POLITEHNIKI

FAKULTET
u Zenici
Predmet:
MATERIJALI U PROIZVODNJI
Sadraj:
- MEHANIKA ISPITIVANJA
MATERIJALA
1. Ispitivanje zatezanjem
2. Ispitivanje puzanjem
Doc.dr. Raza
Sunulahpai
2015/2016
OSNOVNI POJMOVI - ponavljanje
Razmatramo svojstva vana s gledita primjene u mainstvu
SVOJSTVA (fizikalna) su odgovor tvari na vanjsku pobudu
elektrina pobuda elektrina svojstva
toplinska pobuda toplinska svojstva
Svojstva se ispituju STANDARDNIM (propisanim) METODAMA
Standardima je propisano :
-uzorak (oblik, dimenzije, stanje)
-mjerni ureaj (fizikalne karakteristike)
-postupak (redoslijed, nain mjerenja i raunanja,...)
-stanje okoline (temperatura, vlanost, ...)
-nain iskazivanja rezultata
ZNAAJKE rezultati ispitivanja koji karakteriziraju
svojstvo materijala
sadrani u katalozima, prirunicima, asopisima, knjigama, datotekama, ....
OSNOVNI POJMOVI - ponavljanje
Ako na metalno telo djeluje vanjska (spoljna) sila, tijelo
mijenja svoj oblik i pri dovoljnoj veliini vanjske sile dolazi do
njegovog razaranja.
Delovanjem sile nastaju istovremeno u telu naponi, jer se ono
unutranjim silama suprostavlja promjeni oblika.
Promjena oblika izazvana delovanjem spoljnih sila se naziva
deformacija (ponekad takodje preoblikovanje).
Osnovni pojmovi - ponavljanje:
Optereenje - djelovanje vanjske sile na konstrukcioni element
Naprezanje - unutranje sile u materijalu svedene na jedinicu
povrine (N/mm2). Naprezanje u materijalu nastaje usljed
djelovanja vanjskih sila (optereenja).
Deformacija - promjena dimenzija i oblika tijela usljed djelovanja
optereenja i naprezanja.
Elastine deformacije
Youngov modul
elastinosti
Omjer jednoosnog naprezanja i
deformacije u istom smjeru

E predstavlja koeficijent smjera

Hookeova pravca a odreuje se
eksperimentalno pri ispitivanju
zatezanjem
Modul smicanja
Predstavlja omjer smicajnog naprezanja i
smicajne deformacije

Odreuje se eksperimentalnim preciznim

mjerenjem ugla zaokreta pri torziji
Kao i modul elastinosti zavisi o vrsti
materijala
Ovisi o vrsti materijala odnosno
atomskoj vezi; to je veza jaa,
vei je modul elastinosti i modul
smicanja i obrnuto.
Mehanike osobine materijala
Ispitivanje mehanikih osobina :
Ispitivanje pritiskom
Ispitivanje savijanjem
Ispitivanje uvijanjem
Ispitivanje zatezanjem,
Odreivanje statike izdrljivosti puzanje
Odreivanje udarne ilavosti,
Odreivanje dinamike izdrljivosti,
Mjerenje tvrdoe.
 ISPITIVANJE ZATEZANJEM
(Statiko, kratkotrajno ispitivanje)
Vanost ispitivanja zatezanjem vidi se iz slijedeeg:
daje najbolji opis ponaanja materijala pod optereenjem,
dobijeni podaci o svojstvima materijala najvie se koriste za
proraun i dimenzionisanje elemenata maina i konstrukcija,
dobijeni podaci omoguavaju jednostavnu kontrolu
tehnolokih procesa raznih proizvoda i svojstava novih
materijala,
iz svojstava otpornosti materijala mogu se priblino odrediti i
druga vana svojstva za praksu (kao tvrdoa, dinamika
izdrljivost itd.),
jednostavno se izvodi i lako se izraunavaju temeljna svojstva.
Ispitivanje zatezanjem
BAS EN 10002-1
Zasniva se na sporom zatezanju uzorka standardnog oblika i
dimenzija na ureaju koji se zove kidalica. Ona je opremljena
dinamometrom za mjerenje sile i pisaem koji u svakom momentu
zapisuje zavisnost izduenja od sile. Pomou podataka
zabeleenih pri ispitivanju i izmjerenih na prekinutom uzorku
odreuju se:
Zatezna vrstoa, Rm, MPa ,
Napon teenja, Rp0,2, MPa (gornja granica teenja, ReH),
Izduenje A5,65, A11,3, % (indeksi se odnose na radnu duinu),
Suenje Z, % (kontrakcija),
Modul elastinosti E, MPa.
 Karakteristike otpornosti materijala
Zatezna vrstoa je pokazatelj kvaliteta materijala, koji se ne koristi
kao proraunska veliina kod duktilnih materijala.
Napon teenja je najvanija veliina za proraun (dimenzionisanje)
mainskih delova. Najvei nivo napona kojim se deo sme opteretiti
mora biti nii od napona teenja, to se za odgovorne konstrukcije
definie stepenom sigurnosti.

