunu mahede etmekteyiz. Kur'n- Kerm Hz.Peygamber'i, kavminden grm olduu eitli eziyetler karsnda teselli ederken, eski Peygamberlerden ve onlara indirilen kitaplardan bahsetmitir. Bunu yaparken de daha ok Beni israil Peygamberleri ve kitaplar zerinde durmu, onlarn kssalarn anlatmtr. Kur'n- Kerm birok ayetlerinde Isriloullan'nm Peygamberlerini[130] zikretmi ve onlara kitap, hkm ve peygamberlik verildiini, onlarn temiz rzklarla rzklandnldklarm ve dnyaya stn klndklarn[131] bildirdikten sonra, "ite bunlar Allah'n doru yola eritirdikleridir, onlarn yoluna uy..."[132] demek suretiyle o Peygamberleri rnek olarak takdim etmitir.

Mriklerin, Hz.Peygamber'e inen ayetler hakknda ortaya attklar phelerden sonra, kendisine inenlerden pheye dmemesi iin, ona; "Sana indirdiimizden phede isen, senden nce indirdiimiz Kitblar' okuyanlara sor. And olsun ki, sana rabbinden gerek gelmitir, sakn phelenenlerden olma."[133] "Ey Muhammedi Senden nce de, kendilerine vahyettiimiz adamlar gnderdik. Bilmiyorsanz kitbhlara sorun."[134] gibi ayetlerle Yahudilere mracaat etmesini tavsiye etmitir. Yine Kur'n- Kerm, Tevrat' da vm ve; "Kur'n'dan nce Musa'nn kitab, Tevrat, bir rahmet ve rehberdir. Bu Kur'n zulmedenleri uyarmak ve iyi davrananlara mjde olmak zere Arap diliyle indirilmi, kendinden ncekileri dorulayan bir Kitb'tr."[135] eklindeki ayetlerle, onun da ilhi bir kitab olduunu beyan etmitir. Bu kitab'n eriyi dorudan ayran ve saknanlara bir k ve t[136] olarak indirildii de belirtilmitir. Bununla beraber Kur'n- Kerm, Hz.Peygamber'e onlarn bir ok ayrlklara dtklerini ve ayrla dtkleri eyler hakkmda mutlaka hesaba ekileceklerini[137] bildirerek, onu Yahudiler'e kar uyarmay da ihml etmemitir. te Hz.Peygamber Mekke'den Yasrib'e hicret ederken Yahudiler hakknda bu bilgilere sahipti. Hz.Peygamber ilhi bir emirle [138]Rebu'l-Evvel aynn 12. gn [139]Yesrib'e hicret ettiinde, ehirde yaayanlarn hemen yarsna yakn Yahudi idi.[140] Yahudiler, Hz.Peygamber'in hicretini kalelerine karak gzlemiler ve onun geliini Araplara haber verirken[141] kendileri de merak iinde bekleip, onun gerekten bir peygamber olup olmadn anlamak istemilerdi. Biz onlarn bu durumunu Safiyye bint Huyey'in bir rivayetinden anlamaktayz. Safiyye, Hz.Peygamber'in hicreti esnasnda, Benu'n-Nadir Yahuderi'nin reisi olan babas Huyey b. Ahtab ile amcas Eb Ysir b. Ahtab'n onu karlamaya gittiklerini, sabahn erken saatlerinde kmalarna ramen ok ge dndklerini ve babas ile amcas arasnda u konumann getiini anlatr: Amcam Eb Ysir, babama: "O, o mu?" diye sordu. Babam: "Evet, vallahi o odur." dedi. Amcam:"Onun o olduundan emin misin?" diye sorduunda, Babam: "Eminim" diye cevap verdi. Amcam bu sefer babama; "Ona kar iinde uyanan nedir?" dedi. Babam: "Vallahi eski halimde kalacam, nefsimde uyanan ise, ona dmanlk hislendir."[142] dedi. Buna benzer bir hdise de Selmn- Fris'den nakledilmi ve Selmn- Fris, Hz.Peygamber'in Yesrib'e varm Yahudi olan efendisine haber veren ocua, onun durumunu sorduunda, Yahudi olan efendisi hiddetlenip Selmn'm yzne bir tokat vurmutur.[143] Hz. Peygamber, hicretini mteakip, kendisinin geliinden memnun olmayan Yahudiler'e kar gayet iyi davranm ve onlara kar taknd tavrlarnda yumuaklk ve anlama arzusunda olduunu izhr etmitir. Bu cmleden olarak onlar, aralarnda ortak olan bir kelimeye [144]arm, kendisine ilh emir gelmeyen konularda onlara muvafakat etmeyi sevmi [145], namazlarnda onlarn kblesi olan Beyt'l-Makds'e ynelmi[146], hicreti esnasnda onlar orulu bulunca, sebebini sormu ve daha sonra da mslmanlara bu orucu tutmalarn emretmi[147] onlarn blgesinde oturan mslmanlara, baka kap bulamamalar halinde, temizlemek artyla onlarn kaplannda yemek piirmeyi ve o kaptan yemek yemeye msaade etmi [148], bundan daha ileri olarak, gelen bir ayetle, kendisine tbi olanlara, onlarn kestiklerini yemelerine ve iffetli kadnlaryla evlenmelerine msaade etmi [149]bizzat kendisi zaman zaman Beni israil kssalar anlatm ve bunlar anlatma hususunda da herhangi bir beis grmemitir.[150] Bunlardan baka, onlar kendi dinine kazanmak iin, nnden geen Yahudi cenazelerine sayg gsterip ayaa kalkm ve bunu ashabna da tavsiye etmi [151], mriklere-girmeyi yasaklad mescide kitb ehli olarak onlarn girmesine msaade etmitir.[152] Ehl-i Kitb'tan olup da, sonradan mslman olan kiinin, Allah katnda, daha nceden kendi peygamberini, sonradan da kendisini tastiklediinden, iki peygamberi tasdiklemi olaca sebebiyle, dier insanlardan mslman olanlara nazaran iki kat daha fazla ecir alacan[153] sylerken, o kiinin dirisiyle ve lsyle insanlarn en hayrls olduunu[154] beyan etmi ve onun cennetlik olduunu[155] mjdelemitir. Hz.Peygamberin taknd bu olumlu tavrlar karsnda, sayca az da olsa, baz Yahudiler

mslman olmu, bazlar da mslman olmasalar bile en azndan Hz.Peygamber'e cephe almamlar ve hatta onun yannda yer almlardr. Bunlardan Abdullah b. Selm daha hicr 1.ylda ailesiyle birlikte mslman olmutur.[156] Salebe b. Saye, Esd b. Sa'ye ve Esed b. Ubeyd isimli Yahudiler de Ben Kureyza kuatmas srasnda mslman olmulardr.[157] Yine Ben Kureyza gn mm Mn-zir isimli mslman bir kadn, Rif'a b. Samuel adndaki bir Yahudi ocuu himayesine alarak mslman olmasna vesile olmutur.[158] Bu Yahudilerden baka, baz kaynaklarda mslman olduu rivayet edilmekle[159] beraber, Hz.Peygamber'e iman etmeyen, fakat onun yannda yer alp Uhud'da savaan ve len Benu'nNadr Yahudileri'nden Muhayrk da nsbet davranlarda bulunmutur. Hatta Uhud sava ktnda kavmini Hz.Peygamber ile birlikte savamaya arm, kavmi, gnn Cumartesi olmasn bahane edince, "sizin iin Cumartesi'nin nemi yoktur." diyerek silhn kuanm ve "ayet lrsem mallarm Muhammed'e verin, o, malm, Allah'n kendisine gsterecei yere harcar" deyip Uhud savama katlmtr. Savata lnce, Hz. Peygamber onun hakknda, "Muhayrk Yahudilerin en hayrlsdr" diyerek, onu vm ve brakt mallar Medine'de datmtr.[160] Ben Kureyza kuatmas esnasnda Hz.Peygamber'e verdikleri ahde sadk kalarak kavminin savamasna kar kan Amr, b. Su'da isimli bir Yahudi de, kaleden inmi ve geceyi Hz.Peygamber'in mescidinde geirdikten sonra bilinmeyen bir yere gitmitir. Daha sonra, ashb o kiiyi sorduunda Hz. Peygamber, "Ahdine vefasndan dolay Allah'n (lmden) kurtard bir adam" cevabn vermitir.[161] ibn Sa'd da bunlara ilveten, Tevrat'ta Hz.Peygamber'in sfatlarn okuduktan sonra, bir Yahudinin daha mslman olduunu isim vermeden rivayet etmektedir.[162] Onlara bu derece ihtimam ile davranan Hz.Peygamber, kendi bakanlarndan baka hibir kimseyi dinlemeyen[163] Yahudileri, Medine'de bulunan dier kabileler ile birlikte anlama yapmak iin ikna etmeyi baarmtr. Hicr 1.ylda yaplan[164] ve Anayasas da denilen bu anlamann metni zamanmza kadar eitli kaynaklarda[165] muhafaza edilmi ve bizlere ulamtr. Biz burada anlama maddelerinin deerlendirmesine gemeden nce, Yahudiler'in byle bir anlamay benimsemelerini salayan millerin neler olabilecei zerinde durmak istiyoruz. Bu milleri u ekilde sralayabiliriz: Birincisi; Hz.Peygamber tarafndan taknlan olumlu tavrlar ki, biz bunlar, aralarnda ortak olan kelimeye arma, aure orucunu ashabna emretme, kble olarak Beytl-Makdis'e ynelme vb. eklinde zetlemitik. kincisi; Yahudilerin kendi bnyelerinden kaynaklanan bir takm sebepler ki, bunlar da, aralarnda siyas bir birliin olmay, kabul etmelerine ramen onun bir Peygamber olduunu bilmeleri[166] eklinde syleyebiliriz. ncs ise; onlarn Evs ve Hazrec ile ittifak halinde olmalar ki, bu durumda onlar birer mttefik olarak anlamaya imza koymak iin kendilerini mecbur hissetmi olabilirler. Bu nc ksmda, ok uzak bi ihtimal olmasna ramen zikretmek istediimiz bir sebep de, Yahudilerin mrik bir bakandansa, kendilerinin peygamberlerini ve kitaplarm tasdik eden[167] ve kendilerine iyi davranan birinin bakanln kabul etmi olabileceklerdir. Bu artlar dahilinde, hicretten hemen sonra ele alnm bulunan ve mslmanlarla Yahudilerin eit artlarda dnld[168] anlamada Yahudilerle ilgili maddeler yle tanzim edilmitir: Anlamasnn 1. maddesine gre, Yesrib'li mslmanlara tbi olanlar eklinde zikredilen Yahudiler, ehir devleti iinde yer almlar ve mslmanlarla birlikte, ehri korumak iin, harb etmeyi kabul etmilerdir.[169] 2. madde de 1. maddeyi teyid eder mahiyette olup, ehirde yaayanlarn her trl kan balarnn stnde bir mmet (cemaat) olduklar belirtilmekte,her ferdin yeni kurulan bu devletin iinde yer ald vurgulanmaktadr. Umm bir hkm tayan bu iki madde'den sonra 15. mad-de'ye kadar Arap kabileleriyle ilgili hkmler yer alr. 15.18. ve 19. maddelere gre ise; bir harp vukuunda anlamaya imza koyanlarn eit artlara sahip olduklar belirtilir.[170]

16. madde, Yahudilerin durumuna zel olarak k tututmak-tadr. Bu maddeye gre, Yahudilerden mslmanlara tbi olanlarn, zulme uramakszn ve onlara muarz olanlarla yardmla-makszm, mslmanlarn yardm ve himayesine hak kazanacaklar belirtilmektedir. Bu maddenin iki blm halinde hazrland tahmin edilen Medine anlamasnn, birinci blmnn son ksm olduu sanlmaktadr.168 18. maddeye gre ise, ehir devletini savunanlar nbetlee harbe itirak edeceklerdir. Umm maddeler olarak gze arpan 23. ve 42. maddelere gre, Hz. Peygamber'in tam yetki ile, Allah adna idareyi eline ald tescil edilmektedir. Buna gre zerinde ihtilafa dlen konular derhal Allah'a ve Muhammed'e gtrlecektir. 24. 37. ve 38. maddelerde zel olarak zikredilen Yahudiler, harbe itirak ettiklerinde, harp sresince masraflarn kendileri karlayacaklar, dtan gelecek saldrlara kar da kendi aralarnda yardmlaacaklard![171] 25. maddeden 33. maddeye kadar eitli Yahudi kabileleri tek tek isim olarak zikredilirken, onlarn mslmanlarla bir mmet (cemaat) olduklar, dinlerinde serbest olduklar vurgulanr. Haksz yere bir crm (su) ileyenin ise "sadece kendine ve aile efradna zarar vermi" olaca belirtilerek, su ummletiril-mekten uzak tutulmutur. 35. maddeye gre anlalmaktadr. ise, Yahudiler'e snanlarn Yahudiler gibi kabul edilecei aka

36. madde, Yahudileri Hz. Peygamberden habersiz (izinsiz) olarak mslmanlarla birlikte asker bir sefere kmaktan men etmektedir. 37. maddenin (b) frkasna gre, herhangi bir kimsenin mttefikine kar su ilemesi yasaklanrken, byle bir durumda zul-medilene yardmc olunaca anlamada yer alr. 39. maddeye gre Yesrib ehrinin dahili, haram (mukaddes) bir belde kabul ediliyor ve snrlar iziliyordu.[172] 40. madde, himaye altndakiler, bizzat himaye eden gibidir, ne zulmeder, ne de zulmedilir kaydm getirirken; 41. madde onu tamamlar ve; himaye hakk verilenler hari hi kimsenin himaye hakkna sahip olmadm belirtir. 43. madde Hz. Peygamberi darndan gelecek tehlikelere kar korurken, "ne Kureyliler ve ne de onlara yardm edenler himaye altna alnacaklardr" eklindeki ifade, mrik Kureyle her trl irtibat yasaklamaktadr. 44. maddenin pozisyonu ise, bir nceki maddeyi tamamlar durumda olup Kureyle yardmlamama artnn bir adm daha ilerisindedir .Buna gre dardan gelecek saldrlara kar ieride yardmlama yaplacak ve bu saldrnn Kureyten gelmesi halinde de onlara kar savalacaktr. 45. madde ise, din harpler hari tutularak, her iki tarafn birbirini anlamaya armas halinde icabet etmenin gerekli olduunu akla kavuturmaktadr. Yine bu maddenin (b) frkasna gre her zmre kendi blgesinden, gerek mdfaa ve gerekse ir ihtiyalar asndan mes'ul olacaktr. 46. ve 47. maddelere gre de, bu anlamaya tam bir sadakat istenmekte ve bunu yapanlarn savata ve barta emniyet iinde olacaklar vurgulanmaktadr.[173] Yukarda [174]anlamann iki bolm olduunun sanldm belirtmitik. Fakat bu konuda kaynaklarmzda herhangi bir haber mevcut deildir. Ancak Yahudilerle yaplan bu anlamann Bedir'den nce yapldn teyid eden rivayetler mevcuttur. Mesel, Vkd, Belzur ve Ibnu 1Esr'de "Kaynukallar Hz. Peygamber Bedir'den dndkten sonra isyan etmiler ve ahidlerini bozmulardr."[175] eklinde yer alan rivayet bunu ispatlamaktadr. Buna gre anlamann H.l. ylda (M.622) veya en azndan Bedir'den nce yapldn dnebiliriz. Hz. Peygamber bu anlama ile ehirde birlik ve beraberlii temin ettikten sonra, islm' tebli vazifesine arlk vermi ve gerek putperest Araplara kar olsun, gerekse kitab ehli olan Yahudilere kar olsun islm' yayma faaliyetlerine hz vermitir. Bu faaliyetleri esnasnda birok kereler Yahudilerin Beyt'l-Midrs adn verdikleri toplant yerlerine gitmi ve onlar Islama davet etmitir. Hz. Peygamber'in, Yahudileri islm'a davet iin gittiini anlatan rivayetlerin birkan, onlarn islm'a ve Hz. Peygam-ber'e kar takndklar tavrlar ortaya koyabilmek asndan,

zetleyerek buraya almak istiyoruz. Birgn Hz. Peygamber Beytul-Midrs'a gider ve Yahudilere, ilerinden en lim olan kimseyi karsna karmalarn ister. Yahudilerden Abdullah b. Sriy kar. Hz. Peygamber ona, Allah'n, gemite Beni israil'e verdii nimetleri hatrlayarak; "Benim, Allah'n Rasul olduumu bilmiyor musun?" diye sorar. Sriy: "Allahmme, Evet, benim kavmim de u bildiklerimi ve senin durumunun, sfatlarnn Tevrat'ta beyan edildiini biliyor." der. Hz. Peygamber: "Bana iman etmen hususunda sana mni olan ey nedir?" diye sorduunda, Sriy: "Kavmime muhalefet etmeyi kerih gryorum, umulur ki onlar sana tabi olup mslman olurlar, o zaman ben de mslman olurum."[176] der. Nakledilen bir baka hadise ise udur; Ibn Abbas'tan rivayet edilmektedir. Hz. Peygamber birgn yine Beyt'l-Midrs1 a gitmi ve onlar Tevrat okur vaziyette bulmutur. Yahudiler, Hz. Peygamber'in sfatlarnn bulunduu blme gelince susmulardr. Bunun zerine Hz. Peygamber merak edip bir kenarda hasta olarak oturan bir Yahudiye niin sustuklarn sormutur. Yahudi: "Onlar hir zaman Peygamberinin sfatlarna geldiler ve okumamak iin sustular." deyip, yerinden kalkm ve Tevrat' eline alarak o blm okumutur. Sonra da kelime-i ahadet getirip mslman olmutur.[177] Bir baka rivayette de Hz. Peygamberin yine Beytul-Midrs'a gittii ve onlar islm'a davet ettii nakledilmitir. Bu rivayete gre, Yahudiler Hz. Peygamber'e hangi din zere olduunu sormular, Hz. Peygamber de; "ibrahim milleti ve dini zereyim." deyince, onlar; "ibrahim Yahudi idi." diye mukabelede bulunmulardr. Yahudilerin bu iddialar zerine Hz. Peygamber, orada bulunanlar, bu konu hakknda Tevrat'n hakemliine agirmi, fakat onlar bundan kanmlardr.[178] Bu konuda hemen bir ayet nazil olmu ve Hz. ibrahim'in ne Yahudi ve ne de Hristiyan olduu, aksine onun Allah'a teslim olanlardan olduu vurgulanmtr.[179] Hz. Peygamberin islm'a davet faaliyetlerine zaman zaman ashab da katlm ve Yahudileri islm'a davet etmilerdir. Bu konuda Sa'd b. Ubde, Muaz b. Cebel ve Utbe b. Vehb Yahudilere giderek, onlara islm ncesini hatrlatmlar ve: "Siz bizi gelecek olan bir Peygamber ile korkuttuunuz halde, o geldikten sonra, onu niin inkar ediyorsunuz, kald ki onun sfatlarn da anlatyordunuz." dediklerinde, Yahudilerden Rbi b. Hureymile ve Vehb b. Yahz: "Biz kesinlikle byle bir ey s3flemedik ve Allah da Musa'dan sonra ne bir kitab, ne de bir korkutucu gndermitir." diyerek Hz. Peygamberi inkar etmilerdir.[180] Bu hadise zerine de hemen bir ayet nazil olmu ve Hz. Peygamberin hem mjdeci, hem korkutucu olarak gnderildii bildirilerek Yahudiler yalanlanm tr.[181] Hz. Peygamber'in en yakn arkada Hz. Eb Bekr de bir gn onlar islm'a davet iin gittiinde, ona kar gelmiler ve Hz. Peygamber'in kendilerinden bor para istediini hatrlatarak:" (Bu hale gre) Allah fakir, biz zenginiz." demilerdir. Yahudilerin bu szlerine ok kzan Hz. Eb Bekr, Finhas isimli Yahudi hahamnn yzne bir tokat vurmu ve: "Vallahi, aramzda anlama olmasayd, ban uururdum." demitir. Bunun zerine Finhas Hz. Peygambere gidip Hz. Eb Bekr'den ikayeti olmutur. Hz. Peygamber olay bir de Hz. Eb Bekr'den dinleyince Finhas daha nce syledii szleri inkar ederek Hz. Peygamberin yanndan ayrlmtr.[182] Bu konuda da bir ayet inmi ve; "Allah, 'Allah fakir, biz zenginiz' diyenleri iitmitir.[183] diyerek gerei aklamtr. imdi nakledeceimiz hadise ise, Yahudilerin syledikleri szleri ve gerekleri ne derece inkar eden bir kavim olduunu gstermesi bakmndan olduka ilgintir.Yahudilerden mslman olan Abdullah b. Selm bir gn Hz. Peygamber' geldi ve; "Y Rasulallah, Muhakkak ki Yahudiler tuhaf bir kavimdir. Senin onlara gitmeni ve ben bir ev'de gizlenirken, onlara beni sorman isterim. Onlar benim hakkmda sana bilgi versinler, fakat bunu, onlara benim mslman olduumu sylemezden nce yap. ayet onlar benim mslman olduumu renirlerse hakkmda kt sz sylerler, "dedi. Bunun zerine Hz. Peygamber, Abdullah b. Selm bir ev'de gizlenirken Yahudileri arm ve onlara: "Hseyin b. Selm hanginizdir." diye sormutur. Onlar: "O, bizim seyyidimiz ve seyyidimizin oludur, dinimizi en ok bilenimiz ve en limimizdir." demilerdir. Bu srada Abdullah b. Selm sakland ev'den km ve: "Ey Yahudi topluluu, Allah'tan korkunuz ve onun size getirdiini kabul ediniz, Allah'a yemin ederim ki, siz onun ismini ve sfatm yannzda olan Tevrat'ta buluyorsunuz. Muhakkak ben Raslullah'a iman ediyorum ve onu tasdik ediyorum." demitir. Abdullah b. Selm'dan bu szleri iiten Yahudiler onun hakknda az nce syledikleri szleri inkar etmiler, onu yalanlamlar ve hakknda kt szler sylemeye balamlardr. Onlarn bu ekilde kt szler sylemeleri zerine Abdullah b. Selm: "Y Rasulallah ben sana onlarn tuhaf, szlerinde durmayan ve fcir bir kavim olduklarn sylemedim mi?" demitir.[184]

Grld gibi nceleri gayet normal olarak gelien ve pek fazla ekimeye meydan vermeyen bu davetler, sklamaya balaynca tepkiler dourmu ve en sonunda da kopma noktasna gelmitir. Aada zikredeceimiz hadise bu durumu btn aklyla ortaya koymaktadr. Hz. Peygamber bir gn yine Beytl-Midrs'a gitmi ve Yahudileri islm'a davet etmitir. Bu davetini defa tekrarlayan Hz. peygamber, nc de, "Tebli ettin, Ya Ebe'l-Ksm" eklinde cevap almtr. Bunun zerine Hz. Peygamber onlara son olarak: "Bunu ben istiyorum. (Yani islm'a girmenizi)" dedikten sonra, "Biliniz ki, arz Allah ve Raslne aittir."[185] diyerek szlerine tamamlamtr. likilerin bu noktaya gelmesi Yahudileri daha ok kzdrm ve onlar, nceleri bu davetlere seslerini karmam ve sonralar alayl[186] cevaplar vermeye balamlarken, bu defa Hz. Peygamberin aleyhine bir takm faaliyetlerde bulunmaya balamlardr. Hz. Peygamber ve ona inananlar saptrmak iin, kyametin ne zaman kopaca [187], cennetin kaplarnn mahiyeti[188] mahlkt Allah'n yarattn, fakat Allah', kimin yaratt ve onun pazu ve dirseklerinin nasl olduu [189], Allah'la beraber baka ilhlarn da olup olmad[190] ve ruh'un mhiyetinin ne olduu[191] eklinde gayb sorular sonnular, Hz. Peygamber'in de nihayet bir insan olduunu birbirlerine hatrlatp [192], ilerinden su ileyenlerin bazlarn ona gnderip, ayet istedikleri gibi hkm verirse ona uymalarn, istediklerinin dnda bir hkm verirse uymamay[193] tavsiye etmilerdir. Yine onlar, "Muhammed ve arkadalarna ineni deitiriniz, umulur ki, onlar da bizim gibi yaparak kitaplarn tahrif ederler ve dinlerinden dnerler" [194] diyerek Kur'n- Kerm'i alaya almlar[195] ve onu inkar etmilerdir.[196] Hz Peygamber'e inenin kendilerine inen gibi olmadn, onun bunlar insanlardan ve cinlerden rendiini[197], aslnda Allah'n ona hi birey indirmediini [198]kendilerininse, Allah'n oullar ve sevgilileri olduklarn[199] hidayetin ancak kendilerinde olduunu ve Hz. Mu-hammed'in de ancak ve ancak kendilerine tbi olmas halinde hidyete erecein[200], Hz. Peygamber'in "Ben brahim milleti ve dini zereyim" demesi zerine, onun, Yahudi olduunu[201] ve Hz. Uzeyr'in Allah'n olu olduunu[202] iddia etmilerdir. Bunlardan ayr olarak, Hz. Peygamber1 den, gkten bir kitab indirmesini[203], Allah'n kendileriyle konumasm [204]istemiler ve ashab sadaka vermekten men etmek iin onlara;"Biz sizin fakir olmanzdan korkuyoruz"[205] demilerdir. Hz. Peygamber'in devesi kaybolduunda da onlar, "Muhammed gkten haber aldn iddia ediyor, fakat devesinin nerede olduunu bilmiyor" [206]demiler, Ensr'dan mslman olanlara eski gnleri hatrlatp[207] Evs ve Hazrec'in slm ncesi dmanlklarna tekrar balamalarm ve bylece Hz. Peygamberi yalnz ve yardmsz brakmay arzulamiardr. Kur'n- Kerm Yahudilerin bu tr sz ve davranlar karsnda sessiz kalmam ve onlara gerekli cevaplar vermitir. Kyametin ne zaman kopaca hususundaki sorularna, "Ey Muhammed, sana kyamet saatinin ne zaman gelip atacan soruyorlar, de ki, onu ancak Rabbim bilir, onun vaktini O'ndan baka belirtecek yoktur. Gklerin ve yerin arln kaldramayaca o saat sizlere anszn gelecektir. Sen sanki renmisin gibi sana soruyorlar, de ki,onu bilmek ancak Allah'a mahsustur, ama insanlann ou bu gerei bilmezler."[208] ayetiyle, Allah' kim yaratt sorularna, "Ey Muhammed, de ki, O Allah bir tektir. Allah herey-den mstani ve her ey O'na muhtatr, O dourmam ve domamtr. Hi birey O'na denk deildir."[209] mealindeki Ihls suresi ve "Onlar Allah' gerei gibi deerlendiremediler. Btn yeryz, kyamet gn O'nun avucundadr; gkler onun kudretiyle durulmu olacaktr. O, putperestlerin ortak komalarndan mnezzehtir."[210] ayetiyle, Allah'la beraber baka ilahlar var mdr, sorularna, "hid olarak hangi ey byktr' de. 'Allah benimle sizin aranzda ahittir. Kur'n bana, sizi ve ulat kimseleri uyarman iin vahyolundu; Allah'la beraber baka tanrlar bulunduuna siz mi ahitlik ediyorsunuz? de. 'Ben ahitlik etmem1 de. 'O ancak tek bir tanrdr, dorusu ben ortak komanzdan uzam'de"[211]ayetiyle, ruh' un mhiyeti hakkndaki sorularna, "Ey Muhammed, sana ruh1 un ne olduunu soruyorlar, de ki: 'Ruh, Rabbimin emrinden ibarettir. Bu hususta size pek az bilgi verilmitir."[212] ayetiyle cevap vermitir. Yine onlarn, "o bizim istediimize gre fetva verirse alrz, vermezse almayz" demelerine, "Ey Peygamber, kalpleri inanmamken, azlaryla nandk' diyenler, Yahudilerden yalana kulak verenler ve baka bir topluluk hesabna casusluk edenlerden inkara koanlar seni zmesin. Szleri asl yerlerinden deitirenler de, 'Byle bir (fetva) size verilirse aln, verilmezse kann' derler. Allah'n fitneye dmesini diledii kimse iin Alah'a kar senin elinden bir ey gelmez.

