UNIVERZITET U SARAJEVU

PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET
ODSJEK ZA FIZIKU
I CIKLUS STUDIJA – OPŠTI SMJER
Eksperimentalna fizika

MEHANIČKE OSOBINE METALA I METALNIH

LEGURA

ZAVRŠNI – DIPLOMSKI RAD

Mentor: Kandidatkinja:
Doc. dr. Maja Đekić Sena Gabeljić

Sarajevo, februar 2016.

 Na prvom mjestu se zahvaljujem svojoj mentorici, doc. dr. Maji Đekić na
svojim prijateljskim i stručnim savjetima te ogromnoj pomoći koju sam dobila
prilikom izrade ovog diplomskog rada.

Zahvalnost dugujem rukovodstvu te svim uposlenicima Metalurškog

instituta ''Kemal Kapetanović'' u Zenici s posebnom zahvalom Branki
Muminović dipl. ing. metalurgije na izdvojenom vremenu, pruženoj pomoći te
interesu za moj rad.
 SAŽETAK
U ovom radu predstavljeni su rezultati ispitivanja odabranog uzorka konstrukcionog
čelika nelegiranog kvaliteta S275JR. Ispitivanje je vršeno na sobnoj temperaturi pomoću dvije
metode: metoda zatezanja i metoda udara Charpy klatnom. Pomoću metode zatezanja dobili
smo informacije o mehaničkim svojstvima ispitivanog metala, na osnovu kojih smo odredili i
tip metala. Metod udara Charpy klatnom potvrdio je rezultate dobijene metodom zatezanja. U
radu je objašnjeno nekoliko mehaničkih metoda za ispitivanje metala i metalnih legura, sa
posebnim naglaskom na metode korištene u eksperimentalnom dijelu ovog rada. Objašnjen je
proces proizvodnje epruveta na kojima se vrši ispitivanje, i dimenzije epruveta propisane
odgovarajućim standardom. Također su detaljno opisane mašine koje se koriste prilikom
ispitivanja, te sam proces ispitivanja. Na kraju su dati rezultati analize ispitivanog uzorka
metala, gdje smo pokazali da se pomoću mehaničkih osobina metala, koje smo dobili
odgovarajućim metodama ispitivanja, može odrediti tip ispitivanog metala. Pomoću metoda
navedenih u ovom radu moguće je ispitati sve vrste metala i metalnih legura, kako bi kao
krajnji rezultat odredili njihova mehanička svojstva. Poznavanje mehaničkih svojstava metala
i metalnih legura je veoma bitno prilikom korištenja ispitivanih metala u industriji i drugim
aspektima života.
 ABSTRACT
This paper presents the results of a selected sample of non-alloy structural steel quality
S275JR. The tests were performed at room temperature using two methods: tightening method
and method of impact by a Charpy pendulum. Using the mechanical tightening method we
were able to get information about the mechanical properties of the metal that we tested.
Based on the results we got, we were able to determine the type of the metal. Method of
impact by Charpy pendulum confirmed the results obtained using the tightening metod.
Several mechanical methods used for testing metals and metal alloys are described in this
paper, with a special emphasis on the methods used in the experimental part of this work. The
production process of tubes on which the testing is done, and the dimensions of the tubes set
by certain standards are also explained in this paper. Machines that are used during the
testing, and the entire process of testing are explained in detail. In the end, we have the
results of the analysis of the metal test sample. Where we have shown that by using the
mechanical properties of metals, that we got from certain testing methods, we are able to
determine the type of the metal that we tested. Using the methods mentioned in this paper, it
is possible to examine all kinds of metals and metal alloys, in order to determine their
mechanical properties. Knowing the mechanical properties of different metals and metal
alloys is very important when using the tested metals in industry and in other aspects of life.
Sadržaj
1. Uvod ........................................................................................................................................ 1
2. Historijski pregled razvoja ispitivanja materijala ........................................................................ 2
3. Vrste ispitivanja materijala ....................................................................................................... 4
4. Mehanička ispitivanja ............................................................................................................... 5
4.1. Ispitivanje zatezanjem .................................................................................................................. 6
4.1. 1. Mašine za ispitivanja zatezanjem ......................................................................................... 7
4.1.2. Dijagram i svojstva pri ispitivanju zatezanjem .................................................................... 10
4.1.2.1. Značenje karakterističnih tačaka .................................................................................. 11
4.2. Ispitivanje pritiskom ................................................................................................................... 16
4.2.1. Izvođenje ispitivanja ............................................................................................................ 17
4.3. Ispitivanje savijanjem ................................................................................................................. 18
4.3.1. Izvođenje ispitivanja savijanjem .......................................................................................... 18
4.4. Ispitivanje uvijanjem .................................................................................................................. 19
4.4.1. Izvođenje ispitivanja uvijanjem ........................................................................................... 19
4.5. Ispitivanje tvrdoće ...................................................................................................................... 20
4.6. Ispitivanje udarne radnje loma................................................................................................... 21
4.7. Ispitivanje mehaničkih svojstava na povišenim temperaturama ............................................... 24
4.7.1. Ispitivanje zatezanjem na povišenim temperaturama ........................................................ 25
4.8. Ispitivanje mehaničkih svojstava metala na niskim temperaturama ......................................... 25
5. Eksperimentalni rezultati ........................................................................................................ 26
5.1. Epruvete za ispitivanje zatezanjem ............................................................................................ 26
5.2. Mašine za ispitivanje zatezanjem ............................................................................................... 31
5.3. Proces ispitvanja ......................................................................................................................... 33
5.4. Rezultati ispitivanja metodom zatezanja ................................................................................... 35
5.5. Epruveta za ispitivanje metodom udara – Charpy klatno .......................................................... 38
5.6. Mašina za ispitivanje udarom – Charpy klatno .......................................................................... 41
5.7. Preces ispitivanja metodom udara ............................................................................................. 41
5.8. Rezultati ispitivanja metodom udara ......................................................................................... 42
6. Zaključak ................................................................................................................................ 44
7. Literatura ............................................................................................................................... 46
1. Uvod

Temelje savremenog naučno-tehničkog razvoja čine energetika, automatizacija i

materijali. Značaj materijala je vrlo veliki jer od njihovog razvoja zavisi i intenzitet razvoja
energetike i automatizacije. Upravo zbog toga se nauci o materijalima poklanja posebna
pažnja. Nauka o materijalima povezuje fizikalnu hemiju i fiziku čvrstog stanja. Ona ustvari
izučava zavisnost između zakonitosti i procesa proizvodnje materijala i svojstava materijala.
Preciznije rečeno nauka o materijalima izučava zavisnost između hemijskog sastava,
strukturne građe i svojstava materijala, kao i njihovo ponašanje pod djelovanjem mehaničkih,
hemijskih, elektromagnetnih i drugih uticaja.

Ispitivanje materijala je područje nauke o materijalima koje je usko povezano s drugim

naukama u inžinjerstvu kao što su: mehanika čvrstog tijela, tehnika konstruisanja, tehnika
proizvodnje i prerade i tehnika automatizacije.

Temeljni zadaci ispitivanja materijala su:

1. Određivanje pogodnih veličina za karakterizaciju svojstava materijala i njihovo

kvantitativno izražavanje u obliku upotrebljivih karakteristika;
2. Kontinuirana i široka automatizirana kontrola promjena svojstava materijala, koje
nastaju kod proizvodnje, prerade i obrade materijala s otkrivanjem mogućih grešaka
materijala;
3. Periodična kontrola stanja materijala nakon određenog vremena eksploatacije;
4. Istraživanje slučajeva raznih oštećenja i uzroka lomova mašinskih dijelova u
eksploataciji;
5. Razvoj novih materijala itd. [1]

U okviru ovog rada cilj je bio da se odredi vrsta nepoznatog ispitivanog metala mjerenjem
njegovih mehaničkih svojstava. Mehanička svojstva ispitana su pomoću dvije metode, a to su:
metoda zatezanja i metoda udara. U drugom poglavlju je kratko dat historijski pregled razvoja
metoda za ispitivanje mehaničkih svojstava metala, dok su u trećem poglavlju opisane vrste
ispitivanja materijala. Kako je cilj ovog rada ispitivanje mehaničkih svojstava odnosno
osobina metala i metalnih legura, u četvrtom poglavalju su navedene i detaljno opisane
mehaničke metode ispitivanja metala. Eksperimentalni dio rada proveden na Metalurškom
institutu ''Kemal Kapetanović'' u Zenici predstavljen je u petom poglavlju. U završnom
poglavlju su iznijeti zaključci o mehaničkim osobinama nepoznatog metala, te rezultati
pomoću kojih smo odrediti tip metala.

1
2. Historijski pregled razvoja ispitivanja materijala

Pretpostavljamo da je ispitivanje materijala, radi određivanja njihovih upotrebnih

svojstava, počelo sa razvojem ljudskog društva. O tome nam govore nazivi raznih etapa
civilizacije vezani za nazive materijala dotičnih doba (kameno, bakarno, bronzano, željezno
itd.).

Smatra se da je čovjek pristupio ispitvanju materijala čim je odlučio da upotrebi

određeni materijal za gradnju. Ne može se odrediti tačan početak ispitivanja materijala, ali je
sigurno da su drevne civilizacije Sumerana, Egipćana, Inka, Grka, Rimljana i dr. znale nešto o
mehaničkim svojstvima, kao što su tvrdoća i čvrstoća materijala s kojima su gradili svoje
monumentalne građevine. U početku su za gradnju bili više u upotrebi kamen i drvo, a znatno
manje metali, koji su se postepeno otkrivali i razvijali napredovanjem zanatstva, nauke i
tehnologije proizvodnje.

Saznanja iz Starog vijeka o materijalim i vještinama gradnje uglavnom su izgubljena u

Srednjem vijeku, a počela su se obnavljati pojavom Renesanse. Prvi pisani podaci o
ispitivanju mehaničkih osobina materijala potiču tek iz 16. vijeka, od čuvenog znanstvenika
tog vremena Leonarda da Vincija, koji je prvi izvodio eksperimente ispitivanja čvrstoće žice i
proučavao izdržljivost materijala.

Vremenski period od II svjetskog rata do kraja 20. vijeka može se smatrati periodom
usavršavanja postojećih metoda ispitivanja materijala i razvojem novih metoda ispitivanja i
tehnologija. Sve radi osiguravanja bolje pouzdanosti materijala u upotrebi. Novija metoda
ispitivanja materijala je elektronska mikroskopija, pomoću koje je moguće israživanje grešaka
rešetke, a na području mehaničkih ispitivanja-lomna žilavost.

U tabeli 2.1. je dat kraći historijski pregled važnih godina i naučnika za razvoj
pretežno mehaničkih metoda ispitivanja materijala od 16. do druge polovine 20.