Karakteristike plastinosti materijala

Izduenje moe biti bolji pokazatelj metalurkog kvaliteta elika nego
vrstoa, jer u sluaju poroznosti ili nemetalnih ukljuaka izduenje
drastino opada.
Suenje je bitan pokazatelj obradljivosti metala plastinim deformisanjem.
 Uzorkovanje i epruvete

Prema BAS ISO 377/02 termini i definicije su :

uzorak je dovoljna koliina materijala uzeta od uzorka proizvoda u cilju
izrade jedne ili vie epruveta;
grubi uzorak je dio uzorka koji je mehaniki obraen u cilju izrade uzorka;
epruveta je dio uzorka odreenih dimenzija, mainski obraen ili
neobraen koji ispunjava zahtjeve stanja date kod ispitivanja.
http://www.imrtest.com/what_we_do/tensile-
testing
 Epruvete za ispitivanje zatezanjem na sobnim
temperaturama
Ispitivanje se obavlja na epruvetama (standardne: okrugle, pljosnate,
tehnoloke).
L0 - poetna mjerna duina epruvete, mm (izmeu mjernih oznaka
obiljeenih na epruveti kao granice pri mjerenju)
Lt - ukupna duina epruvete, mm
Lu - mjerna duina epruvete poslije kidanja, mm
d0 - poetni prenik epruvete, mm
du - prenik epruvete poslije kidanja, mm
S0 - poetna povrina poprenog presjeka epruvete, mm2
2
(kod okrugle S 0 , a kod pljosnate S0 = a0 b0)
d
0
4
Su - najmanja povrina poprenog presjeka epruvete poslije kidanja,
mm2

a0 - poetna debljina pljosnate epruvete, mm

b0 - poetna irina pljosnate epruvete, mm
S - povrina presjeka epruvete u trenutku ispitivanja, mm2.
Odnos dimenzija standardnih
epruveta
Tehnike epruvete
To su neobraeni ispitni uzorci, koje se
posebno ne izrauju mainskom obradom
materijala, ve se uzimaju i ispituju u
stanju svog gotovog proizvoda (dijelovi
ice, eline uadi, cijevi, profili, limovi,
lanci, gotovi mainski elementi i slino.
Koriste se za razna ispitivanja. Svi ti ispitni
uzorci ispituju se u odreenim i slobodnim
mjernim duinama.
 Prije ispitivanja izvodi se:

Mjerenje poetne duine epruvete L0Mjerenje prenika epruvete prije zatezanj

 Tok ispitivanja
Ispitivanje se provodi na ureajima koji se nazivaju kidalice,
na kojima se ispitni uzorci kontinuirano optereuju na
zatezanje do loma epruvete.
Pri ispitivanju kontinuirano se mjere sila i izduenje ispitnog
uzorka. Na pisau (kompjuteru) se grafiki registruje
dijagram sila-izduenje, koji se zove dijagram kidanja.

Na pisau kidalice iscrtava se

DIJAGRAM KIDANJA (F-l)
na osnovu kojega se konstruira
KONVENCIONALNI DIJAGRAM
(inenjerski, nominalni)
(dijagram naprezanje-istezanje)

 Ispitivanje zatezanjem
http://www.indiamart.com/dutronproducts/mechanical-

Maine za ispitivanja zatezanjem

Optereenje se kod kidalice ostvaruje
hidrauliki ili mehaniki:
do 10 kN, skoro iskljuivo mehaniki pogon,
10 do 100 kN mogu se koristiti oba naina
pogona i
vea od 100 kN (obino do 1 000 kN), iskljuivo
hidraulini pogon.
tensile-tester.html

