Kitap Tanitan Kitap 3 PDF

Kitap Tantan Kitap (3)

www.derindusunce.org Fikir Platformu
1
Bu kitap Derin Dnce Fikir Platformunun okurlarna armaandr. www.derindusunce.org
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
Fikir Platformu
Fikir Platformu
indekiler
Varoluuluka ki Ayr bak: Sartre ve bn Arab (Suzan Nur Baarslan) ................................................ 7 Bir Liderin Douu: Recep Tayyip Erdoan (brahim Becer) .................................................................. 12 Kadim Bilimler ve Baz Modern Yanlglar - Ren Gunon (Alper Grkan) ............................................ 16 erhu Esmillhil-Hsn / Sadreddin Konev Hazretleri (Mehmet Ylmaz) ......................................... 19 slamn vizyonu / Hamza Yusuf (Ekrem Senai)...................................................................................... 23 Mutlu Gnler / Samuel Beckett (Tuba Sargl) ..................................................................................... 34 Jerusalem / Markar Esayan (Suzan Nur Baarslan) ............................................................................... 39 Vefa Apartman / Sadk Yalszuanlar (Suzan Nur Baarslan) ................................................................ 43 Maya / Leyla peki (Suzan Nur Baarslan) ............................................................................................ 49 Liberalizmden Sonra / Immanuel Wallerstein (Mehmet Salih Demir) .................................................. 53 Islam Without Extremes / Mustafa Akyol (Mustafa Vardar) ................................................................ 59 Yeni Kapitalizm Kltr / Richard Sennett(Mehmet Salih Demir) ........................................................ 61 Cemil Meriin Dnceye Uzan: Saint-Simon*(Alper Grkan) ......................................................... 66 Ktlkten Gzellik kar m? C.Baudelairein iirleri, O.Dixin gravrleri (Mehmet Ylmaz) ............ 69 VelAsr / smet zel (Cemile Bayraktar) .............................................................................................. 79 Yanl Cumhuriyet / Sevan Nianyan (brahim Becer) ........................................................................... 81 Kk Gzeldir / Ernst Friedrich Schumacher (Mehmet Salih Demir) .................................................. 84 Krk paralar / Marilyn Monroe (Mehmet Ylmaz) ............................................................................... 89 Jerusalem*de Eskimeyen Bir lk: Baba, Beni Neden Terk Ettin? (Alper Grkan).............................. 97 Hayekin Klelik Yolunda otostop (Mehmet Salih Demir) ................................................................. 99 nsan ldrenler Sevilmeye Muhtatr (Mehmet Ylmaz) ................................................................... 107 imde biri mi var? - Lbbl Lbb (Mehmet Ylmaz) .......................................................................... 109 Yalnz Bir Yazar Olarak Peyami Safann Fikriyat /1 (Alper Grkan)................................................... 113 Binba Erseverin itiraflar / Soner Yaln (brahim Becer) ................................................................. 117 Tarihin Ak Sayfalar: Cengiz Aytmatovun Babas Ve Krgz Halknn Dram (Erden zkant) ............... 121 Adna yola ktmz halkn bana bela olduk! (brahim Becer) ......................................................... 125 Bir Teslimiyet Yolculuu ve Trenin Tam Saatiydi / Heinrich Bll (Alper Grkan) ................................ 128 Dnya Nimetlerinden Yeni Nimetlere, Andre Gide (Suzan Nur Baarslan) ....................................... 130
Fikir Platformu
nsz Yazmak vermektir. Bir alan yoksa vermek de yok demektir. Dnen ve hisseden insanlar insanlklarndan bir iz brakmak isterler. Ne bir kibir ne de bir baka zayflktr bu. z brakmayan insan bir eksiklik hisseder, tamam olmam, yarm kalan bir eyler vardr. Nefes alp da vermemi gibi olur, sevinip de glmemi, zlm ama alamas engellenmi gibi hisseder kendisini. Heinrich Bll, Sadk Yalszuanlar, Jean-Paul Sartre, Leyla peki, Samuel Beckett, Peyami Safa, Immanuel Wallerstein, Marilyn Monroe veya Baudelaire... Neden yazdlar o satrlar? nsanlar birletirirken zaman ve mekn engellerini ortadan kaldran bir eylem yazmak... ve tabi okumak. Farkl lkelerde yaam, farkl kayglarla yazm olsalar da btn yaza(r/n)lar birer insan ve bir iz brakmak, gn gelince baka insanlarca okunmak isterler. Evet... Yazmak vermektir. Bir alan yoksa vermek de yok demektir. Kitap tantan kitaplarmzn ncsn ilginize sunuyoruz.
Not: Daha nce ayn seriden kan iki kitab da buradan indirebilirsiniz: Kitap Tantan Kitap 1 Kitap Tantan Kitap 2
Fikir Platformu
Varoluuluka ki Ayr bak: Sartre ve bn Arab (Suzan Nur Baarslan) Aklamalarn ve nedenlerin dnyas, varoluun dnyas deildir, der Sartre Bulant(1) adl eserinde (s.192). Gsterge dahi gsterdii eyin ne olduunu anlatmaya yardmc deildir. levi hakknda fikir verebilir ama o varln ne olduunu anlamay salamaz. Bulantnn atkestanesinin kkydm ben adl varln duyumsanmasnn yaand blm mekn ve zamana dair karmlarn kahramann bilincinde kefidir ve bize unu amlar: Hareket denen ey, olu halidir ki iki oluun ortaya kard sonu, hareket ve bu sreci alglay ise zamandr; bu da zaman ve hareket denen kavramlarn aslnda olmad ve her eyin olu halini alglaya bu tanmlarn verildii sonucuna gtrr. bn Arab de bunu Fsusul Hikemde(2) yle ifade eder: onlar Allahn her solukta(kn emri) belirdiini grr. Oysa belirme tekrarlanmaz. yleyse onlar, her belirtinin yeni bir yaratl demek olduunu ve eski varoluu giderdiini gnl gzyle grrler. lahi tecellinin bir varolu giderip yenisini getirmesi, ilkinin gidii annda varln yok olmasdr. Yeni bir varln yaratl da baka bir lahi belirmenin onu oluturmasdr (s:105). Buradan da kacak sonu, yaratm-yok olu-yaratm eklinde her an yeni bir belirmenin yaanmas zaman-mekn dediimiz eylerin olmaddr ki bu da bizi Sartren dediklerine ulatrr. Cartoon gibi, izgiler yle sratlidir ki, bir nceki resim/Belirme bellekte vardr ama asl olan yok olduudur. Gemi bellek, gelecek ise yoktur. Hilik de bir aama tpk var olu gibi. Onunla alglanabiliyor. Yani nedene mahkum. Yokluk/hilik de bu anlamda varlk / yaratlandr. Varlk tecelliyse/ soluksa/kn emri, bu tecelli onu hem kelime yapyor hem de bu kelimenin sonucunda varlk. Yokluk da bir kelime ve ayn ileme tabii. Ayan- sabitedeki bilginin knlenmesinden sonraki tecellisi, yaratm/varlktr. Ve var olduklar anda yoklua mecburdurlar. yleyse hakikat tm bu nedenlerin dnda, ona tabii olmayan ama onunla nisbet edilerek anlalan, -oysa akl amadan hakkel yakne ulalamayacak - bilginin ya da hlin tesindedir. Tam bu noktada Sartre varlk hilike balayarak, onu aklla tanmlayarak, onu Tanrdan kopararak ve insan var olan maddede maddi balangla snrlayarak Arabden ayrlr. Ayan- sabite, ksaca maddi balangtan nceki bilgi alandr ve bu alan Yaratcnndr. Her varlk bu alanda yokluk halinde ama bilgi eklinde bulunmaktadr. Her var olacaa dair bilginin ve onun isim olarak varlnn yer ald bir alandr. Buna yakn bir ifadeyi Miguel de Unamunonun La Niebla/Sis(3) adl eserinde grrz: Bize ne ad verirlerse admz odur. Homeros zamannda insanlarn ve nesnelerin ikier ad vard: birisi insanlarn taktklar ad, teki de tanrlarn verdikleri ad. Tanr beni nasl adlandracak? (s:9) der. Arab de isimlendirme konusunda paralel bir gr ortaya koyar, fiziki dnyada verdiimiz/kullandmz isimlerin dnda, ayan- sabitedeki isimlendirmeden bahseder. Arabinin grne gemeden isimlendirme hakknda unlar ifade etmek gereklidir. simlendirme, maddi dnyada anlamlarn kavramlaarak kab/libas olma ilevini yklenir ve onlar genellemeyle dolayml da olsa fiziki alanda belirgin hale getirir. Fiziki alana ait olmalarnn ispat, eylerin, her dilde farkl gstergelerle -harflerin birleimi olan kelimelerle- ifade olmalardr. Harfler anlamsz ekillerdir ve seslerin kendisi deildirler sadece onu imlerler. Seslerin birlemesiyle oluturulan kelimeler de eyin/varln kendisi deildirler. Bu noktada bir varl isimlendirmek onun kendisini kendisi olmayan eyle anlatmak demektir. Aslnda bu durum yaratlm olan her ey iin ayndr. nsann kendisi de bir kelimedir ve her ne kadar farkl farkl kelimelerle var olsa bile aslnda varln kendisi deil, onu iaret
7
Fikir Platformu
edendir. Arab bu noktada Varlklarn tm, sonsuz olan Allahn kelimeleridir. Onlar kn/ol buyruundan meydana gelmitir. Kn ise Allahn kelimesidir. der. Kelimelerin fiziki lemde okluu, tpk grntnn okluu gibidir ve asl niteler. Ayan- sabitede nasl tm bu yaratlmlarn bilgi dzeyinde bir yeri varsa, bu isimlerinin de var olduunu ve fiziki lemde oullanarak farkllatklarn gsterir. Ayan- sabitedeki bilginin kn emri ile varoluu ve tecelli ile varlk sahasnda kendisini gsteriminden baka, gayb dediimiz ve zaman-meknla bal insann henz elde etmedii bilginin ona ulatrld yollardan biri, dejavu dediimiz hlin tezahrdr. Dejavu, gayb bilginin rya veya yakaza kaydnda gsterilmesi ve bunun fizik gerekliinde yaanrken hatrlanmasdr. Bu noktada dejavu, o bilgiyle nc kez karlalmasnn idrak edilmesi anlamna gelmektedir: Bilgi sahasnda, rya/yakaza ile grnt eklinde fiziktesi sahada, fiziki alemde yaayarak ve yaand anda bu bilginin hatrlanmas ile. nsann yaayaca hli yani gelecee dair yaanty nceden yaamas ve gelecei gemite yaamas anlamna gelir ki bu noktada, henz fiziki lemde var olmayan bir ey nerede var olmaktadr, sorusunu akla getirmektedir. Bu soruya slamn verdii cevap, gayb, yani Allaha ait bilgi alanndadr. Sartre varoluuluk felsefesini tanmlarken bir yanlgy felsefesinin temeline oturtur. Varolu zden nce gelir, der ve bunu madde/fizik dnyay merkeze alarak felsefesini onun zerinde ekillendirir. Oysa varolu deil, zdr nce gelen. Bu z, Yaratcdr. bn Arab o z bizim tek varlk dediimiz eydir cevher, Allahtan gayr deildir (F.H / s:190) der. Onun soluu/kn emri ile varla ait bilgi fiziki lemde var olma aamasna geer. Bu varolu tecelli ile olur yani varlk, Yaratcnn isimlerinin, sfatlarnn gstergesidir. Bu gstergelerin en nemlisi, isim ve sfatlarn birounu ieren, onu zahir hale getiren insandr. Zatn/zn tecelli ile birden/tekten ikilie, oula ulamas sonucu insann varl vcd bulur. nsana dair z, Ona ait z zahir/grnr klmasndan tr ve Ondan yaratlmasndan dolay yaratcnn znden/ruhundan farkl deildir. yleyse insann z -asl zden para olmas itibariyle- nce, varl sonradr. Bu yarg, tabiat dediimiz dier tm yaratmlar iin de ayndr. Nedenlerin dnyas, asl olan deil, Asla nispet olunan, Onun grnts olandr. Grnt ouldur ve Onu imler, Ondan gayr deildir ama O da deildir. Varlk, Odur, Onun grntsdr ama O/Zat ayn- varlk deildir. Ya da grnt olmak hasebiyle varlk, Onu imlese, gsterse bile, varln kendisi deil, sadece yansmasdr. Bu noktada varlk Ondan gayr deildir ama O da deildir ve var olan aslnda sadece Odur. Varlk ayn- Hak olsa da Hak, ayn- varlk deildir ve olamaz, nk bu nokta yaratlann tanrlatrlmas ve ona yaratm gcn vermek demektir. Gelgelelim, benim balandm tanrtanmaz varoluuluk daha tutarldr. Ona gre, eer tanr yoksa, hi olmazsa, varoluu zden nce gelen bir varlk vardr. Bu varlk, bir kavrama gre tanmlanmazdan, belirlenmezden nce de vardr. Bu varlk insandr. Heideggerin deyiiyle, insan gereidir. Varolu zden nce gelir. yi, ama ne demektir bu? u demektir: lkin insan vardr; yani insan nce dnyaya gelir, var olur, ondan sonra tanmlanp belirlenir, zn ortaya karr. (V / s:39) diyen Sartre, felsefesiyle z insan olarak merkeze alarak onu zne klm, varoluunu madde dnyasnda konumlandrarak asl z ikincil plana drmtr. Bu, z/insan ilahlatrr ama tasavvuftaki gsterge, yansyan olarak deil; ayn- Zattr, yaratandr anlamnda. Bu anlay, insan, nedenler dnyasnn iinde nedenin asl klan, onu ayn- Hak klan tasavvufi anlayn tersine, insan merkeze alan ve yaratcy kabul etmeyen ya da insann var ettii Tanr anlayn ifade eder ve madde/fizik dnyay her eyin merkezine alr. (Not:Sartre doadaki varlklar iin nce z sonra varlk derken de, bu z sonradan yaratlm, insan yapm nesneler/grngler iin kullanmaktadr ki, dedii doruyu imler gibi grnse de mahiyeti gene yanltr.) Oysa yaratlan, sonradan olan, baka bir varla baldr ve kendisine nisbetle Ona ulaacak olandr. Suret olarak Onu gstermekle ya da Ondan baka bir eyi gstermemekle, O olmak ayn deildir, Grnt, gsteren ve zne lk oluturur: znenin grnts, yaratlmlar -zellikle insan- ; gsteren isimler/tecelli ve znenin kendisi yani Yaratc. zellikle Batda Tanrnn varl, insann Onu yaratm eklinde bir anlayla vcd bulsa da u nokta gzden karlr. Bu zorunlu olu, Arabnin ifadesiyle, insann kendi nefsiyle
8
Fikir Platformu
deil, kendisinin dnda bir nedenle olmasdr; bu da dnce farkllnn temel noktasn oluturur: nsana bal bir Tanr yaratmyla, Tanrya bal bir insan yaratm farklln temelidir. Onun nefsini, bizimle anlatmas, yani kendinde Hakk bilmek tasavvufta nisbet olarak ele alnrken, kendinden dolay Tanry var etmek Batnn yasland en nemli grlerden biridir. Bu bak da belli bir noktaya kadar Bat aydnn, felsefecisini, dnrn tasavvufa yaklatrsa da en nemli noktada krlmalara neden olur ve hilik, sama, varoluuluk gibi felsefelerin sonucunu oluturur. Sartreda hilikin verilii, eyann lahi tarafa bakan ynnn reddedilerek eyay tek boyuta indirgenmesi ile ne kar. Sadece grnmn varla ait olgu olmasyla: Grnr olan, akl penceresinden bak, grnr olmayan reddedi, Tanry bu denklemden kar, a posteriori bilginin temel kabul edilii ile. Bulant romannn kahraman Antoine Roquentin, Descartesin Dnyorum, yleyse varmyla, Dnyorum, yleyse hiime ular ve hilii ayn mantkla ispatlar. Birinin varl ispatlad yerde dieri hiliki ispatlar. nk hilik de bir tasardr/dncedir ve o da tekiler gibi bir varolutur. Roquentin, hilik duygusunu yaad, varlkla birlik olma hli sona erdiinde varoluun gerek srrn zdn dnerek parktan ayrlr. Oysa bu hl bile (okluktan Teke ulama) zaman-mekan ama/oluu idrak etme, fiziksel algnn tesinde metafizik bir hldir. Bu hli yaatt kahraman ile bile Sartre, Descartes felsefesinin dna kar ve onu yanllam olur. Tam burada Varoluuluk(4) adl eserinde Markslarn ve Katoliklerin eletirilerine verdii cevapta eletirel bir slupla yle der Sartre: Kiiolunu tek bana ele alyormuuz -bunu komnistler sylyor-, btnden koparyormuuz. nk znellik(subjektivite) olarak gryormuuz onu; nk yalnzca Descartesin Dnyorum yleyse varm szne dayanyormuuz; nk yalnzca kiiolunun tek bana kendini kavrad an gz nnde tutuyormuuz. Bundan tr de yremizdeki insanlarla balant kuramyormuuz; dmzda yaayan ve cogito ile yanna varlamayan kimselere dayanma gsteremiyormuuz. (Varoluuluk/s:34) Oysa Sartren yaratt Roquentin karakteri Sartre her ne kadar kabul etmese de tam bu eletirilere uygun bir profil izmektedir. Descartesin dnyorum yleyse varm(cogito ergo sum), dtan ok conconlu bir cmledir ama onu soyduunuzda parlak eker jelatininin iindeki bozuk rnle karlarsnz, hele de bu cmlenin Tanrnn ispatnda kullanlmas daha byk kmazlara neden olur. Bu yzden Spinoza bu cmlenin amazlarn ve hatalarn amlar. Ayn gelenei takip eden Goethe ve Gide de Descartesin bu ifadesini rtmlerdir. Gide, Duyumsuyorum yleyse varm felsefesinin merkezine koyar. Burada, Gidein Yeni Nimetlerde(5) yasland Spinoza felsefesini amlamak gereklilii ortaya kar. Gidein doaya bak ve onu Tanr olarak nitelemesi(natura naturans) panteizmden yani Spinoza felsefesinden etkilenimdir. Descartesin Dnyorum yleyse varmyla Tanrnn varlnn ispatlanamayacan ispat etmeye alr ve Tanrya inann kantlarda deil, kant dnda her eyde Onu bularak olacan ifade eder. Bu ksmda Spinoza felsefesinden yararlanarak bu anlaya Goetheden ulatn ve Tanry yasalarla ispatlamann gereksizliine inandn belirtir(Y.N / s:166). Spinozann yapt gibi -Spinoza, Euklides geometrisinde kullanlan yntemi /uzay yerine Tanr grn koyarak/ kendi grn kantlamak iin kullanr(6) (F.T / s: 292-306)-, kendi varln bulduktan sonra Tanr kavramn aramaz, Tanr idesini mutlak k noktas olarak ele alr. Tanr ile evren/doa arasnda farklln kalkt, evrenin Tanrnn kendisi olduu bu anlay, Tanry varoluun koulu anlamna getirir ve Tanrnn eseri, Tanrnn kendisi olarak kabul edilir. Ancak biraz daha ilerde inantan bahsederken, Arkada; hibir eye inanma, kantsz benimseme hibir eyi. (Y.N / s:198) derken, kendisi ile eliir. Burada Bacon ile Spinoza arasnda bir gelgit yaad grlmektedir ki aslnda Spinoza da Bacondan etkilenerek kendi felsefesini (erdemin asl g olmas) bilgiye dayandrr. nsan olmasayd Tanr olmayacakt eklindeki yaratm olmasayd yaratc olmayacakt tezi (bant-bamllk); Spinozann Occasionalistlerden ayrlan felsefesinin yansmasdr.