te onlar Allah'n, kalplerini artmak istemedii kimselerdir. Dnyada rezillik onlaradr. Onlara ahi-rette de byk azab vardr." ve "Onlar yalana kulak verirler, haram yerler. Eer sana gelirlerse aralarnda hkmet yahut onlardan yz evir, yz evirirsen sana bir zarar veremezler. Eer hkmedersen aralarnda adaletle hkm ver. Allah dil olanlar sever"[213] ayetleriyle, "Muhammed ve arkadalarna ineni deitiriniz, umulur ki, onlar da aynsn yaparlar" eklindeki teebbslerine, "Ey kitb ehli, niin hakk batla kartryor ve bile bile hakki gizliyorsunuz?"[214] ayetiyle Hz. Peygamberin Kur'n- Kerm'i insanlardan ve cinlerden rendii hakkndaki iddialarna, "De ki: nsanlar ve cinler, birbirlerine yardmc olarak bu Kur'n'm bir benzerini ortaya koymak iin bir araya gelseler, and olsun ki, yine de benzerini ortaya koyamazlar"[215] ayetiyle, "Allah ona hi birey indirmemi tir" eklindeki iddialarna, "Andolsun ki, aklayc ayetler indirmiizdir. Allah dilediini doru yola eritirir."[216] ayetiyle, Allah'n oullar ve sevgilileri olduklarn iddia et-meleine, "Yahudiler ve Hristiyanlar, 'Biz Allah'n oullar ve sevgilileriyiz' dediler. 'yleyse gnabarnzdan tr size niin azabediyor? Bilakis siz O'nun yaratt insanlarsnz' de..."[217] ayetiyle, Hz. ibrahim'in Yahudi olduunu iddia etmelerine, "ibrahim Yahudi de Hristiyan da deildi, ama doruya ynelen bir mslim-di; puta tapanlardan (da) deildi."[218] ayetiyle, Hz. Uzeyr'in Allah'n olu olduu eklindeki iddialarna, "Yahudiler, 'Uzeyr Allah'n oludur' dediler; Hristiyanlar, 'Mesih Allah'n oludur' dediler. Bu daha nce inkar edenleiin szlerine benzeterek azlarnda geveledikleri szdr. Allah onlar yok etsin. Nasl da uyduruyorlar."[219] ayetiyle cevaplamtr. Gkten kitap indirmesini istemelerine, "y Muhammed, Kitap ehli, senin kendilerine gkten bir kitap indirmelerini isterler. Musa'dan bundan daha byn istemilerdi ve 'Bize Allah' apak gster1 demilerdi. Zulmlerinden tr onlar yldrm arpmt....."[220] ayetiyle, Allah'n kendileriyle konumasn istemelerine, "Bilmeyenler Allah bizimle konumal veya bize bir ayet gelmeli deil miydi?' dediler. Onlardan ncekiler de onlarn sylediklerinin tpksn sylemilerdi. Kalpleri birbirlerine benzedi. Kesinlikle inanan kimseler iin ayetlerimizi aklamzdr."[221] ayetiyle, ashab sadaka vermekten men etmek istemelerine, "Onlar cimrilik ederler, insanlara cimrilik tavsiyesinde bulunurlar, Allah'n bol nimetinden kendilerine verdiini gizlerler. Kafirlere aalk bir azb haziamzdr."[222] ayetiyle cevaplar vermitir. Btn bunlara ilve olarak Kur'n- Kerm, srailoullan'nm tarih iinde yapageldikleri olumsuz tutumlarn zetler ve onlarn; ahiret karlnda dnyay satn aldklarn[223], kendi dinlerinde yasakland halde faiz yediklerini [224], Allah'n ayetlerini az bir pahaya sattklarn [225]kitaplarn tahrif ettiklerini[226], Hz. Musa'dan Allah' kendilerine gstermesini istediklerini[227], kendilerine kutsal klanan Cumartesi yasan inediklerini[228], yalana kulak verip, haram yediklerini[229], kendilerine ilim geldikten sonra birbirlerini ekemeyip ayrla dtklerini[230], bazlar mstesna hin olduklarn ve ahitlerini bozduklari iin lanetlendiklerini[231], hatta bu lanetlenmenin kendi peygamberleri Hz. Davud ve Hz. Is tarafndan bile yapldn [232], hahamlarnn ounun insanlarn mallarn haksz yere yediklerini ve altn-gm biriktirip hak yolunda sarfetmediklerini[233], eytana kul olduklarn[234], mnafklk yaptklarn[235], peygamberlerine kar gelmek iin, men edildikleri halde gizli toplant yaptklarm[236], peygamberlerini yalanlayp, onlar ldrdklerini[237], inananlara kar en iddetli dman olduklarn[238] ve onlarn kesinlikle dost edinilemeyeceini [239], beyan ederek Hz Peygamberin onlara kar takip edecei siyaseti kesin olarak ortaya koymutur. Yahudiler, Kur'n- Kerm'in bu tavr karsnda daha da arttrmlardr. Gerek Hz. Peygamberi ladklarnda "es-Smu aleykm" yani "lm balamlar ve Hudeybiye dnnde[241] de Hz. bsbtn hiddetlenmiler ve dmanlklarn grdklerinde, gerekse mslmanlara rastzerine olsun"[240] diye Selm vermeye Peygamber'e by dahi yapmlardr.[242]

Onlarn bu ekilde Selm vermelerine Hz. Peygamber gayet sakin ve yumuaklkla cevap vermi, "ve aleykm" yani "sizin de zerinize olsun" demitir. Bata ei Hz. ie olmak zere ashab, Yahudilerin bu Selmna hiddetlenip, onlara lanet okumaya balaynca, "Allah rfk sahibidir, rfk sever."[243] buyurarak onlara mni olmutur. Yine onlarn by yapmalar karsnda, olduka zdrap ekmesine ramen, ashabn by yapan ldrme teklifini reddetmi ve Yahudi Lebd b. A'sam' affetmitir.[244] Birbirini takip eden ve ard arkas kesilmeyen bu ekimelerden sonra, Hz. Peygamberin Yahudilere gveni kalmam ve Tevrat'tan baz eyleri onlara sorduunda kendisine doru cevaplar verilmemesi ve buna benzer sebeblerle Zeyd b. Sbit'e brnice renmesini emretmi, o da 15 gn iinde brnice'yi renmitir.[245] Kblenin deimesi esnasnda da onlar fm tr davranlarn devam ettirmiler ve Hz. Peygamber'e gelip, "ayet tekrar bizim kblemize dnersen, sana tbi oluruz,"[246] demilerdir.

Kur'n- Kerm onlarn bu szlerini cevapsz brakmam ve, "insanlarn beyinsizleri; yneldikleri kbleden onlar eviren nedir? 'diyecekler; de ki, 'Dou ve Bat Allah'ndr, o, dilediini doru yola eritirir.' [247] ayetiyle mukabelede bulunmutur. Bu ekimelerin neticesinde ilk olarak, Hz.Peygamber'in hicretinin 20. aynda (H.2.yl evval/M.624 Mart-Nisan) Amrb. Avf Yahu dilerinden olan Eb Afek, mslmanlar hicvettiinden dolay, Hz. Peygamber'in emriyle kendi evinin bahesinde uyurken, Salim b. Umery tarafndan ldrlmtr.[248] Yine Bedir savandan sonra, mslumanlarn zaferini ekemeyip anlamaya aykr olarak, Mekke'li mriklere gidip onlarn llerine atlar yakan ve onlar mslmanlara kar tahrik eden Ka'b b. el-Eref, iirleriyle Hz. Peygamberi ve mslmanlan hicvetmi, Medine'ye dndkten sonra da bu tavrn devam ettirerek syledii iirlerle mslman kadnlara sarkntlk etmeye balamtr. Babas tarafndan Tay kabilesinden olduu halde, annesi Benu'n Nadr Yahudilerin den olduu iin, Benu'n-Nadr'e nisbet edilen Ka'b b. el-Eref, Hz. Peygamber tarafndan H.2. yl'da (M.623-624) ldrtlmtr.[249] Hz. Peygamber onu ldrecek kiileri Benu'n-Nadr'in eski mttefiklerinden olan Evs kabilesinden semi ve bylece Yahudilerin kan davas gntme ihtimlini ortadan kaldrmtr.[250] Ayrca onu ldrmeye gidenlerden Ebu Naile'nin de Ka'b'n st kardei olduunu[251] dnrsek Hz. Peygamber'in ne kadar isabetli bir seim yaptm kolayca anlayabiliriz. Muhammed Hamidullah, Ka'b b. el-Eref in, Hz. Peygamber'e dman olmasnn sebeblerinden birinin, Hz. Peygamberin Medine'ye hicret ettii gnlerde Bem'n-Nadr ile Ben Kureyza'mn diyetini eitlemesi olabileceini belirtir.[252] Bunu da, Mukatil tefsirinde yeralan bir rivayete dayandrr. Bu rivayete gre Ka'b b. el-Eref: "Biz senin kararn kabul etmiyoruz, senin emrine itaat etmeyeceiz ve eski hkmlere tbi olacaz."[253] demitir. Ka'b b. el-Eref in ldrld gecenin sabahnda Yahudiler Hz. Peygamber'e gelip onun susuz yere ldrldn sylemilerdir. Onlarn bu szleri zerine Hz. Peygamber, onun sulu olduunu belirterek; "Onun gibi yapanlar ve onun grnde olanlar (derhal) ldrlr, onun bize iirleri vastasyla zararlar ulamt. Ayn eyi sizden kim yaparsa onun hakk da kl olur." demitir. Bu hadiseden ok korkan Yahudiler Hz.Peygamber'in kendilerini tekrar anlamaya armasna olumlu cevap vermiler ve Remle bint Hrise'nin evinde bir daha byle bir hadisenin olmayacana dir anlama imzalamlardr.[254] Yahudi ir Ka'b'n katlinden sonra, Hz_ Peygamber Yahudilere kar, o ana kadar, nceleri yumuak, sonralar tatl- sert diyebileceimiz bir siyaset takip etmiken, bu olaydan sonra sertlemi [255] ve, "Kim bir Yahudi yakalarsa, onu ldrsn." buyurarak, mslmanlarm aleyhinde bulunan Yahudilere aman verilmeyeceini belirtmitir. Hz. Peygamber'in bu sz zerine Muhayysa b. Mes'ud isimli bir mslman, Sneyne adndaki bir Yahudi tccar mslmanlara zarar dokunduu iin ldrmtr.[256]

2. BEN KAYNUKA YAHUDLER

Hz. Peygamberin Medine'ye hicretini mteakip yaplan anlamaya Hazreclilerin mttefiki olarak katlan [257]Ben Kaynuka Yahudileri, ehrin iinde bulunan bir mahallede yayorlar ve kuyumculukla megul oluyorlard.[258] Dier Yahudi kabilelerine nazaran daha zengin olan Ben Kaynukahlar, mslman olan Abdullah b. Selm'm kabilesi olup, dindalar iinde de Yahudilerin en cesurlar olarak tannyorlard.[259] Ayn zamanda Hazredi Abdullah b. bey b. Sell un de mttefiki [260]olan Ben Kaynuka-llar, Hz. Peygamber'e sava ilan eden ilk Yahudi kabilesi olmutur.[261] Ben Kaynuka Yahudileri, Hz. Peygamber Bedir savandan dndkten sonra isyan etmiler ve ahidlerini bozmulardr.259 Bunun zerine Hz. Peygamber'onlar arlarnda toplam ve: "Ey Yahudi topluluu, Allah'tan korkunuz ve Kurey'in bana gelen sizin de banza gelmeden nce mslman olunuz. Muhakkak ki, siz benim gnderilmi bir Peygamber olduumu ve bu hususun da kitabnzda haber verildiini biliyorsunuz. Ayrca bu konuda Allah'n size kar olan ahdini de biliyorsunuz." demitir. Buna cevap olarak Yahudiler: "Ey Muhammed; Muhakkak sen cahil (ve sava bilmeyen) bir kavimle karlatn. Onlar yenmen seni gururlandrmasn. Vallahi biz sava insanlarz, ayet bizimle savarsan, bizim ne savalar olduumuzu anlarsn. phesiz sen bizim gibisiyle savamadn."[262] diyerek Hz. Peygamber'e meydan okumulardr. Hz. Peygamberin Ben Kaynuka Yahudilerine gidip onlar tehdid ederek slm'a davet etmesi ve bunun sebebi zerinde biraz durmak istiyoruz. Yukarda belirttiimiz gibi Ben Kaynuka Yahudilerinin Hz. Peygamber ile yaptklar anlamay Bedir savamdan sonra bozduklar rivayet edilmekte, fakat nasl bozduklarna dir herhangi bir malumat verilmemektedir. Muhammed

Hamidullah, Hz. Peygamber'in bu tehdidli davetini yorumlarken, onun bir Peygamber olarak, gelecei bilmesinden dolay byle konumu olabilecei zerinde durur.[263] Biz burada Muhammed Hamidullah'm yorumunu kabul etmekle birlikte, sadece Eb Davud'un Snen'inde bulabildiimiz bir rivayeti nakletmek istiyoruz. Zeyd b. Sbit'in klesi Eb Muhammed'e kadar uzanan bir senede sahip olan rivayette, Hz. Peygamber'in Bedir'de Kurey'le karlaaca srada, Yahudilerin Ben Kaynuka liderliinde Medine'ye girdikleri ve ancak bunun zerine Hz. Peygamber'in bunlarla mezkr konumay yapt zikredilir.[264] Bu rivayeti sahih kabul edersek, nmzde iki ihtimal belirir. Bunlar da, bu Yahudilerin, ya anlamaya uyarak gerekten yardma geldikleri yahud da yardm maskesi altnda Hz. Peygamber'in zayf bir ann kollayp ona saldrmak iin frsat kolladklar ihtimalleridir, iki ihtimal de olabilir. Ancak Hz. Peygamber'in onlar tehdid edici bir konumayla islm'a armas ve Yahudilerin de ayn ekilde cevap vermelerine baklrsa ikiiici ihtimal daha ar basmaktadr. Bu olaydan sonra dokuz ay kadar bir zaman olaysz gemi,[265] bu zaman zarfndan sonra Ensr'm Reba kabilesinden [266]mslman bir kadn Ben Kaynuka Yahudileri'nin arsna al veri iin gitmi ve onlarn dkkanlarndan birine girmitir. Bu arada dkkanda bulunan bir Yahudi, ii bitinceye kadar dkkann bir kenarna oturan mslman kadnn eteini arkadan oturduu yere balamtr. Kadn iini bitirip kalktnda, etei yrtlm ve mahrem yerleri grnmtr. Yahudiler de kadnn bu duruma dmesine hep bir azdan glmlerdir. Utanlacak bir duruma den kadn barmaya balam, oradan gemekte olan bir mslman da kadnn bu durumunu grnce, hemen mdahale' etmi ve kadnn o hale dmesine sebep olan Yahudiyi orada ldrmtr. Bunun zerine olay yerinde bulunan Yahudiler de o mslman ehid etmiler [267]ve bylece Hz. Peygamber ile yaptklar anlamay bozmulardr.[268] Yahudilerin bu davranlarndan hem Hz. Peygamber ve hem de mslmanlar olduka rahatsz olmular, Ben Kaynuka'nn kendilerine ihanet edebileceinden endie etmeye balamlardr. Mslmanlar bu haldeyken bir ayet gelmi ve Hz. Peygam-ber'e, Ben Kaynuka Yahudilerine kar takip edecei siyaset gsterilmitir. "Eer bir topluluun anlamaya hyanet etmesinden korkarsan, sen de onlara kar anlamay bozarak ayn ekilde davran. Dorusu Allah hinleri sevmez."[269] eklinde gelen ilah msadeden sonra, Hz. Peygamber: "Ben Ben Kaynuka Yahudi-leri'nin anlamay bozmasndan korkuruyorum."[270] diyerek onlara kar savaa kmtr.[271] Hicretinin 2O.aynda[272] (H.2.yl evval/M.624 Mart-Nisan) Ben Kaynukahlar' kuatma altna alan Hz. Peygamber, Medine'de Eb Lbbe Ber b. Abdlmnziri brakmtr.[273] Bayrak kullanlmayan [274]sefer esnasnda beyaz sanca[275] Hamza b. Ab-dlmuttalib tamtr. [276] Hz. Peygamber onlar 15 gn[277] iddetli muhasara altnda tutmu[278] ve sonunda kendi hkmne inmeyi kabul ettirmitir.[279] Ben Kaynukahlar Hz. Peygamberin verecei hkme raz olarak teslim olmadan nce, serbest braklmalarn istemiler, ancak Hz. Peygamber bunu reddetmitir.[280] Bylece, onlar kendi hkmne raz olarak teslim alan Hz. Peygamber, erkeklerinin ldrlmek zere balanmalarm, kadn ve ocuklarnn ise esir edilmelerini emretmitir.[281] Bu arada Yahudiler'in boyunlarnn vurulacan duyan Abdullah b. bey b. Sell Hz. Peygamber'e gelip, onu tacize varan derecede srarla, eski mttefiklerini affetmesini istemitir. Hz. Peygamber nce onu dinlememi, fakat sonradan, "Allah, onlara ve onlarla beraber olana lanet etsin." diyerek Ben Kaynukalla-ru hayatlarm balam[282], ancak mallarn brakmalarn [283]ve Medine'yi derhal t erke tmel erini emretmitir.[284] Kendileri hakknda verilen bu ikinci karardan sonra Yahudiler, Hz. Peygamber'e gelip ehirde oturanlarn bazlarndan alacaklar olduunu sylemilerdir. Hz. Peygamber de onlara izin vererek: "Acele ediniz, alacaklarnz tenzil ediniz."[285] buyurduktan sonra, "her zaman iin tekrar Medine'ye ilerinizi halletmek zere gelebilirsiniz, yeter ki, burada oturup kalnz gn gemesin."[286] diyerek onlara tekrar Medine'ye gelebilme izni vermitir. Bu konumalardan sonra Ben Kaynukallar nce am'a gitmiler, orada bir ay kadar kaldktan sonra hemen hepsi Ezriat'a gitmilerdir.[287] Kaynaklarmzn verdii bilgilere gre bu Yahudilerin az bir ksm Medine'de kalmtr.[288] Medine'nin kenar kesimlerinde oturan dier Yahudi kabileleri Benu'n-Nadr ve Ben Kureyza Yahudilerinden yardm gremeyen[289] Ben Kaynuka Yahudilerinin, arkalarnda birok silah ve kuyumcu aleti brakarak[290] gitmelerinden sonra, ehir iinde herhangi bir Yahudi tehlikesi ihtimali de ortadan kalkmtr.

Ben Kaynuka Yahudileri hakknda son olarak unu da sylemek istiyoruz. Yukarda zikrettiimiz gibi Ben Kaynukah-lar'm bir ksm Medine'de kalmt, ite bu Yahudilerin Uhud ve Hayber savalarnda Hz. Peygambere yardma geldikleri, Hz. Peygamberin Uhud savanda onlarn yardmlarn kabul etmeyip geri evirdii [291], Hayber savanda ise kabul edip savatan sonra onlara ganimetten pay verdii[292] nakledilen rivayetler arasndadr. Ayrca Serahs'de bulunan dier bir rivayete gre , Hendek savandan sonra yaplan Ben Kureyza kuatmas srasnda Hz.Peygamber'in, onlarn Medine'de kalanlarndan yardm istedii[293] de nakledilmektedir. [294]