Maina sa
hidraulinim
pogonom (1,5
Maina sa G)
mehanikim
pogonom (1,5 G)
http://www.skrubbermachine.com/product_show274-
12.html
Shema univerzalne hidrauline
kidalice
radni cilindar

manometar s klatnom
traverza

prostor za skala optereenja

ispitivanje
savijanjem
i pritiskom

gornja stezna
glava

epruveta za
ispitivanje
zatezanjem mjerni cilindar

donja stezna
glava uljna
uteg pumpa

postolje spremnik ulja

ruica
Jednoosno zatezanje Optereenje djelovanje vanjske
cilindrinog tapa sile
L
Naprezanje unutranja reakcija
tijela na djelovanje vanjske sile
F svedena po jedinici povrine
l+l
F

Prosjeno (srednje, nominalno)

naprezanje, N/mm2 (ili Pa=N/m2)
F
FS
F
F
S
Dijagram i svojstva pri ispitivanju
zatezanjem
Pregledno predstavljanje toka
ponaanja materijala pri
ispitivanju zatezanjem vri se
snimanjem dijagrama s
koordinatama:
F-L, tj. na ordinati sila F u N,
a na apscisi trenutno izduenje
L u mm ili
-, tj. na ordinati naprezanje
u MPa (N/mm2), a na apscisi
jedinino izduenje
Dijagram i svojstva a - podruje elastinosti;
vano za konstrukcije;
pri ispitivanju deformacije nestaju
nakon prestanka djelovanja sile
zatezanjem b- podruje plastinosti-
jednolika def.;
vano za obradu metala plastinom
deformacijom; metal se trajno deformira
c- podruje plastinosti-
nejednolika def.;
vano za obradu skidanjem estica;
neminovno dolazi do loma metala

http://dc339.4shared.com/doc/ubqlQmuj/preview.html
 Plastine
Elastine lom
deformacije
deformaci
je

Mjerna Suenje
(vrat,
duina kontrakcija)
 Lokalna
kontrakcija

Prijelom

Re
Karakteristine take:
E granica elastinosti,
P granica proporcionalnosti,
T granica teenja,
M maksimalna sila,
K sila kidanja.
Dijagram i svojstva pri ispitivanju zatezanjem
 Naprezanje, =F/S0

Zatezna 3 suenje
vrsto

=E
aRm

nagib
Granica prijelom
proporcio 5
-nalnosti Podruje elastinosti
Rp 2
nagib=Young-ov modul
(elastinosti)
Podruje jednolika deformacija
plastinosti Podruje
proporcionalnosti
Podruje nejednolika
deformacija
E elastinosti
4 efekt ovravanja
1 lokalno suenje
E
Istezanje, =prijelom
l/lo
 Znaajke materijala veliine iz dijagrama

GRANICA RAZVLAENJA (teenja, plastinosti) Re, N/mm2

ono najnie naprezanje pri vlanom optereenju koje izaziva
znaajno istezanje epruvete bez poveanja sile
- odreuje se iz dijagrama kidanja

Fe Fe
Re
S0
S0 poetna povrina presjeka epruvete
 Znaenje karakteristinih taaka
P - granica proporcionalnosti, tj.
Fpr
R pr , MPa
So
Pri optereivanju od take O do P zavisnost produenja
epruvete o sili je linearna, a deformacije su elastine, jer se pri
rastereivanju epruveta potpuno vraa u svoj prvobitni oblik i
veliinu (vrijedi Hookeov zakon). Trenutna izduenja u tom
podruju dijagrama vrlo su mala i mogu se mjeriti samo
preciznim ekstenzometrima . Najvee naprezanje do kojeg je
izduenje proporcionalno naprezanju naziva se granicom
proporcionalnosti.
 Znaenje karakteristinih taaka

N - granica elastinosti i konvencionalni napon teenja R p0,2, Rp0,01

ili Rp0,005
Fp 0, 01
R p 0, 01 , MPa
So
Zbog potekoa preciznog odreivanja odavno je usvojena
konvencija da se za praktinu ili tehniku granicu elastinosti usvoji
naprezanje koje izaziva sigurno mjerljivu malu vrijednost trajnog
izduenja mjerne duine od 0,2; 0,01 ili jo preciznije od 0,005%.
Precizno odreivanje granice proporcionalnosti nije mogue ako nije
u standardima propisana potrebna tanost mjerenja. Zato se po
pravilu granica proporcionalnosti odreuje grafikom
interpolacijom iz dijagrama s vrijednostima - dobijenim pri
ispitivanju.
 Znaenje karakteristinih taaka

