BENTUK SAJAK

PENGENALAN
Sajak ialah hasil kreatif berangkap moden yang dapat dilihat bentuknya. Panjangnya kira-kira satu muka surat dengan pecahanpecahan baris dan bait yang tersusun. Apabila kita berhadapan dengan sajak, kita akan lihat dari kaca mata luaran atau fizikalnya sebelum jauh menyelami kandungan sajak itu.

RANGKAP
Selain 'rangkap', istilah-istilah lain yang digunakan untuk membicarakan sajak ialah 'bait' dan 'stanza'. Istilah ini ada hubungannya dengan perenggan atau paragraf dalam karya prosa tetapi mempunyai aturan sendiri. Paling minimum, sesebuah sajak mempunyai SATU rangkap. Ia boleh mencapai seberapa banyak rangkap.

BARIS
Kita memahami bentuk sajak daripada baris-baris dalam sesuatu rangkap. Kita dapat mengenalpasti jumlah baris dalam rangkap-rangkap yang ditulis. Baris-baris itu memperlihatkan bentuk sebenar sajak. Jumlah baris dalam rangkaprangkap boleh berbeza dalam sesebuah sajak.

- hanya ada SATU baris dalam rangkap.

Monoton Distikon

- bentuk sajak yang mengandungi DUA baris dalam satu rangkap.

- merujuk kepada sajak yang mengandungi tiga baris serangkap.

Terzina

- sajak yang mengandungi empat baris dalam satu rangkap.

Quatrain

- sajak yang mengandungi lima baris bagi setiap rangkap.

Quint

- berasal dari kata six atau enam. Merujuk kepada sajak yang mengandungi enam baris serangkap.

Sekstet

Septain - sajak yang mengandungi tujuh baris serangkap. Oktaf - sajak yang mengandungi lapan baris bagi setiap rangkap

Soneta
Sajak yang mengandungi empat belas (14) baris yang semuanya dengan empat rangkap. Rangkap pertama dan kedua mengandungi masing-masing empat baris. Rangkap ketiga dan keempat masingmasing mengandungi tiga baris.

SUKU KATA
Bagi menentukan bentuk sesebuah sajak, perlu juga membuat penelitian terhadap jumlah suku kata (syllable) dalam sesuatu baris sajak. Dalam sajak tidak terikat kepada jumlah suku kata. Bagaimanapun, ada sajak yang secara tidak langsung terpengaruh dengan jumlah suku kata. Ini dikaitkan dengan jumlah suku kata yang terdapat dalam pantun dan syair. Jika sajak itu terpengaruh dengan bentuk puisi tradisi; dikatakan sajak itu terikat( persis bentuk pantun dan syair)

RIMA
Rima merujuk kepada rentak bunyi sama ada secara pengulangan atau bertentangan yang terdapat pada baris-baris puisi bagi bait-bait tertentu. Rima mungkin terdapat di awal, di tengah atau di hujung. Ia memberikan nada atau rentak yang menarik bagi sesebuah puisi lama mahupun puisi moden.

**

Rima Awal

Rima awal terjadi pada suku kata awal setiap baris puisi lama atau moden. Rima ini bersamaan dengan istilah ANAFORA. Contoh : Jika engkau angin duka Jika engkau merpati putih Jika engkau laut terbuka Jika engkau awan-gemawan berarak mesra Jika engkau kali mengalir beriring ke kuala Jika engkau bunga mentari di taman indah Di luar diri: engkau adalah musuh mimpi - jahat anak manusia

***

Rima Akhir

Rima akhir pula adalah berlawanan dengan konsep rima awal, iaitu bunyi suku kata akhir dalam sesebuah puisi sama ada secara bertentangan atau secara sama. Rima sama di hujung; dalam sajak disebut sebagai EPIFORA. Contoh : Pulau pandan jauh ke tengah Gunung Daik bercabang tiga; Hancur badan dikandung tanah, Budi yang baik dikenang juga.

Terikat
Terikat merujuk kepada sajak yang tidak bebas malah terbawa-bawa kepada unsur puisi tradisi khususnya pantun dan syair. Kedua-dua puisi tradisi ini kadang-kadang mempengaruhi penulisan sajak mutakhir. Ia mempunyai ciri-ciri yang ketat dan syarat-syarat yang perlu dipatuhi dari segi bait, rima, baris, suku kata dan sebagainya.

Terikat kepada pantun

Terikat kepada pantun dikatakan pada sajaksajak yang dipengaruhi oleh semua atau sebahagian daripada ciri-ciri dalam pantun. Dalam pantun, terdapat empat baris serangkap dengan rima akhir a/b/a/b/ atau dalam pantun enam kerat rima akhirnya a/b/a/b/a/b/. Setiap baris dalam pantung mengandungi kirakira empat perkataan atau lapan hingga dua belas suku kata. Dalam sesuatu rangkap empat baris, baris pertama dan baris kedua dikatakan sebagai pembayang maksud dan baris ketiga dan keempat sebagai maksud. Sesuatu rangkap pantung boleh berdiri sendiri dan membawa maksudnya secara langsung.

Terikat kepada syair

Terikat kepada syair merujuk kepada sajak yang dipengaruhi sebahagiaan atau sepenuhnya ciri-ciri syair. Syair mengandungi empat baris setiap rangkap dengan rima akhirnya sama iaitu a/a/a/a/. Setiap baris mengandungi empat perkataan atau antara lapan hingga dua belas suku kata. Syair merupakan gambaran sesebuah peristiwa atau cerita. Syair jarang boleh berdiri sendiri bagi satu-satu rangkap tetapi ia bersambungan antara satu rangkap dengan rangkap berikutnya. Cerita lama yang berbentuk syair ialah Syair Siti Zubaidah dan Syair Perahu.

Sajak Bebas
Bentuk bebas ini mempunyai ciri-cirinya tersendiri yang boleh diperhatikan dan dibuat perbandingan. Sajak-sajak yang ditemui mutakhir ini umumnya berbentuk bebas.

Sajak Visual
Visual bermaksud pembentukan benda dalam sesebuah sajak. Selalunya sajak jenis ini tidak dimulakan dengan ayat-ayatnya pada awal baris seperti kebanyakan sajak. Kadang-kadang, terbentuk suatu objek apabila disambung susunan bentuk ayatnya.

Kesimpulan
Apabila kita melihat bentuk sesebuah sajak, elemen-elemen di atas patut diberikan penelitian, walaupun tidak semuanya relevan bagi membicarakan bentuk sebuah sajak. Paling kurang sesebuah sajak boleh dilihat pada baris, rangkap, rima, suku kata, visual dan unsur keterikatannya dengan puisi lama.