Tabela 2.1. Razvoj ispitivanja materijala od 16. do druge polovine 20. vijeka [1]

Godina Naučnik Doprinos ispitivanju metala

1519. Leonardo da Vinci Opisao ispitivanje zatezne
čvrstoće žice radi određivanja
njezine jačine;
1638. Galileo Galilei Postavio pitanje loma materijala
na temelju eksperimenata
savijanja grede;
1678. Robert Hooke Objavio zakon o
proporcionalnosti opterećenja i
deformacije elastičnog tijela;
1680. Edme Mariotte Hookeov zakon otkrio
eksperimentalno
1773. Charles Augustin Coulomb Objavio analizu naprezanja,
postavio hipotezu kidanja pri

2
 najvećem tangencijalnom
naprezanju i uveo pojam
klizanja kod smicanja;
1807. Tomas Young Uveo pojam modula elastičnosti
(E) pri zatezanju i pritisku,
ustanovio razliku između
normalnih i tangencijalnih
naprezanja;
1829. Simeon Denis Poisson Uveo koeficijent poprečne
deformacije;
1865. *** Konstruisana je u Engleskoj
prva velika horizontalna
kidalica za ispitivanje elementa
dužine do 6 m s opterećenjima
do 3000 kN;
1867. August Wohler Na temelju 15 godišnjeg
istraživanja formulisao je
temeljne principe ispitivanja
materijala zamaranjem
(Wohlerov dijagram);
1880. *** Poznate su klasične metode
statičkih ispitivanja materijala
zatezanjem, pritiskom i
savijanjem;
1884. J. Bauschinger Definisao zatezne karakteristike
materijala i pojavu
“Bauschingerovog efekta“ pri
ponavljanju opterećivanja u
području elastične deformacije
materijala;
1895. *** Na inicijativu Bauschingera
utemeljeno je Internacionalno
društvo za ispitivanje materijala
(IVM), a već 1896. godine
društvo Deutsche Verband fur
die Materijalprufung der
Technik - DVM;
1895. Wilhelm Konrad Rontgen Otkrio X-zrake nazvane po
njemu rendgenske zrake za
ispitivanje materijala bez
razaranja;
1990. J.A. Brinell Šveđanin Brinell, poslije
svjetske izložbe u Parizu,
održao je predavanja o
određivanju tvrdoće metala,
(otad je poznata ova metoda);
1901. G. Charpy Predstavio ispitivanje udarnog
savijanja epruvete sa zarezom
na kongresu IVM 1901. godine
u Budimpešti;
1906. A.F. Shore Uveo metodu dinamičkog
ispitivanja tvrdoće odskokom za
čelike koji se ne mogu ispitati
po Brinellu;

3
1912. Max von Laue Postavio temelje strukturne
analize pomoću rendgenskih
zraka i rendgenografskog
mjerenja naprezanja;
1914. Erichsen Patentirao postupak tehnološkog
ispitivanja dubokim izvlačenjem
tankih limova u hladnom stanju;
1919. S.P. Rockwell Uveo postupak ispitivanja
tvrdoće pomoću dijamantske
kupe (tvrdoća HRC za tvrde
čelike);
1922. R.Smith i G. Sandland Dat je prijedlog za “tačni
-Vickersov postupak- postupk za ispitivanje tvrdoće
metala“, osobito veće tvrdoće.
Prvi aparat za ovaj postupak
izradila je firma Vickers-
Armstrong;
1929. Sokolow-ultrazvučno ispitivanje Rus Sokolow otkrio postpak
ultrazvučnog ispitivanja
materijala bez razaranja za
otkrivanje unutrašnjih grešaka;
1939. A.H. Ruge i E.E. Simmons Razvili su mjerne trake za
određivanje naprezanja pomoću
promjene elastičnog otpora žice
s promjenom dužine;

3. Vrste ispitivanja materijala

Svojstva materijala koja se općenito primjenjuju u tehnici mogu se podijeliti na:

- Mehanička
- Tehnološka
- Hemijska
- Fizička
- Eksploataciona

Svojstva materijala su općenito posljedica njegovog strukturnog stanja. Pravilnim izborom

određenog materijala i tehnološkog procesa postiže se ciljano strukturno stanje, koje daju
materijalu potrebna mehanička, odnosno eksploataciona svojstva.

S gledišta inžinjera (mašinaca, metalurga, građevinaca itd.) temeljna svojstva materijala su

mehanička svojstva: čvrstoća, napon tečenja, modul elastičnosti, izduženje, žilavost, tvrdoća,
dinamička izdržljivost. Svojstvo ili karakteristika materijala predstavlja mjerljivu veličinu
materijala, koja se može brojčano odrediti pomoću standardizovanih metoda ispitivanja.

- Tehnološka svojstva materijala pokazuju njegovu sposobnost za obradu različitim

postupcima, kao što su: livkost, deformabilnost u vrućem ili hladnom stanju, zavarivost,

4
namotavanjem žice oko jezgre i sl. Ocjenjivanje je opisano sa: zadovoljava ili ne zadovoljava,
zavisno od toga da li je ispunjen propisani kriterij ili ne.

- Hemijska svojstva su hemijski sastav i otpornost na koroziju.

- Fizička svojstva su električna, magnetna, toplotna, optička, mehanička itd.

- Eksploataciona svojstva pokazuje otpornost materijala u upotrebi. To su npr. otpornost na

trošenje, mehanička svojstva proizvoda i slično. [1]

U tabeli 3.1. data je opšta podjela vrsta materijala s ciljevima.

Tabela 3.1. Vrste ispitivanja materijala i ciljevi [1]

Redni broj Vrsta ispitivanja Rezultati ili saznanje

1. Mehanička Temeljna svojstva materijala
kao: čvrstoća, žilavost, tvrdoća
itd.
2. Tehnološka Upotrebna svojstva materijala
kao: deformabilnost u vrućem
ili hladnom stanju, i sl.
3. Bez razaranja Pukotine i ostale greške u
materijalima kao: poroznost
lunker, dvoplatnost itd.
4. Metalografska Mikro i makrostruktura, veličina
zrna, troskin broj, stanje
termičke obrade itd.
5. Hemijska Sadržaj elemenata, otpornost
prema koroziji itd.
6. Fizička Svojstva kao: toplotna,
električna, magnetna, optička
itd.

U ovom radu opisat ćemo mehaničke metode ispitivanja materijala odnosno metala.
Posebnu pažnju ćemo posvetiti ispitivanjima na sobnoj temperaturi.

4. Mehanička ispitivanja

Kako bi bili u mogućnosti da izvršimo pravilno dimenzionisanje dijelova izrađenih od

datih materijala, neophodno je da poznajemo mehanička svojstva tih materijala. Najvažnija
mehanička svojstva materijala su: čvrstoća, tvrdoća, žilavost, zamor i puzanje. Ovaj diplomski
rad sadrži metode ispitivanja čvrstoće zatezanjem i ispitivanje žilavosti sa stvarnim
primjerima. Opća podjela mehaničkih svojstava i uvjeta ispitivanja je sljedeća:

1. Prema načinu djelovanja opterećenja na: zatezanje, pritisak, savijanje, uvijanje,

smicanje te kombinacija kao zatezanje i pritisak itd;

5
 2. Prema brzini djelovanja opterećenja na: statičko i dinamičko
a. Statička opterećenja na zatezanje, pritisak, savijanje, uvijanje i smicanje,
obično su kratkotrajna (kada traju desetak minuta), a neka od njih mogu biti i
dugotrajna kao ispitivanje puzanja i relaksacije ( mogu trajati od 45 do 100 000
sati).
b. Dinamička opterećenja mogu biti udarna (brzina udara Charpyjeva klatna
obično je 5.5 m/s) ili promjenljiva (s istosmjernim ciklusima na zatezanje ili
pritisak ili naizmjenična s kombinacijama zatezanje i pritisak). Dinamička
promjenljiva opterećenja osim na zatezanje i pritisak, mogu se podjeliti na
savijanje i uvijanje;
3. Prema temperaturi ispitivanja na: sobnoj, na povišenoj i na sniženoj temperaturi.
Najčešće se vrše ispitivanja na sobnoj temperaturi (između 10 i 35 oC), zatim pod
kontrolisanim uvjetima na temperaturi 23±5 oC (npr. za puzanje, relaksaciju itd.), te na
sniženoj temperaturi (npr. na udarne radnje loma na -20oC) i na povišenoj temperaturi
(npr. puzanje na temperaturama +400, +500, +600 oC itd.);
4. Prema trajanju djelovanja opterećenja na: kratkotrajna i dugotrajna. [1]

4.1. Ispitivanje zatezanjem

Ispitivanje zatezanjem ubraja se u najvažnija mehanička ispitivanja materijala, jer ona

daje najviše važnih upotrebnih svojstava, kao što su: napon tečenja, zatezna čvrstoća, modul
elastičnosti, izduženje, suženje itd. Prve eksperimente zatezanjem na žici radi određivanja
zatezne čvrstoće, kako je već navedeno, izvodio je i opisao Leonardo da Vinci.

Važnost ispitivanja zatezanjem vidi se iz sljedećeg :

- Daje najbolji opis ponašanja materijala pod opterećenjem;

- Dobijeni podaci o svojstvima materijala najviše se koriste za proračun i
dimenzionisanje elemenata mašina i konstrukcija;
- Dobijeni podaci omogućavaju jednostavnu kontrolu tehnoloških procesa raznih
proizvoda i svojstava novih materijala;
- Iz svojstava otpornosti materijala mogu se približno odrediti i druga važna svojstva za
praksu (kao tvrdoća, dinamička izdržljivost itd.);
- Jednostavno se izvodi i lahko se izračunavaju temeljna svojstva. [1]

Zbog svega navedenog se u mehaničkim laboratorijama najčešće vrše ispitivanja zatezne

čvrstoće i žilavosti materijala.

6
4.1. 1. Mašine za ispitivanja zatezanjem

Kod statičkih kratkotrajnih ispitivanja se ispitno tijelo, tzv. epruveta, izlaže u mašini
za mehanička ispitivanja materijala postepenom porastu jednoosnog opterećenja sve do
njenog loma, odnosno kidanja. Pri tome mašina mora osigurati jednako prenošenje sile na
epruvetu u uzdužnom pravcu uz istovremenu registraciju opterećenja na skali manometra s
klatnom, kao i crtanje dijagrama na računaru.

Na slici 4.1. dat je izgled univerzalne mašine za statička ispitivanja metala s

opterećenjem do 200 kN.

Slika 4.1. Savremenija univerzalna kidalica do 200 kN (preuzeto 2.1.1016. sa

https://www.google.ba/search?q=kidalica+200+n&biw=1366&bih=653&site=webhp&source
=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwjwl7Sk_vfKAhWo83IKHc24C_kQ_AUIBigB#img
rc=9LrG-KWJJ0GxiM%3A)

Na slici 4.2. prikazani su detalji jedne savremene kidalice koja podatke o

vrijednostima sile i deformacije daje digitalno. Podatke o sili i deformaciji obrađuje računar,
koji na monitoru ispisuje sliku dijagrama ispitivanja.

7
 Slika 4.2. Šema univerzalne hidraulične kidalice (preuzeto 3.1.2016. sa
https://www.google.ba/search?q=hidrauli%C4%8Dna+kidalica&biw=1366&bih=653&site=w
ebhp&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwjT14jPgfjKAhXBa5oKHanFAIYQ_A
UIBigB#imgrc=E3XQNbQi7wKZYM%3A)

Ovake mašine možemo naći u mehaničkim laboratorijama širom svijeta, a pored

ispitivanja zatezanjem ove mašine možemo koristiti i za ostala statička ispitivanja (uglavnom
sva izuzev uvijanja). Donja stezna glava je pri ispitivanju nepokretna, a može se podešavati
prije ispitivanja pomoću odgovarajuće ručice. Gornja stezna glava vezana je pomoću stubova
za radni cilindar u kojem se pomoću pritiska ulja kreće klip. Pri ispitivanju zatezanjem
pomiče se prema gore gornja stezna glava sve do loma epruvete uz istovremeno očitavanje
opterećenja na skali manometra i crtanje dijagrama u koordinatama F-ΔL (na ordinati sila F u
N, a na apscisi trenutno izduženje ΔL u mm ) ili σ-ɛ ( na ordinati naprezanje u MPa (N/mm2),
a na apscisi jedinično izduženje ɛ), isti je oblik dijagrama.

Prostor između radnog cilindra i gornje stezne glave koristi se za statička ispitivanja
savijanjem i pritiskom, kao i za tehnološka ispitivanja sabijanjem. Za ispitivanje smicanjem
koriste se stezne glave kao i kod ispitivanja zatezanjem. U njih se postavlja posebni uređaj za
smicanje (princip izvlačenja „noža iz viljuške“) s odgovarajućom cilindričnom epruvetom.