Za odreivanje konvencionalnog napona teenja R p0,01 potrebni su

ekstenzometri s tanosti oitavanja od 0,001% mjerne duine ili
najmanje 0,0005 mm. Ekstenzometri se pri ispitivanju postavljaju na
mjernu duinu epruvete, imaju poveanje od najmanje 100x i skidaju
se poslije odreivanja Rp0,01 i Rp0,2.

rtss-video-extensometer-used-for-tensile-tests-159
http://www.physicaltestsolutions.com/productos-
Stezne glave

Ekstenzometa
r
Uzorak

http://www.shimadzu.com/an/industr
y
/petrochemicalchemical/i215.html
Znaenje karakteristinih taaka

Konvencionalni napon teenja Rp0,01

ili konvencionalni napon teenja
Rp0,2 mogu se lako grafiki odrediti
iz dijagrama snimljenog pomou
elektronskog mjeraa izduenja
(npr. pri poveanju 200, 500 ili
1000x). Radi se tako da se na
rastojanju od 0,01 odnosno od 0,2%
mjerne duine epruvete povue
paralela s poetnim pravolinijskim
dijelom dijagrama F-L i u takama
presjeka (E ili T) odrede na ordinati
odgovarajue sile Fp0,01 ili Fp0,2 za
izraunavanje Rp0,01 ili Rp0,2.
 Znaenje karakteristinih taaka
U podruju proporcionalnosti vrijedi Hook-ov zakon

(c)2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning is a trademark

used herein under license.
E= modul elatinosti, N/mm2
(Young-ov modul)
- nagib pravca propocionalnosti
(tg) 2
1

(2) Al 70 000 N/mm2

Bakar 125 000 N/mm2
(1) elik 210 000 N/mm2

 Znaenje karakteristinih taaka
Modul elastinosti (E)
Unutar taaka O do P, tj. samo u podruju elastine deformacije,
odreuje se i modul elastinosti (po Youngu);

E , MPa; E tg

Modul elastinosti je naprezanje potrebno da se dvostruko povea
duina epruvete (fiktivno), odnosno on karakterie otpornost
materijala prema deformisanju ili drukije reeno njegovu krutost .
Kod materijala s izrazitom linearnom zavisnosti izmeu naprezanja
i jedininog izduenja modul elastinosti ima konstantnu
vrijednost na sobnoj temperaturi, koju odreuje tangens ugla a
(jednaina ), a kod materijala bez takve zavisnosti (npr. bakar i
njegove legure) modul elastinosti se mijenja u zavisnosti od
naprezanja.
Odreivanje precizne granice izmeu elastine i trajne deformacije je teko;
kod polikristalnih materija se takva granica praktino i ne pojavljuje (neka su
zrna trajno deformisana, druga samo elastino). Zato se oblast elastinih
deformacija ograniava naponom pri kome ipak dolazi do merljive trajne
deformacije koja se oznaava kao granica elastinosti. Odreivanje ove
granice dosta je teko i dugotrajno. U tehnikoj praksi se za napon, koji
karakterie poetak trajne deformacije uzima napon koji izaziva trajnu
deformaciju 0.2% i oznaava se kao granica R0.2
Kod nekih metala moe se poetak trajne deformacije lako oitati sa dijagrama
kidanja. Dostigne li napon vrijednost koja odgovara taki H, dolazi do rasta
trajne deformacije, koji je praen naglim padom napona. Snienje napona pri
kojem se deformacija nastavlja, naziva se teenje materijala; taka H koja
prikazuje poetak trajne deformacije oznaava se kao gornja granica teenja
ili samo napon teenja. Deformacija H, koja odgovara taki H, moe se
smatrati za granicu izmedju elastine i trajne deformacije.
 Znaenje karakteristinih taaka