9
Fikir Platformu
Occasionalistlere gre Tanr yaradandr ama Spinozaya gre Tanr evreni yaratmamtr, evrenin kendisidir yani nesnelerin znde bulunur. (F.T / s: 298) Nesneler olmasa Tanrnn varlnn da anlamn kaybettii bir inan biimidir bu. nsann dncesiyle var olan bir Tanr dncesi ile bu gr aklanr. Bu ksm ayn zamanda slam tasavvufundaki algnn da zdddr. nk ayna metaforuyla, Tanrnn varlyla grnr hle gelir yaratlanlar, yaratm/nesne/modus olmasa da Tanr vardr. Ali eriati ise, nsann Drt Zindannda(7) bu cmleyi zellikle dile getirerek, Descartes, Gide ve Camusdan bahseder. fadelerinin doruluunu sadece var olmay (imek/sein/buden/beer olma ya da sadece fiziki varlk olma) kantlasalar bile insan olmay (imeki, insanlk aamasna erimi bulunmay/idrk) henz kantlam deildirler.(.D.Z / s:24) eklinde aklar. Yani zm, insan beer imek ve insan olmak olarak beden - ruh olarak iki blme ayrarak verir ve bu cmleyi sonsuza doru srekli ve ebedi bir geliim sreci iinde olan insan iin kabul etmez. Descartesin phe etmek dnmektir. Dnmek vr olmaktr. Dnyorum o hlde varmn neden yanl olduunu amlayalm tek tek. Bunun ilk nedeni, varlkn ise/o hlde gibi art balamyla dnme eylemine balanm olmasdr. Bu sadece metafizik alanda deil fizik alanda da kendisini rten bir sonutur. Dnme yetisi olmayan dier varlklarn varlklar (var olduklarndan phe edip, var olduklarn dnmeyecekleri iin) yoka kalbetmektir. Ta var olduunu dnmedii iin ta deildir anlam kar. u ileri srlebilir burada, tan ta olduunu dnememesi tan kendi varln bilmemesidir ama ta, insan onun ta olduunu dnd iin vardr. yleyse insan onun varln dnmeseydi yok olacakt. Ancak bu dnme sisteminin sonucu Tanrya kadar ular -ki bu ikinci nedendir- ve Tanrnn varl sadece biz Onu dndmz iin vardr(bant-bamllk), anlamna gelir. Sartren yapt gibi, bu ifade sadece maddi dnya snrlandrlarak ele alnrsa, doal olarak varln ispat olarak kullanld gibi yoklukun ispat olarak da kullanlabilen ift anlaml(Tanr vardr/Tanr yoktur) bir yapya brnr. Oysa slamda insan dnda yaratlm btn varlklarn iki yn vardr; biri zahir/beden/bizim grdmz, dieri ise batn/ruh/Allaha bakan yn. Varlka sadece beden/bizim grdmz taraftan bakmak, onu tek boyuta indirgemek ve onun yaratl hikmetini eksiltmektir. Evrende bulunan her varlk, bn Arabnin deyiiyle canldr. nk varolu leminde her varlk, Allah zikretmektedir. Fakat onlarn tesbihi anlalmaz. Bu, sadece manevi keif yoluyla anlalabilir. Allah ancak diri olan varlk zikreder. O hlde her ey diridir. Zahiri ynyle varlk, sadece insana hizmet etmekle kalmaz, asl ilevi olan Yaratcnn tecellsinin sonucu olarak insan Yaratcya ulatran bir ilev yklenir ki bunun iin de Arab Sonradan olma varln olumas ve kendisini var klan Yaratcya muhta bulunmas, onun kendi nefsinde mmkn oluundandr. nk varl Bir bakasnn varlna baldr. Byle olunca ihtiya bala baldr ve yasland Yaratcnn kendi zatnda varl zorunlu olmas ve kendi nefsiyle varlnda hibir eye muhta olmayarak her eye kar mustani olmas gerekir. O da, sonradan olma varla Kendi Zatyla varlk kazandrandr. yleyse teki varlklar Ona nisbet olunmutur. (F.H / s:16) diyerek, dier varlklarn nisbet grevini ifade eder. Ama sadece yaratlm olann varln bilmek deil(bu noktada tan ta olarak varln bilmemiz onu ta/varlk yapmak iin yeterli deildir), ona/varlka Kendi Zatyla varlk kazandran bilmektir. nc neden, varln art olan dnmek, insann kendi varl iin kendisini zne konumuna ykseltmesi anlamna gelmektedir. Oysa varlk, Allahn, Ben gizli bir hazine idim. Bilinmek iin mahlukt yarattm. Mahlkat yarattm ki, bana bir ayine olsun ve o yinede cemalimi greyim. hadisinde ifde edildii gibi, istemek/dilemek eylemlerinin sonucunda grnr olmu ve dnme, Onun bilinmeyi istemesi nedeniyle insana verilmitir. Burada insan edilgendir, eylemden etkilenen/nesne; eylemin yapcs/yaratcs deildir. nsan ister dnen bir varlk olarak yaratlsayd, ister de dnemeyen, hatta kainat dediimiz bu lem ister yaratlsayd, ister de yaratlmasayd, bu,
10
Fikir Platformu
Allahn Zatn etkilemeyecek, tecelli edilen isimlerin, sfatlarn bizim tarafmzdan bilinmemesi dnda hibir farklla neden olmayacakt ki bunun nedeni de, tekrarlyorum, sadece Allahn bilinmeyi istemesidir. Bu bilinme insandan deil, Ondan kaynaklanr ve Yaratcnn leme/insana deil, lemin/insann Yaratcya ihtiyac vardr. Onun leme ihtiyac yoktur. Kendisine ihtiya grlen her isim, ister ihtiya duyann benzeri olarak lemde olsun ister ayn Hak olsun lah adlar, lemin kendisine muhta bulunduu her bir isimdir ki, O da esiz ve tek olan Allahtan bakas deildir.(F.H / s:80) Dnme bu noktada sadece istenen bilinme iin bir aratr ve Ondan verilen bir aratr. nsan, dnmeyle kendisinin ya da Tanrnn varlna ulaAmasa da, hatta dnEmeseydi dahi, varlk Tanrnn dilemesiyle varlk olarak grevini if edecekti. Ksaca insan, varlk leminde zne deil nesne; dnme yetisi ise, Yaratcnn eylemi yani varlk iin znenin bilinmesi iin bir aratr, art/koul deil. Koul, Onun bilinmeyi istemesidir.
(1) Jean Paul Sartre, Bulant/La Nause, eviren: Selahattin Hilav, Can Yaynlar, 12.Basm, stanbul, 2010. (2)Muhyiddin bn Arabi, Fsusul Hikem/Hikmetlerin z, ev:Abdlhalim ener, Sufi Kitap, 3.bask, stanbul, 2010. (3) Miguel De Unamuno, Sis/La Niebla, ev: Yldz Ersoy Canpolat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2006. (4) Jean Paul Sartre, Varoluuluk/Lexistentialisme est un humanisme, ev: Asm Bezirci, Say yaynlar, 19.bask, stanbul, 2005. (5) Andre Gide, Yeni Nimetler, ev: Tahsin Ycel, Can Yaynlar, stanbul, 2007. (6) Macit Gkberk, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul, 1996 (7) Ali eriati, nsann Drt Zindan, ev:Hseyin Hatemi, aret yaynlar, stanbul, 2007.
Fikir Platformu
11
Bir Liderin Douu: Recep Tayyip Erdoan (brahim Becer) Tayyip Erdoan gelmi gemi tm liderlerden ayran birok fark varsa da bir ayrnt ok nemli: Seveni ok seviyor, sevmeyeni nefret ediyor. Doksanl yllarn ortalarndan bu yana, msait olduum mddete kendisini defalarca canl izleme ansna sahip oldum. Dier Liderlere gre mimikleriyle, fizyonomisiyle, vcut diliyle hatta sert diliyle farkl bir Lider profili izer Tayyip Erdoan. Kendisine yaplan sulamalar arasnda lkeyi blmekten tutun da vatan satmaya, oradan Laik cumhuriyeti temelden sarsmaya kadar saysz maddeler olan bu adamn geldii noktaya baklacak olursa, Trkiye iin ciddi bir sorun var: Bahse konu tm bu sular ilediine inanlan Tayyip Erdoann, lke genelinde % 50ye varan itirakilerinin durumu ne olacak? Ben yine de %50lik ihanet-i vataniye suuna itirak eden kitleye deil de, en severden daha vatansever kitleye bir iyilik yapaym. Gelin size dmannz tantaym; greceksiniz, Tayyip Erdoan ne sadece Ergn Poyrazn kitaplarnda anlatlan bir gizli tarikat yesi ne de Vural Savan bahsettii gibi habis urla beslenen vampirler tayfasndan. Ben ilke olarak dmanlkla beslenmeyen biri olsam da yine de taraf olmadm insanlara kfretmekten ziyade anlamaya alan bir insanm. Bunun bir deil, birden fazla faydasn grdm imdiye kadar; en byk faydas da, ayn gr paylamadm halde ok insanla hala yz yze bakabiliyoruz. letiim yollarn kestirip atmak, diyaloun getirdii ok renklilii, monoloun souk cenderesine hapsetmek pek akl kr deil nk.
Fikir Platformu
12
Elimde Tayyip Erdoan, yakn tanklarnn gzlemleriyle anlatan gzel bir kitap var: Bir Liderin Douu: Recep Tayyip Erdoan. Bu kitaptan nceki okuduum kitap da Ahmet Davutolunu anlatan, Hoca adl eserdi ve o da ok nitelikliydi. Yanda olduun iin bu adamlarn burada reklamn yapyorsun diyen dostlara da selam olsun. u anda okuduum kitabn, Cem Ersever tarafndan yazlan ve Abdullah calan anlattn hatrlatrm. imdi kitabn sayfalarnda gezelim biraz Harun Karaca anlatyor: 1987 Genel Seimlerinde, Beyolu Zeytinburnu Blgesinden Milletvekili adayyd. Kampanyann en youn olduu gnlerde, Zileden konferans daveti almt. Vakit sorunu vard ama srar edilince geri eviremedi. O akam bir ev sohbetine katlacakt. Sohbet bittikten sonra, geceleyin yola kacaz, ertesi akam konumasn yapacak ve ayn akam geri dneceiz. Gece yarsna doru sohbet bitince gidip aldk Tayyip Beyi. Yola kmak zereyiz: az kalsn unutuyordum, benim eve uramam lazm dedi. Hayrdr? dedik. eve kmr karmam lazm dedi. Bir Liderin Douu: Tayyip Erdoan, son zamanlarda okuduum tartmasz en iyi biyografik eser. Ho, beni ilgilendirmez ama Tayyip Erdoann siyasi rakiplerinden biri olsaydm bu kitab bir kerede bitirirdim. inde barndrd resimleri de dhil 390 sayfalk bu kitab okumam bir gnm ald. Kitap, Hseyin Besli ve mer zbay tarafndan yazlm. inde, girite de rneini verdiimiz kk anekdotlarla, bu adam aslnda kim, derdi ne, nereden gelip nereye gitmek ister? gibi sorulara cevap aramakta. Kitap, Tayyip Erdoann ahsnda yakn tarihe de k tutmakta: Necip Fazlla ilikisi, baarsz olduu seim sreleri, Hoca ve Ak Sallarla alttan alta ekimesi, 28 ubat ve hapse dme sreci, medyann kendisine kar yrtt line kar tevekkl, Ak Partinin kuruluu ve muhtar bile olamaz denilirken Babakan olmas Kadnlarn zellikle seim dneminde aktif olarak kullanlmas olayn ben her zaman Refah Geleneinin bir alametifarikas olarak deerlendirmiimdir. Meer bunu, tekilatlardan gelen tm itiraza kar ilk kullanan Tayyip Erdoanm. Hatta Ekrem Erdem, ilk kadn yenin 1987 ylnda, tamamen tesadfen partiye kaydedildiini anlatyor: Bir ev sohbeti sonras, ev sahibine partiye kayt olmas iin bask yapyorduk. Ne desek adam bir mazeret buluyor ve kayt olmamak iin bin dereden su getiriyordu. O srada mutfaktan, beni yazn diye evin kznn sesi geldi. Dorusu, kadnlar ye yapmyoruz demeye dilimiz varmad; formu doldurtup kzmz ye yaptk. Ne var ki uzun sre kayt defterine ileyip le gnderemedik. Sonunda, biz gnderelim de l Ynetimi ne yapacana karar versin dedik. Onlar da olumlu karlaynca ili Tekilat olarak ilk kadn yemizi kaydetmi olduk. Beyolu seimlerinde en byk yenilik, kadnlarn sahaya ilk defa inmesidir. Yazar Sibel Eraslann da buna benzer bir ans var: Hi unutmam, o gnlerde Marmara alma Ekonomisi rencilerinden kz kardeimle Fatihte bir renci iftarna gitmitik. Konumac Tayyip Beydi. Konumaya balar balamaz kardeimin gzlerinden yalar akmaya balaynca armtm, lke ekonomisinden bahsediyordu oysa. Nedenini sorduumda, kz kardeim: bylesine davudi bir ses ve iten bir hitabeti hibir hocamdan iitmemitim imdiye kadar dedi. 1989da beni, ay imek iin stanbul l Bakanlna davet etti. Bartm yznden alamyordum. Davete icabet ettim ve ay imek zere geldiim partiden, kadn kollarn balatmak zere ayrldm.
