DR. SC.

NERMINA ZAIMOVIĆ-UZUNOVIĆ
DR. SC. DUŠAN VUKOJEVIĆ
DR. SC. NEDIM HODŽIĆ
MR. ALMA ŽIGA

STATIKA
I izdanje

Zenica, 2007. godine

 PREDGOVOR
Sa pojavom novih tehnika i tehnologija, pripreme knjiga i uopšte
udžbeničke literature, posebno iz tehničkih disciplina, postalo je lakše i
kvalitetnije. Skratilo se vrijeme pripreme i pojavio daleko veći broj
knjiga nego što je to bilo ranije. Iz oblasti mehanika bilo je dosta
različite literature, koja nažalost nije u potpunosti odgovarala
nastavnom procesu i programu po kome se radilo.
Ipak dobro rješenje jeste postojanje udžbenika koji u potpunosti slijedi i
podržava sadržaj koji nastavnik predaje studentima. Zbog toga smo
radeći dugi niz godina na predmetima Staika i Mehanika I, na prvoj
godini studija mašinskih i građevinskog fakulteta stekli iskustvo kako i
šta predavati studentima i šta treba ispitivati studente. U skladu sa
Bolonjskim procesom, nije jednostavno na prvoj godini sa teoretskim
predmetom kakav je Statika uvoditi nove tehnike predavanja i vježbi.
Zato kao jedina i sigurna potpora za postizanje dobrih rezultata jesu
knjige, udžbenici, zbirke i praktikumi.
U knjizi Statika skupili smo niz zadataka koji su se pojavljivali kao
ispitni zadaci u eliminatornom dijelu ispita (pismeni dio ispita).
Teorijska osnova, za rješavanje zadataka datih u knjizi, data je na
jednostavan, razumljiv način i što je moguće u manjem obimu.
Prethodne zbirke zadataka, čiji je sadržaj uključen u ovu knjigu,
pokazale su se kao dobra osnova i bile su dosta korisne i tražene, pa je i
ovo kompletno rješenje, teorijske osnove i prateći zadaci možda i
najbolje rješenje za studente.
Smatram da smo izdavanjem ovog užbenika za predmet Statika i
Mehanika I studentima olakšali pripremu i savladavanje tako važnih
osnova za sve studente tehničkih fakulteta, posebno mašinskih i
građevinskih.
Bićemo zahvalni i pozivamo sve koji pronađu greške bilo koje vrste, koje
su nam promakle da nam ukažu na njih.
Posebnu zahvalnost dugujem recenzentima prof. dr. Avdi Voloderu i
prof. dr. Džaferu Kudumoviću na trudu koji su uložili da pregledaju
materijal i ukažu na propuste.
Mr. Samir Lemeš je dizajnerskim rješenjem korica značajno doprinio
prepoznatljivosti i vizuelnom identitetu knjige zbog čega mu dugujemo
zahvalnost.
Autori
Zenica, oktobar 2007.

i
ii
SADRŽAJ
1 UVOD U MEHANIKU................................................... 1

1.1 Definicija, zadatak i podjela mehanike 1.2 Kratak istorijski pregled

razvoja mehanike 1.3 Osnovni pojmovi i aksiomi mehanike 1.3.1
Kruto tijelo i materijalna tačka 1.3.2 Pojam sile i vrste sile 1.3.3
Pojam mase i težine 1.3.4 Klasična mehanika i nova mehanika 1.3.5
Osnovni zakoni mehanike 1.3.6 Osnovne veličine u mehanici i njihove
jedinice 1.3.7 Metodički pristup rješavanju zadataka u mehanici

2 UVOD U STATIKU .................................................... 15

2.1 Zadatak i podjela statike 2.2 Osnovni pojmovi u statici 2.3

Aksiomi statike 2.4 Veze, vrste veza i njihove reakcije

3 SISTEM SUČELJNIH SILA ........................................ 27

3.1 Definicija sistema sučeljnih sila 3.1.1 Geometrijski uslovi

ravnoteže sistema sučeljnih sila 3.2 Razlaganje sila na komponente
3.3 Projekcija sile na osu i na ravan 3.4 Analitički način definisanja
sile 3.5 Analitički uslovi ravnoteže sistema sučeljnih sila PRIMJERI

4 PROIZVOLJNI SISTEM SILA U RAVNI....................... 59

4.1 Moment sile u odnosu na tačku 4.2 Momentno pravilo

(Varinjanova teorema) 4.3 Slaganje paralelnih sila u ravni 4.4
Rezultanta dvije paralelne sile 4.5 Spreg sila 4.5.1 Sistem spregova
sila u ravni 4.5.2 Slaganje spregova sila 4.6 Slaganje proizvoljnog
sistema sila u ravni 4.7 Paralelno premještanje ravnog sistema sila u
datu tačku 4.8 Svođenje ravnog sistema sila na prostiji oblik 4.9
Uslovi ravnoteže ravanskog sistema sila 4.10 Posebni uslovi ravnoteže
ravnog sistema sila 4.11 Vrste ravnoteže tijela 4.12 Grafostatika
4.12.1 Verižni poligon 4.12.2 Grafički uslovi ravnoteže ravnog sistema
sila 4.12.3 Razlaganje sile na njoj dvije paralelne komponente
PRIMJERI

iii
 STATIKA

5 RAVNI NOSAČI ...................................................... 148

5.1 Osnovna podjela 5.2 Grafički postupak određivanja reakcija

oslonaca nosača 5.3 Određivanje transverzalne (poprečne) i aksijalne
(uzdužne) sile i napadnog momenta na nosaču 5.4 Prosti nosači
5.4.1 Prosta greda opterećena konstantnim kontinualnim opterećenjem
5.4.2 Prosta greda opterećena trougaonim kontinualnim opterećenjem
5.4.3 Prosta greda opterećena vertikalnom ekscentričnom silom 5.4.4
Konzola 5.4.5 Prosta greda opterećena proizvoljnim kontinuiranim
opterećenjem 5.4.6 Gerberova greda 5.4.7 Okvirni nosači
PRIMJERI

6 REŠETKASTI NOSAČI ............................................ 225

6.1 Osnovne karakteristike rešetkastih nosača 6.2 Određivanje otpora

oslonaca (reakcije veze) rešetkastog nosača 6.3 Određivanje sila u
štapovima rešetkatog nosača 6.3.1 Metoda isijecanja čvorova 6.3.2
Kremonin metod 6.3.4 Riterova metoda PRIMJERI

7 TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA .......... 256

7.1 Trenje klizanja 7.2 Trenje kotrljanja 7.3 Trenje užeta PRIMJERI

8 TEŽIŠTE ................................................................ 288

8.1 Koordinate težišta 8.2 Položaj težišta homogenih tijela koji imaju
ose simetrije 8.3 Guldinove teoreme PRIMJERI

9 PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA ............... 303

9.1 Moment sile za osu 9.2 Projekcije sile na ose prostornog

pravouglog koordinatnog sistema 9.3 Moment sile za tačku 9.4
Projekcija momenta sile za tačku na ose pravouglog koordinatnog
sistema 9.5 Varinjonova teorema o momentu za tačku rezultante
sistema sučeljnih sila 9.6 Spreg sila kao vektor 9.7 Sabiranje
spregova 9.8 Redukcija prostornog sistema sila na tačku 9.9 Uslovi
ravnoteže proizvoljnog prostornog sistema sila 9.9.1 Analitički uslovi
ravnoteže u nekim specijalnim slučajevima prostornog sistema sila
9.10 Veze i njihove reakcije u prostornim problemima PRIMJERI

iv
 SADRŽAJ

10 LANČANICE ......................................................... 347

10.1 Lančanice opterećene koncentrisanim silama 10.2 Lanačanice

opterećene kontinuiranim opterećenjem 10.2.1 Lančanice sa
proizvoljno-kontinuiranim opterećenjem 10.2.2 Parabolične lančanice
10.2.3 Obične lančanice

11 METOD VIRTUALNIH POMJERANJA .................... 357

11.1 Rad sile 11.2 Rad sprega sila 11.3 Pojam stepena slobode
kretanja 11.4 Princip virtualnih pomjeranja

v
vi
 UVOD U MEHANIKU

1.1 Definicija, zadatak i podjela mehanike

Mehanika kao grana prirodnih nauka je naučna disciplina koja izučava
zakone mirovanja (ravnoteže), mehaničkog kretanja, kao i uzajamnog
djelovanja materijalnih tijela. Naziv mehanika dolazi od grčke riječi
"mehane" koja ima značenje stroja (mašine) ili oruđa (sprave). Nastanak
mehanike bio je uslovljen životnim potrebama čovjeka u njegovoj borbi
za opstanak. Opažanje prirodnih pojava, koje je staro koliko i
čovječanstvo, kao i određenih sličnosti i zakonitosti u tim pojavama
vodilo je ka postepenom pretvaranju iste u spoznaju i konačno u
naučnu misao. Pri tome, čovjek je uočio da na neke pojave može utjecati
i potpuno ili djelimično ih iskoristiti, odnosno podvrgnuti svojoj volji. Iz
navedenog je očigledno da se mehanika temelji na opažanju,
iskustvima, eksperimentu i teoriji. U okviru mehanike primjenjuju se
različite metode kao što su: eksperimentalne, metode logičkog
zaključivanja i egzaktne metode matematike. Kako mehanika raspolaže
sa malim brojem aksioma, koji se temelje na opažanju i iskustvu, pri
proučavanju mehanike uglavnom se koristi deduktivna metoda.
Deduktivna metoda podrazumijeva formulisanje opštih pojmova i
zakona, a zatim se, logičkim zaključivanjem, primjenom matematičkih
metoda izvode ostali teoremi i principi mehanike.
Mehanika kao osnovna i najstarija grana fizike raspolaže principima i
zakonitostima na kojima se zasnivaju mnoge grane fizike. Kao naučna
disciplina mehanika se bavi proučavanjem najjednostavnijih prirodnih
pojava, koje nazivamo mehaničkim kretanjem. Pod mehaničkim
kretanjem podrazumijevamo pojavu promjene položaja materijalnih
tijela, koja se vrši u toku vremena, jednih u odnosu na druge, kao i
promjenu relativnog položaja dijelova materijalnih tijela, to jest
deformacije tijela.
Svaka promjena položaja tijela uvjetovana je djelovanjem nekog
vanjskog uzroka koji nazivamo silom. Zbog toga se mehanika bavi i
silama, to jest ona istražuje i uzroke kretanja.
Pod pojmom materijalnog tijela podrazumijevamo prostor ispunjen
materijom. Materija ili tvar je ono što ispunjava prostor i što osjećamo
preko naših osjetila, odnosno ono što djeluje na naša čula. U prirodi i
svuda oko sebe neprekidno opažamo biološke, hemijske, mehaničke,
toplinske, električne i druge promjene. Općenito, sve te raznovrsne i
mnogobrojne promjene nisu ništa drugo do različiti oblici kretanja

1
 STATIKA

materije. Za kretanje možemo reći da je to najopćenitije svojstvo

materije.
S pojmom materije nije vezan samo pojam kretanja već i pojmovi
prostora i vremena, jer materija je u stalnom kretanju koje se zbiva u
prostoru i vremenu. U nekim promjenama kao što su rast živih bića,
promjena strukture konstrukcionih materijala i slično glavnu ulogu igra
vrijeme, a kod drugih dominira element prostora. Međutim, pojam
kretanja materije u prostoru pri analizi bilo koje promjene u svim
njenim pojedinostima ne možemo nikako odvojiti od njenog kretanja u
toku vremena.
Prostorno stanje materijalnog tijela definišu njegova osnovna svojstva
kao što su oblik, volumen i položaj. Promjenu oblika i volumena
materijalnog tijela nazivamo deformacijom, a promjenu položaja
kretanjem.
U prirodi se kretanje javlja u najraznovrsnijim oblicima pri čemu jedan
oblik kretanja može da se pretvori u drugi. Najednostavniji oblik
kretanja je mehaničko kretanje za koje smo rekli da se sastoji u
promjeni položaja tijela u prostoru tokom vremena. Ako tijelo ne mijenja
svoj položaj u odnosu na druga tijela koja ga okružuju, kažemo da
miruje.
Kretanje i mirovanje su relativni pojmovi s obzirom da u prirodi ne
postoji apsolutno mirovanje. Na primjer tako nam se na prvi pogled čini
da u prirodi postoje tijela koja miruju u odnosu na okolne predmete i
tijela koja mijenjaju svoj položaj u toku vremena, odnosno kreću se.
Međutim, poznato je da Zemlja rotira oko svoje ose i istovremeno po
eliptičnoj putanji rotira oko Sunca, koje opet stalno mijenja svoj položaj
u odnosu na druge zvijezde u svemiru. Dakle, čitav svemir je u stanju
vječnog kretanja i zato u prirodi ne postoji tijelo koje se ne bi nalazilo u
stanju kretanja. Zbog toga s pravom možemo reći da je kretanje, u
najširem smislu riječi, oblik postojanja materije i ono obuhvaća sve
promjene i procese koji se događaju u prirodi i svemiru.
Vrlo često pri kretanju materijalnog tijela dolazi i do promjene njegovog
oblika i volumena (deformacije) što je prouzrokovano promjenom
međusobnog položaja njegovih sastavnih čestica (na primjer kretanje
čvrstih tijela, kretanje tečnih i plinovitih fluida).
Deformacije koje nastaju pri kretanju čvrstih tijela u većini slučajeva
tako su male da se mogu zanemariti i zbog toga se pri proučavanju
mehaničkog kretanja uzima u obzir samo promjena položaja.
Osim navedenih jednostavnih pojava kretanja, koje obično možemo lako
posmatrati, postoje kretanja određena električkim, magnetskim,
toplinskim, optičkim, hemijskim i drugim procesima u materijalnom
tijelu. Ta kretanja materijalnih tijela su mnogo složenija i veoma teško
ili uopće se ne mogu posmatrati jer se radi o kretanju molekula i atoma,

2
 1- UVOD U MEHANIKU

odnosno njihovih sastavnih čestica. Proučavanjem zakona tih kretanja

bavi se fizika u širem smislu riječi.
Ako se pri analizi procesa kretanja materijalnih tijela u obzir uzme
manji broj fizičkih svojstava, proučavanje kretanja tih tijela će biti
daleko jednostavnije. Zbog toga je uobičajeno da se pri proučavanju
zakonitosti mehaničkog kretanja polazi od najjednostavnijih objekata
kao što su materijalna tačka i kruto tijelo, a zatim se postepeno uzimaju
u obzir i druga fizička svojstva (elastičnost, plastičnost i sl.). Na taj
način se približavamo tačnom poznavanju zakona kretanja stvarnih
materijalnih tijela u prirodi.
Izučavanje pojava kretanja čisto teorijski, neovisno o njihovom značenju
u praktičnom životu, koristeći pri tome samo matematička sredstva,
spada u teorijsku ili racionalnu mehaniku. Rezultati izučavanja do kojih
dolazimo u okviru teorijske mehanike upoređuju se sa stvarnošću pri
čemu pokušavamo teorijske i praktične rezultate dovesti u sklad. Na taj
način dobiveni zaključci primjenjuju se pri proračunima i projektiranju
elemenata, mašina, građevina i drugih tehničkih objekata.
Mehanika, kao naučna disciplina, koja primjenjuje zakone teorijske,
odnosno racionalne mehanike na tehničke objekte zove se tehnička
mehanika. Tehnička mehanika kao naučna disciplina predstavlja
prijelaz od čisto teorijskih disciplina ka praktičnim tehničkim naučnim
disciplinama.
Za rješavanje tehničkih problema nije uvijek potrebna apsolutna
tačnost koja se dobije na osnovu strogih i veoma složenih formula
teorijske mehanike. Rješavanje tehničkih problema i postizanje željenog
cilja u većini slučajeva zahtijeva jednostavne i brze metode, što kao
posljedicu ima uvođenje novih hipoteza i zamjenu strogih formula
teorijske mehanike empirijskim relacijama, koje se temelje na
neposrednom iskustvu. Na primjer teoriju elastičnosti, nauku koja
izučava idealna elastična tijela, zamjenjuje u tehničkoj mehanici statika
elastičnih tijela ili otpornost materijala, a teorijsku hidromehaniku,
nauku o kretanju idealnih tekućina, tehnička hidromehanika, odnosno
primijenjena mehanika fluida ili hidraulika.
Prema općoj definiciji mehanike kao naučne discipline koja izučava
specifične zakone mehaničkih kretanja, tehnička mehanika se dijeli na
statiku ili geometriju sila, kinematiku ili geometriju kretanja i na
dinamiku, koja proučava odnose između sila i kretanja.
Statika u općem slučaju proučava samo mirovanje materijalnih tijela
kao specijalni slučaj mehaničkog kretanja. Razlikujemo statiku krutih
tijela ili stereostatiku i statiku elastičnih čvrstih tijela ili nauku o
čvrstoći. Zadatak statike krutih tijela je da sile, koje djeluju na neko
tijelo, svede na najjednostavniji mogući oblik, a statika elastičnih

3
 STATIKA

čvrstih tijela proučava unutarnja naprezanja i deformacije materijalnih

tijela. U statici operiramo sa pojmovima dužine i sile.
Kinematika se bavi proučavanjem kretanja materijalnih tijela, ne
uzimajući u obzir uzroke koji izazivaju to kretanje. Dakle, nastoji se
odgovoriti na pitanje: kako se materijalno tijelo kreće pri zadanim
geometrijskim uvjetima u zavisnosti od vremena. To znači da u
kinematici operiramo sa pojmovima dužine i vremena.
Dinamika proučava zavisnost između kretanja materijalnog tijela i sila
koje djeluju na tijelo, uzimajući u obzir i njegovu masu. Dakle, u
dinamici operiramo sa pojmovima dužine, vremena, sile i mase. Za
dinamiku se kaže da je to nauka o ubrzanom kretanju tijela. Ubrzanje
ili akceleracija postoji uvijek kada dolazi do promjene brzine ili po
veličini (npr. nejednoliko pravolinijsko kretanje) ili po pravcu (npr.
krivolinijsko kretanje), odnosno istovremeno po pravcu i veličini.

1.2 Kratak istorijski pregled razvoja mehanike

U pradavna vremena čovjek je, u borbi za opstanak, nastojao da svoje
slabosti nadomjesti i dopuni odgovarajućim tehničkim sredstvima koja
su mu bila dostupna. Ta sredstva bila su raznovrsna i imala su različite
namjene. Na primjer to su bile kamene sjekire, grnčarske ploče, uređaji
za mljevenje, vezenje i tkanje, alati i strojevi za dizanje i transport tereta
na kopnu, vodi i u zraku, oružje za napad i odbranu itd. Posmatranjem
pojava na nebu čovjek je našao mjerilo za vrijeme i objekte za
orijentaciju u prostoru. Daljim razvojem i na osnovu stečenih iskustava
iz tehnike, astronomije i nautike čovjek je nastojao da objasni određene
zakonitosti kretanja, ravnoteže i mirovanja. Tako je kao posljedica
životnih potreba čovjeka u njegovoj borbi za opstanak nastala
mehanika. Povijest mehanike kao naučne discipline nerazdvojeno je
vezana sa historijskim razvojem materijalne kulture čovječanstva što se
može uočiti iz slijedećeg pregleda historijskog razvoja mehanike.
Mnogi istorijski spomenici kao i porijeklo same riječi mehanika govore
nam da su se ljudi bavili mehanikom još u davnoj prošlosti. Dokaz za to
su piramide Egipta, kule Babilona, hramovi i luke Grčke, mostovi i
tvrđave starog Rima itd. Iz navedenog je očigledno da su ljudi već u
starom vijeku raspolagali raznolikim i velikim znanjima iz mehanike.
Poseban segment spoznaja u starom vijeku vezan je za nebesku
mehaniku tj. posmatranje i proučavanje kretanja nebeskih tijela.
Možemo reći da počeci mehanike padaju u početke religije i ljudske
civilizacije. Postavljanje prvih osnova iz mehanike vezano je za grčke
naučnike i njenu najstariju granu statiku. Zato se osnivačem mehanike
smatra Arhimed iz Siraxuze (287-212 god. prije n.e.), koji je postavio
zakone poluge i uzgona u tekućinama, a pripisuju mu se i koloturnik,
vijak i kolo na vretenu; Heron (oko 120 god. prije n.e.) koji je proširio

4
 1- UVOD U MEHANIKU

zakone poluge i kolotura i razvio zakonitosti o djelovanju klina, vijka,

zupčanika i kola na vretenu; Ptolomej (oko 150 god. poslije n.e.), koji je
dao prvu dosta potpunu teoriju kretanja planeta (gledište geocentričnog
sistema oje je odgovaralo crkvenim vlastima – zastupljeno u djelu
"Almagest" koje je preko 15 stoljeća služilo kao glavni udžbenik
astronomije) i Pappus (oko 390 god.), koji je razvio nauku o težištu
tijela.
Nakon što je takozvana aleksandrijska škola u VII stoljeću doživjela
propast nastao je duži zastoj u razvoju mehanike i nauke uopće.
Ponovni intenzivniji razvoj nauke počinje tek pred kraj XV stoljeća.
Zastoj u razvoju nauke u ovom periodu nastao je uglavnom kao
posljedica nedovoljne ekonomske razvijenosti.
U drugoj polovini srednjeg vijeka dolazi do poboljšanja ekonomskog
stanja. Razlog za to je niz tehničkih otkrića koja se javljaju jedno za
drugim. U IX stojeću javlja se potkivanje ekserima, a u istom periodu
pronađena je i vodenica. Do racionalizacije vučne snage životinja i
njenog povećanja dolazi u X stoljeću korištenjem hama koji se
životinjama postavlja na ramena, a ne na vrat kako se činilo ranije.
Dolazi do usavršavanja tehnike građenja brodova (javlja se kormilo koje
olakšava plovidbu). U XIV stoljeću iz Kine preko Arapa donosi se barut
na Zapad, a sredinom XV stoljeća otkriveno je štampanje.
Povećan broj tehničkih otkrića dovodi do povećanja proizvodnje koja
dovodi do intenzivnije razmjene dobara između pojedinih zemalja čime
se problem prijevoza još više intenzivira.
Nakon otkrića Amerike, proizvodne potrebe te epohe postavljaju pred
nauku čitav niz problema iz domena mehanike i astronomije.
Neki od tih problema su: povećanje brodske težine i poboljšanje
upravljanja brodom, gradnja kanala u okviru riječne plovidbe, problem
određivanja položaja broda na otvorenom moru i dr. Navedeni problemi
spadaju u domen hidrostatike, hidrodinamike i astronomije.
Razvoj specifičnih industrijskih grana kao što je rudarstvo, također je
mehanici postavio niz problema kao što su: gradnja mašina za bušenje,
transport i dizanje rude, izrada rudničkih pumpi za vodu, problem
provjetravanja rudnika itd. Jedan sasvim novi pokret u filozofiji, nazvan
renesansa, znatno je ubrzao sve zakone čovjekovog života.
Uticaj na razvoj mehanike kao naučne discipline imale su i ratne
vještine iz kojih su proistekli problemi zakona kretanja plinova kod
vatrenog oružja, pitanje akcije i reakcije, problem otpornosti materijala,
problem kretanja projektila i drugo.
Nagli razvoj mehanike javlja se u XVI i XVII stojeću. U tom periodu
živjeli su veliki umovi i naučnici kao što su: Leonardo da Vinci (1452-
1519), Kopernik (1473-1543), Galilei (1564-1642), Kepler (1571-1630),

5
 STATIKA

Huygens (1629-1695) i mnogi drugi. Galilei se smatra jednim od

osnivača klasične mehanike. On je uveo eksperimentalnu metodu kao
osnovu fizikalnih istraživanja. Postulirao je, između ostalog, zakon
slobodnog pada i zakon kretanja po kosini. Poseban značaj ima jedan
od osnovnih zakona mehanike, a to je princip tromosti ili inercije koji je
on izveo.
Jedan od najvećih podsticanja razvoju mehanike dao je Newton (1643-
1727). Svojim djelom "Matematička načela prirodne filozofije" u kome su
izložene osnovne zakonitosti kretanja u otpornoj sredini on je udario
temelje klasičnoj mehanici kao naučnoj disciplini koja se po njemu
naziva Newton-ova ili klasična mehanika. Uvođenjem infinitezimalnog
računa Newton je dao podstreka matematičarima za fizikalna
razmatranja problema mehanike. Veliki je broj znamenitih
matematičara i fizičara kao što su Huygens, Leibnic, Bernoulli, Euler i
drugi, koji su radili na problemima mehanike i doprinijeli njenom
usavršavanju i razvoju. Istovremeno, mehanika je s druge strane
izazvala veliki razvitak matematike, postavljajući joj probleme od kojih
neki još ni danas nisu riješeni.
U XVII i XVIII stoljeću na osnovu postignutih rezultata nauka je mogla
potisnuti mračne sile predrasuda, dogmatskih učenja i autoritet
neprikosnovenih crkvenih vlasti. Pobijedila je Kopernik-ova (1473-1543)
teorija kretanja planeta (heliocentrični sistem) čime je došlo do
izuzetnog preokreta u nauci, a posebno nebeskoj mehanici.
Za izuzetan razvoj mehanike u XVIII stojeću najzaslužniji naučnici su:
Lagrange, Laplace, d'Alembert, Poisson, Hamilton, Poinsot i drugi.
Nagli razvoj industrije u XIX stojeću doprinijelo je da se iz teorijske
mehanike izdvoji tehnička mehanika kao posebna naučna disciplina.
Osnivač sistematske tehničke mehanike je Poncelet (1781-1867), a osim
njega za razvoj tehničke mehanike zaslužni su: Hooke, Coulomb, Prony,
Navier, Coriolis, Maxwell, Weisbach, Young i mnogi drugi.

1.3 Osnovni pojmovi i aksiomi mehanike

1.3.1 Kruto tijelo i materijalna tačka
Kretanje čvrstih tijela u prirodi pod uticajem sila uvijek je povezano sa
njihovim manjim ili većim deformacijama, koje se očituju u promjeni
oblika i volumena tih tijela. Te deformacije su dosta složene pojave pa
se u mehanici uvodi pojam krutog, to jest apsolutno čvrstog tijela. Pod
pojmom krutog tijela podrazumijevamo tijelo koje pod djelovanjem sila,
ma kako one bile velike ne mijenja oblik i volumen. To znači da se
isključuju osobine elastičnosti materijala kao i mogućnost da se tijelo
raskine ili zdrobi. Takva tijela su idealna tijela i ona ne postoje u
prirodi. Dio mehanike koji izučava kretanje takvih tijela naziva se

6
 1- UVOD U MEHANIKU

mehanikom krutih tijela ili stereomehanikom. Izučavanjem

deformabilnih tijela koja se elastično ili plastično deformiraju bavi se
mehanika elastičnih tijela ili elastomehanika kao i mehanika plastičnih
tijela i mehanika loma.
Da bi se lakše analizirali različiti oblici kretanja krutog tijela, koji još
uvijek predstavljaju dosta složene pojave uveden je u mehaniku i pojam
materijalne tačke. Pod pojmom materijalne tačke podrazumijevamo
materijalno tijelo zanemarljivih dimenzija. Na taj način, oduzimanjem
krutom tijelu još i svojstva oblika i volumena predodžba o materijalnoj
tački može se svesti na geometrijsku tačku. Uzevši u obzir navedeno,
kruto tijelo se može smatrati sistemom materijalnih tačaka između
kojih se ne mijenja razmak. U mehanici materijalna tačka može da se
posmatra kao dio nekog tijela, ali i kao samostalna materijalna tačka.

1.3.2 Pojam sile i vrste sile

U svakodnevnom životu vrlo često susreću se pojave koje se
manifestuju kao naprezanje mišića pri vršenju tjelesnog rada, na
primjer dizanje nekog tereta, pokretanje nekog predmeta rukom,
kretanje i slično. Naprezanje mišića predstavlja subjektivni osjećaj
kojim određujemo primarni pojam sile, koja u okvirima fizike ne može
tačno da se definira.
Pod pojmom sile u mehanici podrazumijevamo svako djelovanje (akciju)
koje nastoji promijeniti stanje mirovanja ili kretanja nekog tijela. Sile
koje proizvode ili nastoje da proizvedu kretanje tijela zovu se
dinamičkim ili aktivnim (na primjer sila Zemljine teže, sila pritiska
vjetra, sila pritiska fluida u cilindru mašine itd.). Za razliku od aktivnih,
sile koje nastoje spriječiti kretanje nazivaju se pasivnim silama ili
otporima (na primjer sila otpora trenja, sila otpora kretanju tijela kroz
fluid itd.).
Sile koje djeluju na neko tijelo izvana i čije djelovanje za posljedicu ima
promjenu oblika i volumena tijela zovu se vanjskim silama, a one sile
koje se odupiru djelovanju vanjskih sila i promjenama koje one
izazivaju nazivaju se unutarnjim silama.
Djelovanje vanjskih sila na neko tijelo može biti dvojako. Kada se
djelovanje vanjske sile na tijelo ostvaruje preko površine tijela, tada se
govori o djelovanju površinskih sila (na primjer sila pritiska tečnosti ili
gasa na neko tijelo, sila pritiska jednog tijela na drugo). Ako je
djelovanje vanjske sile raspoređeno po jedinici mase ili volumena nekog
tijela tada govorimo o masenim ili volumenskim silama (na primjer
gravitacione sile, inercijalne sile, sile magnetskog polja, sile električnog
polja itd.).
Sila u općem slučaju može biti funkcija vremena, puta i brzine i ta će se
zavisnost podrobnije izučavati u dinamici. U okviru mehanike vrlo često

7
 STATIKA

se susrećemo sa: silom teže, inercijalnim silama, elastičnom silom

opruge, koncentrisanim silama, silom trenja klizanja, silom trenja
kotrljanja i nizom drugih sila o kojima će biti više govora u narednim
poglavljima.

1.3.3 Pojam mase i težine

Veliki broj vozača vjerovatno je mnogo puta uočio pojavu koja se očituje
u tome da kada voze automobil koji je više opterećen, istom brzinom
kao i manje opterećen automobil, potrebno je daleko više napora za
zaustavljanje automobila. Ili ako su dvije kugle iste veličine, ali od
različitih materijala, pokrenute jednakim udarcem one će se na istoj
podlozi otkotrljati na različite udaljenosti. Iz navedenih primjera može
se zaključiti da su sva tijela troma ili inertna, ali da mjera njihove
tromosti nije ista. Mjeru tromosti ili inertnosti nekog tijela u mehanici,
prema I. Newton-u, naziva se masom tijela. Za svako tijelo masa je
kosntantna veličina koja je proporcionalna težini tijela koja se mijenja u
zavisnosti od položaja tijela na Zemlji. Težina tijela (uobičajena oznaka
G
za težinu je G ) je sila kojom Zemlja privlači tijelo prema svom središtu,
odnosno pritiskuje ga na horizontalnu podlogu (pri tome je G = m·g, gdje
je: m (kg) masa tijela, a g = 9,81 ms-2 ubrzanje Zemljine gravitacije). Na
polovima Zemlje je težina tijela veća nego na ekvatoru i ona se smanjuje
s visinom kako se udaljavamo od Zemljine površine. Osim Zemljine
gravitacije na svako tijelo djeluju i privlačne sile drugih tijela, ali je
njihovo djelovanje u poređenju sa Zemljinom privlačnom silom
zanemarivo. Mase tijela se mogu mjeriti i upoređivati. Izmjerenu masu
tijela nazivamo teškom ili gravitacionom masom.
Pri kretanju, svojom inertnošću tijelo se suprostavlja svakoj promjeni
stanja kretanja. Ako na dva različita tijela djelujemo jednakom silom ta
tijela će dobiti ubrzanja koja su obrnuto proporcionalna njihovim
masama. Na isti način se mogu uporediti i mase, a tako određena masa
naziva se inercijalnom masom.
Ako se jednakom silom djeluje na tijela iste težine ona će se kretati
jednakim ubrzanjem, a to znači da tijela jednakih gravitacionih masa
imaju jednake i inercijalne mase. Prema tome obje su mase jednake.
Posljedica navedenog je da sva tijela u praznom prostoru (bezvazdušni
prostor ili vakuum) padaju jednakom brzinom. Karakteristika prema
kojoj su gravitacija i inercija u biti jedno te isto je osnova opće teorije
relativnosti.
Od ranije je poznata činjenica da je gravitacija na različitim mjestima
Zemljine površine različita, a isto tako mijenja se i sa vremenom. Dakle,
možemo reći da se težina mijenja u prostoru i vremenu, dok masa
ostaje konstantna, to jest ona se ne mijenja nikakvim vanjskim
utjecajima kao što su na primjer: mehanički, toplinski, svjetlosni,

8
 1- UVOD U MEHANIKU

električki i drugi. Zbog neznatne promjene Zemljine gravitacije, u

praktičnom životu se često masa i težina zamjenjuju, a kao propratno
se ne pravi razlika ni između specifične težine i gustoće (specifične
mase). Strogo uzevši, pojam specifične težine podrazumijeva težinu
jedinice volumena, dok je gustoća masa jedinice volumena. Masa tijela
je skalarna veličina, za razliku od sile teže koja je vektor.

1.3.4 Klasična mehanika i nova mehanika

Intenzivan razvoj fizike krajem IX i početkom XX stoljeća imao je za
posljedicu važna otkrića na području nauke o strukturi atoma i
kretanju njihovih osnovnih čestica, radioaktivnosti, elektrodinamike i
nizu drugih naučnih disciplina. Ta otkrića su pokazala da za kretanje
mikročestica i za kretanje tijela čija se brzina približava brzini svjetlosti
ne važe zakoni klasične mehanike.
U prvoj četvrtini XX stoljeća razvila se takozvana relativistička
mehanika, koja se temelji na Einstein-ovoj teoriji relativnosti.
Einstein-ova teorija relativnosti predstavlja još jedan veliki korak u
razvoju mehanike. Relativistička mehanika, odnosno takozvana "nova
mehanika" unosi posve nov sadržaj u okviru osnovnih pojmova
mehanike kao što su prostor, vrijeme i materija. Klasična mehanika
predstavlja poseban slučaj i samo se u području malih brzina poklapa
sa novom mehanikom. Prema Einstein-ovoj teoriji relativnosti prostor i
vrijeme su relativni pojmovi, a mjerenje prostora i vremena zavisi od
položaja i kretanja posmatrača.
Kako su stvarne brzine tijela u prirodi i tehnici daleko manje od brzine
svjetlosti, klasična mehanika je i dalje u punoj mjeri sačuvala svoje
značenje za tehničku mehaniku. Razlika u rezultatima klasične i
relativističke mehanike dobija na značaju samo kada je brzina tijela
približno jednaka brzini svjetlosti. Kod kretanja tijela brzinom mnogo
manjom od brzine svjetlosti klasična mehanika daje sliku stvarnosti s
veoma visokim stepenom tačnosti.
Inercijalna masa tijela m u stanju kretanja, prema teoriji relativnosti
veća je od njegove mase mo u stanju mirovanja, to jest masa se mijenja
u zavisnosti od brine prema zakonu
mo
m= .............................................................................. .... (1.1)
v2
1− 2
c
gdje je: v brzina kretanja tijela, a c brzina svjetlosti.
Prema jednačini (1.1) slijedi zaključak da brzina materijalnog tijela koje
u stanju mirovanja ima masu mo veću od nule nikada ne može dostići

9
 STATIKA

vrijednost brzine svjetlosti c = 300 000 km/s, jer bi za to trebalo utrošiti

beskonačno veliki mehanički rad.
Poznata je činjenica da u klasičnoj mehanici, zbog brzine kretanja tijela
mnogo manje od brzine svjetlosti, masu smatramo konstantnom.
Opravdanost te činjenice možemo pokazati kroz jedan vrlo jednostavan
primjer. Uvrstimo li u formulu (1.1) podatak o obodnoj brzini Zemlje na
njenoj putanji oko Sunca, koja iznosi približno v = 30 km/s i podatak o
brzini svjetlosti c = 300 000 km/s, dobit ćemo da je v2/c2 = 10-8, što
znači da se promjena mase u tom slučaju može posve zanemariti, a
prema tome i opravdati navode na činjenici da je:
m = mo = const,............................................................................... (1.2)
Iz navedenog primjera je očigledno da zakoni Newton-ove klasične
mehanike i dalje igraju veoma veliku ulogu kao moćno sredstvo za
naučna istraživanja raznovrsnih tehničkih i prirodnih nauka. Dakle, u
djelokrug proučavanja klasične mehanike ulaze problemi kretanja
makroskopskih tijela, čija je brzina kretanja mnogo manja od brzine
svjetlosti.

1.3.5 Osnovni zakoni mehanike

Klasična mehanika kao naučna disciplina temelji se na nekoliko
aksioma koji proizilaze iz opažanja i iskustva. Prema Euklidu pod
pojmom aksioma podrazumjevamo istine koje se ne dokazuju, nego se
prihvataju kao očite istinite bez dokaza. Prve aksiome mehanike
formulirao je naučnik I. Newton. Veliki italijanski naučnik Galilei, jedan
od osnivača klasične mehanike, je već prije Newton-a ustanovio, na
osnovu sistematskih proučavanja, da bi se tijelo, koje se nalazi u stanju
mehaničkog kretanja i na koje ne djeluju nikakve sile (otpori), kretalo
uvijek pravolinijski i jednoliko, to jest konstantnom brzinom (inercijalno
kretanje). Djelovanje sila se očituje samo u promjeni brzine tijela,
odnosno tijelo bi dobilo ubrzanje ili bi se kretalo sa usporenjem.
Newton je kasnije pokazao da to vrijedi i za kretanje nebeskih tijela na
osnovu čega je nastala takozvana dinamička definicija sile. Prema toj
definiciji, silu smatramo uzrokom koji izaziva promjenu kretanja ili
promjenu brzine, odnosno ubrzanja. Doprinos Newtona se ogleda i u
tome što je umjesto pojma količine materije uveo pojam mase i svoju
teoriju je postulirao sa nekoliko definicija i tri osnovna zakona
mehanike:
1) Zakon tromosti ili princip inercije:
Svako tijelo ostaje u stanju mirovanja ili u stanju jednolikog
pravolinijskog kretanja sve dok se, djelujući na to tijelo nekom silom, to
stanje ne promjeni.

10
 1- UVOD U MEHANIKU

2) Zakon proporcionalnosti sile i ubrzanja:

G G
Promjena ubrzanja (akceleracija) a ili brzine v nekog tijela
G
proporcionalna je sili F koja djeluje na to tijelo, a odvija se u pravcu i
smjeru djelovanja sile, to jest
G G
F = m ⋅ a , ......................................................................................(1.3)
G G
gdje su: F i a vektori istog pravca i smjera, a m masa tijela.
3) Princip jednakosti akcije i reakcije:
Dva tijela koja se dodiruju, djeluju uvijek uzajamno jedno na drugo,
silama koje su po intenzitetu i pravcu jednake, ali suprotna smjera.
Kraće rečeno, "actio=reactio", odnosno akcija je uvijek jednaka i
suprotno usmjerena reakciji.
Prvi zakon je veći bio poznat Galilei-u i on je posljedica drugog aksioma
G G G
prema kome je za silu F = 0 i ubrzanje a = 0, što znači da se brzina v
ne mijenja po pravcu i veličini. Uopšteno možemo reći da je inercijalno
kretanje tijela dosta složena pojava.
Drugi zakon predstavlja ustvari dinamičku definiciju sile.
Prema trećem zakonu je očigledno da mase tijela djeluju jedna na drugu
silama koje su po veličini jednake, ali suprotnog smjera, odnosno svaka
sila (akcija) proizvodi jednaku i suprotno usmjerenu silu (reakcija).
I zaista posmatrajući pojave u prirodi, sile se uvijek javljaju u parovima,
kao akcija i reakcija. Pri tome uopšte nije bitno koju od njih smatramo
akcijom, a koju reakcijom.
Karakteristika tehničke mehanike je ta da su zakoni i teoreme klasične
mehanike, uz primjenu pojma sile, svedeni na oblik koji je prikladan za
primjenu na materijalna tijela kao što su mašine, vozila, građevinske
konstrukcije i slično, a koji se susreću u tehnici. Analiza i primjena
pojedinih teorema mehanike odnosi se na materijalna tijela, a to znači
da oni važe općenito bez obzira o kakvom se obliku materijalnog tijela
radi.

1.3.6 Osnovne veličine u mehanici i njihove jedinice

Zakonom o mjernim jedinicama i mjerilima utvrđeno je da se u našoj
zemlji mogu upotrebljavati samo mjerne jedinice Međunarodnog sistema
mjernih jedinica – SI (skraćenica SI - na francuskom jeziku: Système
International d' Unités).
Iz niza fizičkih veličina po dogovoru su izdvojene međusobno nezavisne
veličine, koje nazivamo osnovnim veličinama i za njih su definisane
osnovne jedinice. Pregled osnovnih veličina i njihovih jedinica dat je u
tabeli 1.1.

11
 STATIKA

Tabela 1.1. Osnovne veličine i njihove jedinice

Osnovna mjerna jedinica
Osnovna veličina
Naziv Oznaka
Dužina metar m
Masa kilogram kg
Vrijeme sekunda s
Jačina električne struje amper A
Termodinamička temperatura kelvin K
Svjetlosna jačina kandela (candela) cd
Količina materije
mol mol
(supstance, gradiva)

Ostale fizičke veličine i njihove jedinice mogu se definisati pomoću

osnovnih veličina i jedinica primjenom algebarskih izraza i upotrebom
matematičkih simbola množenja i dijeljenja. Na taj način dobijene
veličine i jedinice nazivamo izvedenim. Neke od izvedenih mjernih
jedinica dobile su nazive i oznake po imenima poznatih naučnika.
Primjeri definisanja izvedenih mjernih jedinica:
- jedinica za silu zove se njutn (newton) (N): Prema definiciji to je
sila koja masi od 1 kilograma daje ubrzanje od 1 m/s2, odnosno
1N = 1 kg ·1 m/s2 = 1 kgms-2, a određen je pomoću formule
F = m·a (F – sila, m – masa, a – akceleracija),
- jedinica za mehanički rad (energiju) zove se džul (joule) (J): 1 J = 1
Nm, a određena je pomoću formule A = F · s (A – mehanički rad,
F – sila, s – pređeni put),
- jedinica za snagu zove se vat (watt) (W): 1W = 1J/s, a određena je
pomoću formule W = A/t (W – snaga, A – mehanički rad,
t – vrijeme) itd.
Za definisanje mehaničkih veličina od navedenih sedam dovoljne su tri
osnovne veličine, a to su: dužina, masa i vrijeme. Ostale veličine kao što
su: sila, brzina, ubrzanje, pritisak i druge su izvedene veličine.
Upotreba SI sistema ima niz prednosti kao što su:
- univerzalnost (može se koristiti u svim granama nauke),
- jednostavan je pošto je izgrađen na bazi koherentnosti jedinica,
- jasan je, pošto su u njemu konačno razlučeni pojmovi mase od
težine, to jest pojam sile,
- praktičan je jer se koristi već uobičajenim jedinicama kao što su
na primjer za dužinu – metar, za vrijeme – sekunda itd.,

12
 1- UVOD U MEHANIKU

- pogodan je za izvođenje novih koherentnih jedinica, kao i njihovih

decimalnih i dekadnih umnožaka,
- oslobođeni smo nepotrebnog zamaranja i gubljenja vremena pri
raznoraznim preračunavanjima itd.,
- bolje međunarodne tehničke komunikacije.
Da bi osnovne i izvedene mjerne jedinice bile pogodne za upotrebu u
svim oblastima primjene vrlo je korisno da se koriste decimalni
umnošci, odnosno decimalne mjerne jedinice. Decimalne mjerne
jedinice su decimalni dijelovi mjernih jedinica, a obrazuju se
stavljanjem međunarodno usvojenih predmetaka ispred oznake mjernih
jedinica. Naziv predmetaka, njihove oznake i brojčane vrijednosti sa
primjerima primjene dati su u tabeli 1.2.

Tabela 1.2. Predmetci, njihove oznake i brojčane vrijednosti

Naziv Oznaka Primjeri upotrebe predmetka
predmetka predmetka
koji se koji se Činilac kojim se množi jedinica
stavlja stavlja (vrijednost predmetka)
ispred ispred Primjer Izgovor
naziva oznake
jedinice jedinice
eksa E 1 000 000 000 000 000 000=1018 Em=1018m eksametar
peta P 1 000 000 000 000 000=1015 Pg=1015g petagram
tera T 1 000 000 000 000=10 12 TJ=10 J 12 teradžul
giga G 1 000 000 000=109 GN=109N giganjutn
mega M 1 000 000=106 MPa=106Pa megapaskal
kilo k 1 000=103 kV=103V kilovolt
hekto h 100=102 hl=102l=10-1m3 hektolitar
deka da 10=101 dag=101g=10-2kg dekagram
deci d 0,1=10 -1 dl=10 l=10 m
-1 -4 3 decilitar
centi c 0,01=10-2 cm=10-2m centimetar
mili m 0,001=10-3 mT=10-3T militesla
mikro μ 0,000001=10-6 μW=10-6W mikrovat
nano n 0,000000001=10-9 ns=10-9s nanosekunda
piko p 0,000000000001=10 -12 pF=10 -12 F pikofarad
femto f 0,000000000000001=10-15 fm=10-15m femtometar
ato a 0,000000000000000001=10-18 aJ=10-18J atodžul

13
 STATIKA

1.3.7 Metodički pristup rješavanju zadataka u

mehanici
Problemi sa kojima se inženjeri i tehničari susreću u tehničkoj praksi,
kada je u pitanju mehanika, rješavaju se primjenom različitih zakona i
metoda mehanike. Obično su to analitičke, grafičke i grafoanalitičke
metode, to jest kombinacija računskih i geometrijskih metoda.
Analitičko rješenje zadatka podrazumijeva u prvom koraku definisanje
određene algebarske forme, odnosno oblika, a zatim uvrštavanje
zadanih numeričkih vrijednosti, nakon čega se dobijaju odgovarajući
rezultati. Izbor metode koju ćemo koristiti za rješavanje zadatka zavisi
od zahtjeva u pogledu tačnosti rezultata i brzine rješavanja. Tačniji
rezultati dobijaju se računskim metodama ali zahtijevaju veći utrošak
vremena. Grafičke metode su manje tačne, ali su zato brže i preglednije.
Računskim metodama se u većini slučajeva dobija funkcionalna
zavisnost između zadanih i traženih veličina, što se često upravo i traži,
dok se grafičkim metodama ta zavisnost određuje odgovarajućim
konstrukcijama dijagrama i planova. Poželjno je da se svaki rezultat
pažljivo provjeri kao i to da se svaki zadatak, ako je to moguće, riješi
analitički i grafički. Na taj način jedna metoda je kontrola druge
metode.
Pri rješavanju zadataka iz mehanike cjelokupni proces može se
uglavnom svesti na tri faze:
- faza pojednostavljenja zadanog složenog problema (definisanje
idealiziranog modela problema),
- faza rješavanja idealiziranog problema računskom i/ili grafičkom
metodom i
- faza interpretacije dobijenih rezultata u zavisnosti od zadanih
veličina postavljenog zadatka.
Dosljednom primjenom svih navedenih faza pri rješavanju zadataka iz
mehanike, istovremeno se stiče sigurnost i iskustvo bez čega ne
možemo uspješno rješavati probleme iz tehničke prakse. Osnovni
zadatak tehničke mehanike i jeste da se budući inženjeri priviknu na
jedan metodički pristup rješavanju postavljenog zadatka.

14
 UVOD U STATIKU

2.1 Zadatak i podjela statike

Statika, kao dio mehanike, može se definirati, kao nauka o ravnoteži

sila koje djeluju na materijalno tijelo, odnosno mehanički sistem.
Drugim riječima, u okviru statike proučavaju se uslovi koji moraju biti
ispunjeni da bi sile, koje djeluju na promatrano tijelo, odnosno sistem,
bile u ravnoteži.
Razlikujemo statičku i dinamičku ravnotežu. Pod pojmom statičke
ravnoteže podrazumijevamo slučaj kada tijelo na koje djeluju sile
miruje, a kada se tijelo pod djelovanjem sila kreće jednoliko i
pravolinijski (v = const.) tada imamo slučaj dinamičke ravnoteže. U tom
slučaju za kretanje tijela vrijedi zakon inercije (I aksiom), i pri tome
tijelo se ponaša kao da na njega ne djeluje nikakva sila. Stanje
mirovanja sa stanovišta kinematike podrazumijeva slučaj kretanja kada
je brzina jednaka nuli (v = 0).
Prema načinu i metodama proučavanja ravnoteže krutih tijela, statiku
možemo podjeliti na elementarnu i analitičku statiku.
U elementarnoj statici se razmatraju metode svođenja ili redukcije
zadanog sistema sila na jednostavniji oblik. Kako izlaganja u ovom
dijelu statike imaju geometrijski karakter, taj dio statike zove se još i
geometrijom sila. Pri rješavanju zadataka u elementarnoj statici služimo
se analitičkom, grafičkom (geometrijskom) ili grafoanalitičkom
metodom. Pri analitičkom postupku, tražene veličine analiziraju se i
određuju numerički, a pri grafičkom postupku, sve veličine se zadaju
grafički i sam proces određivanja traženih veličina izvodi se čisto
grafičkim putem. Grafoanalitička metoda predstavlja kombinaciju dvije
prethodne opisane metode.
Analitička statika se zasniva na principu virtualnih radova koji
predstavljaju fundamentalne principe mehanike i koji definišu opći
kriterij ravnoteže mehaničkih sistema.
Prema agregatnom stanju tijela statiku možemo podijeliti na: statiku
čvrstih tijela (geostatiku ili samo statiku), statiku tečnog fluida
(hidrostatiku) i statiku plinovitih fluida (aerostatiku). Statika čvrstih
tijela dijeli se na: statiku krutih tijela (stereostatika), statiku elastičnih
tijela (elastostatika) i statiku plastičnih tijela (plastostatika).

15
 STATIKA

U statiku se može uključiti i nauka o odnosima između prostora i mase

– takozvana geometrija masa. To je dio statike koji se bavi određivanjem
položaja težišta materijalnih tijela i njihovih statičkih momenata,
momenata inercije itd.

2.2 Osnovni pojmovi u statici

Da bi kvalitetno mogli pratiti izlaganje materije i rješavati određene
probleme iz statike, potrebno je da se prvo upoznamo sa nekim
osnovnim pojmovima, kao što su: sila, sistem sila, sistem tijela itd.
Sila. U poglavlju 1.3 već smo definisali pojam sile i napravili
odgovarajuću klasifikaciju sila. Očigledno je da se u mehanici
susrećemo sa raznim vrstama sila. Međutim, sve te sile imaju određena
G
zajednička obilježja, koja se mogu uočiti na slici 2.1.a. Za silu F
kažemo da je potpuno određena ako su poznate njene karakteristike:
intenzitet (apsolutna veličina), pravac, smjer i napadna tačka (hvatište)
A. Očigledno je da navedene karakteristike predstavljaju obilježja
vektorskih veličina. Dakle, za silu možemo reći da je vektorska veličina.
Napadna tačka ili hvatište sile je tačka u kojoj se prenosi djelovanje sile
na tijelo. Intenzitet pravac i smjer sile u prostoru određen je njenim
G
trima pravouglima komponentama. Tako je na primjer sila F ,
G G G
prikazana na slici 2.1.b, određena komponentama Fx , Fy , Fz .

a) b)
Slika 2.1 Sila kao vektorska veličina
Pravac i smjer sile možemo definisati kao pravac i smjer pravolinijskog
kretanja kojim bi se kretalo slobodno tijelo, kada bi ta sila djelovala na
njega. Na primjer sila teže ima pravac paralelan vertikalnoj z osi i
G
usmjerena je prema dolje. Sila F u užetu AB, na slici 2.1.a, čiji je jedan
kraj vezan za tijelo u tački A, djeluje u pravcu AB i ima smjer od A
G
prema B. Pravac duž kojeg djeluje neka sila F u jednom ili drugom
G
smjeru zove se pravac ili linija djelovanja sile. Intenzitet sile F = F
G
određuje se poređenjem sile F sa silom koja je uzeta za jedinicu.

16
 2- UVOD U STATIKU

Osnovna jedinica za mjerenje intenziteta sile je newton (njutn). Newton

(N) je sila koja masi od 1 kilograma daje ubrzanje od 1 m/s2,
(1N = 1 kg⋅1m/s2 = 1 kgm/s2),
Pri proučavanju djelovanja sila na tijelo, obično se služimo pravouglim
koordinatnim sistemom (slika 2.1.b), i određujemo položaj napadne
G G
tačke (hvatišta) A sile F pomoću vektora položaja r , odnosno pomoću
G
projekcija X, Y i Z, vektora r na ose koordinatnog sistema. U tom
G
slučaju sila F , kao vektorska veličina, određena je ako je poznat njen
G G
intenzitet F = F i tri ugla, koje vektor F zatvara sa pozitivnim
smjerovima koordinatnih osa.
G
Projekcije vektora F na koordinatne ose određene su relacijama:
X = Fx = F cos α, ........................................................................... (2.1.)
Y = Fy = F cos β ..................................................................................(2.2.)
Z = Fz = F cos γ. ............................................................................ (2.3.)
G
Intenzitet sile F izračunavamo na osnovu intenziteta komponenti
pomoću poznate relacije:
G
F = F = X 2 + Y 2 + Z 2 , ............................................................... (2.4.)

a pravac djelovanja pomoću relacija:

X
cos α = , ................................................................................... (2.5.)
F
Y
cos β = ,.................................................................................... (2.6.)
F
Z
cos γ = ..................................................................................... (2.7.)
F
U praksi se intenzitet sile najčešće mjeri dinamometrima ili vagom.
Sistem sila. Sistem sila definišemo kao skup sila koje djeluju na neko
tijelo.
Uravnoteženi sistem sila. Uravnoteženi sistem sila je onaj pri čijem
dejstvu tijelo ili sistem tijela se nalazi u ravnoteži (ne kreće se, odnosno
miruje).
Sistem tijela. Sistem tijela predstavlja skup materijalnih tijela koja
uzajamno djeluju jedno na drugo, tako da ravnoteža bilo kojeg tijela
zavisi od dejstva drugih tijela. Sile međusobnog djelovanja tijela unutar
sistema nazivamo unutrašnjim, a sile koje potiču od tijela van sistema
nazivamo spoljašnjim silama sistema.

17
 STATIKA

Slobodno tijelo. Pod slobodnim tijelom podrazumijevamo tijelo koje nije

vezano za druga tijela i može da zauzme bilo koji položaj u prostoru
(npr. hitac u zraku).
Vezano tijelo. Za neko tijelo kažemo da je vezano ako je njegovo
pomjeranje u prostoru ograničeno drugim tijelima.
Ekvivalentni sistem sila. Ekvivalentni sistem sila je onaj koji može
zamijeniti posmatrani sistem sila, koji djeluje na tijelo, a da se pri tom
dejstvo na tijelo ne promijeni.
Rezultanta sila. Rezultanta datog sistema sila je sila koja je evivalentna
posmatranom sistemu sila, odnosno ona zamjenjuje dejstvo svih tih sila
na kruto tijelo.
Uravnotežavajuća sila. Uravnotežavajuća sila je sila koja je jednaka
rezultanti po intenzitetu i pravcu, a suprotnog je smjera.
Koncentrisana sila. Koncentrisana sila je sila koja djeluje u jednoj
tački tijela (ako se može smatrati da se mehaničko dejstvo prenosi u
tačku).
Kontinuirana sila. Kontinuirana sila je sila čije se dejstvo prenosi na
više tačaka tijela kontinuirano (po dužini, površini ili volumenu datog
tijela).
Apsolutno kruto tijelo. Apsolutno kruto ili kruto tijelo možemo
definisati kao tijelo kod koga se pri mehaničkom dejstvu drugih tijela,
ne mijenja rastojanje između bilo koje dvije njegove tačke.
Materijalna tačka. Pojam materijalne tačke definisali smo također u
poglavlju 1.1, znamo da pod tim pojmom podrazumijevamo materijalno
tijelo čije su dimenzije zanemarive.
Princip solidifikacije. Poznato nam je da prirodno čvrsta tijela nisu
apsolutno čvrsta (kruta) i da se radi toga ona pod djelovanjem vanjskih
sila deformišu. Kada se takvo, deformisano tijelo nalazi u stanju
mirovanja, za vanjske sile, koje na to tijelo djeluju, vrijede isti uslovi
ravnoteže kao i za sile koje djeluju na kruto tijelo. Ako se prirodno
čvrsto tijelo nalazi u položaju ravnoteže, ono će ostati u ravnoteži i u
slučaju kada bi cijelo tijelo ili bilo koji njegov dio postao krut. Navedeno
predstavlja takozvani princip solidifikacije ili ukrućivanja. Prema tome,
sva prirodna čvrsta tijela, kada miruju, možemo pri proučavanju
ravnoteže sila koje na njih djeluju smatrati krutim tijelima. To važi i za
fluide, odnosno tekućine i plinove s tim da moramo uvesti i neke
dopunske uslove ravnoteže.

2.3. Aksiomi statike

Riječ aksiom potiče od grčke riječi axioma koja ima višestruko značenje:
ugled, autoritet sam po sebi, sama sobom vidljiva naučna istina,

18
 2- UVOD U STATIKU

očigledna istina, nedokaziva istina, istina koja se ne može dokazati itd.

Shodno navedenom i u statici postoje očigledne istine koje su nastale
kao rezultat iskustva i dugotrajnog eksperimentisanja, ispitivanja i
opažanja. Te istine definisane su kao aksiomi statike i usvajaju se bez
matematičkih dokaza. Aksiomi statike izračunavaju neke
fundamentalne odnose u vezi sa ravnotežom tijela.
G G
Prvi aksiom: Slobodno kruto tijelo na koje djeluje dvije sile, F1 i F2 ,
biće u ravnoteži pod dejstvom tih sila samo ako djeluju duž iste
napadne linije (nalaze se na istom pravcu), imaju isti intenzitet (F1 = F2),
a suprotnog su smjera, slika 2.2.

Slika 2.2. Uravnoteženo djelovanje dviju sila na slobodno kruto tijelo

Drugi aksiom: Dejstvo datog sistema sila na kruto tijelo neće se
promijeniti, ako se datom sistemu doda ili oduzme uravnoteženi sistem
sila.
Kao posljedica prvog i drugog aksioma proizlazi konstatacija da silu
koja djeluje na kruto tijelo možemo pomjerati duž napadne linije, a da
se pri tom njezino dejstvo na tijelo ne promjeni, slika 2.3.

19
 STATIKA

Slika 2.3. Dodavanje uravnoteženog sistema sila postojećem sistemu

G
Ako na kruto tijelo djeluje sila F u tački A, na osnovu drugog aksioma,
u tački B možemo dodati uravnoteženi sistem sila, a pri tome ukupno
dejstvo sila na sistem neće biti promjenjeno. Na osnovu prvog aksioma,
G G
sila F u tačkama A i B može se ukloniti, tako da ostaje samo sila F u
tački B, slika 2.3. Ova konstatacija o pomjeranju sile duž napadne linije
važi samo za kruto tijelo, dok se za deformabilno tijelo ovaj stav ne bi
mogao prihvatiti.
Treći aksiom: Rezultanta dvije sile koje djeluju na tijelo u jednoj tački,
određena je dijagonalom paralelograma, konstruisanog nad silama kao
njegovim stranicama, slika 2.4.

Slika 2.4. Definisanje rezultante sila primjenom paralelograma sila

Drugi postupak za određivanje rezultante dvije sile koje djeluju u jednoj
tački svodi se na, takozvano, pravilo trougla sila, slika 2.5.

20
 2- UVOD U STATIKU

Slika 2.5. Definisanje rezultante sila primjenom pravila trougla sila

G G G
Na kraj sile F1 , nanosi se sila F2 , a vektor koji spaja početak sile F1 i
G G G G
kraj sile F2 , pretstavlja rezultantu FR sila F1 i F2 .
Pored ove dvije grafičke metode, za određivanje rezultante sila koristi se
i analitička metoda. Primjenom kosinusne teoreme, prema slici 2.5,
intenzitet rezultante određen je sljedećim izrazom:

FR = F12 + F22 + 2F1F2 cos α ........................................................ (2.8.)

Četvrti aksiom: Nastao je iz trećeg zakona mehanike i glasi: Sile sa
kojim dva tijela djeluju jedno na drugo jednake su po intenzitetu i
pravcu, a usmjerene su suprotno, slika 2.6.

Slika 2.6. Djelovanje uravnoteženog sistema dvije sile suprotnog smjera

Kod ovih razmatranja posmatramo samo spoljašnje sile, pošto su
unutrašnje sile između djelića krutog tijela međusobno uravnotežene.
Peti aksiom: Ako se deformabilno tijelo nalazi u ravnoteži, ravnotežno
stanje će se zadržati, ako to tijelo postane kruto (princip solidifikacije).
Šesti aksiom (aksiom o vezama): Za neko tijelo kažemo da je vezano
ako je njegovo pomjeranje u prostoru ograničeno drugim tijelima. Svako
vezano tijelo može se posmatrati kao slobodno (tijelo čije pomjeranje u

21
 STATIKA

prostoru nije ograničeno drugim tijelima), ako se uklone veze i njihov

utjecaj na tijelo zamjeni odgovarajućim silama – reakcijama veze, slika
2.7.

Slika 2.7. Vezano tijelo

2.4. Veze, vrste veza i njihove reakcije

Vezama nazivamo mehanička ili fizička tijela koja ograničavaju slobodu
kretanja materijalne tačke (tijela) ili sistema materijalnih tačaka (tijela).
U okviru statike, veze predstavljaju različita tijela koja su na određeni
način vezana s posmatranim materijalnim tijelom ili sistemom i koja
ograničavaju slobodu kretanja istih.
Ako vezama ograničavamo promjene položaja materijalnog tijela
(sistema) u prostoru, veze su geometrijske, a ako se postave ograničenja
i na kinematičke elemente (npr. brzinu) veze su kinematičke.
Veze mogu biti postojane ili nepostojane. Postojane veze
podrazumijevaju nemogućnost odvajanja materijalne tačke ili tijela od
veze (npr. klizač na vođici). Nepostojane veze dozvoljavaju mogućnost
odvajanja materijalne tačke ili tijela, određenim pomakom, od veze (npr.
knjigu na stolu možemo premještati po površini stola ne prekidajući
vezu, ali knjigu možemo i podići sa površine stola čime se veza prekida).
Zavisno od vremena, veze mogu biti stacionarne (skleronomne) ili
nestacionarne (reonomne). Stacionarne veze su veze nezavisne o
vremenu, a nestacionarne veze su veze zavisne o vremenu. Na primjer:
kretanje čovjeka po palubi nepokretnog broda predstavlja stacionarnu
vezu, a ako bi se brod kretao veza bi bila nestacionarna.
Veze se mogu definisati kao unutrašnje i vanjske veze sistema.
Unutrašnje veze sistema postavljaju ograničenja samo u pogledu
međusobnog položaja sastavnih dijelova sistema, a posmatrajući sistem
kao cjelinu, one ne sprečavaju njegov slobodni pomak. U suprotnom
slučaju, veze su vanjske. Dakle, ako ulogu veza vrše tijela koja
pripadaju posmatranom sistemu, onda se ispoljava djelovanje

22
 2- UVOD U STATIKU

unutrašnjih veza, i obratno. Ako u okviru materijalnog sistema

dominiraju samo unutrašnje veze tada se on naziva slobodnim.
Kada bi sistem bio slobodan, djelovanje veza bi se očitovalo u tome što
bi one sprečavale odnosno mijenjale kretanje koje bi priložene vanjske
sile izazivale. Možemo smatrati da veze proizvode isto djelovanje kao i
sile pa se zbog toga u mehanici djelovanje veza zamjenjuje silama koje
nazivamo reakcijama veza. Dakle, djelovanje veza svodi se na sile-
reakcije veza koje ove proizvode. Na osnovu navedenog možemo
zaključiti da pri određivanju ravnoteže neslobodne materijalne tačke ili
tijela, veze treba zamIjeniti njihovim reakcijama, to jest osloboditi tačku,
odnosno tijelo njihovih veza. Drugim riječima ako silama koje djeluju na
materijalnu tačku ili tijelo dodamo reakcije veza možemo posmatrani
materijalni sistem smatrati slobodnim.
Međutim, treba imati u vidu da se reakcije veza razlikuju od običnih
sila, prvenstveno zbog toga što reakcije veza nisu određene samom
vezom, nego zavise od sila koje djeluju na sistem kao i od kretanja
sistema. Obične sile, naprotiv, ne zavise od drugih sila niti od kretanja
sistema. Osim toga djelovanje običnih sila može izazvati kretanje
sistema, dok reakcije veza ne mogu izazvati nikakvo kretanje. Zbog toga
reakcije veza nazivamo pasivnim silama, dok su obične sile aktivne.
U većini slučajeva reakcije veza su nepoznate kako po pravcu i smjeru
djelovanja tako i po intenzitetu. Razmotrit ćemo nekoliko jednostavnijih
slučajeva veza kada možemo odrediti pravac reakcije.
1. Veza ostvarena pomoću užeta, lanca i sl. Reakcija ima pravac ose
zategnutog užeta, lanca i sl (slika 2.8). Takve veze mogu prenositi samo
sile zatezanja, to jest sile koje nastoje prouzrokovati naprezanje na
zatezanje tih elemenata.

b)
a)

Slika 2.8. Veza ostvarena pomoću užeta, lanca ili na sličan način
2. Veza ostvarena pomoću krutog štapa zanemarive težine. U
slučaju veze ostvarene pomoću krutog štapa zanemarive težine i uz
zanemareno trenje u zglobovima štapa, reakcija štapa ima pravac
njegove uzdužne ose, odnosno pravac koji spaja njegove krajnje tačke
(slika 2.9). Takva veza može prenositi sile zatezanja i pritiska.

23
 STATIKA

a) b)
Slika 2.9. Veza ostvarena pomoću krutog štapa zanemarive težine
3. Glatka površina. U slučaju kada materijalna tačka ili tijelo može da
klizi po nepomičnoj površini tijela ili materijalnoj liniji bez trenja,
reakcija veze ima pravac okomit na površinu ili liniju, ili tačnije pravac
okomit na tangencijalnu ravan kroz dodirnu tačku (slika 2.10.a). Ako
površina tijela ili materijalna linija mogu kliziti bez trenja po nepomičnoj
tački ili tijelu, odnosno ako se u stanju mirovanja na njih oslanjaju,
pravac reakcije veze okomit je na pomičnu površinu ili materijalnu liniju
(slika 2.10.b).

a) b)
Slika 2.10. Glatka površina kao veza
4. Cilindrični zglob, cilindrični ležaj. U slučaju veze pomoću
cilindričnog zgloba ili cilindričnog ležaja, pravac reakcije je, zanemarimo
li trenje, okomit na osu zgloba, odnosno ležaja (slika 2.11). Ako je veza
ostvarena pomoću nepomičnog cilindričnog zgloba, pravac reakcije je
nepoznat, odnosno to može biti bilo koji pravac okomit na osu zgloba,
što zavisi od položaja vezanog tijela i sila koje na njega djeluju. Tipičan
primjer takve veze je nepomični oslonac nosača (punih linijskih,
rešetkastih, okvirnih i dr.). Obično se reakcija cilindričnog zgloba ili
ležaja, radi lakšeg izučavanja problema razlaže u dvije komponente.

24
 2- UVOD U STATIKU

a) b) c) .. d)
Slika 2.11. Cilindrični zglob ili ležaj kao veza
5. Sferni zglob, sferni ležaj. Veza pomoću sfernog zgloba ili ležaja ne
dozvoljava pomjeranje ni u jednom pravcu (slika 2.12). Jedino je
moguća rotacija tijela oko bilo koje ose koja prolazi kroz nepomičnu
tačku O. Reakcija ove veze određena je trima međusobno okomitim
komponentama, čiji je pravac, smjer i intenzitet ovisan o silama koje
djeluju na tijelo.

a) b) c)
Slika 2.12. Sferni zglob ili ležaj kao veza
6. Uklještenje. Otpor uklještenja kao veze svodi se na silu i moment
sprega sila (moment uklještenja). Za sistem u ravni, sila i moment kao
reakcije na djelovanje spoljašnjeg opterećenja, leže u ravni dejstva sila
koje predstavljaju spoljašnje opterećenje (slika 2.13). Obično se reakcija
ove veze, radi jednostavnijeg izučavanja problema, razlaže na
komponente. Ako se radi o ravanskom sistemu sila onda se sila razlaže
na dvije komponente, a ako se radi o prostornom sistemu sila onda i
silu i moment razlažemo na komponente.