T napon teenja
Kod dijagrama s kontinuiranim prijelazom iz elastinog u podruje
plastine deformacije odreuje se konvencionalni napon teenja Rp0,2
(ili tehnika granica razvlaenja) na opisani nain za konvencionalni
napon teenja:
Fp0,2
R p0,2 , MPa
So
Kod dijagrama s izraenim naponom teenja, odreuje se u taki T
gornji napon teenja:
FeH
R eH , MPa
So
Gornji napon teenja je najvee naprezanje pri kojem dolazi do naglog
prijelaza iz elastinog u podruje plastine deformacije, a zapaa se po
znaajnom porastu izduenja uz istu silu (prvi zastoj kazaljke na skali
manometra). Iza nje dolazi do prvog opadanja sile uz dalji porast
izduenja.
 Znaenje karakteristinih taaka
D donji napon teenja
FeL
R eL , MPa
So
Donji napon teenja je najmanje naprezanje u podruju teenja, koje se ustali nakon rasta
izduenja (ak 1 do 4%) bez porasta sile.
Vrijednosti napona teenja koje su propisane u tehnikim uslovima isporuke materijala
(obino kao minimalne vrijednosti), odnose se na gornji napon teenja R eH ili na
konvencionalni napon teenja Rp0,2. Ti naponi teenja su najvie zavisni od uslova
ispitivanja u odnosu na druga svojstva, a naroito od brzine optereivanja. Zato standardi,
kao npr. ISO 6892:1998 i BAS EN 10002-1:2001, propisuju zavisno od vrijednosti
modula elastinosti materijala slijedee granice brzine optereivanja:
za E < 150 000 MPa, brzine od 2 do 20 MPa/s i
za E 150 000 MPa, brzine od 6 do 60 MPa/s.
Ispitivanja zatezanjem do napona teenja obino se izvode s brzinama optereivanja do 10
MPa/s. Iza napona teenja moe se vriti ispitivanje i veim brzinama optereivanja, jer je
manji utjecaj na zateznu vrstou.
Gornji napon teenja ReH i konvencionalni napon teenja Rp0,2 su vrlo vana svojstva
otpornosti materijala, jer se upravo na njima i zateznoj vrstoi R m temelje prorauni
otpornosti i dimenzionisanje konstrukcija u mainstvu
 Znaenje karakteristinih taaka
M - zatezna vrstoa
Fm
Rm , MPa
So
Podruje konvencionalnog dijagrama - od taaka D do M
naziva se podrujem jednolike deformacije (ili ojaavanja).
Naprezanje koje odgovara maksimalnoj sili u taki M uslovno
se naziva zateznom vrstoom Rm, koja je fundamentalno
svojstvo materijala. Nakon dostizanja take M prelazi se u
podruje nejednolike (ili lokalizirane) deformacije epruvete i
na jednom mjestu nastaje tzv. vrat s vieosnim stanjem
naprezanja, te ubrzo dolazi do njezinog kidanja u taki K
 Znaenje karakteristinih taaka
K - konano ili prekidno naprezanje
Fk
R k , MPa
So
Ovo naprezanje nema veliko tehniko znaenje kao naprezanja
ReH, Rp0,2, ili Rm, izuzev kod tzv. stvarnih dijagrama -. Kod
konvencionalnog dijagrama sva naprezanja se izraunavaju
dogovorno svoenjem postignutih sila pri optereivanju na
poetni popreni presjek So. U stvarnosti se s porastom
optereenja i produenjem epruvete vri i postepeno
smanjivanje poprenog presjeka (naroito u podruju iznad
napona teenja sve do loma).
 Svojstva deformabilnosti
Pri ispitivanju zatezanjem mogu se odreivati slijedea svojstva
deformabilnosti materijala: ukupno izduenje (A 5 ili A10,
odnosno A11,3) i ukupno suenje (Z5 ili Z10), koji predstavljaju
veoma znaajne karakteristike deformabilnosti materijala pri
ispitivanju zatezanjem.
Ako uz oznaku za ukupno izduenje epruvete A nema oznake u
indeksu, podrazumijeva se da se radi o izduenju A5
(odreenom na kratkoj proporcionalnoj epruveti). Vrijednost
izduenja A5 obino je za 20% vea od vrijednosti A10, jer one
zavise od dimenzije epruvete i suenja na mjestu prijeloma.
L u Lo S0 Su
A 100 , % Z 100, %
Lo S0
Trenutno izduenje svedeno na prvobitnu mjernu
duinu, predstavlja jedinino izduenje
L t L0 L