Glavni dijelovi univerzalne hidraulične kidalice su:

- Tijelo mašine (stabilni okvir s dva stuba, postoljem i traverzom)

- Manometar s klatnom (uređaj za opterećivanje, uređaj za mjerenje sile i uređaj za
automatsko crtanje dijagrama).

8
 Konstrukcija stabilnog okvira mašine mora biti takva da mu elastična deformacija bude
što manja. Pri ispitivanju zatezanjem epruveta i mašina čine jednu cjelinu, a rezultati
ispitivanja zavise kako od materijala epruvete i uslova ispitivanja, tako i od karakteristika
same mašine.

Pri zateznom opterećenju epruvete opterećenje se prenosi i na dijelove mašine, koji se

smiju samo elastično deformisati, kad se epruveta prvo deformiše elastično, a zatim plastično
sve do loma odnosno pucanja. Mašine koje imaju veliku konstantu krutosti nazivaju se
„tvrdim kidalicama“ (obično su na mehanički pogon), npr. za ispitivanjem puzanjem, a
mašine s malom konstantom krutosti su „meke kidalice“ (mašine s hidrauličnim pogonom).

Mašine s mehaničkim pogonom mogu registrovati brze promjene opterećenja, a s

hidrauličnim pogonom ne mogu. Mehanički pogon se koristi za manja, a hidraulični za veća
opterećenja i to:

- Do 10 kN, skoro isključivo mehanički pogon,

- 10 do 100 kN mogu se koistiti oba pogona,
- Veća od 100 kN (obično do 1 000 kN), isključivo hidraulični pogon.

Mašine imaju više različitih mjernih područja koja omogućavaju precizna ispitivanja (u
granicama tačnosti ±1%) epruveta ili konstrukcioni dijelova raznih oblika i dimenzija.

Brzina pomjeranja klipa (obično u granicama od 0-50 mm/min) kod hidrauličnih mašina
ostvaruje se pomoću otvaranja ventila, a moguće je i automatsko održavanje konstantnog
opterećenja. Kod savremenih mašina postoje ugrađeni automatski regulatori pomoću kojih se
može unaprijed programirati brzina opterećenja.

Univerzalne kidalice imaju i dopunsku opremu za određivanje malih izduženja (npr.

elektronski mjerač malih izduženja), za ispitivanje pri povišenim (obično do 1000 oC)
temperaturama, za tanke žice, lance i sl.

U tabeli 4.1. data su tipična mjerna područja kidalica koje se koriste u laboratorijama
širom svijeta.

Tabela 4.1. – Tipična mjerna područja kidalica [1]

Najveće opterećenje, kN Ostala mjerna područja navedenih

kidalica, kN
1000 500 200 100
500 250 50
400 200 80 40
200 100 40 20 10 4
100 50 20 10

Ispitivanja materijala moraju se vršiti uvijek pod istim vanjskim uslovima da bi se

dobili jednaki rezultati za upoređivanje. Zbog toga su napravljeni dogovori sa međunarodnim
tehničkim komitetima za vanjske uslove ispitivanja, koji su unešeni u norme i standarde kao

9
konvencija. Takve konvencije su napravljene npr. za dimenzije epruveta, za tehničku granicu
elastičnosti, za konvencionalni napon tečenja itd., a njih se moraju pridržavati sve
laboratorije. Time je izbjegnuto veliko rasipanje rezultata, koje je postojalo prije konvencija.

4.1.2. Dijagram i svojstva pri ispitivanju zatezanjem

Pri ispitivanju zatezanjem izabrana epruveta se izlaže opterećenju zatezanjem sve do

loma i utvrđuju se svojstva otpornosti i svojstva deformacije. Pregledno predstavljanje toka
ponašanja materijala pri ispitivanju zatezanjem vrši se snimanjem dijagrama s koordinatama:

1. F-ΔL, tj. na ordinati sila F u N, a na apscisi trenutno izduženje ΔL u mm ili

2. σ -ɛ, tj. na ordinati naprezanje u MPa (N/mm2), a na apscisi jedinično izduženje ɛ =

Mašine za ispitivanje zatezanjem obično imaju uređaj za neposredno crtanje dijagrama s

koordinatama sila – trenutno izduženje (F-ΔL). Nedostatak takvog dijagrama je zavisnost od
dimenzija epruvete i nemogućnost preciznog očitavanja sile, a naročito izduženja ( jer ono
pored izduženja mjerene dužine epruvete L sadrži i izduženje ostalih dijelova epruvete,
elastična izduženja steznih glava, klizanje epruvete i sl.). Upravo zbog toga je tačnije
korištenje dijagrama s koordinatama naprezanje – jedinično izduženje (σ -ɛ), koji pokazuje
ponašanje materijala nezavisno od dimenzija epruvete, jer je sila svedena na prvobitni presjek:

σ= , MPa (1)

a trenutno izduženje na mjernu dužinu

ɛ= = (2)

Veza između naprezanja i deformacija pri ispitivanju zatezanjem data je na slici 4.3. Za
različite materijale (krte i duktilne metalne materijale, te za neke organske materijale), a na
slici 4.4. za različite metalne materijale.

Slika 4.3. Veza između naprezanja i deformacija za krte i duktilne metalne materijale, te
za neke organske materijale [1]

10
 Slika 4.4. Veza između naprezanja i deformacija za različite metalne materijale [1]

Sa slike 4.4. vidi se da različiti materijali imaju četiri osnovna oblika dijagrama i to:

1. s izraženim naponom tečenja (gornji i donji), npr. meki čelik (do cca 0,3 %C) i
nelegirani čelici u normaliziranom stanju,
2. s kontinuiranim prelazom iz elastičnog u elastično /plastično područje deformacije,
npr. bakar, aluminij, nehrđajući austenitni čelici. Duktilni materijali (1 i 2) imaju
velike plastične deformacije prije loma,
3. bez područja elastično/plastičnih deformacija. To su krti materijali koji se lome gotovo
bez plastične deformacije, kao npr. sivi lim ili zakaljeni čelik,
4. s entropijskom elastičnom deformacijom, npr. neki organski materijal i polimeri tipa
elastomera. [1]

4.1.2.1. Značenje karakterističnih tačaka

Na slici 4.5. je data zavisnost F-ΔL, tj. na ordinati sila F u N, a na apscisi trenutno
izduženje ΔL u mm. Na slici se vidi nekoliko karakterističnih tačaka koje su označene
slovima P, N, T, D, M, N, K. Sada ćemo objasniti značenje svake od ovih tačaka.

11
 Slika 4.5. Dijagram F-ΔL i σ -ɛ (R - ɛ) za niskougljenični čelik- Hookeov dijagram [1]

P - granica proporcionalnosti

Rpr= ; Mpa (3)

gdje je Rpr otpor na granci proporcionalnosti a sila na granici proporcionalnosti.

Pri opterećivanju od tačke O do P zavisnost produženja epruvete o sili je linearna, a

deformacije su elastične, jer se pri rasterećenju epruveta potpuno vraća u svoj prvobitni oblik i
veličinu (vrijedi Hookeov zakon). Trenutna izduženja u tom području dijagrama vrlo su mala
i mogu se mjeriti samo preciznim ekstenzometrima. Najveće naprezanje do kojeg je izduženje
proporcionalo naprezanju naziva se granicom proporcionalnosti. Pri porastu naprezanja iznad
ove granične vrijednosti prestaje proporcionalnost između naprezanja i deformacije i
izduženje počinje rasti brže. Precizno određivanje granice proporcionalnosti nije moguće ako
nije u standardima propisana potrebna tačnost mjerenja. Zato se po pravilu granica
proporcionalnosti određuje grafičkom interpolacijom iz dijagrama s vrijednostima σ-ɛ
dobijenim pri ispitivanju. Unutar tačke O do P, tj. samo u području elastične deformacije,
određuje se i modul elastičnosti (po Youngu);

12
Modul elastičnosti - E

E= Mpa (4)

E=tgα (5)

Ako se umjesto σ i ɛ unesu njihove vrijednosti; i , dobije se:

E= (6)

Za ΔL=L0, E= =σ, što znači da je modul elastičnosti naprezanje potrebno da se dvostruko

poveća dužina epruvete (fiktivno), odnosno on karakteriše otpornost materijala prema
deformisanju ili drugačije rečeno njegovu krutost.

Konstante elastičnosti

Modul elastičnosti je važna karakteristika otpornosti materijala, koju mašinski stručnjaci

koriste za proračune i analizu stanja kod tzv. normalnih naprezanja (djeluju normalno na
površinu presjeka, a uzrokuju ih zatezna, pritisna i savojna opterećenja). Slično tome postoji i
modul smicanja ili klizanja G, koji uzrokuju tzv. tangencijalna naprezanja (djeluju u ravni
presjeka, a uzrokuju ih smičuća i uvojna optrećenja).

G= , MPa (7)

Gdje su :

τ, MPa – tangencijalno naprezanje;

γ – ugaona deformacija u ravni okomitoj na smjer djelovanja opterećenja u području

elastičnih deformacija;

Modul smicanja (ili Coulombov modul) određuje se obično pri statičkom ispitivanju
uvijanjem.Vezu između ova dva modula daje treća konstanta elastičnosti, tzv. Poissonov
faktor μ:

G= (8)

odakle

μ= -1 (9)

Poissonov faktor se naziva i koeficijentom poprečne deformacije. Naime, pri ispitivanju

zatezanjem povećanje dužine epruvete (izraženo kroz jedinično izduženje, ɛ) praćeno je
istovremenim suženjem, odnosno prosječnom poprečnom deformacijom:

13
 ɛq = (10)

σ = E·ɛ , ɛq = -μ·ɛ, μ = - (11), (12), (13)

Ovi izrazi predstavljaju Hookeov zakon za jednoosno stanje naprezanja. Kako su ɛ i ɛq

uvijek suprotnog predznaka, kod izotropnih materijala vrijedi: 0≤ μ ≥0.5. Za većinu
metala i legura u području elastičnih deformacija približno je μ=0.3, a kod metala koji pri
plastičnoj deformaciji ne mijenjaju volumen μ=0,5.

N – granica elastičnosti i konvencionalni napon tečenja Rp0,01 ili Rp0,005

Rp0,01= , MPa (14)

Teoretska granica elastičnosti je granično naprezanje pri opterećivanju do kojeg ne

nastaju nikakve trajne deformacije (tačka prelaza iz područja elastične u područje plastične
deformacije). Zbog poteškoća preciznog određivanja odavno je usvojena konvencija da se za
praktičnu ili tehničku granicu elastičnosti usvoji naprezanje koje izaziva sigurno mjerljivu
malu vrijednost trajnog izduženja mjerne dužine 0.01 ili još preciznije 0.005%.