25
 STATIKA

Slika 2.13. Uklještenje kao veza

Za razliku od navedenih veza koje zbog zanemarivanja određenih
karakteristika, kao što su trenje ili sopstvena težina, nazivamo idealnim
vezama, u stvarnosti su to veze kod kojih se javlja i trenje. U tom
slučaju se ukupna reakcija definiše preko komponente normalne i
tangencijalne reakcije. Tangencijalna komponenta reakcije leži u
tangencijalnoj ravni postavljenoj kroz tačku, liniju ili površinu dodira
dva tijela i naziva se silom trenja. Primjer takve veze prikazan je na slici
2.14.

Slika 2.14. Reakcija veze razložena na normalnu i tangencijalnu

komponentu – realna veza
Iz navedenog se može zaključiti da je reakcija veze uvijek usmjerena
suprotno pravcu i smjeru kretanja tijela.

26
 SISTEM SUČELJNIH
SILA

3.1 Definicija sistema sučeljnih sila

Sistem sučeljnih sila definišemo kao sistem sila koje djeluju na tijelo u
jednoj tački ili u različitim tačkama krutog tijela, pri čemu mora biti
zadovoljen uvjet da se produžene napadne linije tih sila sijeku u jednoj
tački. Ako sve sile koje djeluju na tijelo leže u jednoj ravni onda
govorimo o ravanskom sistemu sučeljnih sila, slika 3.1a, ako sučeljne
sile, koje djeluju na tijelo, ne leže u istoj ravni onda govorimo o
prostornom sistemu sučeljnih sila, slika 3.1b. Kao specijalan slučaj
ravanskog sistema sučeljnih sila je sistem kolinearnih sila, slika 3.1c.

a) b) c)
Slika 3.1 Sučeljni sistem sila
Određivanje rezultante, njezinog pravca, smjera i intenziteta analitičkim
i grafičkim putem za sučeljni sistem sila, već je prezentirano u
prethodnim poglavljima. Ukoliko imamo više sila njihovu rezultantu
najjednostavnije možemo odrediti vektorskim sabiranjem svih
komponenti sila.
G G G G
FR = F1 + F2 + " + Fn ,...................................................................... (3.1)
G n G
FR = ∑F
i =1
i ...................................................................................... (3.2)

27
 STATIKA

3.1.1 Geometrijski uvjeti ravnoteže sistema sučeljnih

sila
Da bi sistem sučeljnih sila koje djeluju na jedno tijelo bio u ravnoteži
potreban i dovoljan uslov je da vektorski zbir svih sila bude jednak nuli,
slika 3.2.

Slika 3.2 Uravnoteženi sistem sučeljnih sila

G G
Sile F1 i F2 djeluju na prikazano materijalno tijelo. Dodavanjem ovom
G
sistemu sile - FR , sistem sučeljnih sila postaje uravnotežen, odnosno:
G G G
( )
F1 + F2 + −FR = 0 ..........................................................................(3.3)

Ukoliko na kruto tijelo djeluju tri sučeljne sile u tom slučaju potreban i
dovoljan uslov za ravnotežu sistema sila je da trougao koje formiraju
ove sile bude zatvoren, slika 3.3. Ako je ispunjen ovaj uslov onda je
njihova rezultanta jednaka nuli, pa se zadatak svodi na osnovnu
postavku o ravnoteži sučeljnih sila.

Slika 3.3 Uravnoteženi sistem tri sučeljne sile

3.2 Razlaganje sila na komponente

Razložiti silu na komponente (dvije ili više) znači naći sučeljne sile za
koje je zadata sila rezultanta.
Ako posmatramo postavljeni zadatak u ravni, tada zadatu silu
G
F možemo razložiti na komponente samo u slijedeća četiri slučaja:

28
 3- SUČELJNI SISTEM SILA

a) Ako su zadani pravci razlaganja sile

G
Ako su poznati pravci AB i AC, silu F možemo razložiti po pravilu
G G
paralelograma na komponente F1 i F2 , slika 3.4.

Slika 3.4 Razlaganje sile na komponente primjenom

pravila paralelograma sila

b) Ako je zadat intenzitet komponenti

U ovom slučaju postupamo na isti način kao kod konstrukcije trougla,
kada su poznate veličine sve tri stranice. Dakle u ovom slučaju nad
datom silom konstruišemo trougao sila, pri tome se vrh rezultante mora
sučeljavati sa vrhom jedne od komponenti.
c) Ako je poznat pravac jedne komponente i intenzitet druge
komponente
Isto tako i ovaj zadatak se rješava konstrukcijom trougla, tako što se od
G
početka date sile F povuče pravac zadate komponente, a šestarom se iz
G
kraja sile F opiše kružnica čiji poluprečnik odgovara intenzitetu druge
komponente. Presjekom ove kružnice sa zadatim pravcem određuje se
G
veličina, pravac i smjer obje komponente na koje se razlaže sila F .
d) Ako je zadat pravac, smjer i intenzitet jedne komponente
U ovom slučaju, primjenom pravila o paralelogramu sila, bez ikakvih
G
problema može se zadata sila F razložiti na pripadajuće komponente,
pošto je jedna od komponenti potpuno definisana.
U konkretnom slučaju kod rješavanja zadataka, odnosno postavljenih
problema sučeljnih sila u ravni, moguće je odrediti najviše dvije
nepoznate komponente, odnosno reakcije veza, slika 3.5. Ovo proizilazi
iz pravila o trouglu sila.

29
 STATIKA

Slika 3.5 Razlaganje sila poznatog pravca, smjera i intenziteta na

komponente u konkretnim slučajevima djelovanja sučeljnog sistema sila
U oba zadatka, slika 3.5a i 3.5b prvo su definisane reakcije veza, a
zatim je izvršeno slaganje komponentnih sila u zatvoreni poligon-
trougao, čime je potvrđen uslov ravnoteže.

3.3 Projekcije sile na osu i na ravan

G
Sila F , kao vektorska veličina, može se rastaviti na komponente,
G
odnosno može se projektovati na osu ili na ravan. Projekcija sile F na
osu je skalarna veličina, slika 3.6.
G
F - sila
G
i - jedinični vektor
G
X=Fx –projekcija sile F na osu 0x
(skalarna veličina)

Slika 3.6 Projekcija sile na osu

G
Ortogonalna projekcija sile F na osu Ox određena je dužinom A ' B ' ,
koja može biti pozitivna, negativna i jednaka nuli; zavisno od položaja i
G
orijentacije ose Ox u odnosu na silu F .
A ' B ' = X = Fx = F cos α ..................................................................(3.4)
G
Ova konstatacija je proistekla iz vektorske algebre gdje projekciju sile F
G
na osu Ox definišemo skalarnim proizvodom vektora F i jediničnog
G
vektora i .

30
 3- SUČELJNI SISTEM SILA

G G G G G G
(F ⋅ i ) = F ( )
i cos  F , i .............................................................. (3.5)
G G
Kako je vektor i jedinični vektor, a ugao između vektora F i vektora
G
i je α, to imamo da je:
G G
( )
F ⋅ i = F ⋅ 1 ⋅ cos α = F cos α .................................................... (3.6)
G
Međutim kod projekcije sile F na ravan, slika 3.7, gornja konstatacija
G
ne važi. Projekcija sile F na ravan je vektorska veličina i u ovom slučaju
G
označena je sa Fxy .

Slika 3.7 Projekcija sile na ravan

G
Ako silu Fxy projektujemo na pripadajuće ose Ox i Oy, prema izrazu
(3.6), projekcije X = Fx i Y = Fy biće skalarne veličine određene sljedećim
izrazima:
X = Fx = Fxy cos ϕ = F cos α cos ϕ, ................................................... (3.7)
Y = Fy = Fxy sin ϕ = F cos α sin ϕ. .................................................... (3.8)

3.4 Analitički način definisanja sile

G
Na osnovu poznavanja samo projekcije sile F na jednu osu, na primjer
osu Ox, ne možemo jednoznačno odrediti vrijednost te sile. Naime, to
proizilazi iz konstatacije da veći broj sila različitog pravca i različitog
intenziteta može imati istu projekciju na datu osu, slika 3.8a.

31
 STATIKA

Slika 3.8 Projekcija sile na ose

pravokutnog koordinatnog sistema u ravni
G
Prema tome, za jednoznačno određivanje sile F moramo poznavati
njezine dvije projekcije slika 3.8b (slučaj da sila djeluje u ravni). Prema
G
slici 3.8b, sila F definisana je paralelogramom konstruisanim nad
G
projekcijama Fx i Fy. Intenzitet sile F određen je slijedećim izrazom:
G
F = F = Fx2 + Fy2 = X 2 + Y 2 ........................................................(3.9)
G
Položaj pravca napadne linije sile F u ravni Oxy određen je uglom α
koji je definisan izrazima:
Fx Fx X
cos α = = = , ................................................(3.10)
F F +F
2 2
X +Y 2
2
x y

Fy Fy Y
sin α = = = . ................................................(3.11)
F F +F 2
X +Y 2
2 2
x y

G
U slučaju da sila F ne leži u jednoj ravni, to je za njeno definisanje
pravca, smjera i intenziteta u Dekartovom koordinatnom sistemu
neophodno poznavati tri komponente, slika 3.9.

32
 3- SUČELJNI SISTEM SILA

Slika 3.9 Razlaganje sile na tri komponente

G
Fx= ac , Fy = ad i Fz = ae su ortogonalne projekcije sile F na ose
koordinatnog sistema Oxyz.
G
U ovom slučaju intenzitet sile F je:
G
F = F = Fx2 + Fy2 + Fz2 = X 2 + Y 2 + Z 2 ......................................... (3.12)
G
a pravac sile F je definisan uglovima α, β, γ.
Fx ⎛ Fx ⎞
cos α = ili α = arccos ⎜ ⎟ ................................................... (3.13)
F ⎝F ⎠
Fy ⎛ Fy ⎞
cos β = ili β = arccos ⎜ ⎟ ................................................... (3.14)
F ⎝F ⎠
Fz ⎛ Fz ⎞
cos γ = ili γ = arccos ⎜ ⎟ .................................................... (3.15)
F ⎝F ⎠
pri tome je:
cos 2 α + cos 2 β + cos 2 γ = 1 ............................................................. (3.16)

3.5 Analitički uslovi ravnoteže sistema

sučeljnih sila
Da bi sistem sučeljnih sila bio u ravnoteži, potreban i dovoljan uslov je
da rezultanta sistema bude jednaka nuli.

a) Slučaj ravnog sistema sučeljnih sila

Ravnoteža ravnog sistema sučeljnih sila određena je izrazima:
n

∑F
i =1
xi = 0 ...................................................................................... (3.17)

33
 STATIKA

∑F
i =1
yi = 0 .......................................................................................(3.18)

ili
2 2
G n G ⎛ n ⎞ ⎛ n ⎞
FR = ∑F
i =1
i = ⎜ ∑ Fxi ⎟ + ⎜ ∑ Fyi ⎟ = 0 . ..........................................(3.19)
⎝ i =1 ⎠ ⎝ i =1 ⎠
b) Slučaj prostornog sistema sučeljnih sila
Ravnoteža prostornog sistema sučeljnih sila određena je izrazima:
n

∑F
i =1
xi = 0 .......................................................................................(3.20)

∑F
i =1
yi = 0 .......................................................................................(3.21)

∑F
i =1
zi = 0 .......................................................................................(3.22)

ili
2 2 2
G n G ⎛ n ⎞ ⎛ n ⎞ ⎛ n ⎞
FR = ∑
i =1
Fi = ⎜ ∑ Fxi ⎟ + ⎜ ∑ Fyi ⎟ + ⎜ ∑ Fzi ⎟ = 0 ...........................(3.23)
⎝ i =1 ⎠ ⎝ i =1 ⎠ ⎝ i =1 ⎠
Primjena izloženih teoretskih razmatranja prezentirana je na sljedećim
primjeri.

34
 3- SUČELJNI SISTEM SILA

Primjeri:
Zadatak 3.1. Za dati sistem
sučeljnih sila, prikazan na slici
3.10, analitički i grafički
odrediti rezultantu ako je:
F1=100 N, F2=200 N, F3=320 N,
F4=450 N, α1=450, α2=1200,
α3=2100, α4=3000.
Rješenje:
a) Analitičko rješenje
Projekcije datih sila na ose
koordinatnog sistema xOy
definisane su izrazima: Slika 3.10 Sučeljni sistem sila u ravni
koji djeluje na tačku M

- osa x
X1 = F1 cos α1= 100⋅cos 45° = 100⋅0,7071 X1 = 70,71 N
X2 = F2 cos α2 = 200⋅cos 120° = 200⋅(-0,5) X2 = -100 N
X3 = F3 cos α3 = 320⋅cos 210° = 320⋅(-0,8660) X3 = -277,12 N
X4 = F4 cos α4 = 450⋅cos 300° = 300⋅0,5 X4 = 225 N

- osa y
Y1 = F1 sin α1 = 100⋅sin 45° = 100⋅0,7071 Y1 = 70,71 N
Y2 = F2 sin α2 = 200⋅sin 120° = 200⋅0,8660 Y2 = 173,20 N
Y3 = F3 sin α3 = 320⋅sin 210° = 320⋅(-0,5) Y3 = -160 N
Y4 = F2 cos α4 = 450⋅sin 300° = 450⋅(-0,8660) Y4 = -389,70 N

Komponente rezultante datog sistema sučeljnih sila definisane su

izrazima:
4
XR = ∑X
i =1
i = X1 + X 2 + X 3 + X 4 = 70,71 − 100 − 277,12 + 225

X R = −81, 41 N
4
YR = ∑Y
i =1
i = Y1 + Y2 + Y3 + Y4 = 70,71 + 173,20 − 160 − 389,70

YR = −305,79 N
Intenzitet rezultujuće sile definisan je izrazom:

( −81, 41) + ( −305,78 )

2
FR = X R2 + YR2 FR = FR = 316, 44 N

35
 STATIKA

S obzirom da je XR < 0 i YR < 0, rezultujuća sila FR nalazi se u trećem

kvadrantu, a njen pravac određen je izrazima:
G G X −81, 41
( )
cos α 'R = cos i , FR = R cos α 'R =
FR 316, 44
= −0,257

α R = 1800 + α R' = 1800 + arc cos ( 0,257 ) = 255,090 = 2550 54 '

a) Grafičko rješenje:
Da bi zadatak rješili grafički, prvo moramo usvojiti razmjeru za silu,
naprimjer UF = 100 N/1 cm, a zatim na osnovu plana položaja (slika
G G G G
3.11a) nacrtati plan sila nadovezujući redom sile F1 , F2 , F3 i F4 kako je
prikazano na slici 3.11b.

100 N
UF =
1 cm
ab = c ' c = F1 /U F = 1 cm
bc = ac ' = F2 /U F = 2 cm
cd = F3 /U F = 3,2 cm
de = F4 /U F = 4,5 cm

Slika 3.11 Grafičko rješenje zadatka 3.1.

G
Rezultanta FR , datog sistema sučeljnih sila, definisana je dužinom ae u
okviru plana sila. Intenzitet rezultujuće sile definisan je izrazom:

36
 3- SUČELJNI SISTEM SILA

100 N
FR = ae ⋅ U F FR = 3,15 cm FR = 315 N ≈ 316, 44 N
1cm
a pravac i smjer definisani su na osnovu plana sila (slika 3.11b).
G
Komponente rezultante FR prema istoj slici određene su dužima
af i fe , na osnovu čega slijedi:
100 N
X R = fe ⋅ U F X R = 0,8 cm X R = 80 N ≈ 81, 41N
1cm
100 N
YR = af ⋅ U F YR = 3,05 cm YR = 305 N ≈ 305,79 N
1cm
G
Istu rezultantu FR dobili bi bez obzira na red nanošenja sila u poligonu,
što je prikazano na slici 3.11b, isprekidanom linijom (redoslijed
G G G G
nanošenja sila F2 , F1 , F3 i F4 ).
Zadatak smo grafički mogli riješiti i na drugi način. Na slici 3.11a,
prikazano je rješenje pomoću paralelograma sila. Sa slike je očito da je:
JJJJJG G G
FR14 = F1 + F4 ,
JJJJJG G G
FR 23 = F2 + F3 ,
JJG JJJJJG JJJJJG
FR = FR14 + FR 23 .
Zadatak 3.2. Za dati sistem
kolinearnih sila, koje djeluju na
tijelo M u tački A, analitički i
grafički odrediti rezultujuću silu
G
FR ako je: F1 = 150 N, F2 = 200 N
i F3 = 300 N.
Rješenje: Slika 3.12 Djelovanje kolinearnog
a) Analitičko rješenje sistema sila na tijelo M
G
Za usvojenu osu x prema slici 3.13, intenzitet rezultujuće sile FR
možemo izračunati na osnovu izraza:
3
FR = X R = ∑X
i =1
i = X1 + X 2 + X 3 = F1 cos α1 + F2 cos α 2 + F3 cos α 3

FR = F1 cos1800 + F2 cos 00 + F3 cos 00 = −F1 + F2 + F3

FR = −150 + 200 + 300 = 350 N

37
 STATIKA

Slika 3.13 Djelovanje kolinearnog sistema sila duž ose x

G
Pravac rezultante FR je definisan osom x odnosno poklapa se sa
G G G
pravcima sila F1 , F2 i F3 , a smjer odgovara pozitivnom smjeru ose x.
G
Napadna tačka rezultante FR je tačka A.
b) Grafičko rješenje

100 N
UF =
1cm
ab = F2 /U F = 2 cm
bc = F3 /U F = 3 cm
cd = F1 /U F = 1,5 cm

Slika 3.14 Grafičko rješenje zadatka 3.2.

Na osnovu usvojene razmjene za silu UF = 100 N/1 cm i plana položaja
(slika 3.14a), crtamo plan sila (slika 3.14b), u razmjeri, crtajući sile
G G G G
redom F2 , F3 i F1 , na osnovu čega spajajući početak prve sile F2 i kraj
G
posljednje sile F1 , sa smjerom ka kraju posljednje sile, dobijamo
G
rezultantu FR čiji je intenzitet definisan izrazom:
100 N
FR = ad ⋅ U F FR = 3,5 cm FR = 350 N
1cm

38
 3- SUČELJNI SISTEM SILA

Zadatak 3.3. Zračni balon sfernog

oblika i prečnika D = 2 2 m,
napunjen helijem, koristi se za
mjerenje brzine vjetra. Balon je
vezan za tlo pomoću užeta AB
zanemarljive težine i dužine
L = 49 2 m. Pod dejstvom vjetra
balon se pomjeri tako da mu je
rastojanje od tla OC = h = 50 m.
Odrediti silu u užetu i silu vjetra,
ako je ukupna težina balona G =
1,85 N i ako na balon djeluje sila
potiska intenziteta Fp = 6,3 N.
Smatrati da je sila vjetra Slika 3.15 Zračni balon za
horizontalna. mjerenje brzine vjetra
Rješenje:
a) Analitičko rješenje
G
Neka je F sila kojom vjetar djeluje na
G
balon, a Fu sila u užetu. Ako zamislimo
da smo uklonili uže, a njegov uticaj
G
zamijenili silom Fu , onda se balon A
nalazi u ravnoteži pod dejstvom četiri sile,
koje djeluju u istoj ravni i sijeku se u
jednoj tački, tački O (slika 3.16). Dakle
imamo ravanski sistem sučeljnih sila.
Statički uslovi ravnoteže za usvojeni Slika 3.16 Balon
koordinatni sistem, prema slici, oslobođen veza
definisani su jednačinama:
∑X=0
F – Fu cos α = 0.................................................................................. (a)
∑Y=0
Fp – G - Fu sin α = 0 ........................................................................... (b)
Ugao α možemo odrediti pomoću izraza:
h
sin α = ............................................................................... (c)
⎛ D⎞
⎜L + ⎟
⎝ 2⎠

39
 STATIKA

50 50 1 2 2
sin α = = = ⋅ =
( 49 2+ 2 ) 50 2 2 2 2

2
α = arc sin . α = 450
2
Iz jednačine (b) slijedi:
Fp − G
Fu = ...................................................................................... (b')
sin α
6,3 − 1,85 4, 45
Fu = 0
= = 6,29 N
sin 45 0,70711
Iz jednačine (a) možemo odrediti silu kojom vjetar djeluje na balon
prema izrazu:
F = Fu ⋅ cos α .................................................................................... (a')
F = 6,29⋅cos 450 = 6,29 ⋅ 0,70711 = 4,45 N
b) Grafičko rješenje:

1N
UF =
1cm
G
ab = = 1,85cm
UF
Fp
bc = = 6,3cm
UF

Slika 3.17 Grafičko rješenje zadatka 3.3

Na osnovu usvojene razmjere za silu UF = 1 N/cm i plana položaja (slika
3.17a), crtamo plan sila (slika 3.17b), u razmjeri, crtajući prvo poznate
G G G
sile G i Fp . Zatim kroz početak sile G povlačimo pravac nepoznate
G G G
sile Fu , a kroz kraj sile Fp povlačimo pravac nepoznate sile F .

40
 3- SUČELJNI SISTEM SILA

G G
Presjekom pravaca nepoznatih sila Fu i F dobijamo tačku d čime je uz
tačke a i c definisan intezitet tih sila, odnosno slijedi:
1N
Fu = da ⋅ U F Fu = 6,29 cm Fu = 6,29 N
1cm
1N
F = cd ⋅ U F F = 4, 45 cm F = 4, 45 N
1cm
Smjerove određujemo tako da dobijemo zatvoren plan sila.

Zadatak 3.4. Homogeni cilindar težine

G = 60 N oslanja se u tački A na
glatku kosu ravan koja zaklapa ugao
α = 600 u odnosu na horizontalu, a u
tački B, koja se nalazi na itoj
horizontali sa tačkom A, oslanja se na
ispust (slika 3.18). Analitički i grafički
odrediti reakcije kose ravni i ispusta.
Slika 3.18 Šematski prikaz
homogenog cilindra oslonjenog
Rješenje: na glatke stjenke
a) Analitičko rješenje
Na slici 3.19 prikazan je cilindar O
oslobođen veza, pri čemu je uticaj veza
zamjenjen silama FA i FB (reakcijama
veze). Sa slike je vidljivo da na cilindar
djeluje ravanski sučeljni sistem sila, za
koje, uz prikazani usvojeni koordinatni
sistem, možemo definisati statičke
uslove ravnoteže u obliku:

∑X =0 (a) (a)
FB sin α − FA sin α = 0 Slika 3.19 Homogeni cilindar
∑Y = 0 oslobođen veza
FB cos α + FA cos α - G =0 (b)

Iz jednačine (a) slijedi:

FB sin α = FA sin α .............................................................................. (a')
odnosno:
FA = FB............................................................................................... (c)

41
 STATIKA

Ako izraz (c) uvrstimo u jednačinu (b) slijedi:

FA cos α + FB cos α - G = 0 ................................................................ (d)
odnosno:
G
FB = ...................................................................................... (d')
2 cos α
Uvrštavanjem brojčanih vrijednosti dobijamo:
40
FB = = 40 N FA = FB = 40 N
2 ⋅ 0,5
b) Grafičko rješenje
Na osnovu usvojene razmjere za silu UF = 10 N/cm i plana položaja
(slika 3.20a), crtamo plan sila (slika 3.20b), u razmjeri, polazeći od
G G
poznate sile G . Zatim kroz početak sile G povlačimo pravac nepoznate
G G G
sile FA , a kroz kraj sile G povlačimo pravac nepoznate sile FB . Presjek
G G
pravaca a i b definiše intenzitet sila FA i FB . U ovom slučaju grafičko
rješenje je definisano pomoću trokuta sila.

10 N
UF =
1 cm
G
ab =
UF

a) Plan položaja b) Plan sila

Slika 3.20 Grafičko rješenje zadatka 3.4.
Intenzitet sila veze definisan je izrazima:
10 N
FA = ca ⋅ U F FA = 4 cm = 40 N
1cm
10 N
FB = bc ⋅ U F FB = 4 cm = 40 N
1cm
G G
Smjer sila FA i FB određujemo na osnovu grafičkog uslova ravnoteže iz
koga slijedi da poligon sila mora biti zatvoren.

42
 3- SUČELJNI SISTEM SILA

Zadatak 3.5. Teret mase m = 150 kg

preko štapova AB, AC i AD obješen je
o strop i dva zida, kako je prikazano
na slici 3.21. Veza između štapova i
mjesta učvrščenja na stropu i
zidovima ostvarena je preko
dinamometara 1, 2 i 3. Na
dinamometru 1 registrovana je sila
inteziteta F1 = 850 N. Kolika su
pokazivanja dinamometara 2 i 3.
Težinu štapova i dinamometara
zanemariti. Slika 3.21 Teret vezan za strop i
zidove pomoću štapova
a) Analitičko rješenje
Ako sistem oslobodimo veza, uz
pretpostavku da su štapovi AB, AC i AD
opterećeni na zatezanje, dobit ćemo ravanski
sučeljni sistem sila, koje djeluju u tački A,
prikazan na slici 3.22. Za usvojeni
koordinatni sistem xOy statički uslovi
ravnoteže definisani su jednačinama:
∑X = 0
F3 sin 60° – F2 = 0 (a)
∑Y = 0 Slika 3.22 Uravnoteženi
F1 + F3 cos 60° – G = 0 (b) sistem sučeljnih sila koji
djeluje u tački A
Iz jednačine (b) uz jednačinu G = m⋅g slijedi:
G − F1 m ⋅ g − F1
F3 = 0
= .................................................................... (c)
cos 60 cos 600
150 ⋅ 9,81 − 850
F3 = = 1243 N
0,5
Iz jednačine (a) slijedi:
F2 = F3 sin 600 ................................................................................... (a')
F2 = 1243 ⋅ 0,86 = 1076,44 N
b) Grafičko rješenje
Usvajanjem razmjere za silu UF = 500 N/cm na osnovu plana položaja
(slika 3.33a), crtamo plan sila (slika 3.33b) crtajući prvo poznate sile
G G G G
F1 i G . Povlačenjem pravca nepoznate sile F2 iz početka sile G , a
G G
pravca nepoznate sile F3 kroz kraj sile F1 u presjeku dobijamo tačku d,

43
 STATIKA

G G G G
koja sa tačkama a i c definiše intenzitet sila F2 i F3 . Smjer sila F2 i F3
slijedi iz uslova da poligon sila mora biti zatvoren.

500 N
UF =
1 cm
G
ab = = 2,95 cm
UF
F1
ab = = 1,7 cm
UF

Slika 3.23 Grafičko rješenje zadatka 3.5.

G G
Intezitet sila F2 i F3 definisan je izrazima:
500 N
F2 = da ⋅ U F F2 = 2,1cm F2 = 1050 N ≈ 1076, 44 N
1cm
500 N
F3 = cd ⋅ U F F3 = 2, 45cm F3 = 1225 N ≈ 1243 N
1cm
Zadatak 3.6. Dizalica ABO održava se u ravnoteži pomoću užeta BC
(slika 3.24). Analitički i grafički odrediti silu u užetu kao i veličinu,
pravac i smjer reakcije u zglobu O, ako je težina obješenog tereta M u
G
tački A jednaka G . Dio OB dizalice je vertikalan, a uže BC ima pravac
AB.

Slika 3.24 Šematski prikaz dizalice

44
 3- SUČELJNI SISTEM SILA

Dati su podaci:
AB = a = 25,98 m, OB = b = 20 m, AO = c = 39,93 m, G = 40 kN
i ϕ = 600. Težinu dizalice zanemariti.
Rješenje:
a) Analitičko rješenje
Na slici 3.25 prikazana je dizalica oslobođena veza, pri čemu je uticaj
G G G G
veza zamijenjen silama FO i FB (reakcije veze). X O i YO predstavljaju
G
komponente sile FO . U ovom slučaju veoma je korisno iskoristiti
teoremu o tri sile koja glasi: ako se slobodno kruto tijelo nalazi u
ravnoteži pod dejstvom triju neparalelnih sila, koje leže u jednoj ravni
onda se napadne linije tih sila moraju sjeći u jednoj tački. Osnovne
postavke teoreme predočene su na slici 3.25. Sa slike je očigledno da
G G
imamo tri nepoznate veličine: FO i FB i δ, ili u drugoj varijanti
G G G
X O i YO i FB . Da bi odredili nepoznate veličine potrebno je postaviti tri
jednačine koje definišu statičke uslove ravnoteže. Za usvojeni
koordinatni sistem xOy uslovi ravnoteže glase:
∑X = 0
- XO + FB sin ϕ = 0 ............................................................................. (a)
∑Y = 0
YO – G - FB cos ϕ = 0 .......................................................................... (b)
∑MO = 0
G ⋅ m - FB ⋅ n = 0................................................................................. (c)

Slika 3.25 Dizalica ABO oslobođena veza

45
 STATIKA

Iz jednačine (a) slijedi:

XO = FB sin ϕ ..................................................................................... (a')
XO = 51,96⋅0,86603 = 45 kN
a iz jednačine (b):
YO = G + FB cos ϕ .............................................................................. (b')
YO = 40 + 51,96⋅0,5 = 65,98 kN
Iz jednačine (c) slijedi:
m a sin ϕ
FB = G =G ..................................................................... (d)
n b sin ϕ
40 ⋅ 25,98
FB = = 51,96 kN
20
Reakciju u zglobu O izračunavamo prema izrazu:

FO = X O2 + YO2 .................................................................................. (e)

FO = 452 + 65,982
FO = 79,86 kN
G
a pravac djelovanja reakcije FO definisan je uglom δ koji izračunavamo
prema izrazu:
YO
tg δ = ......................................................................................... (f)
XO
odnosno:
YO
δ = arc tg .................................................................................... (g)
XO
65,98
δ = arc tg = 55,710 ili δ = 550 42'36"
45
Zadatak smo mogli riješiti i na drugi način, odnosno, primjenom
sinusne teoreme. Na osnovu slike 3.25, slijedi:
G FO FB
= = .................................................................. (h)
sin α sin β sin γ
b c a
i = = ................................................................... (i)
sin α sin β sin γ
Iz jednačine (h) slijedi:

46
 3- SUČELJNI SISTEM SILA

sin β
Fo = G te, .............................................................................. (j)
sin α
sin γ
FB = G ...................................................................................... (k)
sin α
Iz jednačine (i) slijedi:
sin β c
= te, .................................................................................. (l)
sin α b
sin γ a
= .......................................................................................... (m)
sin α b
Ako jednačine (l) i (m) uvrstimo u jednačinu (j) i (k) dobijamo:
c
Fo = G ............................................................................................ (n)
b
39, 93
Fo = 40 = 79,86 kN
20
a
FB = G ........................................................................................... (o)
b
25,98
FB = 40 = 51,96 kN.
20

b) Grafičko rješenje:
Usvojivši razmjeru za dužinu UL = 5m/1cm i razmjeru za silu UF = 20
kN/cm, na osnovu plana položaja (slika 3.26a), crtamo plan sila (slika
G
3.26b). Povlačenjem pravca nepoznate sile FO kroz početak poznate sile
G G G
G , a pravca nepoznate sile FB kroz kraj sile G , u presjeku dobijamo
tačku c koja definiše trokut sila abc, na osnovu koga su definisani
G G G G
intenziteti sila FB i FO . Smjer sila FB i Fo definišemo zatvaranjem
poligona, odnosno, trokuta sila. Na planu sila su definisane i
G
komponente sile FO (trougao acd) povlačenjem pravaca komponenti
G G G
X O i YO kroz kraj, odnosno početak sile FO .

47
 STATIKA

5m 20 N
Ul = UF =
1 cm 1 cm
G
ab = = 2 cm
UF

Slika 3.26 Grafičko rješenje zadatka 3.6.

G G G G
Intezitet sila FB i FO kao i komponenti X O i YO definisan je izrazima:
20 kN
FB = bc ⋅ U F , FB = 2,6 cm FB = 52 kN
1cm
20 kN
FO = ca ⋅ U F , Fo = 4 cm FO = 80 kN
1cm
20 kN
X O = da ⋅ U F , x o = 2,25 cm X O = 45 kN
1cm
20 kN
YO = cd ⋅ U F yo = 3,3 cm YO = 66 kN
1cm

Zadatak 3.7. Glatka lopta poluprečnika

R = 1 m i težine G = 250 N, dodirujući
vertikalni zid, miruje na horizontalnom
G
podu (slika 3.27). Kolikom silom F
treba pritiskivati na nju preko grede
visine h = 0,5 m, da bi se lopta malo
izdignula iznad poda? Sva trenja i težinu
grede zanemariti. Slika 3.27 Šematski prikaz
sistema lopta-greda

a) Analitičko rješenje:
G
Silu F možemo odrediti ako dati sistem rastavimo na dva podsistema
(podsistem I-lopta i podsistem II-greda).

48
 3- SUČELJNI SISTEM SILA

- Lopta
Na slici 3.28 prikazana je lopta O na
koju djeluje ravanski sistem sučeljnih
G G G
sila G , FC i FB . Prema uslovu
zadatka reakcija poda, odnosno, sila
G
FA jednaka je nuli. Za usvojeni
koordinatni sistem xOy prema slici
statički uslovi ravnoteže glase:
∑X = 0
FC ⋅ cos α - FB = 0 (a) Slika 3.28 Lopta
oslobođena veza
∑Y= 0
FC ⋅ sin α - G = 0. (b)

Iz jednačine (b) slijedi:

G
FC = ......................................................................................... (b')
sin α
a na osnovu jednačine (a) dobijamo:
cos α G
FB = FC cos α = G = G ⋅ ctgα = .............................................. (c)
sin α tg α
Prema slici 3.28 ugao α možemo definisati pomoću izraza:

R ⋅ sin α = R – h ................................................................................ (d)

odnosno:
R −h
sin α = ..................................................................................... (d')
R
1 − 0,5
sin α = ,
1
sin α = 0,5,
α = arc sin 0,5 = 300.
Dakle,
G 250
Fc = = FC = 500 N
sin α 0,5
G 250
FB = = FB = 433,01N
tg α 0,57735

49
 STATIKA

- Greda
Uravnotežena greda kao podsistem na
G G G
koju djeluju sile F , FC i FN prikazana je
na slici 3.29. Za usvojeni koordinatni
sistem xO'y statički uslovi ravnoteže
definisani su jednačinama:
∑X = 0
F - FC' cos α = 0 (e) Slika 3.29 Greda
∑Y = 0 oslobođena veza

FN - FC' sin α = 0 (f)

FC' = FC (g)
Uvrstivši jednačinu (g) u jednačinu (e) iz jednačine (e) slijedi:
F = FC' cos α = FC cos α ...................................................................... (h)
Prema slici 3.28:

R 2 − (R − h )
2
x 2R h − h 2
cos α = = = ...................................... (i)
R R R
na osnovu čega je:
2R h − h 2
F = FC ........................................................................ (j)
R
Na osnovu (b') i (d') slijedi iz (j) da je:
2R h − h 2 G 2R h − h 2
F = FC = =
R sin α R
......................................... (k)
G R 2R h − h 2 2R h − h 2
= =G .
R −h R R −h
G
Dakle prema uslovima zadatka, sila F je određena izrazom:

2R h − h 2
F ≥G .............................................................................. (l)
R −h
odnosno:
2 ⋅ 1 ⋅ 0,5 − 0,52
F ≥ 250 F ≥ 433, 01 N
1 − 0,5

50
 3- SUČELJNI SISTEM SILA

Iz jednačine (f) slijedi:

FN = FC' sin α = FC sin α ...................................................................... (m)
odnosno:
FN = 500 ⋅ 0,5 = 250 N
b) Grafičko rješenje
G
Silu F grafički možemo odrediti ako definišemo ravnotežu svakog
podsistema posebno. Dobit ćemo dva ravanska sistema sučeljnih sila za
koje, u slučaju ravnoteže, poligoni sila moraju biti zatvoreni. Usvojivši
razmjeru za silu UF = 200 N/cm, na osnovu plana položaja (slika 3.30a),
crtamo plan sila (slika 3.30b).

200 N
UF =
1 cm
FC = FC '
G
ab = = 1,25 cm
UF

Slika 3.30 Grafičko rješenje zadatka 3.7.

G
Kod crtanja plana sila u slučaju kugle polazimo od poznate sile G iz
G
čijeg početka povlačimo pravac nepoznate sile FB . Taj pravac u presjeku
G G
sa pravcem nepoznate sile FC , koji povlačimo iz kraja sile G , definiše
tačku c. Tačka c sa tačkama a i b definiše trokut sila abc na osnovu
G G G
kojeg su određeni inteziteti sila FC i FB . Analogno definišemo sile F i
G G G
FN , koje djeluju na gredu, polazeći od poznate sile FC' = −FC . Kroz
G G G
početak sile FC' povlačimo pravac nepoznate sile FN , a kroz kraj sile FC'
G
povlačimo pravac nepoznate sile F . U presjeku tih pravaca definisana
je tačka c' koja sa tačkama a' i b' definiše trokut sila a'b'c' na osnovu

51
 STATIKA

G G G G G G
kojeg je određen intezitet sila FN i F . Smjer sila FB , FC , FN i F
definišemo zatvaranjem poligona sila.
G G G G
Inteziteti sila FC , FB , F i FN definisani su izrazima:
200 N
FC = bc ⋅ U F = 2,5 cm = 500 N
1cm
200 N
F = b ' c ' ⋅ U F = 2,165 cm = 433 N
1cm
200 N
FB = ca ⋅ U F = 2,165 cm = 433 N
1cm
200 N
FN = c ' a ' ⋅ U F = 1, 25 cm = 250 N
1cm

Zadatak 3.8. Homogeni cilindar I

poluprečnika R i težine G = 20 kN oslanja se
u tački A na vertikalni glatki zid, a u tački D
na homogeni cilindar II istog poluprečnika R i
G
težine G , koji se u tački B oslanja na glatki
horizontalni pod, a užetom CO2 je vezan za
nepokretni zglob C (slika 3.31). Za ravnotežni
položaj, pri kome je α = 600 i β = 450, odrediti
reakcije u tačkama A i B, silu u užetu CO2 i
silu međusobnog pritiska cilindara I i II. Slika 3.31 Šematski
prikaz sistema
Rješenje:
cilindara I i II
a) Analitičko rješenje
Reakcije u tačkama A i B i silu u užetu CO2,
za ravnotežni položaj, možemo odrediti
oslobađanjem datog sistema od veza i
zamjenom uticaja veze reakcijom veze, pri
čemu dobijamo proizvoljni uravnoteženi
sistem sila u ravni, koje djeluju na homogene
cilindre I i II (slika 3.32).
Na osnovu slike, za usvojeni koordinatni
sistem xOy, statički uslovi ravnoteže
ravanskog sistema sila definisani su
jednačinama:
∑X = 0
FC sin β - FA = 0 (a) Slika 3.32 Cilindri I i II
oslobođeni veza

52
 3- SUČELJNI SISTEM SILA

∑Y = 0
FB – FC cos β - 2G = 0 ...................................................................... (b)

∑Mo2 = 0
-G⋅2R⋅cos α + FA ⋅ 2R ⋅sin α = 0 .......................................................... (c)
Iz jednačine (c) slijedi:
cos α G
FA = G = ............................................................................ (d)
sin α tg α
20
FA = = 11,55 kN
1,7321
G
Silu FC odredit ćemo iz jednačine (a):
FA
FC = ......................................................................................... (a')
sin β
11, 55
FC = = 16, 33 kN
0, 7071
G
Sila FB definisana je jednačinom (b)
FB = FC cos β + 2G ............................................................................. (b')
FB = 16,33 ⋅ 0,7071 + 2 ⋅ 20 = 51,55 kN
Silu međusobnog pritiska cilindara I i II
odredit ćemo rastavljanjem datog
sistema na dva podsistema (cilindar I i
cilindar II).
Na slici 3.33 prikazan je cilindar I kao
jedan od podsistema na osnovu kojeg
možemo odrediti silu međusobnog
pritiska cilindara I i II. Za usvojeni
koordinatni sistem xO1y statički uslovi
ravnoteže za ravanski sučeljni sistem Slika 3.33 Cilindar I kao
sila na slici glase: podsistem oslobođen veza

∑X = 0
FD cos α - FA = 0................................................................................. (e)

∑Y = 0
FD sin α - G = 0 .................................................................................. (f)

53
 STATIKA

Iz jednačine (f) slijedi:

G
FD = ........................................................................................ (f')
sin α
20
FD = = 23,1 kN
0,86603
G
Za izračunatu silu međusobnog pritiska cilindara I i II FD , iz jednačine
G
(e) možemo izračunati silu FA i izvršiti kontrolu već dobijene vrijednosti
za tu silu.
FA = FD cos α ..................................................................................... (e')
FA = 23,1⋅0,5 = 11,55 kN
G G G G
Dobili smo identičan rezultat, a to znači da smo sile FA , FB , FC i FD
mogli odrediti analizom statičkih uslova ravnoteže podsistema (cilindar I
i cilidnar II).
b) Grafičko rješenje
Reakcije u tačkama A i B, silu u užetu CO2 i silu međusobnog pritiska
cilindara I i II grafički možemo odrediti preko podsistema (cilindar I i
cilidnar II) čija ravnoteža uvjetuje ravnotežu sistema u cjelini.
Na osnovu plana položaja (slika 3.34a) usvojene razmjere za silu UF = 10
kN/cm, crtamo plan sila (slika 3.34b).
- Cilindar I

5 kN
UF =
1cm
G
ab = = 4 cm
UF

a) Plan položaja b) Plan sila

Slika 3.34 Grafičko rješenje za cilindar I
G
Reakcija vertikalnog glatkog zida FA i sila međusobnog pritiska
G
cilindara FD grafički su određene pomoću trokuta sila, odnosno, kroz

54
 3- SUČELJNI SISTEM SILA

G G
početak nacrtane poznate sile G povučen je pravac nepoznate sile FA , a
G G
kroz kraj sile G pravac nepoznate sile FD . U presjeku pravaca
nepoznatih sila dobijena je tačka c koja sa tačkama a i b definiše
G G
trokut sila, odnosno na taj način je definisan intezitet sila FA i FD .
G G
Smjer sila FA i FD definišemo zatvaranjem poligona sila.
G G
Intezitet sila FA i FD definišemo izrazima:

FA = ca ⋅ U F , FD = bc ⋅ U F
5 kN 5 kN
FA = 2, 3 cm = 11,55 kN FD = 4, 6 cm = 23 kN
1 cm 1 cm
- Cilindar II

10 kN
UF =
1 cm
FD' = FD
FD'
ab = = 2, 3 cm
UF
G
bc = = 2 cm
UF

a) plan položaja b) plan sila

Slika 3.35 Grafičko rješenje za cilindar II
Na osnovu plana položaja (slika 3.35a) i usvojene razmjere za silu
G G G
crtamo prvo poznate sile FD' = −FD i G . Povlačenjem pravca nepoznate
G G G G
sile FB iz početka sile FD' i pravca nepoznate sile FC iz kraja sila G u
presjeku dobijamo tačku d, koja sa tačkama a i c definiše intenzitet sila
G G G G
FC i FB . Smjer sila FC i FB definišemo zatvaranjem poligona (plana) sila
(slika 3.35b).
G G
Intenzitet sila FB i FC definisan je izrazima:
10 kN
FB = da ⋅ U F = 5,15 cm = 51,5 kN
1cm
10 kN
FC = cd ⋅ U F = 1,65 cm = 16,5 kN
1cm

55
 STATIKA

Zadatak 3.9. Poklopac parne turbine, težine G = 15 kN, podiže se

ravnomjerno pomoću dizalice kako je prikazano na slici 3.36. Pogonski
dio užeta obrazuje sa horizontalom ugao α = 450. Zatege CB i DB leže u
horizontalnoj ravni i sa vertikalom obrazuju uglove od 450. Odrediti sile
u strijeli AB i zategama, ako je ugao γ = 300. Kotur B smatrati idealnim.

Slika 3.36. Šematski prikaz dizalice

Rješenje:

Slika 3.37. Sistem dizalice razložen na dva podsistema oslobođen veza

Ako sistem razložimo na dva podsistema kao što je prikazano na slici
3.37, možemo da uočimo da na kotur B djeluje prostorni sistem
sučeljnih sila. Uticaj zatega i strijela u ovom slučaju zamijenjen je
G G G
odgovarajučim reakcijama veze, odnosno silama FBC , FBD i FAB .
Analitički uvjeti ravnoteže kotura B, prema slici 3.37a, definisani su
jednačinama:

56
 3- SUČELJNI SISTEM SILA

∑X = 0
∑Y = 0 .......................................................................................... (a)
∑Z = 0
To znači da rezultanta sila, koje djeluju na kotur B mora biti jednaka
nuli, odnosno:
G G G G G G
FR = FAB + FBK + FU + FBC + FBD = 0 ..................................................... (b)
G G G G G
Poznate sile su FBK i FU , a nepoznate FAB , FBC i FBD .
Na osnovu jednačina (a) slijedi:
∑X = 0
FBC sin 450 – FBD sin 450 = 0 .............................................................. (c)

∑Y = 0
-FBC cos 450 – FBD cos 450– FU cos α - FAB sin γ = 0 ............................. (d)

∑Z = 0
-FBK – FAB cos γ – FU sin α = 0............................................................. (e)
Prema slici 3.37b, možemo da uočimo da na poklopac djeluje sistem
kolinearnih sila, a njihovom projekcijom na osu z dobijamo izraz:
∑z = 0
'
FBK − G = 0 ....................................................................................... (f)
iz koga slijedi da je:
'
FBK = G ............................................................................................ (g)
Uvrštavanjem brojčane vrijednosti u izraz (g) dobijamo da je
'
FBK = G = 15 kN. Kako je:
G' G
FBK = −FBK ......................................................................................... (h)
i
'
FBK = FBK .......................................................................................... (i)
slijedi da je intenzitet sile FBK = 15 kN.

Kako je kotur B idealan kotur iz momentne jednačine za tačku O, slika

G
3.37c, možemo da odredimo silu u užetu Fu . Momentna jednačina glasi:

57
 STATIKA

∑Mo = 0
Fu ⋅ r – FBK ⋅ r = 0 ............................................................................... (j)
Iz jednačine (j) slijedi da je:
Fu = FBK ............................................................................................ (k)

odnosno, intezitet sile Fu = 15 kN.

Iz jednačine (c) slijedi da je:
FBC = FBD , ......................................................................................... (l)

a iz jednačine (e):
−FBK − Fu sin α
FAB = ........................................................................ (e')
cos γ
Uvrštavanjem poznatih podataka u izraz (e') dobijamo intezitet sile u
strijeli AB:
−15 − 15 ⋅ 0,70711
FAB = = −29,57 kN
0,86603
Negativan predznak ukazuje na to da je smjer reakcije strijele pogrešno
pretpostavljen i da je strijela napregnuta na pritisak.
Uvrštavanjem izraza (l) u izraz (d) slijedi:
-FBD cos 450 – FBD cos 450 – Fu cos α - FAB sin γ = 0............................ (m)

-2FBD cos 450 – Fu cos α - FAB sin γ = 0 .............................................. (n)

−Fu cos α − FAB sin γ
FBD = ................................................................. (n')
2 cos 450
a uvrštavanjem brojčanih vrijednosti dobijamo:
−15 ⋅ 0, 70711 − (−29,57) ⋅ 0,5
FBD = =2,95kN
2 ⋅ 0, 70711
Kako je FBC = FBD slijedi da je intenzitet sile u zategi BC:
FBC = 2, 95 kN
Dakle, možemo zaključiti da su zatege BC i BD napregnute na zatezanje
i da je intenzitet sile u njima 2,95 kN, a strijela AB je napregnuta na
pritisak i intenzitet sile u njoj je 29,57 kN.

58
 RAVANSKI SISTEM
SILA

4.1 Moment sile u odnosu na tačku

Moment sile u odnosu na tačku jednak je proizvodu intenziteta sile i
najkraćeg rastojanja od tačke do sile.
Djelovanje momenta sile na tijelo, uzrokuje obrtanje tijela oko
nepomične tačke, odnosno oko nepomične ose. Moment sile koji
uzrokuje obrtanje tijela u smjeru suprotnom od smjera obrtanja
kazaljke na satu je pozitivan (+), odnosno moment koji uzrokuje
obrtanje tijela u smjeru obrtanja kazaljke na satu je negativan, slika
4.1.

Slika 4.1 Moment sile za tačku

G G
M 1 = F1 ⋅ h ..................................................................................... (4.1)
G G
M 2 = −F2 ⋅ h ................................................................................ (4.2)
GG
Moment sile za tačku "O" je vektorska veličina i obilježava se sa M oF , a
jedinica mjere za moment je [Nm].
Prema navedenoj konvenciji, zavisno od smjera obrtanja, moment sile
za tačku može biti pozitivan ili negativan, slika 4.1.
Prema izrazu (4.1) i (4.2) jasno je, da je intenzitet momenta sile u
odnosu na tačku jednak dvostrukoj površini trougla konstruisanog
između krajeva vektora sile i momentne tačke, slika 4.2.

59
 STATIKA

Slika 4.2 Geometrijska interpretacija momenta sile za tačku

1 1
P Δ(ABC ) = AB ⋅ h = F ⋅ h ...........................................................(4.3)
2 2
G
M oF = F ⋅ h = 2 P Δ(ABC ) ................................................................(4.4)
G
U slučaju da napadna linija sile F prolazi kroz momentnu tačku "O",
G G G
tada je intenzitet momenta sile F za tačku "O" jednak nuli M oF = 0 . ( )
G
Moment sile F u odnosu na momentnu tačku "O" može se definisati i
G G
preko vektorskog proizvoda vektora sile F i vektora položaja r , slika
4.3.
GG G G
M oF = r × F .....................................................................................(4.5)

Slika 4.3 Definicija momenta sile za tačku preko

vektorskog proizvoda vektora položaja i vektora sile
G
Sada je intenzitet vektora momenta sile F , za tačku "O" određen
sljedećim izrazom:
GG G G G G
( )
G
M oF = M oF = F r sin ∠ F , r = F ⋅ h . .........................................(4.6)
G
Ako je položaj sile F definisan u odnosu na referentni koordinatni
sistem Oxyz, čiji se koordinatni početak poklapa sa momentnom

60
 4- RAVANSKI SISTEM SILA

tačkom "O", tada prema postavkama iz vektorske algebre možemo pisati

da je:
G G G G G G G
F = Fx + Fy + Fz = Xi + Yj + Zk , ....................................................... (4. 7)
G G G G G G G
r = rx + ry + rz = xi + yj + zk , ........................................................... (4. 8)
G G G G
gdje su: Fx , Fy , Fz - komponente vektora sile F ,
G G G G
rx , ry , rz - komponente vektora položaja r ,
G G G
i , j , k - jedinični vektori u pravcu osa Ox, Oy i Oz,
G
X, Y, Z – projekcije vektora sile F na ose x, y i z,
G
x, y, z – projekcije vektora položaja r na ose x, y i z.
G G
( )
Vektorski proizvod r × F možemo napisati u matričnoj formi tako da
je:
G G G
i j k
G FG G G
( )
Mo = r × F = x y z ................................................................ (4.9)
X Y Z

odnosno:
GG G G G
M oF = ( Z ⋅ y − Y ⋅ z ) i + ( X ⋅ z − Z ⋅ x ) j + (Y ⋅ z − X ⋅ y ) k ................ (4.10)
G G G
Izrazi uz jedinične vektore i , j , k , (4.10), definišu projekcije vektora
GG
momenta M oF na odgovarajuće ose koordinatnog sistema Oxyz:
GG G G G G G G
M oF = M ox
F
i + M oy
F
j + M oz
F
k ....................................................... (4.11)
GG
U ovom slučaju intezitet momenta M oF je određen izrazom:

GG
(M ) + (M ) + (M )
G 2 G 2 G 2
M oF = F
ox
F
oy
F
oz ................................................... (4.12)

4.2 Momentno pravilo (Varinjanova teorema)

Moment rezultante ravnog sistema sučeljnih sila u odnosu na
proizvoljnu tačku "O" koja leži u ravni sila, jednak je algebarskom zbiru
momenata komponentnih sila u odnosu na istu momentnu tačku "O".
Da bi dokazali ovu teoremu posmatrajmo sistem sučeljnih sila u ravni
prikazan na slici 4.4.

61
 STATIKA

Slika 4.4 Sistem sučeljnih sila u ravni xOy

Svaka od sila stvara moment u odnosu na tačku "0". Kao što je poznato,
intenzitet momenta bilo koje od ovih sila jednak je dvostrukoj površini
odgovarajućeg trougla. Tako na primjer:
GG
M oF1 = 2 ⋅ P Δ(OAB ) = OA ⋅ Y1 .............................................................(4.13)
G
Na isti način definisan je i intenzitet momenta rezultante FR , u odnosu
na momentnu tačku "0":
GG
M oFR = 2 ⋅ P Δ(OAR ) = OA ⋅ YR ............................................................(4.14)

Kako je YR jednako algebarskom zbiru vertikalnih projekcija svih sila, to

jest:
3
YR = ∑Y
A =1
i = Y1 + Y2 − Y3 ...................................................................(4.15)

Uvrštavanjem izraza (4.15) u izraz (4.14) dobiva se:

GG
M oFR = OA ⋅ YR = OA (Y1 + Y2 − Y3 )

odnosno:
GG
M oFR = OA ⋅ Y1 + OA ⋅ Y2 − OA ⋅ Y3
GG GG GG GG
M oFR = M oF1 + M oF2 − M oF3 ............................................................(4.16)

Ovim je postavljena teorema i dokazana.

4.3 Slaganje paralelnih sila u ravni

G G
Neka je dato kruto tijelo, na koje djeluju dvije paralelne sile F1 i F2 ,
slika 4.5, i neka ove dvije sile leže u istoj ravni.

62
 4- RAVANSKI SISTEM SILA

U ovom slučaju ne možemo odrediti njihovu rezultantu neposrednom

primjenom paralelograma sila.
Za slaganje ovih paralelnih sila, odnosno za određivanje njihove
rezultante možemo koristiti slijedeći postupak. Na osnovu drugog
G G
aksioma statike, u napadnim tačkama A i B sila F1 i F2 , dodaćemo
G G
par međusobno uravnoteženih sila F = − F , a koje djeluju duž prave
linije koja prolazi kroz napadne tačke A i B, slika 4.5.

F1

Slika 4.5 Princip slaganja paralelnih sila u ravni

G G G G
Slaganjem sila F1 i F , a zatim F2 i −F , dobiju se rezultante
G G
FR1 i FR 2 . Produženjem njihovih napadnih linija do presjeka u tački D,
dobiva se sistem sučeljnih sila. Slaganjem ovog sistema sučeljnih sila
G
metodom paralelograma određena je rezultanta FR koja je paralelna sa
G G
komponentnim silama F1 i F2 . Napadna tačka rezultante, tačka C,
G
definisana je presjekom napadne linije rezultante FR i prave koja spaja
napadne tačke A i B komponentnih sila.

4.4 Rezultanta dvije paralelne sile

Intenzitet rezultante međusobno paralelnih sila, istoga smjera, jednak je
algebarskom zbiru intenziteta pojedinih komponenata. U ovom slučaju
kada na tijelo djeluju dvije paralelne sile, slika 4.6, intenzitet njihove
rezultante je:
FR = F1 + F2 ............................................................................................................................... (4.17)

63
 STATIKA

Slika 4.6 Rezultanta dvije paralelnih sila istog smjera

Prema Varinjonovoj teoremi možemo pisati da je:
GG G G GG
M CFR = M CF1 + M CF2 .............................................................................(4.18)
odnosno:
FR ⋅ 0 = −F1 ⋅ AC + F2 ⋅ BC . ...............................................................(4.19)
Iz ovog izraza slijedi da je:
F1 BC
= ......................................................................................(4.20)
F2 AC
Prema Varinjonovoj teoremi, moment za tačku A je:
GG G G GG
M AFR = M AF1 + M AF2 .............................................................................(4.21)
odnosno:
FR ⋅ AC = F1 ⋅ 0 + F2 ⋅ AB ................................................................(4.22)
Iz ovog izraza može se definisati intenzitet rezultante:
AB AC + BC ⎛ BC ⎞ ⎛ F1 ⎞
FR = F2 = F2 = F2 ⎜⎜1 + ⎟⎟ = F2 ⎜1 + ⎟ .....................(4.23)
AC AC ⎝ AC ⎠ ⎝ F2 ⎠

FR = F2 + F1 ....................................................................................(4.24)
Na osnovu izraza (4.20) i (4.22) možemo napisati:
AC BC AB
= = .............................................................................(4.25)
F2 F1 FR
odnosno:
AB AB
FR = F1 = F2 .......................................................................(4.26)
AC BC

64
 4- RAVANSKI SISTEM SILA

4.5 Spreg sila

G G
Neka na posmatrano tijelo M dejstvuju dvije paralelne sile F1 i F2 istog
inteziteta, a suprotnih smjerova kako je prikazano na slici 4.6.
G G
F1 = F2

Slika 4.6 Spreg sila u ravni

Prema izrazu (4.17) rezultanta ove dvije paralelne sile istih intenziteta, a
suprotnih smjerova jednaka je nuli:
FR = F1 – F2 = 0 .............................................................................. (4.27)
dok je položaj rezultante, odnosno njena napadna tačka prema izrazu
(4.25) u beskonačnosti.
AB AB
AC = F2 = F2 = ∞ ............................................................... (4.28)
FR 0
U ovom slučaju i pored toga što je rezultanta sila jednaka nuli, tijelo
neće biti u ravnoteži. Zbog toga što se napadne linije sila ne poklapanju
(nisu kolinearne), ove sile stvaraju spreg čiji moment nastoji da zakrene
tijelo.
Pod pojmom sprega sila podrazumijeva se sistem od dvije paralelne sile
G G
F1 i F2 istih intenziteta, a suprotnih smjerova koje djeluju na tijelo, a
čije se napadne linije nalaze na rastojanju "h".
Osnovni parametri sprega sila su:
a) Intenzitet momenta sprega sila, definisan je proizvodom inteziteta
jedne sile i normalnog rastojanja između napadnih linija sila "h", slika
4.6.
G G
M = F1 ⋅ h = F2 ⋅ h ........................................................................ (4.29)

b) Ravnina djelovanja momenta sprega sila, definisana je ravninom u

G G
kojoj leže sile F1 i F2 .

65
 STATIKA

c) Smjer sprega sila definisan je smjerom rezultujućeg momenta koji

uzrokuje obrtanje tijela. Ukoliko je smjer obrtanja tijela suprotan od
smjera kretanja kazaljke na satu, spreg je pozitivan i suprotno.
G
M = ±F ⋅ h ......................................................................................(4.30)

Slika 4.7 Osnovne karakteristike sprega sila u ravni

Međutim, potrebno je napomenuti da moment sprega sila M ne zavisi

od izbora obrtne tačke tijela, koja se nalazi u ravni dejstva sprega, slika
4.7. U ovom slučaju momenti sila za tačku "0" su:
G
M oF1 = −F1 ⋅ a = −F ⋅ a ......................................................................(4.31)
G
M oF2 = F2 (a + h ) = F (a + h ) , jer je F1 = F2 = F . .............................(4.32)
Sabiranjem ova dva momenta dobivamo da je:
G G
M = M oF1 + M oF2 = −F1 ⋅ a + F2 ⋅ (a + h )

M = −F ⋅ a + F (a + h ) = F ⋅ h ...........................................................(4.33)
Iz ovoga proizilazi da algebarski zbir momenata sila iz sprega za bilo
koju tačku u ravnini dejstva sprega ne zavisi od izbora te tačke i da je
jednak momentu sprega sila M .
Za potpuno definisanje sprega sila potrebno je znati:
- intenzitet momenta sprega,
- intenzitet sila koje čine spreg,
- ravan dejstva sprega,
- smjer obrtanja tijela (smjer momenta sprega).
Iz navedenog proizilazi da je spreg sila vektorska veličina i označava se
G
sa ( M ). Vektor momenta sprega sila okomit je na ravan u kojoj leži
spreg sila, slika 4.8.

66
 4- RAVANSKI SISTEM SILA

Slika 4.8 Definicija sprega sila kao vektorske veličine

Kako je dokazano, moment sprega sila ne zavisi od izbora obrtne tačke,
koja se nalazi u ravni dejstva sprega, što znači da moment sprega sila
spada u slobodne vektore koji se može prenositi u bilo koju tačku
ravnine dejstva sprega.

Tako, na primjer, prema slici 4.8 možemo pisati da je:

GG G G
M = M BF1 = M AF2 , .............................................................................. (4.34)
odnosno:
G G G
M = F1 ⋅ h = F2 ⋅ h = F ⋅ h , jer je F1 = F2 = F . .................................. (4.35)

4.5.1 Sistem spregova sila u ravni

Ako sve napadne linije sistema spregova sila, koji djeluju na tijelo, leže
u jednoj ravni, onda imamo slučaj sistema spregova sila u ravni.
G G G G
( )
Spreg sila F1 , F1 ' može se zamijeniti drugim spregom F2 , F2' , pod ( )
uslovom da imaju jednake momente i da leže u istoj ravni, slika 4.9.

h1

h2

Slika 4.9 Jednakost spregova sila

67
 STATIKA

M1 = F1 ⋅ h1 ....................................................................................(4.36)
M2 = F2 ⋅ h 2 ....................................................................................(4.37)
M1 = M2 = F1 ⋅ h1 = F2 ⋅ h 2 ...............................................................(4.38)
Iz ovoga i prethodnog izlaganja možemo konstatovati da se:
- dejstvo sprega sila na kruto tijelo neće promijeniti ako se spreg
sila pomjeri u bilo koji položaj ravnine dejstva sprega,
- dejstvo sprega sila se neće promjeniti, ako se istovremeno
promijeni intenzitet sila iz sprega i krak sprega tako da intezitet
momenta sprega ostane nepromijenjen.

4.5.2 Slaganje spregova sila

Za slučaj istovremenog djelovanja više spregova sila na kruto tijelo u
istoj ravni važi slijedeća teorema:
Dejstvo sistema spregova koji djeluju na kruto tijelo u jednoj ravni može
se zamijeniti dejstvom jednog rezultujućeg sprega koji djeluje u istoj
ravni, a čiji je moment jednak vektorskom zbiru momenata svih
komponentnih spregova, slika 4.10.

Slika 4.10 Slaganje spregova sila u ravni

Moment rezultujućeg sprega jednak je vektorskom zbiru momenata
komponentnih spregova:
JJG JJG JJG JJG
MR = M1 + M2 + ... + Mn ......................................................(4.39)
U ovom slučaju, s obzirom da svi spregovi leže u istoj ravni, vektori
njihovih momenata su okomiti na tu ravan. Prema prethodnoj teoremi,
pomjeranjem spregova u ravni njihovog djelovanja, može se obezbijediti

68
 4- RAVANSKI SISTEM SILA

da momenti svih spregova djeluju u istoj tački, odnosno da su vektori

momenata svih spregova kolinearni, slika 4.11.

Slika 4.11 Kolinearnost vektora momenata spregova sila u ravni

Iz ovih razloga može se reći da je intenzitet momenta rezultujućeg
sprega jednak algebarskom zbiru momenata komponentnih spregova,
pri tome je neophodno voditi računa o smjeru momenta spregova, slika
4.11.

Sistem spregova sila, koji djeluje na kruto tijelo u jednoj ravni, biće u
ravnoteži ako je intenzitet vektorskog zbira svih komponentnih vektora
jednak nuli.
JJG n JJG
M = ∑M
i =1
= 0 .............................................................................. (4.40)

4.6 Slaganje proizvoljnog sistema sila u ravni

G
Teorem o paralelnom pomjeranju sile: Dejstvo sile F na kruto tijelo
G
neće se promijeniti ako silu F prenesemo paralelno prvobitnom
G
položaju u bilo koju tačku tijela i ako pri tome sili F dodamo
odgovarajući spreg čiji je moment jednak momentu te sile u odnosu na
tačku novog položaja, slika 4.12.

69
 STATIKA

Slika 4.12 Paralelno pomjeranje sile u zadatu tačku

G
Da bi pomjerili silu F iz tačke A u položaj A1, dodajmo u tački A1 dvije,
njoj paralelne sile istog inteziteta i pravca, a suprotnog smjera, odnosno
dvije sile koje su međusobno u ravnoteži. U ovom slučaju rezultanta
svih sila, koje djeluju na tijelo je:
G G G G G G G G
FR = F + F1 − F1' = F + F − F = F .............................................(4.41)
G
Međutim kao posljedica pomjeranja sile F iz tačke A u tačku A1, javlja
G G
( )
se moment M od sprega F − F1' , a intenzitet ovog momenta je:
G G
M = F ⋅ a .......................................................................................(4.42)

4.7 Paralelno premještanje ravnog sistema

sila u datu tačku
G G G
Posmatrajmo kruto tijelo na koje djeluje sistem sila F1 , F2 ," , Fn .
G G G
Pretpostavimo da sve sile F1 , F2 ," , Fn djeluju u istoj ravni. Neka je u
ravni dejstva sila uočena tačka "O" u koju treba, paralelnim
premještanjem prenjeti sve sile ravnog sistema. Ovaj postupak
premještanja sila naziva se redukcija sila u datu tačku, a tačka u koju
se sile premještaju naziva se redukciona tačka.
Kao rezultat ovog paralelnog premještanja sila u redukcionu tačku "0",
dobija se sistem sučeljnih sila (izraz 4.44), sistem spregova čiji su
momenti određeni izrazom (4.46), slika 4.13.

70
 4- RAVANSKI SISTEM SILA

Slika 4.13 Paralelno pomjeranje sistema sila u zadatu tačku

G G G G G G
F1' = F1 ; F2' = F2 ; F3' = F3 ................................................................ (4.43)
G n G
FR = ∑ F , ..................................................................................... (4.44)
i =1
i

G G G G G G
M 1 = F1 a1 ; M 2 = F2 a 2 ; M 3 = F3 a 3 , ....................................... (4.45)
G n G
MR = ∑M
i =1
i .................................................................................. (4.46)

Na osnovu izloženog možemo formulisati slijedeći teorem: Svaki

proizvoljni, ravni sistem sila koji djeluje na kruto tijelo, u opštem
G
slučaju može se zamijeniti jednom rezultujućom silom FR koja se zove
glavni vektor i koji djeluje u tački redukcije "O" i jednim spregom čiji je
G
moment jednak zbiru momenata svih komponentnih spregova M R , a
koji se zove glavni moment, slika 4.13b.
Glavni vektor može se odrediti i pomoću poligona sila kao i analitičkim
putem određivanjem odgovarajućih projekcija u Dekartovom
koordinatnom sistemu.
n n
FxR = ∑ Fxi =∑ Fi cos α i , ................................................................. (4.47)
i =1 i =1

n n
FyR = ∑ Fyi = ∑ Fi sin α i , ................................................................. (4.48)
i =1 i =1

FR = FxR
2
+ FyR
2
. .......................................................................... (4.49)

71
 STATIKA

4.8 Svođenje ravnog sistema sila na prostiji

oblik
G
U principu svaki sistem sila može se svesti na glavni vektor FR i glavni
G
moment M R u odnosu na redukcionu tačku. Kod svođenja datog
sistema sila na glavni vektor i glavni moment može nastati više različitih
slučajeva koji će se ovdje prezentovati.
a) Ako su glavni vektor i glavni moment jednaki nuli
G n G
FR = ∑ Fi = 0 .................................................................................(4.50)
i =1

G n G n G FG
MR = ∑M
i =1
i = ∑M
i =1
o
i
= 0 ................................................................(4.51)

Ravni sistem sila se nalazi u ravnoteži.