KONANO (prekidno) IZDUENJE, A, % L0 L0
(relativno izduenje nakon loma)
mjera deformabilnosti materijala koja se izraunava
na osnovu izraza
Epruveta
L u Lo
A 100 , % prije i nakon ispitivanja
gdje je: Lo Lo
Lu duina epruvete nakon loma
Lu
L0 - poetna mjerna duina

oznaavanje
A5 - za kratke epruvete, L0=5*d0
A10 - za duge epruvete, L0=10*d0
 Svojstva deformabilnosti

Mjerenje duine epruvete poslije

kidanja Lu Mjerenje prenika epruvete na mjestu
Pokidane epruvete: duktilnog elika i krtog elika
Suenje
Lokalizovanje plastine deformacije posle
dostizanja maksimalne sile
istezljiv
lomljiv
Vrijednosti napona teenja, zatezne vrstoe i izduenja na 20C
 lomljiv

Naprezanje
istezljiv
Izgled prijelomne
povrine ukazuje
na lomljivost
materijala

Relativno istezanje
PRIMJER (za II program)
Na osnovu dijagrama dobijenog pri ispitivanju zatezanjem (vidi sliku)
izraunati svojstva otpornosti i sposobnost deformacije (R p, Rm, A i Z) ako
je pri ispitivanju koritena epruveta prenika d 0=10 mm i L0=100 mm.
Dijagram je dat u odreenoj razmjeri (npr. za silu U F=500 N/1mm i
izduenja UL=0,2 mm/1mm.

Dobijeni dijagram pri ispitivanju

zatezanjem
Rjeenje:
Sila koja odgovara naponu teenja oitava se sa mjeraa ili sa
dobijenog dijagrama pri datoj razmjeri:
Fp = 60 mm = 30 000 N

Fm = 100 mm =50 000 N

Popreni presjek epruvete: = 78,5 mm2

Napon teenja

Zatezna vrstoa:
Ukupno izduenje:
Lu=127 mm = 25,4 mm
pri emu 127 mm na dijagramu, odnosno 25,4 mm mjerenjem epruvete,
predstavlja izduenje poslije nestanka elastinih deformacija.

Procentualno izduenje:

Mjerenjem prenika na mjestu loma odreeno je du=7,2 mm (prenik poslije

loma epruvete), pa je:
= 40,7 mm2

tj. povrina najmanjeg poprenog presjeka na mjestu prekida.

Procentualno suenje je tada:

 ISPITIVANJE ZATEZANJEM NA
POVIENIM TEMPERATURAMA

Ovom vrstom ispitivanja se vri ocjena karakteristika

vrstoe i plastinosti materijala na povienim
temperaturama. Ispitivanje na povienim
temperaturama mogue je izvesti:
sa kratkotrajnim zagrijavanjem i
dugotrajnim zagrijavanjem
Grijai
ispitivanje puzanjem

ispitivanje na relaksaciju

Konstantna sila
Ispitivanje sa kratkotrajnim
zagrijavanjem
Ovo ispitivanje se izvodi na isti nain kao i ispitivanje
na sobnim temperaturama, sa tom razlikom to je sada
potrebno obezbjediti zagrijavanje epruvete do odreene
temperature. Zagrijavanje se najee vri u elektrinim
peima koje se montiraju na kidalicu.

Pei za zagrijavanje epruvete

 Uticaj temperature na zatezna svojstva materijala
(Ispitivanje zatezanjem na povienim i snienim temperaturama)
Uticaj poveanja, odnosno snienja temperature ispitivanja
na dijagram prikazan je na slici

Utjecaj poveanja temperature Utjecaj snienja temperature

Utjecaj porasta temperature na Utjecaj snienja temperature na
dijagram dijagram

Porast temperature

Uticaj zareza
Ukoliko se ispitivanje
provodi na ispitnim
uzorcima koji imaju
zareze na radno dijelu ili
neko drugo oteenje,
mijenja se intenzitet
naprezanja, a time i
rezultati ispitivanja.

