NAUKAISTRAIVANJERAZVOJ

SCIENCERESEARCHDEVELOPMENT

D. Baji, G.M. lniuk, .F. Lupan, .. Savickij, . Blei

ZAVARIVANJE ELIKA TIPA 18.10 ATIG-POSTUPKOM A TIG WELDING OF STEEL TYPE 18.10
Originalni nauni rad / Original scientific paper UDK / UDC: 621.791. 75429:669.152624-194.3 Rad primljen: 22.04.2003. Adresa autora / Author's addres: Mr Darko Baji, Mainski fakultet, Podgorica; In. G.. lniuk, in. .F. Lupan, dr .. Savickij, Institut elektrozavarivanja E.O.Paton NAN Ukraina, Kiev; Prof. dr arko Blei, Metalurko-tehnoloki fakultet, Podgorica. Keywords: Arc Welding, Fluxes, Free Contraction, Chemical Composition, Mechanical Properties, TIG Welding, ATIG Welding, Fatigue

Kljune rei: elektroluno zavarivanje, topitelj, slobodna kontrakcija, hemijski sastav, mehanike osobine, postupak TIG, postupak A TIG, zamor materijala

Izvod Primjena konvencionalnog TIG-postupka zavarivanja ne moe u potpunosti da odgovori potrebama savremenog trita sa aspekta proizvodnosti i ekonominosti. Koristei aktivaciju oksidaciono-redukcionih procesa u zoni zavarivanja, pomou povrinski aktivnih i elektronegativnih elemenata (ATIG-postupak), poboljavaju se tehnoloke karakteristike elektrinog luka. Poboljanjem karakteristika elektrinog luka, u kombinaciji sa metodom slobodne kontrakcije, mogue je ostvariti visokokvalitetan i pouzdan zavareni spoj. Cilj rada je prikaz i uporedna analiza rezultata ispitivanja mehanikih i radnih karakteristika zavarenih spojeva elika tipa 18.10, izvedenih ATIG i TIG-postupkom zavarivanja. UVOD Visokolegirani koroziono postojani elici tipa 18.10 imaju iroku primjenu u razliitim oblastima privrede: od prehrambene industrije do atomske energetike. Za njihovo spajanje zavarivanjem tradicionalno se koristi tehnologija zavarivanja netopljivom elektrodom u zatiti inertnih gasova (TIG-postupak). Sa aspekta proizvodnosti i ekonominosti TIGpostupak ima svojih nedostataka. Naime, sa poveanjem debljine elika (>3 mm) naglo se umanjuje sposobnost penetracije elektrinog luka. Primjenom zazora izmeu ivica ljeba i primjenom dodatnog materijala poveava se cijena zavarenog spoja, smanjuje proizvodnost, a takoe, poveava se vjerovatnoa nastajanja neprovara, oksidnih meuslojeva, pora i drugih greaka. Mogue rjeenje ovih problema je primjenom aktivirajuih topitelja (ATIG-postupak) koji je razraen u Institutu elektrozavarivanja E.O. Paton iz Kieva, Ukraina [1]. Specifinost ovog postupka je poboljanje tehnolokih karakteristika elektrinog luka, koristei

Abstract The application of conventional TIG-welding process in protection of inert gases is not able to fullfil needs of modern market from the aspect of productivity and economy. Using the activation behavior of oxidationreduction processes in zone of welding by surface active and electronegative elements (ATIG-process) the technological characterisctics of electric arc become better. By improvement of the characteristics of electric arc in combination with a method of free contraction we are able to achieve the high quality and reliable welded joint. The aim of work is a description and comparative analysis of testing results of mechanical and working characteristics of welded joints of steel type 18.10 ATIG and TIG-welded. pojavu aktivacije oksidaciono-redukcionih procesa u zoni zavarivanja [2]. AKTIVACIJA ELEKTRINOG LUKA Pod dejstvom aktivatora smanjuje se povrinski napon tenog metala, stub elektrinog luka se saima, to doprinosi poveanju gustine struje i koncentraciji toplotnog i mehanikog dejstva elektrinog luka. Elektrini luk se duboko potapa u rastop, gdje je, vjerovatno, podvrgnut dopunskom saimanju pod dejstvom hidrostatikog potiska rastopa metala. U ovim uslovima raste pritisak i temperatura plazme, to dovodi do prodiranja dna kratera i provarivanja metala elemenata debljine do 12 mm. Osnovno sredstvo za uvoenje aktivatora u zonu zavarivanja su aktivirajui topitelji. Njihovo nanoenje na povrine spajanja moe se izvriti na nekoliko naina. Za postizanje opisanog efekta potronja aktivirajueg topitelja je 12 gr/m duine ava. Poetak intenzivne primjene ATIG-postupka pri zavarivanju nerajuih austenitnih elika je 80-a godina prolog vijeka, kada se u bivem Sovjetskom Savezu naglo razvija primjena atomske energetike. Pri izradi