3. BENU'N-NADR YAHUDLER
Hz. Peygamber'in Medine'ye hicretini mteakip yaplan anlamada, Evsiler'in mttefiki olarak yer alan Benu'n-Nadr Yahudileri, Medine'nin d tarafnda ve Ben Hatme mezarlk blgesinde[295] meskn olup, dindalar iinde en kalabalk nfusa ve Hz. Musa'nn kardei Harun (a.s)'a dayanan bir nesebe sahiptiler.[296] Bedir savama kadar Hz. Peygamberle hei'hangi bir srtmesine rastlamadmz Benu'n-Nadir Yahudileri, Bedir savandan sonra, nce Ben Kaynukallar'm srlmesi ve daha sonra da kendi kabilelerinden Ka'b b. el-Erefin ldrlmesi olaylarna ok kzmlar, ayn zamanda ilerini bir korku da kaplamt. Hatta onlar Ka'b'm ldrlmesinden sonra Hz. Peygamber ile anlamalarn yenilemilerdi. Hz. Peygamber ile anlama imzalam olmalarna ramen onlar, yukarda zikrettiimiz sebeblerden dolay olsa gerek, rahat durmamlar ve Mekke'li mriklerle iliki kurmulardr. Bedir yenilgisiyle lgna dnen ve Hz. Peygamber'den intikam almadka ykanmayacana yemin eden Mekke'li mriklerin reisi Eb Sufyn bir gece 200 adamyla Hz. Peygamber ve mslman-lar hakknda bilgi almak iin kendilerine gelmi ve onlar da, ona gerekli bilgileri vermilerdir. Kaynaklarmz, Eb Sufyn'm, bu bilgileri aldktan sonra Mekke'ye dnerken elUreyd blgesinde, hurmalklarnn banda bulunan iki mslman ldrdn ve hurmalklarn yaktn da nakletmektedirler.[297] Mekke'li mriklere gizli olarak verdikleri bilgilerle anlamaya aykr harekette bulunan[298] Benu'n-s[adr Yahudileri, Hz. Peygamber'in Uhud savanda Kureylilere stnlk salayamamas zerine cesaretlenmiler ve bu arada Kureylilerden aldklar tehdidkr bir mektupla[299], Hz. Peygamber ile yaptklar anlamay tamamen bozma eilimine girmilerdir. Bu gerginlik havas iinde Hz. Peygamberin hicretinin 36. ay Safer'de[300] (H.3. yl Safer Temmuz-Austos) Bir'i Mauna[301] hadisesi meydana gelmi ve 70 msman mbelli tuzaa drlerek ldrlmtr, ilerinden sadece Amr b. meyye ed-Damr isimli bir msman kurtulmu ve hadiseyi Hz. Peygamber'e haber vermek iin Medine'ye doru ynelmitir. Yolda Hz. Peygamber ile anlamas olan Ben mir kabilesinden iki kiiye rastlam ve onlar kendilerine saldranlardan sanp ldrmtr. Sonra da hemen Medine'ye gelip durumu Hz. Peygamber'e anlatmtr. Bu olaydan bir mddet sonra Benu Amir kabilesinin reisi mir b. Tufeyl Hz. Peygamber'e bir mektup yazp, ldrlen iki adamn diyetini istemitir. Bunun zerine Hz. Peygamber bir grup arkadalaryla[302] aralarnda mevcut olan anlamaya dayanarak Benu'nNadir'lilere gidip diyete itirak etmelerini istemitir. Benu'n-Nadirliler diyeti vereceklerini syleyip biraz beklemelerini istemilerdir. Hz. Peygamber ve arkadalar da bu arada bir duvarn dibine oturmulardr. Yahudiler, Hz. Peygamber'in bu ekilde bir duvar dibine oturmasn firsat bilip, durumu deerlendirmek istemiler ve onu ldrmek iin kendi aralarnda bir plan yapmlardr. Bu plana gre; ilerinden Amr b. Cih isimli birini vazifelendirmiler ve ona yapaca ii anlatmlardr. O, Hz. Peygamber'in dibine oturduu duvarn zerine kacak ve onun stne byk bir kaya paras yuvarlayacakt. Ancak onlarn bu planna ilerinden Sellam b. Mikem kar km ve ayet bunu yapacak olurlarsa durumun Hz. Peygamber'e derhal haber verileceini sylemitir. Buna ramen Yahudiler bu ite srar etmiler ve planlarm uygulamak iin harekete gemilerdir. Tam bu srada Hz.Peygamber, kendisiyle birlikte gelen ashabna beklemelerini syleyerek, bir hacetim grmek iin kalkm gibi yaparak bulunduu yerden ayrlm ve geri dnmemitir. Durumdan phelenen Yahudiler, Hz. Peygamber'in arkadalarna gelip, onun iin geciktiini sormular, ancak onlar da bilmediklerini sylemilerdir. Bu arada Hz. Peygamber'in dnmemesine bir anlam veremeyen Yahudilere Kinane b. Suriya: "Muhammed'in niin kalktn idrak etmiyor musunuz? Tevrat'a yemin olsun ki, Muhammed sizin hazrladnz tuzaktan haberdar edildi. Siz bunu yapmakla kendi nefsinize tuzak kurmu oldunuz. O, sizin kurduunuz tuzaktan dolay kalkmtr. O nebilerin sonuncusudur. Siz nebinin, Harun'un neslinden gelmesini istiyorsunuz, ama Allah onu diledii kavimden gnderir. Muhakkak okuduumuz kitabmz Tevrat'ta onun doum yeri Mekke'dir, hicret yeri ise Yesrib'tir Onun

anlatlan sfat, bizim kitabmzda anlatlanlar ile atmaz, o imdi sizinle harbetmeye gelecek, sanki ben, sizi yerinizden srlr, oluk-ocuklarnz barr ve evlerinizle mallarnz arkanzda brakp gider bir halde grr gibiyim. ayet bana iki ey hakknda itaat ederseniz, o eyler size eref kazandrr, ncsnde ise hayr yoktur." demitir. Benu'n-Nadrliler: "O ikisi nedir." diye sorduklarnda, Kinane b. Suriya birincisinin mslman olup ocuk-ocuklann ve mallarn kurtarmak, bunun yannda yerlerinden de srlmemek olduunu sylemitir. Kinane b. Suriya ikinci teklifinin; Hz. Peygamber kendilerini karmak iin geldiinde, ona boyun emeleri eklinde olduunu, nc teklifinin ise; kalelerine (utum'larna) ekilip savunma yapmalar olduunu sylemitir. Benu'n-Nadirliler savunma yapmay tercih edince de onlara, yurtlarndan kmalarnn daha hayrl olacan tekrar hatrlatm ve kznn ayplamasndan ekinmese islm' kabul edeceini itiraf etmitir. Bu arada Sellam b. Mikem isimli bir yahudi de reisleri Huyey b. Ahtab'a, ayet Hz. peygamberden "knz" diye emir gelecek olursa, kmay kabul etmesini tavsiye etmitir.[303] Bu arada Hz. Peygamberi arayan Hz. Eb Bekir ve arkadalar onu ararlarken, yolda, Medine'den gelmekte olan bir adama rastlamlar ve ona Hz. Peygamber'i grp grmediini sormulardr. Adam, onu Medine'ye giderken grdn sylemi [304]bunun zerine onlar da Medine'ye doru yola kmlardr. Hz. Peygamberi bulduklarnda, ona, niin byle hareket ettiini sormular, Hz. Peygamber de onlara Yahudilerin anlamalarn bozduklarna dair Cibril'in kendisine haber getirdiini ve bunun zerine kalkp Medine'ye geldiini sylemitir.[305] Hz. Peygamber daha sonra Muhammed b. Mesleme'yi artarak, ona; Benu'n-Nadir Yahudilerine gitmesini ve onlara on gn iinde yurtlarndan kmalar gerektii ve bu tarihten sonra burada grlecek Yahudilerin boyunlarnn vurulaca haberini gnderdi. Muhammed b. Mesleme de vazifesini yerine getirip, Hz. Peygamber'in emrini onlara iletti ve Amr b. Cih vastasyla yapmak istedikleri suikast anlatt. Yahudiler bu szler karsnda bir ey syleyemediler ve yurtlarndan kmak zere hazrlanmaya baladlar.[306] Ancak onlar kmak zere hazrlanrlarken Abdullah b. bey b. Sell eli gndererek [307]kendisinin 2000 adamla yardma hazr olduunu, ayrca Gatafan ile Ben Kureyzallar'm da yardma geleceklerini ve urayacaklar akibet ne olursa olsun yanlarnda yer alacaklarn bildirmitir. Gelen bu haber zerine Sellm b. Mikem, Abdullah b. bey b. Sell'e gvenilemeyeceini, reisleri Huyey b. Ahtab'a sylemitir. Ancak Heyey b. Ahtab, bu uyarya ramen, Hz. Peygamber'e eli gndererek yerlerinden kmayacaklarm bildirmitir.[308] Hz. Peygamber de bu haber zerine sava hazrlklarna balamtr.[309] Hz. Peygamber ile Benu'n-Nadir Yahudileri'nin arasnn bozulmasna sebeb olarak gsterilen bir dier hadise de, Benu'n-Nadir Yahudilerinin, Kureylilerden, Hz. Peygamber'i ldrme hususunda aldklar mektupdan sonra onlarn, Hz. Peygamber'e bir mektup yazp ondan mslmam [310]yanma alp gelmesini ve kendilerinin karaca hahamla tartmasn istemeleridir. Buna gre, ayet hahamlar kendisini tasdik ederlerse, toptan imn edeceklerdi. Fakat onlarn hahamlarnn nn de cbbe-lerinin altnda hanerleri vard. Asl gayeleri de Hz. Peygamber'i byle bir bahane ile ldrmekti. Bu arada onlarn Hz. Peygamber'e suikast yapma giriiminde olduklarn anlayan ve daha nceden Benu'n-Nadir Yahudileri'nden biriyle evlenmi bulunan Ensr'dan bir mslmamn kzkardei gelip durumu kardeine bildirdi. O da yola km bulunan Hz. Peygamber'e yetiip, haberi ulatrd.[311] Bu haberi alan Hz. Peygamber derhal geri dnp sefer hazrlklarna balamtr. Bu ekilde sava hazrlklarna balayan Hz. Peygamber Medine'de mmii Mektum'u [312]brakarak H.4. ylda hicretinin 37. ay olan Rebiu'l-Evvel'de (M.625 Haziran-Temmuz) yola kt.[313] Bayra Hz. Ali'nin tad seferde [314]Hz. Peygamber, hi vakit kaybetmeden Benu'n-Nadir Yahudilerini muhasara altna almtr. Fakat bir mddet sonra muhasaray kaldrm ve Ben Kurey-za Yahudileri'nden gelecek yardm nlemek iin bu sefer Ben Kureyza Yahudileri'ni kuatmtr. Kuatma esnasnda onlara anlama teklif etmi ve bu teklif olumlu karlannca anlama yaplmtr. Ben Kureyza Yahudilerin den gelecek tehlikeyi bylece bertaraf eden Hz. Peygamber ertesi gn yeniden Benu'n-Nadir Yahudilerini kuatma altna almtr[315]15 gn sren kuatma[316] esnasnda kendilerine va'd edilen yardm alamayan Yahudiler, Hz. Peygamber'in, hurmalklarn kestirip yaktrdm[317] grnce, ona fitne karmay yasaklad halde, kendisinin hurmalklarn kestirip yaktrmak suretiyle fitne kardn sylemilerdir. Onlarn bu ekilde, Hz. Peygamber'i fitne karmakla sulamalar, ashabn bir ksmnda teredddlere yol am ve mslmanla-rn bazlarnn bu ii irkin grp aralarnda ekimeye balamalarna sebep olmutur.[318] Mslmanlarn bu ekilde tartmaya balamalar zerine bir ayet nazil olmu ve Hz. Peygamber'in bu uygulamas tasdik olunmutur, "inkarc kitap ehlinin yurtlarnda hurma aalarn kesmeniz veya onlar kesmeyip gvdeleri

zerinde ayakta brakmanz Allah'n izniyledir. Allah yoldan kanlar bylece rezillie uratr."[319] Kur'n- Kerm onlarn yardm bekleyip de yardmsz kalmalarna da iaret etmi ve bu konuda yle demitir: "Ey Muhammedi Mnafklarn, kitab ehlinin inkarclarndan olan kardelerine, "Eer siz yurdunuzdan kar-lrsanz and olsun ki, biz de sizinle beraber karz; sizin aleyhinizde kimseye asla uymayz; eer savaa tutuursanz mutlaka size yardm ederiz". Dediklerini grmedin mi? Allah onlarn yalanc olduklarna ahidlik eder. Onlar karlm olsalar, and olsun ki, onlarla beraber kmazlar; savaa tutumu olsalar, and olsun ki onlar yardma komazlar; onlara yardma gitseler mutlaka geri dnp kaarlar, sonra yardm da grmezler."[320] Ayette de belirtildii gibi, yardmsz kaldklarm anlayan Be-nu'n-Nadir Yahudileri Hz. Peygamber'e sulh teklifinde bulunmulardr. Hz. Peygamber de; kanlarnn dklmemesi ve silahlar hari develerinin ald kadar ykle yurtlarndan ayrlma tekliflerini kabul etmitir.[321] Taber'de; anlama mufassal olarak u ekilde verilir. Ibn Abbas ve ez-Zhr'ye varan iki deiik rivayet zinciriyle verilen bilgiye gre Yahudilerle; kanlarnn aktlma-mas, topraklarm ve yurtlarn brakp am ve Ezriat'a gitmeleri, kiiye bir deve olmak zere, silah malzemeleri hari, ykleye-bildikleri mallar yanlarna almalar eklinde bir anlama yaplmtr.[322] Yaplan bu anlamaya ramen Benu'n-Nadir Yahudileri'nin reisi Huyey b. Ahtab kmak istememi ve iki gn kadar daha oya-lanmtr.[323] Huyey b. Ahtab in bu tr hareketlerine kzan Ymin b. Umeyr ve Eb Sa'd b. Vehb isimli Yahudiler mslman olarak kalalerinden inmiler, can ve mallarn kurtarmlardr.[324] Daha sonra Benu'n-Nadir Yahudileri anlamaya uyarak hazrlklara balamlar, evlerini ve zellikle evlerinin kap saaklarn kendi elleriyle tahrib etmiler [325], 600 deve yk [326] mal ile giderlerken de zntnlerini belli etmemek iin defler alp arklar sylemilerdir.[327] Yahudiler yurtlarndan karlarken, baz kiilerde alacaklar olduunu sylediklerinde Hz. Peygamber, "Acele ediniz ve indirimli olarak tahsil ediniz."[328] diyerek onlara, alacaklarn tahsil etmeleri iin izin vermitir. Hz. Peygamber onlar srlrken, balarna Muhammed b. Mesleme'yi tayin etmi ve bu i ile, o megul olmutur. Onlarn bir ksm am ve Ezriat'a giderken, reisleri Huyey b. Ahtab ile Sellm b. Mikem de Hayber'e gitmiler [329]ve buradaki Yahudilerin bana gemilerdir.[330] Bu arada Hz. Peygamber mslman olan Ymin b.Vehb'e, onun amcas olu olan Amr b.Ciha'm, kendisine yapmak istedii suikast hatrlatm, o da bu hatrlatmann ne anlama geldiini anlam ve Ben Kays'dan bir Arab' 10 dinar ve 15 vesk hurma karl kiralayarak Amr' ldrtmtr.[331] Benu'n-Nadir Yahudileri'nin bu ekilde srlmesinden sonra, u ayetler nazil olmutur: "Kitab ehlinden inkarc olanlar ilk srgnde yurtlarndan karan O'dur. Oysa ey inananlar! kacaklarn sanmamtnz, onlar da, kalelerinin kendilerini Allah'tan koruyacan sanmlard. Ama Allah'n azab onlara beklemedikleri yerden geldi, kalplerine korku sald; evlerini kendi elleriyle ve inananlarn elleriyle ykyorlard. Ey akl sahipleri! Ders aln. Allah onlara srlmeyi yazmam olsayd, dnyada baka ekilde azab edecekti. Ahirette onlara ate azab vardr. Bu, Allah'a ve Peygamberine kar gelmelerinden trdr. Kim Alah'a kar gelirse bilsin ki, Allah'n cezalandrmas phesiz etindir."[332] Yine Benu'n-Nadir Yahudileriyle ilgili olarak gelen ayetlerde: "Ey inananlar! onlarn mallarndan, Allah'n peygamberine verdii eyler iin siz ne at ve ne de deve srdnz; Fakat Allah peygamberlerine, diledii kimselere kar stnlk verir. Allah hereye kadir dir. Allah'n, fethedilen memleketler halknn mallarndan Peygamberlerine verdikleri; Allah, Peygamber, yoksullar ve yolda kalmlar iindir; tki iinizdeki zenginler arasnda elden ele dolaan bir devlet olmasn, Peygamber size ne verirse onu aln, sizi neden men ederse ondan geri durun; Allah'tan saknn, dorusu Allah'n cezalandrmas etindir. Allah'n verdii bu ganimet mallar bilhassa, yurtlarndan ve mallarndan edilmi olan, Allah'tan bir ltuf ve rza dileyen, Allah'n dinine ve Peygamberine yardm eden muhacir fakirlerindir. te doru olanlar bunlardr."[333] ayetleriyle alnan ganimetlerin datlaca yerler gsterilmitir. Hz. Peygamber gelen bu ayetlere gre Benu'n-Nadir Yahudi-leri'nin mallarn kendine alm, saym ve dkmn ez-Zbeyr'e yaptrm,[334] sonra da yukarda zikrettiimiz ayetler mucibince muhacirlere datmtr. Bu arada Ensr'n da rzasn almay ihmal etmemitir.[335] Ensr'n buna rza gstermesini de u ayet teyid etmektedir: "Daha nceden Medine'yi yurt edinmi ve gnllerine imn yerletirmi olan kimseler, kendilerine hicret edip gelenleri severler; onlara

verilenler karsnda ilerinde bir eke-memezlik hissetmezler; kendileri zaruret iinde bulunsalar bile onlar kendilerinden nde tutarlar. Nefsinin tamahkrlndan korunabilmi kimseler, ite onlar saadete erenlerdir."[336] Hz. Peygamberin bu ganimetleri nibler iin kulland[337] Ensar'dan ok fakir olan iki kiiye verdii [338]ve bir ksmn da ikta ve hubs olarak baz mslmanlara tahsis ettii bilinmektedir. [339]

4.BEN KUREYZA YAHUDLER

Hz. Peygamber ile, dier Yahudi kabilelerine nazaran en uzun sre birlikte yaayan Ben Kureyza Yahudileri, Medine'de yaplan anlamada Evsliler'in mttefiki olarak ye rai m iar di. [340] Benu'n-Nadir Yahudilerinden bahsederken grdmz gibi, bir ara anlamalarn bozma temayl iine girmiler, fakat Hz. Peygamberin kendilerini muhasara etmesi neticesinde, tekrar anlama yapmlard. Bu anlamaya gre Hz. Peygamber onlar srmemi, yerlerinde brakmt. [341] Yurtlarndan srlen Benu'n-Nadir Yahudileri, Hz. Peygamber'den intikam almak iin Kureyliler ve Gatafanhlarla ittifak yaparak Hendek savan karmlar [342], bu ittifaka Ben Kureyzallar da dahil etmek iin harekete gemilerdir. nceleri Hz. Peygamber ile yaptklar anlamay bozmaya yanamayan bu Yahudiler, daha sonra Huyey b. Ahtab'm, "banza bir hal gelirse, gelip sizin kalelerinize gireceim ve kibetinize ortak olacam." demesi zerine anlamalarn bozmulardr.[343] Hz Peygamber ise, daha nceden anlamal olduundan dolay Hendek sava ktnda, onlarn tarafna hendek kazdrmam ve hatta nakledilen rivayetlere gre, saldrnn gelecei blgeyi kazmak iin onlardan kazma, krek vb. aletler dahi almtr.[344] Yahudilerin bu ekilde anlamay bozmalar karsnda, mslmanlar zor durumda kalmlar, ilerinden bazlar da oluk-ocuklarnn emniyette olmadklarn ne srp ordudan ayrlmlard. [345] Kur'n- Kerm mslmanlarn dehet anndaki bu durumlarn yle tasvir eder:"Onlar size yukarnzdan ve aanzdan gelmilerdi; gzler de dnmt; yrekler azlara gelmiti; Allah iin eitli tahminlerde bulunuyordunuz, ite orada inananlar denenmi ve ok iddetli sarsntya uratlmlard."[346] Ben Kureyza Yahudileri'nin anlamalarm bozmalarndan sonra, Hz. Eb Bekir ve Cbir b. Abdullah da: "Kureyza'dan korktuumuz kadar, Kurey ve Gatafan'dan korkmadk"[347] diyerek durumlarnn vehmetini ortaya koymulardr. Bu zor durumda Hz. Peygamber nce Zbeyr b. Avvm' [348], sonra da Sa'd b. Muaz, Sa'd b. Ubde ve Havvd b. Cbeyr'i [349] gndererek Ben Kureyza Yahudileri hakknda bilgi edinmi ve bu bilgilerin neticesinde de psikolojik bir sindirme hareketinin daha yararl olaca dncesiyle, hemen o gnn gecesinde, Seleme b. Elem b. Hurey el-Ehel komutasnda 200, Zeyd b. Haris komutasnda ise 300 kiilik iki birlii Medine'yi korumakla grevlendirmitir. Onlara, Ben Kureyza Yahudilerinin mahallelerinde sabaha kadar tekbir getirerek dolamalarn emretmitir. Kendilerine verilen grevi yerine getirerek, sabaha kadar tekbir getiren bu iki birlik sayesinde, dnlen psikolojik sindirme pln baarl olmu ve Yahudiler yerlerinden kprdayamamiardr.[350] Ben Kureyza Yahudileri bu ekilde sindirildikten sonra, Ga-tafan kabilesinin ileri gelenlerinden Nuaym b. Mes'ud, Hz. Pey-gamber'e gelerek mslman olduunu bildirmi ve kendisinin bu durumunu hibir kimsenin bilmediini de syleyerek, emredilecek herhangi bir ii seve seve kabul edip, yerine getirebileceini de szlerine ilve etmitir. Bu durum zerine Hz. Peygamber ondan, Ben Kureyza ve Gatafan kabilelerinin arasn amasn istemi, o da, nceden gvenilir bir kii olarak tannmasndan istifde ederek, bu kabilelerin arasn amay baarm ve Yahudilerin savatan ekilmelerini salamtr.[351] Dier iki kabile savaa devam etmek fikrinde olmalarna ramen, gerek Ben Kureyza Yahudileri'nin savatan ekilmesi, gerek nlerinde almas imknsz hendekler bulunmas ve gerekse kan iddetli frtna sebebiyle sava daha fazla uzatmaktan vazgemilerdir. Ayrca, yaklaan haram aylar ve Kabe ziyaretine gelecek olan kiilerle ilgilenmek eklindeki dnceleri de muhasaray kaldrmalarna sebep olmutur. [352] Hendek savann sona ermesinden sonra Hz. Peygamber, silahm brakm ve gusul abdesti almaya gitmitir. Tam bu srada Cibril (a.s) gelmi ve ona kendisiyle beraber meleklerin de silahlarn brakmadklarm syleyip, Ben Kureyza zerine sefere kmasn sylemitir.[353] Hz. Peygamber bu ilhi emri alnca H.5. yl Zi'1-Kde aynda [354] (M.627 Mart-Nisan)

Medine'de mm Mektm'u brakarak[355] yola kmtr. Sanca da Hz. Ali'ye vermi ve onu nc olarak gndermitir.[356] Hz. Ali Ben Kureyzallar h kalelerine yaklatnda, onlarn Hz. Peygamber hakknda ileri geri konutuklarm duymu ve hemen geri dnerek Hz.Peygamber'e gelmi, ondan Yahudilerin kalelerine fazla yaklamamasn istemitir. Fakat Hz Peygamber durumu anlam ve Bi'r-i Enn [357] denilen bir kuyunun yannda kararghn kurmutur. Sonra da, Yahudilerin kalelerine yaklam ve : "Ey maymunlarn kardeleri! Allah sizi alaltp, musibeti zerinize indirmedi mi?" demitir. Yahudiler de korkarak: "Y Ebu'l-Ksm! Sen cahillerden deilsin" diye mukabelede bulunmulardr.[358] Hz. Peygamber onlar 25 gn kuatm [359]ve bu kuatma esnasnda karlkl olarak iddetli ok atlar olmutur. [360]Muhasarann muhtemelen 3. gn Ben Kureyza Yahudilerin-den Nebbs b. Kays Hz. Peygamber'e gelmi ve Benu'n-Nadir Yahudileri'nin artlaryla yurtlarndan ayrlmay teklif etmitir. Fakat Hz. Peygamber kabul etmemi ve sadece kendisinin verecei hkme raz olduklar takdirde teslim olabileceklerini sylemitir. Bunun zerine Nebbs kavmine geri dnm ve durumu haber vermitir.[361] Bundan sonra olmaldr ki, Yahudiler Hz. Peygamber'e bir eli daha gndermiler ve eski mttefikleri Evs kabilesine mensub Eb Lbbe'yi gndermesini istemilerdir. Hz.Peygamber gnderince de ona, kendilerine ne yaplacan sormulardr. Eb Lbbe de emrolunmad bir eyi yapm, eliyle boazn iaret ederek boyunlarnn vurulacam ima etmitir.[362] Daha nceden Abdullah b. bey b. Sell'den yardm vaadi [363]alan ve yardmn gelmeyeceini anlayan Ben Kureyza Yahudileri'nin reisi Ka'b b.Esed kavmini toplam ve: "Ey Yahudi topluluu! Size ey arzedeceim. Dilediinizi sein." demitir. Kavmi o eyin ne olduunu sorunca, o ilk olarak: "Bu adama tbi olur, onu tasdik ederiz. Muhakkak onun gnderilmi bir Peygamber olduu sizce malumdur ve siz onu (n sfatlarn) kitabnzda bulunuyorsunuz. Bylece kanlarnz, mallarnz, ocuklarnz ve kadnlarnz emniyet altna alm olursunuz." demitir. Onlar: "Biz Tevrat'n hkmlerinden ayrlmayz ve onu baka kitabla deimeyiz, "demilerdir. Bunun zerine Ka'b b, Esed ikinci olarak:"ayet siz bu konuda bana muhalefet ederseniz, gelin kadnlarmz ve ocuklarmz ldrelim, sonra da kllarmz kuanp Muhammed ve ashabnn karsna kalm, bizimle onun arasnda hkm Allah versin, ayet ldrlrsek ardmzda neslimiz olmadndan korkmayz, onlar dnmeyiz., Fakat galip gelirsek yeni kadnlar alrz ve ocuklar ediniriz. " demitir. Fakat onlar: "Biz bu gszleri mi ldreceiz? Onlardan sonra yaamak bize hayr getirmez, hayatn tad kalmaz." diye cevap vermilerdir. Ka'b b. Esed nc olarak: "ayet bunu da kabul etmiyorsanz, bu gece Cumartesi gecesidir, Muhammed ve ashabna anszn baskn yapalm, phesiz ki, onlar bu gece bizden byle bir baskn beklemezler. Umulur ki, onlar gafil avlarz." demitir. Kavmi bu sefer de: "Biz Cumartesi gn fesat karmayz. Sen bizden nce Cumartesi gn fesat karanlarn ne hallere dtn biliyorsun."demilerdir. Bu teklifini de kabul etmeyen kavmine Ka'b: "Sizin iinizden hi kimse anasndan doduu gnden berrakl ve dnce ile i grmemitir", diyerek onlarn hisleriyle hareket etmelerini knamtr.[364] Ka'b b. Esed'in bu konumasndan sonra, Ben Kuzeyza iinde yaayan Salebe b. Saye, Said b. Saye ve Useyd b. Ubey[365], Yahudilere Hz. Muhammedm, Yahudi limi bn Heyyeban tarafndan haber verilen Peygamber olduunu hatrlatmlar ve onlar tslm'a davet etmilerdir. Kendileri de kalelerinden inip msl-nan olmulardr.[366] Onlarn iinden Amr b. Su'da isimli biri de: "Ey Yahudi topluluu! Siz Muhammed ile, onun da zerinde olur diledii bir anlama yaptnz. Ancak siz ona dman olan biriyle, onun aleyhine yardmlatmz ve yaplan anlamay bozdunuz."[367] diyerek, kendisinin, Hz. Peygamber 'le yaplan anlamaya sadk kalacam belirtmi ve gece karanlnda kaleden inmitir. Daha sonra Hz. Peygamberin mescidine gelerek geceyi orada geirmitir. Bu adamn kim olduu sorulduunda Hz. Peygamber: "Ahdine vefasndan dolay Allah'n kurtard bir adamdr." diye cevap vermitir.[368] Bundan sonra onlar Hz. Peygamber'in verecei hkme raz olarak kalelerinden inmilerdir.[369] Ben Kureyzallar'n teslim olmasndan sonra Hz. Peygamber onlar Muhammed b. Mesleme'ye balatm, Abdullah b. Selm da ganimetlerin saym-dkm ileri iin grevlendirmitir.[370] Balanan erkekler Benu'n-Neccr'dan Haris'in kznn evine hapsedilmiler [371], kadn ve ocuklar ise oturduklar blgeden karlp bir baka yere gtrlmlerdir.[372] Bu arada Hazrec'ten Abdullah b. bey b. SelTn Ben Kaynuka Yahudileri iin araya girip mttefiklerini