Fikir Platformu
13
Kitapta gemie k tutan anekdotlardan birisi de Hocayla ilgili olanyd benim iin. Hocann tek adam mizac, o yllarda fslt gazetesiyle dillendirilse de iin boyutlarn renmek bu gnlere nasipmi. O gnlerin Refah Tekilatnda, Tayyip Erdoann bakanln yapt stanbul l Bakanlyla, Genel Merkez arasnda usul ynnden ciddi bir ekime vardr. Tayyip Erdoann kendine zg yntemlerine Genel Merkez pheyle yaklamaktadr. 94 yerel seimleri ncesidir ve stanbul Belediye Bakan adayl iin Genel Merkezin aklndan henz partiye yeni katlm olan Ali Cokun gemektedir. Ouzhan Asiltrkn azndan, stanbul dkaln ykacaz tehdidi dilden dile dolar o sralar. Hoca, perde gerisinden izledii bu mcadeleye el koyar ve her iki aday iin anket yaptracan syler. Fakat Ali Cokun, anketten ben kmazsam, benim iin zldr der. Fakat Tayyip Erdoan dik durmakta srarldr ve szn esirgemez: Ali Cokun, anketten ben kmazsam, benim iin zldr diyormu. Peki, bize ne oluyor? Kendimizi bildik bileli bu hareketin iindeyiz, on senedir bu tekilatn bakanym. imdi bize diyorlar ki, anket yapacaz ve seni yeni gelen biriyle yartracaz. Biz, bu bizim iin zldr demiyoruz, Hayrls Allahtan diyoruz. Dmn zlecei yer bellidir; Hocaya mracaat edilecektir ve yle de olur. Gerisini Ahmet Ergn anlatyor: dilimin dndnce neden Tayyip Erdoann aday olmas gerektii konusunda tezlerimi sraladm. Yaptrdmz anketten bahsettim. Yarm saat boyunca ben anlattm, Hoca szm kesmeden beni dinledi. En sonunda bitti mi diye sordu. bitti sayenizde dedim. Gzlerine bakmaya cesaret edemiyordum. sayenizde ha diye sz balad ve hi susmadan devam etti: Siz, hangi hakla, benden, genel merkezden habersiz byle bir alma yaptnz. Partimizin adn kullanarak insanlara soru sorma hakkn kim verdi size? Ali kran ba kesen mi sandnz kendinizi, kimsiniz siz? znimiz olmadan insanlara sorular sorarak kul hakk yediinizin farknda msnz siz? Derhal tvbe ediniz! Tvbe de yetmez; soru sorduunuz insanlar bulup, onlardan tek tek zr dileyecek hatta helallik isteyeceksiniz Sessizce kalkp huzurdan ktk, hilafsz kulaklarmza kadar kzarmtk diye devam ediyor Ahmet Ergn 94 Yerel seimleri Dnemini anlatrken. Kitabn en gzel yan da, olaylar dnemin tanklarnn azndan, onlarn ehadetiyle anlatmas. Kitap, bu ynyle akcln hi kaybetmeden ilk sayfadan son sayfaya kadar temposunu korumakta. Ben sadece birka hikyecik aktarabildim. Kitabn ierisinde onlarca tann anlatt bir o kadar olay, o gnler hakknda okura bilgi vermekte. Kitap, Tayyip Erdoann servenini en batan alp Babakan olduu gn noktalamaktadr. Benim iin kitabn en arpc blm de, o ann bir tannn anlatt olay oldu. Mustafa Gndoan anlatyor: Pnarhisar Cezaevinde son akamd. Tayyip Bey zati eyalarn toplarken Bakanm, dedim. Hamdolsun bu da bitti. Hi ara vermemi gibi yolunuza devam edeceksiniz ve inallah bir gn, bu lkenin Babakan da olacaksnz. Lakin biz o gnlerde yannzda olmayacaz. Tayyip Bey neeliydi, bana glerek: Bak Mustafa! te sana sz: Eer bir gn Babakan olursam ilk greceim kii sen olacaksn. Aradan zaman geer ve Tayyip Erdoan nihayet Babakan olur. Yine Mustafa Gndoan anlatyor: Babakanlk makamnn bulunduu katta, neredeyse adm atacak yer kalmamt. Milletvekilleri, Bakanlar, Parti st yneticileri herkes oradayd. lerinde lkokul mezunu olan belki de tek ben vardm. Fazla gze batmadan bu okumu adamlara bakp, hepsi de okumu, iyi yerlere gelmi byklerimiz diye geirirken gzlerim, huzurlu bir yorgunlukla kendini makam koltuuna brakan Tayyip Beye takld. Ne yalan syleyeyim, keyiflenerek: Hey Yce Mevlam! Bize bugnleri de gsterdin ya, emanet verdiin can hemen urackta alsan ne gam dedim. Sonra aklma Ceza evindeki son gece
14
konumamz geldi. Bu arada kutlama tela bitmi, ortalk nispeten sakinlemiti. Tayyip Bey, Arkadalar, beni biraz yalnz brakr msnz dedi. Dierleriyle oday terk etmeye hazrlanyordum ki bana dnp eliyle iaret etti: Mustafa, sen kal! Sadece bu vefaya ahit olmak iin bile bu kitap okunmaya deer. Bir de Tayyip Erdoann yasakl olduu dnemde, Abdullah Gl ve Blent Arnn Babakanl birbirlerine ikram ettii blm var ki Gerekten okunmaya deer
Fikir Platformu
15
Kadim Bilimler ve Baz Modern Yanlglar - Ren Gunon (Alper Grkan) Ayra Dergisinin 27. saysnda (Ocak 2012) yaymlanmtr. 1921de Pariste yaymlanan Hindu Doktrinlerine Genel Giri adl bir kitap, o gnlerde olduka popler olan benzerlerine gre ilgin bir maksada binaen kaleme alnmt. Bu kitap da piyasadaki biroklar gibi Hindu dininden bahsediyor ve bu dinin kendine has gelenek ve hakikat anlayn dile getiriyordu. Dierlerinden onu farkl klansa amacyd: Yazar, brahim dinleri artk skc bulan Hristiyan Avrupaya seslenmek ve bu sayede akn olmasndan tr evrensel ve deimez grd Gelenei, Batya oryantalist olmayan bir slubla aklamak gayesindeydi. stelik bu yazar, bir Hindu deil, Mslmand: 1912de slama intisab etmi byk Fransz dnr Ren Gunondu Okltizm, teosofi, Budaclk, Tasavvuf gibi kavram ve olgularn doruluklarndan phe tayan anlatmlarla Avrupada ska boy gsterdikleri bir dnemde yeni bir perspektifle zuhur etti Gunon. Kendisinin de girip kt ve sonradan gayr-i sahih olarak deerlendirdii yollardaki tecrbelerini orijinal kaynaklarla karlatrd ve inisiyatik grnml yollarn ihtiva ettii yaklamlar masaya yatrd. Neticede bu yollarn, sahih bir gelenee yaslanmadan sadece gelenekten arda kalan bilgi krntlaryla ina edilmi olduunu ve temel sylemlerinde dhi tesbit edilebilen yanllklarn ifa etti. ranl mtefekkir Seyyid Hseyin Nasra gre, Dounun geleneksel doktrinin bugnk Batda tam anlamyla tantlmasndaki merkez kii Ren Gunondur. Gunon, bu grev iin Gelenein bizzat kendisi tarafndan seilmi ve bu grevi stn bir kiiliin entelektel ilevi olarak yerine getirmiti(r). (Nasr,2001:112) Bu amala kitaplar neretmesinin haricinde, kurduu Etudes Traditionneles ve La
16
Gnose dergilerinde yazlar kaleme almaya, uzlamac ya da polemiki bir tavrdan ziyade doruluundan emin olduu yolunda kimselere aldrmadan dikkatle ilerlemeye devam etti. eitli dergilerde yazd bu yazlarn tematik bir derlemesi olan Kadim Bilimler ve Baz Modern Yanlglar*, onun zellikle modernler tarafndan anlalamayacan vurgulad geleneksel ilmin tabiatna baklarn ierir. XX. Yzyln en nemli metafizikilerinden birisi olarak kabl edilen Gunonun modern felsefenin temellerini sarsan yaklam esas olarak bilginin mahiyetine dairdir. Bu nedenle tartmalarna epistemolojik bir temelden balar ve moderniteyi nce bilgi zerinden eletirir. Bu ynden modern bilimin gerek bir bilgi olarak kabl edilemeyeceini vurgular. Zira, modern bilim doru eyler sunsa bile yine onlar sunu tarz hakl deildir. Ona gre bunun sebebiyse modern bilginin dayand profan, yani din d olan bir bak asnn rn olmasdr. nk, bu bak as temelde eyay hibir mteal ilkeye dayandrmakszn ve bunlar hibir ilkeye baml deillermi gibi tasavvur etmeye dayanr. Gunon ayn gerekelerle ve metafizii fiziin ilkesi olarak grmesi sebebiyle bilgiyi eylemden de stn grr. Yani ilim amelden stndr. Nitekim Hind kast sisteminde Brahmanlar da Katriyalardan yine ayn sebeple stndr. (Ki mam- Azam da bunu byle syler. er olmasa da geleneksel bir devlet olan Osmanlda asker seferlerin ve sulhn eyhl slam tarafndan gerekelendirilmesinde ve tasdik edilmesinin altnda da ayn sebep yatmaktadr. Veya Orta ada kraliyet bert ve tasdiklerini de Papa vermektedir. Madd otorite manev otoriteye tbidir.) Man maddeyi kuatt iin mandan uzaklam bir maddiyatn son tahlilde bir deeri de yoktur onun iin. Modern bilimin temel hata ve sapmas ite burada balar. nk modern bilimin dayand temel saikler, kadm geleneklerde sahip olunan bilgilerin bile ampirik olduunu savlayacak kadar ileri gitmi ve deneyimin sahasna dhil edemedii hibir bilgiyi mer kabl etmemitir. Nitekim metafiziin teklie vurgu yaparken madde ilimlerinin srekli bir blnme ve oklukla megul olmasnn da sebebi yine budur. Ltfi Bergen epistemolojik cemaatten bahsettii bir yazsnda bilgi ve inancn birbirinden ayrlamayacan vurgular, bylece metafizik bilginin tekliine gnderme yapar ve Bilmek zel bir inan formudur. der, Bilim her durumda inanla i iedir ve daha yerinde bir deyile inanlar ebekesi (web of beliefs)dir. Bilimsel bilgiyle dogma ya da inan birbirine zt eyler deildir. (Bergen,2011:21) Bu deerlendirme de gz zne alndnda, Acaba Gunon postmodernist saylabilir miydi? sorusu akla gelebilir. Gunon modern bilgiyi eletirirken bunu mehazlar yine modern olan bir eilimle yani postmodern bir tutumla yapmaz. Muhakkak ki modern bilgi hakknda, onun bilginin btnln temsil etmeyeceini ve modernlik meruiyetiyle (Lyotard,2000:26) alakasn Gunona yaktrmak mmkn olabilir. Ancak bilgiyle sorunu bununla snrl, bundan ibaret deildir; modern bilgi onun iin tam anlamyla bir sapmann esas noktasdr. Bu balamda postmodernitenin dayand belirsizlik, bilginin metalatrlmas, phecilik gibi kavramlar da Gunonu aklayamaya kfi gelmeyecektir. Kadim Bilimler ve Baz Modern Yanlglarda Gunon, kendisi iin tek ilgi alan olarak kabl ettii metafizie dair olan ilk blmde Rh ve Akl, Ebed deler, Tek Tanrclk gibi konulara eilir. Birinci blmn belki de en nemli makalesi olan Kendini Bilde tradisyonun felsefeyle kesitii bir alanda Sokrattan beri sylenegelen bu ifadeyi ele alr ve onunla tm varlk anlayna bir aklk getirmeye alr. Hakik bilgi ve bilgeliin insann znde bulunabileceine dayanan marifeti filozoflarn sezmesine dair tesbitlerini aktarr ve bu szle anlatlmak istenenin, bn Sina tarafndan Sen kendini bir hi zannediyorsun, oysa dnya sendedir. szyle ya da Kendini bilen Rabbini bilir.
17
hadisiyle tamamlandn vurgular. nsan bu sayede dern zne, yani varlnn merkezine ulatnda Rabbini de bilmi olacaktr. nsann bu bilme mecrasnda yolunu tenvir edecek tm metodlar ieren inisiyasyon srecine deinen ikinci blmdeki makalelerdeyse Gunon; mesleklerin asln, matematiksel remizleri, tradisyonel sanat kavrayn ele alr. Sanatlar ile meslekler arasndaki ayrmn modern bir ayrm olduuna deinirken sanatn zn de hakikatin muhtelif dzeyleri arasndaki tekabliyete dayandrr. Plastik ve fonetik sanatlarn trensellik balamnda yerleik ve gebe halklara dayandna deinen dnr, toplumun gelenekle ilikisi ltnde sembolizmin glenip yaygnlatn vurgular. Tek kelimeyle simgeler, her eyden nce tefekkre, olabildiince derin ve geni bir kavraya dayanak oluturmaya yneliktir, ki bu her simgeselliin varolu nedenidir. Modern sanatlar hakknda da doal olarak menfdir: (Sanatta) en ufak ayrntya varlncaya dek her ey bu amaca (byk srlar, kk srlar a.g.) uygun olmaldr, yalnzca dekoratif nitelikte olan ya da yalnzca ss niteliinde olan herhangi bir eye yer verilmemelidir. Diye yazar. nc ve son blmde baz yaygn modern yanlglara deinen yazar arlkl olarak deer, ller gibi modern sapmann nicel ynne eilir. Yukarda aktardmz modern bilgi kuramyla olan hesaplamasn ieren makalelerin en dikkate deeri olan Tradisyonel retiler Karsnda Profan Bilim de bu blmde yer alr. Zaten genel olarak bu byk dnrn fikirlerinin bir ats niteliindeki son makale, kitapta ele alnan meseleleri de zetler mahiyettedir. Martin Lings tarafndan bir vel olduu ileri srlen Ren Gunon, modern dnyann krizinde yolunu arayan herkes tarafndan dier tm eserleriyle beraber btnlkl olarak ele alnp tartlmas, deerlendirilmesi ve zerinde dikkatle durulmas gereken zel birisidir. Bu ynyle Kadim Bilimler ve Baz Modern Yanlglar kitab da onun zellikle modern tutum ve dnceler karsndaki fikirlerinin zn oluturmas bakmndan en kymetli eserlerinden birisi olarak okuyucuya onun hakknda olduka geni bir bilgi verecek ve bir yol gsterecektir. * Ren Gunon, Kadim Bilimler ve Baz Modern Yanlglar, nsan Yaynlar, stanbul, 2000.