ZAVARIVANJE I ZAVARENE KONSTRUKCIJE (1/2003), str. 09-13

SCIENCERESEARCHDEVELOPMENT reaktora atomskih centrala bilo je neophodno realizovati stotine hiljada spojeva cijevi razliitih prenika, ija je debljina zida do 12 mm. Primjera radi, pri izradi samo jednog energetskog bloka atomske centrale sa reaktorom 1000, zavareno je vie od 250.000 cijevnih spojeva, od kojih je polovina izraena od nerajueg elika X18H10T (Cr18 Ni10 Ti). Izvodei zavarivanje bez zazora ostvarena je velika finansijska uteda, smanjeno vrijeme zavarivanja i ogromna uteda visokolegirane ice kao dodatnog materijala. Efekat utede visokolegirane ice posebno dolazi do izraaja korienjem metode slobodne kontrakcije ili "autopresovanja", u cilju formiranja ojaanog ava. Primjenom ATIG-postupka zavarivanja bez zazora ljeba, u kombinaciji s metodom slobodne kontrakcije, omoguava se postizanje eljenog ojaanja ava, bez dodatnog materijala. Osnovu ove metode ini efekat plastine deformacije visoko zagrijanog metala ava, (M), okruenog hladnijim metalom [3]. Primjena ove tehnologije zahtijevala je izradu specijalizovane opreme koju ine jednomotorni malogabaritni automati male teine, koji omoguuju realizaciju orbitalnog zavarivanja cjevovoda u radionikim i montanim uslovima. Primjenom ovih automata, u kombinaciji sa ATIG-postupkom, omogueno je veliko smanjenje obima radova, u odnosu na primjenu konvencionalnog runog TIGpostupka, i smanjenje obima greaka zavarenih spojeva cijevi od 30 % na 3 %. Visoka sposobnost penetracije elektrinog luka omoguila je ponovnim pretapanjem ava otklanjanje nastalih unutranjih greaka, bez razdvajanja elemenata spoja sa grekama. Paralelno sa ovim radovima u Institutu elektrozavarivanja E.O. Paton intenzivirana su istraivanja u oblasti razrade i primjene tehnologije i opreme za rad u ekstremnim uslovima. EKSPERIMENTALNA ISPITIVANJA I ANALIZA REZULTATA Ispitivanja su izvrena na spojevima cijevi prenika 32325 mm i debljine zida 212 mm, kao i na

NAUKAISTRAIVANJERAZVOJ spojevima ploa debljine do 14 mm, od elika 08X18H10T. Spojevi su izvedeni bez zazora i primjenom aktivirajueg topitelja BC-31. Kao kontrolni uzorci korieni su spojevi izvedeni konvencionalnom tehnologijom sa zazorom i zakoenjem ivica ljeba, i primjenom dodatnog materijala CB-04X18H11M3. Utvreno je da se zavarivanjem pod istim uslovima, primjenom aktivirajueg topitelja formira ui av sa dubljim protapanjem, nego pri zavarivanju ugljeninih i niskolegiranih elika. Vjerovatno objanjenje je u injenici da austenitni elik ima nizak koeficijent toplotne provodnosti. Koristei ovu osobinu, a takoe i visoki koeficijent toplotnog irenja visokolegiranih elika, stvoreni su uslovi za formiranje termikog ciklusa u zavarenom spoju, pri kome su vremenska naprezanja prevazila granicu teenja M, izazivajui njegovu znaajnu plastinu deformaciju. Kako M ima dvije slobodne povrine, korijen i lice ava, to se plastina deformacija odvija u pravcu ovih povrina. Na ovaj nain dio metala ("viak metala") koji se zagrijava do visokih temperatura formira dimenziono ojaanje lica i korijenske strane ava. Ovim tehnolokim postupkom, koji se naziva postupak slobodne kontrakcije ili autopresovanje, primjenom aktivirajueg topitelja moe se postii ojaanje ava bez dodatnog metala kod elika debljine do 12 mm pri jednostranom, i do 20 mm pri dvostranom zavarivanju (sl. 1 a, b, c), ne izlaui zavareni spoj pregrijavanju. Hemijskom analizom je utvreno da se hemijski sastav M praktino ne razlikuje od sastava osnovnog metala (tab.1). Moe se primijetiti samo tendencija smanjenja sadraja ugljenika, silicijuma i mangana i poveanje sadraja hroma, nikla, titana i kiseonika. Na taj nain, zahvaljujui povoljnim reimima ATIGpostupka (iskljuuje mogunost pregrijavanja metala) i postizanju ujednaenosti hemijskog sastava osnovnog metala (OM) i M, spojevi imaju visoku korozionu postojanost.