serbest braklmas olaym unutmayan Evsliler, eski mttefikleri Ben Kureyza Yahudileri iin devreye girmilerdir. Evsliler Hz. Peygamber'e gelip eski mttefiklerine iyi davranmasn istemiler ve bu hususta ar derecede srarl olmulardr. Hz. Peygamber bu srar karsnda Evslilere kendi ilerinden bir hakem'e raz olup olmayacaklarn sormu, onlar raz olacaklarm syleyince de Sa'd b. Muaz' nermitir. Bunun zerine Evsliler, Hendek savanda yaralanan ve tedavi grmekte olan Sa'd b. Muaz' almaya gitmilerdir. Yolda giderken de devaml olarak, ona eski mttefiklerine iyi davranmas hususunu telkin etmilerdir. Sa'd b. Muaz'm gelmesiyle Hz. Peygamber ayaa kalkm ve: "Seyyidinize kalknz." diyerek ona ta'zim gstermitir. Sa'd b. Muaz hem Hz. Peygamber e, hem Yahudilere verecei hkme raz olup olmayacaklarn sormu, her iki taraftan da msbet cevap alnca kararm; 1. Savaabilecek yaa gelen erkeklerin katli, 2. Kadn ve ocuklarn esir edilmesi, 3. Mallarnn mslmanlar arasnda taksim edilmesi eklinde aklamtr. Bunun zerine Hz. Peygamber; "Yedi kat gklerdeki Allah'n hkmyle hkmettin." diyerek isabetli bir karar verdiinden dolay onu tebrik etmitir.[373] Bu karardan sonra Hz. Peygamber Kureyza sokaklarnda hendekler kazdrm ve bulua ermeyenler hari [374]600 ile 700 arasnda [375]erkein boynunu vurdurmutur. Bu arada Kureyzal-lara verdii ahdi yerine getirip, onlarn iinde bulunan Huyey b. Ahtab da boynu vurulanlar arasnda yer almtr.[376] Huyey b. Ah-tab boynu vurulurken, Hz. Peygamber ve asabna, iindeki kin duygusunun lmediini, bu kaderi Ben israil'e Allah'n yazdn ve bunda da bir beis grmediini sylemitir.[377] Hz. Peygamber, Yahudilere, ldrecekleri gnn gecesinde Tevrat okumalarna msade etmi, onlara hurma ikram etmi [378]ve 5ie sica! olunca da; "Esirlere iyi davrann, onlara yedirin iirin, le uykusuna yatrn, kl'm scayla havann scan zerlerine biri etirmeyin, hava serinledikten sonra boyunlarn vurmaya devam edin."[379] demitir. Ben Kureyza gn ashabtan birini ldrdnden dolay, sadece bir kadn ldrlm [380], Reyhne bint Zeyd isimli bir kadn da Hz. Peygamber saftyy [381]olarak kendine ayrm, o da sonradan mslman olmutur. Dier kadnlar ise, Hz. Peygamberin emriyle Necid'e gnderilmi ve orada satlmtr. Ele geen para ile de at ve silah alnmtr.[382] Yukarda da zikrettiimiz gibi, Rifa b. Samuel [383]ve Zbeyr b. Bt [384]isimli Yahudiler mslmanlarn delaletiyle Hz. Peygamber tarafndan affedilmitir. Baz mellifler, Sa'd b. Muaz'n verdii hkm hakknda yorum yaparlarken, onun, Tevrat'ta bulunan ve Yahudilerin savata esir aldklar dmanlara kar uyguladklar hkme gre karar verdii grn savunurlar.[385] Bu arada biz, Kurfn- Kerm'de de byle bir ayetin bulunduunu hatrlatmann yerinde olaca kanaatindeyiz.[386] Ben Kureyza'dan alman mallara ganimet stats uygulanmtr.[387]

kinci Blm HAYBER VE DER BLGELERDE BULUNAN YAHUDLER 1. HAYBER YAHUDLER

Hayber Yahudileri, lavhk arazi ile rtl yaylalk bir yere sahip olmalar [388] blgenin ok yamur almas ve bunlara ilaveten e-kk kalesinde bulunan el-Hamme isimli su kaynann [389]da salad imkanlarla ziraat ve hurmaclk ileriyle megul olmaktaydlar.[390] Dier Yahudilerden hem daha kuvvetli ve hem de daha zengin idiler.[391] Hz. Peygamber ile Hayber Yahudileri'nin ilikisi daha hicretin 1. ylnda[392] (M.622) balam ve Hz. Peygamber bir mektupla onlar islm'a davet etmitir. Hz. Peygamberin gnderdii bu mektup yledir: "Rahman ve Rahim olan Allah'n adyla.... Allah'n Rasl, Musa'nn dostu ve kardei, (Musa)'mn getirdii btn eyleri tasdik edip dorulayan Muhammed'den (bir mektuptur): Ey Tevrat'a tbi olup onun etrafnda toplanan insanlar, dikkat edip biliniz ki, gerekte Allah'n size syledii u szleri sizler kendi kitabnzda bulmaktasnz: "Allah'n Elisi Muhammed ve onunla birlikte bulunan kimseler kfirlere kar sert ve iddetli, kendi aralarnda ise yumuak ve

rahimdirler. Onlar, Allah'n faziletleri ve onun rzas peinde namazlarnda rk ederken, secdede iken grr durursun; onlarn alnlar, yzleri bunlarn iz ve iaretleri ile (kapldr). Tevrat'ta da bunlarn mesel ve kssalarn bulursun, incil'de onlarn meseli: "Onlar filizini yarp karm, gitgide onu kuvvetlendirmi, kalnlam, saplar zerine dorulup kalkm bir ekine benzerler ki, bu ekicilerin houna gider, buna mukabil kfirlerin fkeleniine sebep olur. Allah imn edenlere (ve imn edip de) iyi ve gzel hareketler (meli slih) gsterenlere af ve mafiret ile byk nimetler vadetmitir."[393] Allah akna, size vahyolunan ey akna, ayn ekilde, sizlerden evvel gelip gemi kabilelerinizi kudret helvas ve bldrcn [394]ile rzklandran akna, baba ve dedelerinizi Firavun'un elinden ve fiilinden kurtarmak iin denizi kurutan (yce varlk) akna, bana syleyiniz: Allah'n size vahdettii Kitab'ta Muhammed'e iman etmeye mecbur olup olmadnz kaytl deil midir? Byle deilse bana haber veriniz. Aksine ayet Kitabnzda bu (kayd) bulamazsanz (o halde benim dinimi kabul etmeniz iin bir mesele yok) size hi bir zor da kullanlacak deildir. Gerekten de yanl ile doru yol birbirinden ayrlm bulunmaktadr. Sizi Allah'n ve Raslnn yoluna davet ederim,"[395] Hz. Peygamber'in daha hicri 1. yl'da gnderdii bu mektubu cevapsz brakan [396]Hayber Yahudileri, Medine'deki dindalarndan sonra srann kendilerine geldiini anlamlard. Zaten onlar yanlarna gelen Benu'n-Nadir Yahudileri reisi Huyey b. Ahtab ve arkadalarna tbi olmakla [397]Hz. Peygambere kar bir takm faaliyetlerin iine girmilerdi bile. Esasen Huyey b. Ahtab ve arkadalarnn amac Hz. Peygamberden intikam almakt. Bylece Hz. Peygamber'e kar dmanlkta birleen Benu'n-Nadir ve Hayber Yahudileri'nden Huyey b. Ahtab, Sellm b. Ebi'1Hukayk, Eb Rfi, er-Reb1 b. Ebi'l-Hukayk, Eb Ammr, Vahvah b. mir ve Hevze b. Kays, daha nce Ben Kureyza Yahudileri ksmnda getii gibi Kurey ile Gatafan' Hendek savama kkrtmlard. Onlar, Kureylileri; "Sizin dininiz Muhammed'in dininden daha hayrldr."[398] diyerek, Gatafanllar' ise, Hayber'in bir yllk hurmasn vermeyi vadederek [399]kandrmlard. Yine bu grubun iinden Huyey b. Ahtab'in Ben Kureyza Yahudilerini nasl kandrdm da grmtk.[400] Bilindii gibi, Hendek savan kkrtan Yahudilerden Huyey b. Ahtab Ben Kureyza Yahudileriyle birlikte ldrlmt. Onun ldrlmesinden sonra Hayber'de bakanl Sellm b. Ebi'l-Hukayk eline alm ve hemen Hz. Peygamber ve mslman-lar aleyhine bir takm faaliyetlere balamtr. Onun bu ekilde mslmanlar aleyhine almas Ensr'dan Hazrec kabilesinin gznden kamam ve Ka'b b. el-Eref i ldren Evs kabilesine denk olacak bir i yaparak, Hz. Peygamber'e hizmet yarnda Evs'ten geri kalmamak iin, Sellm b. Ebi'l-Hukayk' ldrme iini Hz. Peygamber'e sormular ve mslmanlar aleyhine alan bu Yahudiyi ldrmlerdir.[401] Ebu'l-Hukayk'm ldrlmesinden sonra Hayber'li Yahudiler, Sellm b. Mikem'i bakan yapmak istemiler, fakat o kabul etmeyince Yseyr b. Rizm'[402] bakanla getirmilerdir.[403] Yseyr b. Rizm da, bakan olduktan sonra bo durmam, Gatafanhlar etrafna toplayp onlar Hz. Peygamber ve mslmanlar aleyhine kkrtmtr. Bunun zerine-Hz. Peygamber nce Abdullah b. Revaha komutasnda kiilik bir keif birlii gnderip durumu tetkik ettirmi[404] , daha sonra da yine Abdullah b. Revha komutasnda bu sefer otuz kiilik bir kuvvet gndermitir. Bu birlik Yseyr b. Rizam'a gelip Hz. Peygamber'in kendisini Hayber bakam olarak tanmak istediini, bunun iin de grmek arzusunda olduunu sylemitir. Yseyr de bu hileye kanm ve yanna otuz adam alarak her biri bir mslmann terkisine binip yola kmlardr. Medine ile Hayber arasnda ve Hay-ber'den 6 mil kadar uzaklkta bulunan Karkara[405] mevkiine gelince mslmanlar derhal harakete geip otuz Yahudiyi de ldrmlerdir.[406] Hayber Yahudilerinin menfi tavr taknmalar karsnda Hz. Peygamber, onlarla savamann gerekli olduunu anlam ve sefere kma karar vermitir. Fakat daha nce, Hayberlilerle ittifak anlamas bulunan Kureylileri devreden karmak ve Medine'yi emniyete almak iin[407] Hudeybiye bar anlamasn yapt. Hicri 6. yl Zilhicce aynda (M.628 Nisan) Medine'ye dndkten sonra[408] , 7. yl Zi'1-kde aynn 8.gn (M.629 Martn 9.gn) Hayber'e yrd. [409] Beyaz sanca Hz.Ali'ye veren[410] Hz. Peygamber, Heyber'e yakn bir bahe olan Sahba[411] 'ya indi. Orada bir gece geirdi.[412] Medine'de Nmeyle b. Abdullah el-Leys'yi [413]brakan Hz. Peygamber, Muhacirler iin Ben Abdurrahman, Hazrecliler iin Ben Abdullah ve Evsliler iin de Ben Ubeydullah parolalarn belirledi.[414] Geceyi Sahba'da geirdikten sonra afakla birlikte [415]harekete geen Hz. Peygamber, ordusunu er-Rec [416]denilen blgeye yerletirdi.[417] Bylece hem Hayberlileri kontrol altna alm, hem de Hayber Yahudileri'ne Gatafan'dan gelecei bilinen [418]yardm nlemek istemitir.[419] Bu taktik baarya ulam [420]ve Gat af anllar Hayberlilere yardma geldiklerinde geride braktklar yurtlarndan baz sesler iitmiler ve msl-manlarn saldrsna uradn zannederek geri dnmler, sava

boyunca da yerlerinden ayrlmamlardr.[421] Gatafanllann ii bu ekilde halledildikten sonra bir Yahudi casusu yakalanm ve konuturulmutur. Vazifesinin, Hayberli-ler'in durumunun ok iyi olduunu ve onlarla baa klamayacak kadar kuvvetli olduklarn abartarak anlatmak suretiyle mslmanlar arasnda mitsizlik ve korku yaymak olduunu itiraf etmitir. Bu casus nce balanm, fakat daha sonra kendisine ms-lman olmas teklif edildiinde kabul etmi ve serbest braklmtr.[422] Bu casustan Hayber hakknda bilgi alan Hz. Peygamber sabah namazndan sonra ordusuna tekbir dahi getirmelerini yasaklayarak [423]onlarn ovalarna inmitir. Hz.Peygamberin geleceini bu kadar abuk beklemeyen Hayberliler ellerinde kazma-k-rek ve ziraat aletleriyle ovalarna inmiler, ancak Hz.Peygamber'i grnce:"Muhammed ve ordusu" diye bararak derhal kalelerine ekilmilerdir.[424] Kur'n- Kerm Hayber Yahudileri'nin sabahn erken saatlerinde anszn baslmalarna temas ederken: "O azab, yurtlarna indiinde, uyarlan fakat yola gelmeyenlerin sabah ne kt olur."[425] demektedir. Yahudilerin kalelerine girmesiyle muhasara balam ve 15 gn sreyle iddetli bir kuatma altnda tutulmulardr. Muhasara esnasnda Hz.Peygamber onlar bir an nce teslim olmaya zorlamak iin Benu'n-Nadirliler'e yapt gibi hurmalklarn kestirmeye balam, ancak daha sonra Hz. Eb Bekir'in uyarsyla bundan vazgemitir.[426] Bu arada, muhasara devam ederken Hayber'l bir Yahudi Hz.Peygamber'e gelmi ve kendisiyle ailesinin balanmas halinde Hayber hakknda bilgi verebileceini sylemitir. Ka'b b. Mlik'ten yaplan rivayete gre Hz.Peygamber bu teklifi kabul etmi ve islm' teklif ettii halde Yahudi olarak kalmay tercih eden bu adamdan gerekli bilgileri alm-tr.[427] Elde edilen bu bilgilerden sonra, ilk olarak Nim kalesi alnm, daha sonra da Ebu'l-Hukayk'a ait el-Kmus kalesi fethedilmitir.[428] Bu kalede Huyey b. Ahtab'm kz Saflyye ele geirilmi ve Hz. Peygamber onu Safiyy olarak kendine ayrmtr.[429] Bu kaleden sonra da Hayber'in yiyecek deposu olan Sa'b b. Muaz kalesi alnm ve yiyecek sknts ekmeye balayan mslman askerleri bu kalenin alnmasyla rahatlamlardr.[430] Bu kalelerin fethinden sonra Hz. Peygamber, Hayberlileri tekrar slm'a arm, fakat onlar kabul etmemilerdir.[431] Bunun zerine Hz. Peygamber mslmanlara, fethin Hz. Ali'nin eliyle gerekleeceini mjdelemi ve'Hz. ie'nin siyah elbisesinden yaplp el-Ukb ad verilen bayra[432] Hz. Ali'ye vermitir.[433] Hz. Ali'nin nderliinde Hayber'in geri kalan kalelerine hcum eden mslmanlar, Yahudileri bozguna uratmlar ve son kaleler olarak el-Vetih, esSllim, el-Ketbe ve en-Netat kaleleri alnmtr.[434] Hayber kalelerinden e-kk, en-Netat ve el-Ketbe savasz alnm ve Yahudiler teslim olmulardr.[435] Onlar, Hz. Peygamber'e u artlar teklif etmilerdir: 1. Kanlar aktlmamak, 2. Kadn ve ocuklarna dokunulmamak, 3.Yerlerinden karlmamak. Ayrca onlar, zerlerindekiler hari, altn, gm ve giyecek eyalarn da brakacaklard.[436] Hz. Peygamber de onlarn bu tekliflerini, kendisinden hi bir-eyi gizlememeleri, gizledikleri takdirde anlamann ihll edilmi olaca artlaryla kabul etmitir.[437] Bu anlamay mteakip Hz. Peygamber, Kinne b. er-Reb b. Ebil Hukayk'a Benu'n-Nadir srgn srasnda beraberlerinde getirdikleri hazineyi sormutur. O, hazinenin yerini sylememi ve harb esnasnda harcandm syleyerek yalan beyanda bulunmutur. Bunun zerine Hz Peygamber'e gelen bir Yahudi, Ebu'l-Hukayk' harabeler arasnda dolarken grdn sylemi, yaplan aramalardan sonra hazinenin bir ksm bulunmutur. Hz. Peygamber, hazinenin geri kalan ksmnn nerede olduunu Ebu'l-Hukayk'a tekrar sormu, fakat o, yine sylememitir. Hz. Peygamber bu defa Zbeyr b. Avvm'a onu konuturmasn emretmi ve bu hususta gerekirse onu dvmesini sylemitir. Zbeyr b. Avvm normal yollarla konumayan bu Yahudiyi, konuunca-ya kadar dvm ve sonunda hazinenin geri kalan ksmnn yerini renmitir. Hazine'nin geri kalannn bulunmasndan sonra Ebu'l-Hukayk'm boynu, Hz. Peygamberin emri ile vurulmutur.[438] Yahudiler, hi birey saklamayacaklarn taahhd etmelerine ramen, hazineyi saklamak suretiyle anlamalarn daha o an bozmular, fakat hi birey olmam gibi tekrar Hz. Peygamber'e gelmiler ve ziraat ilerinden anladklarm syleyerek, hurmalklarn yarclk

esasna gre ilemeyi teklif etmilerdir. Hz. Peygamber de istenildii zaman kmalar artyla onlarn bu teklifini kabul etmitir.[439] Hz. Peygamberin ltufkr davranp kendilerini yurtlarndan karmad Hayber Yahudileri, yine rahat durmamlar ve bu defa Hz. Peygamber'i zehirleyerek ldrmek istemilerdir. Yahudilerden bir kadn kzartt koyunu zehirlemi ve yemesi iin Hz. Peygambere, vermitir. Hz. Peygamber lokmay azna aldnda, Cibril (a,s) gelerek kendisini, koyunun zehirli olduu hususunda ikaz etmitir. Lokmay azndan karan Hz. Peygamber, ashabna da bunu sylemi ve koyunu yedirmemitir. Ancak Bir b. el-Ber isimli bir mslman lokmasn yutmu ve bir mddet sonra da lmtr. Daha sonra koyunu zehirleyip getiren kadn bulunmu ve kendisine niin byle birey yapt sorulduunda: "ayet sen Peygamber isen sana haber verilir ve kurtulurdun, yok Peygamber deil de melik isen lrdn ve biz de senden kurtulurduk." demitir. Bunun zerine Hz. Peygamber kadn affetmi, fakat len Bir b.el-Ber'mn ailesi ksas isteyince kadn ldrlmtr.[440] Kadnn ldrlmedii ve mslman olduu da gelen rivayetler arasndadr.[441] Serahs, hadisenin fkh ynn ortaya koyarken, onlarn zehirli et ile Hz. Peygamber'i zehirleme teebbslerinin sulh'den sonra olmasna ramen anlamay bozma durumunun olmadn belirtir.[442] Bu olay mntekip Hz. Peygamber burada gn kalm ve daha sonra Hayber'den ayrlmtr. [443] Bundan sonra Hz. Peygamber her yl yaplacak olan rn taksimi iin buraya Abdullah b. Revha'y gndermi ve Yahudiler onun adaletli taksim yapmas karsnda: "Arz ve sem bu adaletle ayakta duruyor." demilerdir. Abdullah b. Revha bu ii Mte savanda ehit dnceye kadar yapm [444]ve yerine tayin edilen Cebbar b. Shr b. meyye b. Hansa da ayn ekilde hareket etmitir.[445] Yahudiler bir defasnda Hz. peygambar'e gelip, rnlerinin baz mslmanlar tarafndan izinsiz bir ekilde alndn syleyerek ikayette bulunmulardr. Bunun zerine Hz. Peygamber mslmanlar mescidte toplam ve onlara, kendileriyle muahede yaplmlarn mallarnn haram olduunu iln etmi.[446] ve byle bir eyin doru olmadn aklamtr. Hz. Peygamber Hayber gn de byle bir konuda ashabn uyarm ve: "ineyi ve iplii geri veriniz, yeyiniz, hayvanlarnz doyurunuz, fakat, yklemeyiniz."[447] buyurarak Yahudilerin hak ve menfaatlerine dikkat etmelerini istemitir. Ganimetlerin taksimi srasnda da Hz. Peygamber, Tevratla-rn geri isteyen Yahudilere kitaplarm vermitir.[448] Hz. Peygamberin, mslmanlarm yannda Hayberliler'e kar savaan Medine Yahudilerinden 10 kiiye ganimetlerden pay verdii de gelen rivayetler arasndadr.[449]

2. FEDEK YAHUDLER
Bu Yahudiler, Hayber evresinde yerlemi olup, oturduklar blge Hayber ile Medine arasnda ve Medine'ye iki gnlk mesafededir.[450] iktisad hayatlar genel olarak hurmacla [451]dayanan Fedek Yahudileri, deve ve koyun gibi kk ve byk ba hayvanlara da sahiptiler.[452] Ayrca at gem'i ve dizgini yardmclnda da mehurdular.[453] Hz. Peygamber H.6. yl aban aynda[454] (M.627 Aralk) Fe-dek'te bulunan Ben Sa'd a, Hayberliler'e yardm teebbsnde bulunduklar iin, Hz.Ali komutasnda serriyye gndermitir. Hz. Ali 100 adamyla buraya geldiinde halk kam ve 1500 deve ile 1000 koyun ganimet olarak kalmtr.[455] Daha nce de, burada yaayan Ben Merre'ye kar BeEr b. Sa'd'n gnderildiini ve o baarsz olunca [456] da yerine hemen Galib b. Abdullah el-Leys'nin gnderildiini kaynaklarmzdan renmekteyiz.[457]

Hz. Peygamber Hayber'de iken, Fedek Yahudilerine Muhay-ysa b. Mes'ud'u gndererek onlar slm'a davet etti.[458] Fedek Yahudileri, Hayberlilerin bana gelen felaketten korkmulard. Bu yzden Hz. Peygambere, Hayberlilerin yaptklar teklifin aynsn yaptlar ve;
1. Srlmelerini, 2. Kanlarnn aktlmamasm, 3. Mallarnn tamamm vermeyi kabul ettiklerini bildirdiler. Hz. Peygamber de bu teklifi kabul etti.[459]

Bu anlamadan sonra Fedeklilerle ikinci bir anlama yaplm, buna gre, bakanlar Nn b. Yu, Hayberlilerin sonradan yaptklar teklifi yapm ve yarclk nerisinde bulunmutur.[460] Buna gre; 1. Kanlar aktlmayacak, 2. Arazilerinin ve mahsullerinin yars Hz. Peygamber'e verilecek,[461] 3. Hz. Peygamber onlar istedii zaman karabilecekti.[462] Hayber mslmanlara "fey" olduu halde, Fedek sulh ile alndndan, orann yars Hz. Peygamberin oldu. [463]Hz. Peygamber de burann gelirini yolcular iin ayrd.[464]Fedek Yahudileri burada, Hz. mer kendilerini karmcaya kadar kaldlar.[465]

3.VADI'L-KURA YAHUDLER
A'mru'1-Vdi diye de anlan ve am ile Medine arasnda olup [466], am cihetinden Medine'ye doru Hacc yolu zerindedir.[467] Vdi'1-Kur Yahudileri genel olarak ziraat ve hurmachk ile geinmekteydiler. [468] Hz. Peygamber, Hayber dn buray muhasara etmeden nce, H.6. ylda (M.627-628) sebebini kaynaklarmzn bildirmedii, ancak Fedek'e gnderilen seriyyeler gibi, ayn gayeye matuf olma ihtimlini dnebileceimiz, Zeyd b.Hrise komutasnda bir seriyye gndermitir. [469] Zrkan'nin bize verdii bilgiye gre bu serriyye baarsz olmu ve sadece seriyye komutam yaral olarak kurtulabilmitir.[470] Hayber ve Fedek Yahudilerinin ikisini birden itaat altna alan Hz. Peygamber, dnte Vdi'lKur'ya geldikleri bir srada burada bulunan Yahudilerin saldrsna uramlar ve Hz.Peygamber'in, Rif'a b. Zeyd el-Czzm tarafndan hediye edilen klesi l durulmutur.[471] Bunun zerine Hz. Peygamber onlar hemen muhasara altna alm [472]ve islm'a davet etmitir.[473] H.7.yl Cemziye'l-Ahir'de[474] (M.628 Ekim) giriilen bu sava sonunda Yahudilerden 11 kii ldrlm[475] ve Vdi'l-Kurallar sulha raz olmulardr. Bir gnlk[476] muhasaradan sonra, onlarla, Hayber ile yaplan anlamann ayns imzalanmtr[477]. VdilKur'nn, te biri Uzre oullarnn, te ikisi Yahudilerin olduu iin, bu anlamaya gre burann te biri Hz. Peygamberin olmutur.[478] Hz. Peygamber anlamadan sonra burada drt gn kalm, daha sonra Medine'ye dnmtr. [479] Hz. mer'in, bunlar buradan srdne dir eitli rivayetler vardr, bir ksm mellifler "srd" derken, bir ksm mellifler de burann Hicaz blgesi dnda kaldn belirterek "srmedi" demektedirler.[480]

