POLITEHNIKI

FAKULTET
u Zenici
Predmet:
MATERIJALI

U PROIZVODNJI

Sadraj:
-SVOJSTVA MATERIJALA-Ponaanje materijala pri djelovanju vanjskih sila
-ISPITIVANJE MATERIJALA
1. Ispitivanje pritiskom
2. Ispitivanje savijanjem
3. Ispitivanje smicanjem

Doc.dr. Raza
Sunulahpai
2015/2016

Ispitivanje metala
Metalni materijali se koriste znatno vie od
ostalih materijala za izradu najrazliitijih maina,
ureaja, aparata i instrumenata, namijenjenih
industriji i drugim privrednim granama. Da bi
odreeni metalni materijal mogao da se koristi
za izradu nekog konstrukcionog elementa, treba
poznavati njegove osobine i podobnost za
upotrebu. Ispitivanje metala vri se zato da se
upoznaju njegove osobine i to u prvom redu
mehanike. To omoguuje da se proraunaju i
izrade metalni djelovi dovoljno otporni i sigurni
pri upotrebi.

Znaaj i ciljevi ispitivanja

metala
Mehanika svojstva metala zavise od mnogih inilaca, kao to su hemijski
sastav, strukturno stanje, homogenost i ravnomjernost strukture, sadraj
ukljuaka i slino. Znaajnu ulogu pri tom imaju uslovi i pravilnost voenja
tehnolokog postupka pri izradi legura.
Kontrola kvaliteta proizvodnje legura poinje od ispitivanja kvaliteta rude,
goriva i drugih materijala neophodnih pri proizvodnji legura.
U raznim etapama proizvodnje primenjuju se odgovarajue razliite metode
kontrole kvaliteta. Tako se u elianama uzimaju probe tenog metala da bi
se odredio sadraj pojedinih legirajuih elemenata u eliku.
Nakon obrade ingota kovanjem ili valjanjem, provjerava se mikro i
makrostruktura legure, odreuje sadraj ukljuaka, neistoa i slino.
Po zavretku tehnolokog procesa ispituju se mehanike osobine legure. Na
ove osobine ima uticaj itav proces proizvodnje legure - od sastava are do
izlaska iz valjakog stana ili druge maine koja daje leguri potreban oblik i
dimenzije. Zato se i vri provjera da li stvarna svojstva legure odgovaraju
propisima, tj. da li se neizbjene razlike izmeu propisanih i stvarnih osobina
nalaze u granicama koje su doputene.
Ispitivanjem legura mogu se i dalje pratiti promjene njenih osobina pri raznim
postupcima prerade i obrade i odreivati pogodnost za odreenu namenu.

Ciljevi ispitivanje metala

Prema svojim ciljevima ispitivanje
metala dijeli se na:
kontrolno ispitivanje,
atestaciono ispitivanje,
ekspertizno ispitivanje,
naunoistraivako ispitivanje.

Kontrolna ispitivanja vre se u toku izrade i prerade

metala. Kontroliu se proizvodi i proizvodnja. Za ove
svrhe koriste se relativno jednostavne metode, dobro
razraene, esto i automatizovane, tako da se mogu
vrlo brzo obaviti, a da se pri tome ne ometa proizvodnja.
Atestaciona ispitivanja vre se poslije zavrene
proizvodnje da bi se utvrdilo da li proizvod zadovoljava
postavljene zahtjeve. Na osnovu ovih ispitivanja izdaje
se atest, kojim se potvrdjuje da proizvod odgovara
postavljenim tehnikim uslovima. I za ova ispitivanja
koriste se dobro razraene i relativno jednostavne
metode, koje se rutinski obavljaju.

Ekspertizna ispitivanja vre se u sluaju kvara ili udesa u

toku korienja raznih uredjaja. Ispitivanjem treba da se
utvrdi da li je do kvara dolo zbog toga to je u materijalu
bilo skrivenih greaka, to ugradjeni materijal nije
odgovarao postavljenim tehnikim uslovima ili je do kvara
dolo zbog greke u konstrukciji ili nepravilnog izbora
materijala.
Naunoistraivakim ispitivanjem treba da se provjere
odredjene teorijske postavke, da se proire osnovna znanja
o metalnim materijalima ili se vri radi poboljanja kvaliteta
postojeih legura. Ovdje spadaju takodje i ispitivanja novih
metalnih materijala, da bi se utvrdile njihove nominalne
karakteristike ili granice u kojima se one mogu kolebati. Za
ove svrhe koriste se najrazliitije i najsloenije metode
ispitivanja.