Za određivanje konvencionalnog napona tečenja Rp0,01 potrebni su ekstenzometri s

tačnosti očitavanja od 0.001% mjerne dužine ili najmanje 0.0005mm. Ekstenzometri se pri
ispitivanju postavljaju na mjernu dužinu epruvete, imaju povećanje od najmanje 100x i
skidaju se poslije određivanja Rp0,01 i Rp0,2. Poznati ekstenziometri su Amslerov sat (povećanje
100x), Martensov aparat sa ogledalima (povećanje 500x), te elektronski mjerač izduženja
(povećanje se može birati do 2000x). Konvencionalni napon tečenja Rp0,01 ili konvencionalni
napon tečenja Rp0,2 mogu se lahko grafički odrediti iz dijagrama snimljenog pomoću
elektronskog mjerača izduženja. [1]

Slika 4.6. Dijagram sa elektronskog mjerača izduženja [1]

14
T- napon tečenja

Kod dijagrama s kontinuiranim prijelazom iz elastičnog u područje plastične deformacije

određuje se konvencionalni napon tečenja Rp0,2 (ili tehnička granica razlučivanja) na opisani
način za konvencionalni napon tečenja Rp0,01:

Rp0,2 = , MPa (15)

Kod dijagrama s izraženim naponom tečenja, određuje se u tački T gornji napon tečenja:

ReH = , MPa (16)

Gornji napon tečenja je najveće naprezanje pri kojem dolazi do naglog prelaza iz
elastičnog u područje plastične deformacije, a zapaža se po značajnom porastu izduženja uz
istu silu (prvi zastoj kazaljke na skali manometra). Iza nje dolazi do prvog opadanja sile uz
dalji porast izduženja;

D – donji napon tečenja

ReL = , MPa (17)

Donji napon tečenja je najmanje naprezanje u području tečenja, koje se ustali nakon rasta
izduženja (čak 1 do 4 %) bez porasta sile.

Vrijednosti napona tečenja koje su propisane u tehničkim uslovima isporuke materijala

(obično kao minimalne vrijednosti), odnose se na gornji napon tečenja ReH ili na
konvencionani napon tečenja Rp0,2. Ti naponi tečenja su najviše zavisni od uslova ispitivanja u
odnosu na druga svojstva, a naročito od brzine opterećivanja. Zato standardi, kao npr. ISO
6892:1998 i BAS EN 10002-1:2001, propisuju zavisno od vrijednosti modula elastičnosti
materijala slijedeće granice brzine opterećivanja:

1. za E < 150 000 MPa, brzine od 2 do 20 MPa/s i

2. za E ≥ 150 000 MPa, brzine od 6 do 60 MPa/s. [1]

Ispitivanje zatezanjem do napona tečenja obično se izvode s brzinama opterećivanja

do 10 MPa/s. Iza napona tečenja može se vršiti ispitivanje i većim brzinama opterećivanja, jer
je manji uticaj na zateznu čvrstoću. Pri velikim brzinama opterećivanja može napon tečenja
porasti i do 100%, a zatezna čvrstoća do 50% uz odgovarajuće umanjivanje vrijednosti za
izduženje i suženje. Radi dobijanja tačnijih rezultata ispitivanja zatezanjem standard DIN
50146 propisuje da najveća dopuštena brzina deformisanja iznad napona tečenja bude
0,4 %/s.

15
M – zatezna čvrstoća

Rm = , MPa (18)

Područje konvencionalnog dijagrama σ - ɛ od tačaka D do M (slika 4.5) naziva se

područje jednake deformacije (ili ojačavanja). Naprezanje koje odgovara maksimalnoj sili u
tački M uslovno se naziva zateznom čvrstoćom Rm, koja je fundamentalno svojstvo
materijala. Nakon dostizanja tačke M prelazi se u područje nejednolike (ili lokalizirane)
deformacije epruvete i na jednom mjestu nastaje tzv. vrat s višeosnim stanjem naprezanja, te
ubrzo dolazi do njezinog kidanja.

K – konačno ili prekidno naprezanje

Rk = , MPa (19)

Ovo naprezanje nema veliko tehničko značenje kao naprezanje ReH, Rp0,2, ili Rm, izuzev
tzv. stvarnih dijagrama σ - ɛ. Kod konvencionalnog dijagrama sva naprezanja se izračunavaju
dogovorno svođenjem postignutih sila pri opterećivanju n početni poprečni presjek S0. U
stvarnosti se s porastom opterećenja i produženjem epruvete vrši i postepeno smanjivanje
poprečnog presjeka (naročito u području iznad napona tečenja sve do loma).

4.2. Ispitivanje pritiskom

Pri ispitivanju pritiskivanjem pod dejstvom aksijalnih sila, čiji je smjer suprota n od
smjera zatezanja, nastaje smanjenje visine uzorka. Ispitivanje metala pritiskivanjem
rijetko se vrši i uglavnom je ograničeno na ispitivanje legura za ležaje i nekih livenih
materijala koji će pri radu biti izloženi pritisnim naprezanjima. Ispitivanje pritiskivanjem
vrši se u cilju dobijanja podataka za izračunavanje potrebnih sila i rada pri postupcima
prerade metala u plastičnom stanju.

Ispitivanje se obično izvodi ili na univerzalnim mašinama za ispitivanje metala ili

na univerzalnim presama. Epruveta u obliku valjka, sa paralelnim čeonim površin ama
upravnim na podužnu osu, pritiskuje se između dvije paralelne ploče na mašini, pri čemu
se prati tok sile i mjere nastale deformacije.

Ponašanje metala pri ispitivanju pritiskivanjem može se predstaviti dijagramom na

čijoj je ordinati nanijeta pritisna sila (Fp) koja djeluje na epruvetu a na apscisi skraćenje
epruvete (∆lp) koje predstavlja razliku između prvobitne dužine epruvete (l o) i dužine u
trenutku posmatranja (l t). Ako se, kao i kod ispitivanja zatezanjem, sila (F p) svede na
prvobitni presjek epruvete (Ao) a skraćenje (∆lp) na prvobitnu dužinu epruvete (l o) dobit
će se dijagram napon (σ p) – jedinično skraćenje (ε p). [2]

16
 Na slici 4.7. prikazani su dijagrami napon - jedinično skraćenje za sivi liv kao
primjer za krti materijal i niskougljenični čelik kao primjer za plastični materijal.

Slika 4.7. Dijagram napon-jedinično skraćenje [2]

Na slici 4.8. pokazan je izgled slomljene epruvete karakterističan za krti materijal.

Dijelovi epruvete klize jedan prema drugom duž ravni nagnutoj za 45 o u odnosu na pravac
pritiskivanja.

Slika 4.8. Izgled slomljene epruvete od krtog materijala [2]

4.2.1. Izvođenje ispitivanja

Ploče za pritiskivanje treba da su ravne, ispolirane i vrlo tvrde. Ukoliko bi tvrdoća

uzorka bila veća od tvrdoće ploče tragovi utiskivanja uzorka ometali bi ionako otežano
deformisanje materijala u zoni dodira sa pločama, što bi uticalo na rezultate ispitivanja.
Jedna od ploča, obično gornja, treba da ima sferni zglob kako bi se mogla sama podešavati

17
i tako eliminisati male neparalelnosti čeonih površina epruvete. Po mogućnosti treba
obezbijediti da se ploče održavaju u međusobno paralelnom položaju.

Ispitivanje metala pritiskivanjem, po pravilu, vrši se na epruvetama u obliku

valjka. Prečnik epruvete se podešava prema dimenzijama materijala koji se ispituje i snazi
mašine koja stoji na raspolaganju. Najčešće se prečnik bira između 10 i 30 mm. Ukoliko
se ne vrše precizna mjerenja deformacija obično se uzima da je visina epruvete jednaka
prečniku. U tom slučaju cijela visina epruvete služi kao mjerna dužina, pa se deformacije
ne mjere na samoj epruveti, već se prati razmak između ploča za pritiskivanje. Precizna
mjerenja deformacije vrše se na epruvetama čija je visina 2.5 do 3 puta veća od prečnika.
U tom slučaju za mjernu dužinu uzima se visina epruvete umanjena za polovinu prečnika
da bi se isključio uticaj trenja na čeonim površinama epruvete.

4.3. Ispitivanje savijanjem

Ispitivanje savijanjem, u cilju utvrđivanja svojstava otpornosti metala pri

naprezanju savijanjem, rjeđe se primjenjuje. Ovim postupkom se uglavnom ispituju krti
materijali (npr. sivi liv) koji se lome pri relativno malim uglovima savijanja. Kod žilavih
materijala lom pri savijanju, po pravilu, ne nastaje, pa je ispitivanje ograničeno na
određivanje napona pri kojem dolazi do trajne deformacije.

Mnogo češće se ispitivanje savijanjem izvodi kao tehnološka proba u cilju

utvrđivanja žilavosti materijala, odnosno njegove sposobnosti deformisanja.

4.3.1. Izvođenje ispitivanja savijanjem

Ispitivanje savijanjem vrši se na univerzalnim mašinama za ispitivanje čvrstoće

metala ili na presama sa posebnim uređajima za ispitivanje savijanjem.

Epruveta, najčešće kružnog ili pravougaonog presjeka, postavlja se na dva obrtna

oslonca u vidu valjaka i opterećuje jednom ili dvijema koncentrisanim silama, čiji se
porast prati na uređaju za mjerenje sile na mašini. Za mjerenje nastalih ugiba koriste se
posebni uređaji. Radi povećanja tačnosti očitavanja često se koristi dvokraka poluga (slika
4.9).

Slika 4.9. Mjerenje ugiba pomoću dvokrake poluge [2]

18
4.4. Ispitivanje uvijanjem

Ispitivanje metala uvijanjem radi određivanja uvojne čvrstoće nema veliku

primjenu. Važno je za materijale koji se koriste za izradu mašinskih dijelova izloženih
uvojnim ili torzionim opterećenjima. Znatno veću primjenu ima kao tehnološko ispitivanje
za žice.

Karakteristično za ispitivanje uvijanjem je to što epruveta tokom ispitvanja

zadržava početni poprečni presjek, te je lakše praćenje promjene deformacije.

4.4.1. Izvođenje ispitivanja uvijanjem

Mašine za ispitivanje uvijanjem imaju dvije glave, u kojima su smještene čeljušti

za stezanje epruveta. Jedna od glava je pogonska a druga je obično u vezi sa uređajem za
mjerenje momenta uvijanja (klatnom, oprugom ili drugim mjernim sistemom). Mašina
treba da bude tako konstruisana da jedna od glava može da slijedi promjenu dužine
epruvete za vrijeme ispitivanja, tj. da se pomijera u pravcu podužne ose epruvete. Također
je potrebno da mašina bude snadbjevena uređajem sa mjerenje ugla uvijanja i uređajem za
crtanje dijagrama moment uvijanja – ugao uvijanja.

Epruvete za ispitivanje uvijanjem najčešće su kružnog presjeka. Glave epruvete

treba da su većeg prečnika od srednjeg dijela kako bi se spriječile deformacije i lom u
čeljuštima. Prijelaz između glava i srednjeg dijela epruvete treba da je postepen. Za
stezanje glava kružnog presjeka koriste se tvrde čeljušti sa uzdužnim ozubljenjem i
otvorom u obliku romba. Čeljušti se izrađuju najčešće u obliku konusa (slika 4.10.), tako
da, sa povećanjem momenta uvijanja epruvetu sve čvršće stežu.

Slika 4.10. Pričvršćavanje epruvete koničnim čeljuštima [2]

19
4.5. Ispitivanje tvrdoće

Ispitivanje tvrdoće je vjerovatno najraširenija i najsvestranija metoda ispitivanja

materijala, koja omogućava brzo, lako i jednostavno određivanje važnog mehaničkog
svojstva – tvrdoće na malom uzorku praktično bez njegovog razaranja. U nekim slučajevima
kao sto su npr. ispitivanja tvrdoće tankih površinskih slojeva u inžinjerstvu površina i
ispitivanje tvrdoće strukturnih konstituenata je jedini način utvrđivanja tog važnog svojstva
materijala.

Tvrdoća je otpornost ispitivanjog materijala prema prodiranju u njega drugog znatno

tvrđeg tijela (opšta najprihvatljivija tehnička definicija). Da bi se rezultati ispitivanja tvrdoće
mogli međusobno upoređivati, moraju biti tačno definisani, odnosno standardizirani uslovi
ispitivanja, kao što su utiskivač (ili indentor), sila i vrijeme njezinog djelovanja na tijelo.