Kaynaka Nasr, Seyyid Hseyin (2001), Bilgi ve Kutsal, z Yay., 2.Basm, stanbul Bergen, Ltfi (2011), Szlk: Kelimelerin Allaha Varan Mcadelesi, Deirmen Dergisi, Say:28, Ankara Lyotard, Jean Franois (2000), Postmodern Durum, Vadi Yay., 3.Basm, Ankara
Fikir Platformu
18
erhu Esmillhil-Hsn / Sadreddin Konev Hazretleri (Mehmet Ylmaz) Gnmzden yaklak 2500 yl nce her gn doan gne farkl bir gnetir diyordu Efesli bilge Heraklitos (H). Bir sembolizm ya da felsef bir derinlik aramadan, en dz, en yaln haliyle iitelim bu sz. Heraklitostan bu yana 2500 x 365 farkl gne domu olabilir mi? inizden tekrar edin bir ka kez, her gn doan gne farkl bir gnetir nandrc geliyor mu size? Yoksa itiraz m ediyorsunuz? Tersini ispatlama imknnz var m? Her gn doan gnein hviyetinin deimediini, hep o AYNI gne olduunu kim iddia edebilir? sterseniz bir ka gn st ste ekilmi gne fotoraflarna bakn. Yzeyde meydana gelen lekelerin, patlamalarn yeri ve bykl deiiyor srekli. Neredeyse her saniye farkl bir gne gryoruz. Heraklitosun bir baka sz geliyor akla: Ayn nehirlere girenlerin zerinden farkl sular akar. Var m bir itiraznz? u halde AYNI olmaktan ne anlyoruz? Deiime, yklmaya, lme direnen, kesafet ve metanet sahibi, lmeden ayakta duran bir gne mi anlyorsunuz? Brakn asrlar, tek bir gn iinde bile bizi aydnlatan gnein (?gnelerin) AYNI kaldn sylemek imknsz. Ya siz? Her gn AYNI insan msnz? Bazen sakin, bazen heyecanl, bazen hznlsnz. Bir gn borlu, bir gn zenginsiniz. Kh madur kh sulusunuz. Saniyede 2000 hcre lyor vcudunuzda. Her gn batm en az 50 milyar hcrenin lmn noktalyor. Salarnz uzuyor, trnaklarnz kesiyorsunuz. Belki zayfladnz? Eski pantolonlar giyebiliyor musunuz? ocukluk fotoraflarnz an bakn, ne kadar da bymsnz. Ama ben ocukken diye sze balamak size garip gelmiyor. Bir zamanlar evet ocuktunuz. 10 kiloluk bir beden-diniz ya da o bedenin iindeydiniz. Demek ki sa, ka, gz, boy-kilo vb arazlarn tesinde, deimeyen bir hviyetiniz olduunu peinen kabul ediyorsunuz. Erkek, Trk, 80 kilo, muhasebeci, stanbullu ve koyu Fenerbahe taraftar deilseniz kimsiniz siz? Hatrlar msnz? Bar Mano ldnde gazeteler yle yazmt: Bar Mano hayatn kaybetti. Yani anahtarlarn veya kredi kartn kaybetmi gibi. lm haberinden Bar Manonun yok olduu,
19
hi olduu, dnyaya adeta hi gelMEmi gibi olduu anlalmad. lm olsa da Bar Mano hl vard. Hviyetini deil sadece hayatn kaybetmiti. Bu yani. Hepimizde deimeyen, AYNI kalan bir BEN var ama nere(m)de o? Ben kimdir? Gerek hviyetim nedir? bir kazada kolumu ya da iki bacam birden kaybetsem? %50 Eksilsem? Bir futbolcu iin gerek bir dram, ya benim iin? Kitap okumama, kzlarmla oynamama engel deil. Mesleime engel deil. Oy kullanmama? Bacaklarm olmasa da TAM, EKSKSZ bir vatandam. Gerek kendim gerekse ailem, devlet ve toplum bacaklarmn kopmasna ramen Bende kalan, eksilmeyen bir eyin varln kabul ediyor. Haklarm ve devlerim de TAM, EKSKSZ. *...+ ampiristlerin algya, deney ve gzleme dayal durularnn sonuna kadar gidersek ok kaygan bir zemine varyoruz: eyler ancak alglanabiliyorlarsa vardrlar. Algya dayal objektif, llebilir varlk iddialar Zaman selinin akna bir saniye bile dayanamyor. Bunun iin 5 duyu ile etraftan topladm bilgiler srekli deiirken, yazmakta olduum u yaz bile Zaman iinde AYNI kalamazken Ben kim oluyor da yllar boyu AYNI kaldn iddia ediyor? (Varlk bir harftir, sen onun anlamsn) Evet Bu hafta tantmak deil de sadece dikkat ekmek istediim bir kitap var: Sadreddin Konev Hazretlerinin yazd Esma- Hsna erhi. Kymetli insan Ekrem Demirlinin tercme ettii harika bir eser. Tantmak istemiyorum zira kendi aciz kelimelerimle sizlere vakit kaybettirmekten korkarm. Heykeli dikilecek insanlarn o heykele ihtiyac yoktur diyordu bir dnr. Byle kymetli eserlerin de vlmeye, tantlmaya, aklanmaya ihtiyac yok. Mellifin okura duyduu merhamet zaten her satrda hissediliyor. Tasavvufun ya da Esma- Hsnann ehemmiyetini anlatmaya almak da byk edepsizlik olur diye dnyorum. Bu yzden sadece dikkat ekmek istedim. Gerek perdesini aralayp Hakikate ynelmek Bunun yollar var. Hepsi bu. Ibn Ajibann Miraj al-tashawwuf il haqiq al-tasawwuf adl eserinin Franszca tercmesine yazd nszde Jean-Louis Michon Tasavvufun hem bir sanat hem de bir ilim olduunu sylyor. slm kabul ederek Ali Abd al-Khaliq ismini alan ve ehl-i tarik olan Jean-Louis Michona gre Tasavvuf yntemleri, terminolojisi (istilahat) tecrbe edileni insana aktarmas vehiyle bir sanattr. Fakat ayn zamanda Tasavvuf bir ilimdir. Zira Hakikatin kefine ynelmitir. Bir zaman nce yine Kitap Tantm serisinde Ganiyy-i Muhtef Hazretlerinin Nefesler adl eserine dikkat ekmitik, sadk okurlarmz hatrlayacaklar. Bu hviyet meselesini anlatmak iin yine o eserden istifade edelim. Hviyet adl nefes bize soru olsun, cevab da erhu Esmillhil-Hsndan gelsin. Bir keman konertosu gibi Ya da tecahl- rif sanat diyelim; nasl isterseniz
Bir parack balmumu: zel kokusu olan, Yumuaka ve sar, hem kolayca yorulan
Bir cisimdir ki sonlu, snrl hacma mlik; Onu emrza kar ecz da klm Hlik.
yice cvklar strsan sen bunu,
Fikir Platformu
20
Hacm artar, aklar rengi de enikonu.
Grn de deiir deiince tm arz; Ama, hviyyet iin, bu asl olmaz maraz.
O, hviyyeti mahfz, gene bir balmumudur. Biraz daha stsan bir sv eder sdr.
Buharlar, daha ok stsan: sv kalmaz. Buhar hlinde bile hviyyet tdil olmaz.
Buna benzer bir misl iin dn insan! Yalansa, hasta olsa ya da azalsa kan,
Ameliyt da olsa, hatt tasa protez, nsanl deimez! Elhak, muhkemdir bu tez!
u hlde arz ile hviyyet ayr eymi. Arzn gizledii hviyyeti kim bilmi?
Bir eyin arz ok ama hviyyeti bir! Bunu idrk etmeli olmadan mtekebbir.
Mdem ki bu arzn ardnda hviyyet var, Ve arz perdeleri olmakta sana duvar,
Bir kere de sormal: Grnen bu lemin Nedir ki hviyyeti ve dayand zemin?
Fikir Platformu
21
Sadreddin Konev Hazretlerinin erhu Esmillhil-Hsn adl kitabndan alntlar EL METN, sf. 161 Mnlardaki MeTaNet cisimlerdeki kesiflik gibidir. HAKKn metanetinin bir yn Onun ALLAH ismini lafzda veya yazda baka birinin kendisiyle isimlenmesinden korumu (muHaFaZa etmi) olmasdr. Bylece bu isimden ebedi olarak sadece HAKKn hviyeti (kim?li, =identity, AYNI-l) anlalr. Binaenaleyh, HAKKa bu isimden baka daha iyi bir dell yoktur, bunun yegne istisnas insn- kmildir. nk insn- kmil ALLAHa bu kelimeden daha iyi dellet eder. Bu nedenle HAKK insn- kmili kelime diye isimlendirmitir. Buna gre ALLAHn kelimesi ancak insn- kmil ile konuur (NuTuK eder); buna karn insan kelimesi ise kendiliiyle konuur. u halde insan kelimesi HAKKn hviyetine delalet eden en gl delldir. Hz. Peygamber (S.A.V) yle buyurmutur: ALLAHn velileri grldklerinde ALLAHn hatrland kimselerdir. EL HAY, sf. 177 EL HAY sadece HaYat sahiplerinin vasflanabilecekleri zelliklerin kendisine nispet edilmesinin kesinlii nedeniyle EL HAYdr. Kadim ve HAYn hayat karsnda duran herkesi aydnlatan gne iin gne gibidir; bizatihi HAY da kim grrse canlanr ve hi bir ey ondan gizli kalmaz. Her ey canldr. Eyann hayat mutlak EL HAYn hayatnn onlar zerindeki bir feyzi olduuna gre ayn- sabite, sbitlikleri halinde canldrlar. ayet onlar canl olmasalard HAKKn celline layk bir kelm ile Kn! / Ol! szn duyamazlard. Binaenaleyh ayn- sabitenin bu kavli iittikleri ve HAKKn emrine icabet ettikleri sbit olduuna gre onlarn HaYat sahibi olduklar da kesinlemitir. Onlarn hayatlarn ise sadece kmillerden muhakkik olanlar idrk edebilir. EL KAYYM, sf. 179 EL KAYM her nefsin elde ettii ey zerinde kim oluu nedeniyle kayymdur. *...+ Kayyumluk liztih HAYn bir sfat ve nat olduuna gre EL KAYYM her durumda EL HAYa elik etmitir. Hi kukususz EL HAY ismi kendilerine sirayet ettii iin hereyde hayat bulunduu sabit olmutur. u halde herey hay / diri olduu gibi, ayn ekilde her ey kendilerine kayymluk sirayet ettii iin kimdir. ayet bu zellik manev-ulv hakikatlere sirayet etmemi olsayd vcd varlklar ayan sabitlik hallerinden harice kamazlard. ayet kayymluun nefeslerdeki eseri olmasayd bast harflerin sretleri zuhr etmezdi. Delalet ve iaret eden harfler birlememi olsayd vcd kelimelerin zuhru sz konusu olmazd.
Fikir Platformu
22
slamn vizyonu / Hamza Yusuf (Ekrem Senai) Bu insanlar yaamlarn bu iten kazanyorlar ve bu yzden anlattklarna inansalar da inanmasalar da para kazanmak iin anlatmak durumundalar. Dine inanmadan din anlatan birok insan var. Bu yaklam dini renmek isteyenler asndan bir problem. [...] Arnold Toynbeenin ifadesiyle Papa 80 yl boyunca mslmanlara cizye demitir. Yani Katolik Kilisesinin slam egemenlii altnda olduu bir zaman yaanmtr. slam, kuzey iklimlerine, Danimarkaya kadar ulamtr. Vikingler Mslman olmulardr, Vikingler spanyol ve Portekiz Mslmanlarna kar savam, bu srada bazlar Mslman olmu, bazlar Danimarkaya dnm, bir ksm da spanyada kalm ve Norman olarak ngiltereyi igal etmilerdir. rlanda balants da ok ilgintir. rlandallarn Mslmanlarla balants ok eskidir. Protestanln rlandaya gelmesinden daha eskidir. rlandada Arapa yazlarn bulunduu manastrlar grlmtr. rlanda kiliselerinin bir ksmnda Bismillahirrahmanirrahim levhas bulunmutur. rlanda mzii Endls Arap mziinden etkilenmitir ki bu da Fars mziinden etkilenmitir Hamza Yusufun slamn Vizyonu kitabyla ilgili yapt bir deerlendirme konumasnn tercme edilmi deifresidir.