Podjela ispitivanja
metala
Metode za ispitivanje metala mogu se podijeliti na vie
naina, zavisno od polaznih stanovita. Sva ispitivanja
metala mogu se podijeliti u dvije grupe: ispitivanje bez
razaranja i ispitivanja sa razaranjem. Veina metoda
za ispitivanje metala zahtijevaju posebnu pripremu uzorka,
koji se u toku ispitivanja tako otete da se na njima ne
mogu ponoviti mjerenja. Metali mogu da budu porozni ili da
sadre u sebi pukotine, ukljuke i slino. Ove greke, u
znatnoj mjeri, utiu na svojstva metala, ali ne mogu se
otkriti metodama ispitivanja sa razaranjem. Metode
ispitivanja bez razaranja su pogodne za otkrivanje ovakvih
greaka. Ove metode omoguuju vrlo brzu kontrolu gotovih
proizvoda, koji se pri tom ne oteuju te se mogu normalno
koristiti.

ISPITIVANJE MATERIJALA
Prema svojstvima koja se ispituju sva ispitivanja
moemo podijeliti na:
hemijska ispitivanja
fizika ispitivanja
mehanika ispitivanja
tehnoloka ispitivanja
strukturna ispitivanja (mikro i makro)
defektoskopska ispitivanja.

Hemijska svojstva legure zavise od hemijskog sastava, koji se odreuje

kvalitativnom i kvantitativnom hemijskom analizom. U hemijska svojstva
ubraja se i otpornost prema koroziji i stvaranju oksidne kore pri viim
temperaturama.
Fizika svojstva legure opisuju se veim brojem karakteristika, od kojih
su za primjenu legura znaajnije: specifina masa, specifina toplota,
toplota topljenja, toplotna provodljivost, koeficijent toplotnog irenja,
elektrina provodljivost, magnetna svojstva.
Mehanika svojstva legure karakteriu njeno ponaanje pod uticajem
spoljnih sila. Kako su to sloene pojave, to se i ova svojstva odreuju
veim brojem karakteristika. To nisu apsolutne veliine, ve dogovorene
(konvencionalne), i zadatak im je da zadovolje praktine zahtjeve. To su
kvantitativne veliine, koje su uglavnom izraene u funkciji sile i
deformacije, kao npr. vrstoa, tvrdoa, plastinost, elastinost i sl.
Tehnoloka svojstva legure karakteriu njeno ponaanje pri
odgovarajuim postupcima prerade, tj. u kojoj mjeri je ona pogodna za
odreenu vrstu prerade. Ove karakteristike imaju stoga, poseban znaaj
pri razradi i ostvarivanju tehnolokih procesa prerade legura. Najee one
predstavljaju izvjesne granine vrijednosti deformacije, preko kojih se
moe procijeniti, sa odgovarajuom pouzdanou, da materijal moe da se
prerauje odreenim postupkom. Ove karakteristike imaju jo specifinije
znaenje od karakteristika mehanikih svojstava.

Svojstva materijala
FIZIKALNA SVOJSTVA
4. elektrina
1. gustoa
4.1. elektrina
2. mehanika
provodljivost
2.1. vrstoa
4.2. temperaturni
2.2. tvrdoa
koeficijent
otpora
2.3. ilavost
4.3. elektrina otpornost
2.4. plastinost
5. magnetna
2.5. elastinost ...
5.1. permeabilnost
3. toplotna
5.2. koercitivnost
3.1. talite
5.3. remanencija
3.2. vrelite
3.3. toplotna provodnost 6. optika
1.6.1. boja
3.4. toplotna istezljivost
1.6.2. sjaj
3.5. toplota topljenja
1.6.3. propusnost svjetla
3.6. specifina toplota