4. TEYM YAHUDLER
ktisad hayatlar topraa bal olan[481] Teym Yahudileri, am Hacc yolu zerinde meskn olup[482] yurtlar am'a doru gidildiinde Medine'ye 7-8 gnlk mesafede idi.[483] Hz. Peygamberin bu Yahudilerle sulh anlamasn hangi tarihte yapt hakknda kesin bir bilgi yoktur. Ancak bunlarn, Hayber, Fedek ve Vdi'l-Kur'nm akbetini rendikten sonra, cizye vermek zere anlama yaptklar kaynaklarmzda rivayet edilmektedir.[484] Cizye ayetinin hicri 9. ylda (M.630-631) nazil olduunu dikkate alrsak, anlamann H.9. ylda veya daha sonra yapldn syleyebiliriz. Bu anlamaya gre kendi topraklar ellerinde kalacak ve onu ileyeceklerdi.[485] Zrkan, Hz. Peygamberin anlamadan sonra buraya vali olarak Yezid b. Eb Sufyn' braktn da bildirmektedir.[486] Teym Yahudileri Hz. mer zamannda topraklarndan karlmam iardr.[487]

5. MAKN YAHUDLER
Halknn geimi balklk, ziraat ve dokumaclk yaknlarnda[489] ve sahilde[490] yaamaktaydlar. olan[488] Makn Yahudileri, Eyle

Hz. Peygamber Tebk seferindeyken kendileri gelip sulh yapmlardr.[491] Kaynaklarmzn bize kadar ulatrd bu anlama yledir: "Rahman ve Rahm olan Allah'n adyla... Ben Cenbe (Yahudilerine, ki onlar Makn Yahudilerinden-dir) ve Makn ehline: ehrinize dnmekte olan sizin temsilci heyetinizi kabul ettim. Mektubum size varr varmaz siz

emniyet ve selmet iinde olacaksnz. Allah'n ve Raslnn zimmeti size tannm olacaktr. O'nun Rasl, sizin yaptnz btn ktlkleri ve kusurlar affediyor. Sizin zerinize ne bir tecavz ne de bir zulm tatbik edilecektir. Allah'n Elisi bunlara kar sizin mdfiinizdir. O, kendini de bunlara kar korur. Sizin dokumalarnz Raslllah'a gnderilecektir. Sizin yannzda bulunan kleler ve nakliye hayvanlar, Raslllah yahud onun gnderdii elinin yasakladklar mstesna, silahlarnz yannzda kalacaktr. Bundan baka hurma mahslnzn drtte biri, kk sandallarla tuttuunuz balklarn drtte biri ve kadnlarnzn dokuduklarnn drtte birini deme mkellefiyetiniz vardr. Bundan sonra btn cizye ve btn suhre (yani boaz tokluuna altrma gibi) vergilerden muaf ve berisiniz. Bu duruma gre ayet siz dinler de itaat ederseniz, bu Raslllah'n sizin aranzdan erefli kimseleri ereflendirmesine ve aranzda su ilemi olan kimselerin de affna sebep olacaktr. imdi ben m'minlerin ve mslmanlarn dikkatlerine unu ilve ederim: Makn ahlisine kim iyi muamele gsterirse bu onun lehine, kim ki onlara kt muamele tatbik ederse bu da onun aleyhine bir durum hasl edecektir. Siz bakan olarak, kendi aranzdan veya Raslllah'n hemen yaknnda bulunanlardan Cehlinden) seilmi birine sahip olacaksnz."[492] Hz. Peygamber'in Makn ehline gnderdii bu mektup, bize onun hogrsn gstermesi asndan da hayli ilgintir. Medine'de ve Hayber'de bulunan Yahudilerle kyaslanamayacak kadar ok hogr ile muamele gren bu Yahudiler silahlarn dahi yanlarnda bulundurabileceklerdi. Bu da herhalde Yahudilerin en glleri ve en zenginleri olarak bilinen Medine ve Hayber Yahuderi'nin itaat altna alnmas, Hicaz blgesinin kontrolnn ele gemi olmas ve dier blgelerde bulunan Yahudilerin de fazla gl olmamalar dolaysyla Yahudi tehlikesinin ortadan kalkm olmasndandr. [493]

6. EYLE YAHUDLER
Kzldeniz sahilinde [494]ve bugnk Akabe krfezinde [495]yaayan Eyle Yahudileri; sahilde bulunmann verdii avantajla deniz ticaretine arlk vererek iktisad hayatlarn tanzim ediyorlard. Msr'dan Orta Arabistan'a ve Filistin-Fenike limanlarndan Gney Arabistan'a giden kervan yollarnn kesime noktasnda olmalar da onlara, ayrca bir ticar rahatlk salyordu. [496] Bunlarn yannda onlarn balklk yaptklar da bilinmektedir.[497] Hz. Peygamber H.9/M.630-631 ylnda [498]Tebk'te iken Eyle Meliki Yuhanne b. Ru'be kendisine gelmi ve onunla yllk 300 dinar zerine anlama yapmtr.[499] Hz. Peygamber'e beyaz bir elbise ile beyaz bir katr [500] getiren Yuhanne b. Ru'be, blgelerinden geen mslmrn yolcular dmanlarna kar korumay ve mdfaa etmeyi de kabul etmitir.[501] Daha sonra Hz. Peygamber'in Yuhanne b.Ru'be'ye hrkasn hibe ettii rivayet edilmekte[502] ve ayrca ona u mektubu gnderdii kaynaklarmzda yer almaktadr: "Rahman ve Rahm olan Allah'n adyla... Bu, Allah ve Rasl Muhammed'den Yuhanne b. Ru'be'ye ve Eyle halkna, onlarn denizdeki gemileri ve karadaki tatlar (kervanlar) iin bir emndr. Onlar Allah ve Rasl Muham-med'in zimmesi altndadrlar. Yine onlarla beraber zimmetindedirler. ticaret yapan am halk ve denizciler de Allah ve Rasl'nn

Kim ki (anlama d) yeni bir ey ihdas ederse, can balanr, ancak malna el konulur ve bu mal alan insanlara hell olur. Onlar karada ve denizde yaptklar ticaret iin kullandklar yollardan men etmek doru deildir."[503] Hz. Peygamber'in bu Yahudilerle yapt anlama ve gnderdii mektuba bakarak, mslmanlara it ticaret kervanlarnn buralarda rahata ve gven iinde dolamalarnn salandn syleyebiliriz. [504]

7. CERBI VE EZRUH YAHUDLER

am blgesinde ve Hicaz tarafndaki es-Serat dalar yaknlarnda bir belde olan Cerb [505]ve Cerb'dan mil uzaklkta bulunan Ezruh [506]halk Eylelilere bal olarak yayorlard.

[507]Hz. Peygamber'in bunlarla yapt anlamaya bakarak, halknn denizci olduklarn ve kervan ticareti yaptklarn syleyebiliriz.[508] Hz. Peygamber Tebk seferinde iken Eyle Meliki ile geldikleri ve Yuhanne b. Ru'be'ye yazlan mektubun bunlara da mil olduu, ancak daha sonra Cerb ve Ezruh halkna ayr bir mektup ya-zlmasyla, onlarn bu mektubun dnda kaldklar, bn Sa'd tarafndan rivayet edilmektedir. [509] Bundan sonra onlardan sadece Ezruh Yahudilerin bir mektup yazlm ve yle denilmitir: "Rahman ve Rahm olan Allah'n adyla... Bu, Neb Muhammed'den Ezruh ehline bir mektuptur. Onlar Allah ve Muhammed'in emn ile emniyettedirler. Her Receb aynda 100 dinar vermeleri onlarn borcudur. Allah onlara nush ve ihsan zere mslmanlar adna kefildir. Mslmanlardan herhangi biri bir tehlike karsnda kendilerine sndnda, onu emniyetle misafir edeceklerdir. Muhammed kendilerine kar harekta, ancak onlardan bir hdesin zuhuru halinde kacaktr. Kendilerinden bir hades zuhur etmedike emniyet altnda olacaklardr."[510] Bu mektupdan sonra Hz. Peygamber bir mektup daha yazm, ancak bu mektupda Cerb ve Ezruhlular'm her ikisine birden hitab edilmitir. Mektup yledir: "Bu, Neb Muhammed'den Cerb ve Ezruh ehline bir mektuptur. Onlar Allah ve Muhammed'in emn ile emniyettedirler. Her Receb aynda 100 dinar gzel bir vefa ile vermek onlara bortur. Allah onlar hakknda kefildir."[511] Bu mektuplardan sonra Hz. Peygamber Amr b.el-As' Ezruh'a ve Eb Musa el-E'ar'yi Cerb'ya blge sorumlular olarak gndermitir.[512]

8. ARZ YAHUDLER
Arz Medine'den Vdil-Kur'ya giden yolda [513]ve Medine snr iinde kalan bir vadiye verilen isimdir.[514] Bu vadi'de yaayan Yahudiler iktisad hayatlarn ziraatla tanzim ediyorlard. Buday, arpa ve hurma gibi mahsuller, yetidirdikleri rnler arasndayd. [515] Arz Yahudileri hakknda kaynaklarmzda fazla bilgi yoktur. Bunlar hakknda Vkd ve Ibn Sa'd1 da malumat bulmaktayz. Vkd'de yer alan bir rivayete gre; Arz Yahudileri, Hz, Peygamber, Tebk seferi esnasnda Vdil-Kur'ya geldiinde, huzuruna kmlar ve Hz. Peygamber'e 40 lek elenmi un vermilerdir. Un'un yannda bir de cariye hediye etmilerdir.[516] bn Sa'd'da bulunan rivayet ise; Hz. Peygamberin bu Yahudilere yazd mektubu ihtiva etmektedir. Bu mektup yledir: "Rahman ve Rahm olan Allah'n adyla... Bu, Muhammed Raslullah'dan Ben Arz'a bir mektuptur. Ben Arz, Raslllah'a her sene hasad zamamnda 40 vesk buday, 10 vesk arpa ve 10 vesk de hurma vereceklerdir. Hibir ekilde asla zulm olunmayacaklardr."[517]

9.YEMEN YAHUDLER
Yemen Yahudileriyle mslmanlarm mnsebetlerine gemeden nce, Kisra'nn Yemen valisi Bzn'n nasl mslman olduu zerinde durmak istiyoruz. H.7.ylda (M.628-629) Hz. Peygamber, Hudeybiye anlamas ve Hayber sava arasnda birok blgelere eliler gnderip, bu blgelerde yaayan kabileleri slm'a davet etmitir. Nitekim Abdullah b. Huzfe es -Sehm'yi de, Ssn Kisras II. Hsrev Perviz'e eli olarak gndermi ve onu islm'a davet etmitir. Kisra buna ok kzm ve Yemen'de bulunan valisi Bzn'dan Hz. Muhammed hakknda bilgi istemitir. Bzn da iki adamn Hz. Peygamber'e gndermitir. Hz. Peygamber Bzn'n elilerine: "Sahibinize bildiriniz ki, benim Rabbim, onun Rabbi Kisra'y bu gece ldrd ve bu olayn zerinden henz yedi saat gemitir." diyerek onlar geri gndermitir. Bzn'nn iki adam Yemen'e dndklerinde durumu anlatmlardr. Bir mddet sonra Bzn da Kisra'mn kendi olu tarafndan ldrldn renince hemen mslman

olmutur. Fakat o anlar siyas karklklar olduundan mslman olduunu gizlemi ve ancak H.8. ylda Arap Yarmadasnda hkimiyetini tam olarak kabul ettiren Hz. Peygamber'e tab olduunu aklamtr.[518] Yemen'de mslmanlarla Yahudilerin mnsebetleri hakknda fazla malumata sahip olamadk. Yemen1 deki Islmlatrmalar esnasnda "Ehl-i Kitb" tbirine ilk olarak, Muaz b. Cebel ile Eb Musa el-E'ar'nin Hz. Peygamber tarafndan H.9. ylda buraya gnderilmesi sebebiyle[519] rastlamaktayz. Kaynaklarmzdan rendiimize gre, Hz. Peygamber, Eb Musa el-E'ar'yi kendi kabilesinin bulunduu yerlere, yani Zebd, Rim, Aden [520]ve Tihme sahilerine [521], Muaz b. Cebel'i ise, Necd [522], Cened ve evresine gndermitir.[523] Giderlerken onlara: "Kolaylatrnz zorlatrmaynz, mjdeleyiniz nefret ettirmeyiniz."[524] diye tenbihatta bulunmutur. Hz. Peygamber Muaz b. Cebel'e ayrca: "Sen Ehl-i Kitb olan bir kavme gidiyorsun. Onlar Allah'tan baka ilh olmadna ve benim O'nun Rasl olduuma ahadet etmeye ar. ayet onlar sana itaat ederlerse, onlara, Allah'n kendilerine her gn ve gecede be vakit namaz farz kldm bildir. Ve yine ayet onlar sana itaat ederlerse Allah'n kendilerine, mallarndan sadaka vermeyi farz kldm bildir. Sen onu onlarn zenginlerinden alr, fakirlerine verirsin...."[525] demitir. Bu rivayetlere ramen biz, Hz.Peygamber'in Ehl-i Kitb olarak zikrettii zmreler iinde ne kadar Yahudi olduu ve bu Yahudilerin tam olarak hangi blgede yaadklarn bilememekteyiz. Ancak u rivayet bize k tutabilir: Yemen'in iki deiik mntkasnda bulunan Eb Musa el-E'ar ile Muaz b. Cebel zaman zaman birbirlerini ziyaret etmekteydiler. Muaz b. Cebel byle bir ziyaret iin Eb Musa'nn yanma gider ve orada elleri boynuna balanm bir adam grr ve: "Ey Abdullah b. Kays! Bu ne itir?" diye sorar. Eb Musa, o adamn mslman iken irtidat edip Yahudi olduunu syleyince, Muaz b. Cebel, o mrted ldrlmedike devesinden inmeyeceini sylemesi ve bunda srar etmesi zerine o mrted ldrlm ve Muaz da devesinden inmitir.[526] Bu rivayet Eb Musa'nn gittii Zebid, Rim ve Aden blgelerinde Yahudilerin bulunduunu gstermektedir. Bu hususta Hz. Peygamberin Himyerlilere gnderdii mektup da bize, bu blgedeki Yahudi varln ispatlayabilir.[527] Bu mektupda Hz. Peygamber slm' kabul eden kiilerin, m'minlerin haklarm kazanacan, Yahudi ve Hristiyan olarak eski dinlerinde kalanlarn ise cizye vermekle mkellef olacaklarn, vermeyenlerin Allah ve Raslnn dman olduklarn aklamtr. [528]

SONU
Hz. Peygamber, Mekke'deki skntl yllarndan sonra, kendisini koruyacaklarna sz veren Medine'li mslmanlarm davetine, ilhi msadenin gelmesiyle, icabet etmi ve burada, grnte Yahudi ve Mrik olarak iki grup olan, fakat aslnda kabile esasna dayal hayat srdklerinden, saylamayacak kadar ok gruplar oluturan insan kitlelerini baaryla biraraya getirerek, bu grublarn itirakiyle ksa zamanda ve hem de kendi bakanlnda bir ehir-devleti kurmutur. O, kurduu ehir-devlet'inde en nemli unsurlar olarak grnen Ehl-i Kitb'a, nceleri ok iyi davranm ve onlardan hsn- kabul beklemitir. Fakat kendisinin davetleri her defasnda kulak arkas edilmitir. Buna ramen o, "lemlere rahmet olarak" gnderilmi olmas ve bu davetini gcnn yettii kadar her insana ulatrmakla vazifeli bir Peygamber olarak, tekrar tekrar ve ylmadan, insanlar slm'a davet almalarna devam etmitir. Hz.Peygamber'in bu davetlerine nceleri kaytsz kalan Yahudiler, ilerinden az da olsa bazlarnn mslman olmas ve kendileriyle ilgili hakikatlerin birer birer ortaya konmas karsnda, nce yava yava cephe almlar, daha sonra da tutumlarm aktan dmanla evirmilerdir. Bu konuda mriklerle i birlii yapmaktan da ekinmemilerdir. Hz. Peygamber ve msl-manlar dallete dermek iin de ellerinden geleni yapmlardr. Fakat Kur'n- Kerim, onlarn bu dmanlklarna kar lkayd kalmam ve hemen her olaydan ve ekimeden sonra, Hz. Peygamber'e yol gstermi ve ona Yahudilere kar takip edecei siyasetin ne olmas gerektiini bildirmitir. Yahudilerin Hz.Peygamber'e bu derecede dmanlk beslemeleri, sonunda kendilerinin zararna olmu ve bazlar yurtlarndan srlm, bazs da kabile olarak toptan katdedilmiler-dir. Onlarn btn bu olumsuz tutum ve davranlarna ramen Kur1 n-; Kerim, mriklere hayat hakk tanmazken, Ehl-i Kitab olmalar sebebiyle onlara cizye vermeleri artyla hayat hakk tanmtr. [529]

BBLYOGRAFYA
AHMED B. HANBEL (241/855) Msned,l~Vl, stanbul 1982 AHMED EMN,Fecru'l-slm, Kahire 1965. el-ALUS, Ebu'1-Fadl ihbuddin es-Seyyid Mahmud (1270/1854), Ruhu'l-Menf, Tefsiri'l-Kur'ni'l-Azim ve's-Seb'u'lMesn, IXXX, Beyrut, Tarihsiz.

el-AMiK, mdddin Yahya b. Eb Bekr (893/1488), Behetul-Mehafil ve Bug-yet'l-Emsil fi Telhisi'l-Mu'cizti ve'sSiyer ve'-emil bi-erhi'l-Allme Cemluddin Muhammed el-Ehar el-Yemn, I-II, Medine 1330-1331. ARNOLD, T.W, ntir- slm Tarihi, ev.; Hasan Gndzler, Ankara 1982. el-BELAZUR, Ahmed b. Yahya (279/892) Fthu'l-Buldn, thk. Muhammed Rdvan, Msr 1932, Trk. trc; Zkir Kadiri Ugan, I-II, stanbul 1955-1956. . el-BELAZUR, Ensbu'l-Erf, thk. Muhammed Hamiaullah, Msr 1959. BEYHAK, Eb Berk Ahmed b. el-Hseyin (458/1065), es-Snenul-Kbr, I-X, Haydarbat 1935. BROCKELMANN, Cari, slm Milletleri ve Devletleri Tarihi, ev.:Do.Dr. Neet aatay, Ankara 1954. el-BUHAR, Eb Abdullah Muhammed b. smil (256/870), el-Cmiu's-Sahih, I-VIII, stanbul 1981. BUHL,Fr. Medine, slm Ansiklopedisini!, 459-471. CAETAN, Leon, slm Tarihi, Trk.Trc: Hseyin Cahid, I-X,stanbul 1924 CEVAD AL, el-Mufassal fi Tarihi'l-Arab Kable'l-slm, I-IX, Beyrut 1968-1972. AATAY, Neet, slm ncesi Arap Tarihi ve Chiliye a, Ankara 1963. ELEB, Ahmed, Mukayeseli Dinler Asndan Yahudilik, Trk.Trc: Ahmet M. Bykmar- . Faruk Harman, stanbul 1978. DARM, Eb Muhammed (55/868), Snen, stanbul 1981. DAYF, evki, el-Asru'l-Chill, Msr Tarihsiz. DERVEZE, Muhammed zzet, Asru'n Neb ve Bieth Kable'l-Bi'se, Dmek 1946. DESAF, Mustafa Kemal, Muhammed ve Ben srail, Kahire 1970. ed-DNEVER, Eb Hanife Ahmed b. Davud (282/895), Kitbu'l-Ahbri't-Tvl, Badat Tarihsiz. EBU DAVUD, Sleyman b. el-E'as es-Sicistni (275/888), Snen, I-V, stanbul 1981. EBU'L FDA, mdddin smail (732/1332), el-Muhtasar fi Akbri'l-Beer, I-IV, Beyrut Tarihsiz. EBUS'S-SUUD, Muhammed b. Muhammed el-lmdi (951/159), radul-Akli's-Selim l Mezyidi'l-Kurni'l-Kerim, I-IX, Beyrut, Tarihsiz. EBU UBEYD, el-Ksm b. Selln, (224/839), Kitbu'lEmvl, thk. Muhammed Halil Hirs, Kahire 1981 (Trk. trc: Cemleddin Saylk, stanbul 1981). EBU YUSUF, Ykub b. brahim (182/798), Kitbu'l-Harac, Kahire 1397 (Trk. trc: Ali zek, stanbul 1973). FAYDA, Mustafa, slmiyetin Gney Arabistan'a Yayl, Ankara 1982. FAYDA, Mustafa, Hz. mer Devrinde Gayr-i Milslimlerin Durumu, (Baslmam Doentlik Tezi). Ankara 1979. FRUZABAD, Mecdddin Muhammed b. Ykub, el-Kmusu'l-Muht, I-IV, Beyrut Tarihsiz. GROHMAN, Adolf, Hayber, slm Ansiklopedisi, C:V/I, 384-386. HAMDULLAH, Muhammed, slm Peygamberi, trk.trc. Salih Tu, I-II, stanbul 1980, Hz. Peygamberin Savalar ve Sava Meydanlar, trk.trc. Salih Tu, stanbul 1981. HAMDULLAH, Muhammed, Mecmatu 1-Vesiki's-Siysiyye li'1-Ahdi'n-Nebiyyi ve'1-Hilfeti'r-Ride, Kahire 1941. HTT, Fhilippe, Trihu'l-Arab (Mutavvel), MI, Beyrut 1965 (Trk.trc: Siys ve Kltrel slm Tarihi, ev.: Salih Tu, I-IV, stanbul 1980. Bu tercme eserin ngilizcesinden yaplmtr.). HU ART, Clement, Arab ve slm Edebiyat, ev.: Ceml Sezgin, Ankara t.siz. BNU'L-ESR, zzddin Ebu'l-Hasan Ali b. Muhammed (630/1232), el-Kmil fi't-Tarih, I-XI, Beyrut 1965. BN HtAM, Eb Muhammed Abdlmelik (218/833), es-Sret'n-Nebeviyye, thk. Mustafa es-Sakk ve iki arkada, I-IV, Beyrut 1936. BN SHAK, Muhammed (151/768), es-Sret'n-Nebeviyye (thk. Muhammed Hamidullah), Konya 1981. BN KESR, mdddin Ebu'1-Fid (774/1372), Tefsru'l-Kur'ni'l-Kerim, I- IV, Beyrut 1969. BN KUTEYBE, Eb Muhammed Abdullah b. Mslim (276/889), el-Marif, Beyrut 1970. BN MACE, Eb Abdullah Muhammed b. Yezid (275/889), es-Snen, I-II, stanbul 1981. BN SA'D, Eb Abdullah Muhammed (230/884), et-Tabkt'l-Kbr, I-IX, Beyrut 1960. KARAMAN, Hayrettin, Mukayeseli slm Hukuku, stanbul 1974. KOYT, Talt- CERRAHOLU, smail, Kur'n- Kerim Meal ve Tefsiri, I-, Ankara 1984. KRENKOV, Fr. Hazrec, slm Ansiklopedisi, C:V/I, 415-416. el-KURTUB, Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed (671/1272), el-Cmiw7Ahkmi'l-Kur'n, I-XX, Msr 1967. KUTLUAY, Yaar, slm ve Yahudi Mezhepleri Tarihi, Ankara 1965. LEWS, Bernard, el-Arab fi't-Tarih, Ta'rib: Nebiyye Emin Fris-Mahmud Yusuf Zyed, Beyrut 1954. MALK B. ENES, (148/765), el-Muvatta, I-V, stanbul 1981. el-MAVERD, Ali b. Muhammed b. Habb (450/1058), el-Ahkmu's-Sultaniyye, trk.trc. Ali afak, stanbul 1976. MES'UD, Ebu'l-Hasan Ali b. Hseyn b. Ali (326/938), Mrc'z-Zeheb ve Medinu'l-Cevhir, thk. Muhammed Muhyid-din Abdulhamid, Msr 1958. MUHAMMED AHMED CADBEK- AL AHMED el-BUHAR-MUHAMMED EBU'L-FADL BRAHM, Eyymu'lArab fi'l-Chiliyye, Beyrut Tarihsiz. MUSIL, A. Eyle, slm Ansiklopedisi, C: IV, 420-421.. MUKATL B. SLEYMAN (150/767), Tefsir, stanbul Hamdiye Ktphanesi, No:58, Ariv No: 1579, vr. Ib-478 b MSLM, Ebu'l-Hseyn (261/874), el-Cmiu's-Sahih, I-V, Msr 1955-1956. NESEl, Eb Abdurrahman Ahmed b. uayb (303/915), Snen, I-VIII, stanbul 1981. RS, Hayrullah, Musa ve Yahudilik, stanbul 1966. PARET, RxLdi,Muhammed und der Koran, Stuttgart 1957. RECKENDORF,Evs, slm Ansiklopedisi, C:IV, 418-419. SARIKIOLU, Ekrem, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, stanbul 1983. SCHACHT, Joseph, slm Hukukuna Giri (Trk.trc Mehmet Da-Abdulkdir ener), Ankara 1977. es-SERAHS, Muhammed b. Ahmed (483/1090), erhu Kitabi's-Siyeri'l-Kebr thk. Salahuddin el-Mneccid, I-V, Beyrut