23
Fikir Platformu
Blm 1 Murata ve Chittickn slamn Vizyonu kitab zerinden konumaya alacam. Bu kitab daha once mslman olmayan bir retmen grubuna anlatmtm. Giri blm okuduum en iyi ngilizce metinlerden biri. slam geleneine ait derinlemesine bir tahlil yapyor. Bu ksm birka defa okudum, neden bu kitab bu kadar sevdiimi hatrladm. Sadece mslman olmayanlar deil, mslmanlar iin de olduka faydal bir kitap. Batda dine iki ynl bak olduundan bahsetmesi takdire ayan konulardan biri. Szlkte adna dini gelenek deniliyor, niversitede hikaye etme yaklam (narrative approach) ve tanmlama yaklam (descriptive approach) tabirleri kullanlyor. Tanmlama yaklam en yaygn olan, Antropolojik yaklam, dinin toplumda nasl tezahr ettiini gsteren bir yaklam. nsanlar nasl yayorlar, dinlerini, dinlerinin gereklerini nasl ifade ediyorlar. Bu yaklam insanlarn fiillerini iermekle birlikte din tarafndan tesis edilmi uygulamalar da ieriyor. Ayn zamanda tuhaf eyleri de ieriyor nk insanolu garip eyler yapar ve bunlar genellikle din adna yapar ve bir sre sonra bunlar dinin bir paras olarak grlr. Din uzman perspektifinden, kendini adam insanlardan bahsediyorum. nk Batda adanm uzmanlar olduu gibi, Dr.Clearynin ifadesiyle czdan uzman da ok var. Bu insanlar yaamlarn bu iten kazanyorlar ve bu yzden anlattklarna inansalar da inanmasalar da para kazanmak iin anlatmak durumundalar. Dine inanmadan din anlatan birok insan var. Bu yaklam dini renmek isteyenler asndan bir problem. California niversitesinde din derslerine katldm. Bir gelenek iinde bulunan, o gelenee inananlarn anlatt dersler ok farklyd. Zen Budizmine derin ilgisi olan dindar bir Katolikten aldm ders byleydi mesela. Dine inanmayan kiilerin snflarnda ise, ne kadar objektif olmaya alsalar da, bir problem vard. Aslnda bu insan doasnn gerei. Bizler her eye filtrelerle bakarz. slama bak da bu filtrelerden geer. Mslmanlar dinlerini anlasalar da, anlamasalar da dinlerine savunarak bakarlar. Baz Mslmanlar vardr ki bence dinin mesajn anlasa, dinden kabilir, nk onun dnya gryle uyumsuzdur. Baz Mslmanlar da vardr ve bence ounluk byledir, dini renmeye baladka bu onlarn kanaatlerini kuvvetlendirir. Baz Mslman olmayanlar slam aratrdklarnda mslman oluyorlar. Bazlar ise, slama kar daha ok bileyleniyor. Bazlar ise mslman olmamakla birlikte gelenee derin sayg besliyorlar. Yani herkes filtrelerden bakyor ve bu kitabn giri blmnde de bu durum anlatlyor. Kitapta yle diyor: Mslmanlarn slam renmeye ihtiyalar var, nk dinleri hakknda ok az ey biliyorlar ve genellikle savunma konumundalar ve bu tespit kesinlikle doru. Mslmanlarn ou dnya algsna yansyacak derin bir din bilgisine sahip deil. Birok Mslmana en temel sorular sorun, aldnz cevaplar sizi artacaktr. Batllar da hibir ey bilmiyorlar ama insiyaki olarak dmanlk besliyorlar, byle bir ortamdayz. Dr.Clearynin Zen Cohen kitabnda bahsettii eylerden biri bu. Kendini ok liberal, ak fikirli, n yargsz gren Amerikallar konu slam olduunda en keskin nyarglarn sergileyebiliyorlar ve bunu kesinlikle hibir bilgi sahibi olmadan yapyorlar. Baka bir konuda konusa kendini nyargl hissedecei, adaletsiz olacan dnecei halde konu slam olunca kantarn topuzu kayor. Birok insandaki bu dmanlk ok ilgin. Bu dmanln birok sebebi var. Tarihi sebepleri var. slam yzyllarca dnyann byk bir blmnde en byk gt. Bu sebeple, baz insanlar Mslmanlarla uyum iinde yaarken, bazlar byle deildi. rnein inliler ile Mslmanlarn gzel bir ticari ilikileri vard. Biliyorsunuz in birok mslman lke ile komudur ve inin byk saylabilecek bir ksm mslman olmutur. inlilerin slamla ok erken zamanlarda tantna dair bilgiler vardr. Bir inli alim, kitabnda, inden bir delegenin Medinede Hz.Peygamberle (SAV) grtn, bir baka delegenin ise mer ibn Hattab (RA) ile grtn anlatr. Yani inliler ok erken bir zamanda slamla tanmlar ve Mslmanlarla gayet iyi iliki
24
kurmulardr. Savalar da olmu, 8.yyda baz inli kat reticileri savata esir edilmi ve Badata gtrlerek Mslmanlara kat yapmay retmeleri istenmitir, Kat 1. yzylda Tsai Luin adnda bir inli tarafndan bulunmutur ve bu buluundan dolay tarihin en nemli kiilerinden biri kabul edilir. Mslmanlar Afrikallarla da genellikle iyi ilikiler iinde olmutur. Birok Afrikal Mslman olmutur. Kara Afrikada, gney Afrikada iyi ilikiler kurulmu, bunun yannda klelikten dolay bazen dmanlklar da olmutur. Ama ounluu Mslman olmutur. Bat Afrikada da kle ticaretiyle ilgili bir dmanlk olmutur. Nijeryann Ebo blgesi veya Eurobaya inmilerdir. Ve Eurobann ou Mslman olmutur ama dmanlk da vardr, yani baz blgelerde iyi ilikiler geliirken baz blgeler problemli olmutur. Bat genellikle slamla dmanca bir iliki iinde olmutur. Balangta durum her zaman byle deildi, tarihin baz sayfalarnda, mesela spanyada, mslmanlarn, Hristiyanlarn ve Yahudilerin uyum iinde yaadklar ve kltrel geliimin gze arpt blgeler de vard. talyann byk bir blmnn Mslman egemenlii altnda olduu bir zaman dilimi olmutur ve Arnold Toynbeenin ifadesiyle Papa 80 yl boyunca mslmanlara cizye demitir. Yani Katolik Kilisesinin slam egemenlii altnda olduu bir zaman yaanmtr. slam, kuzey iklimlerine, Danimarkaya kadar ulamtr. Vikingler Mslman olmulardr, Vikingler spanyol ve Portekiz Mslmanlarna kar savam, bu srada bazlar Mslman olmu, bazlar Danimarkaya dnm, bir ksm da spanyada kalm ve Norman olarak ngiltereyi igal etmilerdir. rlanda balants da ok ilgintir. rlandallarn Mslmanlarla balants ok eskidir. Protestanln rlandaya gelmesinden daha eskidir. rlandada Arapa yazlarn bulunduu manastrlar grlmtr. rlanda kiliselerinin bir ksmnda Bismillahirrahmanirrahim levhas bulunmutur. rlanda mzii Endls Arap mziinden etkilenmitir ki bu da Fars mziinden etkilenmitir nk birok Mslman mziinin kayna burasdr. Bu tarihin byk bir ksm bilinmiyor. Bilinmemesinin sebebi birok insann tarihi kaynaklar okumamas. Tarihiler sadece belirli alanlara younlayorlar. slam konusuna ilgi duyanlar doal olarak Mslmanlar ve ne yazk ki tarihle ilgilenen ok az mslman var. Nabil Matarn kitab ngilterede slam nemli bir kitap fakat sadece bir balang nk ngilterede bir Mslman dnemi vard, zerinde Bismillahirrahmanirrahim yazl paralar baslmt. Renegadolular vard, bunlar Avrupalyd , Mslman olup lkelerine dndler, ngilizler Fas gibi yerlere gittiler. Mslman olan bir ngiliz vard ve Fasta bakan oldu. Tarih ok geni bir alan, btn bunlar incelemek gerekiyor. Dmanlk dnemleri olmutur, ok dmanca olmayan dnemler olmutur ama genel kural olarak Avrupallar Mslmanlar kendilerine derin tehdit olarak grmlerdir. spanyada, spanyollarn ilerin yolunda olduunu sylemesinin bir ifadesi kyda hi Fasl yok demektir, bir dier ifadeyle ortalkta hi Mslman yok. Hala gney spanyada iler yolunda demek yerine bu ifade kullanlr. Ayrca Roland arks var. Sizlerden edebiyat okumu ve Newton antolojisi gren varsa, Roland arksn okumusunuzdur. Roland arks Rolandnn Fasl mslmanlardan geri aln anlatr. Charles Martell, 8.yzylda Mslmanlar savata pskrtmelerinin nasl bir dnm noktas olduunu anlatr. Geri dnerler, Bat Avrupadaki seferleri durdururlar ve sonraki 800 yl spanyaya odaklanrlar. spanyadaki slam, Avrupal slamdr ve dier tarafta Osmanllar cihad fikrini ve slam klla yayma fikrini tekrar getirmiler ve Hristiyan-Dou Avrupaya seferler dzenlemiler ; Viyanaya kadar gitmilerdir. nsanlar bilmez belki, kruvasan (croissant) Viyanal bir frnc tarafndan mslmanlar yenilgiye urattktan sonra crescent (hilal)I yenmenin ve yemenin zevkiyle hazrlanm bir yiyecektir. Tarihten gelen bir dmanlk vardr ama genellikle birok Batl insan, birok dou Avrupal gibi tarihle ilgilenmez. Ama bir lkede yayorsanz byk ihtimalle Hal Tavan (http://en.wikipedia.org/wiki/Crusader_Rabbit) gibi karikatr karakterlerle bymsnzdr. El Cid (http://en.wikipedia.org/wiki/El_Cid) gibi filmlerde fasllar hep kara yaz ve vahi gsterilir. Eski filmlerde mesela Rudolph Valentinonun The Sheikde (http://en.wikipedia.org/wiki/The_Sheik_(film)) Mslmanlar olduka romantiktir ama sonunda
25
Fikir Platformu
karakterin aslnda Arap olmad ortaya kar, o bir Avrupaldr ve Avrupal kz almas en doal hakkdr. Dmanlk fikri ciddidir ve Mslmanlar bu konuda dnmelidir fakat Batllar da slama daha az dmanlkla bakmak konusunda kendileri ile mcadele etmelidir. Bu zor. Bu kitap slamI Mslmanlara doyurucu bir ekilde anlatmaya alyor ve bunu gayet iyi yapyor. Sizlere problemli birka noktay aktarmaya alacam, bunun slamn anlalmas asndan nemli olduunu dnyorum. Bu snfta bu dersi vermemin sebeplerinden biri slam hakknda unuttuumuz eylerden birini aktarmak, holistik gelenei. Bu btnselliktir. Kuran der ki, siz kitabn bir ksmna inanp bir ksmna inanmyor musunuz? slamI Kabul ederseniz, ona teslim olursunuz. Bunun anlam btnsel dnya grne teslim olmaktr. Dnyaya Mslman gzyle bakmaktr, dnyaya Bat niversitelerinin veya Bat dnyasnn perspektifiyle bakp grlerini bulandryorlar ve durumun vehametinin farknda bile deiller. Yaratc ile irtibat kopuk birok Mslman var. Gnlk hayatlarnda akn olanla hibir ilikileri olmuyor; yaamlar ruhsallktan, anlamdan tamamen uzak. Bir baka ilgin nokta u: William Chittickin en azndan bir sre geleneksel medrese eitimi aldn, ve bu yzden geleneksel metinlerin tercmesi konusunda usta olduunu biliyorum. nk yapt tercmeleri okudum ve bu ii ne kadar ustalkla yaptnn farkndaym. Klasik metinlerin balang okuyucular iin ok zor olduu syleniyor. Bunlar farkl bir kltrel evreden gelen insanlar iin yazlmam, yazarlarla ayn paralelde dnen, ayn dnya grn paylaan kiiler okuyacak diye yazlm kitaplar. mam Gazalinin 6.yzyl Dou slamn anlattn unutup kendi standartlarn imama uydurmaya almak, doru ve adil deildir. Dier taraftan mam Gazali gelenei gnmzde de kullanabileceimiz bizimle ilgili, evrensel eyler sylyor. Dier taraftan mam Gazalinin kitabnda gnmzle ilgili olmayan, kendi zaman ve blgesiyle ilgili blmler de var. Bu kitaplarn ileri dzey entelektel bilgiye sahip kiiler muhatap alnarak yazld sylenebilir. Lisans dzeyi eitim sistemimizde nadiren grdmz, lisans altnda ise hi grmediimiz bir eitim tipi bu. Geleneksel slami metinlerle uraan biri, rnein mam Gazali, birok eserinde - hepsinde deil nk baz eserlerini halk iin, herkesin anlayabilecei ekilde yazmtr- okuyucunun gramer, retorik, mantk, diyalektik, nazm ve nesir konusunda eitimli olduunu farzeder. Matematik konusunda siz zaten bilgilisinizdir. Kitabn yazarken bu varsaymlara gre yazar, dolaysyla Arapa bilseniz bile mantk bilmiyorsanz ortalama Arapa okuyucunun anlad anlamdan ok farkl balamda bir ey sylediini anlamanz mmkn olmaz. Onun anlam farkldr, teknik bir kelimedir, teknikle ilgilidir. Klasik metinlerle almak iin kii klasik eitimden gemelidir, bunu yapmazsanz anlayamazsnz. Bu yzden klasik metinlerde ok byk tercme hatalar gryoruz nk insanlar metni incelemek iin gerekli temel bilgilere sahip deiller. Metinler bir konunun ana hatlardr. Geleneksel metinler zerine atmz snflardaki rencilerimiz bunu bilmelidir. Metinler sadece ana hatlardr. Anlamlarn veya yorumlarn mandalland iplerdir. Geleneksel Mslman dnyann bilgiyi iletme ekli budur. Gramer renmek bir iiri anlamak iin yeterli olmaz, yorum ilmini de renmek gerekir. Tm rnekler allm olmaldr ki kurallar anlaml hale gelsin. imdi renciler ktphaneden kitap alp ertesi hafta brakmak nedir bilmiyor. O kitab satn almyorsun, onu elle kopyalamak ve bir ustayla kelime kelime aylarca, yllarca almak gerek. ahsen baz metinleri, yaynlanmad ve bulunamad iin elle kopyalamak durumunda kaldm. Bundan ok faydalandm ve byle bir imkanm olduu iin mutluyum. Oturup hocamla kelime kelime metin yorumladk. Onlarca kitab hocam ile bu ekilde almann etkisi byk oldu. eyh Muhammed bu ekilde yzlerce kitab bitirdi. Babasyla birlikte 400 kitab mtalaa ettiler. yi bir eitim aldysanz, tek banza mtalaaya balamadan once en az 30-40 kitab bir hocayla birlikte mtalaa etmi olmanz gerekir.
Fikir Platformu
26
Bir ilgin konuya daha temas edeceim. Birok ada Mslman eskimi malzemelerle uramaktan bkm gibi grnyor. Entelektel miraslarn kenara itmeye ve bunu bilimsel abalarla, mesela sosyolojiyle deitirmeye alyorlar. slami mirasn gereksiz ve Kurann yeterli olduunu syleyerek bu insanlar zamann ruhuna teslim oluyorlar. Eski yorumlar dikkate almayanlar, metinleri gnmz baskn dnya gr nda ele almak durumunda kalyorlar. Bu, kendi zamann byk gelenein nda aydnlatan byk otoritelerin takip ettii yoldan ok farkl bir yol. Antik gelenein gzelliklerinden biri, 12.yyda yazan bir yazar, 3. Ve 4.yy yazarlar ile ayn dnya gr ile yazyor ve yorumda bir sreklilik var. Zamann ayartmalarna boyun emiyorlar. Modernlerin yapt eylerden biri hereyi kendi zaman iinden deerlendirmeleri. Sonra bu insanlar arkalarna bakp ne kadar komik sonulara ulatklarn gryorlar. Bu yzdendir ki 19.yya baktnzda kafatas bilimi kiilii anlamann en gncel yoluydu ve insanlarn kafatasndaki ikinliklerden karakter analizi yapyordu. Bu 19.yyda son derece bilimsel grnyordu. Bugn dile getirilen fikirlerin de 50-100 sene iinde benzer bir duruma decei beklenebilir. Bu tehlikelerden sadece biri. Kitapta bahsedilen bir dier konu da u: Entelekteller ilgisiz detaylar tartmak iin byk zaman harcyorlar. Mslman alimler baz eylerle ilgili ok fazla detaya girmiler ve bunlarn ilgisiz konular olduuyla ilgili bir anlay var. Aslnda onlarn tarttklar gnmz dnyasnda da tartlmaya devam ediyor ve devam eden anlamsal analizler var. Dilin derinlemesine analiziyle ilgilenen insanlarmz var. Tarihte byle mslmanlar bulursunuz. Gramer konusunda en olaanst alimler Irakta 3.,4. Ve 5.yzylda ortaya kyor. Bir doktora tezi var, modern dil teorisinin, aslnda 3.ve 4.yyda Irakta ktn gsteriyor. Bunlar alan dil bilimciler bunlar okumu ve kendi fikirlerini ortaya koymak iin kullanmlar. Mark Twain yle der: eskiler en gzel fikirleri bizden almlardr. Eskileri okumak kadim bir hiledir. En popler yazarlarn bazlarna baktnzda, ve klasiklerle karlatrdnzda malzemeyi nereden aldklarn ve ama bunlar nasl gncel gibi sunduklarn ve nasl yeni hale getirdiklerini grrsnz. Epictitus, bana 2000 yl once Romada yaam bir kle nasl yardm edebilir? diye soruyor kitabnda. Son olarak diyor ki; biz yazarlarn kendi lensleri vardr. Bazlar bizi slamn vizyonunu slam entelektel geleneinde ve zellikle Sufi geleneinde aradmz iin yadrgayabilir ama slam iindeki bu perspektiflerdir ki gelenein en bilinli yansmasn salar. altklar entelektel gelenek, klasik gelenek. Sufi gelenek, insanlarn hakknda kt konutuu Sufi gelenek deildir. Eski alimler, byk alimler kendi ruhsall iinden kklenen bir perspektife sahip olmular ve slamn yorumu ve aklamasn buna dayanarak yapmlardr. Bunun ad tasavvuf ilmiydi. Dolaysyla bu bir keif deil, bu gelenein bir paras ve onlarn gsterdii de bu. imdi giri blmnde dinin Hz.Peygamber vastasyla (SAV) gelen Kuran ile kurulduunu sylyor. Mslman, Allahn iradesine teslim olan ve slam dinini takip edendir. Kuran Hz.Peygamber (SAV)e Cibril ile iletilmi olan kitaptr, ana tema bu. Ayrntlamak iin, 1400 yldan fazla bir zaman nce Mekke dnda bir tepede , bir insan meditasyondayd ve melek ona gelerek ikra (oku) dedi ve bu vahyin balangc oldu. Her ey buradan ortaya kt. Bu temeldir. Dolaysyla Kuran her eyi byle yrngeye soktu ve imdi gezegenimizde her 5 insandan biri Kurann Allah tarafndan gelen vahy olduuna inanyor. Yani bu melekten vahy alan bir insan ile balad. Mslmanlara gre, Hristiyanlardan farkl olarak, Kuran sadece Arapadr. Bir hristiyan genellikle ncilden konuurken, incilde byle diyor diye konuur. Bir Mslman hibir zaman eer slam gerekten anladysa Yusuf Alinin tefsiri iin byle sylemez. Der ki mealde diyor ki. Hibir zaman Kuran diyor ki demez. Bunu dememelisiniz nk eviri sonuta bir yorumdur ve hibir Mslman Kurann herhangi bir mealini kesin kabul etmez. Kurann kesin bir evirisi yoktur, bu Arap dilinin doasyla ve dilin genel doasyla ilgilidir. Her dilde farkl yorumlar mmkndr.