G G
b) Ako je glavni vektor FR jednak nuli, a glavni moment M R
različit od nule
G n G
FR = ∑ Fi = 0 .................................................................................(4.52)
i =1

G n G n G FG
MR = ∑M
i =1
i = ∑M
i =1
o
i
≠ 0 ................................................................(4.53)

U ovom slučaju ravni sistem sila se svodi na spreg.

G G
c) Ako je glavni vektor FR različit od nule, a glavni moment M R
jednak nuli

G n G
FR = ∑F
i =1
i ≠ 0 .................................................................................(4.54)

G n G n G FG
MR = ∑M
i =1
i = ∑M
i =1
o
i
= 0 ................................................................(4.55)

U ovom slučaju ravni sistem sila se svodi na glavni vektor, odnosno

rezultantu koja prolazi kroz tačku redukcije "O".
G G
d) Ako je glavni vektor FR različit od nule i glavni moment M R
različit od nule
G n G
FR = ∑ Fi ≠ 0 .................................................................................(4.56)
i =1

72
 4- RAVANSKI SISTEM SILA

G n G n G FG
MR = ∑M
i =1
i = ∑M
i =1
o
i
≠ 0 ............................................................... (4.57)

U ovom slučaju ipak možemo reći da se ravni sistem sila svodi samo na
G
rezultantu FR , ali takvu čija napadna linija ne prolazi kroz tačku
redukcije "O" već kroz tačku "A" koja je od tačke redukcije udaljena za
rastojanje "a".
Saglasno izlaganju u podpoglavlju 4.6, da kao rezultat paralelnog
pomjeranja sile nastaje i dodatni moment, u ovom slučaju paralelno
pomjeranje sile tako je odabrano da nastali moment sprega
uravnotežava glavni moment koji je nastao pri redukciji sila na tačku,
slika 4.14.

FR
0 a
A

Slika 4.14 Svođenje glavnog vektora i glavnog momenta na silu

G
M R = FR ⋅ a .................................................................................. (4.58)

4.9 Uslovi ravnoteže ravanskog sistema sila

Potreban i dovoljan uslov da ravni sistem sila koji djeluje na slobodno
G
kruto tijelo bude u ravnoteži je da glavni vektor FR i glavni moment
budu jednaki nuli:
G n G
FR = ∑ Fi = 0 ................................................................................ (4.59)
i =1

G n G n G FG
MR = ∑M
i =1
i = ∑M
i =1
o
i
= 0 ............................................................... (4.60)

ili ako problem posmatramo u ravanskom koordinatnom sistemu Oxy

tada je:
n

∑F
i =1
xi = 0 ...................................................................................... (4.61)

∑F
i =1
yi = 0 ...................................................................................... (4.62)

73
 STATIKA

n G

∑M
i =1
F1
o = 0 .....................................................................................(4.63)

4.10 Posebni uslovi ravnoteže ravnog sistema

sila
1) Ako na kruto tijelo istovremeno djeluje ravni sistem sila i sistem
spregova, tada su potrebni i dovoljni uslovi ravnoteže dati izrazima:
n

∑F
i =1
xi = 0 .......................................................................................(4.64)

∑F
i =1
yi = 0 .......................................................................................(4.65)

n G n G

∑M
i =1
Fi
o + ∑ M i = 0 ..........................................................................(4.66)
i =1

2) Da bi ravni sistem paralelnih sila koji djeluje na slobodno tijelo bio u

ravnoteži, slika 4.15, potrebno je i dovoljno da su ispunjeni slijedeći
uslovi:
n n

∑F
i =1
yi =∑ Fi =0 ..............................................................................(4.67)
i =1

n G

∑M
i =1
Fi
o = 0 ......................................................................................(4.68)

Slika 4.15 Djelovanje sistema paralelnih sila na slobodno tijelo

3) Da bi proizvoljni ravni sistem od tri sile, koje međusobno nisu
paralelne, bio u ravnoteži potreban i dovoljan uslov je da trougao sila
bude zatvoren, slika 4.16.

74
 4- RAVANSKI SISTEM SILA

Slika 4.16 Djelovanje ravnotežnog sistema tri sile na slobodno tijelo

4) Tijelo, zglobno vezano u jednoj tački, na koje djeluje ravni sistem sila
biće u ravnoteži, ako je suma momenata svih sila u odnosu na zglobnu
tačku jednaka nuli, slika 4.17.

Slika 4.17 Uravnoteženo zglobno vezano tijelo

n G FG
∑M
i =1
o
i
= 0 ..................................................................................... (4.69)

4.11 Vrste ravnoteže tijela

U prethodnom izlaganju definisani su uslovi ravnoteže krutog tijela.
Međutim, ravnoteža krutog tijela može biti:
- stabilna ravnoteža,
- labilna ravnoteža,
- indiferentna ravnoteža.
Stabilna ravnoteža tijela, to je takav ravnotežni položaj kod kojeg ako
tijelo izvedemo iz ravnotežnog položaja, zbog dejstva prisutnih sila, tijelo
se ponovo vraća u svoj ravnotežni položaj, slika 4.18a.
Labilna ravnoteža tijela, to je takav ravnotežni položaj kod kojeg, ako
tijelo izvedemo iz ravnotežnog položaja, zbog dejstva prisutnih sila, tijelo
se sve više udaljava od svog prvobitnog ravnoteženog položaja, slika
4.18b.

75
 STATIKA

Slika 4.18 Stabilna, labilna i indiferentna ravnoteža tijela

Indiferentna ravnoteža tijela, to je takav ravnotežni položaj kod kojeg,
ako tijelo izvedemo iz ravnotežnog položaja kod dejstva prisutnih sila
tijelo dolazi u novi ravnotežni položaj, slika 4.18c.
Pitanje stabilne ravnoteže vrlo je aktuelno kod slobodno oslonjenog
tijela. U ovom slučaju razlikujemo dva momenta:
- moment stabilnosti,
- moment prevrtanja, slika 4.19.
Tijelo će biti u položaju stabilne ravnoteže ako je moment stabilnosti
veći od momenta prevrtanja, to jest ako je
a
G⋅ > F ⋅ h ...................................................................................(4.70)
2
a
gdje je: M s = G , moment stabilnosti.
2

Slika 4.19 Karakteristike momenta stabilnosti i momenta prevrtanja

4.12 Grafostatika
Dio statike, u kome se primjenjuju grafičke metode za rješavanje
zadataka, naziva se grafostatika.
Grafičke metode imaju određene prednosti u odnosu na analitičke
metode u pogledu brzine rješavanja zadataka, međutim osnovni
nedostatak grafičkih metoda je njihova tačnost.

76
 4- RAVANSKI SISTEM SILA

Ovdje će biti prikazana primjena grafičkih metoda za rješavanje ravnog

sistema sila.

4.12.1 Verižni poligon

Neka na prikazano materijalno tijelo, slika 4.20a, djeluje ravni sistem
G G G G
sila F1 , F2 , F3 i F4 .
Poligon sila formira se tako što se u određenoj razmjeri iz plana položaja
G
paralelno prenese svaka od sila Fi , počevši od proizvoljno odabrane
tačke "a", slika 4.20b. Pri tome je:
JJJG G
ab ⋅ U F = F1 .................................................................................... (4.71)
JJG G
bc ⋅ U F = F2 .................................................................................... (4.72)
JJG G
cd ⋅ U F = F3 .................................................................................... (4.73)
JJJG G
de ⋅ U F = F4 ................................................................................... (4.74)
G
dok je rezultanta sila Fi (i = 1,2,3,4) određena izrazom:
JJG G
ae ⋅ U F = FR ................................................................................... (4.75)
gdje je UF [Nm-1] razmjera za silu.

Slika 4.20 Grafički prikaz plana položaja i poligona sila

77
 STATIKA

JJG JJG
Da bi odredili položaj rezultante FR sila Fi (i = 1,2,3,4), odaberimo
proizvoljnu tačku P (polna tačka) i spojimo je sa početkom i krajem
JJG
svake od sila Fi . Duž koje spajaju pol sa krajevima svake sile nazivaju
se polni zraci. Sada je potrebno paralelno prenositi polne zrake do
presjeka sa napadnom linijom odgovarajuće sile, kako je prikazano na
slici 4.20a. Na ovaj način formirana izlomljena linija ABCDE naziva se
verižni poligon. Ako produžimo polni zrak "1" i polni zrak "5" dobit
JJG
ćemo tačku K kroz koju prolazi rezultanta FR sila. Sada se jednostavno
JJG
rezultanta FR sa određenim pravcom, smjerom i intenzitetom paralelno
prenese sa poligona sila, slika 4.20b, do prethodno određene tačke "K".

4.12.2 Grafički uslovi ravnoteže ravnog sistema sila

Iz prethodnih izlaganja je poznato da će ravni sistem sila biti u
JJG G
ravnoteži, ako su glavni vektor ( FR ) i glavni momenat ( M R ) sistema sila
jednaki nuli.
JJG
Neka na dato tijelo djeluje ravni sistem sila Fi (i = 1,2,3) kako je
prikazano na slici 4.21.
JJG
Ako ovom sistemu sila dodamo silu F4 , koja je tako odabrana da
zatvara poligon sila slika 4.21b, u tom slučaju glavni vektor sistema sila
JJG JJG JJG
( )
FR jednak je nuli FR = 0 . Također sa slike 4.21b je jasno da sila F4
G G G
odgovara po intenzitetu i napadnoj liniji rezultanti sila F1 , F2 i F3 , ali
ima suprotan smjer.

Slika 4.21 Grafički uslovi ravnoteže sistema sila u ravni

78
 4- RAVANSKI SISTEM SILA

Obzirom da je u ovom slučaju verižni poligon zatvoren to je i glavni

G G
moment jednak nuli ( M R = 0). Prema tome kako je glavni moment M R i
JJG
glavni vektor FR jednaki nuli to je ovaj sistem od četiri sile u ravnoteži.

4.12.3 Razlaganje sile na dvije njoj paralelne

komponente
G
U ovom slučaju potrebno je riješiti zadatak tako da se sila F razloži u
G
dvije, njoj paralelne komponente usmjerene u istu stranu kao i sila F ,
a da njihove napadne linije prolaze kroz zadate tačke A i B, slika 4.22.

Slika 4.22 Razlaganje sile na dvije paralelne komponente

Zadatak se može riješiti na slijedeći način. Sa strane je potrebno
G
paralelno njenom stvarnom položaju nanijeti silu F u odgovarajućoj
razmjeri, zatim proizvoljno odabrati pol "P" i povući polne zrake 1 i 2.
G
Zatim odaberimo tačku "K" na napadnoj liniji sile F i prenesimo
paralelno polne zrake 1 i 2 do presjeka sa pravcima koji prolaze
G
tačkama A i B, a paralelni su sili F . U presjeku ovih pravaca sa polnim
zrakama dobivamo tačke I i II koje definišu zaključnicu "s" verižnog
poligona.
Paralelnim prenošenjem zaključnice "s" do polne tačke "P" definiše se
G G
tačka "c" na sili F , odnosno definiše se podjela (razlaganje) sile F na
G G
njene komponente F1 i F2 pri čemu je:
G JJG
F1 = ac ⋅ U F .................................................................................... (4.76)
G JJG
F2 = bc ⋅ U F .................................................................................... (4.77)
G G
Nakon ovako definisanih sila F1 i F2 potrebno ih je paralelno prenijeti
u napadne tačke A i B. Ispravnost ovog rješenja može se dokazati
korištenjem obrnutog postupka.

79
 STATIKA

Primjeri:
Zadatak 4.1 Rešetkasta dizalica sa zglobom u tački A može se spuštati
pomoću zavrtnja BC. Zavrtanj je spojen sa rešetkom pomoću zgloba B, a
prolazi kroz navrtku D (slika 4.23). Težina rešetke je G = 120 kN i u
datom položaju na slici djeluje na rastojanju 5 m od vertikale kroz
tačku A, a dohvat dizalice, mjeren od vertikale kroz tačku A iznosi 15 m.
G
Odrediti otpor oslonca A i silu u zavrtnju Fz ako je teret Q = 200 kN i
AB = AD = BD = 8 m . Težinu zavrtnja zanemariti.

Slika 4.23 Šematski prikaz rešetkaste dizalice

Rješenje:
a) Analitičko rješenje
Dizalica oslobođena veza, čiji je uticaj zamijenjen reakcijama veza,
G G G
odnosno silama X A ,Y A i Fz (uz pretpostavku da je vijak napregnut na
zatezanje) prikazana je na slici 4.24. Za uravnoteženi, ravanski
proizvoljni sistem sila koje djeluju na dizalicu i usvojeni koordinatni
sistem xOy statički uslovi ravnoteže definisani su jednačinama:
∑X = 0
XA – Fz cos 600 = 0 ............................................................................(a)
∑Y = 0
YA – Fz sin 600 – G – Q = 0 .................................................................(b)
∑MA = 0
Fz ⋅ 8 cos 300 – G ⋅ 5 – Q ⋅ 15 = 0 .....................................................(c)

80
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

Slika 4.24 Dizalica oslobođena veza

Iz jednačine (c) možemo odrediti silu u zavrtnju prema izrazu:

5G + 15Q
Fz = ................................................................................. (c')
8 cos 300

5 ⋅ 120 + 15 ⋅ 200 900 3

Fz = = = = 300 3 kN = 519,62 kN
3 3 3
8
2
G
Komponente reakcije FA u zglobu A odredit ćemo iz jednačina (a) i (b).
Iz jednačine (a) slijedi:
XA = Fz cos 600 ................................................................................. (a')
1
X A = 300 3 = 150 3 kN = 259,81 kN
2
a iz jednačine (b) slijedi:
YA = Fz sin 600 + G + Q ..................................................................... (b')
3
Y A = 300 3 + 120 + 200 = 770 kN
2
G G
Na osnovu komponenti X A i YA prema slici 4.24, slijedi intenzitet
G
reakcije FA :

81
 STATIKA

FA = X A2 + YA2 ..................................................................................(d)

(150 3 )
2
FA = + 7702 = 812,65 kN
G
Pravac djelovanja reakcije FA definisan je izrazom:
YA
tg α = .........................................................................................(e)
XA
odnosno:
YA
α = arc tg ...................................................................................(f)
XA
Uvrštavajući brojčane vrijednosti dobijamo:
770
α = arc tg
269,81
α = 70,690 ili α ≈ 70041'24" .
b) Grafičko rješenje
Zadatak grafički možemo riješiti na više načina, međutim, u ovom
slučaju grafičko rješenje ćemo definisati Kulmanovom (Culmann)
metodom. Metoda je veoma pogodna u ovakvim slučajevima kada
trebamo silu poznatog pravca, smjera i intenziteta rastaviti na tri
komponente. Na osnovu usvojene razmjere za dužnu UL = 5 m/cm prvo
crtamo plan položaja (slika 4.25.a), a nakon toga, usvojivši razmjeru za
silu UF = 100 kN/cm, crtamo planove sila (slika 4.25.b).
Da bi rešetka bila u ravnoteži sile u zavrtnju i osloncu A moraju
G G
uravnotežavati silu FR . Sila FR predstavlja rezultantu spoljašnjih sila
G G
G i Q koje djeluju na dizalicu i u planu sila određena je kao zbir
G G
vektora sila G i Q . Izborom pola P definisane su polne zrake 1, 2 i 3 na
osnovu kojih smo u planu položaja definisali verižni poligon.
Presjekom prve i zadnje stranice verižnog poligona (tačka N) definisana
G G
je tačka na pravcu rezultante FR . Kroz tačku N paralelno sili FR u
G
planu sila povlačimo pravac koji definiše silu FR u planu položaja. Kada
G
smo definisali položaj rezultante FR u planu položaja dalje
G
primjenjujemo Kulmanovu metodu, odnosno rezultantu FR rastavljamo
G G G
na njene tri komponente Fz , X o i Yo čiji su pravci djelovanja poznati. U
G G G G
tu svrhu definišemo presječne tačke I i II pravaca sila FR i X A i Fz i YA .

82
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

5m 100 kN
UL = UF =
1cm 1cm

G
ab = = 1,2cm
UF
Q
bc = = 2cm
UF

FR = ac ⋅ U F = a 'b ' ⋅ U F
100 kN
FR = 3,2cm ⋅
1cm
FR = 320 kN
Slika 4.25 Grafičko rješenje zadatka 4.23
Tačke I i II spajamo Kulmanovom linijom K, koja definiše pravac
pomoćne Kulmanove sile. Pravac Kulmanove sile definiše pravac
G G G G
rezultante sila FR i X A kao i sila Fz i Y A . Polazeći od tačke I crtamo
G G
trokut sila FR , X A i pomoćne Kulmanove sile. Zatim prelazimo na
tačku II i pomoću pomoćne Kulmanove sile dobijamo veličine sila
G G
Fz i Y A . Smjer obilaženja (označen na slici) u dobijenom poligonu sila
G
određen je smjerom sile FR . Poligon sila je zatvoren, imamo dakle
ravnotežu sistema. Na taj način smo dobili veličinu i smjer sile u
G G
zavrtnju BC i osloncu A. U planu sila na osnovu komponenti X A i YA
G
definisana je i sila otpora u osloncu A- FA .
G G G G
Intenzitet sila X A i YA , FA i Fz definisan je izrazima:
100 kN
X A = b 'c ' ⋅ U F = 2,6cm = 260 kN
1cm
100 kN
YA = c ' d ' ⋅ U F = 7,7 cm = 770 kN
1cm

83
 STATIKA

100 kN
FA = b ' d ' ⋅ U F = 8,13cm = 813 kN
1cm
100 kN
Fz = d 'a ' ⋅ U = 5,2cm = 520 kN
1cm
Zadatak 4.2 Teret Q = 4,8 kN održava se pomoću užeta na strmoj ravni.
Strma ravan je nagnuta pod uglom α = 600 prema horizontali. Uže, koje
je paralelno sa strmom ravni, obavijeno je oko doboša vitla ABC čija je
težina G = 2,4 kN. Vitlo se oslanja u tački A na glatki pod, a u tački B
vezano je za pod pomoću zavrtnja (slika 4.26). Odrediti otpore oslonaca
vitla zanemarujući razmak između užeta i strme ravni: Rastojanje
AO = OB = a = 1,7 m.

Slika 4.26 Šematski prikaz vitla sa kolicima

Rješenje:
a) Analitičko rješenje
Da bi odredili otpore oslonaca moramo dati sistem rastaviti na dva
podsistema (podsistem I – teret Q i podsistem II - vitlo).
- Teret Q
Kolica sa teretom Q, oslobođena veza, prikazana su na slici 4.27.
Očigledno je da se kolica nalaze u ravnotežnom položaju pod dejstvom
ravanskog sistema sučeljnih sila. Statički uslovi ravnoteže u tom
slučaju, za usvojeni koordinatni sistem prema slici, glase:
∑X = 0
Q sin α - Fu = 0 .................................................................................(a)

∑Y = 0
FN - Q cos α = 0.................................................................................(b)

84
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

Slika 4.27 Kolica sa teretom oslobođena veza

Iz jednačina (a) i (b) slijedi:

Fu = Q sin α ...................................................................................... (a')
Fu = 4,8 ⋅ 0,86603 = 4,16 kN

FN = Q cos α ..................................................................................... (b')

FN = 4,8 ⋅ 0,5 = 2,4 kN
- Vitlo
Na slici 4.28 prikazano je vitlo oslobođeno veza sa pravcima sila
usklađenim prema postavci zadatka. Vitlo se nalazi u ravnotežnom
položaju pri djelovanju ravanskog sistema proizvoljnih sila. Za usvojeni
koordinatni sistem prema slici, statički uslovi ravnoteže definisani su
jednačinama:
∑X = 0
XB – Fu' cos α = 0.............................................................................. (c)

∑Y = 0
FA - Fu' sin α - G + YB = 0................................................................. (d)

∑MA = 0
-G ⋅ a + YB ⋅ 2a = 0 ............................................................................ (e)
Fu' = Fu ............................................................................................. (f)

85
 STATIKA

Slika 4.28 Vitlo oslobođeno veza

Iz jednačine (e) slijedi:
G
YB = .............................................................................................(g)
2
2,4
YB = = 1,2kN
2
Uvrstivši jednačinu (f) u jednačinu (c) iz jednačine (c) slijedi:
XB = Fu' cos α = Fu cos α ...................................................................(h)
XB = 4,16 ⋅ 0,5 = 2,08 kN
G
Reakciju FB izračunavamo prema izrazu:

FB = X B2 + YB2 .................................................................................. (i)

FB = 2,082 + 1,22 = 2,4 kN

G
a pravac djelovanja reakcije FB određen je jednačinom:
YB
tg ϕ = .........................................................................................(j)
XB
odnosno:
YB
ϕ = arc tg , ...................................................................................(k)
XB
1,2
ϕ = arc tg ϕ = 29,980 ili ϕ = 29058 '48 "
2,08

86
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

Reakciju u tački A izračunavamo na osnovu jednačine (d) iz koje slijedi:

FA = Fu' sin α + G – YB = Fu sin α + G – YB ........................................ (l)
FA = 4,16 ⋅ 0,86603 + 2,4 – 1,2 = 4,8 kN
b) Grafičko rješenje
Usvojivši razmjeru za silu UF = 1 kN/1 cm, na osnovu plana položaja
(slika 4.29a) prvo definišemo plan sila (slika 4.29b) tereta Q.

1kN
UF =
1cm
Q
ab = = 4,8 cm
UF

a) plan položaj b) plan sila

Slika 4.29 Grafičko rješenje za kolica sa teretom
G G
U planu sila prvo crtamo poznatu silu Q . Nakon toga iz početka sile Q
G G
povlačimo pravac nepoznate sile FN , a iz kraja sile Q pravac nepoznate
G
sile u užetu Fu . Presjecište tih pravaca daje tačku c, koja sa tačkama a
i b definiše trokut sila iz koga slijedi intenzitet, a zatvaranjem trokuta
G G
sila i smjer nepoznatih sila FN i Fu . Intenzitet definisan je izrazima:
1kN
FN = ca ⋅ U F == 2,4cm = 2,4 kN
1cm
1kN
Fu = bc ⋅ U F = 4,16cm = 4,16 kN
1cm
Otpore oslonaca grafički možemo odrediti na više načina, međutim u
ovom primjeru zbog ilustracije metoda, primijenit ćemo teoremu o tri
sile. U razmjeri za dužinu UL = 1 m/cm crtamo plan položaja (slika
4.30a). Nakon toga pomoću plana sila i verižnog poligona definišemo, u
G G G
razmjeri, rezultantu spoljašnjih sila Fu' = −Fu i G , čiji je pravac
djelovanja u planu položaja definisan presjecištem prvog i posljednjeg

87
 STATIKA

zraka (tačka D) verižnog poligona, kao i samim presjecištem pravaca sila

G G
Fu' i G (tačka K).
Fu'
1m a 'b ' = = 4,15 cm
UL = UF
1cm
G
1kN b 'c ' = = 2,4 cm
UF = UF
1cm
Fu' = Fu

FR
a 'c ' = d ' e ' = = 6,3cm
UF
a) Plan položaja b) Plan sila
..................
Slika 4.30 Grafičko rješenje za vitlo
G G
Presjek pravca rezultante FR i poznatog pravca sile FA definiše tačku I
G
kroz koju, prema teoremi o tri sile, treba da prolazi i pravac sile FB ,
odnosno prema teoremi, ako se kruto tijelo nalazi u ravnoteži pod
dejstvom triju neparalelnih sila, koje leže u jednoj ravni, onda se
napadne linije tih sila moraju sjeći u jednoj tački. Kada je u planu
G G
položaja definisan pravac sile FB možemo, polazeći od poznate sile FR ,
G
formirati trokut sila (slika 4.30b). Kroz početak sile FR povlačimo
G G
pravac nepoznate sile FB , a kroz kraj, pravac nepoznate sile FA . U
presjeku tih pravaca dobijamo tačku f' koja sa tačkama d' i e' definiše
trokut sila. Zatvoren trokut sila definiše intezitet i smjer nepoznatih sila
G G G G
FA i FB . Intezitet sila FA i FB definisan je izrazima:

88
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

1kN
FA = e ' f ' ⋅ U F = 4,8 cm == 4,8 kN
1cm
1kN
FB = f ' d ' ⋅ U F = 2,4cm = 2,4 kN
1cm
Zadatak 4.3 Greda AB dužine 2 m, opterećena je u tački A teretom M
težine G = 100 kN. Greda je pomoću štapova I, II i III učvršćena za pod i
vertikalni zid. Veza između štapova i grede, poda i vertikalnog zida
ostvarena je cilindričnim zglobovima (slika 4.31). Zanemarujući težinu
grede i štapova kao i trenje u zglobovima, grafički, primjenom
Kulmanove metode, odrediti intenzitet, pravac i smjer sila u štapovima
u ravnotežnom položaju sistema.

Slika 4.31 Šematski prikaz grede i njenog učvršćenja

Rješenje:
Greda AB oslobođena veza, uz pretpostavku da su štapovi napregnuti
na zatezanje, prikazana je na slici 4.32a. Za crtanje plana položaja
koristimo razmjeru za dužinu UL = 0,5 m/1 cm, a za silu usvajamo
razmjeru UF = 20 kN/1 cm.
Da bi greda AB bila u ravnoteži, sile u štapovima I, II i III moraju
G G
uravnotežiti silu F . Dakle silu F trebamo rastaviti na tri komponente,
G G G
odnosno sile F1, F2 i F3 za koje su poznati pravci djelovanja.
Primjenjujući Kulmanovu (Culmann) metodu, prvo u planu položaja
(slika 4.32a) definišemo presječne tačke IV i V pravaca sila
G G G G
G i F3 te F1 i F2 .

89
 STATIKA

0,5 m
UL =
1cm
20 kN
UF =
1cm
G
ab = = 5 cm
UF

Slika 4.32. Grafičko rješenje zadatka 4.3.

Tačke IV i V spajamo Kulmanovom linijom K, koja definiše pravac
pomoćne Kulmanove sile. Pravac Kulmanove sile definiše pravac
G G G G
rezultante sila G i F3 i pravac rezultante sila F1 i F2 . Krenut ćemo od
G G G
para sila gdje nam je jedna sila poznata: G i F3 . Silu G razložit ćemo
G
na dva poznata pravca: sile F3 i pomoćne Kulmanove sile. Zatim
G G
prelazimo na par F1 i F2 i pomoću poznate Kulmanove sile dobijamo
G G
trokut sila, koji definiše veličinu sila F1 i F2 . Smjer obilaženja (označen
na slici) u dobijenom poligonu sila (slika 4.32b) određen je smjerom sile
G
G . Poligon sila je zatvoren, imamo dakle ravnotežu sistema. Na taj
G G G
način je definisan pravac, smjer i intenzitet sila F1, F2 i F3 .
G G G
Intenzitet sila F1, F2 i F3 izračunavamo pomoću izraza:

F1 = cd ⋅ U F , F2 = bc ⋅ U F , F3 = da ⋅ U F ,
20 kN 20 kN 20 kN
F1 = 10 cm F2 = 3,55 cm F3 = 3,55 cm
1cm 1cm 1cm
F1 = 200 kN F2 = 71kN F3 = 71kN

90
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

Zadatak 4.4 Dizalica za opsluživanje Simens-Martenove peći prikazana

je na slici 4.33. Za donji dio kolica A, koja se mogu pomjerati duž
kolosjeka na pokretnom mostu B, učvršćen je stub D koji nosi lopatu C.
Stub se može obrtati oko vertikalne ose. Odrediti težinu kolica, stuba i
kašike da ih teret od Q = 15 kN na lopati C ne bi preturio. Rastojanje
ose točkova kolica i ose OA je 1 m, a rastojanje OC iznosi 5 m. Uzeti da
težina kolica, stuba i lopate djeluje duž ose OA.

Slika 4.33 Šematski prikaz dizalice za opsluživanje SM peći

Rješenje:
a) Analitičko rješenje
Sistem kolica sa stubom i lopatom, koji posmatramo kao cjelinu (kruto
tijelo) oslobođen veza prikazan je na slici 4.34. Uticaj mosta dizalice B
G G
na kolica A definisan je silama FE i FK koje djeluju na točkove kolica.
Sa slike je očigledno da na posmatrani sistem djeluje ravanski sistem
proizvoljnih (paralelnih) sila. Statički uslovi ravnoteže za usvojeni
koodinatni sistem xOy glase:
∑X = 0

∑Y = 0
FK – FE – G – Q = 0 ........................................................................... (a)

∑MK = 0
FE ⋅ 2 + G ⋅ 1 – Q ⋅ 4 = 0 .................................................................... (b)

91
 STATIKA

Slika 4.34 Dizalica oslobođena veza

Očigledno je da nam se u dvije jednačine javljaju tri nepoznate veličine
G G G
(sile FE , FK i G ) koje, iz tih jednačina, ne možemo odrediti, ali možemo
G
iskoristiti uslov zadatka da težina kolica, stuba i kašike ( G ) bude
određena iz uslova da za Q = 15 kN ne dođe do preturanja dizalice. U
tom slučaju je:
FE = 0 ..............................................................................................(c)
a jednačine (a) i (b) prelaze u oblik:
FK – G – Q = 0 ...................................................................................(d)
G ⋅ 1 – Q ⋅ 4 = 0 .................................................................................(e)
Iz jednačine (e) u tom slučaju slijedi da težina kolica, stuba i kašike
mora biti:
G ≥ 4 Q ............................................................................................(f)
odnosno:
G ≥ 4 ⋅ 15 kN G ≥ 60 kN

Pri tome je na osnovu jednačine (e) sila FK jednaka:

FK = G + Q ........................................................................................(g)
FK = 60 + 15 = 75 kN .

92
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

b) Grafičko rješenje
1m
UL =
1cm
15 kN
UF =
1cm
Q
ab = = 1cm
UF

Slika 4.35 Grafičko rješenje zadatka 4.4.

Grafičko rješenje zadatka svodimo na primjenu verižnog poligona. Na
osnovu usvojene razmjere za dužinu UL = 1 m/1 cm crtamo plan
položaja (slika 4.35a) ističući bitne geometrijske veličine (rastojanja
između pravaca sila). Usvojivši razmjeru za silu UF = 15 kN/1 cm na
osnovu plana položaja definišemo plan sila (slika 4.35b), crtajući u
G
planu sila prvo poznatu silu G . Zatim u planu sila proizvoljno biramo
pol P i povlačimo polne zrake 1 i 4. U planu položaja iz proizvoljno
G
izabrane tačke I na pravcu sile G povlačimo paralelne pravce koji u
G G
tačkama II i III sijeku pravce sila FK i G . Ako tačke II i III spojimo dobit
ćemo završnu stranicu ili zaključnicu verižnog poligona z. Povlačeći
pravac paralelan zaključci z iz pola P, u planu sila, dobijamo veličinu
G G
traženih sila FK i G , definisanu presjekom zaključnice z i vertikalnog
G G G
pravca (koji definiše pravce sila FK i G ) povučenog iz kraja sila G
(tačka b).
G G
Intenzitet sila FK i G definisan je izrazima:

FK = cd ⋅ U F G = bc ⋅ U F ,
15 kN 15 kN
FK = 5 cm G = 4cm
1cm 1cm
FK = 75 kN G = 60 kN

93
 STATIKA

G G
Smjer sila FK i G definišemo zatvaranjem poligona sila.

Zadatak 4.5 Dva štapa AB i CD zglobno su vezana u tački D. U tačkama

A i C učvršćena su za horizontalnu tavanicu pomoću zglobova (slika
4.36). Težine štapova su iste i iznose G = 500 N. Na kraj štapa AB
okačen je teret težine Q = 2000 N. Odrediti otpore u zglobovima A, C i D
ako je AB = AC = 1m , CD = 0,897 m, α = 600 i β = 450.

Slika 4.36 Šematski prikaz sistema štapova i tereta

Rješenje:
Sistem, oslobođen veza u tačkama A i C, prikazan je na slici 4.37.
Očigledno je sa slike da na sistem štapova djeluje ravanski proizvoljni
sistem sila, pri čemu se u zglobovima A i C javljaju četiri nepoznate sile
(komponente reakcija u zglobovima A i C). S obzirom na to da za
navedeni ravanski sistem sila možemo postaviti samo tri statička uslova
ravnoteže, očigledno je da ne možemo izvršiti analizu sistema u cjelini.
Dati sistem štapova moramo rastaviti i posmatrajući ravnotežu svakog
štapa posebno, doći do ravnoteže sistema u cjelini.

Slika 4.37 Sistem štapova kao cjelina oslobođen veza

94
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

Na slici 4.38 prikazani su štapovi AB i CD oslobođeni veza čiji je uticaj

zamijenjen reakcijama veza.

A A
A

A
A

Slika 4.38 Štapovi kao podsistemi oslobođeni veza

Statički uslovi ravnoteže za štap AB (slika 4.38a) za usvojeni
koordinatni sistem xOy definisani su jednačinama:
∑X =0

X A − X D' = 0 ..................................................................................... (a)

∑Y =0

YA − YD' − G − Q = 0 ........................................................................... (b)

95
 STATIKA

∑M A
=0

AB
−G cos α − Q ⋅ AB ⋅ cos α − X D' ⋅ AD ' ⋅ sin α − YD' ⋅ AD ' ⋅ cos α = 0 ........(c)
2
Statički uslovi ravnoteže za štap CD (slika 4.38b) za usvojeni
koordinatni sistem xOy definisani su jednačinama:
∑X =0
X D − X C = 0 ......................................................................................(d)

∑Y =0
YC + YD − G = 0 ..................................................................................(e)

∑M C
=0

CD
G cos β + X D ⋅ CD ⋅ sin β − YD ⋅ CD ⋅ cos β = 0. ................................(f)
2
Uz navedene sisteme jednačina važe i jednačine:
X D = X D' , ..........................................................................................(g)
YD = YD' , ............................................................................................(h)
FD = FD' , ...........................................................................................(i)
FD = X D2 + YD2 , .................................................................................(j)
YD
tg γ = , ........................................................................................(k)
XD
YD
γ = arc tg , ...................................................................................(l)
XD
FA = X A2 + YA2 , .................................................................................(m)
YA
tg ϕ = , ........................................................................................(n)
XA
YA
ϕ = arc tg , ..................................................................................(o)
XA
FC = X C2 + YC2 , .................................................................................(p)
YC
tg δ = , ........................................................................................(r)
XC
YC
δ = arc tg , ...................................................................................(s)
XC

96
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

a prema datim podacima, dužinu AD ' izračunavamo prema sinusnoj

teoremi (slika 4.37):
AD CD AC
= = ..................................................................... (t)
sin β sin α sin 750
sin β sin β
AD = AD ' = CD = AC .................................................... (u)
sin α sin 750
0,707 0,707
AC = AD ' = 0,897 =1 = 0,73 m
0,866 0,966
Iz jednačina (c) i (f) slijedi:
AB
−G cos α − G AB cos α − YD' AD 'cos α
X D' = 2 ................................... (c')
AD 'sin α

CD
YD ⋅ CD cos β − G cos β
XD = 2 ........................................................ (f')
CD sin β
Na osnovu jednačine (g) slijedi:
CD AB
YD ⋅ CD cos β − G cos β −G cos α − Q AB cos α − YD' AD 'cos α
2 = 2 . (v)
CD sin β AD 'sin α
Uvrštavanjem brojčanih vrijednosti dobijamo:
0,897 1
YD ⋅ 0,897 ⋅ 0,707 − 500 −500 ⋅ 0,5 − 2000 ⋅ 1 ⋅ 0,5 − YD' ⋅ 0,73 ⋅ 0,5
2 = 2
0,897 ⋅ 0,707 0,73 ⋅ 0,866

odnosno:
YD – 250 = - 1779,49 – 0,58 YD' ........................................................ (z)
YD + 0,58 YD' = - 1529,49
Na osnovu jednačine (h) dobijamo iz jednačine (z):
1529, 49
YD = −
1,58
odnosno:
YD = -968,03 N

97
 STATIKA

Negativni predznak u rezultatu ukazuje na pogrešnu pretpostavku o

G G
naprezanjima štapova, odnosno smjer djelovanja sile YD = −YD' je
suprotan od naznačenog na slici.
Iz jednačine (f') slijedi:

⎛ G⎞
⎜YD − ⎟ CD cos β
⎝ 2⎠ ⎛ G⎞
XD = = ⎜YD − ⎟ c tg β
CD sin β ⎝ 2⎠

⎛ 500 ⎞
X D = ⎜ −968,03 − ⎟ ⋅1
⎝ 2 ⎠
X D = −1218,03 N .
G G
Sila X D = − X D' takođe, prema predznaku, djeluje suprotno od
naznačenog smjera.
Na osnovu jednačine (j) intenzitet sile u zglobu D iznosi:

( −1218,03 ) + ( −968,03 )
2 2
FD = X D2 + YD2 =

FD = 1555,85 N
FD' = FD = 1555,85 N
G G
a pravac djelovanja sile FD = −FD' definisan je jednačinom (l) iz koje
slijedi:
YD ( −968,03 )
γ = arc tg = arc tg
XD −1218,03
γ = 38, 480 ili γ = 380 28 ' 48 ".
Iz jednačina (a) i (d) slijedi:
X A = X D' ...........................................................................................(a')
XC = XD ............................................................................................(d')
odnosno:
X A = X C = X D' = X D ...........................................................................(w)
X A = X C = X D' = X D = −1218,03 N
G G
Dakle i sile X A i X C imaju suprotan smjer od smjera naznačenog na
slici.

98
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

G G
Sile Y A i YC izračunavamo iz jednačina (b) i (e) iz kojih slijedi:
Y A = YD' + G + Q ................................................................................ (b')
YC = G – YD ....................................................................................... (e')
odnosno:
YA = -968,03 + 500 + 2000 = 1531,97 N
YC = 500 – (-968,03) = 1468,03 N
G G
Intenzitet i pravac djelovanja sila FA i FC definisan je jednačinama (m),
(o), (p) i (s) na osnovu kojih prema slici 4.38 slijedi:

( −1218,03 )
2
FA = X A2 + Y A2 = + 1531,972 = 1957,17 N
YA 1531,97
ϕ = arc tg = arc tg
XA ( −1218,03 )
ϕ = −51,510 ili ϕ = −510 30 ' 38 "

( −1218,03 )
2
FC = X C2 + X C2 = + 1468,032 = 1907,54 N
YC 1468,03
δ = arc tg = arc tg
XC 1218,03
δ = 50,320 ili δ = 50019 '12"

99
 STATIKA

Zadatak 4.6 Homogena pravougaona ploča težine G = 200 N,

dimenzija a x b = 40 cm x 30 cm u tačkama B i C vezana je zglobno,
pomoću dva štapa zanemarive težine, za pod i vertikalni zid (slika
4.39). U tački A ploča se oslanja na kosi glatki zid koji sa
horizontalom zaklapa ugao od 450. Ploča ABCD opterećena je
spregom sila momenta M = 60 Nm i silom F = 400 N. Odrediti
analitički i grafički sile u štapovima I i II i reakciju kosog glatkog zida
u tački A.

Slika 4.39 Homogena ploča opterećena sistemom

proizvoljnih sila i spregom sila
Rješenje:
a) Analitičko rješenje
Na slici 4.40 prikazana je ploča ABCD oslobođena veza čiji je uticaj
zamijenjen reakcijama veze. Uzevši u obzir pretpostavku da su štapovi I
i II napregnuti na zatezanje, statički uvjeti ravnoteže proizvoljnog
ravanskog sistema sila, za usvojeni kordinatni sistem xOy, definisani su
jednačinama:
∑X = 0
F⋅ cos 600 + F2 + FA sin 450 = 0..........................................................(a)

∑Y = 0
FA⋅ cos 450 – F ⋅ sin 600 – G – F1 = 0..................................................(b)

∑MD = 0
a
FA ⋅ b ⋅ sin 450 − M − G − F1 ⋅ a = 0 ....................................................(c)
2

100
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

Slika 4.40 Homogena ploča oslobođena veza

Iz jednačina (b) i (c) slijedi:
F1 = FA cos 450 – F sin 600 – G .......................................................... (b')
b M G
F1 = FA sin 450 − − ................................................................. (c')
a a 2
Izjednačavanjem desnih strana jednačina (b') i (c') dobijamo:
b M G
FA cos 450 − F sin 600 − G = FA sin 450 − − ............................... (d)
a a 2
odnosno:
G M
F sin 600 + −
FA = 2 a , ............................................................... (e)
⎛ 0 b 0⎞
⎜ cos 45 − a sin 45 ⎟
⎝ ⎠
200 60
400 ⋅ 0,86603 + −
2 0,4
FA =
⎛ 0,3 ⎞
⎜ 0,70711 − 0,4 0,70711⎟
⎝ ⎠
FA = 1676,75 N .

Iz jednačine (b') možemo izračunti intezitet sile u štapu I:

F1 = FA cos 450 –F sin 600 – G =

= 1676,75 ⋅ 0,70711 – 400 ⋅ 0,86603 – 200
F1 = 639,23 N

101
 STATIKA

Silu u štapu II možemo izračunati iz jednačine (a) prema kojoj slijedi:

F2 = - FA sin 450 – F cos 600 .............................................................(a')
F2 = - 1676,75 ⋅ 0,70711 – 400 ⋅ 0,5 = - 1385,65 N.
G
Prema predznaku očigledno je da sila F2 ima suprotan smjer, odnosno
štap II napregnut je na pritisak.
b) Grafičko rješenje
U ovom slučaju možemo da primijenimo Kulmanovu (Culmann) metodu,
odnosno imamo slučaj kada je potrebno silu poznatog pravca,
intenziteta i smjera rastaviti na tri komponente poznatog pravca
djelovanja. Na osnovu usvojene razmjere za dužinu UL = 1 cm/1 mm
prvo crtamo plan položaja (slika 4.41a) a nakon toga, usvojivši razmjeru
za silu UF = 200 N/1 cm, crtamo planove sila (slika 4.41b). Kod crtanja
plana položaja da bi primijenili Kulmanovu metodu prvo smo izvršili
G
rastavljanje datog sprega M i sile G (težina ploče) pri čemu dobijamo
G
silu koja je po pravcu, smjeru i veličini jednaka G (d=M/G=0,3m).
G G
Dakle, sada na ploču djeluju samo sile F i G tačno definisanog pravca,
smjera, intenziteta i napadnih tačaka (slika 4.41a). Da bi ploča bila u
G
ravnoteži sile u štapovima moraju uravnotežavati silu FR koja
G G G
predstavlja rezultantu sila F i G . Sila FR je u planu sila određena kao
G G
zbir vektora sila F i G . Izborom pola P definisane su polne zrake 1, 2 i
3 na osnovu kojih, povlačeći zraku 1 i 2 iz proizvoljno izabrane tačke L
G
na pravcu sile G , u planu položaja definišemo verižni poligon.
Presjekom prve i zadnje stranice verižnog poligona (tačka M) definisana
G G
je tačka na pravcu rezultante FR . Kroz tačku M paralelno sili FR u
G
planu sila, povlačimo pravac koji definiše silu FR u planu položaja.
G
Treba istači da se pravac rezultante FR u planu položaja mogao
definisati jednostavnije tačkom S koja predstavlja presječnu tačku
G G
pravaca sila F i G , a ujedno je tačka koja mora ležati na pravcu
G G
rezultante FR . Kada smo definisali položaj rezultante FR u planu
položaja, dalje primjenjujemo Kulmanovu metodu odnosno rezultantu
G G G G
FR rastavljamo na njene tri komponente F1, F2 i FA čiji su pravci
djelovanja poznati. U tu svrhu definišemo presječne tačke III i IV
G G G G
pravaca sila FR i FA te F1 i F2. Tačke III i IV spajamo Kulmanovom
linijom K, koja definiše pravac pomoćne Kulmanove sile, pri čemu
G G
pravac Kulmanove sile definiše pravac rezultante sila FR i FA kao i sila
G G G G
F1 i F2. Polazeći od tačke III crtamo trokut sila FR , FA i pomoćne
Kulmanove sile. Zatim prelazimo na tačku IV i pomoću pomoćne

102
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

Kulmanove sile dobijamo novi trokut sila koji definiše veličine sila
G G
F1 i F2 .

1cm 200 N
UL = UF =
1mm 1cm
G
ab = = 1cm
UF
F
bc = = 2cm
UF

M
d= = 0,3 m
G
F
ac = a 'b ' = R = 2,9cm
UF

a) Plan položaja b) Planovi sila

Slika 4.41 Grafičko rješenje zadatka 4.6
Smjer obilaženja (označen na slici) u dobijenom poligonu sila određen je
G
smjerom sile FR . Poligon sila je zatvoren, imamo, dakle, uravnotežen
G
sistem. Na taj način je definisan pravac, smjer i intenzitet sila FA ,
G G
F1 i F2.
G G G
Intenzitet sila FA , F1 i F2 izračunavamo pomoću izraza:
200 N
FA = b ' c ' ⋅ U F = 8,38 cm = 1676 N
1cm
200 N
F1 = d 'a ' ⋅ U F = 3,2cm = 640 N
1cm
200 N
F2 = c ' d ' ⋅ U F = 6,93cm = 1386 N
1cm

103
 STATIKA

Primjer 4.7 Homogena greda AB težine G, dužine 2l oslanja se krajem A

na vertikalni glatki zid. Drugi kraj B pridržava uže, koje učvršćeno u
tački C (sl. 4.42).
Za ravnotežni položaj potrebno je izračunati:
- silu u užetu S,
- reakciju u osloncu A i
- ugao α koji mora zatvarati greda u odnosu na zid.
Zadano je G = 500 N, β=45°.

Slika 4.42 Homogena greda

Rješenje:
a) Analitičko rješenje
Greda prikazana na slici 4.43 oslobođena je veza. Uticaj veza je
zamijenjen reakcijama. Prikazani sistem predstavlja djelovanje sila u
ravni. Da bi sistem bio u ravnoteži mora zadovoljavati tri poznata uslova
ravnoteže u ravni:
∑ X =0 FA − S ⋅ sin β = 0 ..............................................................(a)

∑Y = 0 S ⋅ cos β − G = 0 ...............................................................(b)

∑MB = 0 G ⋅ x − FA ⋅ y = 0 ...............................................................(c)

Iz jednačine (b) dobivamo vrijednost sile u užetu:

G
S= = 500 2 = 707,1 N
cos β
Iz jednačine (a) je:
G
FA = S ⋅ sin β = sin β = G ⋅ tg β
cos β
FA = 500 N

104
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

Slika 4.43 Homogena greda oslobođena veza

Rastojanja x i y su sa slike:
x = l ⋅ sin α
y = 2l ⋅ cos α
Jednačina (c) daje:
G ⋅ l ⋅ sin α − G ⋅ tg β ⋅ 2l ⋅ cos α = 0
sin α − 2 cos α = 0
tgα = 2
α = 54,7°
b) Grafičko rješenje:
Reakcije FA i S odrediće se tako da se vektor G rastavi na dva poznata
pravca, pravac FA i S. Kroz tačku a vektora G povuče se pravac
paralelan FA, a kroz tačku b pravac paralelan S. Presječna tačka ta dva
pravca je c i ona određuje intenzitete vektora FA i S. Da bi greda AB bila
u ravnoteži aktivna sila G i reakcije FA i S moraju zatvarati trokut sila.
Na taj način grafičkim putem određeni su smjer i intenzitet reakcija, a
pravci su tačno određeni prilikom oslobađanja tijela od veza.

105
 STATIKA

Primjer 4.8 Homogena pravougaona ploča 6×8dm težine G = 400 kN

zglobno je vezana u tački B i zategnuta užetima koja su prebačena
preko koturova. Na kraju jednog užeta visi teret F1= 100 kN, a na
drugom kraju teret F. Grafički i analitički odrediti veličinu tereta F i
otpor zgloba B u ravnotežnom položaju (sl. 4.44).

Slika 4.44 Homogena ploča Slika 4.45 Ploča u ravnotežnom

položaju

Rješenje:
a) Analitičko rješenje
Olobađanje od veza i nanošenje reakcija daje plan položaja, prikazan na
slici 4.45.
Uslovi statičke ravnoteže u ravni su a, b i c:

∑ X = 0 FBX - F ⋅ sin α + F1 ⋅ cos α = 0 .................................................(a)

∑Y = 0 FBY - G + F ⋅ cos α + F1 ⋅ sin α = 0 ............................................(b)
∑ M B = 0 F1 ⋅ 8 + F ⋅ 6 - G ⋅ 5 = 0 .........................................................(c)
8 4
tg α = = ......................................................................................(d)
6 3
tg α 4
sin α = = ........................................................................(e)
2
1 + tg α 5
3
cos α = ..........................................................................................(f)
5
Iz jednačine (c) dobiva se:
5G - 8F1
F = = 200 kN
6
Iz jednačine (a) dobiva se:

106
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

FBX = F ⋅ sin α - F1 ⋅ cos α =100 N

Iz jednačine (b) dobivamo:
FBy = G − F cos α − F1 sin α = 200 N

2 2
FB = FBX + FBY = 1002 +2002 =100 5 kN

b) Grafičko rješenje
100 N
UF =
1cm
F = da ⋅ U F = 200 N
FB = cd ⋅ U F = 201N
G G
Na ploču djeluju sila težine G i poznata sila F1 . Rezultanta te dvije sile je
G
R koja ima početak u početku prve nanesene sile (tačka a), a kraj u
kraju druge nanesene sile (tačka c). Pravac rezultante prolazi kroz
G G G
presječnu tačku sila F1 i G (tačka M na slici 4.45). Rezultantu R treba
G G
rastaviti na pravac sile F koji je poznat i pravac FB koji treba prethodno
G G G
odrediti. Da bi ploča bila u ravnoteži pravci R , F i FB moraju se sjeći
G G
u jednoj tački (tačka N). Tačka N je presječna tačka F i R , a kroz tu
G
tačku i tačku B prolazi pravac reakcije FB . Pošto su poznata oba pravca
G G G G G
sila F i FB ostaje da se R razloži na 2 poznata pravca. Smjerovi F i FB
G
su takvi da sa R zatvaraju trokut sila.
a
F

d
R
G
FB

c
F1
b
Slika 4.46 Plan sila

107
 STATIKA

Primjer 4.9 Homogena ploča oblika jednakokrakog trougla težine 3G,

klizi bez trenja po unutrašnjoj strani cilindra glatke površine
poluprečnika r. U tjemenu C ploča nosi teret G1 (slika 4.47). Odrediti
položaj ravnoteže (ugao ψ) uzimajući da je AB=BC=r. Kolika je
minimalna težina tereta za slučaj da sila dodira u tački A bude jednaka
nuli?

Slika 4.47 Ploča u obliku jednakokrakog trougla

Rješenje:
Analitičko rješenje
G G
Ploča, oslobođena veza, sa aktivnim silama težine 3G i tereta G1 , koje
djeluju na ploču, prikazana je na slici 4.48.

Slika 4.48 Ploča oslobođena veza

Četverougao ABCO je romb:

OO1=O1B=r/2
2r 2
OT=OB-BT=r - = r
32 3
Uslov ravnoteže trougaone ploče je da nema obrtanja u ravni:

∑ M O = G1 ⋅ r ⋅ sin(60° − ψ ) − 3G ⋅ OT ⋅ sinψ = 0 .....................................(a)

108
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

2
G1 ⋅ r (sin 60° cosψ − cos 60° sinψ ) − 3G ⋅ r ⋅ sinψ = 0
3
3 1
G1 cosψ − G1 sinψ − 2G ⋅ sinψ = 0
2 2
G1 3 − G1tgψ − 4G ⋅ tgψ = 0

G1 3
tgψ = ................................................................................... (b)
4G + G1

Kada se tačka A nađe na horizontalnom prečniku (slika 4.49), reakcija

FA je jednaka nuli. Za taj slučaj ψ=30°, što se vidi iz trokuta OCA.
Minimalna težina tereta u tom slučaju može se odrediti iz prethodnog
izraza (b) za tangens ugla ψ.

G1 3
tg 30° =
4G + G1
3 3
4G + G1 = G1 3
3 3
G1 = 2G

Slika 4.49 Položaj ploče kada je reakcije FA jednaka nuli

Primjer 4.10 Prizmatični štap AB težine G i dužine l oslonjen je na

glatki zid (bez trenja). Kraj B štapa opterećen je silom F. Naći ugao α
koji štap mora zaklapati sa horizontalom pri ravnotežnom položaju i
odrediti veličine reakcije u osloncima štapa A i B (slika 4.50).
Zadano je:
l = 100 cm
a = 40 cm
G = 50 N
F = 70 N

109
 STATIKA

B
l
α F

C
A
a

Slika 4.50 Prizmatični štap AB

Rješenje:
a) Analitičko rješenje
Uslov ravnoteže tijela u ravni je da je glavni vektor svih sila jednak nuli i
da je moment glavnog vektora za bilo koju tačku ravni jednak nuli.
Prethodni zahtjevi daju tri uslova ravnoteže u ravni (slika 4.51b):

∑X = 0 FA − FC sin α = 0 .......................................................(a)

∑Y = 0 F + G − FC cos α = 0 ....................................................(b)

a 1
∑MA = 0 FC
cos α
− G cos α − F ⋅ l ⋅ cos α = 0 .........................(c)
2
Iz jednačine (b) dobiva se:
F +G
FC = .......................................................................................(b')
cos α
Uvrštavanjem (b') u jednačinu (c) dobiva se:
F +G a l
⋅ − G cos α − F ⋅ l ⋅ cos α = 0/⋅ cos2 α
cos α cos α 2
l
(F + G ) ⋅ a − G cos3 α − F ⋅ l ⋅ cos3 α = 0
2
l
(F + G ) ⋅ a = (G ⋅ + F ⋅ l )cos3 α
2
(F + G )a (50 + 70) ⋅ 40 48
cos3 α = = = = 0,505
l 50 ⋅ 50 + 70 ⋅ 100 95
G + Fl
2
cos3 α = 0,505
cos α = 0,796
α = 37,25°

110
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

G
Jednačina (b') daje intenzitet reakcije FC :
F +G 120
FC = = = 150,75 N .
cos α cos α
G
Jednačina (a) ) daje intenzitet reakcije FA :
FA = FC sin α = 90,79 N .
b) Grafičko rješenje
25 N
UF =
1cm
FA = cd ⋅ U F = 90,8 N
FC = da ⋅ U F = 150,8 N
G G
Sile G i F su poznate i one se u usvojenoj razmjeri nanose (slika 4.51a).
G G
Duž ab predstavlja silu G , a duž bc predstavlja silu F . Iz tačke c
G
povlači se poznati pravac sile FA . Iz tačke a povlači se poznati pravac
G
sile FC . U presjeku ova dva pravca dobiva se tačka d . Duž cd određuje
G G
intenzitet sile FA , a duž ad intenzitet sile FC . Smjer sila određen je
uslovom ravnoteže: kako je glavni vektor sila jednak nuli to će sve
G
prikazane sile praviti zatvoren poligon sila. Na slici sila FA ima smjer
G
od c ka d i sila FC smjer od d ka a.

B
l
α F

C
FC
FA A
a

Slika 4.51a Plan sila Slika 4.51b

111
 STATIKA

Primjer 4.11 Tačka M težine G stoji u ravnoteži na unutrašnjoj glatkoj

polukružnoj površini pomoću tereta Q obješenog preko koloture u tački
A. Odrediti veličinu pritiska N kojim teška tačka M pritišće na glatku
površinu i odrediti ugao α u ravnotežnom položaju (slika 4.52).
Zadano je: G = 100 N, Q = 50 N.

Slika 4.52 Tačka na polukružnoj površini

Rješenje:
Analitičko rješenje
Psmatrat će se ravnoteža materijalne tačke.U tu svrhu materijalna
tačka je oslobođena veza, a njihov uticaj zamijenjen je reakcijama veza.
U planu položaja, prikazanom na slici 4.53 prikazane su reakcije veza i
aktivna sila težine, koje djeluju na materijalnu tačku.

Slika 4.53 Tačka u položaju ravnoteže

Uslovi ravnoteže tačke su:
α
∑X = 0 N cos α − Q cos(90 −
2
) = 0 ......................................(a)
G
Iz ovog uslova, reakcija polukružne putanje N može se izraziti:
α
N cos α − Q sin =0
2
α
Q sin
N = 2 ......................................................................................(a')
cos α

112
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

α
∑ MO = 0 G ⋅ R ⋅ cos α − Q ⋅ R ⋅ cos
2
= 0 ................................. (b)

Vrijede trigonometrijski izrazi:

α α
cos α = cos2 − sin2 ..................................................................... (c)
2 2
α α
sin2 = 1 − cos2 ............................................................................ (d)
2 2
Izraz (c) se uvrštava u (b):
α α α
G ⋅ cos2 − G ⋅ sin2 − Q cos = 0 .................................................... (b')
2 2 2
Izraz (d) se uvrštava u (b')
α α α
G ⋅ cos2 − G (1 − cos2 ) − Q ⋅ cos = 0 .............................................. (b'')
2 2 2
α α
2G ⋅ cos2 − Q ⋅ cos −G = 0
2 2
α Q + Q 2 + 8G 2
cos =
2 4G
α 50 + 502 + 8 ⋅ 1002
cos = = 0,842
2 4 ⋅ 100
α
= 32,5° α = 65°
2
Za izračunatu vrijednost ugla α, iz izraza (a') može se izračunati
G
vrijednost reakcije N :
Q ⋅ sin 32,5°
N = = 63,6N
cos 65°

113
 STATIKA

Primjer 4.12 Kvadratna ploča težine G = 20 kN obješena je pomoću

užeta DE za tačku E vertikalnog glatkog zida, na koji se oslanja u tački
A. Odrediti ravnotežni položaj užeta, odnosno ploče (ugao α), silu u
užetu DE i reakciju zida u tački A (slika 4.53).

Slika 4.54 Ploča u ravnotežnom

Slika 4.53 Kvadratna ploča
položaju
Rješenje:
Analitičko rješenje
Uslovi ravnoteže ploče ABCD su:

∑X = 0 FA − S sin α = 0 ......................................................(a)

∑Y = 0 S cosα − G = 0 ........................................................(b)

a 2
∑ME = 0 FA ⋅ 2a ⋅ cos α − G
2
cos(45 − α ) = 0 ........................(c)

Sređivanjem izraza (c) dobiva se:

2
2FA cos α − G cos(45° − α ) = 0
2
2
2FA cos α − G (cos 45° cos α + sin 45° sin α ) = 0
2

114
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

1 1
FA cos α − G cos α − G sin α = 0 ..................................................... (c')
4 4
Iz izraza (a) i (b) sile FA i G su:
FA = S sin α ...................................................................................... (a')
G = S cos α ....................................................................................... (b')
Dijeljem prethodna dva izraza dobiva se veza sila FA i G:
FA
tg α = ......................................................................................... (d)
G
FA = G ⋅ tg α ...................................................................................... (d')
Uvrštavanjem izraza (d') u izraz (c') dobiće se izraz iz koga se može
izračunati nepoznati ugao α .
1 1
G ⋅ tg α ⋅ cos α − G ⋅ cos α − G ⋅ sin α = 0 /:G
4 4
1 1
sin α − ⋅ cos α − ⋅ sin α = 0 /⋅ 4
4 4
3 ⋅ sin α = cos α / : cos α
3 ⋅ tg α = 1
1
tg α =
3
α = 18,43°
G G
Iz izraza (a') i (b') dobivaju se intenziteti sila S i FA :
G
S= = 21,08 N
cos α
FA = S sin α = 6,67 N

115
 STATIKA

Primjer 4.13 Valjak radijusa r i težine G privezan je pomoću užeta za

nepomičnu horizontalnu ravninu prema slici 4.55. Kolika je reakcija
podloge u tački E, ako je poznata sila u užetu S i ako je zadano
AE=EB=a?

Slika 4.55 Valjak

Rješenje:
Analitičko rješenje
Valjak je oslobođen veza. Njihov uticaj je zamijenjen reakcijama. U
planu položaj na slici 4.56 nanijete su reakcije veza i aktivna sila težine.

Slika 4.55 Valjak u ravnotežnom položaju

Statički uslovi ravnoteže su:

∑X = 0 −S1 sin β + S 2 sin β = 0 ............................................(a)

∑Y = 0 N − G − 2S cos β = 0 ...............................................(b)

Iz izraza (a) dobiva se da je vrijednost sila u užetima jednaka:

S1 = S 2 = S ........................................................................................(a')
G
Izraz (b) daje intenzitet reakcije podloge N :
N = 2S cos β + G ................................................................................(b')

116
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

Odrediće se veza između uglova α i β na osnovu geometrije na slici 4.55:

)OAC = )OAE = α
β = 90° − 2α
cos β = cos(90° − 2α ) = sin 2α
r
tg α =
a
2 ⋅ tg α
sin 2α = = cos β
1 + tg 2 α
r
2
a 2⋅a ⋅r
cos β = 2
= 2
r a + r2
1+ 2
a
G
Uvrštavajući vrijednost za cosβ dobiva se vrijednost reakcije podloge N :
4 ⋅a ⋅r
N =G +S
a2 + r 2
Primjer 4.14 Na polukružni ležaj u njegovoj tački A djeluje sila F =
20 2 N, čija napadna linija gradi ugao α=45° prema vertikali (slika
4.56). Odrediti veličine reakcija kuglica B i C kao i oslonca D grafički i
analitički.

Slika 4.56 Polukružni ležaj

Rješenje:
a) Analitičko rješenje
Prvo se uklone veze prstena sa okolinom. Njihovo djelovanje zamijeni se
reakcijama (slika 4.57). Da bi prsten bio u ravnoteži pod uticajem
aktivnih sila i reakcija moraju biti zadovoljeni uslovi ravnoteže u ravni:

∑X = 0 F sin 45° + FB cos 60° − FC cos 60° = 0 ............................ (a)

117
 STATIKA

∑Y = 0 − F cos 45° + FB sin 60° + FC sin 60° − FD = 0 ....................(b)

∑ MO = 0 F ⋅ r ⋅ cos 45° − FD ⋅ r = 0 ...............................................(c)

Slika 4.57 Polukružni prsten oslobođen veza

Iz izraza (c) dobiva se vrijednost reakcije u osloncu D:
FD = F cos 45° = 20 N ........................................................................(c')
Kako vrijedi cos 60° = sin 30° i sin 60° = cos 30° , izrazi (a) i (b) mogu se
napisati u obliku:
F sin 45° + FB sin 30° − FC sin 30° = 0 /⋅ cos 30° .............................(a')
−F cos 45° + FB cos 30° + FC cos 30° − FD = 0 /⋅ sin 30° ...................(b')
Nakon naznačenog množenja i sabiranja prethodna dva izraza i uz (c'),
dobiva se:
2FB sin 30° cos 30° = F (2 cos 45° sin 30° − sin 45° cos 30°)
FB = 5, 4 N
sin 45°
FC = FB + F = 45, 4 N
sin 30°
b) Grafičko rješenje pomoću metode Kulmana
G
Na ležaj djeluje aktivna sila F . Nakon uklanjanja veza njihovo
G G G
djelovanje zamjenjuje se reakcijama FC , FB i FD čiji su pravci poznati.
G
Sila F je ujedno rezultanta aktivnih sila i treba je razložiti na 3 poznata
G
pravca. Prvo se odredi presječna tačka sile F i pravca jedne nepoznate
G
sile, npr. sile FB (tačka M, slika 4.57), a zatim presjek pravaca preostale

118
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

G G
dvije nepoznate sile FC i FD (tačka N). Kroz tačke N i M povuče se
Kulmanova linija. Da bi polukružni ležaj bio u ravnoteži oba para sila
G G G G
( F , FB i FC , FD ) moraju imati rezultatu koja leži u pravcu Kulmanove
linije. Te dvije rezultante morat će biti istog intenziteta, a suprotnog
smjera. Time će se njihovo djelovanje međusobno poništiti i ležaj će biti
u ravnoteži.
Pri grafičkom određivanju nepoznatih sila krene se od para gdje je
G G G
poznata jedna sila. U ovom slučaju to je par F , FB . Sila F se rastavi
G
na poznati pravac sile FB i na pravac Kulmanove linije (slika 4.58). U
presjeku navedenih pravaca dobiva se tačka c. Njome su određeni
G G
intenziteti sile FB i rezultante prvog para sila K . Drugi par sila imat će
G
istu rezultantu, samo suprotnog smjera. Sada se rezultanta K rastavlja
G G
na poznate pravce drugog para sila FC , FD . U presjeku ova dva pravca
G G
dobiva se tačka d. Njome su određeni intenziteti sila. FC , FD . Sada je
G G G G
ležaj u ravnoteži i sile ( F , FB , FC , FD ) čine zatvoren poligon.

Slika 4.58 Plan sila

119
 STATIKA

Primjer 4.15 Ljestve težine G = 300 N opterećene su u tački C

vertikalnom silom F = 500 N prema slici 4.59. Zid i pod su savršeno
glatki i klizanje ljestvi spriječeno je užetom DE. Grafički i analitički
odrediti reakcije u A i B i silu S u užetu.

Slika 4.59 Ljestve

Rješenje:
a) Analitičko rješenje
Prvo se uklone veze ljestvi sa okolinom. Njihov uticaj zamjeni se
odgovorajućim reakcijama, što je prikazano plan-položajem na slici
4.50a

Slika 4.50a Ljestve oslobođene Slika 4.50b Plan sila

veza

120
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

Da bi ljestve bile u ravnoteži, tri uslova ravnoteže u ravni moraju biti

ispunjena. Iz tih uslova odrediće se nepoznate reakcije.

∑X = 0 S ⋅ cos 30° − FA = 0 ............................................................ (a)

∑Y = 0 FB − S ⋅ sin 30° − G − F = 0 ................................................. (b)

l 3l
∑MB = 0 FAl ⋅ sin 60° − G
2
⋅ cos 60° − F
4
⋅ cos 60° − S ⋅ l ⋅ cos2 60° = 0 (c)

Iz jednačine (a) dobiva se izraz za vrijednost sile FA:

FA = S ⋅ cos 30° ................................................................................. (a')
Iz jednačine (c), sa uvrštavanjem prethodnog izraza, dobiva se vrijednost
sile S:
⎛ G 3F ⎞
cos 60° ⋅ ⎜ +
⎝2 4 ⎟⎠
S= = 525 N
sin2 60° − cos2 60°
Iz izraza (a') i (b) dobiva se vrijednost sila FA i FB:
FA = 454,65 N
FB = 1062,5 N

b) Grafičko rješenje
G G G
Rezultanta aktivnih sila G i F je R , a njen pravac (slika 4.50a) prolazi
G
kroz presječnu tačku prvog i trećeg zraka. Rezultantu R treba rastaviti
G G G
na tri poznata pravca reakcija FA , FB i S . Prvo se odredi presječna
G G
tačka R i jedne nepoznate sile FA (tačka M), a zatim presječna tačka
preostale dvije nepoznate sile (tačka N). Kroz te tačke povuče se
G
Kulmanov pravac. Zatim se sila R razloži pomoću Kulmanove linije na
3 poznata pravca, pri čemu četverougao sila mora biti zatvoren (slika
4.50b).

121
 STATIKA

Primjer 4.16 Pravougaona ploča težine G=320 N poduprta je sa 3 štapa

kako je prikazano na slici 4.51. Ploča je izložena dejstvu sprega M=320
Nm. Odrediti sile u štapovima grafičkim i analitičkim putem. Zadani su
uglovi α=60° i β=60°.