Raspodjela naprezanja u
ispitnom uzorku sa
zarezom
U smijeru optereenja u zarezu nastaju longitudinalna
naprezanja 1, okomito na njih cirkularno naprezanje 2 a u
smijeru okomito na 1 i 2 radijalno naprezanje 3. Najvee
longitudinalno naprezanje 1(max).
Uticaj zareza na dijagram
kidanja

Kod ispitnih
sa zarezom: uzoraka sa
bez zareza zarezom:
Re i Rm
rastu
A se
smanjuje
Ispitivanje sa dugotrajnim zagrijavanjem
Ispitivanje puzanjem
Puzanje je pojava postepene spore deformacije materijala, koja
nastaje uslijed dugotrajnog djelovanja konstantnog statikog
optereenja pri povienoj temperaturi. Naprezanja koja dovode do
ove pojave obino su neto manja od napona teenja materijala, a
temperature puzanja su vie od 40% temperature topljenja, tj.
Tp > 0,40 Tt
gdje je: Tt temperatura topljenja u K.
 Puzanje materijala
Nastaje pri temperaturi, T > 0.4 Ttopljenja
Deformacija se mijenja tokom vremena.
I-stadij puzanja predstavlja
poetno ili primarno
puzanje.
II-stadij puzanja je
stacionarno ili
jednakomjerno puzanje
III-stadij puzanja-pojava
lokalnog suenja
Brzina puzanja tokom vremena odreuje se izrazom:

d d p L / L o
Vp uk , odnosno Vp , mm / mm / h
dt dt t
Puzanje je vrlo kompleksna pojava koja ukljuuje: vrijeme, temperaturu,
naprezanje i deformaciju, te se njenom poznavanju i odreivanju potrebnih
parametara mora posvetiti posebna panja.
Ispitivanje puzanjem provodi se preteno na seriji jednakih najee dugih
proporcionalnih okruglih epruveta s navojnim glavama prenika 10 mm i s
prstenastim zavretcima mjerne duine radi mjerenja trajne deformacije
postignute poslije odreenog vremena pri konstantnim uslovima.
Prema standardima ASTM propisani su prenici epruveta od 6,5; 9 i 13
mm, a najmanja mjerna duina je 50 mm. Za svaku zadanu temperaturu
ispitivanja koristi se obino 4 do 5 epruveta s razliitim optereenjima i za
svaku od njih crta se kontinuirano dijagram puzanja s koordinatama
deformacija-vrijeme.
Uticaj napona i temperature

vrijeme vrijeme

Vea naprezanja i vie temperature uzrokuju uzrokuju bre

puzanje i veu deformaciju
 Ispitivanja relaksacijom

Relaksacija je pojava samoproizvoljnog sniavanja naprezanja u

napregnutom mainskom dijelu ili ispitivanoj epruveti pri konstantnoj
poetnoj deformaciji posebno pri povienoj temperaturi.
Relaksaciono naprezanje se utvruje mjerenjem snienja sile tokom
vremena na posebnim ureajima s automatskim podeavanjem i
registracijom.
Relaksacija nastaje zbog toga to se dio elastine deformacije pretvara
u plastinu uslijed puzanja materijala i ona raste s porastom
temperature.
Odreivanje vrijednosti relaksacije je vano za dimenzionisanje
mainskih dijelova koji trebaju tokom dueg vremena zadrati neku
deformaciju pri povienim temperaturama ili pri sobnoj temperaturi,
kao to su npr. pritegnuti vijci, elina ica visoke vrstoe, elina
uad, eline ipke od betonskog elika i sl.
Osnovni parametri pri ispitivanju relaksacije su
temperatura, vrijeme i naprezanje (najee
zatezno). Ispitivanje se obino izvodi na vie
razliitih temperatura (najmanje tri) i predstavljaju
grafiki u obliku dijagrama naprezanje-vrijeme
(-t). Vremenske baze za ispitivanje relaksacijom
su obino: 24, 120 i 1 000 sati.
 Deformaciono ojaanje
Na dijagramu napon-deformacija za ugljenini elik uoava se fenomen
deformacionog ojaanja u zoni plastinih deformacija. To se moe potvrditi
zaustavljanjem zatezanja u taki A i dodatnim eksperimentom zatezanja do
zone plastinosti eline ipke. Ako se na maini za ispitivanje zatezanjem
(kidalici) uzorak optereti do napona A koji lei izmeu granice teenja i vrstoe
Rm i zatim uzorak izvadi iz eljusti maine i naknadno izloi zatezanju dobie se
nov napon teenja koji je vei od prvobitnog.