a)

b)

c)

Slika 1. Makroizbrusak poprenog presjeka zavarenog spoja elika 08X18H10T: a) d = 8 mm posle prvog prolaza (ATIG-postupak) b) d = 8 mm posle drugog prolaza (postupak slobodne kontrakcije) c) d = 16 mm dvostrano zavarivanje ATIG-postupkom Tabela 1. Hemijski sastav OM i M elika 08X18H10T (ATIG-postupak)

10

ZAVARIVANJE I ZAVARENE KONSTRUKCIJE (1/2003), str. 09-13

NAUKAISTRAIVANJERAZVOJ

SCIENCERESEARCHDEVELOPMENT
Maseno uee (%)

Ispitivani metal OM M

C 0.088 0.086

Si 0.058 0.050

Mn 1.78 1.75

Cr 17.8 18.0

Ni 9.7 9.9

Ti 0.39 0.5

S 0.0070 0.0069

P 0.015 0.015

O 0.0020 0.0023

N 0.0069 0.0067

Ispitivanja otpornosti zavarenog spoja na meukristalnu koroziju (MKK) po metodi AM pokazala su da pri savijanju od 90 C i od 180 C ne postoje korozione prsline (sl.2 a, b).

U cilju odreivanja mehanikih karakteristika, epruvete su uzorkovane du i popreno na av. Rezultati ispitivanja su prikazani u tabeli 2.
Tabela 2. Mehanike osobine M i zavarenog spoja elika 08X18H10T Ispitivani Re (Mpa) M TIG-postupak Zavareni spoj TIG-postupak M ATIG-postupak Zavareni spoj ATIG-postupak 346 349 347 347 Mehanike osobine Rm A5 (Mpa) (%) 543 572 565 571 44.5 46.2 49.3 48.2 Z5 (%) 68.5 63.8 69 65.4

a)

b)

Slika 2. Izgled spoljanje povrine ava epruveta posle ispitivanja na MKK ( 6032-84): a) zavarivanje primjenom ATIG-postupka

b) zavarivanje primjenom TIG-postupka

Takoe, ispitivanja su pokazala da se sadraj feritne faze u avu zavarenih spojeva realizovanih ATIGpostupkom nalazi u granicama od 3.9 % do 4.5 %.

Na osnovu rentgenskih i metalografskih ispitivanja, utvreno je da avovi realizovani ATIG-postupkom nemaju greke tipa pora, oksidnih meuslojeva, prslina, a strukture M i ZUT se veoma malo razlikuju od strukture vieslojnog ava pri konvencionalnom TIGpostupku zavarivanja (sl.3 a, b, c, d), iako se uslovi dobijanja ava sutinski razlikuju. Ovim se objanjava zato se, prema koliini rastopljenog metala, zavarivanje sa dubokim provarivanjem moe da smatra najekonominijim postupkom. Na osnovu dobijenih rezultata ispitivanja moe se izvesti zakljuak da su po strukturi, hemijskom sastavu i mehanikim osobinama, zavareni spojevi izvedeni ATIG- postupkom veoma bliski OM i najbolje realizovanim varijantama vieslojnog zavarivanja sa povoljnim reimima zavarivanja. Postojanje razlike u vrijednostima njihovih osobina moe se smatrati da je posledica tanosti mjerne tehnike.

a)

b)

c)

d)

Slika 3. Mikrostruktura zavarenog spoja: a) M ATIG-postupak, b) linija stapanja ATIG-postupak, c) M TIG-postupak, d) linija stapanja TIG- postupak.

Ispitivanja vrstoe na zamor zavarenih spojeva elika 08X12H10T, u uslovima visoko- i niskociklinog

zamornog optereenja, izvrena su na temperaturama 20 C i 300 C.