Slika 4.51 Pravougaona ploča

Rješenje:
a) Analitičko rješenje
Ploča je oslobođena veza. Uticaj veza zamijenjen je reakcijama veza što
je prikazano planom položaja na slici 4.52. Uslovi ravnoteže daju
sljedeće izraze:
∑X =0 S1 ⋅ cos α + S 2 ⋅ cos β − S 3 = 0 .........................................(a)

∑Y = 0 S1 ⋅ sin α − S 2 ⋅ sin β − G = 0 ...........................................(b)

∑MA = 0 G ⋅ 2,5 − S 3 ⋅ 2 = 0 .........................................................(c)

Izraz (c) daje vrijednost sile S3:

2,5 ⋅ G
S3 = = 400 N
2
Uvrštavanjem vrijednosti za uglove, izrazi (a) i (b) postaju:
S1 ⋅ cos 60° + S 2 ⋅ cos 60° = S 3 / : cos 60°
S1 ⋅ sin 60° − S 2 ⋅ sin 60° = G / : sin 60°
S1 + S 2 = 800
S1 − S 2 = 370
Sabiranjem prethodna dva izraza dobiva se vrijednost sile S1:
2 ⋅ S1 = 1170

122
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

S1 = 585 N
Sila S2 je:
S 2 = 800 − S1
S 2 = 215 N

M 320
a= = =1 m
G 32
100 N
UF =
1cm
a) plan položaja b) plan sila
Slika 4.52 Ploča oslobođena veza

b) Grafičko rješenje
Moment sprega koji djeluje na ploču rastavićemo na spreg sila koje
G G
djeluju na kraku a = 1 m i staviti u položaj kao na slici. Vektori G i G '
su suprotni pa će se poništiti. Od aktivnog opterećenja tada osaje da
G
djeluje samo sila G ' intenziteta G, izmaknuta za rastojanje a = 1 m u
odnosu na težište ploče (slika 4.52a).
G
Silu G ' potrebno je rastaviti na tri sile čiji su pravci poznati. Tačka L je
G
prva tačka Kulmanove linije. Dobivena je presjekom pravca sile G ' i sile
G
S 3 . Druga tačka Kulmanove linije je tačka A. Ona je dobivena
G G
presjekom pravaca drugog para sila, S1 i S 2 . Oba para sila moraju
imati rezultante koje leže duž Kulmanove linije. Te dvije rezultante biće
istog intenziteta, a suprotnog smjera. Njihovo djelovanje će se
poništavati i tijelo će ostati u ravnoteži.

123
 STATIKA

Intenziteti sila dobivaju se iz proizvoda odgovarajuće dužine sa

usvojenom razmjerom (slika 4.52b).
S1 = U F ⋅ cd = 585 N
S2 = U F ⋅ ad = 215 N
S3 = U F ⋅ bc = 400 N

Primjer 4.17 Homogeni štap AB težine G = 150 N i dužine l = 80 cm

oslanja se preko kotura A na glatku vođicu, a krajem B na glatku
horizontalnu podlogu. U tački D učvršćena je opruga napetosti S = 200
N. Odrediti grafički i analitički veličinu sile F koja djeluje okomito na
pravac štapa AB, te reakcije u osloncima A i B u slučaju ravnoteže (slika
4.53). Zadano je β=45°, a=30cm, b=20 cm.

Slika 4.53 Homogeni štap AB

Rješenje:
a) Analitičko rješenje
Na slici 4.54 nacrtan je plan položaja, koji prikazuje reakcije veza i
aktivne sile koje djeluju na homogenu gredu. Statički uslovi ravnoteže
grede su:

∑X = 0 FA + F ⋅ sin β − S ⋅ sin β = 0 ...........................................(a)

∑Y = 0 FB + F ⋅ cos β − S ⋅ cos β − G = 0 .....................................(b)

l
∑MA = 0 FB ⋅ l ⋅ cos β − G ⋅
2
⋅ cos β − S ⋅ (l − a ) + F ⋅ b = 0 ...............(c)

124
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

Rješavanjem sistema jednačina (b) i (c) dobivaju se nepoznate

G G
vrijednosti sila FB i F . Potom se iz jednačine (a) dobiva vrijednost sile
G
FA .

FA = 65,6N
FB = 210,6N
F = 106,314N

1kN
UF =
2 cm
10 cm
UL =
1cm
a) Plan položaja grede AB b) Plan sila
Slika 4.54 Grafičko rješenje zadatka 4.17

b) Grafičko rješenje
Pod djelovanjem svih aktivnih sila i reakcija veza, štap mora biti u
G G
položaju ravnoteže. Poznate sile G i S treba svesti na njihovu
G G G
rezultantu R čiji pravac prolazi kroz presječnu tačku sila G i S .
Dobivenu rezultantu pomoću Kulmanove linije treba razložiti na sile
G G G
( FA , FB i F ) čiji su pravci poznati. Prvo se odredi presječna tačka M
G G
pravca R i FA , a zatim presječna tačka N pravaca preostale dvije
G G
nepoznate sile FB i F . Kroz tačke M i N povuče se Kulmanova linija, a
G G G
zatim rezultanta rastavi prvo na K i FA , a nakon toga se K rastavi na
G G
FB i F .

125
 STATIKA

Primjer 4.18 Homogena greda dužine 2l i težine G=100 N oslanja se

jednim krajem na glatku horizontalnu podlogu, a drugim na glatku
ravan nagnutu pod α=30°. Kraj B je vezan užetom koje je prebačeno
preko kotura u tački C, a nosi teret Q. Dio užeta paralelan je sa
kosinom. Izračunati veličinu tereta Q i reakcije u A i B, za slučaj
ravnoteže. Dobivenu vrijednost rezultate potrebno je provjeriti grafički.

Slika 4.55 Homogena greda

Rješenje
a) Analitičko rješenje
Uklone se veze, zamijene reakcijama veza i nanesu aktivne sile (slika
4.56).

a) Plan položaja b) Plan sila

Slika 4.56 Greda u ravnotežnom položaju pod djelovanjem aktivnih
sila i reakcija veza

126
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

Statiči uslovi ravnoteže:

∑X = 0 Q ⋅ cos α − FB ⋅ sin α = 0 ......................................... (a)

∑Y = 0 Q ⋅ sin α + FB cos α + FA − G = 0 .............................. (b)

α α
∑MB = 0 G ⋅ l ⋅ cos
2 2
− FA ⋅ 2l ⋅ cos
= 0 ................................ (c)
G
Iz jednačine (c) dobiva se vrijednost sile FA :
G
FA = = 50 N
2
G
Iz jednačine (a) dobiva se izraz za vrijednost sile Q :
Q = FB ⋅ tgα ...................................................................................... (a')
G
Iz jednačine (b), uvrštavanjem izraza (a’), dobiva se vrijednost sile FB :
sin α
FB sin α + FB cos α + FA − G = 0
cos α
G − FA 100 − 50 50
FB = = = = 43,75 N
sin2 α ⎛ 1 ⎞
2 2
+ cos α ⎜2⎟
cos α ⎝ ⎠ + 3 3
3 2
2
G
Veličina tereta Q , iz izraza (a’) je:
1
Q=25 3 2 = 25 N
3
2
b) Grafičko rješenje
G G G G
Greda je u ravnoteži ako sila G i sile FA , FB i Q zatvaraju poligon sila.
G G
Koristeći Kulmanovu liniju, sila G se prvo razloži na pravce sila FB i
G G G G
K , a zatim se poznata sila K razloži na poznate pravce sila FA i Q .
Usvojena je razmjera za silu i grafički su dobivene vrijednosti intenziteta
sila: UF=100N / 5cm,
FA=cd⋅ UF = 50 N,
FB=da⋅ UF = 43,75 N,
Q=bc⋅ UF = 25 N.

127
 STATIKA

Primjer 4.19 Štap AB, pokretne dizalice, dužine l=6m, učvršćen je

zglobno u pokretnom osloncu A, a vođen štapom EC. Veze u E i C su
zglobne. Za tačku D privezano je uže koje je prebačeno preko kotura K i
G
zategnuto silom F . U tački B djeluje teret G težine 3 kN.
G
Grafički i analitički odrediti veličinu sile F , reakciju u osloncu A i silu u
štapu EC.

Slika 4.57 Štap AB dizalice

Rješenje
Analitičko rješenje
Štap AB dizalice se oslobodi veza koje se zamijene reakcijama i nanesu
G G
se aktivne sile F i G . Uslovi ravnoteže štapa AB pokretne dizalice, u
ravni, su:

∑X = 0 FA − FCE cos 45° − F cos 30° = 0 ...................................(a)

∑Y = 0 FCE sin 45° + F sin 30° − G = 0 .....................................(b)

∑MD = 0 FA ⋅ 5 ⋅ sin 45° − FCE ⋅ 3 − G ⋅ 1 ⋅ cos 45° = 0 .....................(c)

Uslovi ravnoteže daju sistem od tri jednačine sa tri nepoznate:

2 3
FA − FCE −F = 0 .....................................................................(a')
2 2

2 1
FCE + F − 3 = 0 .........................................................................(b')
2 2

128
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

2 2
FA ⋅ 5 ⋅ − FCE ⋅ 3 − 6 ⋅ 1 ⋅ = 0 ....................................................... (c')
2 2
G
Iz jednačine (b’) dobiva se izraz za silu F :
F = 6 -1,41⋅ FCE ................................................................................ (b'')
Ova smjena se uvrsti u jednačinu (a'). Rješavanjem sistema jednačina
(a') i (b') dobiva se vrijednost intenziteta reakcija:
FCE = 3,37 kN i
FA = 3,45 kN.
G
Vrijednost intenziteta sile F , iz izraza (b'') je:
F=1,25 kN.

Slika 4.58 Štap AB oslobođen veza

129
 STATIKA

Primjer 4.20 Homogena ploča težine G=F/2 ima oblik istostranog

trougla i učvršćena je na tri štapa. Odrediti grafički i analitički sile u
štapovima 1, 2 i 3, ako je veličina sile F = 1000 N.

Slika 4.59 Homogena ploča

Rješenje
a) Analitičko rješenje
G G G G
Na ploču djeluju aktivne sile G i F i reakcije veza u štapovima S1 , S 2 i
G
S 3 (slika 4.60).

a) Plan položaja b) Plan sila

Slika 4.60 Ploča sa aktivnim silama i rakcijama veza

130
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

Uslovi ravnoteže ploče u ravni bi bili:

∑X = 0 − S1 cos 60° + S 2 − S 3 cos 60° − F cos 60° = 0 ................. (a)

∑Y = 0 −S1 sin 60° + S 3 sin 60° + F sin 60° − G = 0 .................... (b)

a
∑ MC =0 S2 ⋅ a ⋅ sin 60° + F ⋅
2
= 0 ............................................ (c)
G
Iz jednačine (c) dobiva se vrijednost sile S 2 :
−F
S2 = = −578 N
2a ⋅ sin 60°
Pretpostavljeno je da je štap 2 opterećen na istezanje. Pošto je dobivena
negativna vrijednost, štap je napregnut na pritisak.
G G
Iz jedančina (a) i (b) dobiju se vrijednosti sila S1 i S 3 :
1 1 1
−S1 + 578 − S 3 − 1000 = 0
2 2 2
+
3 3 3
−S1 + S3 + 1000 − 500 = 0
2 2 2
S3= - 1288,9 N i
S1= - 867,1 N
Štapovi 1 i 3 su pritisnuti.
b) Grafičko rješenje
G
Korištena je Kulmanova metoda. Nađena je rezultanta R aktivnih sila
G G G
G i F . Njen pravac mora prolaziti kroz presječnu tačku pravaca sila G
G G G
i F u planu položaja. Rezutanta R i sila S 2 daju u presjeku svojih
G G
pravaca prvu tačku Kulmanove linije, tačku M. Drugi par sila S1 i S 3
G
daju drugu tačku Kulmanove linije, tačku C. Prvo se sila R rastavlja na
G G
dva poznata pravca: Kulmanova sila K i sila S 2 , a zatim se Kulmanova
G G G
sila K rastavlja na pravce sila S1 i S 3 .

131
 STATIKA

Primjer 4.21 Na glatkim kosim ravninama koje zatvaraju uglove α i β

klize 2 tereta Q1 i Q2 koji su međusobno spojeni nerastegljivim užetom.
Pri kojem uglu ψ je sistem u ravnoteži, kolika je napetost užeta S i
kolika je veličina reakcije na strmim ravninama. Zadano je α=30°,
β=60°, 2Q1=Q2=100 N.

Slika 4.61 Tereti Q1 i Q2

Rješenje
Analitičko rješenje
Ako se posmatra ravnoteža sistema i traže samo spoljašnje reakcije
onda sistem nije potrebno rastavljati. Dovoljno je osloboditi ga
spoljašnjih veza, pa iste zamijeniti spoljašnjim reakcijama.
Ako treba odrediti i unutrašnje reakcije onda sistem treba rastaviti, a
veze, spoljašnje i unutrašnje, zamijeniti odgovarajućim reakcijama i za
svaki element sistema postaviti adakvatne uslove ravnoteže.
Posmatraće se ravnoteža tereta B.

Slika 4.62 Teret B na koji djeluje aktivna sila

težine i reakcije veza

132
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

Sile koje djeluju na teret B čine sučeljni sistem sila pa su uslovi

ravnoteže tereta:

∑X = 0 Q2 sin β − S cosψ = 0 ................................................. (a)

∑Y = 0 N B − S sinψ − Q2 cos β = 0 .......................................... (b)

G
Iz jedančine (a) može se izraziti sila u užetu S :
Q2 sin β
S= ..................................................................................... (a')
cosψ
Posmatraće se ravnoteža tereta A:

Slika 4.63 Teret A na koji djeluje aktivna sila

težine i reakcije veza
Sile koje djeluju na teret A čine sučeljni sistem sila pa su uslovi
ravnoteže tereta:

∑X = 0 Q1 sin α − S sinψ = 0 .................................................. (c)

∑Y = 0 N A − S cosψ − Q1 cos α = 0 .......................................... (d)

G
Iz jedančine (c) može se izraziti sila u užetu S :
Q1 sin α
S= ...................................................................................... (c')
sinψ
Izjedanče se izrazi (a') i (c'):
Q2 sin β Q1 sin α
=
cosψ sinψ
Uvrštavanjem poznatih vrijednosti tereta Q1 i Q2 i uglova α i β dobiva se
vrijednost ugla ψ:

133
 STATIKA

1
50
tg ψ = 2 = 0,289
3
100
2
ψ = 16,12°
G
Iz izraza (c') dobiva se vrijednost sile u užetu S :
sin α
S = Q1 = 90 N
sinψ
Reakcije strmih ravni, iz izraza (b) i (d), su:
N B = S sinψ + Q2 cos β = 75 N
N A = S cosψ + Q1 cos α = 129,76N

Primjer 4.22 Dvije homogene kugle, jednakih težina G i poluprečnika

R, vezane su koncima za nepokretne zglobove A i B i oslanjaju se jedna
na drugu, a prva i na glatki pod. Odrediti sile u koncima, pritisak na
pod i uzajamni pritisak kugli ako je u ravnotežnom položaju poznat
ugao α i ako je BC1=BC2=l. Zadano je G=10 kN i α=60°.

Slika 4.64 Dvije kugle

Da bi se odredio uzajamni pritisak kugli, kugle će se rastaviti i
posmatrati ravnoteža svake kugle posebno. Uzajamni pritisak kugli
G G
predstavit će se reakcijom N . Reakcija N ima pravac okomit na
tangentu, povučenu u dodirnoj tački kugli, tj prolazi pravcem koji
povezuje centre kugli C1C2 . Potrebni uglovi određeni su analizon slike
4.65b.

134
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

Posmatrat će se ravnoteža kugle II, koja je predstavljena na slici 4.65a.

Uslovi ravnoteže sučeljnog sistema sila koje djeluju na kuglu II su:

∑X = 0 − S B cos 30° + N cos 30° = 0 ............................................... (a)

∑Y = 0 S B sin 30° + N sin 30° − G = 0 ............................................. (b)

Iz jednačine (a) slijedi da je SB=N ...................................................... (a’)

Ako se (a') uvrsti u (b) dobit će se:
2N⋅sin30°-G=0
N=G.................................................................................................. (c)
G G
Slijedi da reakcije S B i N imaju vrijednosti: SB=10 kN i N= 10 kN.

II I

Slika 4.65a Kugle I i II međusobno rastavljene

Slika 4.65b Geometrija zadana uslovima zadatka

Posmatrat će se ravnoteža kugle I (slika 4.56a). Uslovi ravnoteže
sučeljnog sistema sila koje djeluju na kuglu I su:

∑X = 0 S A cos 30° − N cos 30° = 0 ................................................. (d)

∑Y = 0 N D − G − S A sin 30° − N sin 30° = 0 ...................................... (e)

135
 STATIKA

Iz (c) slijedi da je SA=N.......................................................................(d')

Ako se (d') i (c) uvrsti u (e) dobiće se:
ND – G – 2G⋅sin30°=0
ND=2G
Time su dobiveni izrazi za vrijednost nepozantih reakcija u podlozi i
užetu: ND=20 kN i SA=10 kN.
Primjer 4.23 Između dvije ravnine nagnute pod uglom α=60° i β=30°
nalaze se dvije homogene kugle radijusa r1 i r2, težina G1=10 kN i G2=30
kN. Odrediti ugao ϕ što ga središta kugli zatvaraju sa horizontalom,
reakcije glatkih podloga i uzajamni pritisak između kugli. Slika 4.66.

Slika 4.66 Dvije homogene kugle

Rješenje
Analitičko rješenje
Posmatra se ravnoteža sistema oslobođenog spoljašnjih veza,
prikazanog na slici 4.67. Posmatra se ravnoteža cijelog sistema
oslobođenog samo spoljašnjih veza. Iz uslova ravnoteže izračunaju se
G G
spoljašnje reakcije N1 i N 2 .

∑X = 0 N1 sin α − N 2 sin β = 0 ........................................................(a)

∑Y = 0 N1 cos α + N 2 cos β − G1 − G 2 = 0 .........................................(b)

Iz (a) slijedi
3 1
N1 − N 2 = 0 ...............................................................................(a')
2 2
Iz (b) slijedi
1 3
N1 + N2 − 40 = 0 ........................................................................(b')
2 2

136
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

Rješavanjem sistema jednačina (a') i (b') dobivaju se vrijednosti reakcija

G G
N1 i N 2 :
N1=20 kN
N2=20 3 kN

G G
Slika 4.67 Određivanje reakcija N1 i N 2
G
Da bi se odredio ravnotežni ugao ϕ i unutrašnja reakcija N posmatra
se ravnoteža jednog elemanta sistema npr. kugle C1 (slika 4.68).

Slika 4.68 Ravnoteža kugle C1

∑X = 0 N1 sin α − N cos ϕ = 0 ........................................................ (c)

∑Y = 0 N1 cos α + N sin ϕ − G1 = 0 .................................................. (d)

N cos ϕ = 10 3 ................................................................................. (c’)

1
N sin ϕ = 10 − 20 = 0 ....................................................................... (d’)
2
Dijeljenjem jednačine (d’) sa (c’)dobiva se vrijednost ugla ϕ :
tg ϕ = 0 ⇒ ϕ =0

137
 STATIKA

G
Iz jedančine (c’) dobiva se vrijednost unutrašnje rakcije kugli N :
N=10 3 kN
Primjer 4.24 Homogena greda AB dužine 2l i težine 2G, u B je
opterećena silom F i krajem A zglobno je vezana za nepokretni oslonac.
U tački C, sredina grede AB, slobodno se oslanja na horizonatalnu
konzolu CD, dužine l i težine G, koja je krajem D uklještena u vertikalni
zid.
Grafički i analitički odrediti veličine reakcija u osloncu A, tački C i
uklještenju D. Dimenzije prema slici: l=40 cm, G=300 N, F=400 N.

Slika 4.69 Sistem grede i konzole

Slika 4.70 Sistem rastavljen na gredu i konzolu

138
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

Rješenje
a) Analitičko rješenje
Sistem grede i konzole rastavit će se na svako tijelo posebno i posmatrat
će se njihova ravnoteža. Na mjestu kontakta javiće se unutrašnja sila
G
FC koja je okomita na tangentu u tački dodira, tj okomita je na pravac
grede AB.
Postavit će se uslovi ravnoteže grede AB:

∑ X = 0 FAx + F cos 45° − FC cos 45° = 0 ........................................ (a)

∑Y = 0 FAy − 2G + FC sin 45° − F sin 45° = 0 .................................. (b)
∑ M A = 0 F ⋅ 2l − FC ⋅ l + 2G ⋅ l cos 45° = 0 ........................................ (c)
Iz sistema jedančina (a), (b) i (c) dobivamo tri nepozante vrijednosti sila
G G G
FC , FAx i FAy :

FC = 2G cos 45° + 2F = 1223 N

FAx = (FC − F )cos 45° = 580,2 N
FAy = 2G − FC sin 45° + F sin 45° = 19,2 N

Uslovi ravnoteže za konzolu CD su:

∑X = 0 FC cos 45° − FDx = 0 ......................................................... (d)

∑Y = 0 FC sin 45° + G − FDy = 0 ..................................................... (e)

l
∑MD = 0 FC sin 45° ⋅ l + G
2
− M D = 0 ............................................. (f)

Iz jedančina (d), (e) i (f) dobivamo nepoznate vrijednosti reakcija

G G
uklještenja konzole FDx , FDy i M D :

FDx = FC cos 45° = 862,2 N

FDy = G + F sin 45° = 1162,2 N

l
M D = FC sin 45° ⋅ l + G = 40488,6 Ncm = 40,5 kNcm
2
2 2
FD = FDx + FDy = 1447,18 N

139
 STATIKA

b) Grafičko rješenje
Pri grafičkom određivanju nepoznatih reakcija oslonaca, kreće se od
G G G
grede AB. Aktivne sile F i 2 G zamijene se svojom rezultantom R , čiji
pravac prolazi kroz presječnu tačku njihovih pravaca. Dalje se primijeni
teorema o tri sile u ravni: da bi tijelo pod dejstvom tri sile bilo u
ravnoteži, pravci sve tri sile moraju prolaziti kroz istu tačku. Odredi se
G G
presjek pravaca sila R i FC i kroz tu presječnu tačku mora prolaziti
G G G G
pravac sile FA . Zatim se u planu sila, sila R rastavi na pravce FC i FA .
G G G
Kod konzole pozante su dvije sile G i FC '. Sila FD mora zatvarati trokut
sila kako bi glavni vektor sila konzole bio jednak nuli.

Primjer 4.25 Preko kotura I koji se može okretati oko O prebačeno je

uže i na njemu su obješena dva jednaka tereta F. Kotur II težine G
pričvršćen je zglobno na O pomoću štapa OA (bez težine) dužine
l=10cm, te djeluje na lijevi kraj užeta i otklanja ga od vertikalne ose
prema slici.
Odrediti analitički ugao α koji štap zatvara sa vertikalom i silu u štapu
OA.
Zadato je: F=100 N, G=40 N, r=3 cm, R=4 cm, l=10 cm.

Slika 4.71 Sistem kotura I i II

140
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

Rješenje
Analitičko rješenje
Prvo će se postaviti momentna jedanačina za zglob O uzimajući u obzir
cijeli sistem (slika 4.72).
Ravnoteža sistema:
∑M O =0 Gl sin α + F (l sin α − r ) − FR = 0 ........................................ (a)

Gl sin α + Fl sin α − Fr − FR = 0
l sin α (G + F ) − F (r + R ) = 0 ................................................................. (a')
Iz jedančine (a') dobivamo izraz za ugao otklona štapa OA prema
vertikali α
F (r + R )
sin α =
l (G + F )
100(4 + 3)
sin α = = 0,5
10(40 + 100)
α = 30°

Slika 4.72 Ravnoteža sistema kotura I i II

141
 STATIKA

Dalje će se posmatrati ravnoteža kotura II (slika 4.73). Jedančina

G
∑ X = 0 daje izraz za određivanje sile FZ u štapu OA:

FZ sin α − F sin β = 0 ......................................................................... (b)

Nepozanti ugao β dobiva se na osnovu geometrije sa slike 4.72.
R +r
sin(α + β ) = = 0,7 ..................................................................... (c)
l
α + β = 44,43°
β = 14,43°

Slika 4.73 Ravnoteža kotura II

G
Iz jedančine (b) dobiva se vrijednost sile FZ u štapu OA:
F sin β 100 ⋅ 0,249
FZ = =
sin α 0,5
FZ = 49,84 N

Primjer 4.26 Na dva jednaka homogena cilindra radijusa r i težine G,

koji leže na horizontalnoj ravni i koji su vezani u centrima sa
nerastegljivim užetom dužine 2r, leži treći cilindar radijusa R i težine Q.
Odrediti silu u užetu, pritisak cilindara na ravninu i uzajamni pritisak
cilindara. Trenje se zanemaruje.

142
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

Slika 4.74 Tri cilindra Slika 4.75 Aktivne sile koje

djeluju na sistem
Da bi se našla sila u užetu i uzajamni pritisak cilindara, sistem od tri
cilindra će se rastaviti na svaki pojedinačno i posmatrat će se ravnoteža
cilindara 1 i 2.
Slika 4.76 prikazuje cilindar 1 u ravnotežnom položaju. Na njega djeluje
G G G
aktivna sila težine Q i reaktivne sile pritisaka FA i FB cilindara 2 i 3
(slika 4.75).

Slika 4.76 Ravnoteža cilindra 1

Uslovi ravnoteže su:

∑X = 0 FA sin α − FB sin α = 0 ....................................................... (a)

∑Y = 0 FA cos α + FB cos α − Q = 0 ................................................. (b)

Iz jednačine (a) slijedi da je FA= FB pa jednačina (b) dobiva oblik:

2FAcosα-Q = 0 ................................................................................. (c)
Iz trougla O1 O2 O3 (slika 4.75) vidi se da je:
O2O3 =2r=2(R+r)sinα......................................................................... (d)

143
 STATIKA

r
sin α = ..................................................................................... (d')
r +R

r2 R 2 + 2Rr
cos α = 1 − sin2 α = 1 − = ................................... (d'')
(r + R )2 R +r
Uvrštavanjem izraza (d'') u jednačinu (c) dobije se:
Q (R + r ) Q (R + r )
FA = i FB =
2
2 R + 2Rr 2 R 2 + 2Rr
Uslovi ravnoteže sučeljnog sistema sila cilindra 2 (slika 4.77) su:

Slika 4.77 Ravnoteža cilindra 2

∑X = 0 S − FA sin α = 0 ................................................................. (e)

∑Y = 0 N − G − FA cos α = 0 .......................................................... (f)

G
Iz jednačine (e) može se izračunati sila u užetu S :
Q (R + r ) r
S = FA sin α =
2 R + 2Rr ( R + r )
2

Q ⋅r
S=
2 R 2 + 2Rr
G
Iz jednačine (f) može se odrediti reakcija podloge N :
Q (R + r ) R 2 + 2Rr
N = G + FA cos α = G + ⋅
2 R 2 + 2Rr R +r
Q
N = +G
2

144
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

Primjer 4.27 Homogena greda AB, dužine l i težine G, krajem B zglobno

je vezana, a krajem A slobodno se oslanja o glatku horizontalnu ravan
pod uglom α prema slici. Na gredu i vertikalni zid oslanja se valjak
radijusa R i težine Q. Orediti grafički i analitički otpore u osloncima A, B
i tački D.
Zadano je: G = 300 N, α = 60°, r = 15 cm, Q = 500 N, b = 60 cm.

Slika 4.78 Greda i valjak

Rješenje
a) Analitičko rješenje
Sistem grede i valjka rastavit će se na svako tijelo pojedinačno i
posmatrati njihova ravnoteža. Prvo će se posmatrati ravnoteža valjka
(slika 4.79).

Slika 4.79 Ravnoteža valjka

145
 STATIKA

Uslovi ravnoteže sučeljnog sistema sila valjka su:

∑X = 0 FD − FC sin α = 0 ............................................................... (a)

∑Y = 0 FC cos α − Q = 0 ................................................................ (b)

G G
Iz jedančina (b) i (a) dobivamo vrijednosti nepoznatih reakcija FC i FD :
Q 500
FC = = = 1000 N
cos α 0,5

3
FD = FC sin α = 1000 = 865 N
2
Sada će se posmatrati ravnoteža grede AB, koja je prikazana na slici
4.80.

Slika 4.80 Ravnoteža grede AB

Uslovi ravnoteže ravanskog sistema sila grede AB su:

∑X = 0 FC sin α − FBX = 0 ............................................................. (c)

∑Y = 0 FA − G − FBY − FC cos α = 0 ................................................. (d)

l
∑MB = 0 − FAl cos α + FC BC + G
2
cos α = 0 .................................... (e)

146
 4-RAVANSKI SISTEM SILA

Na osnovu slike 4.78 može se izračunati dužina grede AB=l.

b −r 60 − 15
AB = l = = = 90 cm . Dužine AC i BC su:
cos α cos 60°
AC = r ⋅ tg α = 15 ⋅ 3 cm BC = l − AC ≈ 64cm
Iz jednačine (c) slijedi:
FBX = FC sin α ................................................................................... (c')

3
FBX = 1000 = 865 N
2
Iz jednačine (e) slijedi:
l
FC ⋅ BC + G ⋅ cos α
FA = 2 .................................................................. (e')
l cos α
1000 ⋅ 64 + 300 ⋅ 45 ⋅ 0,5
FA = = 1572,2N
90 ⋅ 0,5
Iz jedanačine (d) slijedi:
FBY = FA − G − GC cos α ..................................................................... (d')
FBY = 1572,2 − 300 − 1000 ⋅ 0,5 = 772,2N
G
Intenzitet reakcija FB je:
2 2
FB = FBX + FBY = 1159N
b) Grafičko rješenje
G G
Nepozante sile koje djeluju na valjak FC i FD , odrede se tako da se sila
G G G
težine Q rastavi na poznate pravce sila FC i FD , što je prikazano na slici
4.79.
Kod određivanja reakcija na gredi AB, primjenit će se teorema o tri sile.
G G G
Poznate sile FC i G zamijene se rezultantom R . Njen pravac prolazi
G G
kroz presječnu tačku pravaca sila FC i G . Sada se nađe presječna
G G
tačka sile R i poznatog pravca reakcije FA . Kroz tu tačku mora prolaziti
G G G
i reakcija zgloba B: FB . Kada je određen pravac sile FB , sila R se
G G
rastavi na pozante pravce sila FA i FB .

147
 RAVNI NOSAČI
5.1 Osnovna podjela

Osnovna podjela nosača izvršena je prema položaju dejstvujućih sila na

njih, pa prema tome mogu biti:
- ravni nosači,
- prostorni nosači.
Svako kruto tijelo vezano za nepokretnu ravan koje je opterećeno
silama, naziva se nosač.
Pored prethodno navedene podjele, nosači se dijele još i na:
- pune nosače, slika 5.1a,
- rešetkaste nosače, slika 5.1b.

Slika 5.1 Šematski prikaz punog i rešetkastog nosača

Puni (gredni) nosači su sva kruta tijela koja su oslonjena na dva
oslonca, od kojih je jedan pokretan, a drugi nepokretan. Ovakav izbor
oslonaca uslovljen je sa sljedeća dva razloga:
- temperaturne dilatacije nosača,
- statička određenost sistema.
Sa jednim pokretnim i jednim nepokretnim osloncem nosač je statički
određen jer ima tri nepoznate reakcije i to:
- dvije u nepokretnom osloncu,
- jednu u pokretnom osloncu.
Kako možemo postaviti tri uslova (jednačine) ravnoteže:

148
 5-RAVNI NOSAČI

n n n

∑ Fxi = 0; ∑ Fyi = 0; ∑ M oi = 0 ........................................ (5.1)

i =1 i =1 i =1

određivanje ovih reakcija ne predstavlja problem.

Najčešće korištena podjela ravnih nosača je prema obliku, slika 5.2.
Tako imamo:
- prosti nosač (greda), slika 5.2a,
- nosač (greda) sa prepustom, slika 5.2b,
- Gerberov nosač (greda), slika 5.2c,
- okvirni nosač (ram), slika 5.2d.

Slika 5.2 Šematski prikaz prostog nosača, nosača sa prepustom,

Gerberovov i okvirnog nosača
Prikazani nosači na slici 5.2 izloženi su dejstvu ne samo koncentrisanog
opterećenja već i dejstvu kontinualnog opterećenja ili takozvanog
specifičnog opterećenja q.
Ovo opterećenje je u suštini promjenljivo i zavisi od apscise q = f(x), za
usvojeni Dekartov koordinatni sistem 0xy, a njegova jedinica mjere je
[Nm-1].

149
 STATIKA

5.2 Grafički postupak određivanja reakcija

oslonaca nosača

Na primjeru sa slike 5.3, biće izložen grafički postupak određivanja

reakcija u osloncima.

F ⎡
UF = N cm−1 ⎤
L⎣ ⎦

Slika. 5.3 Grafički postupak određivanja reakcija u osloncima nosača

G G G
Neka je dati nosač opterećen koncentrisanim silama F1, F2 , F3 . Za ovaj
sistem sila potrebno je formirati poligon sila, a time je definisana i
njegova rezultanta. Obzirom da su sve napadne sile vertikalne to su i
reakcije u osloncima vertikalne. Prema tome ovaj zadatak se svodi na
G G G G
razlaganje rezultante FR i sila F1, F2 i F3 na dvije komponente koje su
paralelne samoj rezultanti, a prolaze kroz tačke (oslonce) A i B.
Da bi ovo uradili potebno je konstruisati verižni poligon sa polnim
zrakama 1-2-3-4. Produženi polni zraci 1 i 4 presjecaju napadne linije
G G
reakcija FA i FB u tačkama I i II, koje definišu zaključnicu "S".
Paralelnim prenošenjem zaključnice "S" kroz pol "P", dobićemo
presječnu tačku "e" na planu sila, a tim su određene i reakcije oslonaca
G G
FA i FB . Intezitet ovih reakcija je:

FA = ae ⋅ U F ................................................................................... (5.2)

FB = de ⋅ U F ................................................................................... (5.3)

150
 5-RAVNI NOSAČI

5.3 Određivanje transverzalne (poprečne) i

aksijalne (uzdužne) sile i napadnog
momenta na nosaču

Pojam poprečne i uzdužne sile, te napadnog momenta na nosaču

definisaćemo na slijedećem primjeru, slika. 5.4.

Slika 5.4 Puni linijski nosač opterećen koncentrisanim silama u ravni

Posmatramo nosač prikazan na slici 5.4 opterećen koncentrisanim
G G G
silama F1, F2 , F3 , čiji je položaj određen u Dekartovom koordinatnom
sistemu Axy. U ovom slučaju ako nosač oslobodimo veza, a njihov uticaj
nadomjestimo odgovarajućim reakcijama, jednačine ravnoteže imaju
oblik:
n

∑ Fxi = −FAx + F2 cos 300 = 0 ......................................................... (5.4)

i =1

∑ Fyi = FAy − F1 − F2 sin 300 − F3 + FB = 0 ....................................... (5.5)

i =1

n G
∑ M AFi = FB ⋅ l − F3 ⋅ l1 − F2 sin 300 ⋅ l 2 − F1 ⋅ l3 = 0 .............................. (5.6)
i =1

Iz ove tri jednačine mogu se odrediti tri nepoznate komponente reakcija

G G G
veza FAx , FAy , FB , i pri tome je:

2 2
FA = FAx + FBy ............................................................................. (5.7)

⎛ FAy ⎞
α A = arc tg ⎜ ⎟ ........................................................................... (5.8)
⎝ FAx ⎠

151
 STATIKA

Ako bi na datom nosaču napraviti proizvoljan presjek p-p u tom slučaju

lijeva strana nosača djelovat će na desnu stranu nosača upravo onom
silom i momentom sa kojim desna strana nosača djeluje na lijevu
stranu, slika 5.5.

Slika 5.5. Nosač opterećen aksijalnom i transverzalnom silom i

momentom savijanja
Neka je nosač sa slike 5.5 podijeljen presjekom p-p na dijelove I i II. Dio
nosača I djeluje na dio nosača II silom i momentom istog intenziteta, a
suprotnog smjera kojim dio nosača II djeluje na dio nosača I.
Na slici 5.5a i 5.5b prikazan je uticaj jednog dijela nosača na drugi. Da
bi potpuno definisali opterećenje nosača u presjeku p-p uvedeni su
slijedeći pojmovi:
- vertikalna komponenta sile (transverzalna sila),
- horizontalna komponenta sile (aksijalna sila),
- glavni moment (napadni moment).
Transverzalna sila u nekom poprečnom presjeku nosača jednaka je
algebarskom zbiru vertikalnih projekcija svih sila koje djeluju na nosač
lijevo ili desno od naznačenog presjeka. Sa obje strane presjeka
transverzalne sile su istog intenziteta, a suprotnog smjera.
Aksijalna sila u naznačenom presjeku jednaka je algebarskom zbiru
svih horizontalnih projekcija dejstvujućih sila lijevo ili desno od tog
presjeka.

152
 5-RAVNI NOSAČI

Napadni moment u naznačenom presjeku nosača jednak je

algebarskom zbiru momenata svih sila lijevo ili desno od tog presjeka.
Na slici 5.6 prikazani su grafički statički dijagrami, odnosno dijagram
promjene transverzalne sile (FT), momenta savijanja (M) i aksijalne sile
(Fa).

Slika 5.6 Grafički prikaz statičkih dijagrama

153
 STATIKA

Poprečne sile Napadni momenti:

područje: sila: Područje: moment:
0 ≤ x1 F1 = FAy 0 ≤ x1 M xl 1 = FAy ⋅ z
x2 – x1 FT = FAy – F1
x3 – x2 FT = FAy – F1 – F2y x2 – x1 M xl 2 = FAy ⋅ z − F1(z − x1 )
l - x3 FT = FAy – F1 – F2y – F3
M xl 3 = FAy ⋅ z − F1(z − x1 )
x3 – x2
−F2y (z − x 2 )
M ll = FAy ⋅ z − F1(z − x1 )
l - x3
−F2y (z − x 2 ) − F3 (z − x 3 )
x – promjenljiva koordinata

5.4 Prosti nosači

5.4.1 Prosta greda opterećena konstantnim

kontinualnim opterećenjem
Na slici 5.7 prikazana je prosta greda opterećena kontinualnim
opterećenjem q.
q = const. ...................................................................................... (5.9)
U ovom slučaju, obzirom da se radi o simetrično opterećenom nosaču,
reakcije oslonaca su:
1
FA = FB = q ⋅ l ............................................................................. (5.10)
2
Transverzalna sila i moment savijanja lijevo od presjeka p-p definisani
su izrazima:
1
FTl = FA − q ⋅ x = q l − qx .............................................................. (5.11)
2
x 1 x2
M xl = FA ⋅ x − q ⋅ x = ql x −q ................................................ (5.12)
2 2 2

154
 5-RAVNI NOSAČI

Slika 5.7 Prosta greda opterećena konstantnim kontinualnim

opterećenjem

5.4.2 Prosta greda opterećena trougaonim

kontiualnim opterećenjem

Transverzalna sila i moment savijanja lijevo od presjeka p-p u ovom

slučaju definisani su izrazima:
qx ⋅ x
FT l = FA − ............................................................................. (5.13)
2
1 1
M xl = FA x − q x x x .................................................................... (5.14)
2 3
Kontinualno opterećenje u ovom slučaju možemo zamijeniti
koncentrisanom silom Q čiji je intezitet:
1
Q= qo ⋅ l .................................................................................... (5.15)
2
Kontinualno opterećenje qx u bilo kojem presjeku grede je:
x
q x = qo ...................................................................................... (5.16)
l

155
 STATIKA

Slika 5.8 Prosta greda opterećena trougaonim kontinualnim opterećenjem

n n G
Iz uslova ravntoeže ∑ Fyi = 0 i ∑ M AF i
= 0 mogu se odrediti reakcije
i =1 i =1
G G
FA i FB
1
FA = qo l ..................................................................................... (5.17)
6
1
FB = qo l ..................................................................................... (5.18)
3

5.4.3 Prosta greda opterećena vertikalnom

ekscentričnom silom

Iz jednačina ravnoteže ∑ Fxi = 0 i ∑ Mi = 0 mogu se odrediti reakcije:

M= F ⋅d, ........................................................................................ (5.19)
F ⋅b −M
FA = ............................................................................... (5.20)
a +b

156
 5-RAVNI NOSAČI

F ⋅a + M
FB = ............................................................................... (5.21)
a +b
Napadni momenti lijevo i desno od tačke C su:
M CA = FA ⋅ a .................................................................................... (5.22)

M Cd = FA ⋅ a + M ............................................................................. (5.23)
ili
M CA = FB ⋅ b − M ............................................................................. (5.24)

M Cd = FB ⋅ b .................................................................................... (5.25)

Slika 5.9 Prosta greda opterećena vertikalnom ekscentričnom silom

157
 STATIKA

5.4.4 Konzola
G
Kod konzolnog nosača u uklještenju, kao reakcija, javlja se sila FA i
moment uklještenja MA.
Iz uslova ravnoteže proizlazi da je:
FA = F ........................................................................................... (5.26)
MA = F ⋅ l....................................................................................... (5.27)
Transverzalna sila u bilo kojem presjeku je:
FT = FA .......................................................................................... (5.28)
dok je napadni moment u presjeku x:
Mx = F ⋅ (l-x) ................................................................................... (5.29)

Slika. 5.10 Konzola opterećena koncentrisanom silom

Iz prethodnog izlaganja moglo se uočiti da ako transverzalna sila u
nekom presjeku nosača, prolazi kroz nulti položaj i mijenja predznak,
onda napadni momenat u tom presjeku ima ekstremnu vrijednost.

158
 5-RAVNI NOSAČI

5.4.5 Prosta greda opterećena proizvoljnim

kontinuranim opterećenjem

Na slici 5.11 prikazana je greda opterećena proizvoljnim kontinuiranim

opterećenjem q.
U presječnim tačkama C i D djeluje glavni vektor i glavni moment koji
predstavljaju reakcije (uticaj) odbačenih dijelova nosača.
Sada za izdvojeni elementarni dio nosača uslovi ravnoteže imaju oblik:
n

∑ Fyi = FTx − q x dx − (FTx + d FTx ) = 0 .............................................. (5.30)

i =1

∑ M o = −FTx x + (FTx + dFTx )( x + dx ) +

⎛ dx ⎞ .............................. (5.31)
+ M x + q x dx ⎜ x + ⎟ − (M x + d M x ) = 0
⎝ 2 ⎠

Slika 5.11 Prosta greda opterećena proizvoljnim kontinualnim

opterećenjem
Ako zanemarimo male veličine drugog i višeg reda iz prethodnih
jednačina slijedi da je:
-qx dx – dFTx = 0............................................................................. (5.32)
FTx dx - dMx = 0 ............................................................................. (5.33)
Sada možemo napisati da je:
d FTx
= −q x .................................................................................... (5.34)
dx

159
 STATIKA

d Mx
dx
= FTx ili ∫
M x = FTx dx + C1 ................................................ (5.35)

gdje je C1 – integraciona konstanta.

Na osnovu izraza (5.34) i (5.35) možemo konstatovati slijedeće:
- Prvi izvod transverzalne sile u bilo kom presjeku duž ose x, jednak
je intenzitetu specifičnog opterećenja u tom presjeku uzetog sa
negativnim predznakom;
- Prvi izvod napadnog momenta po apscisi x u nekom presjeku,
jednak je intenzitetu transverzalne sile u tom istom presjeku.
Iz ovog proizilazi zaključak da ako je transverzalna sila veća od nule,
dM
FT = > 0, onda se napadni moment Mx na tom dijelu raspona nosača
dx
povećava, odnosno ako je transverzalna sila manja od nule,
dM
FT = < 0, onda se napadni moment Mx na tom dijelu raspona nosača
dx
smanjuje.
Saglasno izrazima (5.34) i (5.35) možemo napisati da je:
dM x
FTx = ..................................................................................... (5.36)
dx
dFTx d 2M x
= = −q x ........................................................................ (5.37)
dx dx 2

5.4.6 Gerberova greda

Ako je greda ili nosač sastavljena iz više prostih greda, greda sa

prepustima i konzola koje su međusobno povezane zglobnim vezama,
odnosno zglobovima onda se takva greda, prema naučniku Gerber-u,
zove Gerberova greda (slika 5.2c) Zglob kojim su spojene grede je
Gerberov zglob.
Osnovna karakteristika Gerberovog zgloba je ta da omogućava obrtanje
grede pa napadni moment u ovom zglobu mora biti jednak nuli.
Navedeni uvjet, da je moment u Gerberovom zglobu jednak nuli,
predstavlja dopunsku jednačinu ravnoteže.
Potrebno je napomenuti da kod proračuna Gerberovih nosača postoje
dva načina određivanja otpora oslonaca. Prvi način je da se nosač
posmatra kao cjelina i kao takav proračunava, a u drugom slučaju
nosač se rastavlja na statički određene grede pomoću kojih se
proračunom definišu otpori oslonaca i sile u Gerberovom zglobu. Inače,
proračun Gerberove grede je identičan proračunu prostih nosača.

160
 5-RAVNI NOSAČI

5.4.7 Okvirni nosači

Okvirni nosač (ram) je složeni nosač sastavljen od više greda ili konzola,
koje su međusobno kruto ili zglobno vezane, tako da se ose greda,
odnosno konzola ne poklapaju, to jest nalaze se pod određenim uglom.
Ako na okvirnom nosaču postoji zglobna veza između nosača onda
kažemo da je to Gerberov okvirni nosač (slika 5.2d)
Otpori oslonaca i statički dijagrami definišu se kod okvirnog nosača isto
kao i kod ostalih nosača. Za uspješno crtanje statičkih dijagrama
potrebno je pridržavati se usvojene konvencije o predznacima aksijalnih
i transverzalnih sila kao i momenta savijanja. Uz konvenciju o
predznacima također je vrlo bitno da proračun okvirnog nosača
definišemo posmatrajući ga sa njegove unutrašnje strane.
U narednim primjerima prikazat ćemo osnovne karakteristike
proračuna okvirnih nosača.

161
 STATIKA

Primjeri:

Zadatak 5.1 Za prikazane nosače (1-4) odredit reakcije oslonaca,

dijagrame aksijalnih, transferzalnih sila i dijagram momenta savijanja.
1. Nosač
q = 4 kN/m

A B

l=2m

5.12 Prosti nosač opterećen pravouglim

kontinuiranim opterećenjem

a) Određivanje reakcija oslonaca

Uklone se oslonci A i B i njihov uticaj se zamijeni reakcijama.
Kontinuirano opterećenje zamijeni se koncentrisanom silom koja djeluje
u centru pravougaone površine opterećenja. Kod pravougaonika centar
je u presjeku dijagonala tj. na polovici dužine i polovici visine.

A B
YA XA FB
l=2m
5.13 Kontinuirano opterećenje zamijeni se
koncentrisanom silom
Opterećenje Q jednako je veličini pravougaone površine:
Q= l⋅q =2 m ⋅ 4 kN/m = 8 kN
Statički uslovi ravnoteže su:

∑X = 0 X A = 0 .......................................................................... (a)

∑Y = 0 YA − Q + FB = 0 ............................................................... (b)

162
 5-RAVNI NOSAČI

∑MA = 0 −Q ⋅ l /2 + FB ⋅ l = 0 ....................................................... (c)

Rješavanjem sistema jednačina dobivamo vrijednosti reakcija oslonaca:

YA= 4 kN i FB = 4 kN. Reakcije su istih vrijednosti i jednake su polovini
ukupnog oprerećenja grede. To je uvijek slučaj kada je opterećenje
grede simetrično.

b) Određivnje aksijalne Fa (uzdužne), transferzalne FT (poprečne)

sile i momenta savijanja M
Greda će se podijeliti na proizvoljnom mjestu na dva dijela. U
presjecima će se nanijeti unutrašnje sile koje drže ravnotežu vanjskom
opterećenju. Postoji dogovor o pozitivnom smjeru ovih sila i momenata
koji je prikazan na slici.

M M

A B
YA P Fa Fa P FB
FT FT
lijevi dio grede desni dio grede
5.14 Pozitivne unutrašnje sile i unutrašnji moment
Da bi se odredila vrijednost unutrašnjih sila i momenta savijanja
potrebno je za izabrani dio grede postaviti uslove ravnoteže. Ovdje će se
posmatrati lijevi dio grede (slika 5.15). Položaj presjeka grede obilježit će
se koordinatom z. Koordinata z je promjenljiva veličina i ona može imati
različite vrijednosti u dužini raspona grede tj. 0 ≤ z ≤ l= 2 m.

Statički uslovi ravnoteže za lijevi dio grede daju:

∑X = 0 Fa = 0 ........................................................................... (d)

∑Y = 0 YA − Qz − FT = 0 ............................................................. (e)

z
∑MP = 0 − YA ⋅ z + Q Z ⋅
2
+ M = 0 ............................................... (f)

Q z = z ⋅ q = 4z ............................................................................... (g)

163
 STATIKA

Qz M

A
YA P Fa
z FT
5.15 Sile i moment na lijevom dijelu grede

Iz jedančine (f) dobiva se vrijednost momenta savijanja:

z z
M = YA z − Qz = 4z − 4z ⋅ = −2z 2 + 4z ......................................... (f')
2 2
Iz jedančine (e) dobiva se vrijednost transferzalne sile:
FT = YA − Qz = 4 − 4z ...................................................................... (e')
Vrijednosti momenta savijanja mijenja se po kvadratnoj paraboli, dok se
vrijednost transferzalne sile mijenja linearno u zavisnosti od položaja
presjeka z.
Vrijednosti unutrašnjih sila i momenta savijanja u presjecima grede
mogle su se dobiti poštujući dogovor o pozitivnom smjeru ovih veličina
na lijevoj strani grede:
− pozitivan doprinos aksijalnoj sili daju sve sile koje djeluju sa desna
+
na lijevo ←

− pozitivan doprinos transferzalnoj sili daju sve sile koje djeluju naviše
+↑

− pozitivan doprinos momentu savijanja daju momenti svih sila za

z
presjek, čiji je smjer momenta jedanak smjeru kazaljke na satu + .

+ l
← Fa = 0 ........................................................................................ (i)
+ ↑ FTl = Y A - Qz = −4z + 4 ............................................................... (j)

z l
+ M = YA z - Q z z /2 = −2z 2 + 4z .................................................... (k)

Da bi se skicirali dijagrmi Fa, FT i M potrebno je naći njihove vrijednosti

u nekoliko presjeka grede. Pregledno je vrijednosti prikazati tabelarno.

164
 5-RAVNI NOSAČI

z (m) Fa (kN) FT (kN) M (kNm)

0 0 4 0
1 0 0 2
2 0 -4 0

q = 4 kN/m

A B

l=2m

z= 0 m z= 1 m z= 2 m

Fa (kN)
0 0
4

FT (kN)
0 0

-4

0 0 M (kNm)

5.16 Dijagram transferzalnih sila i momenta savijanja

Izvod funkcije momenta savijanja M po koordinati z daje funkciju

transferzalne sile. Ovo pravilo važi za lijevi dio grede i može poslužiti za
provjeru ispravnosti postupka.
d
dz
(M l ) =
d
dz
( )
−2z 2 + 4z = −4z + 4 = FTl ........................................ (l)

165
 STATIKA

Izvod funkcije u nekoj tački predstavlja nagib tangente na krivu funkcije

u toj tački. Znači da će transferzalna sila predstavljati nagib funkcije
momenta savijanja. Na mjestu ekstremnih vrijednosti momenta
savijanja, nagib tangente će biti jednak nuli tj. transferzalna sila je
jednaka nuli. Na slici, maksimalna vrijednost momenta savijanja je na
polovini raspona i u tom presjeku grede transferzalna sila je jednaka
nuli.
2. Nosač
q = 4 kN/m

A B

l=2m

5.17 Konzola sa kontinuiranim opterećenjem

a) Određivanje reakcija oslonaca

Ukloni se uklještenje i nanesu se reakcije uklještenja. To su u opšem
slučaju: XA, YA, i MA. Kontinuirano opterećenje zamjeni se
koncentrisanom silom Q koja djeluje u centru površine opterećenja.

MA Q

YA

XA
A B
l=2m
5.18 Određivanje reakcija uklještenja
Opterećenje Q jednako je veličini pravougaone površine:
Q= l⋅q =2 m ⋅ 4 kN/m = 8 kN .......................................................... (a)
Statički uslovi ravnoteže su:

∑ X = 0 X A = 0 .......................................................................... (b)
∑Y = 0 YA − Q = 0 ...................................................................... (c)
∑ M A = 0 −Q ⋅ l /2 + M A = 0 ......................................................... (d)
Rješavanjem prethodnog sistema dobivaju se vrijednosti reakcija
uklještenja: XA=0, YA=8 kN i MA=8 kNm.

166
 5-RAVNI NOSAČI

b) Određivnje aksijalne Fa (uzdužne), transferzalne FT (poprečne)

sile i momenta savijanja M
Konzola se presiječe na proizvoljnom mjestu i posmatra se ravnoteža
jednog dijela. U ovom primjeru posmatraće se ravnoteža desnog dijela.
U presjeku su nanesene unutrašnje sile i moment savijanja.
Predpostavljeno je da imaju pozitivne vrijednosti.

M Qz

Fa
B
P
z
FT
desni dio konzole
5.19 Ravnoteža desnog dijela konzole
Vrijednosti unutrašnjih sila i momenta savijanja mogu se dobiti
poštujući dogovor o pozitivnom smjeru ovih veličina na desnoj strani
nosača:
− pozitivan doprinos aksijalnoj sili daju sve sile koje djeluju sa lijeva
+
na desno →
− pozitivan doprinos transferzalnoj sili daju sve sile koje djeluju
naniže + ↓

− pozitivan doprinos momentu savijanja daju momenti svih sila za

{
presjek čiji je smjer momenta suprotan smjeru kazaljke na satu + .

+ d
→ Fa = 0 ....................................................................................... (e)
+↓ FTd = Q z = 4z ........................................................................... (f)

{ d z
+ M = -Q z = −2z 2 .................................................................... (g)
2
Da bi se skicirali dijagrmi Fa, FT i M potrebno je naći njihove vrijednosti
u nekoliko presjeka grede. Pregledno je vrijednosti prikazati tabelarno.
z (m) Fa (kN) FT (kN) M (kNm)
0 0 0 0
1 0 4 -2
2 0 8 -8

167
 STATIKA

q = 4 kN/m

A B

l=2m
z= 2 m z= 1 m z= 0 m

Fa (kN)
0 0
8

FT (kN)

0 0

-8

-2

0 0 M (kNm)

5.20 Dijagram transferzalne sile i momenta savijanja

na konzoli

168
 5-RAVNI NOSAČI

3. Nosač
q = 3 kN/m

A C B

2m 4m

Slika 5.21 Prosti nosač sa kontinuiranim opterećenjem

a) Određivanje reakcija oslonaca

Uklone se oslonci A i B i njihov uticaj se zamijeni reakcijama.
Kontinuirano opterećenje zamijeni se koncentrisanom silom koja djeluje
u centru pravougaone površine opterećenja.
Opterećenje Q jednako je veličini pravougaone površine:
Q= l⋅q =2 m ⋅ 3 kN/m = 6 kN.......................................................... (a)
Q

A B
YA XA C FB
2m 4m
Slika 5.22 Reakcije oslonaca

Statički uslovi ravnoteže su:

∑ X = 0 X A = 0 .......................................................................... (b)
∑Y = 0 YA − Q + FB = 0 .............................................................. (c)
∑ M A = 0 −Q ⋅ 1m + FB ⋅ 6m = 0 .................................................... (d)
Rješavanjem sistema jednačina dobivamo vrijednosti reakcija oslonaca:
XA=0, YA= 5 kN i FB = 1 kN.

b) Određivnje aksijalne Fa (uzdužne), transferzalne FT (poprečne)

sile i momenta savijanja M
Na gredi se mogu uočiti dva polja. Prvo polje je dio grede pod
kontinuiranim opterećenjem, a drugo je dio grede bez opterećenja. U

169
 STATIKA

prvom polju će se presječi greda i posmatrati ravnoteža lijevog dijela od

presjeka.

Qz M

A
YA P
FT Fa
z

5.23 Unutrašnje sile u gredi ispod

kontinuiranog opterećenja
Vrijednosti unutrašnjih sila i momenta savijanja dobiju se dobiti
poštujući dogovor o pozitivnom smjeru ovih veličina na lijevoj strani
grede:
+ l
← Fa = 0 ........................................................................................ (e)
+ ↑ FTl = Y A - Qz = −3z + 5 ............................................................... (f)

z l 3
+ M = Y A z - Qz z /2 = − z 2 + 5z .................................................. (g)
2
Vrijednosti Fa, FT i M u polju:
z (m) Fa (kN) FT (kN) M (kNm)
0 0 5 0
1 0 2 3,5
2 0 -1 4

U drugom polju, ako posmatramo sa desne strane imamo samo silu FB

koja djeluje naviše te daje negativan doprinos transferzalnoj sili u polju:
FT=-FB=-1 kN.
Moment savijanja u polju gdje nema kontinuiranog opterećenja mijenja
se linearno pa je dovoljno da znamo vrijednosti momenta u dvije tačke.
U osloncu B moment je jednak nuli, a u presjeku C grede vrijednost
momenta je MC=4 kN. Tu vrijednost smo izračunali u prvom polju za
z=2m.
U prvom polju transferzalna sila mijenja znak, pa je u tom presjeku
grede maksimalna vrijednost momenta savijanja u polju. Da bi se
odredio položaj presjeka, funkciju transferzalne sile potrebno je
izjednačiti sa nulom:

170
 5-RAVNI NOSAČI

FT=-3z+5=0 slijedi da je z0=5/3 m. Vrijednost momenta u tom presjeku

je:
2
⎛ 5⎞ 3⎛5⎞ 5 1
M ⎜ z 0 = ⎟ = − ⎜ ⎟ + 5 = 4 + = 4,167 kNm
⎝ 3⎠ 2⎝3⎠ 3 6
q = 3 kN/m

A C B

2m 4m
z

Fa (kN)
0 0
5

FT (kN)
0 0
z0
-1 -1

-4

0 0 M (kNm)

4,167 4

5.24 Dijagram transferzalnih sila i momenata savijanja

171
 STATIKA

4. nosač

q = 2 kN/m F = 2 kN

A C D B

2m 1m 2m

5.25 Prosti nosač sa kontinuiranim

opterećenjem i silom

a) Određivanje reakcija oslonaca

Uklone se oslonci A i B i njihov uticaj se zamijeni reakcijama.
Kontinuirano opterećenje zamijeni se koncentrisanom silom koja djeluje
u centru pravougaone površine opterećenja.

Q
F

A B
YA XA C D FB
2m 1m 2m

5.26 Reakcije oslonaca

Opterećenje Q jednako je veličini pravougaone površine:

Q= l⋅q =2 m ⋅ 2 kN/m = 4 kN .......................................................... (a)
Statički uslovi ravnoteže su:

∑ X = 0 X A = 0 .......................................................................... (b)
∑Y = 0 YA − Q − F + FB = 0 ......................................................... (c)
∑ M A = 0 −Q ⋅ 1m - F ⋅ 3m + FB ⋅ 5m = 0 ........................................ (d)
Rješavanjem sistema jednačina dobivamo vrijednosti reakcija oslonaca:
XA=0, YA= 4 kN i FB = 2 kN.

172
 5-RAVNI NOSAČI

b) Određivnje aksijalne Fa (uzdužne), transferzalne FT (poprečne)

sile i momenta savijanja M
Na gredi se mogu uočiti tri polja. Prvo polje je dio grede pod
kontinuiranim opterećenjem, drugo polje je dio CD i treće polje je dio
DB.
U prvom polju će se presječi greda i posmatrati ravnoteža lijevog dijela
od presjeka.

Qz M

A
YA P Fa
FT
z

5.27 Vrijednost unutrašnjih sila i moment

ispod opterećenja
Vrijednosti unutrašnjih sila i momenta savijanja dobiju se dobiti
poštujući dogovor o pozitivnom smjeru ovih veličina na lijevoj strani
grede:
+ l
← Fa = 0 ....................................................................................... (e)
+ ↑ FTl = Y A - Qz = −2z + 4 ............................................................... (f)

z l
+ M = YA z - Qz z /2 = −z 2 + 4z .................................................... (g)

Q z = 2z ....................................................................................... (h)
Vrijednosti Fa, FT i M u polju:
z (m) Fa (kN) FT (kN) M (kNm)
0 0 4 0
1 0 2 3
2 0 0 4

U 2. polju, transferzalna sila je konstantna je jednaka je:

+ ↑ FTl = Y A − Q = 4 − 4 = 0 kN
U 3. polju transferzalna sila je:
+ ↓ FTd = −FB = −2 kN
Moment savijanja u 2 . i 3. polju mijenja se linearno pa je dovoljno da
znamo vrijednosti momenta u dvije tačke:

173
 STATIKA

z l
+ M C = YA ⋅ 2 − Q ⋅ 1 = 4 kNm

{ d
+ M D = FB ⋅ 2 = 4 kNm

q = 2 kN/m F = 2 kN

A C D B

2m 1m 2m
z

0 0 Fa (kN)
4

0 FT (kN)
0 0

-2

0 0 M (kNm)

3
4

Slika 5.28 Dijagram transferzalnih sila i momenta

savijanja

174
 5-RAVNI NOSAČI

Zadatak 5.2 Za datu gredu grafičkim i analitičkim putem odrediti

otpore oslonaca i nacrtati statičke dijagrame momenta, aksijalnih i
transverzalnih sila detaljnom analizom polja i karakterističnih tačaka.
Dati su podaci: F1 = 2 kN, F2 = 4 kN, F3 = 4 2 kN, F4 = 3 kN, M = 6
kNm, q = 2 kN/m, a = 1 m i α = 450. Težinu grede zanemariti.

Slika 5.29 Greda sa prepustima opterećena koncentrisanim silama,

kontinualnim opterećenjem i spregom sila
a) Analitičko rješenje
- Otpori oslonaca
Greda oslobođena veza prikazana je na slici 5.30. Uticaj nepokretnog
G G
oslonca A zamijenjen je komponentama reakcije oslonca A, X A i YA , a
G
pokretnog oslonca B reakcijom FB . Kontinualno opterećenje svodimo na
G
koncentričnu silu Fq . Statički uslovi ravnoteže grede AB, opterećene
sistemom proizvoljnih sila i momentom definisani su jednačinama:
∑X = 0
F3 cos α - XA = 0 ............................................................................ (a)

∑Y = 0
F1 – Fq + YA + F2 – F3 sin α + FB – F4 = 0 .......................................... (b)

∑MA = 0
a
-F1⋅a + Fq + F2⋅ 2a + M - (F3 sin α)⋅4a + FB⋅5a – F4⋅6a = 0 ............ (c)
2
Silu Fq izračunavamo prema izrazu:
Fq = q ⋅ 3a ..................................................................................... (d)
Fq = 2 ⋅ 3 ⋅ 1 = 6 kN

175
 STATIKA

Slika 5.30 Greda oslobođena veza sa grafičkim prikazom statičkih

dijagrama dobijenih analitičkim proračunom
Iz jednačine (c) slijedi:
Fq M
F1 − − 2F2 − + 4F3 sin α + 6F4
FB = 2 a ......................................... (e)
5

176
 5-RAVNI NOSAČI

2 − 3 − 8 − 6 + 4 + 18
FB = = 3,8 kN
5
a iz jednačina (a) i (b) slijedi:
XA = F3 cos α ................................................................................. (a')
2
XA = 4 2 = 4 kN
2
YA = Fq + F3 sin α + F4 – F1 – F2 - FB ............................................... (b')
2
YA = 6 + 4 2 + 3 − 2 − 4 − 3,8 = 3,2 kN
2
Intenzitet i pravac djelovanja reakcije u osloncu A definisan je izrazima:

FA = x A2 + y A2 , .............................................................................. (f)

FA = 42 + 3,22
FA = 5,12 kN,
YA
tg ϕ = , ..................................................................................... (g)
XA
YA
ϕ = arc tg ................................................................................ (h)
XA
3,2
ϕ = arc tg = 38,660 ili ϕ = 38039'36"
4
Kontrola:
∑MI = 0
-F1 ⋅ 5a + Fq ⋅ 4,5a – YA ⋅ 4,5a – F2 ⋅ 2a +M+ FB ⋅ a-F4 ⋅ 2a................ (i)
-2 ⋅5⋅1 + 6⋅4,5⋅1 – 3,2⋅4,5⋅1 –8 + 6 + 3,8⋅1 – 3⋅2⋅1 = 0

- Dijagram momenta, aksijalnih i transverzalnih sila

Za crtanje dijagrama momenta (Mx), aksijalnih (Fa) i transverzalnih (Ft)
sila primijenit ćemo analizu po poljima i karakterističnim tačkama.
Analizom dobijamo brojčane vrijednosti momenta, aksijalnih i
transverzalnih sila na osnovu kojih konstruišemo dijagrame. Pod poljem
se podrazumijeva dio grede gdje transverzalne sile i momenti imaju
jedne (nepromjenljive) zavisnosti od položaja presjeka (koordinate x). U
ovom primjeru, analizu po poljima primijenit ćemo na dijelu grede sa
kontinualnim opterećenjem, a na dijelu sa koncentrisanim silama
računat ćemo Mx, Fa i Ft u karakterističnim tačkama.

177
 STATIKA

Polje I: 0 ≤ x ≤ a + l
← Fa = 0
+ ↑ Ftl = −Fq = −q ⋅ x
1

z l
+ M x = −Fq1 ⋅ 0,5x = −0,5 qx 2

0≤x≤1m

x Fa Ft Mx
Slika 5.31 Polje I (m) (kN) (kN) (kNm)

0 0 0 0

1 0 -2 -1

Polje II: 0 ≤ x ≤ a Fq1 = q ⋅ a = 2 ⋅ 1 Fq1 = 2 kN

+ l
← Fa = 0

+ ↑ Ftl = −Fq + F1 − Fq = Fq + F1 − q ⋅ x
1 2 1

z l
+ M x = −Fq1 ⋅ (0,5a + x ) + F1 ⋅ x − Fq2 ⋅ 0,5x =

= −Fq1 (0,5 + x ) + F1x − 0,5 q x 2

0≤x≤1m

x Fa Ft Mx
Slika 5.32 Polje II (m) (kN) (kN) (kNm)

0 0 0 0

1 0 -2 -1

178
 5-RAVNI NOSAČI

Polje III: 0 ≤ x ≤ a

Slika 5.33 Polje III

Fq1 = Fq2 = q ⋅ a = 2 ⋅ 1 = 2kN 0≤x≤1m

Fq1 = Fq2 = 2 kN x Fa Ft Mx
(m) (kN) (kN) (kNm)
+ l
← Fa = x A 0 4 1,2 -2
+↑ Ftl = −Fq1 + F1 − Fq2 + YA − Fq3 =
1 4 -0,8 -1,8
= Fq1 + F1 − Fq2 + YA − q ⋅ x

z l
+ M x = −Fq1 ⋅ (1,5a + x ) + F1 ⋅ (a + x ) − Fq2 (o,5a + x ) + YA ⋅ x − Fq3 ⋅ 0,5x =

= −Fq1 (1,5a + x ) + F1(a + x ) − Fq2 (0,5a + x ) + YA ⋅ x − 0,5 q x 2

G G G
Vrijednosti Fa , Ft i M za neke vrijednosti x u okviru analize po poljima
data su u tabelama.
G G G
Za dio grede od tačke E do tačke K izračunavamo Fa , Ft i M za
karakteristične tačke K, B, I, M, L, E.