1971-1972. SIDDIK HASAN HAN, (1307/1889), Fethu'l-Beyn fi Meksidi'l-Kur'n, I-X, Kahire 1965. SIRMA, hsan Sreyya, Osmanl Devletinin Yklnda Yemen syanlar, stanbul 1980. SNMEZ, Abidin, Raslullah'm Diplomatik Faaliyetleri ve Sulh Muahedeleri, stanbul 1984. es-SUYUT, Celleddin (911/1505), ed-Drrul-Mensr f't-Tefsir bi'l-Mensr, I-VI, Beyrut Tarihsiz. es-SUHEYL, Abdurrahmah (581/1185), er-Ravdu'l-Unuf fi erhi's-Sireti'n-Nebeviyye li'bni Hiam, thk. Abdurrahman el-Vekl, I-VII, Kahire 1967. ENER, Abdulkdr, Kyas stihsan Istslah, Ankara 1981. e-ERBN, El-Hatb, Tefsru's-Sirci'l-Mnr, I-IV, Beyrut Tarihsiz. e-EVKAN, Muhammed b. Ali b. Muhammed (l50/1834), Fethu'l-Kadlr, I-V, Beyrut Tarihsiz. TABBARA, Afif Abdlfettah, el-Yehd fil Kur'n, Beyrut 1966. et-TABER, Eb Cafer Muhammed b. Cerr, (310/922), Cmiu'l-Beyn an-Te'vli Ayi'l-Kur'n, I-XXX, Msr 1954. et-TABER, Tarihu'l-men ve'l Mlk, thk. Muhammed Ebu'1-Fadl brahim, I-XI), Beyrut 1967 (Trk. trc: Zkir Kdir Ugan-Ahmet Temir, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, I-III, Ankara 1954-1955). TABLAMACIOLU, Mehmet, Karlatrlmal Dinler Tarihi, Ankara 1966. TANYU, Hikmet, Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, I-II, stanbul Tarihsiz. et-TEYALSE, Eb Davud (204/819), Milsned, Haydarbat 1321. TRMZ, EBU s Muhammed b. s (279/892), Snen, I-V, stanbul 1981. TUG, Salih, slm Vergi Hukukunun O~taya k, Ankara 1963. TU, Salih, slm lkelerinde Anayasa Hareketleri, stanbul 1969, TU, Salih, Hicret'le Gelen Devlet ve Anayasa Nizm, Nesil Dergisi Hicret 0-zel Says, stanbul 1979, say: 37-38, s. 35-41. THE UNIVERSAL JEW1SH ENCYCLOPEDIA, I-X, New York 1948. UUK, Bahriye, slmdan Dnenler ve Yalanc Peygamberler, Ankara 1967. el-VAKD, Muhammed b. mer (207/822), Kitbu'l-Meaz, thk. Marsden Jo-nes, I-III, Beyrut 965-1966. WATT, W. Montgomery, Muhammad at- Medina, Oxfort 1956. WENSINCK, A.J., srail, slm Ansiklopedisi, C:V/2,1128. YAKUT el-HAMEV, ihbuddin Eb Abdullah (626/1229), Kitb-u Mu'ce-mi'l-Buldn, thk. Muhammed Emin elHanc, I-VIII, Msr 1323. ez-ZRRAN, Muhammed b. Abdulbk, erhu Mevhib'l-Ledniyye li'l-mmi'l-Kastalln, I-VIII, Msr 1292 [530]

[1] Dr. Nadir zkuyumcu, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/415-416. [2] Muhammed b. shak b. Yesr, Es-Sret'n-Nebeviyye, (thk. Muhammed Ha-midullah), Konya 1981. [3] Eb Muhammed Abdlmelik b. Him, Es-Sret'n-Nebeviyye, (thk. Mustafa es-Sakk ve iki arkada), c.I-IV, Beyrut 1936 (Trk.trc: Hz.Muhammed'in Hayat, ev.; Prof.Dr.Neet aatay-Prof.Dr. zzet Hasan, c.I,Ankara 1971); bu tercme eserin drtte biridir. [4] Muhammed b. mer el-Vkd, Kitbu'l-Mezi, (thk. Marsden Jones), c.I-III, Beyrut 1965-1966. [5] Ahmed b.Yahya el-Belzur, Fthu'l-Bldn, Kahire 1932 (Trk.Trc: Za-kir Kadiri Ugan, I-II, stanbul 1955-1956). Yine ayn mellifin, tahkikini M.Hamidullah'n yapt Ensbu'l-Erf, Kahire 1959 isimli eserini de kullandk. [6] Eb Abdullah Muhammed b. Sa'd, et-Tabkt'l-Kbr, c.I-IX, Beyrut 1960. [7] Eb Cafer Muhammed b. Cerir et-Taber, Trihu'l-mem ve'l-Mlk, (thk. Muhammed Ebul-Fadl brahim), cIOCI, Beyrut 1967 (trk.trc. Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, Zkir Kadiri Ugan-Ahmet Temir, c.I-III, Ankara 1954-1955). [8] Muahhar kaynaklardan bazlarn ylece sralayabiliriz: Abdurrahman es-Sheyl, er-Ravdu'l-Unuf fi erhi's-Sreti'n-Nebeviyyeti Vibni Him (thk. Abdurrahman el-Vekd, c.I-VII, Kahire 1967; zzuddin Eb'l-Hasan Ali b. Muhammed b. el-Esr, el-Kmil fi't-Trih, c.I-Xl, Beyrut 1965; mdddin smail Ebi'1-Fid, el-Muhtasar fi Ahbri'l-Beer, C.I-IV, Beyrut Tarihsiz; imdddin Yahya b. Ebu Bekr el-mir, Behet'lMehfl ve Buyetul-Emsil f Telhsi'l- Mu'cizti ve's-Siyer ve'-emil bi-erhi'1-Allm Cemlddn Muhammed el-Ehar el-Yemin, c.I-II, Medine 1330-1331; Muhammed b. Abdlbki ez-Zrkan, erhu'l-Mevhibi'l-Ledniyye li'l-mm el- Kastallhi,l-Vlll, Msr 1291. [9] stifde ettiimiz baz hadis kitaplar: Mlik b. Enes, el- Muvatt, c.I-V, istanbul 1981; Eb Davud et-Teyalis, Msned, Haydarabat- Dakkan 1321; Ahmet b. Hanbel, Msnedyc.l-Vl, stanbul 1982; Eb Davud Abdullah b. Abdurrahman, Snen, stanbul 1981; Eb Abdurrahman Muhammed b. [10] Faydalandmz baz tefsir kitaplar: Eb Cafer Muhammed b. Cerir et-Taber, Cmiu'l-Beyn an-Te'vliyil-Kur', c.I-XXX, Msr 1954; Muktil b. Sleyman el-Belh, Mukatil Tefsiri, stanbul Hamidiye Ktphanesi Mikrofilmleri, No:58; Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed elEnsr el-Kurtub, el-Cmiu'l-Ahkmi'l-Kur'n, c.I-XX, Msr 1967; imdddin Eb'l- Fid smail b. Kesir, Tefsru'l-Kur'ni'l-Kerm, c.I-IV, Beyrut 1969. [11] evki Dayf, el-Asru'l-Chil, Kahire Tarihsiz. [12] Muhammed Ahmed Cdbek-Ali Ahmed el-Buhri- Muhammed Ebul-Fadl brahim, Eyym'l-Arab f'l-Chiliyye, Beyrut Tarihsiz. [13] Muhammed zzed Derveze, Asru'n-Neb ve Bieth Kable'l-Bi'se, Dmek 1946. [14] Cevad Ali, el-Mufassal fi Trihi'l-Arab Kable'l-slm, c.I-IX, Beyrut 1968-1972. [15] Neet aatay, slm ncesi Arap Tarihi ve Chiliye a, Ankara 1963. [16] Muhammed Hamidullah, slm Peygamberi, (ev. Salih Tu), c. I-II, stanbul 1980. [17] Mustafa Fayda, slmiyetin Gney Arabistan'a Yayl Ankara 1982; Hz.mer Devrinde Gayr-i Mslimlerin Durumu. (Baslmam Doentlik Tezi), Ankara 1979. [18] Dr. Nadir zkuyumcu, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/417-419. [19] Bu kavme brn denilmesi Hakknda bk.: Hikmet Tanyu, Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, stanbul Tarihsiz, 1,24; hmed elebi, Mukayeseli Dinler Asndan Yahudilik, (ev. Ahmet M. Bykmar-.Faruk Harman) stanbul 1978,27; Afif Abdlfettah Tabbara, el-Yehd fi'1-Kur'n, Beyrut 1966,13; Hayrullah rs, Musa ve Yahudilik, stanbul 1966,7,64. [20] Ben sril denilmesi hk. bk.: Muhammed Hamidullah, slm Peygambe-ri,I,587; Hikmet Tanyu, 1,21-23; Tabbara,13; A.J.Wensinck,lsril, l.A. V/2,1128; Yakub (a.s)'un sril lakabyla anlmas hk. ayrca bk.: Al-i mrn,93; Tevrat, Tekvin,35:10. [21] Msev denilmesi hk.: Mehmet Taplamcolu, Karlatrmal Dinler Tarihi, Ankara 1966,173; rs, 257.

[22] Yahudi denilmesi hk. bk.: Ahmed elebi, Mukayeseli Dinler,35; Hikmet Tanyu, I, 23-24; Tabbara,13; rs,7. [23] Sheyl, IV, 290; Tevrat, Yaremya,40:ll. [24] Taber, Tarih, 1,538 (trk.trc. 1/2,818), Mtercimler bu ismi "Buhtnnassar" olarak okumulardr. Beyrut basksnda isim "Buhtnnassar" olarak verilmesine ramen (bk.I,538), Leiden basksnda "Buhtn Nassar" olarak ayr yazlmtr. Bk.: 11,645. Tevrat ise bu ismi "Nebukatnetsar" olarak vermektedir. Bk.: II .Tarihler,36:6. [25] rs,265; Ayrca bk. Neet aatay, Cahiliye a,95. [26] Taber,Tarih,I,536 (1/2,818); rs,265. Hadisenin cereyan edii hk. bk.: Eb Muhammed Abdullah b. Mslim b. Kuteybe, el-Maarif, Beyrut,1970, 21-22; Eb'1-Fid, el-Muhtasar f Ahbari'l-Beer, Beyrut Tarihsiz, 1,88; Tev-rat,II. Tarihler,36. bab'n tamam ve Yaremya, 40:1112. [27] Taber,Tarih,I,606 (11/2,929). [28] evki Dayf, el-Asru'l-Cahil,97; Leone Caetani, slm Tarihi, (ev. Hseyin Cahit), stanbul 1924,111,99-100; Rudi Paret, Muhammed Und Der Koran, Stuttgart 1957,10. [29] Belzur, Fth,29 (1,24-25); Sheyl,IV,290; Ayrca bk.: Hamidullah, slm Peygamberi, 1,594; A.Musl, Eyle, .A., IV,420-421. [30] Fr. Buhl, Medine, .A., VII,459-471. [31] Hamidullah, slm Peygamberi,1,594 [32] Belzur, Fth, 29(1,24-25). [33] Utum: Tala bina edilmi kale, drt taraf evrilmi ev. Bk.: Mecdddin Muhammed b. Yakub el-Firuzbd, el-Kmusu'1-Muhd, Beyrut Tarihsiz, IV,76. [34] N.aatay, Cahiliye a, 89; Fr. Buhl, Medine, .A. VII,459-471; Tabba-ra,16. [35] Yaar Kutluay, slm ve Yahudi Mezhepleri, Ankara 1965,4. [36] Bk.: Buhar, Tefsr-i Kur'n (el-Bakara), 11; 'tisam bi's-Snnet,25; Tev-hid,37. [37] Carl Brockelmann, islm Milletleri ve Devletleri Tarihi (ev. Neet aatay), Ank. 1954,10-11; Caetani, bunlarn kendilerine has bir Arapa lehe meydana getirdiklerini savunur. Bk.: 111,106. [38] Hamidullah, islm Peygamberi, 1,614; Fr. Buhl, Medine, I.A,VII,459-471. [39] evki Dayf, el-Asru'l-CahiKj?8; Clement Huart, Arap ve slm Edebiyat (ev. Ceml Sezgin), Ank. Tarihsiz,37. [40] W.Montgomery Watt, Muhammed at Medina, Oxfort, 1956,192; Cevad Ali, el- Mufassal f Trihi'1-Arab Kabe'l-slm, VI,515 (srail Wellfenson, Trihu'l- Yehd f-Bildi'1-Arab, Kahire 1927,13'den naklen). Ayrca bk.: Fhilippe Hitti,Tarihu'l-Arab (Mutavvel), Beyrut 1965. 1,146 (ev. Salih Tu, Siyasal ve Kltrel slm Tarihi, stanbul 1980,1,156); Pr. Buhl, Medine, .A., VII,459-471. [41] bn Him,I,13-14 (1,7); Eyym'1-Arab f'l-Chiliyye,62; Watt, 192. [42] Belzur; Fth,30 (1,27); Eyym'1-Arab f'l-Chi]iyye,62; Tabbara,16; Mustafa Kemal Desaf, Muhammed ve Ben srail, Kahire 1970, 23-24; Reckendorf, Evs, .A., IV,418-419; Fr. Krenkov, Hazrec, A, V/1,415-416. Ayrca bk.: bn Kuteybe, el-Maarif, 49. [43] Watt,192. [44] Eyyrnul-Arabf'l-Chiliyye,62. [45] Bu ismin eitli ekillerde yazl ve okunuu olmutur. Bunlar: el-Fidyun, el-Fayton, el-Kbtiyyn vb.'dir. Bk.: bn'l-Esr,I,658; Cevad Ali,VI,520 (Cevad Ali el-Fedyun olarak okumutur.); Neet aatay bu ismi el-Fayton olarak almtr. Bk.: Cahiliye a,95; Watt ise el-Fidyawn olarak almtr. Bk.:193. bn Him'm Sire'sinin tahkikli nerim yapanlar bu kelimenin brnice olduunu ve Yahudilerin ilerine bakanlara verildiini ifade etmektedirler. Bk. 11,161, dipnot: 1. [46] bn'l-Esir,I,658; N. aatay, Cahiliye a, 95; Watt,193. [47] bn'l-Esr, 1,656-658; Eyyamul-Arab f'l-Cahiliyye,62; Desaf,25; Watt, 193 [48] Caetani,111,100-101; Watt,194. Watt "Evs ve Hazrec'in eline geen bu hkimiyet ksm idi" der. [49] bn'l-Esr,I,658; Eyym'1-Arab f'l-Cahiliyye,63-65. (Savan k sebebi ve tafsilat iin gsterilen yerlere baknz.) [50] N.aatay,98; Desaf,27. [51] Derveze, Asru'n-Ne,110; Ayrca bk.: Bakara,84-85; Har,14. [52] N.aatay,97; Ayrca dier savalar iin bk.: Eyymul-Arab f'1-Cahiliy-ye,62 vd. [53] Caetani,III,301-302. [54] bn Him,II,188-189; bn'l-Esr,I,680; Sheyl,IV,338,372-373. [55] Bkz. Dipnot 49. Ayrca bkz.: Caetani 111,107. [56] Caetani,III,103. [57] Derveze, Asru'n-Neb,110; Ayrca bkz.: Bakara,84-85 [58] Salih Tu, slm Vergi Hukukunun Ortaya sk, Ankara 1963,29. [59] Ibn Hiam, 11,188-189; Sheyl, IV,372-373; bn Hanbel, 1,246; Eb Davud, Ekdiye,10; Nese, Kasme, 7,8,9. [60] Mide,42. [61] bn Him,II,215; Eb Davud, Ekdiye,10; Nese, Kasme.7,8,9. Diyet miktarlarnn 140'a kar 70 vesk olduuna dair bk.: Mukatil, Tefsir,vr.96a, (Maide,44. ayetinin tefsiri) [62] Hamidullah, slm Peygamberi, 1,615-616. [63] evki Dayf, el-Asrul-Cahili, 98; Salih Tu, si. Vergi,30; Watt,193; Caeta-ni, 111,106; Talt Ko-yiit-snil Cerraholu, Kur'an- Kerim Meal ve Tefsiri, Ankara 1984,1,14, (Medine'ye am'dan iki getirdikleri ve Araplara sattklar da ilve edilir. [64] Fiz'in kendi dindalarndan alnmasnn haram, bakalarndan, onlarn mal ve mlklerine el koymak iin almann hell olduuna dir bk.: Tevrat, Tesniye,23:19-20; Kur'n- Kerim ise fiz'in onlara haram klndn bildirmektedir. Bk.: Nisa, 160-161. [65] Hamidullah, slm Peygamberi, 1,616; Ayrca bk.: Bernard Lewis, el-Arab fi't-Tarih (Ta'rib: Nebiyye Emin Fris-Mahmud Yusuf Zyid), Beyrut 1954,52. Kur'n- Kerim de bu konuda; Onlarn sorumsuzca davranp Araplarn mallarn yemede herhangi bir beis grmediklerini bize haber vermektedir. Bk.: Al-i mrn,75 [66] Fal bakmann mekruh olduuna dir bk.: Tevrat, Tesniye,18:10-14. [67] Falclk suunun Allah'a isyan ile e olduuna dir bk.: Tevrat,I.Samu-el,15:23. [68] bn Him,IIJ254; bn'l-Esr,II)113-114. Bu konuda, Hz.Peygamber'in dedesi Abdlmttalib'in, olu Abdullah'n kurban etmemek iin ba vurduu khine kadnn Hayber'li olduuna dir bk.: bn Him,.II,162. [69] Hamidullah, slm Peygamberdi,594,595. [70] Hamidullah, slm Peygamberi,I,200,615-616 [71] Belzur, Fth,29 (1,24-25) [72] Watt,193. [73] Derveze, Asru'n-Neb,121-122. [74] Beyt'l-Midrs ve fonksiyonlar iin bk.: bn Him,II,201,207-208; bn Sa'd,I,164; Buhar, krah, 2; Cizye,6; Mslim, Cihad ve's-Siyer,61; bn Hanbel,II,451; Eb Davud, Hara maret Fey,22; Hamidullah, slm Peygamberdi,614, Caetani, Yahudilerin okuma-yazma iin bir okula sahip olabilecekleri ihtimali zerinde durur ki, bu da herhalde Beyt'l-Midrs olsa gerektir. Bk.: 111,106.

[75] Joseph Scbacht, slm Hukukuna Giri, (ev.: Mehmet Da-Abdlkdir ener), Ankara 1977,17. [76] Bk.: Dipnot:72. [77] lerinden erefli bir adam zina ettiinde, kendi kitaplarnda onun cezas recm olduu halde (bk.: Tevrat, Tesniye,22:22-24) recmetmeyip baka ceza vermilerdir. Hz.Peygamber bunun sebebini sorduunda, hahamlar, "iimizden erefliler su ilerse onu hafifletir, sradan bir insan ilerse, ona cezay tam olarak uygularz" demilerdir. Bu hadise ve Hz.Peygamber'e verilen bu cevap iin bk.: bn Him,II,213-215; Sheyl,IV,369-372; Buhar, Menkb,26; Hudud,24,37; Tevhid,51; Mslim, Hudud,26,27,28; bn Han-bel,I,261;II,5;III,387; mam- Mlik, Hudud,l; bn Mce, Hudud,10; Tirmiz, Hudud,10; Eb Davud, Ekdiye,27; Hudud,26; Drim, Hudud,15; Beyhak,VIII,231; Teylis,H.No.: 1854. [78] Ahmed Emin, Fecru'l-slm, Kahire 1965, 227. [79] Bk.:Dipnot: 34-36. [80] Bu konuda Brockelmann; "Bunlar, buralarda kapal cemaatler halinde yaamakla beraber, baz Araplar dinlerine dndrmler, ilerine almlar ve dil'de tamamiyle yerli halka uymulard." demektedir. Bk.: Brockelmann, 10-11. Ayrca baknz: Hamidullah, slm Peygamberi,1,162. [81] Abdlkadir ener, Kyas Istihsan stislah, Ankara 1981,11. [82] Sheyl,IV,397-398; Hamidullah, slm Peygamberi,I,629. [83] Bakara,256. [84] ocuu olmayanlarn bu adaklar ve bu ocuklarn Yahudilere gnderildii hk. bk.: Taber, Cmiu'l-Beyn, V,14-15; Kurtub, Ahkmu'lKur'an, 11,280; bn Kesr, Tefsir, 1,310-311; Muhammed b. Ali b. Muhammed e-evkni, Fethu'l-Kdr, Beyrut Tarihsiz,I,275; Sddk Hasan Han, Fet-hu'1-Beyn f Meksidi'l-Kur'an, Kahire 1965,1,427. (Bakara 256. ayetin tefsiri). Ayrca bk.: Sheyl,IV,256; Hamidullah, slm Peygamberi,1,629. [85] Derveze, Asru'n-Neb,107. [86] Hamidulah, slm Peygamberi, 1,618, Ayrca bk.: Brockelmann, 10-11. [87] Derveze, Asru'n-Neb, 435. [88] S.Tu, Vergi, 30. Ayrca bk. Hamidullah, slm Peygamberi,!, 162-163. [89] Derveze, Asru'n-Neb,107. Ayrca bk.: Mide,18. [90] Bk.: Tevrat, Tesniye,18:15-18, Yaremya,23:5-6. bu konuda Kur'n- Kerim de onlarn bir peygamber beklediklerini haber vermektedir. Bk.: Baka-ra,89;Tevbe,30. [91] Brockelmann,19. [92] bn Him,I,225 a,135);II,190. [93] Yahudilerden bn Heyyeban isimli bir haham, onun gelecei zamann yaklatn ve geldiinde ona tbi olmalarn Yahudilere vasiyyet etmitir. Bu konda bk.: bn shak,64; bn Hiam,I,227-228 (1,133-134); Muhamnv -i b. Ahmed es-Serahs, erhu Kitabi's-Siyeri'1-Kebr (thk. Dr. Selhuddn el-Mneccid), Beyrut 1971-1972,1,262. [94] bn Sa'd,I,162-163; Zrkan,I,470. [95] bn Him,I,168 (1,100-101). [96] M.Fayda, slmiyetin,16; hsan Sreyya Srma, Osmanl Devletinin Yklnda Yemen syanlar, stanbul 1980,41. [97] evki Dayf, el-Asru'l-Chil, 97-98. Ayrca bu savalar iin bk.: Ekrem Sa-rkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, stanbul 1983,196. [98] bn shk,29. [99] bn Him,I21-22 (1,17-18). [100] bn Sa'd,I,158-159. [101] Taber, Tarih, 11,105-106 (1/3,1118-1124) Taber mtercimi Tbb'nn ismini "Es'ad" olarak harekeli olduu halde "Esd" olarak okumutur. Bk.: Gsterilen yerler ve ayrca, Leiden Basks,II,901). [102] Mes'd, Mrc, 11,76-77. [103] Bu konu hakknda ayrca bk.: M.Fayda, slmiyetin,16-17. [104] Asl ad Zur'a b. Zeyd b. Ka'b olup nesebi Kahtnoullanna kadar dayanr. Bk.: Eb Hanife Ahmed b. Davud ed-Dinever, Kitabu'lAhbri't-Tvl, Beyrut Tarihsiz,61; N.aatay,! 8. [105] bn Him, 1,32 (1,21). [106] M.Fayda, slmiyetin,17. [107] Z Nuvas'm Yahudilii kabul edii ve daha nce atee tapt hk. bk.: Dinever,61. [108] Taber, Tarih,Il;L 18-119 (1/3 J140-1141); evM Dayf, el-Asrul-Cah,97-98. [109] bn Him,I,37 (1,25); Taber, TarihsII,123 (1/3,1148). [110] bn Hiam,I,37(I,25); Taber, Tarih,II,118-123 (1/3,1140-1148). [111] N.aatay,18. [112] Brc,4-7. [113] N.aatay,18; M.Fayda, lslmiyetin,9,17-18; Ayrca Brc suresi 4,5,6 ve 7. ayetlerin tefsirleri iin bk.: Taber, Cmiu'l-Beyn,XXX,133; Kurtub, Ahkmu'l-Kuran,XIX,290-291"ukurlarm boyu 4 zira, eni 21 zira idi"der; ihabuddin es-Seyyid Mahmd el- ls, Ruhu'l- Meni fi Tefsri'1-Kur'ani'l-Azm ve's-Sebul-Mesn, Beyrut Tarihsiz, XXIX,89 (ukur llerini Kurtub gibi veren Als, toplam olarak 700 kiinin yakldn syler.) Celalddin es-Suyti, ed-Drru 1-Mensr f't-Tefsr bi'l-Me'sr, Beyrut Tarihsiz, VI.331-333; el-Hatb e-erbin, Tefsru'sSrci'l-Mnr, Beyrut Tarihsiz, IV,512; Sddk Hasan Han, Fethu'1-Be-yan f Meksiditl-Kur'n,X,296-297. [114] evki Dayf, el-Asm11-Cahili, 97-98. [115] Dnever,62; Taber, Tarih, 11,115-127 (1/3,1134-1154); N.aatay,20-21; M.Fayda, slmiyetin, 17-18. [116] Fil Vakas hk. bk.: Fil Suresi. [117] Dnever,62-63; Taber, Tarih,11,130-137(1/3,1160-1171). [118] Bk.: Bir nceki dipnot. [119] bn Him, 1,64-72 (1,39-44); Dnever, 64-65; Taber, Tarih,II,139-148 (1/3,1175-1191); N.aatay, 23-24; M.Fayda, slmiyetin,10-ll,18. [120] M.Fayda, simiyetin,14. [121] Brockelmann,13; N.aatay,83-85; M.Fayda, slmiyetin,15-16. [122] M.Fayda, Hz.mer,153. [123] I.Sreyya Srma, Yemen syanlar,30. [124] Bahriye ok, slm'dan Dnenler ve Yalanc Peygamberler, Ankara 1967,20. [125] Dr. Nadir zkuyumcu, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/420-431. [126] Belzuri, Ensb,72-74; tbn'l-Esr,II,15. [127] bn Him, 1,322 (1,190-191); tbn Sa'd, 1,165; Tirmiz, Tefsru1-Kur'n,18; bn Hanbel, 1,225; Desaf, 60. [128] Hamidullah, slm Peygamberi, 1,596.