Prvu metodu mjerenja tvrdoće razvio je njemački minerolog Fredrich Mohs 1882.
godine, koje je uspostavio skalu tvrdoće na uporedbi deset relativno čestih minerala. Prema
Mohsovoj skali načinjena je podjela minerala u 10 razreda tako da svaki naredni član ove
skale mora zaparati površinu prethodnog člana. [1]

Međutim, intervali u Mohsovoj skali tvrdoće između minerala nisu jednaki. Tvrdoća
minerala po Mohsovoj skali naziva se fiziklanom, a njome se osim mineraloga služe još
geolozi, hemičari i drugi.

Za mjerenje tvrdoće tehničkih materijala razvijen je u 20. vijeku čitav niz metoda
ispitivanja tvrdoće (npr. Brinellova, Vickersova, Rockwellova, Shoreova, Poldijeva itd.). za
inžinjersku praksu vrlo je važno što je tvrdoća u korelaciji s nekim drugim svojstvima
materijala, npr. s zateznom čvrstoćom kod nekih čelika i livova, s otpornošću na abrazijsko
trošenje itd. Uređaji za ispitivanje tvrdoće su znatno jednostavniji i jeftiniji od kidalica za
univerzalna statička ispitivanja materijala, a također i uzorci za ispitivanje nisu posebni ispitni
uzorci već manji ili po potrebi veći komadi ili dijelovi koji se moraju ispitati. Samo je bitno
izvršiti odgovarajuću pripremu površina za ispitivanje tvrdoće. Utiskivači za mjerenje
plastične deformacije (otisci) su oblika kuglice, kupe ili piramide od vrlo tvrdih materijala
(kaljeni čelik, tvrdi metal za kuglice, a dijamant za kupe i piramide).

Najveću upotrebu u praksi imaju tzv. statičke metode ispitivanja tvrdoće, koje su
standardizovane širom svijeta: Brinellova, Vickersova i Rockwellova, kod kojih se ispitivanje
tvrdoće izvodi statičkim djelovanjem sile na stacioniranim mašinama u laboratorijama za
kontrolu kvaliteta naročito poslije termičkih tretmana, hemijsko termički obrada, razvoja
novih materijala i proizvoda ili poslije izvršenih tehnoloških obrada. Nešto manju upotrebu
imaju tzv. dinamičke metode ispitivanja tvrdoće koje pretežno nisu standardizovane i kod
kojih se ide na teren u pogone s malim prijenosnim uređajima s dinamičkim djelovanjem sile
(udarnim) po raznim autorima (Baumann, Poldi, Shore, Lessen). [1]

20
 Pri ispitivanju tvrdoće statičkim dejstvom sile utiskivač je izložen dejstvu sile za neko
određeno vrijeme, a kod ispitivanja tvrdoće dinamičkim dejstvom sile kuglica ili valjčić
udaraju sa izvjesnom kinetičkom energijom na ispitivani komad.

Uređaj za ispitivanje tvrdoće dimaničkim dejstvom sile su jednostavniji i jeftiniji od

aparata za statičke postupke, te su tako pogodniji za određivanje tvrdoće velikih komada i
materijala u skladištima.

Kao osnova za određivanje tvrdoće služi ili nastali otisak (tvrdoća padom ili udarom)
ili visina odskoka (postupak elastičnim odskakanjem).

4.6. Ispitivanje udarne radnje loma

Ispitivanje udarne radnje loma zarezane epruvete po Charpyju je jedno od

najstarijih mehaničkih ispitivanja materijala u eksplatacionim uslovima, a služi za
utvrđivanje njegove otpornosti prema krutom lomu. Na Charpyjevom klatnu (slika 4.18.)
ispitivanje se vrši sa jednim udarcem zarezane epruvete (s U-zarezom ili s V-zarezom) s
brzinom obično 5 do 5.5 m/s. Radnja (energija) utrošena za lom epruvete (u J) je mjera
žilavosti materijala. Njezino određivanje je propisano u svim normama za prijem i
isporuku materijala, a zahtjeva se i kod razvoja novih materijala, kod provjere kvalitete
gotovih dijelova, te kod analiza loma uslijed raznih kvarova u praksi.

Slika 4.18. Opšti izgled savremenog Charpyjevog klatna

Oblici i dimenzije najčešće korištenih epruveta za ispitivanje udarne radnje loma su na

slici 4.19.

21
 Slika 4.19. Epruvete za ispitivanje udarom po Charpyju [1]

Pri ispitivanju epruveta se postavlja centrično na oslonac sa razmakom od 40 mm,

a klatno slobodnim padom udara tačno u njezinu sredinu sa suprotne strane od zareza i
lomi je jednim udarcem. U početnom položaju potencijalna energija Charpy-jeva klatna
iznosi:

Epot=Fg*h1, obično 300, 150 i/ili 100 J (20)

gdje su :

- Fg – sila teže, N

- h1-početna visina, m.

Nakon puštanja klatna njegova potencijalna energija pretvara se u kinetičku. Dio te

energije utrošen na lom epruvete naziva se udarna radnja loma:

Eurl=Fg*(h1-h2), J (21)

gdje je h2 – visina koju postigne klatno poslije loma epruvete, m. [1]

Udarna radnja loma metalnih materijala se ispituje na normalnim

(standardizovanim) epruvatama kvadratnog ili pravouglog presjeka sa zarezom u obliku
slova U (oznaka KU) ili slova V (oznaka KV).

Prema standardu BAS EN ispitivanje udarom se izvodi pod normalnim uslovima

kada nazivna potencijalna energija klatna iznosi 300±10 J i kada se koriste normalne
epruvete (10x10x55 mm) sa zarezom u obliku slova U dubine 5 mm ili obliku slova V.

Za utvrđivanje važnog svojstva-žilavosti materijala ispituju se tri iste epruvete na

propisanoj temperaturi, pri čemu ne smije biti veće rasipanje vrijednosti od 30% u odnosu
na minimalnu propisanu vrijednost (samo jedna od njih može imati nižu vrijednost). U
standardima za prijem i isporuku metalnih materijala propisane su minimalne srednje
vrijednosti udarne radnje loma, npr. KU=min. 47 J ili KV=min. 27 J na temperaturi
ispitivanja. Pošto je udarna radnja loma samo mjera za žilavost materijala, nekad se traži i

22
brojčano iskazivanje žilavosti u jedinicma J/cm 2. Tako npr, za udarnu radnju loma KU=47
J, odgovarajuća žilavost iznosi 94 J/ cm 2 , a za udarnu radnju loma KV=27 J, žilavost je
34 J/cm2 ili općenito žilavost K se izračunava po jednačini

K= , J/cm2 (22)

gdje je S – površina lomnog presjeka epruvete, cm 2.

Kod epruveta sa zarezom U površina iznosi:

S=1*(1-0,5)=0,50 cm2 (23)

a kod epruvete s zarezom 2V:

S=1*(1-0,2)=0,80 cm2 (24)

Za ispitivanje udarne radnje loma koriste se u praksi često još i epruvete s plićim
U-zarezima, kao i uske V-epruvete prema tabeli 4.3.

Uske V-epruvete koriste se samo u slučajevima kada je debljina materijala manja

od 10 mm. Tada se koriste debljine d 7,5 ili 5 mm, a odgovarajuća oznaka udarne radnje
loma KV dopunjava se oznakama potencijalne energije klatna i debljine epruvete, na
primjer:

KV 300/7,5 ili KV 150/5

Slično tome kada se koriste epruvete s plićim U-zarezom, dopunjava se oznaka

udarne radnje loma KU odgovarajućim oznakama potencijalne energije i dubine zareza,
npr. ovako:

KU 300/3 ili KU 150/2 i sl.

Tabela 4.3. Ostale epruvete žilavosti za metalne materijale [1]

Naziv epruvete Oznaka Dimenzije (mm) Površina lomnog

presjeka (cm2)
Epruveta njemačkog DVM (3U) 10*10*55 1*(1-0,30)=0,70
udruženja za
ispitivanje materijala
Pravougaona epruveta DVMF (4U) 8*10*55 0,8*(1-0,40)=0,48
njemačkog udruženja
Mesnager epruveta Mes (2U) 10*10*55 1*(1-0,20)=0,80
Mala epruveta DVMK 6*6*44 0,60*(0,60-
njemačkog udruženja 0,20)=0,24
Epruveta udruženja VSM (2,5U) 10*10*55 1*(1-0,25)=0,75
švicarske
mašinogradnje

23
 Ako se tokom ispitivanja udarom epruveta deformiše bez loma, ne može se odrediti
udarna radnja loma, a u izvještaju o ispitivanju mora se navesti da epruveta nije
polomljena sa xJ.

Epruvete s V-zarezom obavezno se koriste za određivanje udarne radnje loma

opštih konstrukcijskih čelika, a epruvete s U-zarezom kod ispitivanja svojstava
kvalitetnijih čelika. Pri tome se za sada znatno više koriste epruvete s U-zarezom dubine 3
mm u Njemačkoj, Austriji i našim krajevima, nego epruvete s U-zarezom dubine 5 mm
koje su propisane u savremenim normama EN i ISO. Epruvete s U-zarezom dubine 2 mm
koriste se u Rusiji, Italiji i Španjolskoj. [1]

Uticajni faktori na žilavost materijala

Na žilavost materijala utiče čitav niz faktora, kao što su:

- temperatura ispitivanja;

- mikrostruktura (osobito veličina zrna);

- oblik i dimenzije zareza;

- dimenzije epruvete;

- brzina udara itd.

4.7. Ispitivanje mehaničkih svojstava na povišenim temperaturama

Dijelovi nekih mašina i konstrukcija (npr. parnih turbina, parnih kotlova,

reaktivnih motora, motora sa unutrašnjim sagorijevanjem itd.) izloženi su u toku
eksploatacije dejstvu povišenih temperatura. Mehanička svojstva metala u velikoj mjeri
zavise od visine temperature, stoga su konstruisani različiti uređaji koji omogućavaju
proučavanje uticaja temperature pri statičkim i dinamičkim opterećenjima.

Pri ispitivanju zatezanjem na sobnoj temperaturi trajanje opterećenja nema veliki

uticaj na svojstva čvrstoće, pa se i za konstrukcije koje su izložene dugotrajnom
opterećenju, kao osnova za dimenzionisanje, uzimaju podaci dobijeni pri uobičajenom
kratkom trajanju ispitivanja (reda veličina minuta). Međutim, pri povišenim
temperaturama trajanje opterećenja znatno utiče na rezultate ispitivanja pa se svojstva
čvrstoće moraju odrediti u zavisnosti od visine temperature i trajanja opterećenja.

Od postupaka ispitivanja na povišenim temperaturama najveći praktični značaj

imaju: ispitivanje zatezanjem, ispitivanje trajnim opterećenjem i ispitivanje zamaranjem.

24
4.7.1. Ispitivanje zatezanjem na povišenim temperaturama

Ispitivanje zatezanjem ma povišenim temperaturama, u cilju određivanja svojstava

otpornosti i svojstava deformacije, u osnovi se izvodi na isti način kao i pri sobnoj
temperaturi, pri čemu je potrebno da epruveta bude zagrijana i za vrijeme ispitivanja
držana na željenoj temperaturi.

Za zagrijavanje epruvete koriste se električne vazdušne peći, a za relativno niže

temperature (100 oC do 600oC) i elektro zagrijavana uljna, sona i olovna kupatila.

Peći za zagrijavanje epruveta treba da su snadbjevene temperaturnim regulatorima

koji omogućavaju održavanje konstantne temperature po cijeloj mjernoj dužini epruvete sa
tačnošću od ± 2 oC.

