III.

Przedmiot prawa autorskiego

a. Kategorie utworw podlegajcych ochronie

Przedmiotem prawa autorskiego s utwory wyraone sowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi. W tej kategorii mieszcz si nie tylko klasyczne dziea literackie czy publicystyczne, ktrych twrczy i indywidualny charakter nie budzi wtpliwoci, ale take utwory naukowe, kartograficzne i programy komputerowe. Jeli chodzi o prace naukowe, to w ich przypadku chroniona jest tylko forma, sposb, w jaki autor opisuje rzeczywisto, a nie sprawozdawane fakty i teorie. Istniej one bowiem obiektywnie, niezalenie od autora, ktry o nich pisze. Nieco inaczej rzecz si ma z utworami kartograficznymi. Mapy odzwierciedlaj rzeczywisty teren za pomoc znakw graficznych. Sposb tworzenia mapy, jak rwnie znaki czy kolory uyte do opisu obiektw s zestandaryzowane, std te twrczo w utworach tego typu moe przejawia si przede wszystkim w elementach dodatkowych, jak np. kartusze, czy w miejscu umieszczenia legendy. Kartograf oczywicie ma swobod, jeli chodzi o decyzj, jaki obszar m obj mapa czy jej skali. Natomiast programy komputerowe s szczeglnym rodzajem utworw ze wzgldu na ich techniczny charakter. S one jednak wyraone sowem lub znakami graficznymi, cho w sztucznym jzyku przeznaczonym dla maszyny. Nie ulega jednak wtpliwoci, e mog one by twrcze i mie indywidualny charakter. Kolejn grup stanowi utwory z zakresu szeroko pojtych sztuk wizualnych i sztuki uytkowej: plastyczne, fotograficzne, wzornictwa przemysowego i audiowizualne, w tym filmowe. W tej kategorii pewne wtpliwoci pojawiay si, jeli chodzi o twrczy charakter fotografii. Pierwotnie przyjmowano, e nie s one utworami, a tylko odzwierciedlaj rzeczywisto. Pniej uzaleniano udzielenie ochrony od umieszczenia na zdjciu stosownego zastrzeenia. Obecnie nie ulega wtpliwoci, e fotograf dysponuje znaczn swobod twrcz nie tylko jeli chodzi dobr tematu, ujcia czy kadru, ale take pniejsze retuszowanie zdjcia lub jego przeksztacenie przy uyciu programu komputerowego. Wyniki jego prac mog wic spenia kryteria udzielenia ochrony autorskoprawnej. Utworami s niewtpliwie take utwory muzyczne, sowno-muzyczne, sceniczne, scenicznomuzyczne, pantomimiczne i choreograficzne. Pewne wtpliwoci zgoszono natomiast w doktrynie, jeli chodzi o utwory lutnicze. Nie chodzi tu z pewnoci o utwory na instrumenty lutnicze, te s bowiem chronione tak jak inne utwory muzyczne, a raczej o budow i brzmienie instrumentw lutniczych. W doktrynie wyraony zosta pogld, e mamy tu do czynienia z bdem ustawodawcy, ksztat instrumentu zdeterminowany jest bowiem jego funkcj, mwienie za o twrczym" brzmieniu ma taki sens, jak wyodrbnianie twrczego smaku potrawy". W dodatku tworzenie skrzypiec, jak i ich dwik podlegaj prawom mechaniki, wic podane brzmienie da si uzyska za pomoc stosownych oblicze. Ta ostatnia teza nie jest jednak powszechnie aprobowana przez twrcw. Nadto, zwaszcza w przypadku instrumentw elektronicznych, lecz take modernistycznych instrumentw lutniczych ich ksztat moe odbiega od klasycznych wzorw. Wreszcie ochronie autorskoprawnej podlegaj utwory architektoniczne, urbanistyczne oraz architektoniczno-urbanistyczne. W tej kategorii mieszcz si np. projekty domw, obiektw tzw. maej architektury, jak wiaty przystankowe, fontanny czy hutawki, zaoenia przestrzenne miast i ogrodw, jak i kompletne projekty architektoniczno-urbanistyczne, np. osiedli mieszkaniowych.

b. Wyczenia spod ochrony

Przepisy prawa autorskiego wskazuj take, jakie dobra s wyczone spod ochrony. O jej pozbawieniu decyduj dwa elementy - brak cech utworu lub arbitralna decyzja ustawodawcy. W pierwszej grupie znajd si odkrycia, idee, metody, procedury, metody i zasady dziaania oraz koncepcje matematyczne. Odkrycia, sposoby postpowania czy metody matematyczne istniej w przyrodzie niezalenie od twrcy. Nie ma znaczenia ich donioso poznawcza czy
1
dr Panczyk

III. Przedmiot prawa autorskiego

przydatno praktyczna. Idee natomiast s pozbawione, ze wzgldu na znaczny stopie oglnoci, indywidualnego charakteru. Przykad: jako takie niechronione idee traktuje si tzw. ready - mades, to jest przedmioty, ktrym twrca nadaje nowy sens artystyczny. Klasycznym przykadem jest tu Fontanna M. Duchampa.

Ochronie moe podlega natomiast sposb wyraenia takiego niechronionego elementu, np. artyku opisujcy odkrycie czy projekt stanowicy ucielenienie idei. Odkrywca czy twrca idei maj te dobro osobiste w rozumieniu art. 23 k.c., ktrego treci jest bycie identyfikowanym w tym charakterze. Druga grupa obejmuje przejawy twrczoci wyczone spod ochrony wol ustawodawcy. Wrd nich naley wymieni akty normatywne lub ich urzdowe projekty (np. teksty ustaw i rozporzdze), dokumenty urzdowe (decyzje administracyjne, wyroki), materiay (uzasadnienia komisji sejmowych do projektw ustaw), symbole i znaki urzdowe (znaczki pocztowe, znaki opaty sdowej czy banknoty). Wyczenie obejmuje take opublikowane opisy patentowe i ochronne oraz proste informacje prasowe.

c. Utwr zaleny i inspirowany

Szczeglnym rodzajem utworu jest tzw. utwr zaleny. Pod tym pojciem rozumiemy w szczeglnoci tumaczenie, przerbk lub adaptacj cudzego utworu. Utwr zaleny opiera si w swojej formie i treci na dziele pierwotnym (oryginale). Stanowi jednak jego przeniesienie na inny jzyk (przekad) lub medium (np. adaptacja filmowa). Twrca dziea zalenego dysponuje pewn swobod twrcz, jeli chodzi np. o dobr sw czy rodkw wyrazu. Ostateczny ksztat utworu zaley wic od jego inwencji. Uzasadnia to przyznanie mu ochrony autorskoprawnej. W konsekwencji, skoro dzieo zalene jest traktowane jako utwr odrbny od oryginau, wyganicie praw majtkowych do tego ostatniego nie bdzie miao wpywu na byt dziea zalenego. Jednoczenie twrca dziea zalenego jest ograniczony w wykonywaniu pewnych uprawnie majtkowych do utworu. Mianowicie rozpowszechnianie opracowania i korzystanie ze s uzalenione od zgody twrcy oryginau, chyba e prawa do utworu pierwotnego wygasy. Nadto na egzemplarzach opracowania naley wymieni tytu i autora utworu pierwotnego.
2
dr Panczyk