+ d
→ Fa (K + ε ) = 0
+↓ Ftd (K + ε ) = F4 = 3 kN
{ d
+ M x (K ) = 0

+ d
→ Fa (B − ε ) = 0
+↓ Ftd (B − ε ) = F4 = 3 kN

179
 STATIKA

{ d
+ M x (B ) = −F4 ⋅ a = −3 ⋅ 1 = −3 kN

+ d
→ Fa (B + ε ) = 0
+↓ Ftd (B + ε ) = F4 − FB = 3 − 3,8 = −0,8 kN

+ d
→ Fa ( I − ε ) = 0
+↓ Ftd (I −ε ) = F4 − FB = 3 − 3,8 = −0,8 kN
{ d
+ M x ( I ) = −F4 ⋅ 2a + FB ⋅ a = −3 ⋅ 2 + 3,8 ⋅ 1 = −2,2kN m

+ d 2
→ Fa ( I + ε ) = F3 cos α = 4 2 = 4 kN
2

+↓ Ftd 2
(I +ε ) = F4 − FB + F3 cos α = 3 − 3,8 + 4 2 = 3,2kN
2
+ d 2
→ Fa (H − ε ) = F3 cos α = 4 2 = 4 kN
2
2
+ ↓ Ftd (H + ε ) = F4 − FB + F3 sin α = 3 − 3,8 + 4 2 = 3,2kN
2
{ d
+ M x (H − ε ) = F4 ⋅ 3a + FB ⋅ 2a − (F3 sin α ) ⋅ a =

2
= −3 ⋅ 3 + 3,8 ⋅ 2 − 4 2 ⋅ 1 = −5,4 kN m
2

{ d
+ M x (H + ε ) = M xd (H − ε ) + M = −5,4 + 6 = 0,6 kN m

+ d 2
→ Fa (L − ε ) = F3 cos α = 4 2 = 4 kN
2
2
+ ↓ FTd (L − ε ) = F4 − FB + F3 sin α = 3 − 3,8 + 4 2 = 3,2kN
2
{ d
+ M x (L ) = −F4 ⋅ 4a + FB ⋅ 3a − (F3 sin α ) ⋅ 2a + M =

2
= −3 ⋅ 4 + 3,8 ⋅ 3 − 4 2 ⋅ 2 + 6 = −2,6 kN m
2
+ d 2
→ Fa (E ) = F3 cos α = 4 2 = 4 kN
2

180
 5-RAVNI NOSAČI

2
+ ↓ Ftd (E ) = F4 − FB + F3 sin α − F2 = 3 − 3,8 + 4 2 − 4 = −0,8 kN
2
{ d
+ M x (E ) = −F4 ⋅ 5a + FB ⋅ 4a − (F3 sin α ) ⋅ 3a + M + F2 ⋅ a =

2
= −3 ⋅ 5 + 3,8 ⋅ 4 − 4 2 ⋅ 3 + 6 + 4 ⋅ 1 = −1,3 kN m
2

Oznaka Fad (K + ε )..., Ftd (L − ε ) , znači da se radi o presjeku koji se nalazi lijevo
od tačke K pomjeren za malu veličinu ε, odnosno o presjeku koji je u
odnosu na tačku L pomjeren za malu veličinu ε u desnu stranu.
G G
Na slici 5.30, prikazani su dijagrami momenta (M ) , transverzalnih (Ft ) i
G
aksijalnih (F ) sila.
b) Grafičko rješenje
Usvojimo razmjeru za dužinu UL i silu UF i nacrtamo gredu sa
opterećenjem. Kontinualno opterećenje podijelimo na tri polja i utjecaj
svakog polja zamjenimo ekvivalentnom koncentrisanom silom
intenziteta jednakog površini polja (slika 5.34). Intenziteti sila
G G G
Fq1 , Fq2 i Fq3 definisani su izrazima:
G G
Fq1 = q ⋅ a = 2 ⋅ 1, Fq1 = 2kN
G G
Fq2 = q ⋅ a = 2 ⋅ 1, Fq2 = 2kN
G G
Fq3 = q ⋅ a = 2 ⋅ 1, Fq3 = 2kN .
Zatim nacrtamo poligon sila i verižni poligon (slika 5.34) na osnovu
G G
kojih grafičkim putem određujemo reakcije FA i FB . Pri određivanju
reakcija grafičkim putem moramo imati u vidu sljedeće:
G G
− položaj napadne linije reakcije FB je poznat dok FA nije,

− sile u planu sila nanosimo redom s lijeva u desno,

− proizvoljno izaberemo tačku P kao pol i povučemo zrake 1,2,3,...,10,
− prvu zraku verižnog poligona (uprošteni model grede – slika 5.34a
mora prolaziti kroz tačku A, zbog toga što je to, kao napadna tačka
G
reakcije FA , u potpunosti definisana tačka na pravcu reakcije
G
FA (za razliku od ostalih koje nisu poznate) i zbog toga da možemo
zatvoriti verižni poligon zrakom z koji je definisan između reakcija
G G
FA i FB .

181
 STATIKA

Ako bi sile nanosili redom s desna u lijevo tada bi posljednji zrak morao
proći kroz tačku A. Kontinualno opterećenje je svedeno na ekvivalentni
sistem koncentrisanih sila da bi dobili tačniji dijagam transverzalnih
sila i momenta. Zrak z (zaključna linija) definisan je tačkom A
G
(presječna tačka zraka 1 i pravca reakcije FA ) i tačkom presjeka zraka
G G
10 i pravca reakcije FB . Reakcija FB (poznatog pravca) je između zraka
G
10 i z (duž jk ), dok se reakcija FA dobija zatvaranjem poligona sila od
tačke k do a (zrak z i zrak 1). Na slici 5.34a, prikazan je takozvani
G G
"iskrivljeni dijagram momenta". Intezitet reakcija FA i FB dobijamo
množenjem duži ka i jk sa usvojenom razmjerom za silu UF.
Kako napadni moment zavisi samo od transverzalnih sila, nacrtan je
poligon sila i verižni poligon koga čine samo sile upravne na gredu (slika
5.34b) uz izbor položaja pola P' da zrak z' (zaključna linija) bude
horizontalan (udaljenost pola P' od pravca sila, H = 3 cm, proizvoljno se
usvaja). Na taj način dobija se "ispravljeni" dijagram napadnog
momenta, kome su zraci 1', 2', 3', 4' i 5' obvojnice u polju kontinualnog
opterećenja. Potrebno je istaći da smo izvršili redukciju dijelova
dijagrama na prepustima grede (A'A"S" i B'B"K") s tim da je veličina
ordinata u karakterističnim tačkama ostala nepromijenjena.
Sa izabranom razmjerom U Ft , nanoseći sile s lijeva u desno (počevši od
sile Fq1 ) nacrtan je dijagram transverzalnih sila (slika 5.34c). U polju
kontinualnog opterećenja stvarni dijagram transverzalnih sila dobijen je
povlačenjem pravih kroz tačke početka i kraja elementarnih polja i
G G G
središnje tačke vektora ekvivalentnih koncentrisanih sila Fq1 , Fq2 i Fq3
(slika 5.34c).
Na slici 5.34d, prikazan je dijagram aksijalnih sila nacrtan u razmjeri
UFa. Pri crtanju dijagrama korištene su projekcije sila na horizontalnu
osu grede. Vrijednosti projekcija sila nanose se na vertikali kroz
napadne tačke sila. Ako aksijalna sila opterećuje presjek na istezanje
smatra se pozitivnom, a na pritisak negativnom. Na osnovu toga su
označeni znaci u dijagramu (pozitivan znak iznad nulte linije, a
negativan ispod).
Isti princip označavanja primjenjuje se i kod dijagrama transverzalnih
sila dok je kod dijagrama napadnog momenta pozitivna vrijednost (znak
"+") označena ispod nulte linije, a negativna (znak "-") iznad nulte linije.

182
 5-RAVNI NOSAČI

1m 2kN
UL = , UF =
1cm 1cm

M M
d =a = = Im F = F ' = F " = = 6 kN
F a
Fq1 F1 Fq Fq
ab = bc = cd = 2 de = 3
UF UF UF UF
F2 F' F" F
ef = fg = gh = hi = 3
UF UF UF UF
F4
ij =
UF
U M = U L ⋅U F ⋅ H
1m 2kN
UM = ⋅ ⋅ 3cm
1cm 1cm
6 kN m
UM =
1cm

2 kN
U Ft =
1cm

2 kN
U Fa =
1cm

Slika 5.34 Grafičko rješenje zadatka 5.2

183
 STATIKA

2 kN
FA = ka ⋅ U F = 2,56 cm = 5,12 kN
1cm
2 kN
FB = jk ⋅ U F = 1,9 cm = 3,8 kN
1cm
6 kN m
M max = ymax ⋅ U M = 0,9cm = 5,4 kN m
1cm
6 kN m
M = y ⋅ U M = 1cm = 6 kN m
1cm
G
Zadatak 5.3 Data je konzola AB, opterećena silom F1 , vertikalnim
G G
silama F2 i F3 i trapeznim kontinualnim opterećenjem. Analitički i
grafički odrediti reakciju uklještenja i nacrtati statičke dijagrame. Dati
su podaci: F1 = 2 2 kN, F2 = 4 kN, F3 = 4 kN, q = 2 kN/m i a = 1 m.

Slika 5.35 Konzola opterećena koncentrisanim silama

i kontinualnim opterećenjem
Rješenje:
a) Analitičko rješenje
− Otpor uklještenja
Konzola oslobođena veza prikazana je na slici 5.36. Uticaj uklještenja
G
kao veze zamijenjen je odgovarajućom reakcijom FA , odnosno njenim
G G G
komponentama FAx i FAy i momentom uklještenja M A . Kontinualno
G
opterećenje svodimo na koncentrisanu silu Fq . Statički uvjeti ravnoteže
konzole AB, opterećene sistemom proizvoljnih sila definisani su
jednačinama:
∑X = 0
F1 cos 450 – XA = 0 ......................................................................... (a)
∑Y = 0
YA – F1 sin 450 + F2 – Fq + F3 = 0..................................................... (b)

184
 5-RAVNI NOSAČI

∑ MA = 0
MA – (F1 sin 450) a + F2 · 2a – Fq (5a – xT) + F3 5a = 0 ...................... (c)
G
Sila Fq i položaj težišta trapezne površine računaju se izrazima:

2q + q 9 9
Fq = 3a = ⋅ q ⋅ a = ⋅ 2 ⋅ 1 .................................................... (d)
2 2 2
Fq = 9 kN
3a ⋅ (2q + 2q ) 4 4
xT = = ⋅ a = ⋅ 1 ...................................................... (e)
3 ⋅ (2q + q ) 3 3
xT = 1,33 m
Iz (c):
MA = (F1 sin 450) a – F2 2a + Fq (5a – xT) – F3 5a .............................. (c')
2
MA = 2 2 ⋅ 1 − 2 ⋅ 4 ⋅ 1 + 9 ⋅ (5 ⋅ 1 − 1,33) − 5 ⋅ 4 ⋅ 1
2
MA = 7 kNm
Iz (a) i (b):
XA = F1 cos 450 ............................................................................. (a')
YA = F1 sin 450 – F2 + Fq – F3 .......................................................... (b')
odnosno:
2
XA = 2 2 = 2 kN
2
2
YA = 2 2 + 9 − 4 − 4 = 3 kN
2
Intenzitet i pravac djelovanja reakcije FA definisan je izrazima:

FA = X A2 + YA2 .............................................................................. (f)

FA = 22 + 32 = 3,61 kN
YA
tg ϕ = ...................................................................................... (g)
XA
YA 3
ϕ = arctg = arctg ................................................................... (h)
XA 2
ϕ ≈ 56,310
Kontrola:

185
 STATIKA

{
+ ∑MB = 0

Fq ⋅ xT – F2 ⋅ 3a + (F1 sin 450) 4a - YA ⋅ 5a + MA = 0 ....................... (i)

( )
9 ⋅ 1,33 − 4 ⋅ 3 ⋅ 1 + 2 2 ⋅ 2 /2 ⋅ 4 ⋅ 1 − 3 ⋅ 5 ⋅ 1 + 7 = 0

3 kN m
UM =
1cm

2kN
U Ft =
1cm

2kN
U Fa =
1cm

Slika 5.36 Konzola oslobođena veza sa grafičkim prikazom statičkih

dijagrama dobijenih analitičkim proračunom

186
 5-RAVNI NOSAČI

- Dijagram momenata savijanja (Mf), aksijalnih (Fa) i transverzalnih

(Ft) sila
G G
Za crtanje dijagrama momenta savijanja ( M f ), aksijalnih ( Fa ) i
G
transverzalnih ( Ft ) sila primijenit ćemo analizu po poljima i
karakterističnim tačkama. Analizu po poljima primijenit ćemo na dijelu
konzole sa kontinualnim opterećenjem, a na dijelu sa koncentrisanim
silama primijenit ćemo analizu po karakterističnim tačkama.

Polje BD: 0 ≤ x ≤ 3a
Iz sličnosti trouglova slijedi:
q qx 3a − x ⎛ x ⎞
= , odnosno: q x = q = q ⎜1 − .
3a 3a − x 3a ⎝ 3a ⎟⎠
Intenzitet sila Fq i Fq2 definisan je izrazima:
⎡ ⎛ x ⎞⎤ ⎛ x ⎞
Fq1 = x ( q + q x ) = x ⎢q + q ⎜1 − ⎟⎥ = q ⎜ 2 − ⎟x
⎣ ⎝ 3x ⎠ ⎦ ⎝ 3x ⎠
1 1 1 ⎡ ⎛ x ⎞⎤ q 2
Fq 2 = x ( 2q − q − q x ) = x ( q − q x ) = x ⎢q − q ⎜1 − ⎟⎥ = x
2 2 2 ⎣ ⎝ 3a ⎠⎦ 6a
+ d
→ Fa = 0
⎛ x ⎞ q 2 x2
+ ↓ Ftd = Fq1 + Fq 2 − F3 = q ⎜ 2 − ⎟x + x − F3 = −4 + 4x −
⎝ 3x ⎠ 6a 3
{ d 2 x q 2 2 ⎛ x ⎞ x
+ M fx = F3 x − Fq 2 x − Fq1 = F3 ⋅ x − x ⋅ x − q ⎜2 − ⎟x
3 2 6a 3 ⎝ 3a ⎠ 2
{ d x3
+ M fx = 4x − 2x 2 +
9

F3

Slika 5.37 Polje BD

187
 STATIKA

Vrijednosti Fa, Ft i Mf za neke veličine x date su u tabeli:

0 ≤ x ≤ 3a

x(m) Fa(kN) Ft(kN) Mf(kNm)

0 0 -4 0
1 0 -0,33 2,11
2 0 2,67 0,89
3 0 5 -3

G G
Vrijednosti aksijalne ( Fa ) i transverzalne ( Ft ) sile i momenta savijanja
G
( M f ) van polja sa kontinualnim opterećenjem u karakterističnim
tačkama A, C i D definisane su izrazima:

+ l
← Fa ( A + ε ) = X A = 2kN
+ l
← Fa (C − ε ) = X A = 2kN
+ l 2
← Fa (c + ε ) = X A − F1 cos 45 = 2 − 2 2 2 = 0
0

+ l 2
← Fa (D − ε ) = X A − F1 cos 45 = 2 − 2 2 2 = 0
0

+↑ Ftl( A + ε ) = YA = 3 kN
+↑ Ftl(C − ε ) = YA = 3 kN

2
+↑ Ftl(C + ε ) = YA − F1 sin 450 = 3 − 2 2 = 1kN
2
2
+ ↑ Ftl(D − ε ) = YA − F1 sin 450 = 3 − 2 2 = 1kN
2
z l
+ M fx ( A + ε ) = −M A = −7 kN m

z l
+ M fxC = −M A + Y A ⋅ a = −7 + 3 ⋅ 1 = −4 kN m

z l 2
+ M fxD = −M A + Y A ⋅ 2a − F1 sin 45 ⋅ a = −7 + 3 ⋅ 2 − 2 2 ⋅ 1 = −3 kN m
0

188
 5-RAVNI NOSAČI

Pošto transverzalna sila u polju BD mijenja predznak znači da možemo

odrediti ekstremnu vrijednost momenta ispod kontinualnog opterećenja.
Tu vrijednost određujemo iz uvjeta:

dM dfx
= −Ftd = 0
dx
x o2
−4 + 4xo − =0
3
x o2 − 12x o + 12 = 0

− ( −12) ± ( −12)
2
− 4 ⋅ 1 ⋅ 12
(x )
2
o 1,2 =
2 ⋅1
= 6 ± 4,9

( xo )1 = 10,9 m ( xo )2 = 1,1 m
Prihvatljivo rješenje je (xo)2 = 1,1 m za koje slijedi ekstremna vrijednost
momenta:

( xo )22 1,13
M fx = M f ( xo )2 = 4 ( xo )2 − 2 ( xo )2 +
2
= 4 ⋅ 1,1 − 2(1,1)2 + = 2,13 kN m
9 9

Uzevši u obzir da je M fx = M f ( xo )2 = M fxo > 0 , slijedi da je moment

M f ( x = xo ) maksimalan, odnosno:

M f max = M fx = M f ( xo )2 = M fxo = 2,13 kN m

Vrijednosti aksijalne i transverzalne sile i momenta savijanja dobijene

proračunom za karakteristične presjeke konzole prikazane su pomoću
dijagrama na slici 5.38.

b) Grafičko rješenje
Usvojimo razmjeru za dužinu UL i za silu UF i nacrtamo datu konzolu sa
opterećenjem. Kontinualno opterećenje podijelimo na tri polja i uticaj
svakog polja zamijenimo ekvivalentnom koncentrisanom silom,
intenziteta jednakog površini polja (slika 5.38). Specifična opterećenja q1
i q2 određujemo na osnovu promjene specifičnog opterećenja u polju
BD:
q1 = q + q(x=2a) = q + q (1-2a/3a) = 2 + 2 (1-2/3) = 2,67 kN/m
q2 = q + q(x=a) = q + q (1-a/3a) = 2 + 2 (1-1/3) = 3,33 kN/m
G G G
Intenziteti ekvivalentnih koncentrisanih sila Fq1, Fq 2 , Fq 3 iznose:

189
 STATIKA

q + q1 2 + 2,67
Fq1 = ⋅a = ⋅ 1 = 2,335 kN
2 2
q + q2 2,67 + 3,33
Fq 2 = 1 ⋅a = ⋅ 1 = 2,985 kN
2 2
q + 2q 3,33 + 2 ⋅ 2
Fq 3 = 2 ⋅a = ⋅ 1 = 3,65 kN .
2 2
Na osnovu usvojene razmjere za silu UF konstruišemo poligon sila (slika
G
5.38), na osnovu kojeg slijedi reakcija FA čiji je intezitet definisan
G
proizvodom duži ga i razmjere UF. Reakcija FA zatvara poligon sila.
Da bismo dobili dijagram napadnog momenta redukovan na horizontalu
sa odgovarajućim znakom, uobičajenim za napadni momenat, treba
imati u vidu sljedeće:
a) Ako je uklještenje na lijevoj strani sile u poligonu sila nanosimo
G G G G G G
redom slijeva u desno, prvo F1 pa F2 , Fq1, Fq 2 , Fq 3 i na kraju F3 .
b) Pol P uzimamo na horizontali povučenoj kroz kraj posljednje sile,
i to sa desne strane poligona na proizvoljno izabranom
rastojanju H.
Kako napadni moment zavisi samo od transverzalnih sila, nacrtan je
poligon sila i verižni poligon (slika 5.38a), kojeg čine samo sile upravne
na gredu. Na osnovu zraka 1, 2, 3,..., 7 definisanih planom sila i
verižnim poligonom na slici 5.38a, dobijen je dijagram napadnog
G
momenta redukovan na horizontalu. Moment uklještenja M A definisan
je proizvodom ordinate YA sa dijagrama i razmjere za moment UM. U
polju kontinualnog opterećenja dijagram momenta definisan je kubnom
parabolom za koju su zrake 3, 4, 5 i 6 tangente, odnosno obvojnice.
Sa izabranom razmjerom UF, nanoseći sile s lijeva udesno (počevši od
G
sile FAy ) nacran je dijagram transverzalnih sila (slika 5.38b). U polju
kontinualnog opterećenja transverzalna sila se mijenja po funkciji
kvadratne parabole, a startni dijagram transverzalnih sila dobijen je
povlačenjem parabole kroz tačke početka i kraja elementarnih polja i
G G G
središnje tačke vektora ekvivalentnih koncentrisanih sila Fq1, Fq 2 i Fq 3 .
Na slici 5.38c, prikazan je dijagram aksijalnih sila nacrtan u razmjeri
UFa. Vrijednosti projekcija sila na horizontalnu osu x nanose se na
vertikali kroz napadne tačke sila. Dio konzole AC u ovom slučaju
napregnut je na zatezanje tako da je dijagram aksijalnih sila nacrtan
iznad nulte linije i u njemu je nacrtan znak "+". Ostali dijelovi konzole
nisu opterećeni aksijalnim silama.

190
 5-RAVNI NOSAČI

Razmjera:
UL = 1 m/1 cm
UF = 1 kN/1 cm
UM = UL ⋅ UF ⋅ H = 1 ⋅ 1 ⋅ 3
UM = 3 kNm/1 cm
ab = F1/UF
bc = F2/UF
cd = Fq1/UF
de = Fq2/UF
ef = Fq3/UF
fg = F3/UF
MA = yA⋅UM = 2,33 ⋅ 3 =7 kNm
Mmax= ymax⋅UM = 0,7⋅3 = 2,1 kNm
FA = ga ⋅ UF = 3,6 ⋅ 1 = 3,6 kN
XA = gh ⋅ UF = 2 ⋅ 1 = 2 kN
YA = ha ⋅ UF = 3 ⋅ 1 = 3 kN
X1 = ak ⋅ UF = 2 ⋅ 1 = 2 kN
Y1 = kb ⋅ UF = 2 ⋅ 1 = 2 kN

Slika 5.38 Grafičko rješenje zadatka 5.3

191
 STATIKA

Zadatak 5.4 Za sistem krutih tijela opterećen prema slici 5.39,

potrebno je:
a) odrediti reakcije svih spoljašnjih i unutrašnjih veza sistema,
b) nacrtati statičke dijagrame momenta savijanja, aksijalnih i
transverzalnih sila za svako tijelo sistema posebno.
Sopstvene težine greda se zanemaruju. Dati su podaci: F = 1 kN, G = 1
kN, M = 2 kNm, a = 4 m, b = 3 m, c = 2 m, d = 1 k m, e = 4 m, f = 3 m,
g = 1 m, q = 1 kN/m

Slika 5.39 Sistem tijela opterećen koncentrisanim silama,

kontinualnim opterećenjem i spregom sila
Rješenje:
a) Reakcije spoljašnjih i unutrašnjih veza sistema
Reakcije svih spoljašnjih i unutrašnjih veza sistema odredit ćemo
analitički, razlaganjem datog sistema (slika 5.39) na tri podsistema:
podsistem I – kugla M, podsistem II – greda CD i podsistem III – greda
(konzola) AB (slika 5.40). Uspostavljanjem ravnoteže podsistema bit će
uravnotežen sistem kao cjelina. Sistem i podsistemi oslobođeni veza
prikazani su na slici 5.40.

192
 5-RAVNI NOSAČI

Slika 5.40 Sistem oslobođen veza i razložen na podsisteme

Podsistem I – kugla M
Analitički uslovi ravnoteže za sučeljni sistem sila u ravni koji djeluje na
kuglu M definisani su za usvojeni koordinatni sistem Oxy, prema slici
5.40a, jednačinama:
∑X = 0
∑Y = 0
FN' cos 600 − Fu' = 0 ........................................................................ (a)

FN' cos 300 − G 3 = 0 ..................................................................... (b)

Iz (b)
FN' = G 3 cos 300 = 2kN ................................................................ (b')
Iz (a)
Fu' = Fu' cos 600 = 1kN ..................................................................... (a')

Podsistem II – greda CD
Na gredu CD, prema slici 5.40b djeluje proizvoljni sistem sila u ravni.
Za usvojeni koordinatni sistem Oxy analitički uslovi ravnoteže glase:
∑X = 0
∑Y = 0
∑MC = 0
Fu – XC – FN cos 600 = 0.................................................................. (c)
YC – FN cos 300 + FD = 0 ................................................................. (d)
-FN ⋅ g – M + FD ⋅ e cos 300 = 0........................................................ (e)

193
 STATIKA

Dopunski izrazi potrebni za rješenje sistema jednačina (c) do (e) prema

slici 5.40 su:
F N = F N' .................................................................................... (f)
FN = FN' = 2 kN ............................................................................... (g)
G G G
Fi = Fix + Fiy (i = C , A ) ................................................................... (h)
G G
Fix = X i ⋅ i .................................................................................... (i)
G G
Fiy = Yi ⋅ j .................................................................................... (j)

Xi = Fi ⋅ cos αi ................................................................................. (k)

Yi = Fi ⋅ sin αi .................................................................................. (l)

Fi = X i2 + Yi 2 ................................................................................ (m)

Yi
tg αi = .................................................................................... (n)
Xi
Yi
αi = arc tg ................................................................................. (o)
Xi
Iz (e)
M + FN ⋅ g
FD = = 155 kN ................................................................ (e')
e ⋅ cos 300
Iz (d)
YC = FN cos300 - FD = 0,577 kN ....................................................... (d')
F u = - F u' .................................................................................... (p)
Fu = Fu' = 1 kN .............................................................................. (r)
Iz (c)
XC = Fu – FN cos 600 = 0.................................................................. (c')
Na osnovu izraza (h) do (o) i slike 5.40b intenzitet, pravac i smjer
reakcije u zglobu C iznosi:
FC = FCY .................................................................................... (s)
FC = FCY = YC = 0,577 kN ................................................................ (t)
αC = 900

Podsistem III – greda (konzola) AB

Na gredu AB prema slici 5.40c također djeluje proizvoljni sistem sila u
ravni. Kontinualno opterećenje svedeno je na koncentrisanu silu

194
 5-RAVNI NOSAČI

Fq = q (c – d) =1 kN. Za usvojeni koordinatni sistem Oxy uslovi ravnoteže

glase:
∑X= 0
∑Y = 0
∑MA = 0
-F + XA = 0 ................................................................................... (u)
-FD' – Fq + YA = 0 ............................................................................ (v)
-F a/8 + FD' b + Fq (c + d)/2 + MA = 0 ............................................. (z)
Dopunski izrazi su:

F D' = - F D ................................................................................... (x)

FD' = FD = 1,155 kN........................................................................ (y)
Iz (u)
XA = F = 1 kN................................................................................. (u')
Iz (v)
YA = FD' + Fq = 2,155 kN................................................................. (v')
Iz (z)
MA = F a/8 - FD' b – Fq (c + d)/2 =
= - 4,465 kNm (pogrešno pretpostavljen smjer).............................. (z')

G
Na osnovu izraza (h) i slike 5.40c, intenzitet, pravac i smjer reakcije FA
iznose:
YA
FA = X A2 + Y A2 = 2,376 kN α A = arctg = 65,110
XA
G
b) Statički dijagrami – dijagrami momenata savijanja (M f ) ,
aksijalnih ( Fa ) i transverzalnih ( Ft ) sila
Statičke dijagrame ćemo nacrtati za svako tijelo posebno. Sve sile koje
djeluju na tijelo su sad poznate jer smo odredili reakcije svih veza.
Greda CD
- Analiza po karakterističnim tačkama (presjecima)
Pri analizi transverzalnih sila, napadnih momenata i aksijalnih sila za
gredu CD potrebno je sve sile koje djeluju na tu gredu razložiti u
komponente da budu normalne na osu grede CD i kolinearne sa osom
grede CD. U tom cilju ćemo izračunati:

FCy1 = FC cos 300 + Fu cos 600 = 1 kN ............................................. (w)

195
 STATIKA

FCx1 = -FC sin 300 + Fu sin 600 = 0,578 kN ...................................... (a1)

FDx1 = FD sin 300 = 0,578 kN........................................................... (b1)
FDy1 = FD cos 300 = 1 kN ................................................................. (c1)

UMf = 1 kNm/1cm
UFt = 2 kN/1cm
UFa = 1 kN/1cm
UL = 1 m/1cm

Slika 5.41 Statički dijagrami grede CD

Aksijalna sila (Fa)

+ l
← Fa (C + ε ) = 0
+ l + l + l + l + l + l
← Fa (C + ε ) = ← Fa (N −ε ) = ← Fa (N + ε ) = ← Fa (K −ε ) = ← Fa (K + ε ) = ← Fa (D − ε ) =
= −FCX 1 = −0,578 kN

196
 5-RAVNI NOSAČI

Transverzalna sila (Ft)

+ ↑ Ftl(C − ε ) = 0
+ ↑ Ftl(C + ε ) = + ↑ Ftl(N −ε ) = FCY 1 = 1kN
+ ↑ Ftl(N + ε ) = + ↑ Ftl(K −ε ) = + ↑ Ftl(K + ε ) = + ↑ Ftl(D − ε ) = FCY 1 − FN = −1kN

Moment savijanja (Mf)

z l
+ M fC = 0
z l
+ M fN = FCY 1 ⋅ g = 1kN m
z l
+ M f (K − ε ) = FCY 1 ⋅ f − FN ( f − g ) = −1kN m
z l z l
+ M f (K + ε ) = + M f (K − ε ) + M = 1kN m
z l
+ M fD = FCY 1 ⋅ e − FN (e − g ) + M = 0

Greda (konzola) AB
- Analiza po poljima
Fq1 = q x = x
+ d
→ Fa = X A = 1kN
+ ↓ Ftd = −YA + Fq1 = x − 2,155
{ d
+ M fx = YA ⋅ (x + 1) − Fq1 ⋅ 0,5x − M A =

= −0,5 ⋅ x 2 + 2,155x − 2,31

0≤x≤1m
x(m) Fa(kN) Ft(kN) Mf(kNm
0 1 -2,155 -2,310 Slika. 5.42 Polje I
0,25 1 -1,905 -1,803
0,5 1 -1,655 -1,358
0,75 1 -1,405 -0,975
1 1 -1,155 -0,655

197
 STATIKA

- Analiza po karakterističnim tačkama (presjecima)

Aksijalna sila (Fa)

+ l
← Fa (B − ε ) = 0
+ 1 + l + l + l
← Fa (B + ε ) = ← Fa (D − ε ) = ← Fa (D + ε ) = ← Fa (E − ε ) = F = 1kN
+ l
← Fa ( A − ε ) = 0
+ l + l
← Fa ( A + ε ) = ← Fa (H −ε ) = X A = 1kN
Transverzalna sila (Ft)

+ ↑ Ftl( A − ε ) = + ↑ Ftl( A + ε ) = + ↑ Ftl(D − ε ) = 0

+ ↑ Ftl(D + ε ) = + ↑ Ftl(E − ε ) = −FD' = 1,155 kN
+ ↑ Ftl( A − ε ) = 0
+ ↑ Ftl( A + ε ) = + ↑ Ftl(H − ε ) = −YA = −2,155 kN
Moment savijanja (Mf)
z l
+ M f (B − ε ) = 0
z l
+ M f (B + ε ) = F ⋅ a /8 = 0,5 kN m
z l
+ M fD = F ⋅ a /8 = 0,5 kN m
z l '
+ M fE = F ⋅ a /8 − FD ⋅ (b − c ) = 0,655 kN m
z l
+ M f ( A −ε ) = 0
z l
+ M f ( A + ε ) = −M A = −4,465 kN m
z l
+ M fH = −M A + YA ⋅ d = −2,31kN m
G
Na osnovu izračunatih vrijednosti za moment savijanja (M f ) , aksijalne
G G
( Fa ) i transverzalne sile ( Ft ) nacrtani su dijagrami na slikama 5.41 i
5.43.

198
 5-RAVNI NOSAČI

UL = 1 m/1 cm
UMf = 2 kNm/1 cm
UFt = 1 kN/1 cm
UFa = 1 kN/1 cm

Slika 5.43. Statički dijagrami grede AB

199
 STATIKA

Zadatak 5.5 Dat je linijski puni Gerberov nosač AC, opterećen

G G
koncentrisanom silom F , momentom sprega sila M i jednakim
kontinualnim opterećenjem q prema slici 5.44. Analitičkim i grafičkim
putem odrediti otpore oslonaca i nacrtati statičke dijagrame Dati su
podaci: F = 4 2 kN, M = 6 kNm, q = 1 kN/m i a = 1 m.

Slika 5.44 Puni linijski Gerberov nosač

1. Analitičko rješenje
a) Otpori oslonaca
Pri određivanju otpora oslonaca potrebno je prvo kontinuirano
opterećenje zamijeniti koncentrisanom silom:
Fq =q 2a = 1 ⋅ 2 ⋅ 1.......................................................................... (a)
Fq = 2 kN
Uticaj oslonaca zamijenimo odgovarajućim reakcijama tako da imamo
G G G G G
četiri nepoznate veličine FAx , FAy , FB , FC , (ili FA , α A , FB , FC ) (slika 5.45).
Iz uslova ravnoteže za proizvoljni sistem sila i usvojeni koordinatni
sistem Oxy slijede tri jednačine. Četvrtu jednačinu dobijamo iz uslova
da je suma momenata za Gerberov zglob s lijeve ili s desne strane
jednaka nuli. Analitički uslovi ravnoteže definisani su jednačinama:
∑X = 0 - XA + X = 0 .................................................................. (b)
∑Y = 0 YA + FB – Y – Fq + FC = 0............................................... (c)
{
+ ∑MA = 0 -M + FB 2a – Y 3a – Fq 5a + FC 6a = 0............................ (d)

{ d
+ M G = 0 FC 2a – Fq a = 0 ............................................................ (e)
Potrebno je definisati i slijedeće izraze:
G G G
FA = FAx + FAy .............................................................................. (f)
G G
FAx = X A ⋅ i .................................................................................... (g)
G G
FAy = Y A ⋅ j .................................................................................... (h)

200
 5-RAVNI NOSAČI

XA = FA ⋅ cos αA .............................................................................. (i)

YA = FA ⋅ sin αA ............................................................................... (j)
FA = X A2 + YA2 .............................................................................. (k)
YA
tg a A = ................................................................................... (l)
XA
Y
α A = arctg A ............................................................................... (m)
XA
G
F = Fx + Fy ................................................................................... (n)
G G
Fx = X ⋅ i ................................................................................... (o)
G G
Fy = Y ⋅ j ................................................................................... (p)
2
X = F ⋅ cos 450 = 4 2 = 4 kN ..................................................... (r)
2
2
Y = F ⋅ sin 450 = 4 2 = 4 kN ...................................................... (s)
2
Iz (e):
FC = Fq/2 = 2/2 = 1 kN ................................................ (t)
Iz (b):
XA = X = 4 kN .............................................................. (b')
Iz (d):
FB = M/2a + Y 3/2 + Fq 5/2 – 3FC ................................ (u)
FB = 6/2 + 4 ⋅ 3/2 + 2 ⋅ 5/2 – 3 ⋅ 1 = 11 kN
Iz (c):
YA = Y + Fq – FB – FC = 4 + 2 – 11-1............................... (c')
YA = -6 kN (pogrešno pretpostavljen smjer)
Pravac i intenzitet reakcije u osloncu A određeni su izrazima (m) i (k):
−6
α A = arctg = −56,310
4
FA = 42 + (−6)2 = 7,21 kN
Kontrola:
∑ME = 0 -YA ⋅ 3a – M – FB ⋅ a – Fq ⋅ 2a – FC ⋅ 3a = 0 ..................... (v)
-(-6) ⋅ 3 ⋅1- 6 – 11 ⋅ 1 – 2 ⋅ 2 ⋅ 1 + 1 ⋅ 3 ⋅ 1 = 0
G G
b) Statički dijagrami momenata savijanja ( M f ), asijalnih ( Fa ) i
G
transverzalnih ( Ft ) sila
Statičke dijagrame za dio nosača gdje imamo kontinualno opterećenje
odredićemo analizom po poljima, a na dijelu nosača gdje nemamo
kontinualno opterećenje analizom po karakterističnim tačkama
(presjecima), kako je urađeno u prethodnim primjerima.

201
 STATIKA

Slika 5.45 Gerberov nosač oslobođen veza sa grafičkim prikazom

statičkih dijagrama dobijenih analitičkim proračunom

202
 5-RAVNI NOSAČI

- Analiza po poljima
Polje I: 0 ≤ x ≤ 2a

Fq1 = q x = x
+ d
→ Fa = 0
+ ↑ Ftd = −FC + Fq1 = −FC + x = x − 1
{ d 2
+ M fx = FC ⋅ x − Fq1 ⋅ 0,5x = x − 0,5 ⋅ x
0 < x < 2a
x(m) Fa(kN) Ft(kN) Mfx(kNm)
0 0 -1 0
0,5 0 -0,5 0,375 Slika 5.46 Polje I
1 0 0 0,5
1,5 0 0,5 0,375
2 0 1 0
Prema tabelarnim podacima vidimo da se u polju I ispod kontinualnog
opterećenja javlja ekstremna vrijednost momenta savijanja Mf, jer
transverzalna sila mijenja predznak, mada je iz tabele očigledno da se
za vrijednost Ft = 0 na udaljenosti x = 1 m od tačke C, odnosno oslonca
C javlja Mfmax = 0,5 kNm. Isto se može pokazati i matematički, kako
slijedi:
dM dfx
= −Ftd = −(xo − 1) = 0
dx
xo = 1 m
d 2M dfx d ⎛ d ⎞
2
= ⎜ (−0,5xo2 + xo ) ⎟ = −1 < 0 → max
dx dx ⎝ dx ⎠
M f max = M f (xo =1) = −0,5xo2 + xo = 0,5 kN m

Dakle, na udaljenosti x = 1 m od oslonca C definisana je ekstremna

vrijednost momenta savijanja Mf, a ta ekstremna vrijednost je
maksimalna (jer je drugi izvod negativan).
- Analiza po karakterističnim tačkama (presjecima)
Aksijalna sila (Fa)
+ l
← Fa ( A − ε ) = 0
+ l
← FaA = X A = 4 kN

203
 STATIKA

+ l
← Fa ( A + ε ) = 4 kN
+ l + l + l + l + l
← Fa (D − ε ) = ← Fa (D + ε ) = ← Fa (B −ε ) = ← Fa (B + ε ) = ← Fa (E − ε ) = X A = 4 kN
+ l + l
← Fa (E + ε ) = ← Fa (G − ε ) = X A − X = 0

Transverzalna sila (Ft)

+ ↑ Ftl( A − ε ) = 0
+ ↑ Ftl( A + ε ) = + ↑ Ftl(D − ε ) = + ↑ Ftl(D + ε ) = + ↑ Ftl(B − ε ) = −Y A = −6 kN
+ ↑ Ftl(B + ε ) = + ↑ Ftl(E − ε ) = −YA + FB = −6 + 11 = 5 kN
= + ↑ Ftl(E + ε ) = + ↑ Ftl(G − ε ) = −Y A + FB − Y = −6 + 11 − 4 = 1 kN

Moment savijanja (Mf)

z l
+ M fA = 0
z l
+ M f (D − ε ) = −YA ⋅ a = −6 kN m
z l
+ M f (D + ε ) = −Y A ⋅ a + M = 0
z l
+ M fB = −YA ⋅ 2a + M = −6 ⋅ 2 + 6 = −6 kN m
z l
+ M fE = −Y A ⋅ 3a + M + FB ⋅ a = −1 kN m
z l
+ M fG = −YA ⋅ 4a + M + FB ⋅ 2a − Y ⋅ a = 0
G G
Izračunate vrijednosti momenata savijanja ( M f ), aksijalnih ( Fa ) i
G
transverzalnih ( Ft ) sila grafički su predstavljene statičkim dijagramima
na slici 5.45.
2. Grafičko rješenje
Grafičko rješenje za Gerberov linijski puni nosač bazira se na istim
principima kao za prosti linijski puni nosač obrađen u prethodnim
primjerima. Kontinualno opterećenje podjelimo na dva dijela i
zemijenimo sa odgovarajućim koncentrisanim silama Fq1 i Fq2. Na
osnovu usvojene razmjere za dužinu UL = 1 m/1 cm i silu UF = 2 kN/1
cm nacrtamo nosač i plan sila (slika 5.47 a i f). Verižni poligon crtamo
tako što prvu zraku povlačimo kroz nepomični oslonac A (sile u

204
 5-RAVNI NOSAČI

poligonu sila nanesene s lijeva u desno), a odgovarajuće zrake do

presjeka sa odgovarajućom silom. Moment sprega sila M svodimo na
G
paralelne sile Fs na međusobnom rastojanju a = 1 m. Za određivanje
G G
reakcija FA , FB i FC potrebno je imati dva završna zraka verižnog
poligona. Završne zrake verižnog poligona određene su kako je
prikazano na slici (slika 5.47 b) gdje je dobijen iskrivljeni dijagram
G
momenta savijanja ( M f ). Završna zraka verižnog poligona z2 određena
je tačkom M (presjek zrake 6 i pravca reakcije FC) i tačkom N, odnosno
Gerberovim zglobom u kojem moment mora biti jednak nuli, a završna
zraka z1 određena je tačkom R (presjek zrake z2 i pravca reakcije FB) i
tačkom A.

UL = 1 m/1 cm
UF = 2 kN/1 cm

Fq1 = Fq2 = q a = 1 ⋅ 1 = 1 kN FC = fg · UF = 0,5 ⋅ 2 = 1 kN

Fs = M/a = 6/1 = 6 kN
ab = bc = F5/UF = 6/2 = 3 cm
cd = F/UF = 4 2 /2 = 2 2 cm
de = Fq1/UF = ½ = 0,5 cm
ef = Fq2/UF = ½ = 0,5 cm
FB = gh · UF = 5,5 ⋅ 2 = 11 kN
FA = hk · UF = 3,6 ⋅ 2 = 7,2 kN
FAX = XA = hh' · UF = 2 ⋅ 2 = 4 kN
FAY = YA = h'k UF = 3 ⋅ 2 = 6 kN

Slika 5.47 Grafičko rješenje zadatka 5.5.

205
 STATIKA

Zadatak 5.6 Za dati okvirni nosač na slici 5.48 odrediti grafički i

analitički otpore oslonaca i nacrtati statičke dijagrame. Dati su podaci:
F1 = 2 kN, F2 = 3 kN, F3 = 3 3 kN, q = 1 kN/m i a = 1 m.

Slika. 5.48 Okvirni nosač

Rješenje:
1. Analitičko rješenje
a) Otpori oslonaca
Okvirni nosač posmatramo kao kruto tijelo. Kontinualno opterećenje
zamijenimo koncentrisanom silom Fq = q · 4a = 4 kN, a uticaj oslonaca
G G G
zamijenit ćemo reakcijama veza FA , FBx i FBy (slika 5.54). Na nosač sada
djeluje proizvoljni sistem sila u ravni za koji su analitički uslovi
ravnoteže definisani za usvojeni kooridnatni sistem Oxy jednačina:
∑X = 0 F2 – X3 – F1 + XB = 0 ..................................................... (a)
∑Y = 0 FA – Fq - Y3 + YB = 0 ...................................................... (b)
{
+ ∑MB = 0 F1 2a + X3 4a + Y3 a + Fq 3a – F2⋅3a – FA 4a = 0 ............ (c)
G G
Reakcija FB i sila F3 razložene na komponente definišu izraze:
G G G
FB = FBx + FBy ................................................................................ (d)
G G
FBx = X B ⋅ i .................................................................................... (e)
G G
FBy = YB ⋅ j .................................................................................... (f)

206
 5-RAVNI NOSAČI

XB = FB ⋅ cos αB .............................................................................. (g)

YB = FB ⋅ sin αB .............................................................................. (h)

FB = X B2 + YB2 .............................................................................. (i)

YB
tg a B = .................................................................................. (j)
X AB
YB
α B = arctg ............................................................................... (k)
XB
G
F3 = F3x + F3y ................................................................................ (l)
G G
F3x = X 3 ⋅ i ................................................................................... (m)
G G
F3y = Y3 ⋅ j ................................................................................... (n)

X 3 = F3 ⋅ cos 600 = 3 3 ⋅ 0,5 = 2,598 kN .......................................... (o)

Y3 = F3 ⋅ sin 600 = 3 3 ⋅ 0,866 = 4,5 kN ........................................... (p)

Iz (c):
2F1 + 4X 3 + Y3 + 3Fq − 3F2
FA = = 5,47 kN ...................................... (r)
4
Iz (a):
XB = F1 + X3 – F2 = 1,598 kN .......................................................... (a')
Iz (b):
YB = Y3 + Fq – FA = 3,03 kN ............................................................ (b')
G
Intenzitet i pravac reakcije FB , određeni izrazima (i) i (k) iznose:

FB = 1,5982 + 3,032 = 3,43 kN

3,03
α B = arctg = 62,190
1,598
b) Statički diajgrami- dijagrami momenata savijanja (Mf), aksijalnih
(Fa) i transverzalnih (Ft) sila
Prvo se definišu statički dijagrami za grede vezane za postolje – stubove
(na slici 5.48, to su grede AD i BH). Smatra se pri tome da se
posmatranje greda vrši iz unutrašnjosti okvirnog nosača – tačka O. U
ovom primjeru će biti prikazan jedan od niza načina analize i
definisanja statičkih dijagrama. Okvirni nosač rastavit ćemo na tri grede
(nosača): AD, BH i CH, a uticaj jedne na drugu definisat ćemo preko
aksijalne i transverzalne sile i momenta savijanja kako slijedi:

207
 STATIKA

- Greda AD
Uslovi ravnoteže:
∑X = 0 F2 – FxD = 0
FxD = F2 = 3 kN
∑Y = 0 FA – FDy = 0
FDy = FA = 5,47 kN
∑MD = 0 F2 ⋅ a – MD = 0
MD = F2 ⋅ a = 3 kNm
G
Aksijalna sila ( Fa )

+ ↓ Fa1( A − ε ) = 0
+ ↓ Fa1( A + ε ) = FA = −5,47 kN
+ ↓ Fa1(K − ε ) = + ↓ Fa1(K + ε ) = + ↓ Fa1(D − ε ) = −FA = −5,47 kN
G
Transverzalna sila ( Ft )

+ l + l + 1
← Ft ( A − ε ) = ← Ft ( A + ε ) = ← Ft (K − ε ) = 0
+ l + l
← Fz (K + ε ) = ← Ft (D − ε ) = −F2 = −3 kN

G
Moment savijanja ( M f )

z 1
+ M fA = 0
z 1
+ M fK = 0
z 1
+ M f (D − ε ) = −F2 ⋅ a = −3 kN m

208
 5-RAVNI NOSAČI

UMf=3 kNm/1cm
UFt = 3 kN/1cm
UFa = 5 kN/1cm
UL = 1 m/1 cm

Slika 5.49 Statički dijagrami za gredu AD

- Greda BH
Uslovi ravnoteže:
∑X = 0 FHx – F1 + XB = 0
FHx = F1 – XB = 2 – 1,598 = 0,402 kN
∑Y = 0 YB – FHy = 0
FHy = YB = 3,03 kN
∑MD = 0 -MH – F1 ⋅ 2a + XB ⋅ 4a = 0
MH = XB ⋅ 4a – F1 ⋅ 2a = 2,392 kNm
G
Aksijalna sila ( Fa )

+ ↓ Fal (B − ε ) = 0
+ ↓ Fal (B + ε ) = + ↓ Fal (M − ε ) = + ↓ Fal (M + ε ) = + ↓ Fal (H − ε ) = −YB = −3,03 kN
G
Transverzalna sila ( Ft )

+ 1
← Ft (B − ε ) = 0

+ l + l
← Ft (B + ε ) = ← Ft (M − ε ) = − X B = −1,598 kN
+ l + l
← Fz (M + ε ) = ← Ft (H − ε ) = − X B + F1 = 0,402 kN

209
 STATIKA

G
Moment savijanja ( M f )

{ d
+ M fB = 0
{ d
+ M fM = X B ⋅ 2a = 3,196 kN m
{ d
+ M f (H − ε ) = X B ⋅ 4a − F1 ⋅ 2a = 2,392 kN m

UL = 1m/1cm
UFa = 3kN/1cm
UFt = 2kN/1cm
UMf = 3kNm/1cm

Slika 5.50 Statički dijagrami grede BH

- Greda CH
- Analiza po poljima

Polje I: 0 ≤ x ≤ a
JG JG ' '
F Dx = −F Dx FDx = FDx = XD
JG JG ' '
F Dy = −F Dy FDy = FDy = YD
JJG JJG '
M D = −M D
JG JG ' '
F Hx = −F Hx FHx = FHx = XH
JG JG ' '
F Hy = −F Hy FHy = FHy = YH
JJG JJG ' Slika 5.51 Polje I
M H = −M H

210
 5-RAVNI NOSAČI

+ l
← Fa = 0
+ ↑ Ftl = −Fq1 = −q ⋅ x = − x Fq1 = q ⋅ x = x
z l 2
+ M fx = −Fq1 ⋅ 0,5x = −0,5 ⋅ x
0≤x≤1m
x(m) Fa(kN) Ft(kN) Mfx)kNm)
0 0 0 0
1-ε 0 -1 -0,5

Polje II: 0 ≤ x ≤ 3a
Fq1 = q ⋅ a = 1 kN
Fq2 = q ⋅ x = x kN
+ 1 '
← Fa = −FxD = − X D = −3 kN Slika 5.52 Polje II
+ ↑ Ft1 = −Fq1 + FDy
'
− Fq 2 = − x + 4,47
M 1fx = −Fq1 ⋅ ( x + a /2) + FDy
'
⋅ x − M D' − Fq 2 ⋅ x /2 =
= 0,5 ⋅ x 2 + 4,47x − 3,5

0≤x≤3m
x(m) Fa(kN) Ft(kN) Mfx)kNm)
0 -3 4,47 -3,5
1 -3 3,47 0,47
2 -3 2,47 3,44
3 -3 1,47 5,41

Analiza po karakterističnim tačkama (presjecima)

G
Aksijalna sila ( Fa )

+ d '
→ Fa (H + ε ) = −FHx = −0,402 kN
+ d '
→ Fa (E − ε ) = −FHx = −0,402 kN
G
Transverzalna sila ( Ft )
+ ↓ Ftd(H + ε ) = −FHy
'
= −3,03 kN
+ ↓ Ftd(E − ε ) = −FHy
'
= −3,03 kN

211
 STATIKA

G
Moment savijanja ( M f )
{ d '
+ M f (H + ε ) = M H = 2,392 kN m
{ d ' '
+ M fE = M H + FHy ⋅ a = 5,41 kN m

UL = 1 m/1cm
UMf = 5 kNm/1cm
UFt = 5 kN/1cm
UFa = 3 kN/1cm

Slika 5.53 Statički dijagrami grede CH

2. Grafičko rješenje
Otpori oslonaca
Na osnovu razmjere za dužinu UL = 1 m/1 cm nacrtamo okvirni nosač
(slika 5.54a). Zatim na osnovu plana sila (slika 5.54b) konstrušemo
verižni poligon u okviru plana položaja. Završnu zraku verižnog
poligona z1 prenesemo u plan sila iz kojeg očitavamo intenzitet reakcija
G G
oslonaca FA i FB . Dakle, postupak je identičan postupcima opisanim u
prethodnim primjerima proračuna punih linijskih nosača. kontinualno
opterećenje treba svesti na koncentrisanu silu Fq = q · 4a = 4 kN. Kako
je nepokretni oslonac na desnoj strani, sile u planu sila nižemo počevši
G G G G
od sile F1 , zatim F3 , Fq , F2 , a prvi zrak verižnog poligona povlačimo iz
tačke B (nepokretnog oslonca).

212
 5-RAVNI NOSAČI

a) Plan položaja

ab = F1/UF = 2/1 = 2 cm
bc = F3/UF = 3 3 /1 = 3 3 cm

cd = Fq/UF = 4/1 = 4 cm
de = F2/UF 0 3/1 = 3 cm

FA = ef ⋅ UF = 5,47 ⋅ 1= 5,47 kN
FB = fa ⋅ UF = 3,43 ⋅ 1 = 3,43 kN
FBx= XB = fg ⋅ UF = 1,6 ⋅ 1 = 1,6 kN
FBy = YB = ga ⋅ UF = 3 ⋅ 1 = 3 kN
αB = 62,19 0

b) Plan sila
Slika 5.54 Grafičko rješenje zadatka 5.6

213
 STATIKA

Zadatak 5.7 Za dati okvirni (trozglobni – Gerberov) nosač na slici 5.55,

odrediti grafički i analitički otpore oslonaca i nacrtati statičke
dijagrame: Dati su podaci F = 2 kN, q = 0,5 kN/m i a = 1 m.

Slika 5.55 Gerberov okvirni nosač

Rješenje:
1. Analitičko rješenje
a) Otpori oslonaca
Okvirni (trozglobni) nosač posmatramo kao kruto tijelo. Kontinualno
opterećenje zamijenimo koncentrisanom silom Fq = q · 4a = 2 kN, a
G G G
uticaj oslonaca zamijenit ćemo reakcijama veza FAx , FAy , FBx i FBy (slika
5.61). Na nosač sada djeluje proizvoljni sistem sila u ravni za koji su
analitički uslovi ravnoteže definisani za usvojeni koordinatni sistem Oxy
jednačinama (a), (b) i (c), a jednačina (d) predstavlja dopunski uslov koji
uslovljava da je napadni moment u zglobu G jednak nuli.
∑X = 0 F – F – XA + XB = 0........................................................ (a)
∑Y = 0 YA + YB – Fq = 0 ............................................................ (b)
{
+ ∑ MA = 0 -F ⋅ a + F ⋅ 2a – Fq ⋅ a + YB ⋅ 5a = 0............................ (c)

{
+ ∑ M Gd = 0 -F ⋅ a + XB ⋅ 3a + YB ⋅ a = 0 ....................................... (d)

Navedene jednačine treba dopuniti jednačinama koje definišu razlaganje

G G
reakcija FA i FB na komponente:
G G G
Fi = Fix + Fiy (i = A, B ) ................................................................... (e)
G G
Fix = X i ⋅ i .................................................................................... (f)

214
 5-RAVNI NOSAČI

G G
Fiy = Yi ⋅ j ................................................................................... (g)

Xi = Fi ⋅ cos αi ................................................................................. (h)

Yi = Fi ⋅ sin αi ................................................................................. (i)

Fi = X i2 + Yi 2 ................................................................................ (j)

Yi
tg αi = ................................................................................... (k)
Xi
Yi
αi = arc tg ................................................................................ (l)
Xi
Iz (c):
YB = (Fq – F)/5 = 0.......................................................................... (m)
Iz (d)
XB = (F – YB)/3 = 0,67 kN............................................................... (n)
Iz (a):
XA = XB = 0,67 kN .......................................................................... (o)
Iz (b):
YA = Fq – YB = 2 kN ........................................................................ (b')
Iz (j) i (l) slijedi:

FB = X B2 + YB2 = 0,672 + 0 = 0,67 kN

YB 0
α B = arctg = arctg = 00
XB 0,67
FA = X A2 + Y A2 = 0,672 + 22 = 2,11 kN
YBA 2
α A = arctg = arctg = 71,480
XA 0,67
b) Statički dijagrami – dijagrami momenata savijanja ( M f ),
G
aksijalnih ( Fa ) i transverzalnih ( Ft ) sila
Statičke dijagrame odredit ćemo kao u prethodnom primjeru prostor
okvirnog nosača.
- Greda AD
Uslovi ravnoteže:
∑X = 0 -XA + F – FDx = 0
FDx = F – XA = 1,33 kN

215
 STATIKA

∑Y= 0 YA – FDy = 0
FHy = YA = 2kN
∑MD = 0 -MD – XA ⋅ 3a + F ⋅ 2a = 0
MD = -XA ⋅ 3a + F ⋅ 2a = 2 kNm

UMf = 2kNm/1cm
UFt = 2kN/1cm
UFa = 2kN/1cm
UL = 1m/1cm

Slika 5.56 Statički dijagrami grede AD

G
Aksijalna sila ( F a)
+ l
← Fa ( A + ε ) = −Y A = −2 KN
+ l + l + l
← Fa (C − ε ) = ← Fa (C + ε ) = ← Fa (D − ε ) = −YA = −2 kN
G
Transverzalna sila ( F t)
+ ↑ Ftl( A + ε ) = + ↑ Ftl(C − ε ) = X A = 0,67 kN
+ ↑ Ftl(C + ε ) = + ↑ Ftl(D − ε ) = X A − F = −1,33 kN
G
Moment savijanja ( M f )
z l
M =0
+ fA
z l
M = X A ⋅ a = 0,67 kN m
+ fMC
z l
M = X BA ⋅ 3a − F ⋅ 2a = −2 kN m
+ f (D − ε )
- Greda BE
Uslovi ravnoteže:

216
 5-RAVNI NOSAČI

∑X = 0 FB - F + FEx = 0
FEx = F – XB = 2 – 0,67 = 1,33 kN
∑Y = 0 FBy = 0
∑ME = 0 ME – F ⋅ a + FB ⋅ 3a = 0
ME = F⋅ a – FB ⋅ 3a = 0

UL = 1m/1cm
UFt = 2kN/1cm
UMf = 1kNm/1cm

Slika 5.57 Statički dijagrami grede BE

G
Aksijalna sila ( Fa )
+ ↓ Fad(B + ε ) = + ↓ Fad(M −ε ) = + ↓ Fad(M + ε ) = + ↓ Fad(E − ε ) = 0
G
Transverzalna sila ( Ft )
+ d + d
← Ft (B + ε ) = ← Ft (M − ε ) = −FB = −0,67 kN
+ d + d
← Ft (M + ε ) = ← Ft (E −ε ) = −FB + F = 0,67 + 2 = 1,33 kN
G
Moment savijanja ( M f )
{ d
+ M fB = 0
{ d
+ M fM = FB ⋅ 2a = 1,34 kN m
{ d
+ M fE = FB ⋅ 3a − F ⋅ a = 0
- Greda NE
- Analiza po poljima
Polje I: 0 ≤ x ≤ a

217
 STATIKA

G' G
FEx = −FEx
'
FEx = FEx = 1,33 kN
G' G
FDx = −FDx
'
FDx = FDx = 1,33 kN
G' G
FDy = −FDy
'
FDy = FDy = 2 kN
M D = M D' = 2 kN m Slika 5.58 Polje I
Fq1 = qx = 0,5x

+ l
← Fa = 0
+ ↑ Ftl = −Fq1 = −0,5 ⋅ x
z l
M = −Fq1 ⋅ 0,5x = −0,25x 2
+ fx
0≤x≤1m
x(m) Fa(kN) Ft(kN) Mfx(kNm)
0 0 0 0
0,5 0 -0,25 -0,0625
1-ε 0 -0,5 -0,25

Polje II: 0 ≤ x ≤ 3 a
Fq1 = q ⋅ a = 0,5 kN
Fq2 = q ⋅ a = 0,5 x
+ l '
Slika 5.59 Polje II
← Fa = −FxD = − X D = −1,33 KN
+ ↑ Ftl = −Fq1 + FDy
'
− Fq 2 = −0,5x + 1,5
z l '
M = −Fq1(x + a /2) + FDy ⋅ x − M D' − Fq 2 ⋅ x /2 = −0,25 ⋅ x 2 + 1,5x − 2,25
+ fx
0≤x≤3m
x(m) Fa(kN) Ft(kN) Mfx(kNm)
0 -1,33 1,5 -2,25
1 -1,33 1 -1
2 -1,33 0,5 -0,25
3 -1,33 0 0

Analiza po karakterističnim tačkama (presjecima)

G
Aksijalna sila ( Fa )

218
 5-RAVNI NOSAČI

+ d + d + d + d '
→ Fa (E + ε ) = → Fa (G −ε ) = → Fa (G + ε ) = → Fa (K −ε ) = −FE = −1,33 kN
G
Transverzalna sila ( Ft )
+ ↓ Ftd(E + ε ) = + ↓ Ftd(G −ε ) =
+ ↓ Ftd(G + ε ) = + ↓ Ftd(K −ε ) = 0
G
Moment savijanja ( M f )
{ d { d { d
+ M fE = + M fG = + M fK = 0

UL = 1m/1cm
UMf = 2kNm/1cm
UFt = 2kN/1cm
UFa = 2kN/1cm

Slika 5.60 Statički dijagrami grede NE

2. Grafičko rješenje
Otpori oslonaca
Grafičko određivanje otpora oslonaca prikazano je na slici 5.61. Nacrtan
je plan položaja (slika 5.61a) u razmjeri UL = 1 m/1 cm, a planovi sila
nacrtani su u razmjeri UF = 0,5 kN/1 cm. Planovi sila su definisani na
G G
sljedeći način: Rezultante sila FRL i FRD određene pomoću planova sila
na slici 5.61b predstavljaju rezultante vanjskih sila koje djeluju na
dijelove okvirnog nosača AG i GB. Uzimamo da na sistem djeluje samo

219
 STATIKA

G
sila FRL , to jest da je dio nosača GB neopterećen (prvo stanje
opterećenja). Pri određivanju reakcija u osloncima pretpostavljamo da
su zglobovi uklonjeni, a njihovo djelovanje zamijenjeno odgovarajućim
reakcijama. U tom slučaju na dio nosača GB djeluju samo dvije sile, i to
G G
vanjska reakcija FB1 u desnom zglobu i unutarnja reakcija FGL u
zglobu G (slika 5.61a). Te su dvije sile u ravnoteži, što znači da imaju
isti pravac djelovanja, koji prolazi kroz zglobove B i G. Prema III
G'
Njutnovom aksiomu i sila FGL kojom u tom slučaju dio nosača BG
djeluje na dio nosača AG mora imati isti pravac BG. Na dio nosača AG
G
djeluju tri sile, i to vanjska FRL , koja je poznata po pravcu, smjeru i
G
veličini, vanjska reakcija FA1 u lijevom zglobu A i unutarnja reakcija
G' G G G'
FGL u zglobu G (poznat je samo njen pravac). Sile FA1 , FRL i FGL , stoje
međusobno u ravnoteži i radi toga se njihovi pravci djelovanja moraju
G' G'
sjeći u jednoj tački i to u sjecištu sila FRL i FGL . Time je određen pravac
G G GL G'
djelovanja reakcije FA1 , pa pomoću FA1 + FR + FGL = 0 dobijamo veličinu
G G' G
i smjer sila FA1 i FGL (slika 5.61). Uočimo da reakcija FB1 u zglobu B,
koja u tom slučaju djeluje na dio nosača BG, ima istu veličinu i smjer
G'
kao reakcija FGL . Pretpostavimo zatim da je samo dio nosača BG
GD
opterećen silom FR (drugo stanje opterećenja). Analognim postupkom
G G G'
dobijamo reakcije FA 2 , FB 2 i FGD (slika 5.61 a i c). Superpozicijom
prvog i drugog stanja opterećenja dobijamo stvarno opterećenje
okvirnog nosača koji je zadat, pa prema tome i totalne reakcije u
zglobovima A, B i G. Primjena opisane metode opravdana je iz sljedećeg
razmatranja. U prvom stanju opterećenja dio nosača AG je u ravnoteži
G G' G' G
pod dejstvom sila FA1 , FRL i FGL . U drugom stanju opterećenja FGD
(suprotnog smjera). Superponirati oba stanja opterećenja za dio nosača
AG isto je što i dodati oba navedena sistema sila, od kojih je svaki za
sebe jednak nuli, a to znači da je i rezultantni sistem jednak nuli.
Prema tome, dio nosača AG bit će u ravnoteži u stvarnom stanju
opterećenja. To vrijedi, očigledno i za dio nosača BG. Na taj način
dobijamo rezultante reakcije u zglobovima a geometrijskim zbrajanjem
G G G G
komponenata FA1 i FA 2 , s jedne strane i komponenata FB1 i FB 2 , s
G G
druge strane, što daje tražene reakcije FA i FB (slika 5.61c).
Rezultantnu reakciju u zglobu G kojom dio nosača BG djeluje na dio AG
G' G'
dobijemo geometrijskim zbrajanjem sila FGL i FGD (suprotnog smjera).
G
Sila FG kojom dio nosača AG djeluje na dio BG ima isti pravac, istu
veličinu, ali je suprotno usmjerena.

220
 5-RAVNI NOSAČI

UL = 1m/1cm

a'b' = ab = Fq/UF = 2/0,5 = 4 cm

b'c' = bc =F/UF = 2/0,5 = 4 cm
c'b' = cb = F/UF = 2/0,5 = 4 cm
FA = fa · UF = 4,2 ⋅ 0,5 = 2,1 kN
FB = bf · UF = 41,35 ⋅ 0,5 = 0,67 kN UF = 0,5kN/1cm

FRL = a 'c 'U F = 5,6 ⋅ 0,5 = 2,8 kN FRL = ac U F = a 'c ' U F = 2,8 kN
FRD = F = c 'b 'U F = 4 ⋅ 0,5 = 2kN FRD = F = cb U F = 4 ⋅ 0,5 = 2 kN

'
FGD = −FGD
FGl' = −FGL
FG' = −FG
Slika 5.61 Grafičko rješenje zadatka 5.7

221
 STATIKA

Zadaci iz indirektnog, posrednog opterećenja grednih

nosača
Zadatak 5.8 Odrediti reakcije oslonaca osnovnog nosača AB i dijagrame
transferzalnih sila za nosač AB i CE. Na nosač CE djeluje sila
intenziteta F=5 kN i kontinuirano opterećenje q=2 kN/m.

F q

C D Fq E
A B

2m 1m 3m 3m 1m
FA FB

Slika 5.62 Posredno opterećenje nosača AB

Uticaj sile F prenosi se na oslonce C i D, a uticaj kontinuiranog
opterećenja q na D i E. Na osnovni nosač AB, opterećenje se prenosi
posredno.

∑MB = 0 FA ⋅ 10 − F ⋅ 7 − Fq ⋅ 2,5 = 0
10 ⋅ FA − 35 − 15 = 0 FA = 5 kN

∑Y = 0 FA − F − Fq + FB = 0
FB = F + Fq − FA
FB = 5 + 6 − 5 = 6 FB = 6 kN
Posmatrat će se ravnoteža nosača CE.

1m 3m 3m

F q=2 kN/m

Fq
C I D E
II
FC FE
F'D F''D

Slika 5.63 Ravnoteža nosača CE

222
 5-RAVNI NOSAČI

Ravnoteža dijela I nosača CE:

3F
∑ M D = 0 FC ⋅ 4 − F ⋅ 3 = 0 FC =
4
FC = 3,75 kN

∑Y = 0 FC + FD' − F = 0 FD' = F − FC FD' = 1,25 kN

Ravnoteža dijela II nosača CE:

1,5Fq
∑ M E = 0 FD ''⋅ 3 − Fq ⋅ 1,5 = 0 FD '' =
3
FD '' = 3 kN

∑Y = 0 FD ''− Fq + FE = 0 FE = Fq − FD '' FE = 3 kN

Ukupna reakcija u osloncu D

FD = FD '+ FD '' = 1,25 + 3 FD = 4,25 kN

Posmatrat će se ravnoteža nosača AB.

FC FD FE
A C D E B

2m 4m 3m 1m
FA FB
Slika 5.64 Ravnoteža osnovnog nosača AB
Uslovi ravnoteže nosača AB su:
∑ Y = 0 FA − FC − FD − FE + FB = 0

∑MB = 0 FA ⋅ 10 − FC ⋅ 8 − FD ⋅ 4 − FE ⋅ 1 = 0
FA = 5 kN
FB = 6 kN

Dijagrami transferzalnih sila za nosač AB i CDE su prikazani na slici

5.65.

223
 STATIKA

FC FD FE
A C D E B

2m 4m 3m 1m
FA FB

FC

FA +

FD
FB FT

FE
1m 3m 3m

F q=2 kN/m

C D E
I II FE
FC F'D F''D

FC + F F''D
+

F'D FT

FE
Fq

Slika 5.65 Dijagrami transferzalnih sila nosača AB i CE

224
 REŠETKASTI
NOSAČI
6.1 Osnovne karakteristike rešetkastih nosača

Rešetkom u statici nazivamo zatvoreni poligon štapova. Štapovi u

poligonu su razmješteni po konturi (konturni štapovi) i poprečno
(poprečni štapovi), tako da poligon pretvaraju u niz trokutova. Za trokut
možemo reći da je u nizu poligona jedina kruta figura, koja ne mijenja
svoj oblik, bez obzira kakvo je opterećenje u čvorovima (zglobnim
vezama) poligona. Nosači, koji se definišu na bazi navedenog sistema
štapova, nazivaju se rešetkastim nosačima.
Dakle, možemo reći, rešetkastim nosačem naziva se konstrukcija
sastavljena od pravih štapova koji su, ili možemo smatrati da su,
međusobno zglobno vezani, tako da obrazuju geometrijski
nepromjenljivu figuru, sastavljenu od niza trouglova. Štapovi koji
ograničavaju rešetku nazivaju se pojasnim štapovima (gornji i donji
pojas) a štapovi koji vezuju gornji i donji pojas (unutrašnji štapovi)
nazivaju se štapovi ispune (vertikale ili zatege i dijagonale ili upornice).
Rešetkasti nosači mogu biti ravni i prostorni, odnosno, ako svi štapovi
nosača leže u jednoj ravni rešetka je ravna, a u protivnom je prostorna.
Ako su rešetkasti nosači sastavljeni iz trouglova kažemo da su
nepomjerljivi, a ako su sastavljeni iz mnogougaonika tada su
pomjerljivi.
U daljim izlaganjima bit će izložene osnove o ravnim i nepomjerljivim
rešetkastim nosačima, koji mogu imati različite oblike. Na slici 6.1,
prikazani su neki oblici rešetkastih nosača koji su ovisni o namjeni
nosača.
Veza između dva ili više štapova rešetkastog nosača u praksi se
najčešće ostvaruje pomoću vijaka, zakovica ili zavarivanjem (slika 6.1).
Zavisno od toga da li se veza ostvaruje između dva ili više štapova,
čvorovi (zglobovi) rešetkastog nosača, u prvom slučaju su prosti, a u
drugom složeni.