Fikir Platformu
27
Geenlerde iki yllk alma sonucu mam el Busurinin 160 msralk iirini evirmeyi tamamladm. Bu iiri defa tekrar tekrar evirdim, nce harfi harfine evirdim ve sonra birine gnderdim benim iin dzenledi, birok deiiklikle geldi, ikinci bir defa almak durumunda kaldm ve bir daha zerinden getim ve son defasnda tamamen yeniden evirmi oldum. Bir noktada farkettim ki srrealistik Arjantinli bir yazar olan ve deindii motiflerden biri olaylarn srekli yeniden tekrarlanmas olan Borehey Horeheadsin bir hikayesinde sonsuza kadar eviri yapmaya devam eden bir karakter olarak pekala yer alabilirdim nk her zaman yeni olas bir anlam vardr. Her zaman baka bir anlama gelebilen kelimeler vardr. Eanlaml szckler kitapna bakarsanz ayn kelimenin birok farkl karlklar olabileceini grrsnz. Kuran Arapadr, Biz bunu Arapa indirdik buyruluyor. Bu Arapa Kurandr. Bu yzden Kuran Arabidir ve bir de Kuran meali vardr. Meal Kuran diye isimlendirilemez. Bu ok nemlidir. ncilin birok farkl yorumu vardr. Yeni Amerikan versiyonuna bakarsanz, ve sonra King Jamese bakn, tamamen farkldr, bazen mana tamamen deiir. Dolaysyla neyi takip ediyorsunuz ve ne anlama geldiine kim karar veriyor? Aka Kurann birok yorumu vardr ama eer 15 farkl ilmi tamamladysanz -Ibn Cuzaiye gre 12- Kurana hakim olabilir ve ancak ondan sonra yoruma kalkabilirsiniz. Bu ilimleri tamamladnzda, yorumunuz Arap diliyle uyumluysa ve Hz.Peygamberin (SAV) syledikleriyle elimiyorsa, bu kabul edilebilir bir mealdir. Yani Kuran farkl yorumlanabilir, hep yle olmutur ve olmaya devam edecektir. Kurann ilk zamanlarda Farsaya evrildiinden bahsediyor ki dorudur ama notlarda satr aras olmu, aslnda bunlar halk iin yaplmam, kurallar iin yaplmtr, yani Kurann yorumu halka verilmemitir. Katolik Kilisesi de ayn fikri takip etmitir. ncilI Latin dilinde tutmular ve Luteryanlk ve Protestanla kadar lisanlarna evirmemilerdir, nk ncili okumadan once farkl ilimlere hakim olmak gerektiini, aksi taktirde yanl yorumlamalarn olabileceini dnmlerdir. Ve sonra Kurann 7 katman anlamndan bahsediliyor. Kuran 7 farkl harfte indirilmitir hadisine atfta bulunuyor. Bunun ne anlama geldiine dair tartma var ama bir hadiste Hz.Peygamber (SAV) buyurmulardr ki herbir ayetin i, d ve te anlamlar vardr. Sadece d, zahiri manalarn kabul ederseniz ezoterist olursunuz. Snni Mslmanlar daima Kurann hem batni, hem de zahiri olduunu ve hibirinin reddedilemeyeceini dnmlerdir. Kuran avama, sradan insanlara da havassa, sofistike insanlara da, felsefecilere de krallara da kyllere de obanlara da hitap eden inanlmaz bir medeniyet yaratmtr. Bu Kurann en gl ve ekici zelliklerinden biridir. Her kademeye seslenir ve ortak bir temelde hepsini buluturur. Kuran 100 yl iinde inden spanyaya farkl diller konuan corafyalara -dili Arapa olmasna karnhitap edebilmitir. nk onlarn sadece kulaklarna ve dillerine deil kalplerine ve akllarna hitap etmitir. nk insanolunun paylat en temel anlamdan bahsetmektedir ve Kuran bu yzden evrenseldir. Dier gelenekleri okuduunuzda farkedeceiniz eylerden biri udur ki, kutsal metinlerinde corafya ile ilgili birok bilgi vardr, ormanda yaamakla ilgili mesela, slamda ise, Kurana baktnzda okyanus zerinde seyahat eden adama seslenir, halbuki Araplar okyanusta gezmemilerdir, okyanusun ortasnda dev dalgalar iindeki gemicilere seslenir. Ayrca lde gezen adama seslenir. Dalarda seyahat eden, yaayan, tarmla uraanlara, obanlara seslenir. Tccarlara seslenir, ticaret yapan insanlara seslenir, elle i yapan insanlara seslenir, herkes kendini Kuranda bulur ve Kuran herkesle konuur. slamn birletirici etmenlerinden biri hepimizi Arapaya davet etmesidir, dolaysyla Hristiyanlar mesela Kore dilinde, Japonya, Lehe, Sanskrite ayinler yaparlar ama Mslmanlarn ibadetleri, tek dildedir ve hepimiz onu paylarz. Yani hangi camiye gitseniz, ayn Kurann okunduunu duyarsnz, farkl bir Kuran duymazsnz ve bu bizleri birletiren bir faktrdr. Kuran hakim olarak yeni Ahit kadar olsa da ittifakla Eski Ahitten de Yeni Ahitten de ok farkldr. Bu kitaplarn ikisi de birok farkl
28
Fikir Platformu
insan tarafndan toplanm derleme kitaplardr, Kuran ise tek bir insana verilmitir ve bu konuda ittifak vardr. Her ne kadar Patrician Crone gibi Kurann Hz.Peygamber (SAV)in vefatndan sonra bir kurul tarafndan toplandn ve onlarn eklemek istediklerini eklediklerini, karmak istediklerini kardklarn sylemeye kalkanlar olduysa da. Bu aylk Atlantic Dergisiydi, birka say kard. Bu teoriler Oryantalist gelenei aratran oryantalistler tarafndan dahi reddedildi ve Patricia Crone bir derece ark etti. -drt yl nce sylediklerini artk sylemiyor. Dou sahilinde ders veriyor, aslnda SOASdeydi. Ayn eyleri sylemiyor nk Oryantalist topluluktan ok tepki ald. Bu fikirler gayr-i Mslim slam akademisyenleri tarafndan bile kabul grmyor. Nicholson, Arberryye Arap edebiyat tarihini rettii kitabnda der ki, itiraf etmeliyiz ki Kuran kesinlikle Peygamberden nakledilen szlerdir. Mslmanlarn ve zelde Araplarn geni hafzalarn bilenler bilir ki bu kitap ezberle nakledilmitir. Size bir rnek vereceim. Muhammad Hasan El Dudu buraya geldi ve burada bir ders de verdi. Kendisi fotoraf hafzasna sahiptir ve birok hadis kitabn ezbere bilir. Buhariyi kalbiyle ezberlemitir. Bende Buharinin el yazma bir nshas var, alp bakt ve ilk sayfada iki hata buldu ve bana gsterdi. Bu yzden mslman geleneinde gven insanadr, sadece kitaplara deil ve insanlar bunu anlamyor. nsanlar gl hafzalara sahip olmak iin uramlardr, buna nem vermilerdir ve hafzalarn bilgiyi muhafaza iin adamlardr. Ezberler metnin kendisinden ok daha gvenilirdir. Katipler hata yapar ama Hafz yapmaz. Hata yapabilir ama hatasn anlar, eer gerek hafzsa. Bu yzdendir ki hibir gerek Hafz onu dzeltene ihtiya duymaz. Onu tek bana brakn kendi bana alr. Hepimiz bunu grdk, teravihte gl bir hafzn arkasnda namaz klm olanlar bilir. Hafz, KuranI kalbiyle hfzedendir. En ksa sure 10 kelimedir ve en uzunu 6000in zerindedir. Bunlarn herbirine ayet denir ve anlam iarettir. Bununla ilgili detaylara giriyorlar. Kuran ile ncil arasndaki ilgin farkllklardan biri Kurann Allahtan bahsetmesidir. imdi Kurann bu geleneklerden farkllatn duymak bazlarna srpriz gelebilir ama incili okursanz, ncil Tanrdan ok da bahsetmez. Tarihten, kabilelerden, insanlarn problemlerinden, ailelerden, birok eyden bahseder ama ncilin blmlerinde birka sayfadan baka tanrdan bahsedildiini gremezsiniz. Kuranda ise bahsedilen konudan bamsz olarak hepsi Allaha balanr ve bunun yollarndan biri yce isimlerinin kullanlmasdr. Ayetler, Onun merhametli, Kerim, Her eye gc yeten olduu eklinde biter. Kuran daima her konuyu en nemli konu olan Allaha getirir ve bu yzden krmz yazlm Kurana bakarsanz farkedersiniz ki herbir sayfada Allahn ad vardr. Krmz yazl ncile bakarsanz ncilin Tanrdan bahsetmediini grmek size artc gelebilir. ncilI eletirmek iin deil, iki kitap arasndaki bu bariz fark ortaya koymak adna sylyorum. Burada bahsettii konulardan biri de u: Ana dili Arapa olanlar Kuranla bir mlkiyet ilikisi kuruyorlar, bir dier deyile o benimdir ve bakasnn deildir, zellikle Araplarndr eklinde. Eer Arapa bilmiyorsanz, Araplar sizing kuranI anlayamayacanz dnr diyor. ahsen bunun doru olduuna inanmyorum. Arap olmayan birok insan var, Arapay bilmiyorlar ama birok Araptan daha fazla hayatlarn Kurana gore ynlendiriyorlar. Gney Asyal insanlar biliyorum anne babalarn Kuran okurken alarken gren ama okuduklarnn ne anlama geldiini dahi bilmiyorlar ama biliyorlar ki bu Allahn sz ve bu onlar etkiliyor nk Allahn vahyini okuyorlar. Mehur hikayedir bir acem kuranI duyup alamaya balyor ve bir Arap ona sen Acemsin ve nasl KuranI duymakla alarsn? diye soruyor. O da cevap veriyor: Benim dilim Acemdir ama kalbim Arabidir. Kalp, akln anlayamayaca eyleri anlar. Bu da nemlidir. Genel kural udur ki slami dnya grnde temeli olmayan bir kii, Kurann mealini okursa nyarglarn onaylar ve bu maalesef ok dorudur. Kurana nyarglarnzla giderseniz aradnzn ta kendisini bulursunuz, bunu biliyorum, yapyorlar ve ite ortada. Aryorlar ve aradklarn buluyorlar; siz bir ey aryorsanz baka eylere kr kesilirsiniz , yani Kurana nyarglarnz onaylatabilirsiniz. Kurann size konumasna izin vermezsiniz. te bu yzden Kuran bu muttaki insanlara bir rehberdir der ve sonra der ki bu kitabn iinde phe yoktur, daha
29
Fikir Platformu
batan pozisyonunu aklar. Bu kitap hakknda pheniz varsa, size fayda salamaz. Allahn bir vahyi olduuna otomatik olarak inanmazsanz size bir faydas olmaz. Otomatik olarak Allahn vahyi olmadna artlanmsanz o perspektifle okumaya balarsnz. Ama ona gidip bilmek istiyorum bu Allahn vahyi midir? diye giderseniz, phe deil ama bir ey bilmiyorsunuz ve basite kendiniz grmek istiyorsunuz, phecilikle objektiflik farkldr ve bu yollar setiinizde tamamen farkl deneyimler yaarsnz. Bir dier konu kuran ve Kurann dnya grnn Arap diliyle kesinlikle balantl olmasdr. Arapa Semitik bir dildir, Hz.Musa ve Hz.sann (AS) konutuu dildir. Onlar da Semitik diller konumulardr. Aramice ve branice kk yap olarak Arapaya ok benzer. brani alimleri brani dilini yorumlamak iin Arapa szlkleri kullanmak durumunda kaldklarn ifade etmilerdir. nk Hahamlar Arami dilindeki eski ahit tefsirleriyle uzun uzadya uramay yasaklamlardr. Szel gelenekleri vardr ve yazya dntrmekle ve szlkle uramazlar. Araplar szlk yazmaya hemen 8.yzylda balamlardr. Bu ilk szlk ngilizce szlkten farkl olarak son derece sofistikedir. Biz ilk szlmz 16.yzylda yaptk ve kt bir szlkt. Araplar isenslamdan hemen 100 sene sonra son derece sofistike szlkler yazyorlard. Arapayla ilgili bir dier konu onun iirle korunmu olmasdr. Hz.Aye sadece tek bir iirden 12,000 msra ezbere biliyordu. Bu abart deil nk ben ahsen 12,000 msradan fazla ezbere bilen insanlar grdm ve bunun abart olmadn biliyorum. Sonra Kurandan bahsediyor kitap. 114 ksmdan oluuyor. Sreklilii olmayan bir kitap ve bu Batl insanlar iin bir handikap. nk Yaratlla balayan ve tarihle devam eden kitaplara almlar. Kuran okursunuz ve o yaratlla balamaz. Allahn balamak istediiyle balar. Eli Lam Mimle balar. Bunun anlamn kimse bilmez ve bence bu Kurann Allah kelam olduunun en byk delillerinden biridir. nk kimse bunu dnemez, anlamn kimsenin bilmedii harflerle balamay. Her bilenden daha iyi bilen olduunu gstermek iin. Kitaba alakgnll yaklamalsnz nk size diyor ki siz her eyi bilmiyorsunuz. ok az ey biliyorsunuz ve bunu hatrlamak nemli. 20.sayfann altnda Peygamber (SAV)in intihar dnd eklinde grler bulunduunu sylyor. Bu doru deil, intihar dnmedi. ok endieliydi ve bu da peygamberliin delilidir nk yalanc peygamberler sizi Tanr tarafndan gnderildiine ikna etmeye alr, fakat Hz.Peygamber (SAV)in ilk karl bana neler oluyor? olmutur. Bu ei tarafndan onaylandnda ve Varaka, einin kuzeni, tarafndan, neler bittii anlald ama bata ok endieliydi ve derin bir ok iindeydi. Bunu kabullenecek cesareti balangta yoktu, ama kelimenin bu anlamyla gnlsz deildi. armt ve sorumluluuyla ilgili endieliydi. Bunu Kuranda grebilirsiniz. Der ki vahyi ezberlemeye alma nk unutacandan veya tamamn alamayacandan korkuyordu ve kendini byk bir bor yknn altnda hissediyordu. Hz. Peygamber (SAV) Arap Yarmadasnda domutu. Putperest bir ortamda domutu. En batan putperestlii reddetmiti. Putlar sevmemiti, putlara yemin etmemiti, putlar nnde eilmemiti. Allahn birliine veya tevhide kar doal bir eilimi vard. Arap yarmadasnda Haniflik diye bir gelenek vard, Arapada hanif doal olarak Tanrya ynelen demektir. Bu insanlar Tanrnn bir olduunu biliyorlard, onlar kendilerini Hz.brahimin dinine inananlar olarak gryorlard. Yahudi ve Hristiyanl benimsemediler ama Tanrnn tekliine inandlar. Bu ekilde birka kii vard ama ok da yoktu. Parmakla saylamayacak kadar oktu ama ok byk bir nem verilmiyordu bu dine. Hz.Peygamber (SAV) bu gelenee yneldi ama 40 yana kadar vahy almad ve sonra gerek ryalar grmeye balad. Tepeye kar, insanlardan kendini soyutlar ve putperestliin kirletici ortamndan kendini uzak tutard. Bu kendi bana olduu vakitlerden birinde vahiy geldi. Arap kabileleri kendilerini, ve bizler de Araplarn Hz.smailin soyundan geldiine inanrz. Hz.smail, Hz.brahimin oludur. Hz.smail ilk ocuudur. Hz.Hacerin oludur ve ncile gore byk bir milletin babasdr.