Ovaj fenomen naziva

se radno otvrdnjavanje,
deformaciono
ojaanje ili prerada na
hladno (hladna
obrada).
Sa porastom stepena deformacije mijenja se oblik zrna; poetna
poliedarska zrna se izduuju u pravcu preovlaujue deformacije,
a od njih zatim nastaju veoma izduena vlakna sa relativno
malim poprenim dimenzijama. U toku plastine deformacije
mijenja se takoe orijentacija reetke u pojedinim zrnima; kod
nedeformisanih zrna je orijentacija obino sluajna, a tokom
deformacije se mijenja u usmerenu.
Kako utie valjanje na polikristalne metale ?

- prije valjanja - poslije

valjanja
Uticaj hladnog
deformisanja na zatezne
karakteristike otpornosti i
plastinosti metala
Efekat hladnog deformisanja na krive zatezanja
niskougljeninog elika
 Oporavljanje i
rekristalizacija
Promjene osobina posle plastine deformacije na hladno u mnogim sluajevima
su poeljne i esto se koriste u tehnikoj praksi (npr. vuenje ica na hladno,
cijevi i sl.). Medjutim te nove osobine materijala, ponekad mogu biti nepoeljne,
prije svega zbog smanjenja ilavosti i plastinosti, to sprjeava dalju preradu
plastinim deformisanjem.

Oporavljanje i rekristalizacija
Budu li po deformaciju stvoreni pogodni uslovi (zagrevanjem deformisanog
metala), mijenjae se raspored atoma u deformisanom metalu. Posljedice
prethodnog deformisanja e se postepeno odstranjivati, a unutranja kristalna
graa metala pribliavae se poetnom stanju prije deformisanja. Obino
razlikujemo dva stadijuma obnove deformisane kristalne grae:
oporavljanje i
rekristalizacija.
Oporavljanje metalnih materijala
Oporavljanje deformisane kristalne grae, odvija se uglavnom ispod
temperature rekristalizacije, tako da ostaje mikrostruktura deformisanog
metala nepromjenjena (oblik i veliina zrna odgovaraju stanju poslije
okonanja deformacije). Stoga se tok oporavljanja ne moe pratiti optikim
mikroskopom. Pri porastu temperature dolazi do nove raspodjele dislokacija.
Procesi kojima se mijenja raspodjela dislokacija osnova su oporavljanja.
Oporavljanje se ispoljava sniavanjem unutranjih napona deformisanog
metala, promenom fizikih osobina (npr. smanjenjem elektrinog otpora) dok
se mehanike osobine bitnije ne mijenjaju.
Rekristalizacija
Ako je stepen plastine deformacije dovoljan, nastaje pri dostizanju
odreene temperature pojava koja se naziva rekristalizacija. Pri tom
procesu nestaju poetno deformisana zrna i nastaju nova zrna iji se
oblik, veliina i orijentacija reetki razlikuju od poetnih deformisanih
zrna.
Do rekristalizacije dolazi na odreenoj minimalnoj temperaturi. Ta
temperatura nije za dati metal konstantna. Kod istih metala se obino
daje veza izmeu temperature topljenja Tt, K i temperature
rekristalizacije Tr u obliku:
Tr = (0.1-0.2)Tt, za tehniki iste metale;
Tr = (0.3 - 0.4)Tt i za legure tipa vrstog rastvora;
Tr = (0.5 - 0.6)Tt.
Visina rekristalizacione temperature ima veliki praktian znaaj, jer ojaanje
postignuto plastinom deformacijom ostaje zadrano samo ako je obradjen
materijal izloen delovanju temperature nie nego to je temperatura
rekristalizacije. Ako se plastina obrada odvija na viim temperaturama
ojaanje se ne pojavljuje poto se rekristalizacija deava istovremeno sa
plastinom deformacijom; to znai da se ojaanje izazvano deformacijom
direktno odstranjuje istovremenom rekristalizacijom. Temperatura
rekristalizacije moe tako predstavljati granicu prerade na hladno i prerade
na toplo. Pri preradi na hladno, temperatura obrade je nia od temperature
rekristalizacije i preradjeni metal ostaje ojaan. Pri preradi na toplo,
temperatura obrade je via od temperature rekristalizacije i do ojaanja ne
dolazi.
Rekristalizacija i oporavljanje
Rekristalizacija i oporavljanje
Porast zrna
Veliina kristala poslije rekristalizacije ima poseban znaaj za
tehniku praksu. Rekristalizacijom se moe dobiti veoma fina
struktura i suprotno veoma gruba struktura. Najvei uticaj na
veliinu zrna rekristalisanog metala ima prethodni stepen
prerade.