225
 STATIKA

Slika 6.1 Vrste rešetkastih nosača

a) Veza između štapova ostvarena b) Veza između štapova

zakovicama i vijcima ostvarena zavarivanjem
Slika 6.2 Šematski prikaz veza između štapova i rešetkastog nosača

226
 6-REŠETKASTI NOSAČI

Kod proračuna rešetkastih nosača, navedena veza štapova ostvarena

vijcima, zakovicama ili zavarivanjem, radi lakšeg određivanja sila u
štapovima, posmatra se kao zglobna, pri čemu se zanemaruje trenje u
zglobovima. Težina štapova se također zanemaruje, u odnosu na sile
koje djeluju na rešetku, a u slučaju da se i ona ipak uzima u obzir, pri
proračunu je treba proporcionalno rasporediti na dva čvora na
krajevima svakog od štapova. Također, pretpostavljamo da spoljašnje
sile, koje djeluju na rešetku, imaju napadne tačke u čvorovima i leže u
ravni rešetke. U slučaju posrednog opterećenja rešetke, mora se izvršiti
redukcija tereta na čvorove. Na osnovu navedenih pretpostavki možemo
zaključiti da se kod proračuna rešetkatih nosača smatra da štapovi
nosača nisu napregnuti na savijanje već samo na istezanje ili pritisak.
Model rešetkastog nosača kod koga su u okviru proračuna primjenjene
navedene pretpostavke nazivamo idealnim rešetkastim nosačem.
Kod praktične izvedbe rešetkastih nosača pretpostavka o zglobovima
bez trenja nije ispunjena jer su štapovi spojeni na jedan od prethodno
navedenih načina (zakovice, vijci, zavarivanjem). Uticaj tih krutih
spojeva na stanje naprezanja pojedinih štapova konstrukcije obuhvaćen
je obično u takozvanim sekundarnim naprezanjima, koja se, na
primjer, kod mostovskih, krovnih i dizaličnih rešetkastih nosača
uzimaju u obzir kod proračuna. Opterećenje rešetkastog nosača može
biti proizvoljno, koncentrisano ili kontinualno, neposredno ili
posredno.
Da bi rešetkasti nosač, kao sistem štapova, bio upotrebljiv kao nosač
mora biti geometrijski nepromjenljiv, odnosno posmatran kao cjelina
mora imati svojstva krute ploče. Navedenu konstataciju možemo
pokazati na primjeru ravnog četverougla ABCD (slika 6.3a) kod koga su
štapovi u čvorovima spojeni zglobno. Četverougao ABCD predstavlja
pomjerljivu, odnosno figuru koja nije nepromjenljiva, jer uglove možemo
mijenjati, a da pri tome stranice četverougla ostanu iste dužine.
Promjena oblika četverougla ABCD možemo spriječiti dodavanjem
jednog dijagonalnog štapa (AC ili BD). Na taj način dobijamo dva
trougla, koji predstavljaju najjednostavniji nepromjenljivi (nepomjerljivi,
kruti) sistem štapova (slika 6.3b).

227
 STATIKA

Slika 6.3 Karakteristika krutosti rešetkastog nosača

Rešetkasti ravni nosač formiramo tako da se prvo povežu tri štapa, a
zatim se na taj formirani trougao nadograđuju novi trouglovi. Za
formiranje svakog narednog trougla potrebna su dva nova štapa i jedan
novi čvor. Ako na kraju konstrukcija ima n čvorova, znači da nam je uz
postojeća tri čvora početnog trougla potrebno još n-3 dodatnih čvorova.
S obzirom da se na svaki dodatni čvor vežu dva nova štapa, potrebno je
2⋅(n-3) novih štapova, pored tri početna (inicijalna) štapa. Znači,
ukupan (najmanji) broj štapova rešetkastog ravnog nosača
konstruisanog od trouglova određen je relacijom:
s=2⋅(n-3)+3=2n-3 ........................................................................... (6.1)
Ako je s = 2n-3, rešetkasti nosač je statički određen, a ako je s > 2n-3
rešetkasti nosač je statički neodređen. U slučaju kada je s < 2n-3
rešetkasti nosač je promjenljiv ili labilan, odnosno, kao nosač je
neupotrebljiv.
Potrebno je istači da rešetkasti nosači mogu biti izvedeni tako da u
njima nemamo suvišnih štapova ali i tako da u njima imamo jedan ili
više štapova viška. Karakteristika rešetkastog nosača sa viškom štapova
je da uklanjanjem suvišnih štapova nosač ne gubi svojstva geometrijske
nepromjenljivosti. Primjer takvog rešetkastog nosača prikazan je na slici
6.4. Uklanjanjem jednog od dijagonalnih štapova neće se narušiti
nepromjenljivost geometrijskog oblika nosača.

Slika 6.4. Rešetkasti nosači sa štapom viška u konstrukciji

228
 6-REŠETKASTI NOSAČI

Kod svakog rešetkastog nosača potrebno je riješiti dva zadatka:

1. odrediti otpore oslonaca (reakcije veze),
2. odrediti unutrašnje sile u štapovima rešetkastog nosača.
Posmatrajući rešetkasti nosač kao kruto tijelo (gredu), kroz određen broj
jednostavnijih primjera, bit će izložene neke osnovne metode
određivanja otpora oslonaca i unutrašnjih sila u štapovima.

6.2 Određivanje otpora oslonaca (reakcija

veze) rešetkastog nosača

Otpori oslonaca (reakcija veze) rešetkastog nosača koji posmatramo kao

kruto tijelo (gredu) određuju se grafičkim i analitičkim metodama koje
su izložene u prethodnim poglavljima. Jedan oslonac je nepokretan, a
drugi je pokretan pri čemu pokretni oslonac dozvoljava pomjeranja u
aksijalnom pravcu. Potrebno je istači, da sve što je rečeno o osloncima
proste grede važi i za oslonce rešetkastog nosača. Posebno treba paziti
da kod grafičkog određivanja otpora oslonaca, u slučaju kosih
spoljašnjih sila, prva zraka verižnog poligona mora proći kroz
nepokretni oslonac jer je kod reakcije tog oslonca poznata samo
napadna tačka, a ne i pravac djelovanja. Određivanje otpora oslonaca
biće prezentirano na slijedećem
primjeru.
Primjer. Za rešetkasti nosač na
slici 6.5, opterećen silama F1 i F2
odrediti grafički i analitički otpore
oslonaca.
Zadato je:
F1 = 20 kN
F2 = 10 kN
a=2m
α = 450
Rješenje:
Rešetkasti nosač ima devet štapova
(s = 9) i šest čvorova (n = 6) što
znači da je ispunjen uslov:
s = 2n-3 = 2 ⋅ 6 – 3 = 9 . (6.2)
Otpore oslonaca grafičkom
Slika 6.5 Rešetkasti nosač
metodom odredit ćemo pomoću G G
poligona (plana) sila i verižnog opterećen dvjema silama F1 i F2

229
 STATIKA

poligona kao kod proste grede opterećene koncentrisanim silama.

Na osnovu usvojene razmjere za dužinu UL i silu UF nacrtat ćemo
rešetkasti nosač, poligon sila i verižni poligon.

1m
UL =
1cm
10 kN
UF =
1cm

10 kN
FA = da ⋅ U F = 1,4 cm = 14 kN
1cm
10 kN
FB = cd ⋅ U F = 2,4 cm = 24 kN
1cm

Slika 6.6 Određivanje otpora oslonaca rešetkastog nosača grafičkom

metodom
Pomoću poligona (plana) sila (slika 6.6b) definisane su zrake verižnog
poligona (slika 6.6a) 1, 2 i 3. Prvu zraku verižnog poligona treba povući
kroz nepokretni oslonac A (I) i spajanjem te tačke sa tačkom (II) gdje
zraka 3 presjeca napadnu liniju reakcije FB , odredili smo završnu
stanu, odnosno zaključnu liniju (s) verižnog poligona, a time i reakcije
oslonaca FA i FB .
Analitičkim putem otpore oslonaca određujemo na osnovu jednačina
statičke ravnoteže ravanskog proizvoljnog sistema sila koje djeluju na
rešetkasti nosač:
∑X = 0
F1 cos α - XA = 0............................................................................. (6.3)

230
 6-REŠETKASTI NOSAČI

∑Y = 0
YA- F1 sin α - F2 + FB = 0 ................................................................ (6.4)
∑MA = 0
FB ⋅ 2a – F2 ⋅ 2a – (F1 cos α) ⋅ 2a = 0 ............................................... (6.5)
odakle slijedi:
FB = F2 + F1 cos α = 10 + 20 ⋅ 0,70711 ........................................... (6.6)
FB = 24,14 kN
XA = F1 cos α = 20 ⋅ 0,70711 .......................................................... (6.7)
XA = 14,14 kN
YA= F1 sin α + F2 - FB = 20 ⋅ 0,70711 – 24,14.................................. (6.8)
YA = 0

FA = X A2 + YA2 = 14,142 + 0 ........................................................ (6.9)

FA = 14,14 kN
Na ovaj način određene su sve spoljašnje sile koje djeluju na dati
rešetkasti nosač.

6.3 Određivanje sila u štapovima rešetkastog

nosača

Kao posljedica djelovanja spoljašnjih sila u čvorovima rešetkastog

nosača, u štapovima će se pojaviti unutrašnje sile. Da bi rešetkasti
nosač bio u ravnoteži moraju i spoljašnje sile (opterećenje i otpori
oslonaca) i unutrašnje sile biti u ravnoteži.
Unutrašnje sile štapova rešetkastog nosača mogu da se odrede
primjenom odgovarajućih grafičkih i grafoanalitičkih metoda. Za dati
primjer, unutrašnje sile u štapovima odredit ćemo primjenom metode
isijecanja čvorova, Kremoninom, Kulmanovom i Riterovom metodom.

6.3.1 Metoda isijecanja čvorova

Određivanje sila u štapovima rešetkastog nosača metodom isijecanja
čvorova, svodi se na analitičko i grafičko rješavanje zadataka iz
ravnoteže ravnog sistema sučeljnih sila, s obzirom na to da sve
spoljašnje sile djeluju u zglobovima (čvorovima) rešetkastog nosača, a
presjecanjem štapova, sile u štapovima imaju pravac ose štapa.
Isijecanje čvorova započinjemo od takozvanog prostog čvora, to jest od

231
 STATIKA

čvora u kome se sučeljavaju samo dva štapa, jer u tom slučaju imamo u
sistemu samo dvije nepoznate sile u štapovima što predstavlja
maksimalan mogući broj nepoznatih sila da bi problem bio rješiv.
Čvorove izrezujemo tako da ih zamišljenim presjekom potpuno odvojimo
od ostatka rešetkastog nosača. Uticaj "odbačenog" dijela rešetkastog
nosača zamjenjuje se silama (unutrašnje sile – reakcija štapa) kojima on
djeluje na "ostatke" štapova u određenom čvoru. Te sile imaju pravac
osa štapova koji se sučeljavaju u posmatranom čvoru, a kako im je
smjer unaprijed nepoznat, treba ga pretpostaviti. Naknadni proračun ili
grafičko rješenje će pokazati opravdanost te pretpostavke. Prema
zakonu akcije i reakcije "odsječeni" čvor djeluje na "odbačeni" dio
rešetkastog nosača istim silama ali suprotnih smjerova od sila kojim na
njega djeluje "odbačeni" dio, a to znači da se pri isjecanju čvora koji se
nalazi na drugom kraju nekog od štapova mora promijeniti smjer sile u
odnosu na njen smjer na prvom kraju.
Ova metoda za određivanje sila u štapovima rešetkastog nosača
prezentirana je na slijedećem primjeru.
Primjer: Za rešetkasti nosač na slici 6.7, opterećen silama F1 i F2
odrediti grafički i analitički otpore oslonaca i sile u štapovima.
Dati su podaci:
F1 = 20 kN
F2 = 10 kN
a=2m

Slika 6.7 Rešetkasti nosač kao dio mosne konstrukcije

G G
opterećen silama F1 i F2
Rješenje:
Dati rešetkasti nosač (slika 6.7) ima sedam štapova (s = 7) i pet (n = 5)
čvorova što znači da je ispunjen uslov
s = 2n-3 = 2 ⋅ 5 – 3 = 7 .................................................................. (6.10)
Dakle, rešetka je statički određena.

232
 6-REŠETKASTI NOSAČI

1m
UL =
1cm
10 kN
UF =
1cm

b)
10 kN
FA = da ⋅ U F = 2 cm = 20 kN
1cm
a)
10 kN
FB = cd ⋅ U F = 1,25 cm = 12,5 kN
1cm

c) d)

e) f)

g)

Slika 6.8 Određivanje otpora oslonaca grafičkim putem i sila u štapovima

metodom isijecanja čvorova

233
 STATIKA

Otpori oslonaca. Otpori oslonaca i u ovom primjeru određeni su

grafički i analitički kao u prethodnom primjeru. Dakle, na osnovu
usvojene razmjere za dužinu UL i silu UF nacrtan je rešetkasti nosač
(plan položaja), poligon sila i verižni poligon.
Pomoću poligona sila (slika 6.8b) određene su, pomoću proizvoljno
izabranog pola P, zrake verižnog poligona (slika 6.8a) 1', 2' i 3'. Prvu
zraku verižnog poligona treba povući kroz nepokretni oslonac A i
spajanjem te tačke sa tačkom C, gdje zraka 3' presjeca napadnu liniju
G
reakcije FB , odredili smo završnu stranu, odnosno zaključnu liniju (s)
G G
verižnog poligona, a time i reakcije oslonaca F1 i F2 .
Analitičkim putem otpore oslonaca određujemo na osnovu jednačina
statičke ravnoteže ravanskog proizvoljnog sistema sila koje djeluju na
rešetkasti nosač:
∑X = 0
F1 - XA = 0...................................................................................... (6.11)
∑Y = 0
YA- F2 + FB = 0................................................................................ (6.12)
∑MA = 0
FB ⋅ 4a – F2 ⋅ 3a – F1 ⋅ a = 0............................................................. (6.13)
odakle slijedi:
XA = F1 = 20 kN.............................................................................. (6.14)
F1 + 3F2 20 + 3 ⋅ 10
FB = = .............................................................. (6.15)
4 4
FB = 12,5 kN .................................................................................. (6.16)
YA = F2 – FB = 10 – 12,5.................................................................. (6.17)
YA = -2,4 kN
(znak "-" ukazuje na pogrešno pretpostavljen smjer).
Intezitet reakcije u osloncu A definisan je izrazom:

FA = X A2 + Y A2 = 202 + (−2,5)2
...................................................... (6.18)
FA = 20,16 kN,
a pravac djelovanja prema slici 6.8a određen je izrazom:
YA 2,5
tg α = = ............................................................................. (6.19)
XA 20
α = arc tg 0,125 ............................................................................. (6.20)
α = 7,130 ili α ≈ 707'48"

234
 6-REŠETKASTI NOSAČI

Sile u štapovima – metoda isijecanja čvorova. Isijecanje čvorova

(slika 6.8) započinjemo od čvora u kojem su samo dvije nepoznate sile
(reakcije štapa). U datom primjeru to može biti čvor I (A) ili čvor V (B).
Ako krenemo od čvora I, sistem sučeljnih sila pod kojim se on nalazi u
H G G G G
ravnoteži definisan je silama FA , Fu1 i Fu 2 (Fu1 i Fu 2 - nepoznate sile),
G G
kako je prikazano na slici 6.8c. Nepoznate sile Fu1 i Fu 2 možemo odrediti
G G
grafički i analitički. Grafički sile Fu1 i Fu 2 određujemo na osnovu
crtanja zatvorenog poligona sila (slika 6.8c) prema usvojenoj razmjeri za
G
silu UF. Dakle, prvo crtamo silu FA povlačimo poznate pravce
G G
nepoznatih sila Fu1 i Fu 2 za koje smo pretpostavili smjer djelovanja (u
našem slučaju pretpostavili smo da su štapovi 1 i 2 napregnuti na
zatezanje). Presjekom pravaca nepoznatih sila formiran je poligon sila
(trokut sila) koji, s obzirom na uslove ravnoteže, mora biti zatvoren,
G G
čime je definisan intezitet i smjer sila (reakcija štapova 1 i 2) Fu1 i Fu 2 .
Prema ovoj slici može da se uoči da je i pretpostavka o naprezanju
G G
štapova 1 i 2 tačna. Na osnovu poligona sila intezitet sila Fu1 i Fu 2
iznosi:
10 kN
Fu1 = bc ⋅ U F = 0,35 cm = 3,5 kN
1cm
10 kN
Fu 2 = ca ⋅ U F = 1,75 cm = 17,5 kN.
1cm
Karakter sila u štapovima 1 i 2 određujemo na osnovu poligona sila
G G
(slika 6.8c). Ako vektore sila Fu1 i Fu 2 sa naznačenim smjerovima
prenesemo u čvor I, vidimo da su sile usmjerene od čvora I, što znači da
G G
štapovi 1 i 2 vuku čvor I silama Fu1 i Fu 2 . Prema Zakonu akcije i
reakcije čvor I djeluje na štapove 1 i 2 silama istog pravca i intenziteta,
a suprotnog smjera, na osnovu čega slijedi zaključak da su štapovi 1 i 2
napregnuti na zatezanje.
Pošto se štapovi 1 i 2 nalaze u ravnoteži, to znači da na štap 1 u
G G G G
čvorovima I i II djeluju sile Fu1 i F 'u1 , pri čemu je Fu' 1 = −Fu1 , odnosno na
G G G G
štap 2 u čvorovima I i III djeluju sile Fu 2 i Fu' 2 , pri čemu je Fu' 2 = Fu 2 .
Za sve ostale čvorove rešetkastog nosača postupak bi bio isti kao i za
čvor I.
G G
Dakle, zamislimo da isjecamo čvor II na koji djeluju poznate sile Fu' 1 i F1
G G
i nepoznate sile (reakcije štapova 3 i 4) Fu 3 i Fu 4 . Oblik poligona sila dat
G G
je na slici 6.8d. Prenošenjem vektora sila Fu 3 i Fu 4 u čvoru II, sa
naznačenim pravcem i smjerom, vidimo da su štapovi 3 i 4 napregnuti

235
 STATIKA

G
na pritisak. Na drugom kraju štapa 3 djeluje sila Fu' 3 , pri čemu je
G G G
Fu' 3 = −Fu 3 , a na drugom kraju štapa 4 djeluje sila Fu' 4 , pri čemu je
G G
Fu' 4 = Fu 4 .
Isjecanjem čvora III dobit ćemo da na njega djeluju poznate sile
G G G G
Fu' 2 i Fu' 3 i nepoznate sile (reakcije štapova 5 i 6) Fu 5 i Fu 6 . Oblik
poligona sila za čvor III dat je na slici 6.8e. Na osnovu vektora sila
G G
Fu 5 i Fu 6 sa naznačenim pravcem i smjerom djelovanja prenesenim u
čvor III vidimo da su štapovi 5 i 6 napregnuti na zatezanje. Pošto su
štapovi 5 i 6 u ravnoteži slijedi: da na drugom kraju tih štapova djeluju
G G G G G G
sile Fu' 5 ( Fu' 5 = - Fu 5 ) i Fu 6 ,(Fu' 6 = −Fu 6 ).
Analizom isjecanja čvorova I, II i III možemo da uočimo da su određene
sve sile u štapovima izuzev sile (reakcije) u štapu 7. Silu u štapu 7
G G G
možemo da odredimo isjecanjem čvora IV sile Fu' 4 , Fu' 5 i F2 i nepoznata
G G
sila (reakcija štapa 7) Fu 7 . Sila Fu 7 određena je oblikom poligona sila
koje djeluju u čvoru 4 prikazanom na slici 6.8f. Na osnovu pravca i
G
smjera vektora sila Fu 7 prenešenog u čvor IV slijedi da je štap 7
napregnut na pritisak. Pošto se štap 7 nalazi u ravnoteži to znači da na
G G G G
štap u čvorovima IV i V djeluju sile Fu 7 i Fu' 7 pri čemu je Fu' 7 = - Fu 7 .
Isjecanje čvora V u ovom slučaju, uzevši u obzir da su određene sve sile
u štapovima rešetkastog nosača, može da posluži samo kao kontrola
tačnosti rješenja, kojim su određene sile u štapovima 6 i 7. Poligon sila
vezan za čvor V prikazan je na slici 6.8g. Poređenjem tog poligona sila
sa poligonima sila čvorova III i IV dolazimo do zaključka da su sile u
štapovima 6 i 7 iste, odnosno, da su tačno i pravilno određene u sva tri
čvora.
Slično kao u slučaju čvora I, na osnovu poligona sila ostalih čvorova (II
do V) možemo grafički odrediti intezitete svih sila u štapovima
rešetkastog nosača i oni iznose:
Čvor II (slika 6.8d):
10 kN
Fu 3 = da ⋅ U F = 0,35 cm = 3,5 kN
1cm
10 kN
Fu 4 = cd ⋅ U F = 1,50 cm = 15,0 kN
1cm
Čvor III (slika 6.8e):
10 kN
Fu 5 = cd ⋅ U F = 0,35 cm = 3,5 kN
1cm

236
 6-REŠETKASTI NOSAČI

10 kN
Fu 6 = da ⋅ U F = 1,25 cm = 12,5 kN
1cm
Čvor IV (slika 6.8f):
10 kN
Fu 7 = da ⋅ U F = 1,77 cm = 17,7 kN
1cm
Čvor V (slika 6.8g):
10 kN
Fu 7 = Fu' 7 = ca ⋅ U F = 1,77 cm = 17,7 kN
1cm
Analitičko rješenje u slučaju metode izrezivanja čvorova svodi se na
postavljanje jednačina statičke ravnoteže ravanskog sučeljnog sistema
sila, za svaki čvor posebno, na osnovu čega iz postavljenih jednačina
izračunavamo nepoznate sile u štapovima.
Za dati primjer slijedi:
Čvor I (slika 6.8c)
∑X = 0
Fu1 ⋅ cos 450 + Fu2 – FA cos α = 0 .................................................... (6.21)
∑Y = 0
Fu1 sin 450 – FA sin α = 0 ............................................................... (6.22)

Čvor II (slika 6.8d)

∑X = 0
F1 – Fu4 – Fu3 ⋅ cos 450 - F'u1 cos 450 = 0 ....................................... (6.23)
∑Y = 0
Fu3 sin 450 – F'u1 sin 450 = 0.......................................................... (6.24)

Čvor III (slika 6.8.e)

∑X = 0
Fu6 + Fu5 ⋅ cos 450 + F'u3 cos 450 - F'u2 = 0 ..................................... (6.25)
∑Y = 0
Fu5 sin 450 – F'u3 sin 450 = 0.......................................................... (6.26)

Čvor IV (slika 6.8f)

∑X = 0
F'u4 - Fu7 ⋅ cos 450 - F'u5 cos 450 = 0 .............................................. (6.27)
∑Y = 0

237
 STATIKA

Fu7 sin 450 – F'u5 sin 450 – F2 = 0 ................................................... (6.28)

Čvor V (slika 6.8g)

∑X = 0
F'u7 ⋅ cos 450 - F'u6 = 0 ................................................................... (6.29)
∑Y = 0
FB – F'u7 sin 450 = 0 ....................................................................... (6.30)
Iz navedenih jednačina uz jednačine Fu1 = F'u1, Fu2 = F'u2, Fu3 = F'u3, Fu4
= F'u4, Fu5 = F'u5, Fu6 = F'u6 i Fu7 = F'u7 izračunavamo intenzitete sila u
štapovima koji iznose:

Fu1=F'u1=3,54 kN Fu2=F'u2=17,50 kN Fu3=F'u3=3,54 kN

Fu4 = F'u4= 15,00 kN Fu5=F'u5=3,54 kN Fu6 = F'u6= 12,49 kN

Fu7=F'u7= 17,68 kN

Na kraju, možemo reći da ravnoteža svakog čvora posebno uslovljava

ravnotežu rešetkastog nosača u cjelini. Možemo također istaći da na
osnovu tzv. unutrašnjh sila u štapovima rešetkastog nosača
zaključujemo kako je štap opterećen. Ako reakcija štapa, koja djeluje na
izrezani čvor, ima takav smjer da usmjerava ka zglobu, onda je štap
opterećen na pritisak, a ukoliko je reakcija štapa usmjerena od čvora
onda je štap opterećen na zatezanje. Isto tako potrebno je naglasiti da
su reakcije svakog štapa koje djeluju na čvorove koje taj štap spaja
jednake po pravcu i intezitetu, a suprotnog su smjera.

6.3.2 Kremonin metod

Analizom grafičkog i analitičkog rješenja, izložene metode isijecanja
čvorova, možemo doći do zaključka da se radi o vrlo jednostavnoj
metodi, koja se svodi na konstrukciju prostih poligona sila i rješavanje
jednostavnog matematičkog sistema dvije jednačine sa dvije nepoznate
veličine. Međutim, ova metoda postaje prilično složena i nepraktična
ukoliko rešetkasti nosač ima veliki broj štapova, odnosno čvorova, pošto
se svaka sila u pojedinim štapovima pri konstrukciji poligona sila javlja
dva puta, a uz to treba riješiti veliki broj međusobno spregnutih
jednačina. Osim toga, konstruisani poligoni sila za svaki čvor posebno
mnogobrojni su i ne daju jedan pregledan dijagram rasporeda
unutrašnjih sila u štapovima rešetkastog nosača. Navedeni nedostaci
grafičkog rješenja problema veoma efikasno mogu da se prevaziđu
primjenom Kremoninog metoda, odnosno, Kremoninog plana sila.

238
 6-REŠETKASTI NOSAČI

Konstrukcijom tzv. Kremoninog plana sila vrši se objedinjavanje svih

poligona sila, konstruisanim za svaki čvor posebno, pri ćemu se svaka
sila u odgovarajućem štapu javlja samo jedanput. Iz navedenog možemo
izvući zaključak da Kremonin metod predstavlja grafičku metodu za
određivanje sila u štapovima rešetkastog nosača.
1m
UL =
1cm
5 kN
UF =
1cm
4

3 7

FA
ab =
UF
F1
bc =
UF
F2
cd =
UF
FB
da =
UF

Sila u kN
Štap

Fu 1 = be ⋅ U F
zatezanje pritisak
Fu 2 = ca ⋅ U F (+) (-)
Fu 3 = fe ⋅ U F 1 3,5
Fu 4 = cf ⋅ U F 2 17,5
G G 3 3,5
Fu 5 = fg ⋅ U F Fui = −Fui'
4 15,0
Fu 6 = ga ⋅ U F Fui = Fui' 5 3,5
Fu 7 = dg ⋅ U F (i = 1, 2, 3, 4,5, 6, 7) 6 12,5
7 18,0
Slika 6.9 Određivanje sila u štapovima primjenom Kremonine metode

239
 STATIKA

Prije nego što se konstruiše Kremenin plan sila, potrebno je prvo

odrediti reakcije (otpore) oslonaca grafičkim ili analitičkim putem i
provjeriti da li je rešetkasti nosač statički određen.
Da bi rešetkasti nosač bio u ravnoteži moraju sve spoljašnje i
unutrašnje sile (u spoljašnje sile ubrajamo i reakcije oslonaca) biti u
ravnoteži, a to znači da poligoni svih spoljašnjih i unutrašnjih sila
moraju biti zatvoreni. Konstrukcija poligona spoljašnjih sila započinje
od proizvoljne tačke (a), polazeći od bilo koje spoljašnje sile. Sile treba
nanositi u izabranoj razmjeri sa definisanim pravcem, smjerom i
intenzitetom, onim redom kojim nailazimo na njih pri obilaženju
rešetkastog nosača u utvrđenom smjeru. Mi ćemo usvojiti smjer
kretanja kazaljke na satu.
Za ilustraciju primjene Kremoninog metoda mi ćemo iskoristiti
prethodni primjer za koji smo već odredili otpore (reakcije) oslonaca i
sile u štapovima metodom izrezivanja čvorova.
Polazeći od proizvoljne tačke (a) prenosimo redom sve spoljašnje sile
obilazeći oko rešetke u smjeru kretanja kazaljke na satu (slika 6.9).
G
Vektor ab predstavlja silu FA . Iz tačke (b) povlačimo vektor bc koji
G
predstavlja silu F1 , a zatim iz tačke (c) povlačimo vektor cd koji
G
predstavlja silu F2 . Na kraju iz tačke (d) povlačimo vektor da koji
G G
predstavlja silu FB . Povlačenjem vektora da koji definiše silu FB dobili
smo zatvoren poligon spoljašnjih sila abcda, što znači da su sve
spoljašnje sile u ravnoteži. Redoslijed nanošenja sila mogao je biti i
drugačiji, a smjer obilaženja rešetkastog nosača mogao je biti suprotan
kretanju kazaljke na satu. Koji ćemo smjer izabrati, sporedno je, ali je
veoma bitno izabrani smjer zadržati do kraja rješenja zadatka.
Kada smo zatvorili poligon spoljašnjih sila (slika 6.9b), ostaje da
konstruišemo zatvoreni poligon unutrašnjih sila u štapovima
rešetkastog nosača. Konstrukciju poligona unutrašnjih sila počet ćemo
isjecanjem čvora I. Da bi on bio u ravnoteži, u štapovima 1 i 2 moraju
djelovati sile koje definišu uticaj odbačenog dijela rešetke i
G
uravnotežavaju silu otpora oslonca A, FA . Da bi sistem sila koje djeluju
G G G
na čvor I ( Fu1, Fu 2 i FA ) bio u ravnoteži, pravci tih sila moraju se sjeći u
G
jednoj tački (čvoru I) i formirati zatvoren trougao sila, odnosno silu FA
poznatog pravca, intenziteta i smjera treba razložiti na komponente, sile
G
Fu1 i Fu 2 u štapovima 1 i 2, poznatih pravaca djelovanja, poštivajući
G
uslove ravnoteže. Intenzitet sila Fu1 i Fu 2 odredit ćemo povlačenjem
pravaca, paralelno štapovima 1 i 2, iz tačaka (a) i (b) u poligonu sila.
Presjek ta dva pravca definiše tačku (e). Dužine be i ea definišu, u

240
 6-REŠETKASTI NOSAČI

G
izabranoj razmjeri, intenzitet sila u štapovima 1 i 2 ( Fu1 i Fu 2 ). Da bi
odredili karakter ovih sila obilazit ćemo oko čvora I u istom smjeru u
kome je vršeno obilaženje, u nizanju spoljašnjih sila, oko
rešetkastog nosača (smjer kretanja kazaljke na satu) polazeći od
najniže poznate sile, u ovom slučaju od sile FA. U poligonu sila
polazimo do tačke (a) u lijevo naniže s obzirom na smjer reakcije FA.
Zatim u čvoru I dolazi štap 1, koji je pod uglom od 450 u odnosu na
horizontalu, što znači da iz tačke (b) treba ići u tačku (e) nadesno i
naviše i taj smjer treba naznačiti na štapu 1 u čvoru I strelicom kako
je prikazano na slici 6.146.a. Sada u čvoru I dolazi štap 2 i u poligonu
sila treba ići od tačke (e) ka tački (a) nadesno. Taj smjer naznačimo
strelicom na štapu 2 u čvoru I. Na ovaj način zatvoren je trougao sila
G G
abe, sve strelice idu u istom smjeru, odnosno, sile FA , Fu1 i Fu 2 su u
ravnoteži. Pošto su spoljašnje sile u ravnoteži, da bi rešetkasti nosač
bio u ravnoteži moraju se unutrašnje sile u štapovima uzajamno
poništiti. Dakle, ako je strelica na štapu 1 kod čvora I usmjerena
nadesno i naviše mora kod susjednog čvora II, koji takođe pripada
štapu 1, biti usmjerena suprotno, odnosno, u lijevo naniže. Iz
navedenog slijedi da unutrašnje sile imaju po dvije strelice, a to znači
da predstavljaju geometrijske veličine višeg reda (tenzore). Na osnovu
G
smjerova sila Fu1 i Fu 2 , odnosno ucrtanih strelica koje definišu reakcije
štapova 1 i 2 (slika 6.9a) zaključujemo da su štapovi 1 i 2 napregnuti
na zatezanje. Da bi u poligonu sila osim inteziteta mogli pročitati i
karakter unutrašnjih sila, sile kojima je štap opterećen na pritisak
obilježavaju se crvenom bojom ili punom linijom, a slike kojima je
štap opterećen na zatezanje plavom bojom ili isprekidanom linijom.
U našem slučaju u Kremoninom planu sila sile pritiska označene su
punom linijom, a sile zatezanja isprekidanom linijom.
Da bi rešetkasti nosač bio u ravnoteži moraju svi čvorovi biti u
ravnoteži. Pošto smo definisali ravnotežu čvora I potrebno je ispitati
ravnotežu susjednih čvorova II i III. Čvorovi II i III su složeni, pri čemu u
G G
čvoru II djeluju dvije poznate ( Fu' 1 i F1 ) i dvije nepoznate ( Fu 3 i Fu 4 ) sile,
G G
a u čvoru III jedna poznata ( Fu' 2 ) i tri nepoznate ( Fu' 3 , Fu 5 i Fu 6 ) sile.
G
Dakle, u čvoru II rezultantu poznatih sila Fu' 1 i F1 treba razložiti na dvije
G
komponente, sile u štapovima 3 i 4 ( Fu 3 i Fu 4 ), a u čvoru III poznatu silu
u štapu 2 ( Fu' 2 ) treba razložiti na tri komponente, sile u štapovima 3 , 5
G G
i 6 ( Fu' 3 , Fu 5 i Fu 6 ). Prvo razlaganje je moguće, a drugo ne, što znači da
treba u slijedećem koraku ispitati ravnotežu štapova II, odnosno čvora
u kome imamo maksimalno dvije nepoznate unutrašnje sile u
štapovima.

241
 STATIKA

G
Polazeći od najniže poznate sile Fu' 1(Fu' 1 = Fu1 ) krećući se u smjeru
kretanja kazaljke na satu definišemo poligon sila koje djeluju u čvoru II.
Pošto je smjer sile u štapu 1 definisan strelicom iscrtanom u lijevo
naniže polazimo do tačke (e) u tom smjeru do tačke (b) iz koje je
G
definisan vektor sile F1 , do tačke (c). Ako iz tačaka (c) i (e) povučemo
pravce paralelno štapovima 3 i 4 u presjeku tih pravaca dobit ćemo
tačku (f). Dužine cf i fe , u izabranoj razmjeri, definišu intenzitet sila
G
u štapovima 4 i 3 ( Fu 4 i Fu 3 ). Da bi poligon sila bio zatvoren smjer
G G
vektora sile Fu 4 mora biti ka tački (f), a vektora sile Fu 3 ka tački (e).
navedene smjerove prenosimo na štapove 3 i 4 kod čvora II, a na
suprotnim krajevima štapova 3 i 4 u čvorovima III i IV strelice
ucrtavamo sa suprotnim smjerom, odnosno sa smjerom ka čvorovima
G
III i IV. Na osnovu smjerova sila Fu 3 i Fu 4 , odnosno ucrtanih strelica
koje definišu reakcije štapova 3 i 4 zaključujemo da su štapovi 3 i 4
napregnuti na pritisak.
Na isti način ispitat ćemo ravnotežu čvora III. Poligon sila definišemo
polazeći od najniže poznate sile Fu' 2 krećući se u smjeru kretanja
G
kazaljke na satu. Poznate sile Fu' 2 i Fu' 3 u poligonu sila definisane su
dužine ae i ef . Paralelno štapovima 5 i 6 iz tačaka (f) i (a) povlačimo
pravce koji se sijeku u tački (g). Duži fg i ga definišu, u izabranoj
G
razmjeri, intenzitet sila u štapovima 5 i 6 ( Fu 5 i Fu 6 ). Uzevši u obzir da je
smjer vektora sile Fu' 2 ka tački (e) i vektora sile Fu' 3 ka tački (f), da bi
G
poligon sila bio zatvoren smjer vektora sile Fu 5 mora biti ka tački (g), a
G
vektora sile Fu 6 ka tački (a). Definisane smjerove pomoću strelica
ucrtavamo kod čvora III, a na suprotnim krajevima štapova 5 i 6 (čvor
IV i V) strelice ucrtavamo sa suprotnim smjerom (od čvora IV i V). Na
osnovu smjera definisanog strelicama zaključujemo da su štapovi 5 i 6
napregnuti na zatezanje.
Nakon analize čvora III možemo ispitati ravnotežu bilo kojeg od
preostala dva čvora IV i V, s obzirom da su, za oba ta čvora, poznate sve
G
sile izuzev sile u štapu 7 ( Fu 7 ). Ako silu u štapu 7 želimo odrediti preko
čvora IV poligon sila bit će definisan vektorima poznatih sila
G G G
Fu' 5 , Fu' 4 i F2 i vektorom nepoznate sile Fu 7 . Polazeći od najniže poznate
G
sile u čvoru IV, Fu' 5 formiramo poligon sila gfcdg. Vektori sila
G G
Fu' 5 , Fu' 4 i F2 već su kroz prethodnu analizu susjednih čvorova određeni,
tako da povlačenjem pravca paralelno štapu 7 iz tačke (d) ka tački (g)
zatvaramo poligon sila koje djeluju u čvoru IV. Uzevši u obzir smjerove

242
 6-REŠETKASTI NOSAČI

vektora poznatih sila u čvoru IV da bi poligon sila bio zatvoren vektor

G
nepoznate sile u štapu 7 ( Fu 7 ) mora biti usmjeren ka tački (g). Duž dg ,
G
u izabranoj razmjeri definiše intenzitet sile Fu 7 . Definisani smjer
G
vektora sile Fu 7 u poligonu sila ucrtavamo kod čvora IV, a u čvoru V
strelicu ucrtavamo sa suprotnim smjerom (ka čvoru V). Na osnovu
ucrtanih strelica možemo da zaključimo da je štap 7 napregnut na
pritisak.
Analizom čvora V možemo da ispitamo tačnost konstrukcije plana sila.
G
Polazeći od sile FB kao najniže poznate sile u čvoru V definišemo
poligon sila dagd koji je zatvoren, što znači da je čvor V u ravnoteži,
odnosno da je konstrukcija plana sila tačna.
Na taj način dobili smo zatvoren poligon spoljašnjih i unutrašnjih sila, a
izvedena grafička konstrukcija na slici 6.9b, naziva se Kremonin plan
sila. Na osnovu Kremoninog plana sila grafički je u potpunosti određen
karakter i intenzitet sila u štapovima rešetkastog nosača. Za analizirani
primjer ovi podaci pregledno su unešeni u tablicu (slika 6.9b).
Potrebno je još jednom istači da pri konstrukciji Kremoninog plana sila
treba strogo voditi računa o usvojenom smjeru obilaženja oko cijelog
rešetkastog nosača pri crtanju plana spoljašnjih sila, kao i oko svakog
čvora posebno.
Kremonin plan sila i plan rešetkastog nosača su recipročne figure.
Reciprocitet se ogleda u tome što: obje figure imaju isti broj stranica
(linija), odgovarajuće strane obiju figura su međusobno paralelne;
svakom čvoru rešetkastog nosača odgovara u Kremoninom planu sila
zatvoren poligon obrazovan od stranica koje su paralelne silama u čvoru
i obrnuto i svakom tjemenu Kremoninog plana sila odgovara zatvoren
poligon rešetkastog nosača. U slučaju da je rešetkasti nosač simetrično
opterećen, Kremonin plan sila, kao recipročna figura, mora biti
simetrčan, pa je dovoljno nacrtati samo polovinu plana.

6.3.3. Kulmanova metoda

Kada želimo odrediti veličinu i karakter (zatezanje ili pritisak) sila samo
u pojedinim štapovima rešetkastog nosača primjenjujemo Kulmanovu
metodu. Kulmanova metoda predstavlja grafičku metodu razlaganja
sile poznatog pravca, smjera i inteziteta na tri komponente, odnosno tri
nekolinearna poznata pravca. Pomoću ove metode moguće je odrediti
veličinu i karakter sila u najviše tri štapa rešetkastog nosača, pri
ćemu treba voditi računa da ti štapovi ne mogu da se sjeku u jednoj
tački (ne mogu sva tri štapa imati vezu u jednom čvoru).

243
 STATIKA

Za ilustraciju primjene Kulmanove metode odredit ćemo sile u

štapovima 4, 5 i 6 rešetkastog nosača, prikazanog na slici 6.10.
Zamislimo da smo rešetkasti nosač presjekli po štapovima 4, 5 i 6 i
odstranili njegov lijevi dio. Da bi desni dio rešetkastog nosača ostao u
ravnoteži moramo uticaj lijevog odstranjenog dijela zamijeniti silama u
G G
štapovima Fu 4 , Fu 5 i Fu 6 , koje sada predstavljaju spoljašnje sile koje
djeluju u presjeku p-p.

1m
UL =
1cm
2 kN
UF =
1cm

F2
ab =
UF
FB
bc =
UF

2kN
FRd = ac ⋅ U F = 1,25 cm = 2,5 kN
1cm
2kN
Fu 4 = b ' d ' ⋅ U F = 7,5 cm = 15 kN
1cm
2kN
Fu 5 = d 'c ' ⋅ U F = 1,75 cm = 3,5 kN
1cm
2kN
Fu 6 = c 'a ' ⋅ U F = 6,25 cm
= 12,5 kN
1cm
Slika 6.10 Određivanje sila u štapovima Kulmanovom metodom
Pretpostavimo da su štapovi 4, 5 i 6 napregnuti na zatezanje na osnovu
G G G
čega slijede smjerovi sila Fu 4 , Fu 5 i Fu 6 kako je prikazano na slici 6.10a.
Očigledno je da sada na desni dio rešetkastog nosača djeluje pet sila:
G G
reakcija oslonca FB , sila F2 i sile u presječenim štapovima
G G
Fu 4 , Fu 5 i Fu 6 . Da bi posmatrani dio rešetkastog nosača ostao u
G G
ravnoteži, mora rezultanta spoljašnjih sila ( FB i F2 ) po intezitetu biti
G G
jednaka rezultanti unutrašnjih sila u štapovima ( Fu 4 , Fu 5 i Fu 6 ), koja
ima isti pravac, a suprotan smjer. Drugim riječima, potrebno je

244
 6-REŠETKASTI NOSAČI

primijeniti Kulmanovu metodu; odnosno trebamo rezultantu spoljašnjih

G
sila FRd razložiti na tri pravca 4, 5 i 6, to jest, tri komponente
G G
Fu 4 , Fu 5 i Fu 6 , pod uslovima ravnoteže koji se odnose na ravnotežu
slobodnog krutog tijela na koji djeluje ravanski proizvoljni sistem sila.
G G G
Grafički gledano, poligon obrazovan od sila FRd , Fu 4 , Fu 5 i Fu 6 za slučaj
ravnoteže mora biti zatvoren. Karakteristika primjene Kulmanove
metode u ovom slučaju ogleda se u tome da problem ravnoteže
isječenog dijela rešetkastog nosača na koji djeluju četiri sile svodimo na
problem ravnoteže krutog tijela pod dejstvom dvije sile. Da bi postigli
G G G
navedeno potrebno je za po dvije sile sistema sila FRd , Fu 4 , Fu 5 i Fu 6
odrediti rezultantu, tako da dobijemo da na posmatrani isječak
rešetkastog nosača djeluju samo dvije sile, pri čemu, na osnovu prvog
aksioma statike, te dvije sile moraju biti istog intenziteta i pravca, a
suprotnog smjera, za slučaj ravnoteže posmatranog isječka rešetkastog
nosača. Pravac djelovanja dviju rezultanti navedenog sistema od četiri
sile, koje djeluju na posmatrani isječak rešetkastog nosača, određen je
tačkama M i N (slika 6.10.a). Tačka M definisana je presjekom pravaca
G G
sila FRd i Fu 6 , a kroz nju prolazi i pravac rezultante ove dvije sile.
G
Analogno navedenom tačka N definisana je presjekom pravaca sila Fu 5 i
G
Fu 4 , a kroz nju prolazi pravac rezultante ove dvije sile. Rezultanta
G
spoljašnjih sila FRd određena je pomoću verižnog poligona i plana sila
G G
kako je prikazano na slici 6.10 a i b. Pošto su sile Fu 4 i Fu 5 kao i sile
G G
FRd i Fu 6 zamjenjene odgovarajučim rezultantama, da bi se posmatrani
dio rešetkastog nosača nalazio u ravnoteži, moraju rezultante
posmatranih pravaca sila biti istog intenziteta i pravca djelovanja, a
suprotnog smjera. Zbog toga pravac djelovanja tih dviju rezultanti mora
biti određen tačkama M i N. Prava koja prolazi kroz ove dvije tačke
G G
definiše pravac djelovanja rezultanti izabranih parova sila Fu 4 , Fu 5 i
G G
FRd , Fu 6 i naziva se Kulmanova prava. Označavat ćemo je slovom K
(slika 6.10a). Kada smo odredili Kulmanovu pravu možemo konstruisati
G G G G
zatvoreni četverougao sila FRd , Fu 4 , Fu 5 i Fu 6 , odnosno odrediti sile u
štapovima 4, 5 i 6. Postupamo na slijedeći način (slika 6.10c): prvo u
odgovarajućoj usvojenoj razmjeri za silu UF iz proizvoljne tačke a'
G
povučemo vektor a 'b ' , koji predstavlja silu FRd , a zatim se iz tačaka a' i
b' povuku pravci paralelni štapu 6 i Kulmanovoj pravoj iz plana položaja
(slika 6.10 a i c). U presjeku ova dva pravca definisana je tačka c' koja
predstavja tjeme četverougla. Zatim se iz tačaka b' i c' povuku pravci
paralelni sa štapovima 4 i 5 koji u presjeku definišu tačku d'. Time je
G
konstrukcija zatvorenog četverougla, odnosno razlaganje sile FRd na tri

245
 STATIKA

G G G
komponente Fu 4 , Fu 5 i Fu 6 , završena. Dakle, spoljašnje sile su u
ravnoteži sa unutrašnjim silama presječenih štapova. Da bi poligon sila
bio zatvoren smjer sila određuje se kretanjem u krug koji uslovljava
G
smjer poznate sile, u ovom slučaju sile FRd , kako je prikazano na slici
6.10c. Sa iste slike može da se, uz usvojenu razmjeru za silu, odredi
G G G
intenzitet sila Fu 4 , Fu 5 i Fu 6 . Dobijeni smjerovi sila prenose se na
štapove dijela rešetkastog nosača desno od presjeka p-p, koji smo
posmatrali, na osnovu čega možemo zaključiti kakav je karakter
G G G
opterećenja štapova. Prema smjerovima sila Fu 4 , Fu 5 i Fu 6
zaključujemo da je štap 4 napregnut na pritisak, a štapovi 5 i 6 na
zatezanje. Na slici 6.10a isprekidanom linijom sa strelicom definisana je
reakcija štapa 4 koja slijedi iz četverougla sila (slika 6.10c) i ima
suprotan smjer od pretpostavljenog. Poredeći rezultate ove metode sa
metodom izrezivanja čvorova i Kremoninom metodom možemo uočiti da
su rezultati identični.
Analizirajući izloženi postupak vidi se da Kulmanov metod određivanja
sila u štapovima rešetkastog nosača podrazumijeva razlaganje jedne sile
u tri nekolinearna pravca koji leže u jednoj ravni (komplanarni su), tako
da se može konstruisati zatvoreni četvorougao sila. Dalje je uočljivo da
osnovu Kulmanove metode čini Kulmanova prava i zbog toga je važno
da se u svakom konkretnom zadatku ta prava tačno odredi. Kulmanova
prava K određena je tačkama M i N. Tačka M se uvijek dobije tako što
biramo jedan pravac sile u štapu koji će presjeći napadnu liniju
rezultante spoljašnjih sila. Pri tome preostala dva pravca sila u
štapovima (ili štapovi) ne smiju biti paralelni, već se moraju sjeći, na
osnovu čega dobijamo tačku N. Prednost ove metode je u tome da se
mogu odrediti sile u pojedinim štapovima rešetkastog nosača, a da se
pri tome ne moraju odrediti sile u prethodnim štapovima. Međutim, ako
je potrebno odrediti sile u svim štapovima rešetkastog nosača ovaj
metod postaje veoma složen.
Potrebno je istaći i poseban slučaj koji je karakterističan kako za ovaj
metod tako i za sve ostale metode. To je slučaj štapa koji pripada čvoru
koji nije opterećen spoljašnjim silama, a osim posmatranog štapa u
čvoru se sjeku još dva štapa istih pravaca. Tada je sila u tom štapu
jednaka nuli i taj štap se naziva nultim štapom.

6.3.4. Riterova metoda

Uopšteno gledajući, unutrašnje sile u štapovima mogu se odrediti na
dva načina:
1. metodom čvorova (metoda izrezivanja čvorova i Kremonina metoda)
2. metodom presjeka (Kulmanova i Riterova metoda).

246
 6-REŠETKASTI NOSAČI

Dakle, Riterova metoda predstavlja grafoanalitičku metodu presjeka

i služi za određivanje sila u pojedinim štapovima rešetkastog
nosača. Karakteristika Kulmanove metode bila je u tome da rezultanta
svih spoljašnjih i unutrašnjih sila, lijevo ili desno od presjeka, mora biti
jednaka nuli, a kod Riterove metode ispituje se uslov da zbir
momenata svih spoljašnjih i unutrašnjih sila lijevo ili desno od
presjeka bude jednak nuli. Rešetkasti nosač će sigurno biti u
ravnoteži, ako je zbir momenata svih sila, za tri tačke koje ne leže na
istoj pravoj, jednak nuli. Kod primjene Riterove metode da bi se račun
pojednostavio, karakteristične tačke, za koje definišemo moment sila,
biraju se u presjecima pravaca štapova, pa su momenti unutrašnjih sila
u tim štapovima jednaki nuli, jer sile prolaze kroz momentnu tačku.
Za ilustraciju primjena ove metode koristit ćemo isti primjer kao kod
ilustracije Kulmanove metode (slika 6.10). Dakle, zamislimo da smo
G G
rešetkasti nosač, nakon određivanja otpora oslonaca FA i FB presjekli
po presjeku p-p i posmatrajmo ravnotežu desnog dijela rešetkastog
nosača (slika 6.10a). Uticaj lijevog, odbačenog dijela rešetkastog nosača
G G G
zamjenjen je uticajem sila u štapovima 4, 5 i 6 ( Fu 4 , Fu 5 i Fu 6 ).
Pretpostavimo da su štapovi napregnuti na zatezanje i da su u tom
slučaju smjerovi sila definisani ka presječnoj liniji p-p. Račun treba da
pokaže da li je ova pretpostavka tačna ili ne.
Kao prvu momentnu tačku možemo uzeti čvor IV za koji momentna
jednačina glasi:
{
+ ∑MIV = 0

FB ⋅ a – Fu6 ⋅ a = 0 .......................................................................... (6.31)

Iz ove jednačine dobijamo da je Fu6 = FB = 12,5 kN. Rezultat je dobijen

sa pozitivnim predznakom, što znači da je smjer reakcije štapa pravilno
pretpostavljen za čvor IV. Za čvor III strelica mora biti usmjerena od
čvora što znači da je štap 6 opterećen na zatezanje.
Čvor III možemo izabrati za drugu momentu tačku na osnovu čega
slijedi jednačina:
{
+ ∑MIII = 0

FB ⋅ 2a + Fu4 ⋅ a – F2 ⋅ a = 0........................................................... (6.32)

Uvrštavanjem poznatih brojčanih vrijednosti iz ove jednačine dobijamo

da je Fu4 = -15,00 kN. Negativan predznak rezultata znači da je smjer
reakcije štapa 4 pogrešno pretpostavljen, pa ga moramo ispraviti
(isprekidana linija sa strelicom). Na osnovu ispravke, uzevši suprotno

247
 STATIKA

usmjerenje strelice od čvora II, vidimo da je štap 4 napregnut na

pritisak.
G
Da bi odredili intezitet i karakter sile Fu 5 , u štapu 5, uzet ćemo kao
momentnu tačku čvor V na osnovu čega slijedi jednačina:
{
+ ∑MV = 0

F2 ⋅ a + Fu4 ⋅ a + Fu5 (sin 450 + cos 450) ⋅ a = 0 ............................... (6.33)

Za date i izračunate brojčane vrijednosti dobijamo da je Fu5 = 3,54 kN.
Rezultat je dobijen sa pozitivnim predznakom, što znači da je smjer
reakcije štapa 5 pravilno pretpostavljen. Uzevši u obzir smjer reakcije
štapa 5 vidimo da je štap 5 napregnut na zatezanje.
Na ovaj način u potpunosti je određen intezitet, pravac i smjer sila u
štapovima 4, 5 i 6 na osnovu presjeka p-p, odnosno Riterove metode.
Očigledno je da su vrijednosti ovih sila identične sa vrijednostima
dobijenim metodom izrezivanja čvorova, Kremoninom i Kulmanovom
metodom.
I za Riterovu metodu je karakteristično da je primjenjujemo kada želimo
odrediti sile u najviše tri štapa rešetkastog nosača, čime je ujedno
definisan izbor presjeka p-p. Za razliku od Kulmanove, ova metoda je
grafoanalitička pri čemu se grafički postupak ove metode svodi na
eventualno definisanje kraka sile, u odnosu na momentnu tačku,
mjerenjem sa slike, nacrtane u odgovarajućoj razmjeri za dužinu UL.
Za Riterovu metodu karakteristično je i to da smo momentnu tačku
mogli birati bilo gdje u ravni djelovanja posmatranih sila na izdvojenom
dijelu rešetkastog nosača, a to znači i lijevo i desno od presjeka p-p.
Druga karakteristika je ta da, pošto se radi o proizvoljnom ravnom
sistemu sila, unutrašnje sile u štapovima možemo da odredimo ne samo
pomoću tri momentne jednačine već uopšteno postavljanjem analitičkih
uslova ravnoteže proizvoljnog ravnog sistema sila. To znači možemo
formirati sistem jednačina koji glasi:
∑M = 0 ........................................................................................... (6.34)
∑X = 0 .......................................................................................... (6.35)
∑Y = 0............................................................................................ (6.36)
Ili sistem jednačina koji se sastoji od dvije momentne jednačine i jedne
od jednačina ∑X = 0 ili ∑Y = 0 .
Treća karakteristika je da ako se spoljašnje sile, lijevo ili desno od
presjeka, svode na spreg njihova rezultanta je jednaka nuli, što znači da
se i sile u presječnim štapovima moraju svesti na spreg istog momenta
ali suprotnog smjera, kako bi rešetkasti nosač bio u ravnoteži.

248
 6-REŠETKASTI NOSAČI

Na kraju je potrebno istaći da postoje i izvjesni specijalni rešetkasti

nosači kod kojih je zadovoljen uslov između broja štapova i čvorova ali
se ne može nacrtati Kremonin plan sila niti se može koristiti Riterova
metoda. U takvim slučajevima statički određenih rešetkastih nosača
primjenjuje se metoda zamjene štapova ili Henebergova metoda.
Također treba istaći da posebnu vrstu specijalnih rešetkastih nosača
predstavljaju Gerberovi rešetkasti nosači sa jednim ili više zglobova, koji
nisu predmet izučavanja ovog kursa ali čitaoca upućujemo na literaturu
iz ove oblasti datu u okviru spiska korištene literature na kraju knjige.

Primjeri
Zadatak 6.1. Odrediti sile u štapovima rešetke u čijim čvorovima
djeluju dvije sile F1 = 2 kN i F2 = 1,5 kN analitički metodom čvorova.

Slika 6.11.
Rješenje:
Otpori oslonaca:
∑ X = 0 ⇒ X − F = 0 ................................................................... (1)
B 2

∑Y = 0 ⇒ F + Y − F = 0 .............................................................. (2)
A B 1

∑ M = 0 ⇒ Y ⋅ 4 + F ⋅ 1 − F ⋅ 2 = 0 ................................................ (3)
A B 2 1

iz (1): X B = F2 = 1,5 kN
F1 ⋅ 2 − F2 ⋅ 1 2 ⋅ 2 − 1,5 ⋅ 1
iz (3): YB = = = 0,625 kN
4 4
iz (2): FA = F1 − YB = 2 − 0,625 = 1,375 kN

249
 STATIKA

FB = YB + X B = 0,6252 + 1,52 = 1,625 kN

Slika 6.12.
Metoda čvorova:

Slika 6.13.
Čvor I
∑X =S 2 − S1 ⋅ cos 45° = 0 ............................................................... (4)

∑Y = F A − S1 ⋅ sin 45° = 0 ............................................................... (5)

FA
iz (5): S1 = =1,945 kN
sin 45°

250
 6-REŠETKASTI NOSAČI

iz (4): S 2 = S1 ⋅ cos 45° =1,375 kN

Čvor II
∑X =S 1 ⋅ cos 45° − S 3 ⋅ cos 45° − S 4 ⋅ cos 45° = 0 .............................. (6)

∑Y = S 1 ⋅ sin 45° + S 3 ⋅ sin 45° − S 4 ⋅ cos 45° = 0 ................................ (7)

Ako podijelimo (6) sa cos 45° i (7) sa sin 45°:
S1 − S 3 − S 4 = 0 .............................................................................. (8)
S1 + S 3 − S 4 = 0 .............................................................................. (9)
Sabiranjem jednačina (8) i (9) dobijamo:
2 ⋅ S1 − 2 ⋅ S 4 = 0 ⇒ S 4 = S1 = 1,945 kN
iz(8): S 3 = S 4 − S1 = 0
Čvor IV
∑X =S 4 ⋅ cos 45° − S 6 ⋅ cos 45° = 0 ................................................. (10)

∑Y = S 4 ⋅ sin 45° − S 5 + S 6 ⋅ sin 45° − F1 = 0 ...................................... (11)

iz (10): S 6 = S 4 = 1,945 kN
iz (11): S 5 = S 4 ⋅ sin 45° + S 6 ⋅ sin 45° − F1 = 0,75 kN
Čvor III:
∑ X = −S 2 + S 3 ⋅ cos 45° − S 7 ⋅ cos 45° + S 8 = 0 .................................. (12)

∑Y = −S 3 ⋅ sin 45° + S5 − S 7 ⋅ sin 45° = 0 .......................................... (13)

S 5 − S 3 ⋅ sin 45° S5
iz (13): S 7 =
sin 45° =
S 3 = 0 sin 45°
= 1,061kN

iz (12): S 8 = S 2 − S 3 ⋅ cos 45° + S 7 ⋅ cos 45° = 2,125 kN

Čvor V:
∑X =S 7 ⋅ cos 45° + S 6 ⋅ cos 45° − F2 − S 9 ⋅ cos 45° = 0 ....................... (14)

∑Y = S 7 ⋅ sin 45° − S 6 ⋅ sin 45° + S 9 ⋅ sin 45° = 0 ................................ (15)

iz (15): S 9 = S 6 − S 7 =0,884 kN
Čvor VI (provjera):
∑ X = S ⋅ cos 45° − S
9 8 + XB = 0 9

∑Y = −S ⋅ sin 45° + Y
9 B =09

251
 STATIKA

Zadatak 2. Za rešetkastu
konstrukciju krana
odrediti:
a) grafički i analitički
reakcije u osloncima A
iB
b) pomoću Kulmanove i
Riterove metode
odrediti veličinu i
karakter sila u
štapovima 4, 5 i 6.

Rješenje: slika 6.14

∑Y = FA + FB − F1 − F2 − Q = 0
...................................................................................................... (1)
∑M A = FB ⋅ 3 − F2 ⋅ 3 − Q ⋅ 6 = 0 ....................................................... (2)

F2 ⋅ 3 + Q ⋅ 6
iz (2): FB = = 9 kN
3
iz (1): FA = F1 + F2 + Q − FB = 3 kN

slika 6.15

252
 6-REŠETKASTI NOSAČI

1
α = arctg = 21,801° h1 = 3 ⋅ sin α = 1,114 m
2,5
Riterova metoda:
∑M B = S 6 ⋅3 − Q ⋅ 3 = 0 .................................................................. (3)

∑M C = S 4 ⋅ h1 − Q ⋅ 3 = 0 ................................................................ (4)

∑M D = S 5 ⋅ 1 − S 6 ⋅ 0,5 − F2 ⋅ 1 + Q ⋅ 2 = 0 ........................................... (5)

iz (3): S 6 = Q = 2 kN
Q ⋅3
iz (4): S 4 = = 5,386
h1
iz (5): S 5 = S 6 ⋅ 0,5 + F2 ⋅ 1 − Q ⋅ 2 = 2 kN

Zadatak 6.3. Za zadanu rešetku dizalice opterećenu sa teretom težine

Q = 30 kN odrediti:
c) analitički reakcije oslonaca
d) sile u štapovima pomoću metode čvorova (analitički)

slike 6.16
Rješenje:
a) Otpori oslonaca
∑ Y = 0 ⇒ −F A + FB − Q = 0 ............................................................ (1)

∑M = 0 ⇒ F
A B ⋅ 3 + Q ⋅ 6 = 0 ........................................................... (2)

253
 STATIKA

Q ⋅6
iz (2): FB = = 60 kN
3
iz (1): FA = FB − Q = 30 kN

slika 6.17

b) sile u štapovima

slika 6.18
Na osnovu slike slijedi:
6
ΔCBE ⇒ α = arctg = 63, 435° , β = 90° − α = 26,565°
3

254
 6-REŠETKASTI NOSAČI

6−3
ΔCDF ⇒ γ = arctg = 33,69°
3 + 1,5
Čvor I
∑ X = −S cos γ + S sin β = 0 ......................................................... (4)
1 2

∑Y = −S sin γ + S cos β − Q = 0 .................................................... (5)

1 2

Ovaj sistem od dvije jednačine rješićemo metodom eliminacije:

sin γ
−S1 cos γ + S 2 sin β = 0 ⋅ −
cos γ

S1 sin γ − S 2 ⋅ sin β ⋅ tg γ = 0
−S1 sin γ + S 2 cos β − Q = 0
+
S 2 cos β − Q − S 2 ⋅ sin β ⋅ tg γ = 0
Q
S2 = = 50,311kN
cos β − sin β ⋅ tg γ
sin β
iz (4): S1 = S 2 = 27,041kN
cos γ
Čvor III
∑ X = S cos α − S cos α + S
3 2 4 = 0 .................................................... (6)

∑Y = −S sin α − S sin α + F
3 2 B = 0 ................................................... (7)

FB − S 2 sin α
iz (7): S 3 = = 16,771kN
sin α
iz (6): S 4 = S 2 cos α − S 3 cos α = 15 kN
Čvor II
∑ X = S cos γ − S sin β − S
1 3 5 sin β = 0 ............................................. (8)

∑Y = S sin γ + S cos β − S
1 3 5 cos β = 0 ............................................. (9)

S1 cos γ − S 3 sin β
iz (8): S 5 = = 33,539 kN
sin β
Čvor IV (Provjera)
∑ X = −S + S cos α = 0 9 ............................................................. (10)
4 5

∑Y = S sin α − F = 0 9 ................................................................ (11)

5 A

255
 TRENJE KLIZANJA I
TRENJE
KOTRLJANJA
7.1 Trenje klizanja

U dosadašnjem izlaganju pretpostvili smo da su veze idealne, što znači

da su dodirne površine idealno glatke i da je pravac reakcije veze bio
normalan na površinu u tački dodira. Međutim, u realnim uslovima
ovakve veze je nemoguće ostvariti. Na slici 7.1, prikazan je primjer kada
je veza idealna, slika 7.1a, i kada veza nije idealna, slika 7.1b.

Slika 7.1 Ilustracija idealne veze i veze kada se javlja trenje klizanja

Slika 7.1b, pokazuje stvarne uslove kada se kao reakcija veze pored
G G
normalne sile N javlja i sila trenja Fμ , tako da je ukupna reakcija veze
G G G
određena rezultantom sila N i Fμ . Ova sila Fμ naziva se sila trenja,
odnosno sila trenja klizanja.
Trenje, samo po sebi, je dosta složen fizički problem. Postavke kojima se
i mi služimo pri rješavanju zadataka mehanike kada uzimamo trenje u
obzir, postavio je Kulon i definisao ih je sa slijedeća tri zakona.

256
 7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

− Kod relativnog pomjeranja jednog tijela pod drugom, na dodirnoj

G
površini nastaje sila trenja Fμ , čiji se intenzitet mijenja od nule do
G
granične sile trenja klizanja ( Fgr )

Fμ max = Fgr = μo N ........................................................................... (7.1)

G
− Sila trenja klizanja Fμ ima pravac tangente na površinu u mjestu
dodira dva tijela, a usmjerena je u suprotnu stranu od aktivne sile.
− Intenzitet sile trenja klizanja ne zavisi od veličine dodirne površine
(misli se na dovoljno velike površine).
Prema slici 7.1b, sila potrebna za pomjeranje tijela je:
G G
Fs = Fgr ......................................................................................... (7.2)
G G
Kako je N = G , to je;
Fgr = μo ⋅ N = Fs .............................................................................. (7.3)
gdje je: Fs – smičuća sila, Fgr – granična sila
μo – statički koeficijent trenja
Fs Fs
μo = = ................................................................................. (7.4)
N G
U graničnom slučaju mora biti zadovoljen uslov da je:
Fμ ≤ μo N ........................................................................................ (7.5)
Statički koeficijent trenja možemo eksperimentalno odrediti na dosta
jednostavan način kako je prikazano na slici 7.2.

Slika 7.2 Eksperimentalno određivanje statičkog

koeficijenta trenja klizanja

257
 STATIKA

G
Odabrano tijelo težine G postavi se na strmu ravan čiji se ugao nagiba
može mijenjati. Ugao nagiba strme ravni α, povećava se sve dotle dok se
tijelo ne počne pomjerati niz strmu ravan. Tada je vrijednost statičkog
koeficijenta trenja ηo definisano tangensom ugla nagiba strme ravni
μo = tg α ......................................................................................... (7.6)
Dokaz:
Iz uslova ravnoteže tijela na strmoj ravni proizilazi:
n

∑ Fxi = G sin α − Fμ = 0 .................................................................. (7.7)

i =1

∑ Fyi = N − G cos α = 0 ................................................................... (7.8)

i =1

Proizilazi da je:
Fμ = G sin α.................................................................................... (7.9)
N = G cos α ................................................................................... (7.10)

Od ranije je poznato da je:

Fμ = N ⋅ μo ....................................................................................... (7.11)
Uvrštavanjem izraza (7.9) i (7.10) u izraz (7.11) dobivamo:
G sin α = G cos α μo ...................................................................... (7.12)
sin α
μo = = tg α ........................................................................... (7.13)
cos α
Vrijednost koeficijenta trenja zavisi od vrste materijala dodirnih
površina. Tako na primjer za:
− čelik po čeliku μo = 0,15
− čelik po ledu μo = 0,027, itd.
G
Reakcija veze koja nije idealna – hrapave veze R , sastoji se od dvije
G
komponente: normalne komponente N i komponente suprotne od
G
smjera kretanja Fμ - tangencijalna komponenta
G G G
R = N + Fμ .................................................................................... (7.14)
G
gdje je: N - normalna komponenta
G
Fμ - tangencijalna komponenta – sila trenja klizanja
G
R - ukupna reakcija hrapave podloge, slika 7.3.