ZAVARIVANJE I ZAVARENE KONSTRUKCIJE (1/2003), str. 09-13

11

SCIENCERESEARCHDEVELOPMENT Ispitivanja su izvoena korienjem epruveta prikazanih na slici 4. Prije poetka ovog ispitivanja izvreno je odreivanje mehanikih katakteristika zavarenih spojeva izvedenih ATIG i TIG-postupkom, pri statikom dejstvu sile zatezanja na ureaju P-0 (kidalica) sa brzinom optereenja = 2.510-3.
R2 5

NAUKAISTRAIVANJERAZVOJ korienjem aktivirajueg topitelja (ATIG), praktino poklapaju, sve do vrijednosti srednje deformacije a = 1.5510-3. Pri manjim vrijednostima srednje deformacije (a < 1.5010-3) kod 50 % epruveta iz uzoraka zavarenih TIG-postupkom javlja se lom, dok kod uzoraka zavarenih ATIG-postupkom do loma uopte ne dolazi. Pri sobnoj temperaturi ispitivanja +20 C, a pri istim vrijednostima srednje deformacije, epruvete iz uzoraka zavarenih ATIG-postupkom do loma izdravaju vei broj ciklusa optereenja. Razlika vrijednosti granice nosivosti je izraenija nego to je to pri ispitivanju na +300 C, a-1 = 1.8010-3 (TIG) i a-1 = 1.7010-3 (ATIG) (sl. 5). Njihov lom po pravilu se javlja na rastojanju 1015 mm od granice stapanja, tj. po OM. Mjerenjem tvrdoe M i ZUT, potvrena je ciklina stabilnost ove dvije oblasti zavarenog spoja. Rezultati ispitivanih epruveta iz uzoraka zavarenih konvencionalnim TIG-postupkom (sa zazorom ivica i dodatnim materijalom), imaju vee rasipanje rezultata, a lom epruveta se deava kako po avu, tako i po osnovnom metalu. Analizom preloma ovih uzoraka uoeno je prisustvo pora. Ispitivanja pri niskociklinom optereenju, frekvencijom f = 11/c, izvrena su pri vrijednosti elastoplastinih deformacija od 0.2 % do 0.6 % i trajne vrstoe od 2103 do 5104. Pri najviim vrijednostima deformacija uoeno je zagrijavanje epruveta. Ciklus promjene elastoplastinih deformacija bio je simetrian, a ispitivanja su zapoinjata s maksimalnom vrijednosti deformacija, koja je kod svake sledee epruvete smanjivana za istu vrijednost, za postizanje ravnomjerne raspodjele eksperimentalno dobijenih taaka na dijagramu "a-lgN". Krive niskociklinog zamora (sl. 6) pri +20 C i +300 C ispitivanih varijanti zavarenih spojeva pokazuju, da sa poveanjem temperature u oba sluaja otpor na zamor metala opada. Pri niskociklinom, kao i pri visokociklinom zamoru, kod spojeva zavarenih ATIGpostupkom lom se deava po OM i sa veoma velikim otporom. Za konstrukciju potpunog dijagrama "a-lgN" u dijapazonu 1103 2106 ciklusa iskorieni su istovremeno rezultati sa slike 5 i 6, koji su nakon statistike obrade predstavljeni na slici 7. U poreenju sa konvencionalnim TIG-postupkom zavarivanja, pri ATIG-postupku obim pretopljenog metala je manji ak do dva puta, to znaajno smanjuje napone i deformacije koje se pojavljuju u zavarenom spoju. Mjerenja poprenih deformacija, kod epruveta iste debljine, kod primjene ATIG i TIG-postupka su pokazala, da pri debljini uzoraka od 610 mm poprene deformacije su kod prve grupe uzoraka dva puta manje, a pravougaona forma ava praktino iskljuuje pojavu ugaonih deformacija. Sve napred reeno govori o visokom kvalitetu i pouzdanosti ovakvih avova i zavarenih spojeva.

20

100

120 320

100

Slika 4. Epruveta za zamorna ispitivanja zavarenih spojeva elika 08X18H10T

Rezultati statikih ispitivanja i granice izdrljivosti zavarenih spojeva prikazani su u tabeli 3.