Zatezna čvrstoća pri povišenim temperaturama definisana je kao i zatezna čvrstoća

pri sobnoj temperaturi, odnosom maksimalne sile zatezanja i prvobitne površine
poprečnog presjeka. Kako, međutim, pri povišenim temperaturama trajanje ispitivanja
osjetno utiče na vrijednost čvrstoće, reprodukujući rezultati mogu se dobiti jedino pod
uslovom jednakog trajnog ispitivanja. Sa porastom temperature ispitivanja zatezna
čvrstoća neprekidno i dosta naglo opada kod ispitivanih materijala.

Pod granicom razvlačenja pri povišenim temperaturama podrazumijeva se, kao i pri
sobnoj temperaturi, napon pri kojem nastaje primjetno jače istezanje materijala.

Ako je granica razvlačenja jače istaknuta, najjednostavnije se određuje praćenjem

kazaljke na uređaju za registrovanje sile, pri čemu priraštaj napona ne treba da pređe 5
Mpa u sekundi.

Ako granica razvlačenja nije oštro istaknuta, umjesto nje određuje se napon pri
kojem nastaje trajno izduženje u iznosu od 0.2% od prvobitne mjerne dužine i označava se
kao granica 0.2%.

4.8. Ispitivanje mehaničkih svojstava metala na niskim temperaturama

Na osnovu rezultata velikog broja ispitivanja uopšteno se može reći da pri niskim
temperaturama rastu svojstva otpornosti, tj. granica razvlačenja, zatezna čvrstoća,
dinamička čvrstoća i tvrdoća postaju veće. Uticaj niskih temperatura na svojstva
deformacije može se, međutim, u zavisnosti od vrste metala, u osnovi razlikovati. Tako
npr. kod metala koji kristališu u prostorno centriranim kubnim rešetkama (čelik,
molibden, volfram i sl.) i heksagonalnim rešetkama (magnezijum, cink) sa opadanjem
temperature smanjuje se mogućnost deformisanja ili, drugim riječima smanjuje se
žilavost. Nasuprot tome, metali koji kristališu u površinskim kubnim rešetkama (bakar,
aluminijum, olovo, austenitni čelici) zadržavaju svoju žilavost i do najnižih temperatura.

25
 Sa sniženjem temperature raste sklonost metala ka krtom lomu. Kao osnova za
procjenu sklonosti ka krtom lomu može da posluži odnos otpora deformisanja prema
čvrstoći. Ukoliko je ovaj odnos veći utoliko je veća i opasnost od krtog loma. Metali koji
kristališu u površinski centriranim kubnim rešetkama manje naginju krtom lomu od onih
koji kristališu u prostorno centriranim kubnim ili heksagonalnim rešetkama.

Treba napomenuti da pored niskih temperatura, kao osnovnog faktora, na

mogućnost deformisanja utiču i hemijski sastav, stanje termičke obrade, hladna
deformacija, strukturna građa, naponsko stanje i dr.

5. Eksperimentalni rezultati

U okviru ovog rada ispitan je uzorak nepoznatog metala. Ispitivanje uzorka metala
je urađen na Metalurškom institutu ''Kemal Kapetanović'' u Zenici. Proces ispitivanja se
sastojao iz više dijelova. Prvo je bilo neophodno od komada metala koji ispitujemo napraviti
epruvete za ispitivanje mehaničkih osobina tog metala. Ispitivanje smo izvršili pomoću dvije
metode, a to su : ispitivanje zatezanjem na sobnoj temperaturi i ispitivanje udarne radnje
loma. U nastavku rada detaljnije je opisan postupak ispitivanja i rezultati koje smo dobili.

5.1. Epruvete za ispitivanje zatezanjem

Uzimanje epruveta iz komada metala se radi po odgovarajućim standardima. Postoje

precizno definisana pravila o tome iz kojeg dijela komada se uzima odgovarajuća epruveta.
Neophodno je pratiti ova pravila i standarde, kako bi dobili tačne rezultate.

Prema bosanskohercegovačkom standardu BAS EN ISO 6892-1: Ispitivanje

zatezanjem- metod ispitivanja na sobnoj temperaturi postoje tačno određena pravila o izgledu
i dimenzijama epruvete.

1. Minimalni prelazni radius između krajeva za držanje i paralelne dužine su:

a) 0,75 d0, gdje je d0 dijametar paralelne dužine, za cilindričnu epruvetu;

b) 12 mm za ostale epruvete

- Presjek epruvete može biti cilindričan, kvadratičan, pravokutan ili nekog drugog oblika.

- Dijametar paralelne dužine cilindrične epruvete ne smije biti manji od 3 mm.

2. Paralelna dužina, Lc, mora biti najmanje jednaka:

a) L0+(d0/2) za clindrične epruvete

b) L0+1,5*(S0)1/2 za ostale epruvete

26
- U slučaju rasprave, koriste se dužina L0+2*d0 ili L0+2*(S0)1/2 u zavisnosti od epruvete.

3. Proporcionalne epruvete

- Kao generalno pravilo, proporcionalne epruvete se koriste kada je L0 povezano sa

orginalnom površinom poprečnog presjeka, S0, pomoću jednačine :

L0=k*(S0)1/2

gdje je k=5,65.

-Epruvete sa kružnim popečnim presjekom trebaju imati jedan set dimenzija koje su date u
tabeli 5.1.

Tabela 5.1. Epruveta kružnog presjeka [4]

Koeficijent Prečnik Izvorna mjetna Minimalna

proporcionalnosti d dužina paralelna dužina
K (mm) L0=k*(S0)1/2 (mm)
(mm)

5,65 20 100 110

14 70 77
10 50 55
5 25 28

4. Strojna tolerancija

- U tabeli 5.2. su prikazana dozvoljena odstupanja od dimenzija poprečnog presjeka prema

BAS EN ISO 6892-1 standardu.

5. Tolerancija na oblik

- Vrijednosti date u tabeli 5.2. znače da, za epruvetu sa nominalnim dijametrom do 10 mm

koji zadovoljavaju strojne uslove, devijacija između najmanjeg i najvećeg izmjerenog
dijametra ne smije preći 0,04 mm.

- Ako je minimalni dijametar epruvete 9.99 mm, njen maksimalni dijametar ne smije preći

9,99 mm+0,04 mm =10.03 mm. [4]

27
Tabela 5.2. Tolerancije koje se odnose na poprečne dimenzije epruveta [4]

Oznake Nominalna Strojna tolerancija Tolerancija na

poprečna na nominalnu oblik
dimenzija dimenziju

Dijametar strojno ≥3 ± 0,02 0,03

testiranih epruveta
kružnog poprečnog ≤6
presjeka i poprečna >6 ± 0,03 0,04
dimenzija epruvete
pravokutnog ≤ 10
poprečnog presjeka
> 10 ± 0,05 0,04
na sve četiri strane.
≤ 18

> 18 ± 0,10 0,05

≤ 30

Poprečna dimenzija ≥3 ± 0,02 0,03

epruvete sa
pravokutnim ≤6
poprečnim >6 ± 0,03 0,04
presjekom na dvije
suprotne strane. ≤ 10

> 10 ± 0,05 0,06

≤ 18

> 18 ± 0,10 0,12

≤ 30

> 30 ± 0,15 0,15

≤ 50

U našem slučaju ispitivanje smo vršili na jednoj cilindričnoj epruveti. Slika i šema
naše epruvete date su na slikama 5.1 i 5.2.

28
 Slika 5.1. Epruveta za ispitivanje zatezanjem

Slika 5.2. Šema epruvete za ispitivanje zatezanjem na kojoj su označene odgovarajuće dužine
[10]

Zareze nanosimo kako bi poslije izvršenog mjerenja mogli odrediti odgovarajuće

izduženje. Mašina pomoću koje se nanose zarezi na epruvetu prikazana je na slici 5.3.

29
 Slika 5.3. Mašina za nanošenje zareza na cilindričnu epruvetu

Epruveta se učvrsti na krajevima mašine. Nakon toga se pomoću metalnog šiljka

nanose zarezi na epruvetu. U našem slučaju prva dva zareza se nanose na udaljenosti od 39,97
mm, a druga dva zareza na udaljenosti od 54,12 mm. Ukupna dužina epruvete je 100 mm.

Specifična dužina ispitivane epruvete nalazi se u tabeli 5.3. Vršili smo tri mjerenja
dijametra i na osnovu tih mjerena izračunali smo L0 i Lc prema odgovarajućim standardima
koje smo prethodno naveli. Prilikom pravljenja epruvete moguća su mala odstupanja, naravno
u dopuštenim granicama, navedenim u BAS EN standardu.

Tabela 5.3. Dimenzije ispitivane epruvete: d0 je dijametar epruvete, L0 je dužina između prva
dva zareza koju određujemo prema navedenim standardima, Lc je dužina između druga dva
zareza koju određujemo prema navedenim standardima i Lu je ukupna dužinu epruvete koja
iznosi 100 mm.

Broj d0 (mm) L0 (mm) Lc (mm)

mjerenja

1. d01=7,97 L01=39,90 Lc1=54.03

2. d02=7,98 L02=39,95 Lc2=54,09
3. d03=8.00 L01=40,05 Lc1=54,23
Srednja
vrijednost d0=7,98 L0=39,97 Lc=54,12

30
5.2. Mašine za ispitivanje zatezanjem

Kao što smo prethodno naglasili, za ispitivanje zatezanjem koristi se kidalica.

Kidalice su uređaji na kojima se ispitni uzorak (epruveta) kontinuirano opterećuje statičkom
silom sve do loma kako bi se analiziralo elastično i plastično ponašanje materijala u uvjetima
jednoosnog naprezanja. Pri ispitivanju kontinuirano se mjere sila i deformacija epruvete, te se
na osnovu tih veličina određuju mehanička svojstva koja karakteriziraju mehaničku otpornost
materijala.

Ukoliko na epruvetu djelujemo vlačnim opterećenjem epruveta se izduži za iznos ∆L u

smjeru u kojem djeluje opterećenje. Ono iznosi:

∆L = L −L0 , mm (25)

gdje je L duljina epruvete nakon dijelovanja sile, a L0 početna mjerna duljina epruvete.

U našem ispitivanju koristili smo jednu hidrauličnu mašinu za statičko ispitivanje tj.
kidalicu od 200 kN. Kod kidalica sa hidrauličnim pogonom ulje pod pritiskom potiskuje klip
u cilindru, klip pomiče traverzu pri čemu se epruveta opterećuje vlačnom silom. Vrijednost
sile očitava se na skali kidalice. Hidraulične kidalice koriste ili jednoradne, ili dvoradne
klipove za pomicanje traverze gore ili dolje. Kod ručno upravljanih strojeva, otvaranjem
ventila kontrolira se prirast opterećenja. U hidrauličnim servo sistemima s povratnom vezom,
umjesto klasičnog ventila postoji električno upravljani servo-ventil za precizniju regulaciju
opterećenja.

Slika 5.4. Prikaz hidraulične (univerzalne) kidalice (preuzeto 3.1.2016. sa

https://www.google.ba/search?q=hidrauli%C4%8Dna+kidalica&biw=1366&bih=653&site=w
ebhp&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwjT14jPgfjKAhXBa5oKHanFAIYQ_A
UIBigB#imgrc=CMD60CMnBbLVhM%3A)

31
 Na slici 5.4. prikazana je hidraulična kidalica sa svojim standardnim dijelovima:
1- mehanizam za prihvat epruvete, 2- hidraulični cilindar s klipom, 3- hidraulični pogon,
4- pisač, 5- računar, 6-traverza.

U tabeli 5.4. nalaze se specifikacije i slika hiraulične kidalice na Metalurškom institutu

''Kemal Kapetanović'' u Zenici. To je kidalica koju smo koristili za ovo mjerenje zatezanjem.