258
 7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

a) b)
Slika 7.3 Razlaganje reakcije hrapave veze na dvije komponente
G
Najveći ugao ϕ za koji je uslijed trenja otklonjena ukupna reakcija R od
vertikalnog položaja naziva se ugao trenja, slika 7.3.
Prema slici 7.3b je:
Fgr μo ⋅ N
tg ϕo = = = μo ................................................................. (7.15)
N N
U slučaju kada je koeficijent trenja klizanja između površine i datog
tijela jednak u svim pravcima i ako je ugao trenja ϕo jednak u svim
pravcima, posmatrano u prostoru dobićemo kružni konus čiji je ugao
na vrhu 2 ϕo, a koji nazivamo konus trenja, slika 7.4.

Slika 7.4 Konus trenja

Da bi se tijelo pomjerilo, prema slici 7.4, potrebno je da sila koja nastoji
pomjeriti tijelo ispunjava uslov:
F sin α > Fμ .................................................................................... (7.16)
odnosno:
F sin α > N μo = μo ⋅ F cos α , ili....................................................... (7.17)
tg α > tg ϕ , odnosno.................................................................... (7.18)
α > ϕ ............................................................................................. (7.19)

259
 STATIKA

7.2 Trenje kotrljanja

Trenje kotrljanja izražava se kao otpor pri kotrljanju tijela po površini,

odnosno pri kotrljanju jednog tijela po površini drugog tijela.
Na slici 7.5 prikazano je kotrljanje diska po ravnoj nedeformabilnoj
površini.

Slika 7.5 Kotrljanje diska po ravnoj nedeformabilnoj poršini

Neka dužinama lukova A1B1 i B1B2 odgovaraju dužine rastojanja

A1C1 i C1C 2 . Ako je zadovoljen ovaj uslov, a pri kotrljanju diska po
površini dolazi do poklapanja tačaka B1 i C1, odnosno B2 i C2, tada
imamo kotrljanje bez klizanja, a ako ovaj uslov nije ispunjen imaćemo
kotrljanje sa klizanjem.

Slika 7.6 Kotrljanje diska po ravnoj deformabilnoj poršini

Na slici 7.6 prikazan je disk koji se kotrlja po deformabilnoj podlozi.
H
Disk će ostati u stanju mirovanja sve dok sila F ne dostigne graničnu
vrijednost koja ovisi i od osobina materijala diska i podloge. Da bi se
H
nastavilo kretanje diska potrebno je da sila F bude veća od granične
H
sile Fgr :

260
 7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

H H
F > Fgr ........................................................................................ (7.20)

U ovom slučaju na disk pored aktivnih sila djeluje i reakcija veze

definisana kao rezultanta normalne komponente i sile trenja.
Nepoznate komponente sila mogu se odrediti iz uslova ravnoteže:
n

∑ Fxi = F cos α − Fμ = 0, ................................................................. (7.21)

i =1

∑ Fyi = N + F sin α − G = 0 ............................................................. (7.22)

i =1

∑ M AF i
= N ⋅ h − F ⋅ R cos α = 0 ........................................................ (7.23)
i =1

(Rastojanje između tačke A i sile trenja je malo pa se moment sile trenja

može zanemariti).
gdje je:
N – normalna komponenta reakcije veze
Fμ - tangencijalna komponenta reakcije veze, a još se naziva
i sila trenja pri klizanju (Fμ ≤ μo N).
Iz izraza (7.21) i (7.22) proizilazi da je:
Fμ = F cos α .................................................................................. (7.24)
N = G – F sin α .............................................................................. (7.25)
a iz posljednje jednačine (7.23) proizilazi da je:
N ⋅ h = F ⋅ R ⋅ cos α,........................................................................ (7.26)
MT = F ⋅ R ⋅ cos α ,......................................................................... (7.27)
gdje je: MT = N ⋅ h – moment sprega trenja kotrljanja, odnosno
F ⋅ R ⋅ cos α = MT i ova dva momenta se uravnotežavaju.
G
Utvrđeno je da se sa povećanjem sile F , povećava i rastojanje f = h, a
time se povećava i moment trenja kotrljanja, ali samo do granične
vrijednosti:
MT = N ⋅ h = N ⋅ f ≤ MT max , odnosno............................................ (7.28)
f ≤ fmax, a fmax = fgr , ..................................................................... (7.29)
gdje je: f – koeficijent trenja kotrljanja [cm],
za slučaj Č/Č → f = 0,005 cm.
Na osnovu prethodno izloženog slijedi da je:
MT = N ⋅ f ≤ F ⋅ R ⋅ cos α . .............................................................. (7.30)

261
 STATIKA

Ako je α = 0, onda se izraz (7.30) svodi na:

N ⋅ f ≤ F ⋅ R, ili ............................................................................... (7.31)
f
F > N . ....................................................................................... (7.32)
R
Ovaj slučaj prikazan je na slici 7.7.

Slika 7.7 Kotrljanje diska po ravnoj površini u graničnom

slučaju kada je ugao α = 0

f f
S obzirom da je odnos vrlo mali, odnosno << μo, to je razlog što je
R R
trenje kotrljanja mnogo manje od trenja klizanja.
Za slučaj prikazan na slici 7.7, ukupna reakcija djeluje u tački A. U
G G
ovom slučaju normalna komponenta reakcije, N je u ravnoteži sa G , a
G G
sila F je u ravnoteži sa silom tenja Fμ i ove dvije sile obrazuju spreg
koji dovodi do kotrljanja tijela.

7.3. Trenje užeta

Da bi definisali trenje užeta, posmatrajmo klizanje užeta po hrapavoj

površini nepokretnog cilindra, uslovljeno težinom tereta Q, slika 7.8.
Na dodirnoj površini između užeta i cilindra nastaje sila trenja. Na
jednom kraju užeta prebačenog preko nepokretnog cilindra djeluje sila
G
F , a na drugom kraju obješen je teret težine Q. U slučaju da nema
G K
trenja između cilindra i užeta, sila F biće jednaka teretu Q (F = Q).
Eksperimentalno je utvrđeno da u svim realnim uslovima postoji trenje
na dodirnoj površini između užeta i cilindra i u tim uslovima da bi
sistem bio u ravnoteži i potrebno je ispuniti uslov da je F < Q.

262
 7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

Slika 7.8 Ilustracija užetnog trenja

G G
Odnos između sile F i Q postavio je Ojler, a pošao je od osnovnih
pretpostavki datih na slici 7.8.
Kod izučavanja ovog zadatka pošlo se od pretpostavke da je pritisak
užeta na cilindar ravnomjerno raspoređen po cijeloj površini nalijeganja
užeta.
Izdvojimo elementarnu dužinu užeta CD = dl = Rdθ , na čijim krajevima
G G G
djeluju sile Fμ i Fμ + d Fμ . Razlika ovih sila uravnotežena je silom
trenja:
dFT = dFμ = μo dN ........................................................................... (7.33)

Za postavljeni koordinatni sistem u tački O1, uslovi ravnoteže definisani

su slijedećim izrazima:
dθ dθ
∑ Fxi = (Fμ + dFμ )cos 2
− Fμ cos
2
− dFT = 0 ................................ (7.34)

odnosno za osu y je:

dθ dθ
∑ Fyi = dN − Fμ sin 2
− (Fμ + dFμ )sin
2
= 0. ................................. (7.35)

dθ dθ dθ
Kako je dθ - mali ugao to je cos = 1, sin = .
2 2 2
Na osnovu ovih izraza proizilazi da je:
dN = Fμ dθ ..................................................................................... (7.36)

263
 STATIKA

dθ
pri čemu je veličina dFμ zanemarena kao mala veličina višeg reda.
2
Uvrštavanjem izraza (7.36) u izraz (7.33) dobiva se:
dFμ = μo dN = μo Fμ dθ .................................................................... (7.37)
ili
dFμ
= μo dθ ................................................................................... (7.38)
Fμ
odnosno:
Q dFμ ϕ
∫F Fμ
= μo ∫o dθ , .......................................................................... (7.39)
Q ϕ

ln Fμ = μo θ ............................................................................ (7.40)
F o

i konačno:
F = Q e − μo ϕ .................................................................................... (7.41)
Prema tome odnos između sila na lijevom i desnom kraju užeta
definisan je izrazom:
F
= e − μo ϕ ....................................................................................... (7.42)
Q

264
 7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

Primjeri:

Zadatak 7.1 Odrediti intezitet sile kočenja Fk kod kočnice sa trakom

koja treba da drži teret težine G = 1,2 kN okačen na dobošu prema slici.
Prečnik točka kočnice je R = 0,3 m, doboša r = 0,1 m, dok su dužine
ručice a = 0,45 m i b = 0,15 m. Koeficijent trenja između trake i točka
kočnice je μ = 0,3. Odrediti reakcije u osloncima O i B zanemarujući
težine doboša, točka, trake i ručice.

Slika 7.9 Kočnica sa trakom

Rješenje:
Intezitet sile kočenja kao i reakcije u osloncima O i B
možemo odrediti ako dati sistem rastavimo na tri
podsistema kako je prikazano na slici 7.10, 7.11 i 7.12.
- Teret Q
Za usvojeni koordinatni sistem xO1y statički uslovi
ravnoteže tereta Q glase: Slika 7.10 Teret
oslobođen veza
∑X = 0
Q ⋅ cos 2700 + F'u ⋅ cos 900 = 0 ....................................................... (a)
0=0

∑Y= 0
F'u – Q = 0...................................................................................... (b)
odnosno:
F'u = Q ........................................................................................... (b')

265
 STATIKA

F'u = 1,2 kN
- Doboš i točak

Slika 2.11 Doboš kočnice oslobođen veza

Statički uslovi ravnoteže doboša i točka, za usvojeni koordinatni sistem
xOy, definisani su jednačinama:
∑X = 0
Xo – F'c = 0 ..................................................................................... (c)

∑Y = 0
Yo – Fu – FD = 0 ............................................................................... (d)

∑Mo = 0
FD ⋅ R – FC' ⋅ R + Fu ⋅ r = 0................................................................ (e)
Dopunske jednačine glase:
Fu = F'u .......................................................................................... (f)
FC' = FD eμϕ .................................................................................... (g)
π 3π
ϕ = 2700 = 2700 (rad) = (rad) = 4,71239 (rad)
180 2
Uvrštavanjem jednačina (f) i (g) u jednačinu (e) dobijamo:
FD ⋅ R – FD eμϕ ⋅ R + F'u ⋅ r = 0 ......................................................... (h)
odnosno:
Fu' ⋅ r
FD = μϕ
.............................................................................. (h')
(e − 1) R
Uvrštavajući brojčane podatke slijedi:

266
 7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

1,2 ⋅ 0,1
FD = = 0,129 kN
(e 0,3⋅4,71239 − 1)0,3
Na osnovu jednačina (g), (c) i (d) dobijamo:
FC' = 0,129 ⋅ e0,3⋅4,71239 = 0,530 kN
Xo = F'c .......................................................................................... (c')
Xo = 0,530 kN
Yo = Fu + FD = F'u + FD................................................................................................................... (i)
Yo = 1,2 + 0,129 = 1,329 kN
Intezitet i pravac reakcije u osloncu O definisani su izrazima:

Fo = X o2 + Yo2 ............................................................................... (j)

Fo = 0,532 + 1,3292 = 1,431 kN

Yo
tg α = ...................................................................................... (k)
Xo
Yo
α = arc tg ................................................................................. (l)
Xo
1,329
α = arc tg = 68,260 ili α = 68015'36"
0,53
- Ručica AB
Statički uslovi ravnoteže, za usvojeni koordinatni
sistem xO2y, ručice AB definisani su jednačinama:
∑X = 0
FC – FK – XB = 0 (m)
∑Y = 0
YB = 0 (n)
∑MB = 0
FK ⋅ (a+b) – FC ⋅ b = 0 (o)
Dopunska jednačina glasi:
Slika 7.12 Ručica
FC = F'C (p) oslobođena veza
Iz jednačine (o), a na osnovu jednačine (p) slijedi:
b b
FK = FC = FC ' ............................................................. (r)
(a + b ) (a + b )
0,15
FK = 0,530 = 0,1325 kN
(0,45 + 0,15)

267
 STATIKA

Na osnovu jednačine (b) slijedi da je:

FB = X B2 + YB2 = X B ....................................................................... (s)

a iz jednačine (m) slijedi:
XB = FC – FK ................................................................................... (t)
odnosno:
XB = 0,53 – 0,1325 = 0,3975 kN
to jest:
FB = XB .......................................................................................... (u)
FB = 0,3975 kN
Zadatak 7.2 Koliku težinu tereta A možemo transportovati jednolikom
brzinom uz kosinu ako je koeficijent trenja klizanja užeta na
nepokretnom koturu C μ2 = 0,2, a na kosoj ravni μ1 = 0,25. Ugao nagiba
kose ravni α = 300, a težina tereta B je GB = 10 kN.

Slika 7.13 Sistem za transport tereta

Rješenje:
Težinu tereta A možemo odrediti ako dati sistem rastavimo na tri
podsistema (teret A, teret B i kotur C). Podsistemi oslobođeni veza čiji je
uticaj zamjenjen reakcijom veze prikazani su na slici 7.14.

268
 7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

Slika 7.14 Sistem oslobođen veza i razložen na tri podsistema

Uslovi statičke ravnoteže podsistema definisani su jednačinama:
a) teret A
∑X = 0
F1 – FT – GA sin α = 0 ..................................................................... (a)

∑Y = 0
FN - GA cos α = 0 ............................................................................ (b)
FT = μ1 FN ...................................................................................... (c)
b) kotur C
F1 = F1' .......................................................................................... (d)
Kako se na koturu C javlja užetno trenje primjenit ćemo Ojlerovu (Euler)
jednačinu koja u ovom slučaju, s obzirom da se teret A kreće uz kosu
ravan i da je F2 > F1', glasi:
F2 = F1' ⋅ e μ2 β = F1 e μ2 β ..................................................................... (e)
c) teret B
∑X = 0
GB cos 2700 + F2' cos 900 = 0 ......................................................... (f)
0=0

∑Y = 0
F2' – GB = 0 .................................................................................... (g)
F2' = F2 .......................................................................................... (h)

269
 STATIKA

Iz jednačine (g) slijedi:

F2 '= GB .......................................................................................... (g')
a na osnovu jednačine (h) dobijamo:
F2' = F2 = GB .................................................................................. (i)
odnosno:
F2 = F2' = 10 kN
Iz jednačine (e) dobijamo:
F1 = F1' = F2 e-μβ ...................................................................................................................... (j)
odnosno:
F1 = F1' = 10 ⋅ e-0,2⋅2,0944= 6,58 kN
Ugao β uvrštavamo u radijanima, odnosno:
π
β = 1200⋅ rad = 2,0944 rad
1800
Ako jednačinu (c) uvrstimo u jednačinu (a) slijedi:
F1 - μ1 FN – GA sin α = 0 .................................................................. (k)
Iz jednačine (b) slijedi:
FN = GA cos α ................................................................................ (b')
što uvršteno u jednačinu (k) daje:
F1 - μ1 GA cos α - GA sin α = 0......................................................... (l)
odnosno:
F1
GA = ..................................................................... (l')
( μ1 cos α + sin α )
Dakle težina tereta A iznosi:
6,58
GA =
(0,25 ⋅ 0,86603 + 0,5)
G A = 9,18 kN.

270
 7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

Zadatak 7.3 Na polukružni valjak radijusa r i težine G djeluje sila F

prema slici 7.15. Poluvaljak leži na horizontalnoj hrapavoj podlozi čiji je
koeficijent trenja μ. Odrediti ugao α koji zatvara ravan AB sa
horizontalom neposredno prije nego što nastupi klizanje valjka.

Slika 7.15 Polukružni valjak

Rješenje:
Posmatrat ćemo ravnotežu polukružnog valjka (slika 7.16). Na mjestu
G G
kontakta sa podlogom djeluju normalna sila N i sila trenja T .
Jedančine ravnoteže glase:

Slika 7.16 Aktivne sile i reakcije podloge

∑X = 0 F − T = 0 ....................................................................... (a)

∑Y = 0 N − G = 0 ...................................................................... (b)

271
 STATIKA

∑ MO = 0 G ⋅ x 0 − T ⋅ r + F ⋅ r ⋅ sin α = 0 ......................................... (c)

Dodatni uslov:
T=μ ⋅ N .......................................................................................... (d)
Veličine xo i yo sa slike 7.16 su (položaj težišta polukruga):
4r
xo = sin α
3π
................................................................................. (e)
4r
yo = cos α
3π

Iz (a), (b) i (d) slijedi da je F = T = μ⋅N = μ⋅G

Jedančina (c) sa izrazima (a), (b), (d) i (e) postaje:
4r
G sin α − G ⋅ μ ⋅ r + G ⋅ μ ⋅ r sin α = 0
3
3πμ
sin α =
4 + 3πμ
Zadatak 7.4 Na vertikalni zid prislonjene su ljestve AB. Koeficijent
trenja na vertikalnom zidu je μ1, a na podu je μ2. Težina ljestava i
čovjeka skoncentrisana je u tački C i dijeli dužinu ljestava u odnosu
m:n. Odrediti:
a) Najveći ugao α pod kojim će ljestve biti u ravnoteži,
b) Veličine reakcija u osloncima A i B.

Slika 7.17 Ljestve AB

272
 7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

Rješenje:
Ljestve AB posmatrat će se u ravnotežnom položaju (slika 7.18) Na
mjestu kontakta sa podlogom javljaju se normalne sile i sile trenja.

Slika 7.18 Ljestve u položaju ravnoteže

Uslovi ravnoteže ljestava su:

∑X = 0 N A − μ2 ⋅ N B = 0 ............................................................ (a)

∑Y = 0 μ1 ⋅ N A − F + N B = 0 ........................................................ (b)

Iz (a) slijedi:
NA=μ2⋅NB ....................................................................................... (a')

Kada se (a') uvrsti u (b) dobiva se:

μ1 ⋅ μ2 ⋅ N B − F + N B = 0 .................................................................. (b')

F
NB =
1 + μ1 ⋅ μ2
μ2 ⋅ F
NA =
1 + μ1 ⋅ μ2

Treći uslov ravnoteže, da je moment svih sila za proizvoljnu tačku ravni

jednak nuli, daje:

273
 STATIKA

∑MA = 0 N B (m + n )sin α − μ2N B (m + n )cos α − F ⋅ n ⋅ sin α = 0 ....... (c)

F F
(m + n ) sin α − μ2 (m + n ) cos α − F ⋅ n ⋅ sin α = 0
1 + μ1 ⋅ μ2 1 + μ1 ⋅ μ2
⎛ m +n ⎞ μ (m + n )
tgα ⎜ −n⎟ = 2
⎝ 1 + μ1 ⋅ μ2 ⎠ 1 + μ1 ⋅ μ2
μ (m + n )
tgα = 2
m − n μ1 ⋅ μ2

Zadatak 7.5 Homogeni cilindar poluprečnika r i težine Q postavljen je

na dva homogena polucilindra težine Q/2 i istog poluprečnika r.
Koeficijent trenja između polucilindra i ravni na kojoj se nalaze je μ, a
trenje između cilindričnih površina se zanemaruje. Odrediti najveće
rastojanje x središta B i C polucilindara, pri kojem će sistem ostati u
ravnoteži.

Slika 7.19 Sistem cilindričnih tijela

Rješenje:
Ravnoteža sistema, oslobođenog veza, prikazana je na slici 7.20.
Jedančine ravnoteže su:

∑X = 0 TB − TC = 0 .................................................................... (a)

Q
∑Y = 0 N B + NC − Q − 2 ⋅
2
= 0 ................................................... (b)

Q x
∑ M C =0 NB ⋅ x −
2
⋅ x − Q ⋅ = 0 ................................................ (c)
2
Slijedi da je:
TB = TC = T .................................................................................... (a')

274
 7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

N B = N C = Q ................................................................................. (d)
Sila trenja T zavisi od normalne reakcije N=Q i koeficijenta trenja μ:
T = μ ⋅ Q ........................................................................................ (e)

Slika 7.20 Sistem cilindričnih tijela u stanju

ravnoteže

Uslovi ravnoteže polucilindra B (prikazanog na slici 7.21 ) su:

Slika 7.21 Ravnotežni položaj cilindra B

∑X = 0 T − N cos α = 0 .............................................................. (f)

Q
∑Y = 0 N B − N sin α −
2
= 0 ...................................................... (g)

Iz (f) i (e) slijedi da je:

275
 STATIKA

N ⋅ cosα = μ ⋅ Q ............................................................................... (e')

Iz (g) i (d) slijedi da je:
N ⋅ sinα = Q/2 ................................................................................ (h)
Dijeljenjem prethodne dvije jednačine dobija se:
1
tgα = ....................................................................................... (i)
2μ
1
cos α = ........................................................................... (j)
1 + tg 2α
Uvrštavanjem (i) u (j) dobiva se:
2μ
cos α = ............................................................................ (k)
1 + 4μ 2
odnosno rastajanje x između cilindara je:
8 μr
x = 4r ⋅ cos α =
1 + 4μ 2
Zadatak 7.6 Na strmoj ravni pod uglom ϕ leži blok težine G1=200 N, a
na njemu drugi težine G2=70 N kojeg pridržava uže koje je paralelno sa
kosinom. Trenje između blokova, te između bloka G1 i kosine je μ=0,3.
Odrediti najmanji ugao ϕ kosine pri kojem će doći do klizanja bloka G1 i
silu u užetu S (slika 7.22).

Slika 7.22 Blokovi težina G1 i G2

Rješenje:
Blokove ćemo međusobno rastaviti i posmatrat ćemo ravnotežu svakog
bloka posebno.

276
 7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

Sa povećanjem nagiba strme ravni blok 1 će se početi kretati naniže.

Naš zadatak je da odredimo taj granični ugao. Smjer kretanja bloka 1
G G
definiše smjer sila trenja koje djeluju na taj blok (smjer sila T1 i T2 ' je
G
suprotan od smjera kretanja bloka). Sila T2 koja djeluje na blok 2 će po
G
4. aksiomu imati isti pravac i intenzitet ali suprotan smjer od sile T2 ' .

Slika 7.23 Ravnoteža tereta G2 i G1

Uslovi ravnoteže tereta G2 su:

∑X = 0 S − T2 − G 2 sin ϕ = 0 ........................................................ (a)

∑Y = 0 N 2 − G 2 cos ϕ = 0 ............................................................ (b)

T2 = μ ⋅ N 2 ..................................................................................... (c)
Iz prethodnih jednačina izrazi se sila S u funkciji nepoznatog ugla ϕ:
S = G 2 sin ϕ + μG 2 cos ϕ .................................................................. (d)
Uslovi ravnoteže tereta G1 su:

∑X = 0 − T1 − T2 + G1 sin ϕ = 0 .................................................... (e)

∑Y = 0 N1 − G1 cos ϕ − N 2 = 0 ..................................................... (f)

T1 = μ ⋅ N1 ...................................................................................... (g)
Iz jednačine (b) izrazi se N2 i uvrsti u jednačinu (f) iz koje slijedi:
N1 = (G1 + G 2 ) cos ϕ ........................................................................ (f')
Iz jednačine (g) sila T1 je:

277
 STATIKA

T1 = μ N1 = μ ⋅ cos ϕ (G1 + G 2 ) ............................................................ (g')

Kada se izrazi za T1 i T2, u funkciji ugla ϕ, uvrste u jednačinu (e) dobiva

se jednačina samo sa nepoznatom ϕ iz koje se odredi ravnotežni ugao:
G1 sin ϕ − μ cos ϕ (G1 + G 2 ) − μG 2 cos ϕ = 0 ......................................... (e')

G1 sin ϕ − μ cos ϕ (G1 + 2G 2 ) = 0 / : cos ϕ

G1tgϕ − μ (G1 + 2G 2 ) = 0
μ (G1 + 2G 2 )
tgϕ =
G1
0,3(200 + 2 ⋅ 70)
tgϕ = = 0,51
200
ϕ = 29°
Sila u užetu (a) je:
S = G 2 sin ϕ + T2 = G 2 sin ϕ + μG 2 cos ϕ = 70 ⋅ sin 29° + 0,3 ⋅ 70 ⋅ cos 29°
S = 52,3 N
Zadatak 7.7 Tereti G1 i G2 su povezani užetom preko kotura K.
Izračunaj silu F koja je paralelna sa kosinom, koja je potrebna da se
ostvari kretanje tereta niz kosinu (G2 dolje, G1 gore).
Zadano je: G1=10 N, G2=20 N, α=30°, μ1=0,1 i μ2=0,2.

Slika 7.24 Tereti G1 i G2 na strmoj ravni

Rješenje:
Posmatrat će se ravnoteža svakog tereta posebno. Smjer kretanja
G G
definiše smjer sila trenja koje djeluju na terete. Smjer sila T2 i T1
suprotan je od smjera kretanja tereta (slika 7.25).

278
 7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

Slika 7.25 Tereti G1 i G2 u ravnotežnom

položaju

Uslovi ravnoteže tereta G1:

∑X = 0 S − T1 − G1 sin α = 0 ........................................................ (a)

∑Y = 0 N1 − G1 cos α = 0 ............................................................ (b)

T1 = μ1N1 = μ1G1 cos α ..................................................................... (c)

Uslovi ravnoteže tereta G2:

∑X = 0 S + T2 − F − G 2 sin α = 0 .................................................. (d)

∑Y = 0 N 2 − G 2 cos α = 0 ............................................................ (e)

T2 = μ2N 2 = μ2G 2 cos α ................................................................... (f)

Iz jednačina (a) i (c) izrazi se sila u užetu S:

S − μ1G1 cos α − G1 sin α = 0
S = G1(μ1 cos α + sin α ) .................................................................... (g)

Iz jednačina (d) i (f) izrazi se sila u užetu S:

S + μ2G 2 cos α − F − G 2 sin α = 0
S = F + G 2 (sin α − μ2 cos α ) ............................................................. (h)
Oba izraza za silu S (h i g) se izjednače i dobije se izraz za silu F:
G1(μ1 cos α + sin α ) = F + G 2 (sin α − μ2 cos α )
F = G1(μ1 cos α + sin α ) + G 2 (sin α − μ2 cos α ) ..................................... (i)
Nakon uvrštavanja zadanih vrijednosti, sila F iznosi:

279
 STATIKA

F=-0,67 N
Znak – znači da će se tijela kretati niz kosinu i sa malom vrijednošću
sile F koja djeluje naviše tj, tijela će se kretati niz kosinu i bez
djelovanja sile F.

Zadatak 7.8 Kolika mora biti težina tereta A da bi se tijelo B, težine

GB=5 kN jednolikom brzinom kretalo uz kosinu, ako je koeficijent tenja
klizanja užeta na nepokretnom koturu i kosini μ=0,25 i ugao α=30°.

Slika 7.26 Tereti GB i GA

Rješenje:
Posmatrat ćemo ravnotežu svakog tijela posebno. Smjer kretanja tereta
B definiše smjer sile trenja na kosini koji mora biti suprotan (slika
7.27).

Slika 7.27 Tereti GB i GA u ravnotežnom

položaju

Ravnoteža tereta GB

∑X = 0 S1 − G B sin 30° − T = 0 .................................................... (a)

280
 7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

∑Y = 0 N − G B cos 30° = 0 ......................................................... (b)

T = μ ⋅ N ....................................................................................... (c)
Iz jednačine (b) slijedi da je:
N = GB⋅ cos30° ............................................................................... (b')
a iz (c) da je:
T = μ GB⋅ cos30° ............................................................................. (c')

Iz jednačine (a) kada se uvrsti (b’) i (c’) dobije se:

S1 = G B sin 30° + μG B cos 30°
S1 = G B (sin 30° + μ cos 30°)
S1 = 3,5825 kN

Jednačina užetnog trenja na nepokretom koturu daje vezu između sila

S1 i S2 pri čemu je S2>S1 jer se teret kreće uz kosinu.
Obuhvatni ugao je: β=120°=2π/3
2π
0,25 ⋅
S 2 = S1e μβ = 3,5825 ⋅ e 3

S 2 = 6,045 kN

Sila S2 jednaka je težini tereta GA=6,045 kN.

Zadatak 7.9 Preko dvije nepomične osovine sa centrima u O i O1

prebačen je konopac o čije su krajeve obješeni tereti G1 i G pri čemu je
G>G1 (G uravnotežuje sistem). Odrediti minimalnu vrijednost
koeficijenta trenja između osovina i konopca pri kojoj će se teret nalaziti
u ravnoteži.

Slika 7.28 Osovine sa užetima

281
 STATIKA

Rješenje:
Posmatrat će se odnos između sila u užadima na svakoj od dvije osovine
(slika 7.29).

Slika 7.29 Ravnoteža sila u krajevima užeta

Jednačina užetnog trenja na lijevoj osovini je (G>S):

G = S ⋅ e μ⋅ α..................................................................................... (a)
Jednačina užetnog trenja na desnoj osovini je (S’>G1):
S = G1 ⋅ e μ⋅ α .................................................................................... (b)
Uvrštavanjem jednačine (b) u (a) dobije se:
G = G1⋅ e 2 μ⋅ α .................................................................................. (c)
G
e 2μ ⋅α =
G1
3π
α=
2
2μα ln e = ln G − ln G1
3π
2μ = ln G − ln G1
2
ln G − ln G1
μ=
3π

Zadatak 7.10 Prizmatično tijelo težine Q=10 kN nalazi se na kosini pod

uglom β=60°. Da bi se tijelo održalo u ravnoteži, koliko puta uže mora
biti omotano oko nepomičnog hrapavog valjka A. Napetost užeta je
S=100 N, koeficijent trenja na kosini i valjku μ1=μ2=0,25, ugao α=30°.

282
 7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

Slika 7.30 Kretanje tijela niz kosinu

Rješenje:
Posmatrat će se ravnoteža tereta na kosini i odnos sila u kracima užeta
na koturu (slika 7.31).

Slika 7.31 Ravnoteža tijela i sila u užetu

Uslovi ravnoteže tereta Q na kosini:

∑X = 0 T + S1 cos α − Q sin β = 0 ................................................. (a)

∑Y = 0 N − Q cos β − S1 sin α = 0 ................................................. (b)

T = μ N .......................................................................................... (c)
Kada se (c) uvrsti u (a) slijedi:
μ N + S1 cos α − Q sin β = 0 .............................................................. (a')
N = Q cos α + S1 sin α ..................................................................... (b')
Kada se (b') uvrsti u jednačinu (a') dobije se:

283
 STATIKA

μQ cos α + μS1 sin α + S1 cos α − Q sin β = 0

Q ( sin β − μ cos β )
S1 =
μ sin α + cos α
10000 ( sin 60° − μ cos 60° )
S1 =
μ sin 30° + cos 30°
S1 = 7470 N

Iz ravnoteže nepokretnog kotura slijedi da je S1>S (teret ima tendenciju

da se kreće niz strmu ravan).
S1 = Se μ ⋅α ...................................................................................... (d)
α = 2nπ − obuhvatni ugao .............................................................. (e)
S1
= e 2μ ⋅π ⋅n .................................................................................... (d')
S
lnS1 − ln S
n=
2πμ
ln 7470 − ln100
n=
2π ⋅ 0,25
n = 2,75 puta

Uže treba biti omotano oko valjka 2,75 puta.

Zadatak 7.11 Pomoću kočnice prema slici 7.32 spušta se jednoliko

teret Q=5 kN niz kosinu pod uglom α=60°.
Odrediti potrebnu silu F na kraju kočnice, ako su zadane veličine:
r = 20 cm
R = 40 cm
a =20 cm
b = 100 cm
c = 8 cm
Q = 5 kN
μ1=0,1 na kosini
μ2=0,3 na kočnici
Trenje koturače K zanemariti.

284
 7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

Slika 7.32 Kočnica sa dobošem

Rješenje:
Kočnica će se rastaviti na tri podsistema: teret Q, kočioni doboš i
kočionu polugu. Krenut će se od podsistema tereta Q jer nam je ta
vrijednost poznata.
Ravnoteža tereta Q (slika 7.33)

Slika 7.33 Ravnoteža tereta Q

∑X = 0 S + T − Q sin 60° = 0 ....................................................... (a)

∑Y = 0 N − Q cos 60° = 0 ........................................................... (b)

T = μ1N ......................................................................................... (c)

285
 STATIKA

Iz (b) slijedi:
N = Q cos 60° ................................................................................. (b')
pa je izraz (c)
T = μ1Q cos 60° .............................................................................. (c')
Kada se (c') uvrsti u (a) slijedi:
S + μ1Q cos 60° − Q sin 60° = 0 ......................................................... (a')

S = Q ( sin 60° − μ1 cos 60° )

S = 4,08 N

Ravnoteža kočionog doboša (slika 7.34)

Y0

X0

Slika 7.34 Ravnoteža doboša

∑ Mo = 0 S ⋅ r − T1 ⋅ R = 0 ............................................................. (d)

r
T1 = S ........................................................................................ (d')
R
T1 = 2,04 kN
T1 = μ2N ........................................................................................ (e)
T
N1 = ......................................................................................... (e')
μ1
N1 = 6,8 kN

286
 7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

Ravnoteža poluge (slika 7.35)

Y01

X01

Slika 7.35 Ravnoteža poluge

∑ M o1 = 0 F ⋅ b − N1 ⋅ a + T1c = 0 ................................................... (f)

N1a − T1c
F = ................................................................................ (f')
b
F = 1,1968 kN

287
 TEŽIŠTE
8.1 Koordinate težišta

Jedno od osnovnih pitanja pri rješavanju zadataka iz mehanike je i

određivanje središta (napadne tačke rezultante) sistema paralelnih sila
uz primjenu Varinjonove teoreme. Sa ovim zadatkom se susrećemo i pri
određivanju položaja težišta tijela.
Kako je kruto materijalno tijelo u polju Zemljine teže, na svaki
elementarni dio tijela djeluje sila teže usmjerena ka centru Zemlje, slika
8.1.

Slika 8.1 Djelovanje polja sile Zemljine teže na kruto materijalno tijelo

Rezultujuća sila svih elementarnih težina ΔGi odgovara ukupnoj težini

tijela.
n
G = ∑ ΔGi ..................................................................................... (8.1)
i =1

Napadna tačka u kojoj djeluje ukupna težina tijela naziva se težište

tijela, a koordinate xC, yC, zC nazivaju se koordinate težišta "C".
Koordinate težišta određene su slijedećim izrazima:

288
 8 - TEŽIŠTE

∑ ΔG i x i
i =1
xC = ............................................................................... (8.2)
G
n

∑ ΔGi yi
i =1
yC = ............................................................................... (8.3)
G
n

∑ ΔGi zi
i =1
zC = ............................................................................... (8.4)
G
Homogena tijela, kakva se ovdje izučavaju, imaju to svojstvo da je težina
bilo kojeg djelića tijela proporcionalna njegovoj zapremini:
n
ΔGi = γ ⋅ ΔVi G = ∑ Gi = γ ⋅ V .............................................. (8.5)
i =1

gdje je: γ - težina jedinice zapremine,

ΔVi – zapremina elementarnog djelića tijela,
V – ukupna zapremina tijela.
Zamjenom izraza (8.5) u izraze (8.2, 8.3 i 8.4) dobiva se:
n

∑ ΔVi xi
i =1
xC = ............................................................................... (8.6)
V
n

∑ ΔVi yi
i =1
yC = ............................................................................... (8.7)
V
n

∑ ΔVi zi
i =1
zC = ............................................................................... (8.8)
V
Za slučaj homogene tanke ploče, (slika 8.2) koja leži u horizontalnoj
ravni Oxy, koordinate težišta C (xC, yC) određene su slijedećim izrazima:
n

∑ ΔAi xi
i =1
xC = ............................................................................... (8.9)
A
n

∑ ΔAi yi
i =1
yC = ............................................................................... (8.10)
A

289
 STATIKA

Izrazi:
n
Sy = ∑ ΔAi xi i ............................................................................. (8.11)
i =1

n
Sx = ∑ ΔAi yi ............................................................................ (8.12)
i =1

definišu statičke momente površine, slika 8.2.

Slika 8.2. Homogena tanka ploča

U slučaju linijskog rasporeda masa homogenih tijela, slika 8.3, čija se
debljina i širina zanemaruje, težina pojedinih elementarnih dijelova ΔLi,
proporcionalne su njegovoj dužini:
n
L= ∑ ΔLi ...................................................................................... (8.13)
i =1

ΔGi = γ1 ΔLi .................................................................................... (8.14)

gdje je: γ1 – težina jedinice dužine datog tijela.
Položaj težišta sada je određen izrazima:
n

∑ ΔLi xi
i =1
xC = ................................................................................ (8.15)
L
n

∑ ΔLi yi
i =1
yC = ................................................................................ (8.16)
L
n

∑ Li zi
i =1
zC = .................................................................................. (8.17)
L

290
 8 - TEŽIŠTE

Slika 8.3 Homogena linija

Prethodno izvedeni izrazi koji su postavljeni na bazi elementarnih
dijelova tijela, ako prevedemo na granične vrijednosti, onda ove zadatke
možemo jednostavnije riješiti korištenjem integrala, i to:
− za slučaj prostornog rasporeda mase homogenog tijela:
1 1 1
xC =
V∫xdV yC =
V
ydV∫ zC =
V ∫
zdV .............................. (8.18)
v v v

− za slučaj površinskog rasporeda mase homogenog tijela:

1 1 1
xC =
A∫xdA yC =
A∫ydA zC =
A ∫
zdA ............................... (8.19)
A A A

− za slučaj linijskog rasporeda mase homogenog tijela:

1 1 1
xC =
L∫xdL yC =
L∫ydL zC =
L∫zdL ................................. (8.20)
L L L

gdje je: x, y, z koordinate napadnih tačaka elementarnih težina.

8.2 Položaj težišta homogenih tijela koji

imaju ose simetrije

U slučaju da homogeno tijelo ima jednu ili više osa simetrije, slika 8.4,
težište tog tijela se nalazi na osi simetrije.

291
 STATIKA

Slika 8.4 Položaj težišta kod tijela koje ima jednu osu simetrije
U ovom slučaju je:
xC = 0............................................................................................. (8.21)
yC = 0 ............................................................................................ (8.22)
n

∑ ΔVi zi
i =1
zC = ................................................................................ (8.23)
V
Za slučaj da tijelo ima ravan simetrije analogno prethodnom izlaganju,
težište tijela se nalazi u ravni materijalne simetrije, odnosno u slučaju
da tijelo ima dvije ili više osa simetrije, težište tijela se nalazi u presjeku
tih osa simetrije.

8.3 Guldinove teoreme

Pomoću Guldinovih teorema može se odrediti površina tijela koje

nastaje obrtanjem krive linije oko date ose, odnosno zapremina tijela,
koja nastaje obrtanjem ravne površine oko date ose, primjenom
statičkih metoda.
Prva teorema. Površina koju opiše ravna linija AB pri obrtanju oko date
ose, jednaka je proizvodu dužine L, linije AB i dužine luka koga opiše
težište te linije (r ⋅ ϕ), kako je prikazano na slici 8.5.

292
 8 - TEŽIŠTE

Slika 8.5 Površina koju opisuje linija AB pri rotaciji oko ose z
Površina opisanog tijela je:

∫ ∫ ∫
A = dA = r ϕ dL =r ϕ dL .............................................................. (8.24)
L L L

Za slučaj da je ϕ = 2π, tada je površina formiranog tijela:

∫
A = 2r π dL = 2r π L ........................................................................ (8.25)
L

Druga teorema. Zapremina tijela koje nastaje obrtanjem ravne površine

oko date ose, jednaka je proizvodu površine ravne figure i dužine luka
koju opiše težište te ravne figure, slika 8.6.

Slika 8.6. Tijelo koje nastaje rotacijom površine A oko ose z

293
 STATIKA

dV = r ϕ dA .................................................................................... (8.26)
Ukupna zapremina formiranog tijela je:
V = ∫ dV = ∫ r ϕ dA = r ϕ ∫ dA ........................................................... (8.27)
LA A A

za slučaj da je ϕ = 2π

∫
V = 2r π dA = 2r π A
A

294
 8 - TEŽIŠTE

Primjeri:

Zadatak 8.1 Za datu liniju prikazanu na slici 8.7 analitički i grafički

odrediti koordinate težišta i veličinu površine koja nastaje rotacijom
linije oko x i y ose za ugao α = 3600 ako je R = 1 cm.

Slika 8.7 Homogena linija

Rješenje:
a) Analitičko rješenje

Datu liniju rastavit ćemo na pet dijelova za koje su težišta definisana u

odgovarajućim tabelama. Položaj težišta pojedinih segmenata linije
prikazan je na slici 8.8.
Koordinate težišta date linije odredit ćemo na osnovu izraza:
s

∑ Li xi L1 x1 + L2 x 2 + L3 x 3 + L4 x 4 + L5 x 5
i =1
xT = = ........................... (a)
L L1 + L2 + L3 + L4 + L5
s

∑ Li yi L1 y1 + L2 y2 + L3 y3 + L4 y 4 + L5 y5
i =1
yT = = ............................ (b)
L L1 + L2 + L3 + L4 + L5

295
 STATIKA

Slika 8.8 Složena homogena linija razložena na elementarne linije

Radi preglednosti, sve vrijednosti za određivanje težišta date linije
prikazat ćemo tabelarno.

Tabela 1. Osnovni podaci homogene linije prikazani tabelarno.

i Li (cm) xi (cm) yi (cm) Lixi(cm2) Liyi(cm2)
1 2R 2 R 1 0 0 2 0
2 Rπ 3,14 3R 3 2R/π 0,64 9,42 2,01
3 2R 2 4R 4 R 1 8 2
4 2R 2 2,83 3R 3 3R 3 8,49 8,49
4R-
5 Rπ 3,14 2(2R)/π 1,27 2,73 3,99 8,57
2(2R)/π
∑ 13,11 31,90 21,07

Prema jednačinama (a) i (b), a na osnovu podataka iz tabele 1 slijedi:

31,90 21,07
xT = = 2,43 cm yT = = 1,61 cm.
13,11 13,11
Veličinu površine koja nastaje rotacijom linije oko osa x i y odredit ćemo
primjenom Guldinove teoreme na osnovu koje slijedi:

296
 8 - TEŽIŠTE

− rotacija oko ose x

Ax = α ⋅ L ⋅ yT = 2π ⋅ L ⋅ yT, .............................................................. (c)
Ax = 2 ⋅ 3,14 ⋅ 13,11 ⋅ 1,61 = 132,55 cm2

− rotacija oko ose y

Ay = α ⋅ L ⋅ xT = 2π ⋅ L ⋅ xT,............................................................... (d)
Ay = 2 ⋅ 3,14 ⋅ 13,11 ⋅ 2,43 = 200,06 cm2
Ugao α uvrštavamo u radijanima.

b) Grafičko rješenje
Koristeći razmjeru za dužinu U L =1cm/1cm nacrtamo oblik linije u
koordinatnom sistemu xOy, a u razmjeri U L =2cm2/1cm nacrtamo
poligon ekvivalentnih "sila" čije su napadne tačke težišta T1, T2, T3, T4 i
T5 pojedinih segmenata linije. Intenzitet tih "sila" jednak je dužini
pojedinih segmenata linije. Dakle, imamo sistem paralelnih vektora čija
se rezultanta L dobija primjenom poligona sila i verižnog poligona. Ako
vektore zaokrenemo u istu stranu za ugao 900, možemo odrediti
G G G G G G
rezultantu L ' , vektora L1' , L'2 , L'3 , L'4 i L'5 , primjenom poligona sila i
H
verižnog poligona kao u slučaju rezultante L vektora
G G G G G G G
L1, L2 , L3 , L4 i L5 . Presjek pravaca rezultanti L i L ' definiše težište T date
linije.
Koordinate težišta T linije, dobivene grafičkim postupkom na slici 8.9,
su:

xT = Om ⋅ U L ,
1cm
xT = 2,43cm⋅ xT = 2,43 cm
1cm
yT = On ⋅ U L ,
1cm
yT = 1,61cm⋅ yT = 1,61cm
1cm

297
 STATIKA

1cm
UL =
1cm

L1 L'
ab = a ' b ' = = 1 = 1cm
UL UL
L2 L'
bc = b 'c ' = = 2 = 1,57 cm
UL UL
L3 L'
cd = c ' d ' = = 3 = 1cm
UL UL
L4 L'
de = d ' e ' = = 4 = 1,42cm
2cm UL UL
UL =
1cm L5 L'
ef = e ' f ' = = 5 = 1,57 cm
UL UL

2cm
L = af ⋅ U L = 6,55 cm ⋅ = 13,1cm
1cm
2cm
L ' = a ' f ' ⋅ U L = 6,55 cm ⋅ = 13,1cm
1cm

Slika 8.9 Grafičko rješenje zadatka 8.1

298
 8 - TEŽIŠTE

Zadatak 8.2 Za datu površinu prikazanu na slici analitički i grafički

odrediti koordinate težišta i veličinu zapremine tijela nastalog rotacijom
date površine oko x i y ose za ugao α = 3600 ako je R =1 cm.

Slika 8.10 Homogena površina

Rješenje
a) Analitičko rješenje
Datu složenu površinu rastavit ćemo na određen broj elementarnih
geometrijskih površina za koje je položaj težišta definisan u
odgovarajućim tabelama. Pri tome ćemo izvršiti odgovarajuće
dopunjavanje i oduzimanje elementarnih površina kako je prikazano na
slici 8.11.
Koordinate težišta date površine odredit ćemo na osnovu izraza:
s

∑ Ai xi A1 x1 − A2 x 2 + A3 x 3 − A4 x 4 + A5 x 5
i =1
xT = = ......................... (a)
A A1 − A2 + A3 − A4 + A5
s

∑ Ai yi A1 y1 − A2 y2 + A3 y3 − A4 y 4 + A5 y5
i =1
yT = = .......................... (b)
A A1 − A2 + A3 − A4 + A5

299
 STATIKA

Slika 8.11 Homogena složena površina razložena

na elementarne površine

Radi preglednosti, sve vrijednosti za određivanje položaja težišta date

složene površine date su tabelarno.
Tabela 8. Osnovni podaci homogene površine prikazani tabelarno
i Ai (cm2) xi (cm) yi (cm) Aixi(cm2) Aiyi(cm2)
1 8R 2 8 2R 2 R 1 16 8
2
R π - 4R
2 − 3R 3 0,42 -4,71 -0,66
2 1,57 3π
3 4R2 4 R 1 3R 3 4 12
4(2R ) 4R-
- 4(2R )
4 -R2π 3π 0,85 3,15 -2,67 -9,81
3,14
3π
2R 2R
5 2R2 2 2R + 2,67 2R+ 2,67 5,34 5,34
3 3
∑ 9,29 17,96 14,79

300
 8 - TEŽIŠTE

Prema jednačinama (1) i (2), a na osnovu podataka iz tabele 2 slijedi:

17,96
xT = = 1,93 cm
9,29
14,79
yT = = 1,59 cm.
9,29
Veličinu zapremine tijela koje nastaje rotacijom date površine oko osa x
i y odredit ćemo primjenom Guldinove teoreme na osnovu koje slijedi:
− rotacija oko ose x
Vx = α ⋅ A ⋅ yT = 2π ⋅ A ⋅ yT ............................................................... (d)
Vx = 2 ⋅ 3,14 ⋅ 9,29 ⋅ 1,59 = 92,76 cm2
− rotacija oko ose y
Vy = α ⋅ A ⋅ xT = 2π ⋅ A ⋅ xT ............................................................... (e)
Vy = 2 ⋅ 3,14 ⋅ 9,29 ⋅ 1,93 = 112,60 cm2
Ugao α uvrštavamo u radijanima.

b) Grafičko rješenje
Koristeći razmjeru za dužinu U L = 1cm/1cm nacrtamo datu površinu u
koordinatnom sistemu xOy, a u razmjeri U A = 2cm2/1cm nacrtamo
poligon ekvivalentnih "sila" čije su napadne tačke težišta T1, T2, T3, T4 i
T5 pojedinih elementarnih površina. Intenzitet tih "sila" jednak je veličini
elementarnih površina. Dakle, imamo sistem paralelnih vektora
G G G G G G
A1 , A2 , A3 , A4 i A5 , čija se rezultanta A dobija primjenom poligona sila i
verižnog poligona. Rotacijom vektora za ugao 900 na isti način
G
primjenom poligona sila i verižnog poligona dobijamo rezultantu A '
G G G G G G G
paralelnih vektora A1' , A2' , A3' , A4' i A5' . Presjek pravaca rezultanti A i A '
definiše težište T date površine. Bitno je uočiti da vektori negativnih
G G G G
površina A2 i A4 , A2' i A4' imaju suprotan smjer od vektora pozitivnih
površina.
Koordinate težišta T linije dobijene postupkom na slici 8.12 su:
xT = Om ⋅ U L ,
1cm
xT = 1,93cm⋅ xT = 1,93cm
1cm

301
 STATIKA

yT = On ⋅ U L ,
1cm
yT = 1,59cm⋅ yT = 1,59cm
1cm

1cm
UL =
1cm

A1 A'
ab = a ' b ' = = 1 = 4cm
UA UA
A2 A'
2cm2 bc = b 'c ' = = 2 = 0,79cm
UA = U LA U A
1cm
A3 A'
cd = c ' d ' = = 3 = 2cm
UA UA
A4 A'
de = d ' e ' = = 4 = 1,57 cm
UA UA
A5 A'
ef = e ' f ' = = 5 = 1cm
U LA U A

2cm2
A = af ⋅ U A = 4,65 cm⋅ = 9,3cm
1cm
2cm2
A ' = a ' f ' ⋅ U A = 4,65 cm⋅ = 9,3cm
1cm
Slika 8.12 Grafičko rješenje zadatka 8.2

302
 PROIZVOLJNI
PROSTORNI SISTEM
SILA

9.1 Moment sile za osu

Za objašnjavanje dejstva proizvoljnog prostornog sistema sila treba

uvesti i moment sile za osu. MOMENT SILE ZA OSU karakteriše obrtni
efekt sile koja teži da obrne tijelo oko neke ose. Da bi se izučilo dejstvo
JG
sile F na tijelo (slika 9.1), u odnosu na z osu, potrebno je silu
projektovati na ravan Oxy koja je okomita na osu z, a zatim izračunati
G
moment projekcije Fxy u u odnosu na tačku O u kojoj osa z prodire
kroz ravan Oxy.
JG G JG
Sila F razloži se na Fxy i Z komponente.
JG
Komponenta Z ne
može da obrne tijelo
F
z oko ose z, jer je
Z paralelna toj osi i
Fxy A može samo da ga
translatorno pomjeri
duž ose z ukoliko je
ono slobodno. Sav
h1 Fxy obrtni efekat koji
JG
A1 proizvodi sila F
O jednak je obrtnom
xy efektu komponente
G JG
Fxy sile F koja
djeluje u ravni Oxy.
JG
Slika 9.1 Moment sile F za osu

303
 STATIKA

JG
Moment sile F u odnosu na osu Oz je skalarna veličina uzeta sa
G
znakom + ili -, koja je jednaka proizvodu intenziteta sile Fxy i kraka h1
G
sile Fxy u odnosu na pol O, u kojem osa z prodire kroz ravan Oxy.
JJG JJJJJG
M zF = M zFxy = ±Fxy ⋅ h1 ..................................................................... (9.1)
G
Moment sile je pozitivan ako sila Fxy obrće u smjeru suprotnom od
kretanja kazaljke na satu.
JG
Obrtni efekat sile F za osu z isti je za sve tačke na osi z.
JG
Pri proučavanju momenta sile F za osu Oz, ravan Oxy može se provući
kroz bilo koju tačku ose z. Treba uraditi sljedeće:
a) Postaviti ravan xy okomito na osu z u proizvoljnoj tački te ose.
JG G
b) Projektovati silu F na ravan xy i odrediti intenzitet sile Fxy .
G
c) Odrediti krak sile h1 sile Fxy za tačku O u kojoj osa z prodire kroz
ravan Oxy.
G
d) Izračunati proizvod Fxy ⋅h1 i odrediti znak obrtanja.

Moment sile za osu jednak je nuli kada je:

− sila paralelna osi,
− ako napadna linija sile siječe osu tj. ako je h1=0.

9.2 Projekcije sile na ose prostornog

pravouglog koordinatnog sistema
JG
Neka na tijelo djeluje sila intenziteta F i poznatog pravca i smjera,
određenih bilo kojim dvjema tačkama A i B na napadnoj liniji sile (slika
9.2).
JG
Na osnovu koordinata tačaka A i B mogu se odrediti projekcije sile F na
pojedine ose.
Sa slike se vidi da je:
CD = x B − x A
AC = yB − y A ................................................................................. (9.2)
DB = z B − z A

304
 9-PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

2 2 2 2
AB = AC + CD + DB pa je ......................................................... (9.3)

( xB − x A ) + ( yB − y A ) + ( z B − z A ) ....................................... (9.4)
2 2 2
AB =

z
B(xB, yB, zB,)

F
D
α
γ
β
A(xA, yA, zA,) C

O y
x

Slika 9.2 Projekcije sile na ose

JG
Projekcije sile F na ose su:
X = F cos α
Y = F cos β ................................................................................... (9.5)
Z = F cos γ
JG
gdje su uglovi α, β i γ uglovi koje sila F zatvara sa osama x, y, z.
AC yB − y A
cos β = =
AB AB
CD x B − x A
cos α = = .................................................................... (9.6)
AB AB
BD z B − z A
cos γ = =
AB AB
pa su projekcije sile na ose:
xB − x A yB − y A zB − z A
X = F; Y = F; Z = F ..................... (9.7)
AB AB AB
JG
Dakle, ako je poznat intenzitet sile F i koordinate dviju tačaka A(xA, yA,
zA,) i B(xB, yB, zB,), koje leže na napadnoj liniji sile, prvo se odredi
rastojanja AB, a zatim se nađu projekcije te sile na pojedine ose.

305
 STATIKA

Iz gornjih jednačina slijedi:

F 2 = X 2 + Y 2 + Z 2 .......................................................................... (9.8)
cos2 α + cos 2 β + cos2 γ = 1 .............................................................. (9.9)

9.3 Moment sile za tačku

G
Neka na tijelo u tački A djeluje sila F i neka je njen položaj u odnosu
G
na tačku O određen vektorom rA (slika 9.3).

F
α
MO
rA A
h

Slika 9.3 Moment sile za tačku

Vektorski proizvod:
JJG G G
M O = rA × F ................................................................................... (9.10)
zove se moment sile za tačku O. Moment je okomit na ravan OAB koju
G G G
definišu vektori rA i F i sa čijeg se vrha vidi da će se pravac vektora rA
G
poklopi sa pravcem vektora F najkraćom rotacijom suprotno od smjera
kazaljke na satu.
Intenzitet tog vektora je:
M O = r ⋅ F ⋅ sin α = F ⋅ h ................................................................... (9.11)
G
gdje je h najkraće rastojanje tačke O i napadne linije sile F .

306
 9-PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

9.4 Projekcija momenta sile za tačku na ose

pravouglog koordinatnog sistema
G G G G
Neka na tijelo u tački A(xA, yA, zA) djeluje sila F = X ⋅ i + Y ⋅ j + Z ⋅ k čije
su projekcije X, Y, Z na ose poznate ili se mogu odrediti na način
opisan prethodno (slika 9.4). Moment te sile za koordinatni početak O
je:

Zk
z
Yj

rA A

Xi
k
O j y
i
zA xA
yA
x

Slika 9.4 Projekcije momenta sile za tačku

G G G
M O = rA × F ................................................................................... (9.12)
G G G G
rA = x Ai + y A j + z Ak ...................................................................... (9.13)
G G G G G G G
( ) ( )
M O = x Ai + y A j + z Ak × Xi + Yj + Zk ........................................... (9.14)

Moment se može napisati i u obliku:

G G G
i j k
G
M Ö = x A y A z A ......................................................................... (9.15)
X Y Z
G G G
gdje su i , j ,k jedinični vektori.
Nakon sređivanja dobije se:
G G G G
M O = ( y A Z − z AY ) i + ( z A X − x A Z ) j + ( x AY − y A X ) k ........................ (9.16)
Izrazi u zagradama predstavljaju projekcije vektora Mo na pojedine ose:
G G G G
M O = M x i + M y j + M z k .................................................................. (9.17)

pa je:

307
 STATIKA

M x = y A Z − z AY
M y = z A X − x A Z ............................................................................. (9.18)
M z = x AY − y A X

9.5 Varinjonova teorema o momentu za tačku

rezultante sistema sučeonih sila

Teorema: Moment rezultante prostornog sistema sučeljnih sila za

proizvoljnu tačku jednak je vektorskom zbiru momenata komponentnih
sila za istu tačku.
Dokaz: Neka u tački A na tijelo djeluje sistem sučeljnih sila čija je
rezultanta jednaka (slika 9.5):
G G G G
FR = F1 + F2 + F3 + ... ....................................................................... (9.19)

a njene projekcije su:

XR = ∑ Xi
YR = ∑Yi .................................................................................... (9.20)
Z R = ∑ Zi

z F3

A F2

rA

F1 FR
O y

Slika 9.5 Sistem sila

Moment rezultante za tačku O je:
G G G G G G G G G G
G
( G
) G
M O = rA × F = rA × F1 + F2 + F3 + ... = rA × F1 + rA × F2 + rA × F3 + .... ..... (9.21)
G G G G
M O = M O1 + M O 2 + M O 3 + ... ............................................................ (9.22)
čime je teorema dokazana.

308
 9-PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

Posljedica ove teoreme je da je moment rezultante prostornog sistema

sučeljnih sila za bilo koju osu jednak algebarskom zbiru momenata
komponentnih sila za tu osu.
Kako je:
G G G G
Fi = X i i + Yi j + Z i k ......................................................................... (9.23)
G G G G
FR = X R i + YR j + Z R k ..................................................................... (9.24)
G G JG G G G
i j k i j k
G G G
M O = rA × ∑ Fi = x A yA z A = x A y A z A ....................... (9.25)
∑ Xi ∑ Yi ∑ Zi X R YR Z R

M x = y A Z R − z AYR = y A ( Z1 + Z 2 + ...) − z A (Y1 + Y2 + ...)

M y = z A X R − x A Z R = z A ( X1 + X 2 + ...) − x A ( Z1 + Z 2 + ...) ................... (9.26)
M z = x AYR − y A X R = x A (Y1 + Y2 + ...) − y A ( X1 + X 2 + ...)
Izrazi
M x = y A Z R − z AYR
M y = z A X R − x A Z R ........................................................................ (9.27)
M z = x AYR − y A X R
predstavljaju momente sila za ose. Momenti Mx, My, Mz su mjera
tendencije sile F (X ,Y, Z) ili rezultante sila FR (XR, YR, ZR) da obrne tijelo,
na koje djeluje, oko osa x, y, z. Ovo slijedi iz Varinjonove teoreme:
Moment sile F za bilo koju osu jednak je algebarskom zbiru momenta
G G G
njenih komponenti Xi , Yj , Zk .

Primjer: Zadan je intenzitet sile F=100 N (slika 9.6). Odrediti momente

sile za ose.

z
C (0,4, 3 ) z

MO Mz
X F
O Z y O y
My
Mx
Y
x x
D (2,0,1)

Slika 9.6 Moment sile za ose

309
 STATIKA

Rješenje:

( xC − x D ) + ( yC − yD ) + ( zC − z D )
2 2 2
DC =

( )
2
( 0 − 2) + ( 4 − 1) +
2 2
DC = 3 −0

DC = 16 = 4 m

xC − x D 0 − 2
X = F ⋅ cos α = F ⋅ = ⋅ 100 = −50 N
DC 4
yC − yD 4 − 1
Y = F ⋅ cos β = F ⋅ = ⋅ 100 = 75 N
DC 4
zC − z D 0 − 2
Z = F ⋅ cos γ = F ⋅ = ⋅ 100 = 25 3 N
DC 4

M x = yD Z − z DY = 25 3 ⋅ 1 = 25 3 kNm
M y = z D X − x D Z = ( −50 ) ⋅ 0 − 25 3 ⋅ 2 = −50 3 kNm
M z = x DY − yD X = 75 ⋅ 2 − ( −50 ) ⋅ 1 = 150 + 50 = 200 kNm

9.6 Spreg sila kao vektor

Predstavljati vektorski momente nije bilo neophodno u statici u ravni.

U statici prostornog sistema sila predstava o vektoru momenta sile za
tačku i vektoru sprega sila je nužna. Ako na tijelo u tačkama A i B
G G
djeluje par sila F i F ' koje čine spreg sa krakom h, suma momenata
tih sila za tačku O je (slika 9.7):

z
F' B
h
α
rB
A F
rA y

x
Slika 9.7 Spreg sila
G G G G G G G G
M = rA × F + rB × F ' = (rA − rB ) × F .................................................... (9.28)

310
 9-PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

G G
jer je F = − F '.
G G JJJG G JJJG G
Pošto je (rA − rB ) = BA to je M = BA × F ......................................... (9.29)
G JJJG G
Vektor M je okomit na ravan koju čine vektori BA i F tj. na ravan
dejstva sprega i ima smjer takav da se sa vrha tog vektora vidi da spreg
nastoji da obrne tijelo u smjeru suprotnom od smjera kretanja kazaljke
na satu.
Intenzitet tog vektora je:
M=BA⋅F⋅sinα=F⋅h tj. jedank je momentu sprega.
JJJG
Vektor BA ne zavisi od izbora tačke O, za koju je tražen moment
G JJJG G
M = BA × F i ovaj moment bi bio isti i ako bi se računao za bilo koju
drugu tačku (zato nema O u indeksu), pa je moment sprega slobodan
vektor i može se slobodno premještati u prostoru paralelno samom sebi.
Otuda je opravdano njegovo predstavljanje kao na slici 9.8.

z z M z z
F
M Mz
T ≡ ≡ ≡
F' T F'
My
y y y y

x x x Mx
M⊥T x

Slika 9.8 Moment sprega

Moment se može slobodno premještati u ravni svog dejstva ili u neku
drugu ravan paralelnu sa ravni njegovog dejstva i za njega važe sve
osobine kao za spreg u statici u ravni.

9.7 Sabiranje spregova

Neka na tijelo djeluju dva sprega sila u ravnima T1 i T2 koje se

presijecaju duž pravca AB (slika 9.9). Spregovi se mogu premještati u
G
ravnima svojih dejstava, a oba se mogu predstaviti preko parova sila F 1
G G G
i F 1' i F 2 i F 2' sa izabranim rastojanjem AB.

311
 STATIKA

T1

F R' F 1'

F 2'
T2
F 2'

F R'
F 1'

Slika 9.9 Spregovi u dvije ravni

M1 = F1 ⋅ AB ................................................................................... (9.30)

M 2 = F2 ⋅ AB ................................................................................. (9.31)
G G
Moment rezultirajućeg sprega činiće par sila F R i F R'
G JJJJG G JJJJG G G JJJJG G JJJJG G G G
( )
M = AB × FR = AB × F1 + F2 = AB × F1 + AB × F2 = M 1 + M 2 .............. (9.32)
G
tj. rezultujući spreg M jednak je vektorskom zbiru komponentnih
G G G G
spregova M 1 i M 2. Spreg M 1 okomit je na ravan T1, a M 2 okomit je na
G JJJJG G G
ravan T2, dok je M = AB × FR okomit na ravan koju čine vektori F R i
G
F R'.
Ako na tijelo djeluje više spregova, oni se u parovima mogu sabirati na
opisani način tako da je rezultanta sprega jedanka vektorskom zbiru
komponentnih spregova:
G G G G G
M = M 1 + M 2 + M 3 + .... = ∑
M i ....................................................... (9.33)

312
 9-PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

Ovaj zbir se može predstaviti grafički po pravilu poligona konstruisanog

G
od komponentnih vektora M i ili analitički:

Mx = ∑Mx i
My = ∑My i ................................................................................. (9.34)
Mz = ∑Mz i

pri čemu je intenzitet rezultirajućeg sprega:

M = M x 2 + M y 2 + M z 2 .................................................................. (9.35)

9.8 Redukcija prostornog sistema sila na tačku

Slučaj redukcije je isti kao kod ravanskog sistema (slika 9.10).

Teorem: Sila koja djeluje u nekoj tački krutog tijela može se premjestiti
paralelno samoj sebi u bilo koju drugu tačku tog tijela, s tim da se u toj
tački redukcije pridoda i vektor momenta te sile za tačku redukcije.
Mo G G G
M O = rA × F
F F F F

O A ≡ O A ≡ O A
rA rA

F'
a) b) c)
Slika 9.10 Redukcije sile na tačku
G G G G G
Vektor M O = rA × F je okomit na ravan koju određuju vektori rA i F .
G G
Pošto na slici 9.10c vektori M O i F su okomiti to se mogu predstaviti
G
rezultujućom silom F koja djeluje u nekoj drugoj tački, slika 9.10a.
Ako na tijelo djeluje više sila to se one, jedna po jedna, mogu redukovati
na neku zajedničku proizvoljnu tačku O i tako dobiti sistem sila i
G
spregova, a zatim se te sile mogu sabrati u glavni vektor FG ,a spregovi
G
u glavni moment M O .

313
 STATIKA

Glavni vektor ne zavisi od izbora tačke redukcije, a glavni moment

zavisi. Oni, u principu, nisu međusobno okomiti.

z
Mo1 Mo
F2 Mo2
F1 F1 FG
r2
O ≡ ≡ y
F 3 r3 O O
r1 F2

F3 x
Mo3
G G G G G G G G G
M O 1 = r1 × F1 M O 2 = r2 × F2 M O 3 = r3 × F3

Slika 9.11 Glavni vektor i glavni moment

XR = ∑ X; YR =∑Y ; ZR = ∑ Z ............................. (9.36)

MO x = ∑ M x ; MO y = ∑ M y ; M O z = ∑ M z ; ........................ (9.37)

FR = X R 2 + YR 2 + Z R 2 ................................................................... (9.38)

M O = M O x 2 + M O y 2 + M O z 2 ......................................................... (9.39)

Mogu nastupiti slijedeći slučajevi:

G G
1. FR =0 M O =0 sistem je u ravnoteži
G G G
2. FR ≠0 M O =0 sistem nije u ravnoteži i svodi se na rezltantu FR
G G G
3. FR =0 M O ≠0 sistem nije u ravnoteži i svodi se na spreg sila M O
G G
4. FR ≠0 M O ≠0 sistem nije u ravnoteži i za razliku od ravnog sistema
G G
sila, gdje su vektori M O i FR uvijek okomiti, vektori
G G
M O i FR nisu u opštem slučaju okomiti.
Ovdje razlikujemo tri slučaja:
G G G G
a) vektori M O i FR su okomiti M O ⊥ FR
Sistem se može redukovati na rezultantu koja ne prolazi kroz tačku O
G G
(slično kao kod ravanskog slučaja). Ako je M O ⊥ FR , tada postoji par sila
G G
kojima se može predstaviti spreg M O i koje leže u ravni dejstva sile FR .

314
 9-PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

G G G
Ako se M O predstavi pomoću para sila FR i FR ' tako da je FR ⋅ h = M O ,
slučaj se svodi na rezultantu u tački A (slika 9.12).
z z z

MO F R' O FR O
y y
≡ ≡
h h
FR
O
y FR
A A FR
x
x x

G G
Slika 9.12 Slučaj M O ⊥ FR

G G G G
b) vektori M O i FR su paralelni M O II FR
G G
Pod dejstvom M O i FR tijelo se kreće poput zavrtnja. Sistem se svodi na
dinamički zavrtanja ili dinamu. Dalje svođenje sistema nije moguće jer
se takvo kretanje ne može ostvariti dejstvom jedne jedine sile
(rezultante) ili samo spregom sila.