[129] Hamidullah, slm Peygamberi,594. [130] Bu konuda bk.: Mide,83-90; En'am,17; Ahkf,21; Necm,36-37. [131] Bk. :Yunus,93; Csiye,16. [132] Mide,90. [133] Yunus,94. [134] Enbiya,7. [135] Ahkf,21. [136] Bk.:Enbiya,48. [137] Bu konuda bk.: Yunus,93; Secde, 25. Ayrca Nemi suresi, 76. ayette "Dorusu bu Kur'n, sriloullarna, ayrla dtkleri eyin ounu anlatmaktadr." denmektedir. [138] Bk.sr,8O. [139] Vkd,I,2; Belzur, Ensb,263; Mes'ud, Mrc,II,286. (Yesrib'e Var). [140] Zrkan,I,465; Hamidullah, slm Peygamberdi,614. [141] Belzur, Ensb,262; Caetani,II,71. [142] bn Him,II,165-166; Sheyl,IV,310-311. [143] Rivayet ve tafsilt iin bk.: bn shk,66-70; bn Him.1,232-233 (1,137-138); bn Sa'd,IV,75-79; Belzur, Ensb.485-489. [144] Bk.:l-imrn,64. [145] Mesel salarn ayrma hususunda bk.: Buhar, Menkbu'l-Ensr,52; Libas,50; Fedil,90; bn Hanbel, 1,246,261,287; bn Mce, Libas,36; Eb Davud, Tereccl, 10. [146] bn Sa'd, 1,243; Zrkan, 1,465; Tabbara, 18; Watt, 198-199. [147] Buhar, Menkbu'l-Ensr,52; mam- Malik, Siyam,11; Drim, Savm,46; bn'l-Esr,II,115; miri, 1,169-170. [148] Buhar, Zebih ve's-Sayd,4,10,14; Tirmiz, Siyer.11,12; bn Han-bel,IV,194-195; bn Mce, Cihad, 26; DrimE, Siyer,56. [149] Bk. Mide,5. [150] Eb Davud, lim.ll. [151] Buhar, Ceniz,50; bn Hanbel,III,324; IV;391; mm- Mlik, Ceniz,21; Eb Davud, Ceniz,47. [152] bnHanbel,III,339. [153] Buhar, Nikah,21; lim,31; Cihad ve's-Siyer,145; bn Hanbel,IV, 259,395,402,414; bn Mce, Nikah,42; Teylis, H.No.502. [154] bn Mce, Feriz,18 [155] Bkz: l-i mran,H3-115; Mide,69. [156] bn Him, 11,163-164,206,220; bn Sa'd, II, 353; Buhar, Menkbu'l-Ensr, 19,51 ;Tefsr-i Kur'n,6; Enbiy,l; bn Hanbel, 111,108,109,371; Sheyl, IV,308-309,407; miri, 1,164-172 [157] bn Him, I, 226-227 (1,132-133); 111,249; Vkd, 11,503; bn Sa'd, 1,160-161; Taber, 11,581-585 (11/2,512-518); bnii'1-Esr, 11,187; Sheyl, IIIs287;Serahs, t,262;Zrkan, 11,157; Desaf.lll. [158] bn Him,III, 255-256; Vkd, 11,514-515; Taber, 11,591 (11/2,527); Shely-, VI,294; Desaf,112. [159] Belzur, Fth, 31 (1,30); Ensb, 285,518; Ali b. Muhammed b. Habb Ebi'l-Hasan el-Mverd, el-Ahkmu's-Sultniyye, (ev.Ali afak), stanbul 1976,86. [160] Bu bilgiler ve onun brakt mallar hk.bk.: bn Him, 11,164465; 111,94; Belzur, Fth, 31 (1,30); Ensb, 285,325,518; Sheyl,IV,310, 408-409; VI, 21,47; Mverd, 189. [161] bn Him,I,228 (1,133-134); 111,249; Vkd, 11,503-504; Taber,II, 585-586(11/2,518-519); Sheyl,VI,287-288; Desaf,lll. [162] bn Sa'd, 1,361. [163] Hamidullah, slm Peygamberi,I,201. [164] Hamidullah, slm Peygamberi, I,206;Slih Tu, Hicret'le Gelen Devlet ve Anayasa Nizm, Nesil Dergisi, Hicret zel Says, istanbul 1979, say: 37-38,s.36. [165] bn Him, 11,147-150; Belzur, Ensb, 286; Eb Ubeyd el-Ksm b. Sellm, Kitbu'l-Emvl, (thk. Muhammed Halil Herrs), Kahire 1981, 193-198 (trc: Cemleddn Saylk, Kitbu'l-Emvl, stanbul 1981,235-241); Hamidullah, Mecmtul-Vesiki's-Siysiyye li'1-Ahdi'n-Nebiyyi ve'1Hilfeti'r-Ride, Kahire 1941,No:l. [166] Bakara, 146; Enam, 210. Bu ayetlerde Yahudilerin Hz. Peygamberi oullarm tandklar gibi tandklar haber verilir. [167] Bk.: Bakara, 89,91,101; Enbiya, 48; Csiye, 16-17; Ahkf.21. [168] M.Fayda, Hz. mer, 145. [169] M. Fayda, Hz. mer, 145 [170] M. Fayda, Hz. mer, 145-146; Hamidullah, slm Peygamberi, 1,207; Salih Tu, slm lkelerinde Anayasa Hareketleri, stanbul 1969,44. [171] Bk.: Hamidullah, slm Peygamberi, I, 206. [172] Salih Tu, Anayasa Hareketleri, 44; Hayrettin Karaman, Mukayeseli slm Hukuku, stanbul 1974, 70. [173] Yahudilerle ilgili blmlerin ve anlamann topluca bir izah ve deerlendirmesi hk. bk.: Hamidullah, slm Peygamberi, 1,206-214; M. Fayda, Hz. mer,145-148; Salih Tu, Anayasa Hareketleri, 40-47; Hicretle Gelen Devlet ve Anayasa Nizm, Nesil Dergisi Hicret zel Says, say: 37-38; s.39-41; Vergi, 30-35,84; Hayrettin Karaman, Mukayeseli slm Hukuku, 70-71. [174] Bk.: Dipnot: 46. [175] Vkd, 1,176; Belzur, Ensb, 308; bn'l-Esr,II,137. [176] bnSa'd, 1,164. [177] bn Hanbel, I, 416. Bu hadise nakledilirken, Yahudilerin ibadet ettikleri yer hakknda "kilise" lafz kullanlmtr. [178] ibn Him, II, 201. [179] Bk.:l-mrn,67. [180] bn Him, 11,212. [181] Bk.:Mide, 19. [182] bn Him, 11,207-208; Sheyl, IV, 362-363. [183] Bk. :l-mrn, 181. [184] bn Him, 11,164. Dier kaynaklardaki rivayetler ve sorunun "Hseyn b. Selm hanginizdir?" ekli ve ayrca, "Abdullah b. Selm hanginizdir?" tarznda olduuna dir bk.: bn Sa'd, 11,353; Buhar, Menkbu'l-Ensr, 19,51; Tefsir-i Kur'n, 6; Enbiy, I; bn Hanbel, III, 108,109,371; Sheyl, IV, 308-309,407; mr, I, 164-172. [185] Buhar, krah, 2; 'tism bi's-Snnet, 18; Cizye, 6;Mslim, Cihad ve's-Si-yer, 61; bn Hanbel, 11,451; Eb Davud, Hara maret Fey, 22. [186] Brockelmann, 22-23; T.W. Arnold, ntir- slm Tarihi, (ev. Hasan Gndzler), Ankara 1982,42. [187] bnHim, II, 217. [188] Tirmiz, Tefsr-i Kuran (Mddesir), 71. [189] bn Him, II, 200-201; Sheyl, IV, 379.

[190] bnHim, II, 217. [191] Buhar, lim, 47; 'tisn bi1 s-Snnet, 3; Tevhd, 28-29; Tirmiz, Tefsr-i Kur'n (Ben srail), 18; Mslim, Mnfikn, 32; bn Hanbel, I, 389, 410,444. [192] bn Him, II, 216; Sbeyl, IV,373. Bu konuda bn shk'tan nakledilen bir rivayette, Ka'b b. Esed, bn Salb, Abdullah b. Sriy ve e's b. Kays birbirlerine: "Muhammed'e gidelim, umulur ki, onu dininden eviririz, o da nihayet bir insandr" diyerek, Hz. Peygamber'e gelmilerdir. Ona: "Y Muhammed sen, bizim Yahudilerin hahamlar, en ereflileri ve efendileri olduumuzu biliyorsun. ayet biz sana tbi olursak, Yahudiler de sana tbi olurlar, onlar bize muhalefet etmezler. Bizimle baz kavimlerimiz arasnda bir takm ihtilaflar vardr. Biz senin huzurunda onlarla muha-kemelemek istiyoruz. Sen bizim lehimize, onlarn aleyhine hkm verir misin? ayet bunu yaparsan sana imn eder ve seni tasdik ederiz." demilerdir. Hz. Peygamber onlarn bu tekliflerini ho karlamam ve buna yanamamtr. [193] Bk.: Giri blm, dipnot: 75; ayrca bk.: Mide, 43. [194] bn Him, II, 202. [195] Bk.:Mide,57. [196] Bk.: Bakara, 91,101; l-i mrn, 98, [197] bn Him, II, 219-220. [198] Sheyl, IV,248. [199] bn Him, II, 212; Sheyl, IV,268. [200] bn Him, II, 198; Sheyl, IV, 350. [201] bn Him, 11,201; Sheyl, IV.355. [202] Sheyl, IV,377. [203] Sheyl, IV, 348, 377-378. [204] bn Him, II, 198; Sheyl IV,350. [205] bn Hm, 11,208-209,212; Sheyi, IV, 363-364. [206] bn Him, II, 174; Belzur, Ensb, 285. [207] ibn Him, II, 212; Sheyl, IV.358. [208] A'rf, 187. [209] hlsSuresi?l-4 [210] Zmer,67; ayrca bk.:Tevbe,31. [211] Enam, 19. [212] sr, 85. [213] Mide, 41-42. [214] Al-imrn, 71. [215] sr, 88. [216] Nr,46. [217] Mide, 18. [218] l-imrn, 67. [219] Tevbe, 30. [220] Nisa, 153. [221] Bakara, 118. [222] Nisa, 37. [223] Bk.:Bakara,86. [224] Bk.:Nis,161. [225] Bk.:Bakara, 90. [226] Bk.:Bakara, 101, 211; Nisa, 46. [227] Bk.:Bakara, 55; Nisa, 153. [228] Bk.:Bakara, 55-56. [229] Bk.:Mide,42. [230] Bk.:Csiye, 16-17. [231] Bk.:Mide, 13. [232] Bk.:Mide, 78. [233] Bk.:Tevbe,34. [234] Bk.:Mide, 60 [235] Bk.:Mide, 61. [236] Bk.:Mcdele,8. [237] Bk.:Bakara, 61,87; Mide, 70. [238] Bk.:Mide, 82. [239] Bk.:Mide, 51,57; ayrca bk. :l-i frnrn, 28. [240] Buhar, stitbetul-Mrteddn, 4; stizan, 22; Mslim, Selam, 6,8,11; Tirmiz sti'zn, 21; Tefsr-i Kur1 n, 59; Siyer, 41; bn Hanbel, 11,9, 58; III, 99,115,140,144, 202, 210, 212, 214, 222, 234, 241, 262, 273,277, 289, 290, 383; VI, 199; mm- Mlik, Selam, 2; bn Mce, Edep, 13; Drim, sti'zn, 7; Teylis, H. No: 2069; bn Sa'd, V, 540. [241] bn Sa'd, II, 197. [242] Buhar, Cizye, 14; ibn Him, II, 162; bn Sa'd II, 196-197,198-199; Sheyl, IV,2398-399; min, 1,164. [243] Bk. Birinci blm, dipnot: 115. [244] Bk. :Birinci blm, Dipnot: 117. [245] Tirmiz, stizan, 22; Eb Davud, ilim, ; Ibn'1-Esr, II, 176. [246] bn Him, II, 198-199; 257; bn Sa'd,I,243; Belzur, Ensb, 271-272; Mes'd, Mrc, 11,295; bn'1-Esr, II, 115; miri, 1,173-174 [247] Bakara, 142. [248] Vkd, 1,174-175; bn Sa'd, 11,28; Belzur, Ensb, 373-374 ; Sheyl, VII, 498-499; Zrkan, I, 527-528; Bu tarihilerimiz hicri aylara gre tarihle-me yaparlarken, hicri yln ilk ay olan "Muharrem" ayn deil, Hz.Peygamber'in Mekke'den Medine'ye hicret ettii ay olan "Kebiu'lEvvel" ayn esas almaktadrlar. Buradaki "H.20.ay evval" eklindeki rivayette de, hicri yln ilk ay olan "Muharrem" deil, Hz.Peygamber'in hicret ettii yln nc ay "Kebiu'l-Evvel" esas alnm ve 20. ay olarak "evval" ay tesbit edilmitir. [249] bn shk, 297-300; Vkd, I, 184-193; bn Him, 111,54-60; Buhar, Mez, 15; ibn Sa'd, II, 31-34; Belzur, Ensb, 374 (H.3. yl'da ldrldn yazmaktadr.); Taber, Tarih, II, 487-491 (11/1,367-374); Eb Da-vud, Cihad, 169; Hara maret Fey,22; bn'1-Esr, 11,143-144; Sheyl,V, 396-402; Serahs,If27O-273; Amir, 1,191-192; Zrkan,II, 11,16.

[250] Ka'b b. el-Eref i Evs kabilesinin ldrdne dir bk.: bn Him, III, 256; Taber, Tarih, 11,493 (H/1,377); bn'l-Esr,II,146; Sheyl,VI,358-359. ldrmeye gidenlerin isimleri; Muhammed b. Mesleme, Silkn b. Seleme b. Vak, Abbd b. Bir Vak, Haris b. Evs b. Muaz ve Eb Abs b. Cafer idi. Bk.: Vkd, 1,187-189; bn Him, III, 55-56; bn Sa'd,II,32; Buhar, Mez, 15; Taber, Tarih, II, 487-491 (11/1,367374); lbn'1-Esr, 11,143-144. [251] Bk.: Bir nceki dipnotlar. Vkd, Eb Nile'nin yannda Muhammed b. Mesleme'nin de Ka'b'm st kardei olduunu nakleder. (Bk.: Vkd, I, 188); Belzur de Abbd b. Bir b. Vak'm Ka'b ile st karde olduunu ilve eder. (Bk.: Belzur, Ensb, 374.) Ebu Nile'nin asl ad ise Silkn b. Seleme b. Vak'dr. [252] Hamidullah, slm Peygamberi, 1,626. [253] Muktil b. Sleyman, Tefsir, vr. 96a. [254] Vkid,I,192; bn Sa'd, 11,34. [255] Desaf, 85. [256] bn shk, 300; bn Him, II, 62; Vkd,1,191-192; Taber, Tarih, 11,491 (11/1,374); Eb Davud, Hara mret Fey,22; bn'1-Esr, 11,144; Sheyl, V,416-418; Serahs,1.276; mir,I,194. Dr. Nadir zkuyumcu, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/432-451. [257] Bk. :Anlamanm 1. maddesi. [258] bn Sa'd, 11,29; Hamidullah, Hz. Peygamberin Savalar, 203. [259] Zrkan, 1,528; The Universal Jewish Encyclopedia, New York. 1948,11,67. [260] bn Sa'd, 11,209. [261] bn Him, 111,51; bn Sa'd, 29; Taber, Tarih, 479 (11/1,357). (259 )Vkd, 1,176; Belzur, Ensb,308; bn'1-Esr, 11,137. [262] bn shk,294; Vkd, 1,176; bn Him,II,201; 111,50-51; Belzur, Ensb, 308; Taber, Tarih, 11,479 (11/1,356-7); Serahs, V.2190 [263] Hamidullah, slm Peygamberi,I,620. [264] Eb Davud, Hara maret Fey, 22. [265] Hamidullah, slm Peygamberi, 1,621. [266] VkdU,176. [267] bn shk, 295-296; Vkd,I,l76-177; bn Him, 111,51; Belzur, Ensb, 309; bn'1-Esr, II, 137-138; Sheyl, V,392-393. (bn Him, Eb Avf dan yapt rivayette, "kadndan nce yzn amasn istediler" der.) [268] bn'1-Esr, 11,137-138. [269] Enfl,58. [270] bn Sa'd, 11,29; Taber, Tarih, II, 480 (II/I, 357); Zrkan, I, 529. [271] Vkd,I,177,180; bn Sa'd,II,29; Taber, Tarih, 11,480 (11/1,357); Zrkan,I,529. [272] Vkd.1,3,176; bn Sa'd,II,28-29; Taber, Tarih, 11,479-480 (11/1,357). (Taber kuatmann 3. yl Safer aynda olduunu bildirmektedir.) [273] Vkd, 1,180; bn Sa'd, 11,29; Taber, Tarih, 11,481 (11/1,359); bn'l Esr, 11,138; Sheyl, V, 394; Zrkan.1,529. [274] bn Sa'd, 111,10. [275] bn Sa'd, II, 29; Taber, Tarih, 11,481 (II/i',360). (Mtercim, metinde geen "Liva" kelimesini "Bayrak" olarak tercme etmitir. Halbuki "bayrak" kelimesinin Arapa karl "Ra'ye"dir.) [276] bn Sa'd, 11,29; 111,10; Taber, Tarih, 11,481 (11/1,360); bn'1-Esr,11,138. [277] Taber, Tarih, 11,480 (11/1,357-8); Sheyl,V,394. [278] bn SaTd,II,29. [279] bn Ishk, 295-6; bn Him, 111,51; Vkid,!,178; bn Sa'd,II,29. [280] Vkd,I,177. [281] Vkd,I,177-178; bn Sa'd,II,29; Taber,Tarih,II, 480 (11/1,357-8). [282] bn shk, 295-296; bn Him, 111,52; Taber, Tarih, 11,480 (11/1,358-359); bn'l-Esr,II,138; ayrca bk.: Vkd,I,177-178 (Vkid, bu olaydan, biraz daha farkl bir rivayetle, Hz. Peygamber'in Yahudileri balattktan sonra, onlarn teker teker ldrlmeye balandm, bu iin de el-Mnzir b. Kudme es-Slemi'ye verildiini, ancak bundan sonra Abdullah b. bey b. Sell'n olaydan haberdar olduunu ve onun nce elMnzir'den onlar serbest brakmasn istedii, el-Mnzir'in de buna yetkili olmadn, nk bu ii kendisine verenin Hz.Peygamber olduunu syleyerek, Abdullah b. bey'i Hz.Peygamber'e gnderdiini ve ancak bundan sonra yukarda anlatlan hadisenin, yani Medine'den srlme emrinin verildiini nakleder. Ayrca buna ilave olarak, bu srlme emrinden sonra, Abdullah b. bey'in tekrar Hz.Peygamber'e giderek, onlarn Medine'de kalmalarn sylemek istediini, fakat ashabn bu grmeyi engelledii de kaydedilmektedir.) [283] Vkd,I,178-180 [284] bn Sa'd,H,29; Taber, Tarih,II,481 (11/1,359); bn'l-Esr,II,138 [285] Serahs,IV,1412 [286]Hamidullah, slm Peygamberi,I,622 (Burhaneddin el-Merinn, Zahire, Burhaniye "Siyer" blm,18. Par agraf,"Ahkm Ehli'z-Zimme" stanbul Yeni Cami Ktphanesinde bir el yazmas, No: 614'den naklen). 2 I 456 Asr- Saadet'te Yahudilerle likiler [287] Vkd I180 [288] Vkd,I,179-180; bn Sa'd,II,29; Ziirkan,I,530 [289] Hamidullah slm Peygamberi,I,624. [290] Vkd 78-179; bn Saad,II,29; Zrkni,I,530. [291] Serahs,IV,1423; ayncabk. Hamidullah, slm Peygamberi,I,623 [292] Beyhak,IX,53; ayrca bk.:Hamidullah, slm Peygamberi,I,623. [293] Serahs,IV,1422. [294] Dr. Nadir zkuyumcu, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/452-456. [295] bn Sa'd,II,57. [296] Zrkan,II,91. [297] bn shk,291-292;bn Him,III,47-48; bnul-Esr,II,140-141. [298] Bk.: Anlamann 43.maddesi. [299] Eb Davud, Hara maret Fey,22; Zrkan,II,93-94. Bu mektupla Ku-reyliler, Benn-Nadir Yahudilerinden Hz.Peygamberi ldrmelerini istemiler, aksi takdirde balarna geleceklerden mes'u olmayacaklarn belirtip onlar tehdid etmilerdir. [300] Vkd,I,3,4 [301] Mekke ile Gatafan arasnda bir yerdir. Bk.: miri,I,214. Ayrca Bi'r-i Mane hadisesi iin bk.: Hamidullah, islm Peygamberi,I,478-479 ve 508. [302] Hz.Peygamber'in yannda Hz.Eb Bekir ve Hz.Ali vard. Bk.: Ibn Him,III,199-200; bn'l-Esr,II,173. Vkd, bu isimlere ez-Zbeyr, Talha, Sa'd b. Muaz, seyd b. Hudayr ve Sa'd b. Ubde'yi de ilve eder. Bk.:I,364; Behetul-Mehfn rihi bunlara Abdurrahman b. Avf da ekler. Bk.: erh,I,214; Belzur ise; Hz.Ebu Bekir, Hz.mer ve seyd b. Hudayr olarak sayar. Bk.: Fth,31 (1,29-30).