Tabela 5.4. Univerzalnu hidrauličnu mašinu za satička ispitivanja kidalica od 200 kN [9]

Proizvođač Tip: Serijski God. proizv.: Snaga Dimenzije Nabavlje Početak Inv.broj:
: Type: broj: Year of Power (m) n: rada: Inventory
Producer: 20 Serial production: (kW): Dimensions Purchase Start of number:
Alfred J. SZBDA number: 1960/00 - (m) d: work: 1257
Amsler 599/625 - N 1961/00
(Švicarska) Masa/Mass
(kg)
-
RADNE KARAKTERISTIKE / WORK CARACTERISTICS

1. Mjerna područja/Measuring range: 0,5-4 kN; 2-10 kN; 4-20 kN; 5-40 kN; 20-
100 kN; 40-200 kN
2. Mogućnost ispitivanja materijala na temperaturama od –60 do +8000C
3. Maksimalni razmak između čeljušti/The maximum distance between the jaws:
680 mm
4. Viskoznost ulja/Viscosity of oil:
- na 200C V=850-950 cSt (100-1250E)
- na 500C V=130-150 cSt (17-200E)
5. Klasa - pokazivanje analogne skale/Class – showing of analogue scale:
0,5-4 kN: 1; 2-10 kN: 0,5; 4-20 kN: 0,5; 5-40 kN: 1; 20-100 kN: 1; 40-200 kN:
0,5
6. Klasa - pokazivanje softvera testXpert V7.1/Class – showing of software
testXpert V7.1:
0,5-4 kN: 0,5; 2-10 kN: 0,5; 4-20 kN: 0,5; 5-40 kN: 0,5; 20-100 kN: 0,5; 40-200
kN: 0,5

Dodatna oprema/Additional equipment:

1. Grubi mjerač izduženja/ A rough gauge of elongation 2. Peć za ispitivanje na povišenim temperaturama/ The furnace for
testing at elevated temperatures 3. Uređaj za ispitivanje na sniženim temperaturama/ A device for testing the lower
temperatures 4. Pokazivač temperature/ Temperature indicator 5. Ekstenzometar za mjerenje malih izduženja na povišenim
temperaturama/ Extensometer for testing at elevated temperatures 6. Precizni elektronski ekstenzometar/ Precision electronic
extensometers
Pribor/ Accessories:
Pakne za okrugle (2,5-26 mm) i pljosnate epruvete (0-14 mm) / Jaws for round specimen (2,5-26 mm) and flat specimens (0-14
mm) 2. Pakne za ispitivanje na povišenim i sniženim temperaturama/ Jaws for testing at elevated and low temperatures 3.
Trnovi za ispitivanje savijanjem/ Mandrels for bending test 4. Trnovi za ispitivanje cijevi proširivanjem/ Mandrels for
expanding the test tube 5. Pribor za ispitivanje užadi/ Accessories for testing rope 6. Pribor za ispitivanje smicanjem/
Accessories for Shear test

32
5.3. Proces ispitvanja

Prvi korak je da epruvetu učvrstimo u mehanizam za prihvat epruvete. Taj mehanizam

mozemo vidjeti na slici 5.4. označen sa brojem 1. Na slici 5.5. možemo vidjeti mehanizam za
prihvat epruvete koji smo koristili prilikom ovog mjerenja.

Slika 5.5. Mehanizam za prihvat epruvete hidraulične kidalice

Zatim mehanizam za prihvat epruvete postavimo unutar kidalice, između klipova

kidalice. To možemo vidjeti na slici 5.6. Na slici 5.6. vidimo da je mehanizam za prihvat
epruvete postavljen između klipova kidalice, te da je epruveta spremna za istezanje.

Slika 5.6. Hidraulična kidalica sa epruvetom za ispitvanje

33
 Na epruvetu je neophodno postaviti senzore, kako bi računar mogao crtati grafik
prilikom procesa istezanja. Na slici 5.7. možemo vidjeti senzore koje smo koristili u toku
ovog mjerenja.

Slika 5.7. Senzori

Nakon što smo postavili senzore i ustanovili ravnomjerni rad sile, ulje pod pritiskom
potiskuje klip u cilindru, klip pomiče traverzu pri čemu se epruveta opterećuje vlačnom silom.
Vrijednost sile očitava se na skali kidalice, kao i na računaru. Da bi mjerenje bilo tačno ove
dvije vrijednosti moraju biti iste. U ovom mjerenju koristili smo hidrauličnu kidalicu sa
jednoradnim klipovima za pomicanje traverze prema gore. Na slikama 5.8-5.11 možemo
vidjeti kako je izgledao proces zatezanja.

Slika 5.8. Epruveta sa senzorom Slika 5.9. Epruveta u toku istezanja

34
 Slika 5.10. Epruveta u toku istezanja Slika 5.11. Epruveta nakon završenog mjerenja

Na slici 5.8. možemo vidjeti početanu fazu ispitivanja, gdje pomoću senzora
ispitujemo da li je sila zatezanja ravnomjerna. Nakon toga na slici 5.9. i 5.10. vidimo
deformaciju epruvete u toku djelovanja sile. Nakon određenog vremena dolazi do pucanja
epruvete kao što je to prikazano na slici 5.11.

5.4. Rezultati ispitivanja metodom zatezanja

Nakon što je došlo do pucanja epruvete, epruvetu vadimo iz kidalice i mjerimo

promjenu dijametra epruvete te njeno izduženje u toku mjerenja. Epruvetu je neophodno
ponovo sastaviti kako bi izvršili navedena mjerenja. To radimo pomoću uređaja prikazanog na
slici 5.12.

Slika 5.12. Epruveta nakon kidanja

35
 Nakon što smo ponovo sastavili epruvetu, možemo izmjeriti dijametar nakon
izvršenog mjerenja, odnosno nakon prekida epruvete . Također možemo odrediti izduženje
epruvete u toku mjerenja. Rezultati su prikazani u tabeli 5.5.

Tabela 5.5. Dimenzije epruvete prije i posle mjerenja

Broj Dijametar pije Dijametar poslije Dužina prije Dužina poslije Površina prije Površina
mjerenja mjerenja mjerenja mjerenja mjerenja mjerenja S0 poslije
d0 (mm) d1 (mm) L0 (mm) L1 (mm) (mm2) mjerenja S1
(mm2)
1. d01=7,97 d11=5,15 L01=39,90 L11=51,70 S01=47,63 S11=20,82
2. d02=7,98 d12=5,35 L02=39,95 L12=51,60 S02=49,99 S12=22,46
3. d03=8.00 d13=5,20 L01=40,05 L11=51,50 S03=50,24 S13=21,24
Srednja d0=7,98 d1=5,23 L0=39,97 L1=51,60 S00=49,99 S1=21,47
vrijednost

Izduženje i suženje epruvete se računa pomoću formula:

A= Z= (26) (27)

Gdje A predstavlja izduženje epruvete. U našem slučaju izduženje epruvete je 29%, a suženje
57%.

Tokom mjerenja pomoću senzora na kidalici, na računaru smo dobili Hukov dijagram
našeg mjerenja. Kod dijagrama s kontinuiranim prijelazom iz elastičnog u područje plastične
deformacije određuje se konvencionalni napon tečenja Rp0,2. Kod dijagrama s izraženim
naponom tečenja, određuje se gornji napon tečenja Reh. Pomoću dijagrama također možemo
očitati zateznu čvrstoću Rm, koja je fundamentalno svojstvo materijala. Dijagram možemo
vidjeti da slici 5.13. a rezultate koje smo očitali sa dijagrama možemo vidjeti u tabeli 5.6.

Slika 5.13. Hookeov dijagram mjerenja

36
 Tabela 5.6. Rezultati mjerenja metodom istezanja

Redni Temperatura Podaci o epruveti Napon Zatezna Izduženje Suženje Sila

broj ispitivanja tečenja čvrstoća kidanja
A Z
Dijametar Površina
°C ReH Rm Fmax
(mm) (mm2) (%) (%)
(N/mm2) (N/mm2) (N)

1. +20 7,98 49,86 285 459 29 57 22974

Na osnovu dobijenih rezultata koje upoređujemo sa EN 10025-2 standardima koji se

nalaze u tabeli 5.7. možemo odrediti vrstu metala od kojeg je napravljen ispitivani uzorak.

Tabela 5.7. Mehaničke osobine na sobnoj temperaturi za ravne i duge proizvode čelika.
Boldirani rezultati su oni koji odgovaraju našim rezultatima koje smo očitali sa grafika [4]

Oznaka Minimalni napon tečenja Reh (MPa) (N/mm2) Zatezna čvrstoča Rm (MPa) (N/mm2)

Nominalna debljina (mm) Nominalna debljina (mm)

Prema Prema ≤16 >16 >40 >63 >80 >100 >150 >200 >250 <3 ≥3 >100 >150 >250
En En
10027-1 10027- ≤40 ≤63 ≤80 ≤100 ≤150 ≤200 ≤250 ≤400 ≤100 ≤150 ≤250 ≤400
2

S235JR 1.0038 235 225 215 215 215 195 185 175 - 360-510 360-510 350-500 340-490 -

S235J0 1.0114 235 225 215 215 215 195 185 175 - 360-510 360-510 350-500 340-490 -

S235J2 1.0117 235 225 215 215 215 195 185 175 165 360-510 360-510 350-500 340-490 330-480

S275JR 1.0044 275 265 255 245 235 225 215 205 - 430-580 410-560 400-540 380-540 -

S275J0 1.0143 275 265 255 245 235 225 215 205 - 430-580 410-560 400-540 380-540 -

S275J2 1.0145 275 265 255 245 235 225 215 205 195 430-580 410-560 400-540 380-540 380-540

S355JR 10045 355 345 335 325 315 295 285 275 - 510-680 470-630 450-600 450-600 -
S355J0 1.0553 355 345 335 325 315 295 285 275 - 510-680 470-630 450-600 450-600 -
S355J2 1.0577 355 345 335 325 315 295 285 275 265 510-680 470-630 450-600 450-600
450-600
S355K2 1.0596 355 345 335 325 315 295 285 275 265 510-680 470-630 450-600 450-600
450-600

S450J0 1.0590 450 430 410 390 380 380 - - - - 550-720 530-700 - -

37
 Minimalno izduženje (%)

Oznaka L0=5,65* (S0)1/2

Nomnalna debljina (mm)

Prema En Prema En ≥3 >40 >63 >100 >150 >250

10027-1 10027-1
≤40 ≤63 ≤100 ≤150 ≤250 ≤400

Samo za
J2 i K2

S235JR 1.0038 26 25 24 22 21 -

S235J0 1.0114 -

S235J2 1.0117 24 23 22 22 21 21

S275JR 1.0044 23 22 21 19 18 -

S275J0 1.0143 -

S275J2 1.0145 21 20 19 19 18 18

S355JR 10045 22 21 20 18 17 -

S355J0 1.0553 -

S355J2 1.0577 18 17

S355K2 1.0596 20 19 18 17 17

S450J0 1.0590 17 17 17 17 - -

Prema dobijenim rezultatima i standardima EN 10025-2 odredili smo da je naš metal

konstrukcioni čelik S275JR. Oznaka JR znači da je mjerenje vršeno na sobnoj temperaturi.

Tabela 5.8. Rezultat mjerenja metodom zatezanja

Razred S275JR
Broj 1.0044
Klasifikacija Konstrukcioni čelik nelegiranog kvaliteta
Standard EN 10025-2:2004

5.5. Epruveta za ispitivanje metodom udara – Charpy klatno

Kao što smo već prethodno naglasili uzimanje epruveta iz komada metala se radi po
odgovarajućim standardima. Postoje precizno definisana pravila o tome iz kojeg dijela
komada se uzima odgovarajuća epuveta.