OSNOVNI POJMOVI
Razmatramo svojstva vana s gledita primjene u mainstvu
SVOJSTVA (fizikalna) su odgovor tvari na vanjsku pobudu

elektrina pobuda elektrina svojstva

toplinska pobuda toplinska svojstva
Svojstva se ispituju STANDARDNIM (propisanim) METODAMA

Standardima je propisano :
-uzorak (oblik, dimenzije, stanje)
-mjerni ureaj (fizikalne karakteristike)
-postupak (redoslijed, nain mjerenja i raunanja,...)
-stanje okoline (temperatura, vlanost, ...)
-nain iskazivanja rezultata
ZNAAJKE rezultati ispitivanja koji karakteriziraju
svojstvo materijala

sadrani u katalozima, prirunicima, asopisima, knjigama, datotekama, ....

Svojstva materijala
HEMIJSKA

1. otpornost koroziji
2. zapaljivost
3. otpornost kiselinama i
luinama
TEHNOLOKA

1.
2.
3.
4.
5.
6.

livljivost
zavarljivost
kovnost
rezljivost
otpornost troenju
oblikovanje deformacijom

OSTALA

1. Dobavljivost
2. Ekologinost
3. ..

Vrsta ispitivanja

Oznake standarda

ili metoda
zatezanje na sobnoj
temp.
zatezanje na povi.
temp.
udarna radnja loma

BiH
BAS EN 10002-1/02

DIN 50145
DIN 50125

GOST 1497
GOST 9651

BAS EN 1045-1

HRN C.A4.004
HRN C.A4.025

DIN 50115
DIN 50116

GOST 9454

ISO 83;
EN 10045-1
ISO 148

zamaranje

BAS ISO 1099/00,

BAS ISO 1143/00 i
BAS ISO 1352/00

HRN C.A4.035

DIN 50100
DIN 50113

GOST 2860

ISO 1099,
ISO 1143 i
ISO 1352

puzanje
Tvrdoa:
-Brinell
-Vickers (makro)
-Vickers (mikro)
-Rockwell

BAS ISO 204/00

DIN 50118

GOST 10145

ISO 204

Tehnoloka:
-savijanje
-sabijanje
-uvijanje
-naizmjenino
previjanje
-izvlaenje

BAS EN 10002-5/01

njemake

ruske

meunarodne
ISO 6892 i
EN 10002-1
ISO 783

hrvatske
HRN C.A4.001
HRN C.A4.002
-

BAS EN ISO 6506-1/01

BAS EN ISO 6507-1/01
BAS EN ISO 6508/01

HRN C.A4.003
HRN C.A4.030
HRN C.A4.040
HRN C.A4.031

DIN 50351
DIN 50133
DIN 50133
DIN 50103

GOST 9012
GOST 2999
GOST 9450
GOST 9013

EN ISO 6506-1
EN ISO 6507-1
EN ISO 6508 sve skale

BAS EN ISO 7438

BAS ISO 7800/99
BAS ISO 7801/99
BAS ISO 8490/99

HRN C.A4.005
HRN C.A4.006
HRN C.A4.016
HRN C.A4.018
HRN C.A4.021

DIN 50111
DIN 50106
DIN 50212
DIN 50211
DIN 50101

GOST 14019
GOST 8817
GOST 1545
GOST 1579
GOST 10510

ISO 7438
ISO 7800
ISO 7801 i
ISO 7799
ISO 8490

Mehanika ispitivanja
metala.
Mehanikim ispitivanjem odreuje se sposobnost metala
da se suprostavi deformisanju ili da se deformie pod
djelovanjem sile, kao i granice do kojih metal moe da
izdri djelovanje optereenja do loma. Mehanikim
ispitivanjima metala dobijaju se karakteristike njihovih
mehanikih svojstava, koja se koriste kako pri proraunu
na otpornost djelova maina i ureaja, tako i za ocjenu
kvaliteta proizvoda metalurkih preduzea. Djelovi
pojedinih maina i ureaja imaju razliite uslove rada te
su razvijene i razraene odgovarajue metode i oblici
mehanikih ispitivanja metala.

Ako na metalno telo djeluje vanjska (spoljna) sila, tijelo

mijenja svoj oblik i pri dovoljnoj veliini vanjske sile dolazi do
njegovog razaranja.
Delovanjem sile nastaju istovremeno u telu naponi, jer se ono
unutranjim silama suprostavlja promjeni oblika.
Promjena oblika izazvana delovanjem spoljnih sila se naziva
deformacija .