Tabela 3. Mehanike osobine i granica izdrljivosti zavarenih spojeva elika 08X18H10T Postupak TIG Ispit.T (C) +20 +300 ATIG +20 +300 Re (MPa) 245 210 230 195 Rm (MPa) 585 430 580 415 ax10-3 1.70 1.50 1.80 1.55 -1 (MPa) 210 155 200 150

Ispitivanja na zamor su izvoena sa velikim optereenjem pri simetrinom ciklusu srednje deformacije, u saglasnosti sa literaturom [4, 5]. U trenutku postavljanja epruveta u zahvat, srednja deformacija je zadavana koristei ureaj za mjerenje ugiba do vrijednosti 85 mm [6]. Pri visokociklinom ispitivanju optereenje epruveta je vreno sa N=2106 ciklusa. Krive zamora su konstruisane u koordinatnom sistemu "a-lgN". Srednja deformacija a odreivana je iz izraza:

6hw = 2 l

(1)

gdje je: h debljina epruvete; w ugib l poetno izmjereni ugib 85 mm. Visokociklina ispitivanja su izvrena pri nekoliko razliitih vrijednosti konstantne srednje deformacije, poev od a = 2.4103 do a = 1.410-3 "odozgo-na dolje". Kao granica nosivosti usvojen je nivo deformacije a-1, pri kojoj je vjerovatnoa loma epruveta iznosila 50 %. Rezultati ispitivanja su prikazani u tabeli 3 i na slici 5. Na osnovu dobijenih rezuItata moe se zakljuiti da se pri ispitivanju na +300 C, krive zamora zavarenih uzoraka, pripremljenih sa zazorom ivica (TIG) i

12

ZAVARIVANJE I ZAVARENE KONSTRUKCIJE (1/2003), str. 09-13

50

NAUKAISTRAIVANJERAZVOJ

SCIENCERESEARCHDEVELOPMENT

2,4 2,3 2,2 2,1 2,0 1,9 1,8 1,7 1,6 1,5 1,4 10
5

4 6 8 10 N, ciklusa

2 10

Slika 7. Uopteni dijagram otpora optereenju na zamor AT - zavarivanje ATIG-postupkom; KP - zavarivanje TIG-postupkom

Slika 5. Cikline krive zavarenih spojeva , - epruvete sa TIG-postupkom zavarivanja , - epruvete sa ATIG-postupkom zavarivanja (, T = +20C ; , T = +300C)

Uporeujui rezultate statikih ispitivanja, moe se zakljuiti da zavareni spojevi elika 18.10 izvedeni ATIG-postupkom imaju istu vrstou kao osnovni metal i mogu se primjenjivati u uslovima statikih i ciklinih optereenja pri sobnoj i povienim temperaturama. ATIG-postupak zavarivanja posjeduje niz tehnolokih i ekonomskih prednosti. ZAKLJUAK Primjenom ATIG-postupka zavarivanja poveava se proizvodnost zavarivakih radova uz istovremeno smanjenje trokova za mehaniku obradu spojeva, za dodatni materijal - icu i pripremu ivica, iskljuuje se mogunost formiranja oksidnih meuslojeva, a pri registrovanju pora i neprovara iste moemo odstraniti, bez mehanikog razdvajanja defektnih elemenata, putem ponovnog pretapanja sa aktivirajuim topiteljem.

Slika 6. Otpor niskociklinom zamoru zavarenih spojeva AT - zavarivanje ATIG postupkom; KP zavarivanje TIG postupkom

Treba takoe naglasiti da se ATIG-postupak zavarivanja moe primijeniti na standardnoj opremi za zavarivanje volframovom elektrodom u zatiti inertnog gasa. Izvoenje ava potrebne geometrije, bez korienja dodatnog materijala ice, omoguuje korienje malogabaritnih automata, to je veoma vano za orbitalno zavarivanje tankozidnih cijevi. Eksperiment je pokazao da se pri korienju ATIGpostupka zavarivanja u montanim uslovima postiu zavareni spojevi visokog kvaliteta u prvom prolazu, bez greaka u do 97 % sluajeva.

LITERATURA [1] , .., , .., M.. .: , , 1970., 272026. ; .., ..: , , 1980., 9, . 17-22. , .., , .., , .., ..: , , 2000., 3, . 48-49. 2860-65 -

[5]

[6]

[2]

25.504-82 . . , .., ..: , .. 1982, 9, . 167.

[3]

[4]

ZAVARIVANJE I ZAVARENE KONSTRUKCIJE (1/2003), str. 09-13

13