38
 Prema bosanskohercegovačkom standardu BS EN 10 045-1:1990 - Metod udara
Charpy klatnom na sobnoj temperaturi. Pravila o izgledu i dimenzijama epruvete su:

1. Epruveta

a) Uzrokovanja, broj ispitnih epruveta i njihovo mjesto će se specificirati u relevantnom

standardu proizvoda.

b) Standardna epruveta treba biti duga 55 mm sa kockastim stranama dužine 10 mm. Na

sredini epruvete treba biti zarez. Specificirane su dvije vrste zareza.

1. V-zarez od 45°, dubine 2 mm sa radijusom zakrivljenosti od 0,25 mm na bazi zareza.

2. U-zarez dubine 5 mm sa radijusom zakrivljenosti od 1 mm na bazi zareza.

c) Toleranciju na date veličine epruveta možemo vidjeti u tabeli 5.9.

d) Mjerenje na mašini se provodi na takav način da bilo kakve promjene na epruveti, kao
naprimjer nagla promjena temperature, budu minimalne. Zarez se treba pažljivo pripremiti
tako da nema nikakvih nepravilnosti vidljivih golim okom.

Tabela 5.9. Tolerancija na dimenzije epruvete [3]

Oznaka Epruveta sa U-zarezom Epruveta sa V-zarezom

Normalna Strojna tolerancija Normalna Strojna tolerancija

dimenzija dimenzija
ISO simbol ISO simbol

Dužina 55 mm ± 0,60 mm js 15 55 mm ± 0,60 mm js 15

Visina 10 mm ±0,11 mm js 13 10 mm ±0,60 mm js 12

Debljina - - - - - -

Stadardna epruveta 10 mm ± 0,11 mm js 13 10 mm ± 0,11 mm js 13

Ugao zareza 45 ° ±2° -

Visina ispod zareza 5 mm ± 0,09 mm js 13 8 mm ± 0,06 mm js 12

Radijus zakrivljenosti baze 1 mm ± 0,07 mm js 12 0,25 mm ±0,025 mm -

zareza

Udaljenost ravnine simetrije od 27,5 mm ± 0,42 mm js 15 27,5 mm ± 0,42 mm js 15

zareza do kraja epruvete

Ugao između ravnine simetrije 90 ° ± 2° - 90 ° ± 2° -

i zareza i uzdužne ose epruvete

Ugao između susjednih 90 ° ± 2° - 90 ° ± 2° -

uzdužnih lica

39
 Tri epruvete napravljene od istog, nepoznatog metala koje smo koristili tokom ovog
mjerenja nalaze se na slici 5.14., a njihove šeme na slici 5.15. To su epruvete standardnih
dimenzija sa V-zarezom.

Slika 5.14. Epruvete za ispitivanje utrošene energije udara

Slika 5.15. Šema epruvete za ispitivanje utrošene energije udara na kojoj su označene
odgovarajuće dužine [10]

U tabeli 5.10. nalaze se specifične dužine ispitivanih epruveta, koje su pravljene prema
BS EN 10 045-1:1990 standardu.

40
Tabela 5.10. Dimenzije ispitivanih epruveta

Oznaka Dimenzije (mm)

uzorka
Zarez Dužina Širina Visina ispod zareza

Epruveta 1 55,02 10,00 8,00

2V Epruveta 2 55,00 10,00 8,02

Epruveta 3 55,02 10,02 8,03

5.6. Mašina za ispitivanje udarom – Charpy klatno

Na slikama 5.15. i 5.16. prikazano je Charpy klatno proizvođača VEB (DDR),

serijskog broja 406/02, mjernog područja 150 J i 300 J sa certifikatom o kalibraciji 25/15 koje
je korišteno za ispitivanje.

Slika 5.15. Charpy klatno Slika 5.16. Charpy klatno sa skalom

5.7. Preces ispitivanja metodom udara

Nakon pripreme epruvete i mašine proces ispitivanja počinje tako da epruvetu

učvrstimo u dnu mašine, na mjesto gdje pada klatno što je prikazano na sl. 5.17. Nakon toga
neophodno je podesiti mjerno područje mašine. U toku ovog mjerenja koristili smo mjerno
područje od 300 J.

41
 Slika 5.17. Mehanizam za postavljanje epruvete

Nakon što smo postavili epruvetu, sa početne visine puštamo klatno, koje udara
epruvetu i zaustavlja se. Na skali očitavamo razliku između početne visine i visine koje
dostigne klatno nakon udara. Pomoću formule Eurl=Fg*(h1-h2) računamo utrošenu
energiju. Ovaj proces ponavljamo tri puta za tri različite epruvete napravljene od istog
metala.

5.8. Rezultati ispitivanja metodom udara

Rezultati ispitivanja metodom udara prikazani su u tabeli 5.11.

Tabela 5.11. Rezultati mjerenja metodom udara

Podaci o epruveti Utrošena energija

Oznaka Dimenzije (mm) Nazivna (J)

uzorka energija
Temperatura klatna
ispitivanja
(J) Visina Energija Srednja
Dužina Širina Visina (° C)
vrijednost
ispod (m) (J) energije
zareza
(J)

Epruveta 1 55,02 10,00 8,00 165 16,9 165

Epruveta 2 55,00 10,00 8,02 + 20 176 18 176 173

Epruveta 3 55,02 10,02 8,03 18,2 178

Iz tabele vidimo da je prosječna utrošena energija potrebna za lom epruvete 173 J.

Nakon što smo izvršili mjerenja, potrebno je uporediti dobijene rezultate sa rezultatima

42
definisanim EN 10025-2:2004 standardima koji su prikazani u tabeli 5.12. radi određivanja
vrste metala od kojeg su napravljene epruvete.

Tabela 5.12. Mehaničke osobine – test udarom za ravne i izdužene proizvode. Boldirani
rezultati su oni koji odgovaraju našim rezultatima [3]

Oznaka Minimalna energija

Temperatura (J)

Prema EN Prema EN (° C) ≤ 150 >150 >250

10027-1 10027-2
≤250 ≤400

S235JR 1.0038 20 27 27 -

S235J0 1.0114 0 27 27 -

S235J2 1.0117 -20 27 27 27

S275JR 1.0044 20 27 27 27

S275J0 1.0143 0 27 27 -

S275J2 1.0145 -20 27 27 27

S355JR 10045 20 27 27 -

S355J0 1.0553 0 27 27 -

S355J2 1.0577 -20 27 27 27

S355K2 1.0596 -20 40 33 33

S450J0 1.0590 0 27 - -

Kao što smo već naglasili u toku mjerenja koristili smo mjerno područje od 300 J. Kao
rezultat smo dobili da je prosječna utrošena energija 173 J. Konstrukcioni čelik prema
standardima EN-a mora imati minimalnu energiju od 27 J. Prema tome ovom metodom smo
potvrdili da je naš metal konstrukcioni čelik S275JR, što je u saglasnosti sa rezultatima koje
smo dobili metodom zatezanja.

43
6. Zaključak

Cilj ovog rada je bio objasniti mehaničke metode ispitivanja metala i metalni legura, a
zatim praktično primjeniti neke od tih metoda za određivanje mehaničkih osobina odabranog
metala. Kao što smo naglasili na početku ovog rada ispitvanje mehaničkih osobina metala
počinje još u starom vijeku. Prilikom otkrivanja novih metala počelo je ispitivanje njihovih
mehaničkih osobina u svrhu korištenja tih metala za izgradnju građevina. Danas su te metode
napredovale, a metali se koriste u svim aspektima života. Zbog toga vidimo njihovu veliku
važnost i važnost pouzdanog određivanja njihovih mehaničkih osobina.

Metale koristimo u izgradnji građevina, mostova, automobila i drugih prevoznih

sredstava. Međutim, prije nego iskoristimo neki metal u pojedine svrhe neophodno je
poznavati njegove mehaničke osobine. Koliki pritisak određeni metal može podnijeti, na kojoj
temperaturi se mijenjaju njegove osobine i kako temperatura utiče na pojedine metale.
Neophodno je odrediti koliko izduženje ili savijanje može podnijeti odabrani metal ili metalna
legura. Sve navedeno možemo odrediti pojedinim mehaničkim metodama za ispitivanje
metala i metalnih legura.

U ovom radu ispitali smo odabrani nepoznati metal pomoću dvije metode za
ispitivanje mehaničkih osobina metala. Te metode su : metod zatezanja i metod udarne radnje
loma. Neophodno je bilo odrediti mehaničke osobine nepoznatog metala u cilj određivanja
vrste tog metala.

Pomoću metode zatezanja dobili smo iduće rezultate:

- Početna dužina epruvete prije mjerenja bila je 39,97 mm, dok je dužina nakon mjerenja
51,60 mm. Izduženje epruvete je 29%.
- Početni dijametar ispitivane epruvete je bio 7,98 mm, dok je dijametar nakon mjerenja
iznosio 5,23 mm. Suženje epruvete je 57%
- Minimalni napon tečenja Reh je 285 N/mm2
- Zatezna čvrstoča Rm je 459 N/mm2

Poređenjem dobijenih rezultata sa EN 10025-2 standardima koji se nalaze u tabeli 5.7.

odredili smo da je naš metal konstrukcioni čelik S275JR.. Oznaka JR znači da je mjerenje
vršeno na sobnoj temperaturi.

Pomoću metode zatezanjem dobili smo:

- Prosječna utrošena energija potrebna za lom epruvete je 173 J.

Poređenjem dobijenog rezultata sa rezultatima definisanim EN 10025-2:2004 standardima

koji su prikazani u tabeli 5.12. u kojem stoji da konstrukcioni čelik mora imati minimalnu
energiju od 27 J. Potvrdili smo da je naš metal konstrukcioni čelik S275JR, što je u
saglasnosti sa rezultatima koje smo dobili metodom zatezanja.

Na kraju možemo zaključiti da iako su se mehaničke osobine metala i metalnih legura

počele ispitivati prije mnogo godina, one i danas imaju veoma veliku ulogu, kako u industriji

44
tako i u drugim aspektima života. Kao što smo već naglasili s gledišta inžinjera (mašinaca,
metalurga, građevinaca itd.) temeljna svojstva materijala su mehanička, a značaj metala je
vrlo veliki jer od njihovog razvoja zavisi i intenzitet razvoja energetike i automatizacije.

45
7. Literatura

[1] Ivan Vitez, Mirsada Oruč, Raza Sunulahpašić, ISPITIVANJE MATALNIH MATERIJALA-
mehanička i tehnološka ispitivanja, Zenica (2006)

[2] Petar Terzić, ISPITIVANJE METALA- Deo 1: Mehanička ispitivanja, Beograd (1972)

[3] Charpy impact test on metallic materials-Part 1. Test method (V and U-notches), British
Standard BS EN 10 045-1 (1990)

[4] Metallic materials-Tensile testing – Part 1: Method of test at room temperature (EN ISO
6892-1:2009,IDT; ISO 6892-1:2009, IDT) – Bosanskohercegovački standard (2009)

[5] Steel and steel products – Location and preparation of samples and test pieces for
mechanical testing – International standard ISO 337 (1997)

[6] INTERNATIONAL STANDARD EN 10025-2 E (2004)

[7] M. Franz, Mehanička svojstva materijala, Zagreb (1998)

[8] Odabrana poglavlja iz mehaničkih svojstava materijala-Interna skripta-Sveučilište u

Zagrebu (2008-2009)

[9] BASIC SHEET OF EQUIPMENT MMH-01-60/00

[10] Plan uzorkovanja BAS EN ISO 6892-1 (2011)

46