Osnovni pojmovi:
Optereenje - djelovanje vanjske sile na konstrukcioni element
Naprezanje - unutranje sile u materijalu svedene na jedinicu
povrine (N/mm2). Naprezanje u materijalu nastaje usljed
djelovanja vanjskih sila (optereenja).
Deformacija - promjena dimenzija i oblika tijela usljed djelovanja
optereenja i naprezanja.

Oblici mehanikih ispitivanja mogu se podijeliti na slijedei

nain:

po obliku naponskog stanja:

ispitivanje na zatezanje, sabijanje, uvijanje i smicanje;

ispitivanje u uslovima sloenog naponskog stanja;

po karakteru djelovanja spoljanje sile:

statika ispitivanja (kratkotrajna i dugotrajna);

dinamika ispitivanja (promjrnjivom silom i udarom).

Vrste optereenja
Mainski dijelovi mogu da
budu optereeni nekim od
slijedeih optereenja ili
njihovom kombinacijom.

Inenjerski napon

Elastina deformacija

Pri niskim vrednostima spoljnih sila (i niskim

naponima) deformacija je samo elastina
(opruna); po rastereenju ta deformacija
nestaje, a telo poprima prvobitni oblik.
U kristalnoj reetki se elastina deformacija
ispoljava samo malim otklanjanjem atoma iz
njihovog ravnotenog poloaja; otklon ne
prelazi polovinu parametra reetke.

Plastina deformacija metala

Prekorai li veliina spoljanje sile

odredjenu granicu dolazi do plastine
(trajne) deformacije, a po rastereenju telo
ostaje deformisano.
Pri trajnoj deformaciji menjaju atomi svoj
poloaj za udaljenost najmanje jednaku
parametru reetke.

Elastina i plastina deformacija

Pri optereenju na zatezanje

Ininjerska deformacija

Linearna elastinost

Modul elastinosti, E

OSTALE KONSTANTE ELASTINOSTI

Poasonov koeficijent

Plastina (duktilna) deformacija kristalnih materijala nastaje:

klizanjem ili
dvojnikovanjem
I ostvaruje se kretanjem dislokacija. U oba sluaja re je o
trajnoj promjeni oblika, izazvanoj smiuim naponima ()
dovoljne veliine.
Plastina deformacija klizanjem
Pri plastinoj deformaciji klizanjem,
tim naponom izaziva se pomjeranje
dva dijela kristala du odreenih
kristalografskih ravni, na udaljenost
koja odgovara vektoru reetke
(meuatomskoj udaljenosti), odnosno
cijelom umnoku vektora reetke.

Ako se postepeno poveava sila optereenja

koja djeluje na kristal, naizad e smiui
naponi u pogodnoj kristalografskoj ravni (tzv.
ravni klizanja) dostii kritinu vrijednost tzv.
kritian napon klizanja i zapoee
deformacija klizanjem; jedan dio kristala se
pomjera po ravni klizanja u odnosu na drugi
dio.

Uloga dislokacija na plastinu deformaciju

Stvarni kritini napon klizanja eksperimentalno odreen kod masivnih
monokristala istih metala je 100 do 1000 puta manji od teorijskog.
Razlog ovom neslaganju izmeu proraunatih i izmjerenih vrijednosti
kritinog napona klizanja je pogrena pretpostavka iz koje je proraun
izveden. Bilo je usvojeno klizanje u savrenom kristalu sa idealnom
kristalnom reetkom pri emu se jedan dio po drugom kretao kao kruta
cjelina.

Pri klizanju u realnim uslovima ne dolazi do

pomjeranja atomnih slojeva kao cjeline, ve
postupnim premjetanjem relativno malog broja
atoma.
To je omogueno prisustvom i kretanjem
dislokacija u kristalu.

Plastina deformacija dvojnikovanjem

Pri dvojnikovanju smiui naponi u odreenom dijelu kristala
dovode do pomjeranja veeg broja susjednih atomskih ravni. Za
razliku od klizanja, pri plastinoj deformaciji dvojnikovanjem
dolazi do pomjeranja mnogih atomskih ravni tako da relativno
pomjeranje atoma susednih ravni ne odgovara cijelom vektoru
reetke. Deformisani deo kristala ima drukiju orijentaciju
reetke, nego to je ima osnovna reetka.