30
Tevrat byle diyor. Martin Lings diyor ki Tevrat kutsal kitaptr, uydurulmu deildir ve Tanr dind bir eye byklk atfetmez. Bir dier deyile, byk bir milletin babas olacak, bunun anlam Tanrya boyun een byk bir millet olacak, bir mmet olacak demektir. Birok insan bunu bilmez, ama Minmodes, Nihamidies, Tevratn birok byk yorumcusunun resmi yahudi retisi, Hz.Peygamber (SAV)in ilahi vahy alm olduu eklindedir. Onlar bunun Allahtan olduuna inanmlardr ama bize gelmemitir diye dnmektedirler. Bu durumun Hz.Zekeriyann kehaneti olduuna inanrlar. Bunu Orta Dou politikasndan etkilenmemi Yahudi teoloji kitaplarnda bulabilirsiniz. Yahudiler, Hz.Zekeriyann Yahudilere retilen Dou ve Batya yaylacaktr szn bu retinin Hristiyanlk ile Batya ve slam ile Douya yaylmas olduu eklinde yorumlarlar. Hristiyanlarn dininin yarm olduunu, dier deyile anlaylarnn teslis ile glgelenmi olduunu, ama Mslmanlarn Tanrnn birlii konusunda tam anlaya sahip olduklarn ve onlarn Mesihin gelmesi iin dnyay hazrlamak iin daha iyi bir pozisyona sahip olduklarn dnrler . Baz byk hahamlarn dncesi slamn Allahn takdir ettii bir ara olduu ve Mesihin gelmesi iin dnyay hazrlamann bir yolu olduu eklindedir. Bizler Mesihin Hz.sa olduuna inanrz, Hristiyanlar da yle inanr ama byle bir pozisyon olmas da hayli ilgin. Hz.Peygamber (SAV), Hz.smailin soyundand, 40 yanda vahiy geldi, nce bunu gizli tuttu ve bir noktada Allah ona kp insanlara dini tebli etmesini syledi ve O da emredileni yapt. Araplarn buna verdii karlk bunlar eskilerin hikayeleridir demek oldu, Bir dier deyile bunlar peri masallardr Gnmzde de yaklamn bununla benzemesi ve Kurann bu eit bir karlk bulmas hayli ilgintir. Bahsettikleri konulardan biri de Neml suresinde de bulunan bu bizden ncekilere de yaplan bir tehditti (27:68) -yani Yahudiler ve Hristiyanlardan bahsediyor- bunlar gemilerin masallarndan ibarettir. Araplar mesaj byle reddederler. Hz.Peygamber (SAV) iin dnm noktas hicrettir. Ona gnderilen bir delegenin ricas zerine 13 yllk basknn ardndan hicret edip, Yesribe gitmitir. Evs ve Hazrec, bu ehir Yesrib ismiyle anlmadan birka jenerasyon nce bu ehre g etmi iki Yemen kabilesidir. Buras hurmalklarn olduu bir tarm ehridir ve birbirleriyle savamaktadrlar, srekli savayorlard. Kabile aras kavgalar vard ve bundan ok yorulmulard, bu vaheti bitirmek istiyorlard. Orada yaayan ve ticaretle uraan ama ayn zamanda hurmalklar da olan bir Yahudi toplumu vard. Medinede piyasay kontrol altnda bulunduruyorlard ve Araplara srekli son Peygamberden bahsediyorlard. Bu ehirde ortaya kacan ve tm putlar temizleyeceini ve dini yenileyeceini. Bu Yahudiler gelecek olann Yahudi bir Peygamber olmasn umuyorlard. Hz.Peygamber (SAV) ktnda birbirlerine belki de bu, Yahudilerin hakknda bahsettii kiidir dediler ve gidip kendileri grmek istediler. Gidip grdler ve Mslman oldular. Sonra Hz.Peygamber (SAV) oraya g etti, ve g edenlerle Medine insanlar arasnda inanlmaz bir kardelik ba olutu. Hicret slamn genilemesinin ve ehirlemesinin balangcdr, mslman takviminin ilk yldr. Bir bakma mslmanlar iin zamann balangcdr. ana kaynamz var: Kuran, ki, vahiy olduuna inanrz, Allah Peygamberine (SAV) Cibril vastasyla indirmitir. Peygamber vasyasyla (SAV) gelen vahiy. Buna hadis denir. Bunun anlam Peygamber ilhamla konuur (SAV). Tanrnn ilhayla konuur. Kendi tutkusuyla konumaz, bu ona gelen bir vahiydir. Hadisleri dahi vahiydir. Byle inanrz, hadisler iinde gereksiz, fazla hibir sz bulamazsnz. Tm hadislerin Mslmanlarn hayat iin anlamlar ve etkileri vardr. Hadisler ana kategoriye ayrlabilir: 1. Ahad, tek kii tarafndan rivayet edilmi olanlardr, Bunlar dierlerinden daha az gldr.
31
2. Mtevatir, ok kii tarafndan aktarlm hadis demektir. Bunlar Peygamber (SAV)den gelmedir ve mutlak inan olarak Kuran ile ayn statye sahiptir, bunlar reddedemezsiniz. Buna rnek olarak Peygamber (SAV) savata kadnlarn ve ocuklarn ldrlmesini yasaklamtr. Bu birok kii tarafndan rivayet edilmitir. Bununla ilgili o kadar ok rivayet vardr ki yanl olmasna imkan yoktur. Bu yzden alimler zerinde ittifak etmilerdir. 3. Hadis-I Kudsi Allahn vahyidir ama Hz. Peygamber (SAV) bunu hadis olarak aktarmtr. Kuranla ayn konumda deildir, namazda okunamaz ama onun dorudan Allahtan geldiine inanrz. Bunun bir rnei udur: Peygamberimiz (SAV) diyor ki, Allah diyor ki, nsanolunun her bir ameli kendisi iindir, sadece oru mstesna. O Benim iindir. nk Allah gerekte tek yemeyen ve imeyendir. Dolaysyla oru tuttuunda bir eylemde bulunuyorsun, ve bu Uluhiyete en yakn ey nk sadece Allah yemez ve imez, biz hepimiz yemek imek zorundayz. Bu bir yorum, baka bir ok yorum var. Kurann sonsuz olduuna ve yaratlmam olduuna inanrz. Bu Kurann manas demektir, dier bir deyile kitaptaki harfler, kelimeler deil. Bizler, bu iki kapak arasndaki Kurann Allahn yaratlmam sz olduuna inanrz. Bunu diyebiliriz ama bunu sylediimizde bunlar harfler ve mrekkep anlamnda deildir. Kelimelerin tad anlamlardr. 24.sayfada Hz.Ali hakknda, grn bildirmediinden bahsedilmi. ia grn veriyorlar. Bu Snni gr deildir. Bizler mam Alinin Ebu Bekire biat ettiine inanrz ki, ve burada onu sylyor, ve ia bunu itiraf eder. Hz.Ebu Bekrin rait halife olduuna ve Hz.Ebu Bekrin Hz.Aliden faziletli olduuna inanrz. Sahih Buharide bir hadiste Hz.Ali aka Hz.Ebu Bekrin kendisinden faziletli olduunu ve Hz.merin de yle olduunu syler. Mslmanlar birok farkl dinle birlikte yaamlardr. Dinlere bask kurmamlardr. Drt durumda bu bask olmutur ama alimler buna kar kmlardr. Bunlar kendi politik avantajlar iin durumlar maniple eden, ksa grl hkmdarlar tarafndan yaplm ve byk problemlere sebep olmu olaylardr. Ama genel olarak Mslmanlarn dier dinlere dmanca davranmadklarn syleyebiliriz, Kiliselerini, Sinegoglarn ve Tapnaklarn bozmamlardr, bunlara Zerdtler, Hindular ve Budistler dahildir. Afganistan, Mslmanlar oraya gitmeden once derin bir Budist gelenee sahipti. Aslnda Bugh Buda mantnn merkeziydi ve bu mantklar Mslman oldu. slam teolojisine Yunan mantnda olmayan baz Budist mantk formlasyonlar tantt. Yunan mantnda ne a, ne de b senaryosu yoktur, Budist mantnda vardr. Geleneksel slam teolojisinde ne a, ne de bnin olmad durumlar vardr. Bunun Budist mantklarn etkisiyle ortaya ktn dnyorum. Aslnda ben bir makale yazdm Budistler slama nasl yardm etti diye ve bu konuyla ilgiliydi ama iyi bir eletiri szgecinden geirmeden yaynlamamaya karar verdim. Bir dier nemli konu udur ki genellikle Mslman hkmdarlar insanlarn mslman olmalarn istememilerdir. Mslman olmalarn istemeyiinin sebebi gelir kaybna uramalar ve ayrca slamn eitliki yanyla uramak durumunda kalmalardr ve bu bir gerektir. Buna inanmyorsanz, slamn romantik topik bir versiyonuna sahipseniz, bilin ki bu fantezidir. Tek yapacanz tarih okumaktr. Mslmanlar tarihlerinde son derece drsttr. Mslman olmak iin Arap kabilesine girmeniz gerekirdi ve bunu bitiren Beni meyye zamannda mer bin Abdlaziz oldu. Ondan once Arap kabilesinden olmanz gerekiyordu. Bir mevlaydnz ve bu dk bir pozisyondu. Irakta bir hareket var, ismi uhubiye, anlam insanlarn hareketi veya halk hareketi ve bunlar Arap olmayanlar, bkmlar ve buna kar ayaklanmlar. Yani ncelerde problemler vard. Etnik problemler vard, kabile sorunlar, bunlar insanln problemleridir. Ulema bunlarla hep mcadele etmitir. Bu lkede 100 yl once
32
Hahamlar ve Rahipler anlamalar yazp siyahlarn kleliinin incile gore uygun olduunu belirtmilerdi. Bunu bulabilirsiniz, size garanti ederim, klelikle ilgili kitaplara bakn. Mslmanlar bunu hibir zaman yapmadlar, ulemann metinsel olarak basky meru grd bir tarihimiz yok. Byle bir ey mevcut deil. Tam tersi, bunlara iddetle kar kmlardr. Jahil, siyahlarn beyazlara tercih edilmesinin sebeplerini yazm kitabnda, kendisi de siyah bir adamdr ve kitabnda bunu kantlamaya alr. Tarihsel olarak baktnzda birok siyah byk insan vardr. bn-l Cevzinin Tenvir el Gubi adnda bir kitab var, etiyopyadaki siyah insanlarn erdemleriyle ilgili karanlklarn giderilmesi. Bu Irakl imam tm kitabn siyah insanlarn erdemlerini gstermeye ayrm ve kitapta bahsettii eylerden biri, srailoullarnn siyahlarn Hamn lanetlenmi soyundan olduuna dair grnn hibir kaynaa dayanmadn ve Kurann bunu reddettiini gstermektir. Sonra der ki siyahlarn kara derili olmasnn sebebi udur ki, Gney yarmkrede uzun sure yaadklar iin koruyucu bir deri olumulardr. Bugn insanln ulat bilimsel bir analizi bize yzyllar ncesinden sunuyor.
Fikir Platformu
33
Mutlu Gnler / Samuel Beckett (Tuba Sargl) hi srnmedim hayr rahvan rahvan hayr sa bacak sa kol ha it ha ek on metre on be metre hayr hi kmldamadm hayr hi ac ektirmedim hayr hi ac ekmedim yant yok H ACI EKMEDM hayr kimseyi terk etmedim hi hayr kimse terk etmedi beni hi hayr ite yaam bu yant yok TE YAAMIM BU BENM lklar peki (Samuel Beckett, Acaba Nasl?) lm insan varlnn mutlak yok oluu mudur yoksa sonsuz yaama atlan ilk adm mdr? Varolusal problemlerin ortaya k noktas belki de insann lme yazgl olarak dnyaya gelmesiyle balar. Heideggerin ifadesiyle lm bir varolu tarzdr, byle bir tarz varln doar domaz tamay stlendii bir varolu biimidir. nsan varoluunun (Dasein) kendi zn bulabilmesi de ancak lm karsndaki aresizliinden, korku ve kaygdan kurtularak, lme kar durmas sonucu gerekleebilmektedir. lm, bir yandan insan yaamnn ksa kesitinin anlamlandrlmasna katk salarken, dier yandan yaamn anlamszlnn, bounalnn farkndaln da salamaktadr. Sonlu varolu insann bilincinde olduu fakat ou zaman unutarak yaamak zorunda kald, mutlak bilgisine hibir zaman sahip olamayaca bir durumdur. Her ey bir muammadr; ne olaca, nasl olaca Hlbuki yaarken yle deildir, her eyin pratikte olmasa bile teorikte bilgisine haizdir (!) insan. Hangi durumda ne yapaca nceden dnlmtr, belirlenmitir. Ama lm ilktir, herkesin ilk ve son tecrbesidir; kimsenin kimseye ne olduunu anlatamad, akl veremedii, deneyimlenemeyen, bakasnn tecrbesinden yararlanlamayan, herkesin tek bana yaantlad / yaantlayaca bir gerekliktir. Mutlak son, bakalarnn lm zerinden ok da anlalamamaktadr. len yaknna alayan insan, ou kez kendi lmedii iin mutluluk da duymaktadr. Her ac gibi, bakasnn lm de zaman iinde unutulan, allan bir duyguyken, insann kendi lm dnyadaki yaamnn geri dnsz sonudur. Yaam ierisinde bu sonun dilsel ifadesi her ne kadar lmn kabul edilmi olduunu gsterse de, son kertede endie ve korku duyulan, nasl lnecei, ac ekilip ekilmeyecei, lmden sonra ne olaca kalan, tedirgin eden, ksz brakan sorunsallardr. nsann kendini yaam ierisinde gerekletirmesi ancak doum ve lm arasndaki zaman diliminde mmkndr. Heideggere gre zaman, lm benimsendii lde kavranabilir. Doum ncesi ve lm sonras zaman dyken, yaam gemi ve gelecek zaman zerinden ekillenir. Zira yaanlanlar ve yaplacak olan tm planlar lme odaklanlarak gerekletirilir. Bu noktada lm hep erken gelen, insana daha fazla ey yapacak zaman tanmayan bir olgu olarak kabul edilir.
34
lm, akln en byk yenilgisi olarak da kabul edilmektedir. nk stn akl lm aklamaktan acizdir, bu yzden lm karsnda tm gvenilirliini kaybeder. Modern dnce ve rasyonalizm lme kar duramaz, genel - geer kavramlarla onu aklayamaz. nsan lmn gerek olduunu bilir, fakat dncenin kavrayamad tek ey kendi var-olmaydr. (Bauman, s.27) Merleau- Ponty bunu Kendimi yalnzca nceden domu ve bugn de yayor olarak kavrayabilirim; doumumu ve lmm yalnzca kiilik-ncesi ufuklar olarak kavrayabilirim eklinde aklarken, Sigmund Freud ise Kendi lmmz hayal etmek gerekten de olanakszdr; bunu her hayal etmeye kalktmzda, aslnda o anda bile bir seyirci konumunda olduumuzu alglayabiliriz. der. Tm bu lme, yaama, tanrya, zamana dair soru iaretlerinin, kinci Dnya Savann aclarn en ar biimde yaayan Avrupa Toplumundaki yansmas ise varln anlam zerinden kendini gstermitir. Akla olan inancn yitiren, her trl dinsel ve etik deeri de hayatndan karan birey hem topluma, hem de kendine yabanclaarak yaamay sama bir eylem olarak grmeye balamtr. Dnemin sanat anlay da bu toplumsal deiimden etkilenmi, hayatn uyumsuzluu, anlam zerine sorgulamalar balamtr. Kendi yaratt insanlarn birbirlerini yok etmesine gz yuman, masum insanlarn ektii aclara engel olmayan bir Tanrnn varlna olan inan yok olmutur. Tanrnn yitirilmesiyle lmden sonraki yaama olan inanc da kaybeden bireyin, doum ve lm arasndaki snrl zaman diliminde kendini nasl anlamlandraca ve var edecei en byk sorun haline gelmitir. Kendi iradesi dnda dnyaya frlatlm insan bu sama varoluu neden ve nasl srdrecektir? Tm bu sama varolu durumunun tiyatroya etkisi Absrd Tiyatro akmyla kendini gsterir. rlandal yazar Samuel Beckett, bu akmn en nemli yazarlarndan biri olarak, zellikle Tanr kavramnn yok olmasyla, yabanclamay, zaman ve uzamn yitirilmesiyle de ne gemiini hatrlayan ne gelecee dair umudu olan bireyin trajik durumunu anlatr oyunlarnda. Yazar 1960 ylnda yazd nc ve son uzun oyunu Mutlu Gnlerde topran ve gkyznn sonsuzluunu simgeleyen bir ln ortasnda skp kalm, hareket alan kalmam Winnie ve Willienin anlamsz ve amasz bir dnyada varolularn sorgular. Mutlu Gnler, Beckettin dier oyunlarnda olduu gibi birbirini var eden iki karakter zerine kurulmutur. Godotyu Beklerkenin Estragon ve Vladimiri, Oyun Sonunun Nagg ve Nelli ile Hamm ve Clovu gibi Mutlu Gnlerde de Winnie ve Willie oyun boyunca birbirlerine muhta iki karakter olarak izilmitir. Winnie elli yalarnda ssl bir kadndr. lk perdede beline kadar topraa gml olan Winnie, ikinci perdede ise artk boazna kadar topraa batmtr, boynunu bile kmldatamaz haldedir. Kocas Willie ise altm yalarnda, bir tepenin ardnda ara sra grnr ve srnerek hareket eder. Mutlu Gnlerde Beckettin dier oyunlarnda olduu gibi Winnie ve Willienin bana hibir ey gelmez (Winnienin topraa biraz daha batmas dnda), ellerinden bir ey gelmez, kendi kendilerine konuan bir uzlaya varamayan iki sakat ve mutsuz kii olarak oyundaki yerlerini alrlar. Semih Kaplanolunun ifadesiyle Beckettin dier oyunlar veya romanlarnda karlatmz, varolularyla hibir eyi deitirmeyen, bu nedenle de srekli olarak kendilerinin ve bakalarnn kimliklerini, varlk nedenlerini sorgulayan insanlardr. Winnie topraa gml haliyle, Willie de sadece emekleyerek hareket edebilmesiyle kapatlm olduu lde ilahi zil sesiyle ynlendirilen yaam temsil ederler.