MO

O FR

G G
Slika 9.13 Slučaj M O II FR

315
 STATIKA

G G
c) vektori FR ≠0 i M O ≠0 su pod nekim uglom
G G
Ako su FR ≠0 i M O ≠0, pa još ako nisu niti okomiti niti kolinearni nego
su pod nekim uglom, onda se takav sistem može svesti na dinamu, ali
osa diname prolazi kroz neku tačku A.
Znači da se neuravnoteženi sistem sila, nakon redukcije na proizvoljnu
tačku O, svodi na neku od tri mogućnosti:
rezultantu, spreg sila ili dinamu.

z z
MO M2 M2=MO ⋅sinα
M1=MO ⋅cosα
≡ ≡

α FR FR
O O
x y x M1 y
FR' O M1 FR O M1 O
y y y

≡ h ≡ h ≡ h

FR FR M1 FR
A A A
x x x

G G
Slika 9.14 Slučaj FR ≠0 i M O ≠0 i pod nekim su uglom

9.9 Uslovi ravnoteže proizvoljnog prostornog

sistema sila

Potrebni i dovoljni uslovi ravnoteže prostornog sistema sila, koji djeluje

na kruto tijelo, su:
G G
FR =0 M O =0 ............................................................................ (9.40)
Ova dva vektora mogu se projektovati na sve tri ose koordinatnog
sistema i u potpunosti su definisana tim projekcijama. Iz šest jednačina

316
 9-PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

slijede i potrebni i dovoljni analitički uslovi ravnoteže proizvoljnog

prostornog sistema sila koji djeluje na kruto tijelo:

∑X = 0 ∑Y = 0 ∑ Z = 0 .............................................. (9.40)
∑Mx = 0 ∑My = 0 ∑Mz = 0
Fizičko značenje je sljedeće:
G
Prve tri jednačine ( FR =0) zadovoljavaju uslove da nema translacije u
pravcu osa x, y, z, odnosno da nema bilo kakve translacije tijela.
G
Druge tri jednačine ∑M O = 0 svaka za sebe izražavaju zahtjev da ne
bude rotacije oko osa. Dakle, svih šest jednačina osiguravaju odsustvo
bilo kakve translacije i rotacije.

9.9.1 Analitički uslovi ravnoteže u nekim specijalnim

slučajevima prostornog sistema sila

Jednačine (izraz 9.40) su potrebni analitički uslovi ravnoteže prostornog

sistema sila. U nekim slučajevima može biti i manje uslova. Npr. u
slučaju sistema sila koje djeluju duž jednog pravca, npr. duž ose x
potrebno je postaviti samo jednu jednačinu ∑
X = 0 . Ostalih pet je
zadovoljeno. Proizvoljni ravni sistem je specijalan slučaj prostornog
sistema.
Analitički uslovi ravnoteže prostornog sistema sučeljnih sila

Ako na kruto tijelo djeluje

z prostorni sistem sučeljnih
sila za ravnotežu je potrebno:

F3 F2 ∑ X = 0 ∑Y = 0 ∑ Z = 0
G
Uslov da je M O =0 je
y identično zadovoljen, pa su
O zadovoljene i preostale tri
jednačine ravnoteže. Ako se
radi o sučeljnom, ravnom
x F1 sistemu sila, tada je
∑ Z = 0 pa se jednačine
svode na dvije.
Slika 9.15 Prostorni sučeljni sistem sila

317
 STATIKA

Analitički uslovi ravnoteže prostornog sistema paralelnih sila

z Ako su sve sile paralelne osi x,
tada je:
F1 F2
F3
∑ Y =0 ∑Z = 0 i ∑ M x = 0 pa
O y i ostaju uslovi:

∑ X = 0 ∑My = 0 ∑Mz = 0
x
Ako sve sile leže u ravni Oxy tada je i
Slika 9.16 Prostorni sistem ∑ M y = 0 , pa se jednačine svode na
paralelnih sila uslove ravnoteže ravnog sistema sila.

Analitički uslovi ravnoteže prostornog sistema spregova

Ako na tijelo djeluju samo
spregovi tada je:

M3
M2
∑ X = ∑Y = ∑ Z = 0 zadovoljeno
pa preostaju uslovi:

M1
∑Mx = 0 ∑My = 0 ∑Mz = 0
z

O y Ako su vektori spregova

međusobno paralelni sa osom z
x tada je
∑Mx = 0 i ∑
M y = 0 pa ostaje

Slika 9.17 Sistem spregova

samo uslov ∑Mz = 0 .

9.10 Veze i njihove reakcije u prostornim

problemima

Za svaku vezu treba ispitati da li se suprotstavlja translacijama u

pravcu osa i rotacijama oko osa. Ako se suprotstavlja, treba nacrtati
odgovarajući vektor.

318
 9-PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

1.

z Veza je uže u prostoru. Reakcija ima

S pravac užeta i može biti opterećena
samo na zatezanje. U principu, ima tri
komponente, a ako je u nekoj ravni
onda ima dvije komponente u pravcu
O y osa ravni u kojoj je uže.

2.
Štap zanemarive
F F težine, zglobno je
vezan na svojim
krajevima i opterećen
z na krajevima na
F' F' pritisak ili zatezanje.
y
O Reakcija ima pravac
štapa.
x

3.

Pokretni oslonac na glatkoj ravni.

Reakcija ima pravac okomit na ravan.
O y

x Z

319
 STATIKA

4.

Pokretni oslonac na hrapavoj ravni ili

nepokretni oslonac pričvršćen za tu
Y ravan.

X Z

5.

Z
Sferni glatki zglob ne dozvoljava translaciju
niti u jednom pravcu u prostoru.

Y
X

320
 9- PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

Primjeri:

Zadatak 9.1 Na kocku, strane a=10 cm, djeluju sile prikazane na slici
6.1. Veličine svih sila su jednake i iznose F=10 kN. Svesti ovaj sistem
sila na prostiji oblik, tj. na glavni vektor i glavni moment.

Slika 9.18 Prostorni sistem sila na kocki

Rješenje:
Posmatrat će se dijagonalna ravan kocke određena bridovima CDBA u
G
kojoj leži sila F5 . Definisat će se ugao ϕ koga sila zaklapa sa ravninom
Oxy.

Slika 9.19 Dijagonalna

ravan kocke CDBA

10 2 2 10 3
coϕ = = sin ϕ = = ........................................ (a)
10 3 3 10 3 3

321
 STATIKA

Projekcije glavnog vektora na ose x,y,z:

Fx = −F2 cos 45° − F3 cos 45° + F4 + F5 cos ϕ cos 45° ........................... (b)

2 2 2 2
Fx = −10 − 10 + 10 + 10 = 1,67 kN
2 2 3 2
Fy = F2 sin 45° + F3 sin 45° + F5 cos ϕ sin 45° ...................................... (c)

2 2 2 2
Fy = 10 + 10 + 10 = 19,87 kN
2 2 3 2
Fz = F1 + F5 sin ϕ ............................................................................. (d)

3
Fz = 10 + 10 = 15,77 kN
3
Intenzitet glavnog vektora:

F = Fx 2 + Fy 2 + Fz 2 ....................................................................... (e)

F = (1,67 )2 + (19,87 )2 + (15,77 )2 = 25,43 kN

Uglovi koje glavni vektor zaklapa sa pravcima osa x,y,z:

Fx 1,67
cos α = = = 0,0657 α = 82,6°
F 25,43
Fy 19,87
cos β = = = 0,781 β = 38,6° .................................... (f)
F 25,43
F 15,77
cos γ = z = = 0,620 γ = 51,67°
F 25,43
Projekcije glavnog momenta na ose:
M x = F1 ⋅ a − F2 ⋅ a ⋅ sin 45° .............................................................. (g)

2
M x = 10 ⋅ 10 − 10 ⋅ 10 = 29,29 kNcm
2
M y = −F1 ⋅ a + F4 ⋅ a − F2 ⋅ a ⋅ cos 45° ................................................. (h)

2
M y = −10 ⋅ 10 + 10 ⋅ 10 − 10 ⋅ 10 = −70,7 kNcm
2
M z = F3 ⋅ a ⋅ sin 45° + F2 ⋅ a ⋅ sin 45° − F4 ⋅ a ....................................... (i)

322
 9- PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

2 2
M x = 10 ⋅ 10 ⋅ + 10 ⋅ 10 ⋅ − 10 ⋅ 10 = 41,42 kNcm
2 2
Intenzitet glavnog momenta

M = M x 2 + M y 2 + M z 2 .................................................................. (j)

M = ( 29,29)2 + ( 70,7 )2 + ( 41,42)2 = 87,01 kNcm

Uglovi koje glavni moment zaklapa sa pravcima osa:

M x 29,29
cos α1 = = = 0,3366 α1 = 70,33°
M 87,01
My 70,7
cos β1 = =− = −0,8125 β1 = 144,34° ......................... (k)
M 87,01
M 41,42
cos γ1 = z = = 0,4760 γ1 = 61,57°
M 87,01

Zadatak 9.2 Homogena kvadratna ploča, težine G i stranica a, vezana je

sfernim zglobom A i cilindričnim B za postolje, a u datom položaju,
prema slici 9.20, održava je uže KC. Za ploču je, u tački D, okačen teret
Q=2 G, a u tački E djeluje sila F=G. Odrediti reakcije u ležištima i silu u
užetu KC.

Slika 9.20 Kvadratna ploča

323
 STATIKA

Rješenje:
Ploča će se osloboditi veza sa okolinom i njihov uticaj zamjenit će se
reakcijama (slika 9.21).

Poged sa stane

Slika 9.21 Aktivne sile i reakcije oslonaca koje djeluju na ploču

Statički uslovi ravnoteže ploče su:

∑X = 0 X A + X B − S cos 60° = 0 ................................................ (a)

∑Y = 0 YA − F = 0 .................................................................. (b)

∑Z = 0 Z A + Z B + S sin 60° − G − Q = 0 ..................................... (c)

a a
∑Mx = 0 −G ⋅
2
− Q ⋅ a + Z B ⋅ a + F ⋅ ⋅ sin 30° = 0 ...................... (d)
2
a
∑My = 0 G⋅
2
⋅ cos 30° + Q ⋅ a ⋅ cos 30° − S ⋅ a = 0 ......................... (e)

a
∑Mz = 0 − XB ⋅ a + F ⋅
2
⋅ cos 30° = 0 .......................................... (f)

Rješavanjem sistema od šest jednačina dobivamo šest nepoznatih

reakcija oslonaca:
(b ) YA = F = G

−F G 3
(f ) XB = cos 30° = −
2 4

324
 9- PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

G 5
(e ) S = Q cos 30° + cos 30° = 3G
2 4
G F 9
(d ) ZB = + Q − sin 30° = G
2 2 4
9
(c ) Z A = G + Q − S sin 60° − Z B = − G
8
7 3G
(a ) X A = S cos 60° − X B =
8
Reakcije sfernog A i cilindričnog zgloba B imaju intenzitet:

FA = X A 2 + YA 2 + Z A 2 = 2,136 G

FB = X B 2 + Z B 2 = 2,29 G

Zadatak 9.3 Homogena kvadratna ploča na slici 9.22, stranice a i

težine G, vezana je sfernim i cilindričnim zglobom u tačkama A i B. U
tački E, na sredini strane CD, ploča je za podlogu vezana pomoću štapa
koji je okomit na ploču. Ploča sa horizontalnom ravni Oxy zatvara ugao
α=30°. U ravni ploče djeluje moment sprega M. Odrediti reakcije
oslonaca. Zadano je: G=10 kN, a=1m, M=10 kNm.

Slika 9.22 Homogena ploča

Rješenje: Ploča će se osloboditi veza sa okolinom i njihov uticaj

zamjenit će se reakcijama (slika 9.23).

325
 STATIKA

Slika 9.23 Aktivne sile i reakcije oslonaca

ploče u ravnotežnom položaju

Statički uslovi ravnoteže ploče:

∑X = 0 X A = 0 ...................................................................... (a)

∑Y = 0 Y A + YB − FE cos 60° = 0 ............................................... (b)

∑Z = 0 Z A + Z B + FE sin 60° − G = 0 ........................................ (c)

a
∑Mx = 0 FE ⋅ a − G ⋅
2
⋅ cos 30° = 0 ............................................. (d)

a a
∑My = 0 − Z E ⋅ a − FE ⋅
2
⋅ sin 60° + G ⋅ − M ⋅ sin 30° = 0 ............ (e)
2
a
∑Mz = 0 YB ⋅ a − FE ⋅
2
⋅ cos 60° + M ⋅ cos 30° = 0 ......................... (f)

Rješavanjem sistema jednačina dobivaju se nepoznate reakcije

oslonaca:
(a ) XA = 0
G
(d ) FE = cos 30° = 4,33 kN
2
G FE M
(e) ZB = − sin 60° − cos 30° = −1,875 kN
2 2 a

326
 9- PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

FE M
(f ) YB = cos 60° − cos 30° = −7,58 kN
2 a
(b) Y A = FE cos 60° − YB = 9,74 kN
(c ) Z A = G − Z B − FE sin 60° = 8,125 kN
Intenziteti reakcija sfernog A i cilindričnog zgloba B su:

FA = X A 2 + Z A 2 = 12,68 kN

FB = YB 2 + Z B 2 = 7,8 kN

Zadatak 9.4 Pravougaona vrata ABCD, težine G=150 N i dimenzija

2x3m, mogu se okretati oko osovine AB. U tački A, vrata su vezana
sfernim zglobom, a u tački B pomičnim osloncem. Vjetar jačine 100
N/m2 djeluje na vrata paralelno ravni xAy pod uglom α=60°. U tački D
vrata su vezana užetom za tačku E, gdje je AE=1m. Odrediti veličine
reakcija u osloncima i silu u užetu DE.

Slika 9.24 Pravougaona vrata

Rješenje:
Vrata će se osloboditi veza sa okolinom i njihov uticaj zamjenit će se
reakcijama (slika 9.25).

327
 STATIKA

Slika 9.25 Ravnotežni položaj vrata

Ugao užeta DE prema osi y (slika 9.25):

1m
tgα = = 0,5 .............................................................................. (a)
2m

tg 2α
sin α = ............................................................................ (b)
1 + tg 2α

5
sin α =
5
2 5
cos α =
5
Statički uslovi ravnoteže vrata:

∑X = 0 X A + X B + S sin α − W sin 60° = 0 ..................................... (c)

∑Y = 0 Y A + YB − S cos α + W cos 60° = 0 ...................................... (d)

∑Z = 0 Z A − G = 0 ..................................................................... (e)

328
 9- PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

∑Mx = 0 − G ⋅ 1 − W ⋅ 1,5 ⋅ cos 60° − YB ⋅ 3 = 0 ................................ (f)

∑My = 0 X B ⋅ 3 − W ⋅ 1,5 ⋅ sin 60° = 0 ........................................... (g)

∑Mz = 0 − S ⋅ 2 ⋅ sin α + W ⋅ sin 60° ⋅ 1 = 0 ..................................... (h)

N
W = p ⋅ A = 100 2
⋅ 6m2 = 600 N ................................................... (i)
m
Rješavanjem sistema od šest jedančina dobivaju se vrijednosti
nepoznatih reakcija:
W ⋅ 1 ⋅ sin 60°
( h) S= = 580,96 N
2 ⋅ sin α
W ⋅ 1,5 ⋅ sin 60°
(g ) XB = = 259,8 N
3
−G ⋅ 1 + W ⋅ 1,5 ⋅ cos 60°
(f ) YB = = −200 N
3
(e) Z A = G = 150 N
(d ) Y A = S ⋅ cos α − W ⋅ cos 60° − YB = 419,63 N
(c ) X A = W sin 60° − S sin α − X B = 0 N
Intenziteti reakcija sfernog A i pomičnog oslonca B su:

FA = X A 2 + YA 2 + Z A 2 = 445,63 N

FB = X B 2 + YB 2 = 327,23 N

Zadatak 9.5 Vrata, težine G=100 N, visine 2m i širine 1m, učvršćena su

u tačkama A i B. U tački C privezano je uže koje je prebačeno preko
kotura H. Na drugom kraju užeta obješen je teret Q=10 N. Trenje se
zanemaruje. Odrediti:
a) silu F koja djeluje okomito na vrata, koja je potrebna da vrata
ostanu otvorena pod uglom α=30° (CE=ED),
b) reakcije u ležištima vrata A i B.

329
 STATIKA

Slika 9.26 Vrata ABCD

Rješenje:
Vrata će se osloboditi veza sa okolinom i njihov uticaj zamjenit će se
reakcijama (slika 9.27).

Slika 9.27 Aktivne sile i reakcije oslonaca u ravnotežnom položaju vrata

330
 9- PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

Statički uslovi ravnoteže vrata:

∑ X = X A + X B + F cos 30° − Q cos15° = 0 ...................................... (a)

∑Y = YA + YB + Q sin15° − F sin 30° = 0 .......................................... (b)
∑ Z = Z B − G = 0 .......................................................................... (c)
1
∑ M x = −Q ⋅ 2 ⋅ sin15° − G 2 cos 30° + F ⋅ cos 60° ⋅ 1 − YA ⋅ 2 = 0 .......... (d)

1
∑ M y = −Q ⋅ 2 ⋅ cos15° + F ⋅ 1.cos 30° + G ⋅ 2 ⋅ sin 30° + X A ⋅ 2 = 0 ....... (e)
∑ M z = Q ⋅ cos15° ⋅ 1 − F ⋅ 1 = 0 ....................................................... (f)
Iz sistema jedančina dobivaju se nepoznate vrijednosti aktivnih sila i
reakcija oslonaca:
(f ) F = Q cos15° = 9,66 N
(c ) Z B = G = 100 N
−1 ⎛ G ⎞
(e) XA = ⋅ sin 30° − F ⋅ cos 30° + 2Q ⋅ cos15° ⎟ = −7,022 N
2 ⎜⎝ 2 ⎠
(a ) X B = − X A − F cos 30° + Q cos15° = 8,317 N
1⎛ G ⎞
(d ) YA = F cos 60° − cos 30° − 2Q sin15° ⎟ = −21,825 N
2 ⎜⎝ 2 ⎠
(b) YB = F sin 30° − Q sin15° − YA = 24,065 N
Reakcija oslonca A i oslonca B ima intenzitet:

FA = X A 2 + YA 2 = 22,93 N

FB = X B 2 + YB 2 + Z B 2 = 103,2 N.

Zadatak 9.6 Homogena ploča, oblika i dimenzija kao na slici 9.28,

vezana je za vertikalnu osovinu u tački A pomoću sfernog, a u tački B
pomoću cilindričnog zgloba. U tački D vezano je uže, čiji je drugi kraj
vezan za podlogu u tački E. Težina ploče je G=50 kN, a na ploču djeluje
vjetar w=10 kN/m2. Odrediti sve reakcije veza. Zadano je :
AC=AD=2R, AB=3R, EA=R, R=1m

331
 STATIKA

Slika 9.28 Ploča sa isječkom

Rješenje:
Ploča će se osloboditi veza sa okolinom i njihov uticaj zamjenit će se
reakcijama (slika 9.29).

Slika 9.29 Aktivne sile i reakcije veza u

ravnotežnom položaju ploče

332
 9- PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

Da bi se postavila aktivna sila težine ploče i sila vjetra, potrebno je

odrediti koordinate težišta.
Težište ploče ABCD:

zT =
∑ Ai zi = 1,5 m ...................................................................... (a)
∑ Ai
R 2π
⎛ 4R ⎞
2R ⋅ 3R ⋅ R − ⎜ 2R − 3π ⎟
yT =
∑ Ai yi =
2⎝ ⎠ = 0,797 m ..................... (b)
∑ Ai 2R ⋅ 3R −
R 2π
2
Sila vjetra je:
⎛ R 2π ⎞
W = A ⋅ w = ⎜ 6R 2 − ⎟ ⋅ w = 44,3 kN ........................................... (c)
⎜ 2 ⎟⎠
⎝
Statički uslovi ravnoteže ploče su:

∑ X = X A + X B + S sin α − W sin 60° = 0 .......................................... (d)

∑Y = YA + YB − S cos α + W cos 60° = 0 ........................................... (e)
∑ Z = Z A − G = 0 .......................................................................... (f)
∑ M x = G ⋅ yT + W ⋅ zT cos 60° + YB ⋅ 3R = 0 ..................................... (g)
∑ M y = X B ⋅ 3R − W ⋅ zT sin 60° = 0 ................................................ (h)
∑ M z = S ⋅ 2R ⋅ sin α − W ⋅ yT sin 60° = 0 .......................................... (i)
Ugao α sa slike je:
ED R 1
tgα = = = ........................................................................ (j)
AD 2R 2
5
sin α =
5
2 5
cos α =
5
Iz prethodnih 6 jedančina dobivaju se nepoznate reakcije oslonaca
ploče:
(f ) Z A = G = 50 kN
1
(g ) YB = − (G ⋅ yT + W ⋅ zT cos 60° ) = −24,36 kN
3R

333
 STATIKA

1
( h) XB = (W ⋅ zT sin 60° ) = 19,18 kN
3R
1
(i) S= W ⋅ yT sin 60° = 34,19 kN
2R sin α
(e ) YA = S cos α − W cos 60° − YB = 32,79 kN
(d ) X A = W sin 60° − S sin α − X B = 3,85 kN
Reakcije oslonaca A i B imaju intenzitete:

FA = X A 2 + YA 2 + Z A 2 = 59,92 kN

FB = X B 2 + YB 2 = 31 kN

Zadatak 9.7 Stativ ima osnovu ravnostranog trougla sa stranicama

a=40 cm. Težina stuba stativa koji je učvršćen u težištu osnove je
G=120 N. Dužina pokretnog dijela EH=l=60 cm u ravnotežnom položaju
je paralelna sa stranicom AB osnove. Odrediti:
a) najveću vrijednost tereta Q u tački H, a da ne dođe do preturanja,
b) za zadano Q=30 N izračunati veličinu reakcije u tačkama A, B i D.
Oslonci AB i D oslanjaju se na glatku površinu.

Slika 9.30 Stativ

Rješenje:
Stativ će se osloboditi veza sa okolinom i te veze zamijenit će se
reakcijama.

334
 9- PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

Slika 9.31 Aktivne sile i reakcije oslonaca

u ravnotežnom položaju stativa

Statički uslovi ravnoteže stativa su:

∑ X = 0 ........................................................................................ (a)
∑Y = 0 ........................................................................................ (b)
∑ Z = FA + FB + FD − Q − G = 0 ....................................................... (c)
a a
∑ M x = FB 2 − FA 2 − Q ⋅ l = 0 ........................................................ (d)
2 1
∑ M y = FD 3 a − ( FA + FB ) 3 a = 0 ................................................... (e)
∑Mz = 0 ..................................................................................... (f)

Uvrštavanjem vrijednosti G=120 N u jednačinu (c) i sređivanjem

jedančine (e) dobiva se:
FA + FB + FD − Q − 120 = 0 .............................................................. (c')
2FD − FA − FB = 0 .......................................................................... (e')
Sabiranjem (c') i (e') jednačine dobiva se:
3FD = G + Q
G +Q
FD = .................................................................................... (g)
3

335
 STATIKA

Iz jednačine (d) dobiva se:

2L
FB − FA = Q .............................................................................. (d')
a
Iz jedančine (e) dobiva se:
G +Q
FB + FA = 2 ........................................................................... (e'')
3
Iz dvije prethodne jednačine dobiva se:
1 L
FB = (G + Q ) + Q ....................................................................... (h)
3 a
1 L
FA = (G + Q ) − Q ....................................................................... (i)
3 a
Reakcija FA ne može biti negativna pa postoji uslov:
1 L
(G + Q ) − Q > 0 ......................................................................... (i')
3 a
Q < 34,3 N

Za Q=30 N
1
FD = (G + Q ) = 50 N
3
1 L
FA = (G + Q ) − Q = 5 N
3 a
1 L
FB = (G + Q ) + Q = 95 N
3 a

Zadatak 9.8 Pomoću čekrka prikazanog na slici 9.32 podiže se

ravnomjerno teret Q =100 kN. Poluprečnik doboša R= 5 cm, dužina
ručice KD=40 cm, dužina DA=30 cm, AC=40 cm, CB=60 cm. Uže se
odvija sa doboša u pravcu tangente nagnute pod uglom od 60° prema
horizontali. Odrediti silu pritiska P na ručicu KD kao i otpore oslonaca
A i B za položaj čekrka kad je ručica DK horizontalna.

336
 9- PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

Slika 9.32 Čekrk

Rješenje:
Osovina čekrka DB oslobodi se veza sa okolinom i nanesu se reakcije
veza (slika 9.33).

Slika 9.33 Aktvne sile i reakcije veza u

ravnotežnom položaju čekrka
Statički uslovi ravnoteže:

∑ X = X A + X B + Q cos 60° = 0 ....................................................... (a)

∑Y = 0 ........................................................................................ (b)
∑ Z = Z A + Z B + Q sin 60° − P = 0 ................................................... (c)

337
 STATIKA

∑ M x = Z B ⋅ AB + Q ⋅ AC sin 60° + P ⋅ AD = 0 .................................... (d)

∑ M y = Q ⋅ R − P ⋅ KD = 0 ............................................................... (e)
∑ M z = Q ⋅ AC ⋅ cos 60° + X B ⋅ AB = 0 .............................................. (f)
Nepoznate vrijednosti sila dobivaju se rješavanjem prethodnog sistema
jednačina:
Q ⋅ AC ⋅ cos 60°
(f ) XB = = −20 kN
AB
Q ⋅R
(e) P = = 12,5 kN
KD
P ⋅ AD + Q ⋅ AC ⋅ sin 60°
(d ) ZB = − = −38,4 kN
AB
(c ) Z A = P − Q ⋅ sin 60° − Z B = −35,7 kN
(a ) X A = −Q ⋅ cos 60° − X B = −30 kN
Intenziteti reakcija oslonaca A i B su:

FA = X A 2 + Z A 2 = 46,63 kN

FB = X B 2 + Z B 2 = 43,29 kN

Zadatak 9.9 Na vratilu AB, dužine L=1,5 m i težine G=100 N, nalaze se

dvije remenice, poluprečnika r1=20 mm i r2=15 mm i težina Q1=300 N i
Q2= 250 N. Remenice su raspoređene na dužinama AC=0,5 m i AD=1 m
od lijevog ležišta A. Remen na prvoj remenici C gradi sa pravcem
horizontale ugao α=30°, a sila F1' = 2⋅F1. Obje grane remena na drugoj
remenici su horizontalne, a sile u njima su F2' = 2 F2 =2400 N. Odrediti
veličine sila u granima remena na prvoj remenici, kao i otpore
cilindričnih ležišta A i B.

Slika 9.34 Vratilo sa remenicama

338
 9- PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

Rješenje:
Veze vratila AB sa okolinom prikazane su na slici 9.35.

9.35 Sile u osloncima i remenima

Statički uslovi ravnoteže vratila sa remenicama:

∑ X = X A + X B + F2 + F2 '+ F1 ⋅ cos 30° +F1 '⋅ cos 30° = 0 ..................... (a)

∑Y = 0 ........................................................................................ (b)
∑ Z = Z A + Z B − F1 ⋅ sin 30° − F1 '⋅ sin 30° − G − Q1 − Q2 = 0 ................ (c)
∑ M x = Z B ⋅ AB − F1 ⋅ sin 30° ⋅ AC − F1 '⋅ sin 30° ⋅ AC
AB .......................... (d)
−G ⋅ − Q1 ⋅ AC − Q2 ⋅ AD = 0
2

∑ M y = F1 '⋅ r1 − F1 ⋅ r1 − F2 ⋅ r2 + F2 '⋅ r2 = 0 ......................................... (e)

∑ M z = X B ⋅ AB + F2 ⋅ AD + F2 '⋅ AD + F1 ⋅ cos 30° ⋅ AC ....................... (f)
+ F1 '⋅ cos 30° ⋅ AC = 0
Pošto je F2' = 2 F2 =2400 N, slijedi F2 =1200 N. Vrijedi i F1' = 2⋅F1.
Iz ( e ) je: 2 ⋅ F1 ⋅ r1 − F1 ⋅ r1 − F2 ⋅ r2 + 2 ⋅ F2 ⋅ r2 = 0
F1 ⋅ r1 = F2 ⋅ r2
F2 ⋅ r2 1200 ⋅ 15
F1 = = = 900 N
r1 20
F1 ' = 2 ⋅ F1 = 1800 N

339
 STATIKA

1
(f ) XB = − ( 3F2 ⋅ 1 + 3F1 cos 30° ⋅ 0,5 ) = −3958,8 N
1,5
(a ) X A = − ( X B + 3F2 + 3F1 cos 30° ) = −1979,4 N
1
(d ) ZB =
1,5
( 3F1 sin 30° ⋅ 0,5 + G ⋅ 0,75 + Q1 ⋅ 0,5 + Q2.1) = 766,7 N
(c ) Z A = 3F1 sin 30° + G + Q1 + Q2 − Z B = 1233,3 N
Reakcije oslonaca A i B imaju intenzitete:

FA = X A 2 + Z A 2 = 2332,2 N

FB = X B 2 + Z B 2 = 4032,3 N

Zadatak 9.10 Ploča dimenzija a x b, težine G = 6 kN oslanja se na

štapove prema slici 9.36. Duž stranice AB djeluje sila F = 9 kN. Odrediti
sile u štapovima ako je a = b =5 m, c =4 m, d =2 m.

Slika 9.36 Ploča ABCD

Rješenje:
Posmatrat će se ravnoteža ploče. Štapovi će se ukloniti i njihovo
djelovanje na ploču zamijenit će se reakcijama. Reakcije imaju pravac
štapova, a smjer se pretpostavlja.

340
 9- PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

Slika 9.37 Aktivne sile i reakcije ploče

Definisat će se uglovi sila u štapovima:

c 4 4 5
tgα = = ; sin α = ; cos α = .............................. (a)
a 5 41 41
4 4 5
tg β = ; sin β = ; cos β = .................................... (b)
5 41 41

d 2 2 5
tgϕ = = ; sin ϕ = ; cos ϕ = ................. (c)
a +b 2 2 5 27 27
γ = 45° .......................................................................................... (d)
Statičke jedančine ravnoteže su:

∑ X = S1 cos α + S5 cos α − S6 cos ϕ ⋅ sin γ − F = 0 ............................. (e)

∑Y = −S3 cos β − S6 cos ϕ ⋅ cos γ = 0 ............................................... (f)
∑ Z = −S2 − S1 sin α − S5 sin α − S3 sin β − G + S6 sin ϕ − S4 = 0 .......... (g)

341
 STATIKA

b
∑ M x = S2 ⋅ b + S1 sin α ⋅ b + S3 sin β ⋅ b + G ⋅ 2 − S6 sin ϕ ⋅ b = 0 ........... (h)
a
∑ M y = G ⋅ 2 − S6 sin ϕ ⋅ a = 0 ......................................................... (i)
∑ M z = S1 cos α ⋅ b = 0 .................................................................... (j)
Rješavanjem sistema jednačina dobiva se:
( j) S1 = 0
( h) S 2 = 6 kN
(f ) S 3 = −9,62 kN
(g ) S 4 = −16,2 kN
(e) S5 = 21,1 kN
(i) S 6 = 11,03 kN

Zadatak 9.11 Kvadratna ploča prikazana na slici 9.38, čiju težinu

zanemarujemo, opterećena je silom F.
Odrediti veličinu i karakter sila u štapovima kojima je ploča poduprta.
Zadano je: F = 2⋅104 N, a = 1m.

Slika 9.38 Kvadratna ploča

342
 9- PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

Rješenje:
Posmatrat će se ravnoteža ploče. Štapovi će se ukloniti i njihovo
djelovanje na ploču zamijenit će se reakcijama. Reakcije imaju pravac
štapova, a smjer se pretpostavlja.

Slika 9.39 Aktivna sila i reakcije u osloncima

ploče

Statičke jedančine ravnoteže su:

∑ X = F − S4 cos 45° = 0 ................................................................ (a)

∑Y = S2 cos 45° + S5 cos 45° = 0 .................................................... (b)
∑ Z = −S1 − S2 sin 45° − S3 − S4 sin 45° − S5 sin 45° − S6 = 0 .............. (c)
∑ M x = S3 ⋅ a + S4 cos 45° ⋅ a = 0 .................................................... (d)
∑ M y = S3 ⋅ a + S4 cos 45° ⋅ a + S2 cos 45° ⋅ a + S1 ⋅ a = 0 .................... (e)
∑ M z = S4 cos 45° ⋅ a + S4 cos 45° ⋅ a = 0 .......................................... (f)
Sile u štapovima, na koje se oslanja ploča, imaju intenzitete:
F
(a ) S4 = = 2 2 ⋅ 104 N zatezanje
cos 45°

343
 STATIKA

(f ) S 2 = −S 4 = −2 2 ⋅ 104 N pritisak

(d ) S 3 = −S 4 cos 45° = −2 ⋅ 104 N pritisak

(e) S1 = −S 3 − S 4 cos 45° − S 2 cos 45° = 2 ⋅ 104 N zatezanje
(b) S5 = −S 2 = 2 2 ⋅ 104 N zatezanje
(c ) S 6 = −S1 − S 2 sin 45° − S 3 − S 4 sin 45° − S5 sin 45° = −2 2 ⋅ 104 N pritisak

Zadatak 9.12 Homogena kvadratna ploča sa stranicama dužine a i

težine G=200 N, učvršćena je sfernim zglobom u tački A i poduprta sa 3
štapa u tačkama B, C i D. U tački D djeluje sila F = 2G. Odrediti
reakcije zgloba A i sile u štapovima 1, 2 i 3. Zadano je: h = a 2 .

Slika 9.40 Kvadratna ploča

Rješenje:
Posmatrat će se ravnoteža ploče. Štapovi će se ukloniti i njihovo
djelovanje na ploču zamijenit će se reakcijama, koje imaju pravac
štapova, a smjer se pretpostavlja. Uklonit će se i sferni zglob i njegovo
G G G
djelovanje zamijenit će se reakcijama X A , YA , Z A (slika 9.41).

344
 9- PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

Slika 9.41 Reakcije u osloncima ploče

Uglovi štapova prema ploči:

a 2
tgα = =1
a 2
2 2
sin α = ; cos α =
2 2

a 2
tg β = = 2
a
2 1 3
sin β = ; cos β = =
3 3 3
Statički uslovi ravnoteže ploče:

∑ X = X A − F − S2 cos α ⋅ cos 45° = 0 .............................................. (a)

∑Y = YA + S1 cos β − S2 cos α ⋅ sin 45° = 0 ........................................ (b)
∑ Z = Z A − G − S2 sin α − S1 sin β − S3 = 0 ........................................ (c)
a
∑ M x = G ⋅ 2 + S1 cos β ⋅ a 2 + S 3 ⋅ a + Y A ⋅ a 2 = 0 .......................... (d)

345
 STATIKA

a
∑My = F ⋅ 2 + XA ⋅ a 2 + S1 sin β ⋅ a − F ⋅ a = 0 ................................ (e)

∑ M z = S1 cos β ⋅ a + F ⋅ a = 0 .......................................................... (f)

Reakcije oslonaca imaju intenzitete:
F
(f ) S1 = = 400 3 = 692,82 N
cos β
1⎛ G⎞
(e) XA = F − S1 sin β − ⎟ = −187,87 N
2 ⎜⎝ 2⎠
XA − F
(a ) S2 = = −1175,74 N
cos α ⋅ cos 45°
(b) YA = S 2 cos α ⋅ sin 45° − S1 cos β = −987,87 N
G
(d ) S3 = − − S1 2 cos β − YA 2 = 731,37 N
2
(c ) ZA = G + S 2 sin α + S1 sin β + S3 = 565,69 N

346
 10-LANČANICE

LANČANICE
Uže, lanac ili kabl koje je obješeno na krajevima i nosi teret uključujući
i svoju težinu zove se lančanica. Lančanice su važni elementi i koriste se
kao noseći elementi visećih mostova, obješenih cjevovoda, za
pridržavanje visokih objekata (tornjeva, antenskih stubova, dimnjaka) i
električni vodovi opterećeni sopstvenom težinom. Zavisno od
opterećenja koje nose dijele se u dvije osnovne grupe:
− lančanice operećene koncentrisanim silama,
− lančanice opterećene kontinuiranim opterećenjem.

10.1 Lančanice opterećene koncentrisanim

silama
Kod lančanica treba odrediti za praksu važne podatke, a to su:
− odnos između sila i raspona,
− veličina progiba,
− zavisnost tih veličina od dužine lančanice.
L
YE FE
β
β E XE
FA h
YA
α
A
XA α x
D
B
γ C δ F3
F1
F2
y
xB
xC
xD

Slika 10.1 Lančanica opterećena koncentrisanim silama

347
 STATIKA

Na način kako se tretiraju ove lančanice, može se tretirati i lančanica

opterećena sopstvenom težinom, ako se ista zamijeni dovoljnim brojem
koncentrisanih sila.
G G
Neka je lančanica opterećena koncentrisanim silama F1 i F2 na
mjestima B i C sa poznatim koordinatama xB i xC. Poznato je L i h koji
određuju položaj tačaka A i E. Traže se yB i yC , tj oblik lančanice zbog
dimenzionisanja zatezne sile na svakom segmentu AB i BC.
Ako je lančanica idealno savitljiva, svaki njen segment nalazi se pod
dejstvom sila na krajevima i te će sile imati pravce segmenata. Isto važi i
za krajnje segmente, pa su sile u tim segmentima jednake reakcijama
G
oslonaca u tačkama A i E tj. sila u dijelu AB je FA , a sila u dijelu DE je
G
FB .
Ravni sistem sila nije određen jer se mogu postaviti tri jednačine,a
G G
postoje četiri nepoznate, a to su FA , FB , α i β nagibi lančanice, jer je
G G
oblik deformisane lančanice nepoznat. Zato je sile FA i FB lakše
predstaviti preko njihovih komponenata XA, YA, XE, YE pri čemu je:
XA=FAcosα i YA=FAsinα.
Problem je statički rješiv samo ako je poznat još jedan podatak (npr.
odnos sila ili ugao α ili β). Najčešće se propisuje ugib tj. koordinata
jedne tačke lančanice. Ako je naprimjer unaprijed poznata koordinata
yC tačke C, te ako se posmatra ravnoteža samo sa jedne strane od te
tačke, problem je statički određen.

YA
α
A
α x
XA
yC
SCD
B
γ
C
δ
F1
F2
y
xB
xC

Slika 10.2 Ravnotežni položaj lijevog dijela

lančanice

348
 10-LANČANICE

Uslovi ravnoteže lijevog dijela lančanice:

∑ X = 0 − X + S cos δ = 0 ........................................................(10.1)
A CD

∑Y = 0 Y − F − F + S sin δ = 0 ...............................................(10.2)
A 1 2 CD

∑ M = 0 S cos δ ⋅ y + S sin δ ⋅ x − F ⋅ x − F ⋅ x = 0 ............(10.3)

A CD C CD C 1 B 2 C

Nepoznate veličine sistema su: XA, YA, δ i SCD.

Uslovi ravnoteže cijelog sistema:
∑ X = 0 − X + X = 0 ................................................................(10.4)
A E

∑Y = 0 Y + Y − F − F − F = 0 ..................................................(10.5)
A E 1 2 3

∑ M = 0 X ⋅ h + Y ⋅ L − F ⋅ (L − x ) − F ⋅ (L − x ) − F ⋅ (L − x ) = 0 (10.6)
E A A 1 B 2 C 3 D

Nepoznate veličine sistema su: XA, YA, XE, YE.

Ukupno je šest nepoznatih veličina koje se mogu odrediti i na osnovu
njih naći odnos tgα = YA / XA tj. ugao nagiba α, pa onda odrediti yB, yD i
tako odrediti oblik lančanice. Ako lančanica ima mnogo segmenata,
postupak se ponavlja za sve napadne tačke sila idući od tačke C.

10.2 Lančanice opterećene kontinuiranim

opterećenjem
Postoje tri vrste lančanica opterećenih kontinuiranim opterećenjem koje
može biti:
− proizvoljno kontinuirano opterećenje,
− parabolično (ravnomjerno kontinuirano),
− ravnomjerno opterećenje po luku lančanice.

349
 STATIKA

10.2.1 Lančanice sa proizvoljno-kontinuiranim

opterećenjem

D
A

C x

Slika 10.3 Lančanica sa proizvoljno-

kontinuiranim opterećenjem

Tačka C je najniža, a tačka D(x,y) je proizvoljna. Opterećenje q (x) je u

N/m.

y x S
D α

SC C T α
x
xT
Q

Slika 10.4 Ravnoteža dijela CD lančanice

Ako se posmatra ravnoteža dijela CD lančanice, na njega djeluju sile

G G G
SC , S i sila Q . Pravci te tri sile sijeku se jednoj tački T prema teoremi
o tri sile. Iz ravnoteže sučeljnog sistema sila slijedi:

350
 10-LANČANICE

∑X = 0 S cos α − SC = 0 ...............................................................(10.7)

∑Y = 0 S sin α − Q = 0 .................................................................(10.8)

SC = S cos α ....................................................................................(10.9)
Q = S sin α ....................................................................................(10.10)
Ako se jednačine (10.9) i (10.10) podijele dobiva se:
S sin α Q
= .................................................................................(10.11)
S cos α SC
Q y
tgα = = .........................................................................(10.12)
SC x − x T
y
Sa slike je: tgα = i ugao određuje oblik lančanice.
x − xT
Ako se jednačine (10.9) i (10.10) kavadriraju i saberu dobiva se:
S 2 cos 2 α + S 2 sin2 α = SC2 + Q 2
.......................................................(10.13)
S 2 = SC2 + Q 2
S je najveća sila jer ima najveći nagib u odnosu na horizontalu.
Jednačine važe za sve lančanice opterećene proizvoljnim kontinuiranim
G
opterećenjem. Horizontalna projekcija zatezne sile je SC , a vertikalna
projekcija zatezne sile jednaka je ukupnom kontinuiranom opterećenju
između tačke C i posmatranog presjeka. Sila u lančanici je najmanja u
njenoj najnižoj tački C, a najveća je u jednom od mjesta vješanja A ili B.
Kao i prethodnom slučaju lančanica je statički neodređena i za rješenje
problema treba jedan dodatni podatak. To je obično ugib.

351
 STATIKA

10.2.2 Parabolične lančanice

Ova lančanica opterećena je ravnomjernim kontinuiranim opterećenjem
q (N/m) duž horizontane projekcije (npr. lančanica nosi cjevovod).
Sopstvena težina lančanice nije ravnomjerna po horizontali, već po
dužini luka i ovdje će se zanemariti. Rezultati važe i za znatnu težinu,
ako je lančanica dobro zategnuta tj. ugib mali u donosu na raspon.
L

B
h
A
y
D

y
C x

Slika 10. 5 Parabolična lančanica

S
D(x;y) α

SC C α
T
x
x/2 x/2
Q

Slika 10.6 Ravnoteža dijela CD lančanice

352
 10-LANČANICE

C je proizvoljna najniža tačka i koordinatni početak. D(x;y) je proizvoljna

tačka. Sila Q = q ⋅x prolazi kroz tačku T(x/2,0).
∑X = 0 S cos α − SC = 0 ⇒ S cos α = SC ................................(10.14)

∑Y = 0 S sin α − Q = 0 ⇒ S sin α = Q = q ⋅ x ..........................(10.15)

Kavadriranjem i sabiranjem izraza (10.14) i (10.15) dobiva se:
S 2 cos2 α + S 2 sin2 α = SC2 + q 2 x 2

S = SC2 + q 2 x 2 .............................................................................(10.16)
Q qx y
tgα = = =
SC SC x
2
q ⋅ x 2y q ⋅ x2
= ⇒y = ..................................................................(10.17)
SC x 2SC
Dobivena je jednačina kvadratne parabole sa tjemenom u tački C. Ako
su ovješenja lančanice na različitim visinama tj. ako je h≠0, tada je
položaj koordinatnog početka tj. tačke C nepoznat i nepoznate su
koordinate tačaka xA, yA, xB, yB.

353
 STATIKA

10.2.3 Obične lančanice

Lančanica koja je uniformno opterećena po dužini svoga luka zove se
obična lančanica.
L

y
A D

O x

Slika 10.7 Obična lančanica

S
D α

y
s
T

SC C α

a
Q
O x

Slika 10.8 Ravnoteža dijela CD lančanice

G
Ako se posmatra ravnoteža dijela CD obične lančanice onda je sila Q ,
kojom se zamjenjuje kontinuirano opterećenje, proporcionalna dužini

354
 10-LANČANICE

luka: Q = q ⋅ s i prolazi kroz tačku T koja je težište tog luka. Za raliku od

parabolične lančanice položaj xT te tačke nije unaprijed poznat.
Iz uslova ravnoteže segmenta CD dobije se:
∑ X = 0 S cos α − S = 0 ⇒ C S cos α = SC .....................................(10.18)

∑Y = 0 S sin α − Q = 0 ⇒ S sin α = q ⋅ s .....................................(10.19)

Kvadriranjem i sabiranjem prethodna dva izraza dobiva se:
2
S = SC + q 2s 2 -zatezna sila .........................................................(10.20)
Dijeljenjem izraza (10.19) sa (10.18) dobiva se:
q ⋅ s dy
tgα = = ............................................................................(10.21)
SC dx
dy
tgα =
dx

ds
dy
α
dx
Slika 10.9 Element luka
lančanice

dy = ds ⋅ sin α ...............................................................................(10.22)
dx = ds ⋅ cos α ..............................................................................(10.23)
Iz uslova ravnoteže je:
Q q ⋅s
sin α = = ........................................................................... (10.19')
S S
SC
cos α = ................................................................................... (10.18')
S
Kada se (10.19') i (10.18') uvrsti u (10.22) i (10.23) dobije se:
q ⋅s
dy = ds ................................................................................ (10.22')
S
SC
dx = ⋅ ds ................................................................................. (10.23')
S
dy q ⋅ s s
tgα = = = ..................................................................... (10.21')
dx SC a

355
 STATIKA

SC
gdje je a = parametar lančanice. On ima dimenziju dužine i
q
predstavlja vertikalno rastojanje najniže tačke C lančanice od
koordinatnog početka O.
Ako se jednačina (10.21') diferencira po x dobije se:

d 2y 1 ds 1 dx + dy
2 2
= =
d 2 x a dx a dx
2
.......................................................... (10.24)
d 2y 1 ⎛ dy ⎞
2
= 1+ ⎜ ⎟
d x a ⎝ dx ⎠
Rješenje ove diferencijalne jednačine obične lančanice, koje istovremeno
zadovoljava i uslov da je y=a za x=0, je:
x
y = a ⋅ ch .................................................................................. (10.25)
a
Ovo je jedančina obične lančanice, a iz jednačine se može izvesti i izraz:
S = q ⋅ y ...................................................................................... (10.26)
To je sila u užetu u bilo kojem presjeku obične lančanice i
proporcionalna je kordinati y tog presjeka.

356
 11-METOD VIRTUALNIH POMJERANJA

METOD VIRTUALNIH
POMJERANJA
Ovaj metod ima nekih prednosti nad klasičnim pristupom. Susrešćemo
se sa pojmom rada sile, mogućeg pomjeranja i stepena slobode
kretanja.

11.1 Rad sile

G
Na pokretno tijelo u tački A čiji je položaj određen vektorom r (x,y,z)
G G G G G
djeluje sila F ( X ,Y , Z ) . Neka se tačka A pomjeri za veličinu dr u novi
položaj A1 tako da je:
JG G G
r1 = r + dr .......................................................................................(11.1)
JG G G
Skalarni proizvod: dA = F ⋅ dr definiše elementarni rad sile F na
G
pomjeranju dr
dA = F ⋅ dr ⋅ cos α ...........................................................................(11.2)
G G
Ugao α zatvaraju vektori F i dr .

F
z
A α dr A1

r
r1=r+dr
y

Slika 11.1 Rad sile F na

pomjeranju dr

357
 STATIKA

Zavisno od ugla α elementarni rad može biti:

− pozitivan ako su vektori usmjereni na istu stranu

dA>0
A α dr A1

− negativan ako su vektori usmjereni u suprotnu stranu

F
α dA<0
dr A1
A
− jednak nuli ukoliko su vektori okomiti

F
dA=0
α dr
A A1
G
Vektor dr može se napisati:
G G G G
dr = dx ⋅ i + dy ⋅ j + dz ⋅ k ................................................................ (11.3)
G G G G
F = Xi + Yj + Zk ............................................................................ (11.4)

z
A1
z
dr y
A dz

x dx
dy
r r1

G
Slika 11.2 Vektor dr

358
 11-METOD VIRTUALNIH POMJERANJA

G G G G G G G G
dA = Fdr = (Xi + Yj + Zk ) ⋅ (dx ⋅ i + dy ⋅ j + dz ⋅ k ) ...............................(11.5)
G G G G G G G G
dA = Xdx ⋅ i ⋅ i + Xdy ⋅ i ⋅ j + Xdz ⋅ i ⋅ k + Ydx ⋅ j ⋅ i +
G G G G G G G G G G ....................(11.6)
Ydy ⋅ j ⋅ j + Ydz ⋅ j ⋅ k + Zdx ⋅ k ⋅ i + Zdy ⋅ k ⋅ j + Zdz ⋅ k ⋅ k
Skalarni proizvod dva okomita vektora je nula.
dA = Xdx + Ydy + Zdz .....................................................................(11.7)
Elementarni rad sile F jedank je algebarskom zbiru elementarnih
radova njenih komponenata na odgovarajućim projekcijama
elementarnog pomjeranja.
G G
A = ∫ dA = ∫ Fdr = ∫ ( Xdx + Ydy + Zdz ) .........................................(11.8)

pri čemu se integracija vrši po putanji napadne tačke sile između

početnog i krajnjeg položaja tačke.
Jedinica za rad je Mm=J (džul) kao i za energiju.

11.2 Rad sprega sila

Ako na tijelo djeluje spreg sila i ako se želi odrediti rad para sila koje ga
čine na elementarnom pomjeranju njihovih napadnih tačaka, traži se
rad para sila, a ne rad svake pojedinačne sile.

B1

dϕ dr2''
A1 B'
dr1 dr2'= dr1
A B

F F'
h

Slika 11.3 Rad sprega sila

G G
Na kruto tijelo u tačkama A i B djeluju sile F i F ' koje čine spreg sila:
M = F ⋅ h ........................................................................................(11.9)
Neka su tačke A i B pomjerene u njima bliske položaje A1 i B1. Takvo
kretanje može se predstaviti kao zbir translacije do položaja A1B' i
rotacije oko ose kroz tačku A1 za ugao dϕ. U prvoj fazi (translaciji) svaka
G G G
tačka tijela će se pomjeriti za isti iznos dr1 te je dr2 ' = dr1 . Rad obje sile
na tom pomjeranju jednak je nuli.

359
 STATIKA

JG G G G JG G JG G
dA = dA1 + dA2 = −F ⋅ dr 1 + F ' dr2 ' = −F ⋅ dr 1 + F ⋅ dr 1 = 0 ................ (11.10)
G
U drugoj fazi rotacije (rotacije) tačka A1 miruje te je rad sile F jednak
G
nuli, dok je rad sile F ' istovremeno jednak radu sprega i iznosi:
JG G
dA = F '⋅ dr 2 '' = F ⋅ h ⋅ dϕ ............................................................... (11.11)
dA = M ⋅ dϕ ................................................................................. (11.12)
gdje je dϕ elementarni ugao zakretanja krutog tijela (u radijanima).
Ukupan rad sprega sila na konačnoj rotaciji je

dA = ∫ Mdϕ ................................................................................. (11.13)

11.3 Pojam stepena slobode kretanja

Broj stepeni slobode kretanja nekog sistema jedank je broju nezavisnih
mogućih (virtualnih) pomjeranja sistema.
Npr. kuglica- materijalna tačka koja se slobodno kreće u prostoru ima 3
stepena slobode kretanja, jer su nezavisna tri od beskrajno mnogo
virtualnih pomjeranja. To su tri pomjeranja u pravcu koordiantnih osa i
svako drugo virtualno pomjeranje može se ostvariti preko ta tri
pomjeranja. Ako se kreće u ravni, materijalna tačka ima 2 stepena
slobode kretanja.
Kruto tijelo koje se obrće oko ose ima 1 stepen slobode kretanja. Kruto
tijelo koje vrši proizvoljno ravno kretanje – knjiga na stolu ima 2
translacije i jednu rotaciju okomitu na ravan kretanja. Slobodno kruto
tijelo ima šest stepeni slobode: 3 translacije i 3 rotacije.
Broj stepeni slobode kretanja određuje se na sljedeći način: Ako se
sistem kreće, pa se onemogući translacija u jednom pravcu ili rotacija
oko jedne ose bilo kog dijela tog sistema i ako se pri tom cijeli sistem
zaustavi, on tada ima 1 stepen slobode kretanja. Ako se poslije toga
drugi dijelovi sistema mogu kretati, postupak se ponavlja i zaustavlja se
translacija ili rotacija nekog drugog dijela sistema. Ako se cijeli sistem
zaustavi on ima 2 stepena slobode kretanja. Ako se ni tada ne zaustavi,
onda on ima više od dva stepena i postupak se ponavlja dok se potpuno
ne zaustavi svako kretanje.

360
 11-METOD VIRTUALNIH POMJERANJA

y
δrA
A
dϕ

ϕ ϕ B x

δrB

Slika 11.4 Sistem sa dva stepena slobode

kretanja

11.4 Princip virtualnih pomjeranja

G G
Ako na neku tačku A djeluje sistem sila F1 , F2 ,... i ako se zamisli da se
G
toj tački saopšti virtualno pomjeranje dr koje dozvoljavaju veze, rad
svake od tih sila na mogućem pomjeranju zove se virtualni rad.

F1
F2 A1
δr
A

F3 F4
Slika 11.5 Sistem sila djeluje
na tačku

Virtualni rad sistema sila na slici 11.5 je:

G G G G G G G G G
( )
δ A = F1δ r + F2δ r + F3 δ r .... = F1 + F2 + .... δ r ..................................(11.14)
G G
δ A = FR δ r ....................................................................................(11.15)

361
 STATIKA

G
Ako je tačka u ravnoteži FR =0 pa je i δA=0. Isto tako, da bi bilo δA=0
G
mora za proizvoljni δr biti FR =0 tj. sistem je u ravnoteži pa znači da važi
i obratno.
Ako je u pitanju kruto tijelo, princip virtualnog pomjeranja glasi:
Da bi kruto tijelo (sistem) bio u ravnoteži potrebno je da je suma radova
svih spoljašnjih sila, koje djeluju na to tijelo (sistem), jednaka nuli na
svakom mogućem pomjeranju tog tijela (sistema).
Ako je neka tačka ili kruto tijelo u ravnoteži, analitički oblik principa
virtualnog pomjeranja, koji predstavlja uslov ravnoteže je:
δA = ∑ ( F δ r cos α ) = 0 ............................................................... (11.16)
i i i

δ A = ∑ ( X δ x + Y δ y + Z δ z ) = 0 ............................................... (11.16')
i i i i i i

Ova jednačina zove se opšta jednačina statike. Jedančina (11.16) je

pogodna kad se virtualno pomjeranje određuje geometrijskim putem, a
jednačina (11.16') kad se određuje analitički. U tom slučaju se svaka
sila predstavi preko projekcije na ose, a virtualna pomjeranja δxi, δyi, δzi
se odrede diferenciranjem koordinate napadne tačke odgovarajuće i-te
sile.
Rješavanje zadataka statike metodom virtualnih pomjeranja
Redoslijed je sljedeći:
1. Odabrati sistem i nacrtati odgovarajuće spoljašnje sile.
2. Provjeriti koliko stepeni ima dotični sistem.
Ako sistem ima 1 stepen postupak je:
3. Dati moguće pomjeranje jednom dijelu sistema (translacija ili
rotacija) i izraziti pomjeranja napadnih tačaka svih sila, koje vrše
rad, u zavisnosti od tog pomjeranja.
4. Izračunati agebarski zbir radova svih sila na mogućim pomjeranjima
njihovih napadnih tačaka (izraženih preko jednog mogućeg
pomjeranja) i tu sumu izjednačiti sa nulom.
5. Eliminisati moguće pomjeranje i rješiti jednačinu.
Ako sistem ima 2 ili više pomjeranja:
3. Odabrati sistem i nacrtati spoljašnje sile.
4. Provjeriti koliko stepeni slobode ima sistem.
5. Izabrati onoliko nezavisnih mogućih pomjeranja koliko sistem ima
stepeni slobode kretanja.

362
 11-METOD VIRTUALNIH POMJERANJA

6. Dati moguće pomjeranje koje odgovara jednom stepenu slobode

kretanja, pri čemu se ostala moguća pomjeranja, koja odgovaraju
ostalim stepenima slobode kretanja, smatraju jednakim nuli. Izraziti
moguće pomjeranje svih spoljašnjih sila koje vrše rad u zavisnosti
od tog mogućeg pomjeranja.
7. Izračunati algebarski zbir radova svih sila na prvom mogućem
pomjeranju, izjednačiti ga sa nulom i eliminisati to moguće
pomjeranje.
8. Ponoviti radnje za sljedeće nezavisno virtualno pomjeranje onoliko
puta koliko sistem ima stepeni slobode kretanja i tako dobiti isto
toliko jednačina ravnoteže.
9. Riješiti sistem jednačina.

Primjer 11.1 Na sistem djeluju spoljašnje sile. Homogeno fizičko

klatno, težine G, održava se u ravnotežnom položaju tako što na njega
djeluje spreg sila momenta M. Kolika je vrijednost tog sprega za slučaj
da je α=30°.

YA
XA x
A
δα
α a
T
δrT
G a M

Slika 11.6 Homogeno klatno

Rješenje:
Klatno ima jedan stepen slobode kretanja. Ako mu se saopšti virtualno
G G G
ugaono pomjeranje δα, rad će vršiti samo G i M. Rad sila X A i YA je
nula, jer se tačka A kod takvog virtualnog pomjeranja neće pomaknuti.
G
Rad sile G na mogućem pomjeranju napadne tačke T:
G G
δ A1 = G δ rT = −G sin α ⋅ δ rT .................................................................(a)
δ rT = a ⋅ δα ......................................................................................... (b)

363
 STATIKA

δ A1 = −G ⋅ a ⋅ sin α ⋅ δα ........................................................................ (a')

Rad momenta na rotaciji δα
δ A2 = M δα ......................................................................................... (c)
Za slučaj ravnoteže vrijedi:
δ A = δ A1 + δ A2 = −G ⋅ a ⋅ sin α ⋅ δα + M ⋅ δα = 0 ...................................... (d)
Ako se gornja jednakost podijeli sa δα slijedi:
M = G ⋅ a ⋅ sin α ................................................................................... (e)
G ⋅a
Za α=30° moment je M = ...........................................................(e')
2
Zadatak se može riješiti i primjenom analitičkog postupka opšte
jedančine statike. U tom slučaju sile se rastave na komponente.
G G G
Komponente sile G su: XG=0 i YG = G . Koordinate tačke T u kojoj
G
djeluje sila G su: xT = a sin α yT = a cos α . Projekcije virtualnog
pomjeranja te tačke su:
δ xT = a ⋅ cos α ⋅ δα ................................................................................ (f)

δ yT = −a ⋅ sin α ⋅ δα .............................................................................. (g)

Rad sile G je:
δ A1 = X G δ xT + YG δ yT = −Ga sin α ⋅ δα ....................................................(h)
Rad sprega je:
δ A2 = M ⋅ δα ......................................................................................... (i)
Ukupan rad je:
δ A = δ A1 + δ A2 = −G ⋅ a ⋅ sin α ⋅ δα + M ⋅ δα = 0 ........................................ (j)

M = G ⋅ a ⋅ sin α ................................................................................... (k)

Primjer 11.2 Za mehanizam na slici odrediti reakcije oslonaca

primjenom metode virtualnih pomjeranja.

364
 11-METOD VIRTUALNIH POMJERANJA

B a C

F
α 2a√3

M=3Fa/2
a
α

XA XD
A D

YA YD

Slika 11.7 Ram

Rješenje:
Određivanje reakcije XA
δrA
BδrB= δrA a C

F δrC
α 2a√3
M=3Fa/2
a
α

XA δrA XD
A D

YD
YA
G
Slika 11.8 Određivanje reakcije X A

Uslov ravnoteže rama je da je suma virtualnih radova jedanka nuli:

X A ⋅ δ rA − F sin α ⋅ δ rA + M δα = 0 ...........................................................(a)
δ rC δ rC δ rA
δα = = = .......................................................... (b)
DC 2a 3 2a 3 ⋅ cos α

365
 STATIKA

δ rA
X A ⋅ δ rA − F sin α ⋅ δ rA + M = 0 ........................................... (c)
2a 3 ⋅ cos α
Odakle se za α=30° i M=3Fa/2 dobije XA=0.
Određivanje reakcije YA

δrB C
B a

F
α 2a√3
M=3Fa/2
a A
α

XA δrA XD
D

YA
YD

G
Slika 11.9 Određivanje reakcije YA
G G
Tačka B se mora pomjeriti za δ rB = δ rA jer je poluga kruta. Tačka C se
mora kretati po krugu sa centrom u D. S druge strane, njena projekcija
na pravac BC mora biti jedanka projekciji virtualnog pomjeranja tačke
G
B na taj pravac. Ova posljednja projekcija jednaka je nuli, jer je δ rB
G
okomito na pravac BC. Zaključak je da je δ rC = 0, te se ni poluga DC
G
neće obrtati i rad sprega M jednak je nuli. Zato rad vrše samo sile YA i
G
F , a opšte jedančine statike su:
YA δ rA − F cos α ⋅ δ rA = 0 ....................................................................... (d)

F 3
YA = F cos α = ............................................................................. (e)
2

Određivanje reakcije XD
G G
Poluzi DC saopšti se virtualno translatorno pomjeranje: δ rD = δ rC . Pri
translaciji te poluge, ona se ne obrće pa je rad sprega M jednak nuli.

366
 11-METOD VIRTUALNIH POMJERANJA

BδrB a C δrC

F
α 2a√3
M=3Fa/2
a
α

XA δrD XD
A D

YA YD

G
Slika 11.10 Određivanje reakcije X D
G G G G
Kako je δ rB = δ rC , a rad vrše sile F i X D jednačina ravnoteže je:
YD δ rD − F sin α ⋅ δ rD = 0 ........................................................................ (f)
F
X D = F sin α = .................................................................................(g)
2
Određivanje reakcije YD

C
δrC
B a

F
α 2a√3
M=3Fa/2
a
α

XA δrD
A XD
D
YD
YA
G
Slika 11.11 Određivanje reakcije YD

367
 STATIKA

Oslonac se učini pokretnim u vertikalnom pravcu i saopšti mu se

G G
translacija: δ rD = δ rC . Štap se u tom slučaju ne obrće. Rad sprega M je
jednak nuli.
Pošto projekcije pomjeranja tačaka B i C na pravac BC moraju biti iste,
G
a pomjeranje δ rB , ako postoji, mora biti horizontalno jer se tačka B
G
kreće po kružnici sa centrom u A, pa je δ rB =0, tj. tačka B se ne
G
pomjera. Znači rad vrši samo sila YD i opšta jednačina statike glasi:
YD δ rD = 0 ............................................................................................(h)
YD = 0 .................................................................................................. (i)

Primjer 11.3 Za gredu na slici sa zglobom u tački B odrediti reakciju

oslonca C.

F1 F2
A a a B a C 2a a D

Slika 11.12 Greda sa Gerberovim zglobom

Rješenje:
G
Oslonac C se ukloni i doda se sila FC . Sistemu se daju virtualna
pomjeranja, koje dozvoljavaju preostale veze.
F1
F2
δrB
δr1 δrC
δrA A B C δr2 a D XD

FC YD
FA

Slika 11.13 Virtualna pomjeranja grede

G G G
Rad reakcija FA i FD jednak je nuli. Reakcija FA je okomita na moguće
pomjeranje:

368
 11-METOD VIRTUALNIH POMJERANJA

JG JJG
δ AA = F A ⋅ δ rA = FA ⋅ δ rA cos 90° = 0 ........................................................(a)
G
Reakcija FD napada nepomičnu tačku.
Opšta jedančina statike je:
δ A = δ A1 + δ A2 + δ A3 ........................................................................... (b)
δA1 je rad sile F1,
δA2 je rad sile F2,
δA3 je rad sile F3.
δ A = −F1 ⋅ δ r1 + FC ⋅ δ r3 − F2 ⋅ δ r2 = 0 ........................................................(c)
Sva pomjeranja mogu se izraziti preko jednog pomjeranja, npr. δrB. Iz
trouglova slijedi:
δ rB δ r1 δ rB δ rC δ r2
= = = .............................................................. (d)
2a a 4a 3a a
odakle je
δ rB δ rB 3 ⋅ δ rB
δ r1 = δ r2 = δ rC = ................................................(e)
2 4 4
Kada se izrazi (e) uvrste u jednačinu (c) dobiva se vrijednost reakcije FC:
δ rB 3δ rB δr
−F1 ⋅ + FC ⋅ − F2 ⋅ B = 0 / : δ rB .............................................. (c')
2 4 4
−F1 3FC F2
+ − = 0 ............................................................................. (c'')
2 4 4

FC =
( 2F1 + F2 )
3

369
LITERATURA
1. Zaimović-Uzunović N., Zbirka riješenih zadataka iz Mehanike I -
Statika, Mašinski fakultet, Zenica, 1988.
2. Zaimović-Uzunović N., Hodžić N., Statika - Programi i uputstvo za
izradu programa, Zenica, 1996.
3. Vukojević D., Zaimović-Uzunović N., Določek V., Karabegović I.,
Martinović D., Blagojević D., Šimun B., Kudumović Dž., Bijelonja I.,
Elastostatika I, Tehnički fakultet, Bihać, 2004.,
4. Pašić H., Statika, Svjetlost, Sarajevo, 1985.
5. Karabegović I., Statika, Tehnički fakultet, Bihać, 1998.
6. Mićunović M., Kojić M., Statika, Naučna knjiga, Beograd, 1983.
7. Golubović D., Kojić M., Savić M., Metodička zbirka zadataka iz
mehanike - Statika, Naučna knjiga, Beograd, 1982.
8. Muftić O., Mehanika I –Statika, Tehnička knjiga, Zagreb, 1995.
9. Bazjanac, D., Zbirka zadataka iz tehničke mehanike - Statika,
Sveučilište u Zagrebu, Zagreb, 1967.
10. Rusov L., Mehanika-Statika, Naučna knjiga, Beograd, 1980.
11. Matejiček, F., Semenski, D., Vnučec, Z., Uvod u Statiku sa zbirkom
zadataka, Golden marketing – Tehnička knjiga, Zagreb, 2005.
12. Mujčić H., Terzić N., Mehanika I - Statika, Građevinski fakultet,
Sarajevo, 2000.
13. Kiričenko A., Tehnička mehanika - I dio - Statika, Građevinski
institut Zagreb, 1990.
14. Matejiček, F., Vnučec, Z., Elektronički udžbenik MZT RH – 2002-
027, Zagreb, 2003: http://www.sfsb.hr/ksk/statika (Dio: Statika)
15. Blagojević D., Vujošević L., Zbirka rešenih zadataka iz Statike,
Naučna knjiga, Beograd, 1974.
16. Voronkov M., Teorijska mehanika, Mašinski fakultet, Beograd,
1981.
17. Đurić S., Mehanika I - Statika, Mašinski fakultet, Beograd, 1973.
18. Timošenko S., Jang D. H., Tehnička mehanika, prevod s engleskog,
Građevinska knjiga, Beograd, 1962.
19. Kuzmanović D., Cvetković P., Vukobrat M., Kastratović G., Živković
M., Statika, Građevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2003.
20. Beer F., Johnston R., Eisenberg E., Vector mechanics for engineers
– Statics, Mc Graw Hill, 2004.
21. Bassin M., Brodsky S., Wolkoff H., Statics and strength of
materials, , Mc Graw Hill, 1979.
22. Hibeler R. C., Engineering mechanics – Statics, Pearson Prentice
Hall, 2004.
23. Pratap R., Ruina A., Statics and Dynamics, Oxford University Press,
2001.
24. Hall A. S., Archer F. E., Gilbert R. I., Engineering Statics, New
South Wales University Press, 1999.
25. Tozeren A., Human Body Dynamics, Springer, 1999.
26. Meriam J. L., Kraige L. G., Engineering mechanics, Statics, Wiley,
2001.