Metode ispitivanja
materijala
Mehanika ispitivanja
materijala
Tehnoloka ispitivanja
materijala
Defektoskopska ispitivanja
(NDT)
Metalografska ispitivanja
materijala

Mehanike osobine materijala

Delovi maina i ureaja izloeni su u eksploatacionim uslovima
razliitim vrstama optereenja, a ponekad i povienim ili
snienim temperaturama ili pak korozionom dejstvu. Da bi se
ustanovio "odgovor" materijala na razne uslove spoljnjeg
optereenja neophodna su laboratorijska ispitivanja, koja kad je
re o mehanikim osobinama treba da budu maksimalno
prilagoena realnim uslovima u kojima delovi rade. Testiranjem
materijala ne dobijaju se samo podaci potrebni za projektovanje i
konstrukciju delova maina ve i neke karakteristike koje se
odnose na mogunost prerade poluproizvoda u finalne proizvode.
Jednom reju mehanike osobine metala obuhvataju
svojstva otpornosti i svojstva deformacije.

MEHANIKA ISPITIVANJA
Opta podjela mehanikih svojstava i uslova ispitivanja je slijedea:
a) prema nainu djelovanja optereenja na: zatezanje,
pritisak, savijanje, uvijanje, smicanje te kombinacije kao
zatezanje i pritisak itd;

http://ironlady003.wordpress.com/2013/09/16/mehanicka-ispitivanjamaterijala/

MEHANIKA ISPITIVANJA
b)

prema brzini djelovanja optereenja na: statiko i dinamiko.

Statika optereenja na zatezanje, pritisak, savijanje, uvijanje i
smicanje, obino su kratkotrajna (kada traju cca desetak minuta),
a neka od njih mogu biti i dugotrajna kod ispitivanja puzanja i
relaksacije (kada mogu trajati od 45 do 100 000 sati).
Dinamika optereenja mogu biti udarna (brzina udara
Charpyjeva klatna obino je 5,5 m/s) ili promjenljiva (s
istosmjernim ciklusima na zatezanje ili pritisak i naizmjenina s
kombinacijama zatezanje i pritisak). Dinamika promjenljiva
optereenja osim na zatezanje i pritisak, mogu biti jo na
savijanje i uvijanje;

http://ironlady003.wordpress.com/2013/09/16/mehanicka-ispitivanja-

MEHANIKA ISPITIVANJA
c) prema temperaturi ispitivanja: na sobnoj, na povienoj i

na snienoj temperaturi. Najee se vre ispitivanja na

sobnoj temperaturi (izmeu 10 i 35 oC), zatim pod
kontrolisanim uvjetima na temperaturi 235 oC (npr. za
puzanje, relaksacija itd.), te na snienoj temperaturi (npr.
udarne radnje loma na -20 oC) i na povienoj temperaturi
(npr. puzanje na temperaturama +400, +500, +600 oC itd.);

d) prema trajanju djelovanja optereenja na: kratkotrajna i

dugotrajna

ISPITIVANJE MATERIJALA
Svakom optereenju suprostavlja se
odgovarajua
Zatezanje zatezna vrstoa
vrstoaa) materijala.
b) Pritisak pritisna vrstoa
c) Savijanje savojna vrstoa
d) Smicanje smicajna vrstoa
e) Uvijanje (torzija) uvojna vrstoa
f) Izvijanje vrstoa izvijanja
Da ne bi dolo do loma materijala njegova vrstoa mora uvijek biti vea
od unutranjih sila (naprezanja) izazvanih vanjskim silama!

Mehanike osobine materijala

Ispitivanje mehanikih osobina :
Ispitivanje pritiskom
Ispitivanje savijanjem
Ispitivanje uvijanjem
Ispitivanje zatezanjem,
Odreivanje statike izdrljivosti puzanje
Odreivanje udarne ilavosti,
Odreivanje dinamike izdrljivosti,
Mjerenje tvrdoe.