[303] Vakd,I,363-366. Ayn hadisenin deiik ifadelerle, fakat ayn ereve dahilinde anlatm iin bk.: bn Hin, III,199-200;bn Sa'd,II,58; Taber,Tarih>II,550-552 (111,465-468); Serahs.I,52-54; Zrkan,II,92-93; Amir,I,213-214. [304] bn Him, 111,199-200. [305] Bu konuda gelen ayet Mide,ll'dir. "Ey nananlar! Allah'n zerinize olan nimetini ann. Hani bir topluluk size tecavze kalkmt da Allah onlara mni olmutu. Allah'tan saknn, inananlar Allah'a gvensinler."; ayrca bk.: bn Him,II,211-212. [306] Vkd,I,367-368. [307] bn Him,II,173-174;Vkd,I,367-368 (Vkid,elilerin isimlerinin S-veyd ve Dis olduunu yazar.); bn Sa'd ise, eli gndermeyip kendisinin gittiini nakleder. Bk.:II,58. [308] Vkd,I,366-370; bn Sa1d,II!58;Taber,Tarih,n,550-552 (11/2,465-7). [309] bnHim;III,200. [310] Eb Davud,30 mslman der. Bk.: Hara maret Fey,22. [311] Zrkan,II,94, Zrkan, Musa b. Ukbe'nin bn Merdiye'den yapt bu rivayeti dierlerinden daha sahih grmektedir. [312] Vkd,I,8,370-371; bn Him,II,200; bn'l-Esr,II,174. [313] bn Him,III,200; Vkd.1,4,363 [314] bn Sa'd,II,57; bn'l-Esr,II,174 [315] Buhar, Mez,14; Eb Davud, Hara maret Fey,22. [316] Vkd,I,374; Taber,Tarih,II,553 (11/2,470); Belzur, Ensb,339;bn Him,kuatma 6 gn srd der. Bk.: 111,200. [317] bn Him,III,200-201;bn Sa'd,II,58;Taber,Tarih,II,550-551 (11/2,465-467); bn'1-Esr, II, 173; Mesud, Mrc,II,295; Belzur,Ftuh,32(I,32). Bu konuyla ilgili olarak Buhar, aalarn sadece st ksmlarnn kesildiini nakleder. Bk.: Farzu'l-Hums,19; Vkd de olgunlamam aalarn kesildiini rivayet eder. Bk.: 1,381. [318] Vkd,I,373,381;tbnHim,m,200-201;Serahs,I,94-95. [319] Har,5 [320] Har,ll-12. [321] bn Him,HI,200-201; Vkd,I,373;tbn'l;Esr, II,173;Serahs,,I,53-54. [322] Taber, Tarih,II,553 (11/2,470); Taber'nin bn shk'tan ald bir baka rivayette ise, her aileye bir deve verildii nakledilir. Bk.:II,554 (11/2,470-471). [323] Vkd,I,373. [324] bn Him, III, 202; Vkd, I, 373; Taber, Tarih, II, 555(11/2, 472); Maverd, 189. [325] bn Him,ni,200-201;Vkd,I,374; Taber, Tarih, 11,554 (11/2,470-471); Eb Davud, Hara maret Fey,22; ayrca onlarn evlerini kendi elleriyle ve mminlerin elleriyle yktklarna dir bk.: Har,2, Desaf, onlarn, saaklarna Tevratlarn koyduklarn ifade eder, Bk.:95. [326] Vkd,I,374;lbn Sa'd,II,58; Zrkan,II,98. [327] bn Him.111,201; Taber, Tarih, 11,554-555(11/2,471). [328] Serahs,IV,1412. Bu konuda Eb Raf1 Sellm b. Ebi'l-Hukayk,Useyd b. Hudayr'dan, alaca 210 dinr' 80 dinara indirmitir. Bk.:Vkd , 1,374; Zrkan,II,94. [329] bn Him,III,200-201;bn Sa'd,II,58; Taber,Tarih,II,554(n72,470-471); Zrkni,11,98 (ounun am'a gittiini kaydeder); mir,I,215. Amir, onlarn gittiklerini blgelere Eriha'y da ilve eder. [330] SheyI,VI,210-211. [331] bn Him,III,202; Vkd ,1,374; Serahs.1,143. [332] Ha-,2-4. [333] Har,6-8. [334] Serahs,II,611. [335] Serahs.II.609-610. [336] Har,9. [337] Belzur, Ensab,519; Eb Davud, Hara maret Fey,19; Serahs,II,610; Zrkan,II,98. [338] Belzur,Ensb,518;Taber,Tarih,554-555(11/62,472); Eb Davud, Hara maret Fey, 19,22; Sheyl, VI,211; Serahs.11,609; Amiri, bunlarn kii olduunu zikreder. Bk.:I,216. [339] M.Fayda, Hz.mer,l8. Dr. Nadir zkuyumcu, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/456-465. [340] Bk.: Anlamann 1. maddesi. [341] Buhar,Mez,14. [342] Vkd,II,441-443; bn Him, 111,225-226; bn Sa'd,II,65-70; Belzur, Ensab,343-347; Taber, Tarih, 11,565 (11/2,486-487); bnul-Esir, II, 178; Serahs, I, 211-122; Zrkan,II,119. [343] Vkd, 11,454-456; bn Him,111,231-233i bn Sa'd, 11,65-66; Taber, Tarih, 11,570-571(11/2, 494-495) ; bnul-Esir, 11,180; Serahs,I,211122; Zrkan,II,218-129. [344] Vkd,II,445. [345] Vkd,II,459-460; ayrca bk.: Ahzb,13 [346] Ahzb,l 0-11. [347] Vkd,II!460,468. [348] Vkd,n,457;bnSa'd,III,106; bn Hanbel,III,314. [349] Vkd,II,458-459 (Vkd,3.ahsn seyd b. Hudayr olduunu syler); bn Him,III,231-233; Taber, Tarih,II, 571-572(11/495-496); Sheyl,VI,269-270; Zrkan,II,130-131 (Sheyl ve Zrkan ise, 3. ahsn Abdullah b. Revha olduunu naklederler.). [350] Vkd,II,460; bn Sa'd,II,65-67; Zrkan,II,218. [351] Nuaym b. Mes'ud'un ajanl ve kabilelerin arasna fitne sokmas hk. bk.: Vkd,II,480-484; bn Him,III,240; bn Sa'd,II,67-70; bn'lEsr,II,182-184; Serahs ,I,211-12. [352] Hamidullah, Hz.Peygamberin Savalar,153-156. [353] Vkd, 11,496-497; bn Hiam, 111,244-245; bn Sa'd,II,71-74; 111,425-426;Taber, Tarih, 11,581, (11/2,512); Belzur,Fth,35(I,38-39); Buhar,Mez,30; Mslim, Cihad ve's-Siyer,65; bn Hanbel,VI,56,141-142,280; bn'l-Esir,II,185; Sheyl,VI,282. [354] Vkd,I,4;II,476; bn Sa'd,III,530-531; Be]zur,Futh,34~35(I,38). [355] Vkd;I,8;II,496; bn Hiam,III,345; bn Sa'd,II,74; Zrkan,II,146-148. [356] bn shak,276; bn Hiam,III,245; Vakdi,II,497;bn Sa'd,II,74;Taber,Ta-rih,II,581-582 (II/2, 512 - 513); Sheyl,VI,282-283. [357] bn Hiam,III,245 (bn Him, ayrca Bi'r-i Enn eklinde de yazmaktadr.); Taber, Tarih, 11,581-582 (11/2,512-513); Sheyl,VI,283; Yakut el-Hamev, Kitbu Mu1 cemi'l-Buldan, Msr 1323,1,340;Vakd,II,499 (Bi'r-i Len olarak verir).

[358] bn Hiam,III,245; Taber,Tarih,II,58l-582(11/2,512-513); Sheyl, VI, 282-283; (Vkd,II,499-500 (Hz.Peygamber'in onlara: "Ey maymunlarn, domuzlarn ve eytna tapanlarn kardeleri bana m svyor sunuz?" demitir.); bn Sa'd,II,77 (bn Sa'd ise, "Ey maymunlarn ve domuzlarn kardeleri..." dediini nakletmektedir). [359] bn Him!III,246; bn Sa'd,II,74; Belzur, Futh,34-35 (1,38) Bu iki mellif kuatmann 15 gn srdn yazmaktadrlar.); Taber ise,25 gn veya 1 ay1 dr der. Bk.: Tarih,II,583(II/2,514-515). [360] Vkd,II,500-501; tbn Sa'd,II,74. [361] Vkd,II,501-502; mir,IJ272-273. [362] Vkd,II,505-506; bn Him,III,247; bn Sa1d,II,74;III,42; bn'l-Esir,II,185-186; ZurkanJI, 151-153. [363] Vkd,II,501-502. [364] Vkd,II,5Ol-503; bn Him,III,246-247; Taber, Tarih,II,581-58i (11/2,512-518). [365] Taber,bunlarn Benu n-Nadr ve Kureyza'nn amca oullan kavmi Beni: Hedl'den olduunu syler. Bk.: Tarih,IIJ585(II/2,517-518). bn Hiam bunlar Ben Hedl'den kabul etmekle beraber, Ben Hedl kabilesin: Ben Kureyza'mn bir kolu kabul eder. Bk.: 1,226-227 (1,132-133). Bunlar Ben Kureyza' dan kabul edenler de vardr. Bk.: Vakdi,II,5O3; br Sa'd,I,160-161. [366] bn shak,64;bn Him.1,228 (1,133-134); bn Sa'd,I,160-161;Taber, Ta 11,11,585(11/2,517-518); Serahs,I,262; Zrkan,II,157. bn Heyyebai isimli Yahudi alimi lmne yakn Yesrib'e gelmi ve Yahudileri ararak, son peygamberin kmasnn yakn olduunu onlara hatrlatm ve "ona muhalefet etmeyiniz, ona tabi olunuz, zira o kendisine muhalefet edenlerle sava ve onlar yurtlarndan karcdr." demitir. Bk.: Yu-kardaki eserler. [367] Vkd,II,503-504. [368] Vkd,II,503-504; bn Him,III,249; Taber,Tarih,II,585-586 (11/2,518-519);Sheyl,VI,287-288. [369] Vkd,n,509; bn Him,III,249;bn Sa'd,II,74; Taber, Tarih,II,586-587 (11/2,519-521); Taber ayrca, onlarn Sa'd b. Muaz'n hkmne raz olmak artyla indiklerini de nakleder. Bk: Tarih,II,583(11/2,514-515). [370] Vkd,II,509-510;bn Sa'd,II,74-75. [371] bn Him,III,251; miri erhi,I,274. [372] Vkd,II,509-510;bn Sa'd,II,74-75. [373] Vkd,II,510-512; bn Him,III,249-251;bn Sa'd,II,75; Taber, Ta-rih,II,586-587; Zrkan, 11,155-156; Ayrca Sa'd b. Muaz'n verdii hkm ve Hz.Peygamberin onu kutlamas hk.bk.: Buhar, Cihad ve's-Si-yer,168; sti'zan,26; Menkbu'l-Ensr,21; Mez,30; Mslim, Cihad ve's-Siyer,64; Tirmiz, Siyer,29; bn Hanbel,III,22,71; Teylis.H.No: 2240. [374] Vkd,II,517; bn Him,lU,255;bn Sa'd,II,77; Belzur,Fntuh,35 (1,39); TaberJIIJ591(II/2,526). [375] Vkd,II,512-513; bn Him,III,251-252; Taber, Tarih,II,588 (11/2,522); ayrca ldrlenlerin saysnn 900'e kadar vard eklindeki rivayetler iin bk.: Dipnot 249 ve 250'de gsterilen yerler. [376] Taber,Tarih,II,587(II/2,515). [377] ,IIJ513-5l4; bn Him,III,252; Taber, Tarih,II,588-589 (11/2,523). [378] Vkd,II,512-5l3. [379] Vkd,II,514; Serahs,III,1029. [380] Vkd,II,517; bn Him,III,253; Taber, Tarih,II,589(II/2,524). [381] Safyy: Ganimet taksiminden nce komutann kendisine setii ey'dir. Kl, Zrh, Cariye vb. gibi Bk.: Serahs,II,608. [382] Taber,Tarih,II591-592(II/2,527); Serahs/'yars Necid'de yars am'da satld" demektedir. Bk.: IV,1592. [383] Vkd,II,514-515; bn Him,III,255; Taber,II,589-590(II/2,524-6). [384] Vkd,II,518-520; bn Him,m,253-254;Taber,Tarih,II,EB9(IL2,524-6) [385] Bk.: Hamidullah, slm Peygamberi5I,633; Hz.Peygamber'in Savalar, 209-210; Fhilippe Hitti,II,162(I,174). Sa'd b. Muaz'n verdii kararda dayand iddia edilen hkm iin bk.: Tesniye, 20:13-14. [386] Bu ayet'te Allah ve Rasulne sava aanlarn ve yeryznde fesat karanlarn cezasnn ldrlmek yahud apraz olarak el ve ayaklarnn kesilmesi yahud yerlerinden srlmek olduu hk.bk.: Mide,33-34. [387] M.Fayda, Hz.mer,24-25; Ganimetlerin datm hakknda bk.: Vaki-di,II521-525; bn Sa'd,II,75; Belzur, Fth,35-36(I,39). Dr. Nadir zkuyumcu, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/465-472. [388] Hamidullah, slm Peygamberi, 1,637; Hz. Peygamber'in Savalar, 212. [389] Adolf Grohmann, Hayber, .A.,V/I,384-386. [390] Grohmann,Hayber, .A.,V/I)384-386; Hamidullah, slm Peygamberi, 1,637. [391] Tabbara,81. [392] Hamidullah, slm Peygamberi, 1,619. [393] Bk,:Fetih,29. [394] Bakara, 57;A'rf, 160; T-h, 80. [395] bn Him, 11,193; Sheyli, IV,343-344; Hamidullah, Vesaik, No:15. [396] Hamidullah, slm Peygamberi, I, 620. [397] Bk. :Birinci blm, dipnot: 206. [398] Vkd, II, 441-443; bn Him, 11,210; Taberi, Tarih, 11,565-566 (II/2, 486-488); ayrca bk. :Nis, 51. [399] Vkd, 11,441-443. [400] Bk. :Brinci blm, dipnot:218. [401] Vkd, 1,391-395; bn Him, 111,286-288; bn Sa'd, 11,91-92; Taberi, Tarih, 11,493-499 (11/1,377-386); Belzur, Ensb, 376. ldrmeye gidenler: Ebu Katade el-Haris b. Rib'E, Abdullah b. Atak, Mes'ud b. Sinan, Abdullah b. neys ve Huza b. Esved'dir. Ayrca belirtelim ki, yukardaki kaynaklar bu Yahudinin kati tarihi hk. H.2. yl ile 6. yl arasnda deiik tarihler verirler. [402] Bu Yahudinin ismi hk. ihtilaf vardr. bn Him, Yseyr b. Rizm der. Bk.: IV, 266-277; Vkd, seyr b. Zrim der.: 1,5 ve 11,556-568; Belzur, seyr b. Rizm der. Bk.: Ensab,378. [403] Vkd, 1,4. [404] bn Sa'd, II, 92-93. [405] bn Him, bu isim hk. sadece Karkara der. Bk.: IV,266-267; Vkd ise tam ismin Karkarat Sibr olduunu yazar. Bk.: 11,567-568. [406] Vkd, 1,5 ve 11,556-568; bn Him, IV, 556-568; Belzuri, Ensab, 378. Kaynaklar bu Yahudinin de kati tarihi hakknda kesin bir tarih vermemektedirler [407] Hamidullah, slm Peygamberi, 1,639. [408] Vkd, 11,634. [409] Vkd,I,440-441 [410] Ibn Him, 111,342; Sheyl, VI, 499. [411] Sahba: Mekke cihetinden Medine'ye 30 mil ve Hayber'den Medine'ye bir Berid mesafede bulunan, hurmalklaryla mehur bir ovadr. Bk.:Zrkan, 11,286; ayn zamanda bir iki addr. Bk. :Yakut, Mu cem, V,401.

[412] bn Him, 111,344. [413] bn Him, III, 342: Sheyl, VI, 499. Medine'de braklan kii hk. deiik rivayetler iin bk.: Vkd, I,8;II,636-637; bn Sa'd, II, 106; Taberi, Tarih, III, 9 (11/2,629-630); Belzuri, Ensb, 352. [414] Vkd, I, 8;ayrca parolann "Ya mensurun, Emit" olduuna dir bk.: bn Him, III, 347; bn Sa'd, II. 106. [415] bn Sa'd, 11,106. [416] er-Reci: Hayber ile Gatafan arasnda bir yerdir. Bk.: Sheyl, VI,501. [417] Vkd, II, 643-644; Taberi, Tarih, 111,9 (11/2,629-630). [418] Vkd, II, 637. [419] bn'1-Esr, 216; Zrkan, 11,254; Sheyl, VI.506; miri, Gatafandan ayr olarak, Es'ad kabilesinin de yardmna geleceini yazmtr. Bk.:I,347. [420] bn Him,III, 344. [421] Taberi. Tarih,III,9(II/2,629-630). [422] Vkid,II,640-643. [423] Buhar, Meazi,38. [424] bn Sa'd,II,l 06,108-109; bnul-Esir,II,217; Buhar, Meazi,38; Tirmizi, Siyer,3; bn Hanbel,III,270-271; Sheyli,VI,501. [425] Safft,177. [426] Vkd, 11,440-441; Zrkan, 11,250. [427] ykd, II, 446- 448; Serahs,I,55. Serahsi, Hz.Peygamberi uyarann Hz. mer olduunu rivayet etmektedir. [428] Vkd, II, 645; bn Him, III, 334; Taberi, Tarih, III, 9 (II /2, 630- 631). [429] bn Him, III, 344- 345 ; Belzuri, Ensb , 515 ; Taberi, Tarih , III, 9 (II/2, 630-1 ). [430] Vkd, II, 659; ayrca bk. bn Him , III, 347; Taberi, III, 10 (II12, 631). [431] Vkd, II, 645- 656 . [432] Vkd, II ,649. [433] Vkd, II, 645- 656 ; bn Sa'd, II, 110-111 ; Buhari, Meazi, 38 ; Cihad ve's - Siyer , 143 ; Taberi, Tarih , III , 11-13 (II/2, 633- 636 ). [434] Vkd, II, 645- 646 ; bn Him , III, 347 ; Taberi, Tarih , III, 10 (II /2, 631). [435] Vkd, II, 691- 692 ; bn Him , III, 352 ; T-beri , Tarih , II ,14-15 (II /2, 639). [436] Vaka, II, 669 - 671 ; bn Him, III, 352 ;Taberi, Tarih, III, 14-15 (H/2 , 639 ); Belzur, Fth , 36 , 38 (1, 40, 44 ); Serahs, 1, 278- 281. [437] Vkd ,11, 671. [438] bn Him , III, 351 ; hadisesinin deiik ekillerdeki anlatmlar iin bk. Vkd, II, 671- 673 ; Belzur, Fth , 36-37 (1,41/ 42); Taberi, Tarih , 111,14 ( II /2, 638-639 ) ; bn Sa'd , II, 112. [439] Vkd, II 690- 691 ; Taberi, Tarih , III, 15 (II / 2 , 639- 640 ); Buhari, Meazi , 40; Drimi , By , 71. [440] Vkd, II, 677- 678 ; bn Sa'd , II, 197, 201- 202 ; Sheyl, VI, 571 ; Zrkan , II, 278- 279 ; miri , I , 351- 352. [441] Sheyl, Ma'mer b. Ridin, Cami' isimli eserinde ez - Zhr'den yapt rivayette kadnn mslman olduu ve serbest brakldna dair bir rivayetin nakledildiini kaydetmektedir . Bk. : VI, 572 , Ayrca bk .: Zrkan, II, 279. [442] Serahs, IV, 1420 -1421 . [443] Zrkan, II, 275 . [444] Taberi, Tarih , III, 20 (II / 2, 648). Ebu Yusuf, Krtabul - Hara ,54-55 (terci 94 - 96) s. 95. [445] bn Him, III, 369 ; Ab. b . Revha'nn adaletli taksimi iin bk. : Vkd, 11,690 - 691 ; bn Sa'd, III, 526 ; Belzur , Fth , 37 (I, ). [446] Bk. : Vkd, II, 691 ; bn Hanbel, IV , 89; Serahs, I , 133; IV , 1530. [447] Serahs, III, 1018. [448] Vkd, II, 680 - 681 . [449] Vkd, II , 684 ; Beyhak, IX, 53 -54 . Dr. Nadir zkuyumcu, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/473-481. [450] Yakut, Mu'cem , VI, 343. [451] bn Him , III , 352; Taberi, Tarih , III , 20 (II / 2, 684 ) . [452] bn Sa 'd , II , 90; Zrkan, II , 186 -187. [453] Hamidullah , slm Peygamberi, 1, 644. [454] Vkd ,1,5. [455] Vkd, II, 562 -563 ; Ibn Sa'd, II, 90 (bn Sa'd, 500 deve 2000 koyun der) Zrkan , II, 186 -187 (150 deve, 1000 koyun der); aynca bk .: Belzur, Ensb , 378. [456] Vkd, 1, 5 ; II, 723 - 725 , Belzur , Ensb , 379 . [457] Vkd, II, 723 [458] Yakut, Mu'cem , VI, 344 ; bn'l - Esir , II, 224 - 225 . [459] Ibn Him , III, 352 ; Ebu Yusuf, Kitbul -Hara,Kahire 1397,55 (ter. 95). [460] bn Him , III, 368 . [461] Vkd, II, 706 - 707 ; Belzur , Ensb , 352 ; Fth , 42 - 44 (1, 50 - 51). [462] bn Him , III, 352 . [463] bn Him , III, 352 ; Yakut, Mu'cem , VI, 342 - 343 ; Taberi, Tarih , III, 15 (II / 2 , 640 ). [464] Serahs,II,610. [465] Yakut, Mu'cem , VI, 344. Dr. Nadir zkuyumcu, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/481-482. [466] Yakut, Mu'cem , VIII, 375 . [467] Zrkan , II, 285 . [468] Vkd, II, 711; Yakut, VIII, 375 ; Zrkan, II , 285 . [469] Vkd, 1, 5 ; bn Sa'd , II, 89 ; Belzur, Ensb , 377 -378 . [470] Zrkan, II, 285 . [471] bn Him , III, 353 . Klenin ismi Mid'am idi. Bk .: Mes'ud, Mrc , II, 288. [472] bn Him , III, 353 ; Buhari, Meazi, 38. [473] Vkd, II, 710 - 711 ; Belzur, Fth , 47 (159 ); Yakut, VIII, 375 . [474] Vkd ,1,5; Belazuri , Fth , 47 - 48 (1, 60 ) ; Zrkani, II, 284 . [475] Vkd, II , 710 - 711 ; Zrkni, II, 285. [476] Vkd, II , 710 - 711 ; bn Him , III, 353 ; bn'l - Esir , II , 222. [477] Belazuri, Fth , 47 (I , 59 ). [478] Maverd ,190 -191.

[479] Vkd,II,711. [480] Bu konuda geni bilgi iin bak. : Yakut, VIII, 375 . Dr. Nadir zkuyumcu, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/483-484. [481] Yakut, Mu'cem, II, 442 ; Zrkn, II, 286 ; Hamidullah , slm Peygamberi , 1,646. [482] Yakut, Mu'cem , II, 442. [483] Zrkan, II, 286 ; ayrca bk .: el - vefanl - Vefa, II, 272'den naklen Vakd, II, 711. [484] Vkd, II, 711 ; Belzur , Fth , 48 (1, 60 ); Yakut, Mu'cem , II, 442 ; Zrkan, II , 286 ; Hamidullah , Vesaik , No: 19 . [485] Vkd, II, 711 ; Zrkan, II, 286. [486] Zrkan, II, 286 . [487] A . Snmez , Rasulullahn Diplomatik Faaliyetleri ,160 -161 . Dr. Nadir zkuyumcu, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/484. [488] bn Sa'd, 1,190 ; Belzur, Fth, 71-72 (1, 99 -101); Hamidullah, Vesaik, No: 33. [489] Yakut, Mu'cem, VIII, 218 . [490] bn Sa'd, I, 290-291 . [491] Fhlippe Hitti, II, 164 (1, 176 ) . [492] bn Sa' d , 1, 276 ; Hamidullah, Vesaik, No: 33 ; islm Peygamberi , 1,652 -653. Ayn ereve dahilinde bir baka anlatm iin bk .: Belzur, Fth, 71 (I, 99 ) [493] Dr. Nadir zkuyumcu, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/485-486. [494] Yakut, Mu'cem, I, 392 ; miri, II, 32 . [495] Brockelmann, 34 ; M . Fayda, Hz. mer, 149 -150 . [496] A . Musl, Eyle , IV , 420 - 421 . [497] Yakut, Mu'cem , I , 391 . [498] Belzur, Fth , 71 (199 ); Fhilippe Hitti, II, 164 (1,176 ). [499] M . Fayda , Hz . mer , 149 -150 . [500] Buhar, Cizye , 2 : Zekat, 54 . [501] Belzur, Fth , 71 (1, 99 ). [502] Yakut, Mu'cem , 1, 391 - 392 . [503] bn Him , IV , 169 ; bn Sa'd,I,289 ; Abidin Snmez, Raslllah'n Dplomatik Faaliyetleri, 164-165. [504] Dr. Nadir zkuyumcu, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/486-487. [505] Cerb: am blgesinde bir kydr. Bekri, Mu'cem Me'sta'cem, (Thk.: Mustafa es-Sakk), Beyrut 1403/1983,11,374-375. Ayrca bk. Yakut, Mu cem, ilgili yer. [506] Yakut, Mu'cem , I , 161. [507] Hamidullah , slm Peygamberi, I , 660. [508] bn Sa'd,I, 289 . [509] Rk.: bn Sa'd , 1, 290. [510] bn Sa'd,I,290 . [511] bn Sa'd,I,290. Cerb ve Ezruhlular'n Hz . Peygamber ile yaptklar anlamalar iin ayrca bk .: Belzur, Fth, 71 (199 ); bn Him , IV , 169 . [512] Yakut, Mu'cem,I,16 -162 . Dr. Nadir zkuyumcu, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/487-488. [513] Vkid, III, 1006. [514] Yakut, Mu'cem , VI, 163. [515] Vkid , III, 1006 ; bn Sa' d , 1, 279 ; Yakut, VI, 163 . [516] Vkid, III ,1006. [517] bn Sa'd , I , 279. Dr. Nadir zkuyumcu, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/489. [518] Bk. :M.Fayda, slmiyetin, 68-75. [519] Nese, Zekat,l. [520] Belzuri, Fth, 80 (1,116). [521] M. Fayda, tslmiyetin, 88. [522] Belzur. Fth, 80 (1,116). [523] M. Fayda, slmiyetin, 88. [524] bn Him, IV,237; Buhar, Ahkm, 22. [525] Buhar, Zekat,41; tbn Mce, Zekat, l;Belzur, Fth, 83 (1,210). [526] Amin, II, 14-15. [527] bn Sa'd, 1,326; Taber, Tarih, 111,12121 (II/2, 810-812); Vesaik, No: 109. Yemen blgesi hakknda teferruatl bilgi iin bk.: M.Fayda, islmiyetin, 66-118. [528] Dr. Nadir zkuyumcu, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/489-491. [529] Dr. Nadir zkuyumcu, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/492[530] Dr. Nadir zkuyumcu, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/493-496.