ISPITIVANJE PRITISKOM
Statike metode ispitivanja (kratkotrajno ispitivanje)
s iv i lije v

n is k o u g lji n i
Epruvete
s i v i su
l i j e voblika valjka za e metalne
lik
materijale s promjerom do=10 do 30
mm1
2
i poetnom visinom ho=1 do 3 do
ili oblika kocke za graevinske
materijale (npr. za beton).

Odreivanje svojstava otpornosti pri

ispitivanju pritiskom vri se iskljuivo
na krtim materijalima, koji se lome ili
pucaju (npr. sivi liv, mjed i sl.).
j e d i n i n o s k r a e n j e , t
BAS EN 24506/01 se odnosi na
ispitivanje pritisne vrstoe za tvrde
materijale
EN 1561/97 se odnosi na ispitivanje
sivog liva

Specifinosti ispitivanja pritiskom su:

krti materijali pucaju ubrzo nakon prijelaza iz elastine u plastinu
deformaciju, odreuje se pritisna vrstoa Rmt ,
ilavi metalni materijali se ne kidaju pri sabijanju, te je takvo
ispitivanje kod njih u stvari tehnoloko (epruveta se sabija na
polovinu ili treinu poetne visine, nakon ega se poslije vizuelnog
pregleda utvruje da li deformabilnost zadovoljava ili ne
zadovoljava). U sluaju potrebe od svojstava otpornosti mogu se
odreivati: granice pritiska Ret, konvencionalna granica pritiska
Ret0,2, tehnika granica elastinosti
n i s k o u pritiska
g l j i n i Rpt0,01 i sl.* ,

s iv i lije v

e lik

kraj deformacije
podruje plastinih deformacija;
epruveta se bono iri

podruje elastinosti

j e d i n i n o s k r a e n j e , t

Dijagram naprezanje skraenje pri pritisku

ISPITIVANJE PRITISKOM
Statike metode ispitivanja (kratkotrajno ispitivanje)
Otpornost ilavih materijala

Fet
Ret
So
R et 0, 2

Fet 0, 2

So

, MPa granica pritiska (ili granica gnjeenja)

, MPa

konvencionalna granica pritiska

Otpornost krtih materijala

Fmt
R mt
So

, MPa

pritisna vrstoa

ISPITIVANJE PRITISKOM
Statike metode ispitivanja (kratkotrajno ispitivanje)
Svojstvo deformabilnosti pri ispitivanju pritiskom su
skraenje t, odnosno konano skraenje i konano
proirenje epruvete Zt:

ho hu
t
ho

100,%

Su So
Zt
100, %
So

ISPITIVANJE SAVIJANJEM
Statike metode ispitivanja (kratkotrajno ispitivanje)
Ispitivanje savijanjem se rijetko primjenjuje i
to preteito za krte metalne materijale, npr. za
sivi liv
(standardi JUS C.A4.014 i HRN C.A4.014).
Epruvete za ispitivanje savijanjem iz
sivog liva se izrauju s razliitim
promjerima (13, 20, 30 ili 45 mm) iz
uzoraka izlivenih odvojeno od odlivaka
zavisno o mjerodavnoj debljini zida
(JUS C.A4.012 i HRN C.A4.012)
Raspon izmeu oslonaca iznosi Ls=20 d,
tako da duina epruvete iznosi Ls+(40
do 50) mm.

ISPITIVANJE SAVIJANJEM
Statike metode ispitivanja (kratkotrajno ispitivanje)
Ispitivane epruvete su u neobraenom stanju, a
odreuju se:
savojna vrstoa, Rms
ugib pri prijelomu, fu,
krutost, KE i
faktor savijanja, KS

http://www.mechanicalengineeringblog.com/tag/load-

ISPITIVANJE SAVIJANJEM
Statike metode ispitivanja (kratkotrajno ispitivanje)
F

savojna vrstoa, Rms

R ms

Ms

M f 0 ,2

Ls
a)
Fms Ls
Ms
J , maksima ln i moment savijanja
4

d 3
W
, mm 3 moment otpora presjeka
32
f0 ,2

p ro g ib f, m m
b)

Shema ispitivanja savijanjem i

dijagram savijanja, Ms-ugib

ISPITIVANJE SAVIJANJEM
Statike metode ispitivanja (kratkotrajno ispitivanje)
Krutost KE je dopunski pokazatelj pri
savijanju:

R ms d
KE
, MPa
f u 30

Faktor savijanja KS je takoer dopunski pokazatelj svojstava

materijala pri savijanju:

R ms
KS
Rm

Pored ugiba moe se kao mjera deformacije pri savijanju

izraunati i savitljivost (jedinini ugib):
savitljivost =

fu
100 , %
Ls

ISPITIVANJE SAVIJANJEM
Statike metode ispitivanja (kratkotrajno ispitivanje)
M s

M s

M s

f
a)

f
b)

Tipovi dijagrama moment savijanja ugib:

a - ilavi materijali
b - krti materijali
c - materijali s mjeovitim prijelomom

f
c)

L
b)

a)

Shema ispitivanja uvijanjem: a) naprezanje epruvete, b)

- deformacije pri uvijanju i ,

m o m e n t u v ija n ja M u , J

ISPITIVANJE UVIJANJEM
Statike metode ispitivanja (kratkotrajno ispitivanje)
M

Ispitivanje uvijanjem nema veliku

primjenu. Vano je za materijale
koji se koristek u tza
izradu mainskih
z a k re ta o
dijelova izloenih uvojnim (ili
c)
torzionim) optereenjima, kao to
su vratila, cijevi i slino. Znatno
veu primjenu ima kao tehnoloko
ispitivanje za icu

ISPITIVANJE UVIJANJEM
Statike metode ispitivanja (kratkotrajno ispitivanje)
Karakteristike koje se odreuju ispitivanjem uvijanjem:

m o m e n t u v ija n ja M u , J

1. granica proporcionalnosti

Reup

16 M eup

, MPa

2. konvencionalna granica uvijanja

Reu 0, 4

16 M eu 0, 4

, MPa

3. uvojna vrstoa*
k u t z a k re ta o
c)
Dijagram pri uvijanju Mu-ugao
uvijanja

R mu

16 M u

, MPa
3
d

ISPITIVANJE UVIJANJEM

Epruveta poslije ispitivanja uvijanjem

ISPITIVANJE SMICANJEM
Statike metode ispitivanja (kratkotrajno ispitivanje)

Ispitivanje smicanjem vri se radi odreivanja smicajne vrstoe

materijala koji su u upotrebi izloeni smicajnom naprezanju
(vijci, matice, prosijecanje limova itd.). Smicajno naprezanje se
javlja kao rezultat istovremenog djelovanja dvaju suprotnih sila
(zatezanja i pritiska) na malom razmaku.
Ispitivanje se vri po standardu DIN 50141 na viljukastom
ureaju u koji se epruveta postavlja horizontalno.

ISPITIVANJE SMICANJEM
Statike metode ispitivanja (kratkotrajno ispitivanje)
a)

R a v a n s m ic a n ja

c)

E p ru v e ta
N o

b)
F

a h u ra

Shema ispitivanja smicanjem

a) - smicanje po jednom
presjeku
b) - smicanje po dva presjeka
c) ureaj s epruvetom za
ispitivanje smicanjem putem
zatezanja

ISPITIVANJE SMICANJEM
Statike metode ispitivanja (kratkotrajno ispitivanje)
Smicajna vrstoa se odreuje po jednainama za sluajeve sa
slike:
Fmo
a)
R mo
, MPa
So

R mo
b)

Fmo
,
2So

MPa

gdje je:Fmo - maksimalna smicajna sila, N

So - povrina poprenog presjeka, mm2
Izmeu smicajne* i zatezne vrstoe postoje korelacije:
a) za meki elik Rmo=(0,75 do 0,8) . Rm
b) za sivi liv Rmo=(1,0 do 1,1) . Rm

ISPITIVANJE SMICANJEM
Statike metode ispitivanja (kratkotrajno ispitivanje)
Kod limova se umjesto ispitivanja smicanjem
vri ispitivanje probijanjem, a mogu se
uporeivati samo rezultati dobijeni na istom
ureaju. Probojna vrstoa je jednaka:
Fmo Fmo
R mo

,
So
dS

MPa

gdje su:
d - promjer iga za probijanje rupa, mm i
S - debljina lima, mm.

ISPITIVANJE ZATEZANJEM
Statike metode ispitivanja (kratkotrajno ispitivanje)
Najvie podataka o mehanikim
svojstvima metala dobija se
ispitivanjem na zatezanje.
Za ova ispitivanja iz metala se isjee
uzorak i od njega se izradi epruveta
standardnog ili dogovorenog oblika. Na
slici je prikazana epruveta krunog
presjeka. Osim oblika standardizovane
su i dimenzije.

Krajevi epruvete su ojaani, veeg

su presjeka i podeeni tako da se
mogu uvrstiti u eljust maine za
kidanje. Srednji dio je ui, fino
obraene povrine i slui samo za
odreivanje zateznih karakteristika
metala.

Ispitivanje se vri tako da se

epruveta ojaanim krajem stavi
u eljust maine za kidanje i
dobro pritegne, da ne bi pri
ispitivanju dolo do klizanja.
Zatim se vri zatezanje
epruvete sve do njenog kidanja.
Maine za kidanje su
snadbjevene ureajem koji
grafiki registruje odnos izmeu
sile zatezanja i odgovarajueg
izduenja epruvete. Na sledeoj

Na ordinatnoj osi dijagrama nanijeta je sila, a na apscisnoj

izduenje. Dijagram veine metala i legura, u poetnom dijelu,
ima linearnu zavisnost deformacije (izduenja) od sile (otpora
metala deformisanju). Taka P naziva se granica
proporcionalnosti. Taka E na dijagramu odgovara granici
elastinosti, do te take metal je elastino deformisan, to
znai da posle rastereenja epruvete, epruveta se vrae na
prvobitnu duinu. Taka T predstavlja granicu teenja iznad
koje se metal ubrzano deformie do take M, gdje dostie
maksimalnu vrijednost kojom se metal odupire razvlaenju.
Ova vrijednost napona zove se zatezna vrstoa i obiljeava
se sa Rm. Od take M deformacija se ubrzava na jednom
mjestu epruvete, smanjuje se popreni presjek do take K
kada dolazi do loma epruvete.

Tehnoloka ispitivanja
Tehnolokim ispitivanjem metala utvruje se da li
ispitivani metal moe da se prerauje raznim
vidovima tople i hladne prerade.
0 rezultatima tehnolokih ispitivanja sudi se po
stanju povrine nakon ispitivanja. Smatra se da je
proba uspjela, tj. da materijal odgovara, ako se na
povrini ispitanog uzorka ne zapaze vidljive greke,
npr. pukotine, risevi, raslojavanje ili lom.
Najrasprostranjenija tehnoloka ispitivanja su:
ispitivanje limova i traka naizmeninim
previjanjem, izvlaenjem, ispitivanje ica
naizmjeninim previjanjem i namotavanjem i
ispitivanje cevi razliitim vrstama deformacije.

Ispitivanja strukture
materijala
Struktura materijala
istrauje se
metalografskim
mikroskopom.
Posmatranje se vri u
odbijenom svijetlu sa
poveanjem 50 do
1500 (2000) puta.
Posmatraju se oblik i
veliina kristalita
metala i oblik i
veliina nemetalnih
ukljuaka.

Ispitivanje metala i legura vri se na dobro

pripremljenim povrinama. Za ispitivanje se
pripremi uzorak u obliku valjka, prenika 10
do 15 mm i visine 15 mm, ili u obliku kocke ije
su ivice 10 mm. Jedna od ravnih povrina
paljivo se obradi brusnim papirom, a zatim se
polira do visokog sjaja. Ovako pripremljena
povrina posmatra se pod mikroskopom da bi
se odredio kvalitet poliranja a i postojanje i
raspodjela nemetalnih ukljuaka (grafita,
sulfida, oksida itd).

Da bi se otkrila mikrostruktura metala

potrebno je pripremljenu povrinu
staviti u rastvor kiseline u cilju
nagrizanja. Poslije nagrizanja povrina
se pere vodom, a zatim alkoholom i
osui. Cilj nagrizanja je da se vjetaki
dobiju otre granice koje razdvajaju zrna
jedno od drugog. I kao rezultat, pod
mikroskopom e se vidjeti zrna razliitih
nijansi, od jarko svijetlih do savreno
tamnih.