35
Oyunda sonsuz evrende gsne kadar topraa gml Winnie ve srnerek hareket eden Willie, bir anlamda varolusal kmaz simgeler. Karakterlerin durumuyla uyumsuzluk oyunun isminin Mutlu Gnler oluuyla gsterilir. Trajik durumunu grmemek iin srekli kendi kendine sylemler bulan Winnie, ac ve zntden kamakta, topraa battka mutluluu artmakta, lme yaklatka hayata daha da fazla balanmaktadr. Bilin ve beden knts ierisinde, iyimser (!) bak asn korumak iin ok daha fazla aba gstermek zorundadr. Trajik durumuna katlanmasn salayan mutlu gnler ifadesi de, ii bo bir sylem olarak kalmaktadr. Bugn mutlu bir gn olacak, eninde sonunda, yeni bir mutlu gn. Winnie bir anlamda zil sesiyle periyotlara ayrd bir zaman geirme oyunu oynamaktadr. Varl kendine ar gelen Winnie, halinin ironiklii, komiklii ve trajiklii iinde durumunu katlanlr klma abas iindedir. Kalk ziliyle uyanr, gnne dua ederek balar, yaam enerjisiyle ve neesiyle durumuyla tezat oluturacak bir duygu durumu ierisindedir. Bu tezatlk lme yazgl olan insan yaamnn ne denli trajik olduunun bir resmidir aslnda. Winnienin iinde bulunduu korkun durumu sorgulamayp, farknda deilmi gibi davranarak gnlk ritellerini yapmas, bir anlamda yaama uras hem komiktir hem de dehet uyandrmaktadr. Bu bir anlamda leceini bile bile yaayan insanolunun gnlk yaam iindeki uralarnn bounaln grnr klarken, Horatiusun Ne glyorsun, anlattm senin hikyen! szn akla getirir. Winnie, yat ve kalk ziline gre gn ierisindeki dngsn olutururken, zamann insan yaamndaki yeri ve ilevi zerine de sorgulamaya neden olur. Fakat dier yandan kalk zilinin doumu, yat zilinin ise lm simgelediini de syleyebiliriz. Bunu unutarak yaamaya almann, dzene kar kmann ne kertede mmkn olduu ise yine bir soru iareti olarak karmza kar. nsan iitmezlikten gelemez ki. (Susar). Ka kereler. (Susar). Ka kereler kendi kendime sylemiimdir, iitme, Winnie, iitme u zili, hi umursama, gnlnn diledii gibi, uyuyup uyanmana bak sen, ya da sana en faydal olacak bir ekilde, a kapa gzlerini, byle yap her zaman. (Susar) Ama hayr. (Glmser) Daha deil. Hayr hayr. Winnie, lm bilerek fakat yokmu gibi davranarak, iki alan zil arasndaki zaman aralnda, mtemadiyen konuarak kendini onu dileyen Willie zerinden var eder. Konutuka varlna ve yaadna olan inanc byr. Willienin onu dinlemesi ya da anlamas deildir nemli olan, onu duymas yeterlidir. Cevap bile beklemez ou zaman. Bilinli bir d reterek, dayanlmaz yalnzln katlanlr klmaya alr. Evli olmalar ise ikisinin yalnzlklarna bir zm getirmekten ok uzaktr. Ah evet evet, yalnz kalmaya bir alabilseydim, Hani u srekli konumam dinleyecek tek kii bile olmasayd yanmda. (Susar) Senin ok dinlediini dnerek bbrleniyor deilim Willie, Allah gstermesin. (Susar) Senin belki de hibir ey istemeyecein gnler. (Susar) O zaman, senin cevap vermediin, belki de hibir ey dinlemediin anlarda bile hep konutuklarmdan bir eylerin iitildiini sanr, bir ln ortasnda srf kendi kendime konumaktan kurtulurum. nk aklmdan bile geiremeyeceim, bir an iin olsun katlanamayacam bir durumdur bu. (Susar) Bana konumaya devam etme gcn bu dnce veriyor. (Susar) Oysa sen lmek zere olsan, ya da eski deyimle ekip gitsen beni brakp, o zaman ne yaparm, ne yapabilirim btn gn, demek istediim uyanma ziliyle yatma zili arasnda? Dudaklarm srarak nme bakar dururum ancak.
Fikir Platformu
36
Willie ise Winnie konutuka, onu dinledike var olur. Bu noktada birbirlerine muhtatrlar. Birbirlerini tamamlayarak btn o anlamszln iinde korkuyu unutmaya, farknda deilmi gibi davranarak yaamaya alrlar. Winnie konumad zamanlarda ise iinde gndelik eyalar bulunan antasyla urar. Di fras, ruj, trnak trps, ayna, mzik kutusu ve tabancasnn olduu antasna ballk Winnienin nesnelerle kurduu ilikinin tezahrdr. zellikle ayna varlnn kant iin elzem bir nesnedir. Grmek ve duymak hala hayatta olduunun, var olduunun en nemli kantlarndandr. Fakat eyalar iinde bulunan di frasnn zerindeki garantili yazsn defalarca okuyarak Winnie, insan yaamnn belirsizliine ramen cansz bir nesnenin mrnn ngrlebilir ve biilebilir olmasnn algda yaratt korkun travmay grselletirir. antadaki tabanca intiharn oyun kiileri iin mmkn olduunu gsterirken, kullanlmas her eyin anlamsz olduu bu varolu dzeni ierisinde intihar anlaml klmamak iin kullanlmaz. Silah oyun kiileri iin sadece bir alternatiftir, fakat Beckettin oyun kiileri hibir zaman bunu zm olarak kullanmazlar. Senin orada olduunu bilmek benim iin byk rahatlk, ama bktm artk senden. (Susar) Seni darda brakacam, bunu yapacam sana. (Tabancay sa yanna koyar.) Orada kal, bugnden sonra orasdr senin yerin. Winnienin monoloa dnen konumalar, onun dnmesini engelleyen, onu varolu yknden kurtaran yegne aratr. Can skntsyla ou birbirinden kopuk, anlamsz szler sarf ederken, dilin iletiimi salayan bir ara olduu kanaatini de sorgulamaya neden olur. Oyun kiilerinin lm unutup, yokmu gibi yaayarak onu kendilerinden uzak tutacaklarna olan inanla, hem ktleen durumlarna ramen krederler hem de ikyet etmekten korkarak kendilerince umutlu sylemler bulma abas gsterirler. ikyet edemem. Hayr hayr, etmemeliyim. () Ara sra gelen hafif bir ba ars. Bir gelir, bir gider. ok kr, binlerce kr. Dualar belki de boa gitmiyor Fakat kanlmaz ve mutlak son onlar beklemektedir. Gkyznn sonsuzluu lmszl simgelerken, onlar oraya ulamay hayal ederken, insan topraa bamldr ve lmldr. Hani burada bir g beni byle tutuyor olmasa ge doru hzla uar gidermiim duygusu durmadan byyor iimde. Belki bir gn yer beni brakp salverecek, nk bu ekim yle byk ki, evet, btn evremi atr atr krp yerinden skt gibi beni yukarlara srkleyecek. Sen hi byle bir duyguya kapldn m, Willie yukarya emilme duygusuna? Mutlu Gnler, Willienin k kyafetler ierisinde srnerek Winnieye ulama abasyla son bulur. Varolularnn kant konuma ve dinleme eylemi sonlanrken, Beckettin karakterleri varlk ve yokluk arasndaki o ince izgide buluurlar. Varlnn farknda olan ve bir mr boyu bunu kantlamak iin aba harcayan insan, imdi lm nasl karlayacaktr? lm kavrayabilecek midir? Onu mutlak bir yok olu mu bekliyordur yoksa sonsuz yeni bir yaam m? Tanr var mdr? Modern insan, tm yaam pratiini neredeyse bilimsel
Fikir Platformu
37
verilerle ortaya koymasna karn son kertede lm anlamlandramaz ve aklayamaz. Beckett ise varoluun zaten bal bana anlamsz olduunu syler. Bu dnyann anlam olduu aslnda bizim bir kuruntumuz. Biz bu dnyann, bu dnya zerinde yaayan bizim yaamlarmzn bir anlam olduunu varsayyoruz ama aslnda byle bir anlam yok. Bu anlam aray bizim dnya zerinde kendi varoluumuzu anlaml klma abalarmzn bir uzants. Biz byle bir anlam bulmaya zorunluyuz, yoksa anlamsz olduunu kabul edersek her eyin, bu sama varolu durumuna katlanamayz, yaam bizim iin bir cehennem halini alr, nitekim de bu yakc sorunun peine denlerin yaamlar bunaltc bir cehennemdir. Peine dmek de bir eylemlilik halidir, aslnda byle bir eylemlilik hali de yok, biz edilgeniz, ve varoluun gereklii bize kendini dayatr: Ben anlamszm der bu varolu, bouna bir anlam bulmaya alma! Aslnda Beckettin anlamsz kabul ettii bu varolu, bir yandan hayatn hakikatini anlamamz ve grebilmemiz iin dnme abas ierisine girmemizi salar. Zira her eyin ayn gibi grnd bu sonsuz lde aslnda hibir ey ayn kalmamaktadr. Varln ykyle yola koyulan insan, yaam boyu bir k noktas bulmaya alr. lmn mutlak son mu yoksa k noktas m olduunun ayrdna varmak ise kiinin hakikatle yzlemesi sonucunda anlalacaktr. Aydnlk ve karanlk, yaam ve lm te tam da bu noktada zaten insan ya hilikle yzleecektir yahut sonsuzlukla.
KAYNAKLAR 1- Samuel Beckett, Mutlu Gnler 2- Ayegl Yksel, Samuel Beckett Tiyatrosu 3- mran Trkylmaz, Beckettin Mutlu Gnler Oyunu zerine Bir nceleme 4- Burcu Doan, Samuel Beckettin Mutlu Gnler Adl Oyunundaki Winnie Rolne alma Sreci 5- Zehra pirolu, Uyumsuz Tiyatroda Gerekilik 6- Zygmunt Bauman, lmllk, lmszlk ve Dier Hayat Stratejileri 7- Emmanuel Levinas, Tanr, lm ve Zaman 8- Martin Heidegger, Varlk ve Zaman 9- Semih Kaplanolu, Problemsizlik zlemine Kar: Mutlu Gnler
Fikir Platformu
38
Jerusalem / Markar Esayan (Suzan Nur Baarslan) Can ok yanar. Cann ok yanar. Ah, cann ok yanar. O can yanmasnn ad, sonra korku olur. O korku hep ayrl hatrlatr. Geldiin gvenli yeri, kovulduun cenneti Ben bir bakasdr diyordu Rimbaud retmeni Georges Izambarda ve Paul Demenye yazd mektupta[1] air olmaktan bahsederken. teki olmaktan ok, kendindeki tekiyi, bakasn arayn ve buluun ve kendinde tekinin bulunmasn isteyen bir romandr Jerusalem[2]. Bir ocuun aileden ayrlp yatl okula gitmesinin hikyesi temelinde anlatlan, bir ocuun kendine ve dnyaya bak, onu anlamaya, anlamlandrmaya almas, deerleri birey zerinden topluma yayarak kendinden yola k, kendince bu dnyaya tavr al, kendince adaleti savunuu anlatlmaktadr. dnyayla paralel verilen d dnya; oidipus kompleksiyle btnletirilen kopma, ayrlk ve bunun Mesih sann yalnzlyla rl i ie gemi anlatm; birey, aile, evre, toplum ve tm bu unsurlarn birbirini etkileyii ile ekillenmi bir dnyaya davet eder Jeusalem, bir ocuun dnyasna. Sekiz yandaki bir ocuun sekiz ay sren ayrlnn, korkularyla yzleerek -ve aslnda ona yenilerek- bu ayrln at yaralarla bakalaarak tamamlad bir yk bu. Gnah ve ceza, korku ve cesaret, bencillik ve cmertlik, intikam ve af, gven ve gvensizlik, merak ve sknt Kendi beninin evreninden evrene bak, kendi hatalarndan insanlara var, kendi inancndan inanlara, varlndan varlklara Birden oka uzanan bu ykde, Ermeni-Trk olmak, Yahudi-Mslman-Hristiyan olmak, yaknda ve uzakta olmak, kavuma ve ayrl yaamak lk ayrlktan (cennetten dnyaya), douma, anneden/aileden koputan ocukluktan kopua kadar katmanl ayrlklarn irdelenmesi: Anneden kopula Oidipus kompleksinin baskn varlnn ocuun dnyasnda ekillenmesi ve bu ayrlktan ilk ayrlka ulalmasyla romann fizik dzeyden fizik tesi sorgulamaya ulaarak ayrlkn farkl katmanlarda incelenmesi
Fikir Platformu
39
Roman iki dzlemde karmza kar: birey ve i dnya; sosyalleme ve d dnya. stanbul ve Jurusalem bu anlamda bu iki dzlemin verildii gsterge mekanlar olurlar. Ayn dzlemi yazar, kahramanlar ile de yapar: Ekrem ile Filistinli Mslmanlarn hayatnn gzleminin yaplmas kadar, Mesih sann son yolculuunun aktarmnda da ilev grerek ift ilevde karmza kmasn; Vaskenle Anadoludan ayrlmak zorunda kalan Ermenilerin ve dostluun verilmesini salar. Yani mekn ve kahramanlarna iki ilev ykleyerek romann katmanl hale getirir ve bu katmanlar kahramannda birletirerek i ve d dnyay baarl bir ekilde verir. Mekndaki bir dier baars ise, eserin anlatmak istedii teki vurgusunu aktarabilmek iin yazarn kimlik sorununu verebilecei en iyi yeri semesidir. Kahramann dierleri iin her anlamda aidiyeti ile teki oluu (stanbul, Trkiye, , anne Trk baba Ermeni, zengin), tekinin dnyasndaki kiilerle tekilere dokunuu ( Filistinli Ekrem, Trkiyeden srgn edilen Ermeni Vasken) tam da bu karmak, kozmopolit dnyada ok daha rahat amlanacak bir etki salar romana. Kahraman anlatc bak ve i-monologlarla ilerleyen roman, anlatc kiinin sekiz yann sekiz ayn anlatt ama ileriye ynelik verdii bilgilerle gemie dair anlarn anlatt an-roman zellii tamaktadr. Yazarn hayatndan da izler tayan roman bu noktada otobiyografik bilgiler de iermektedir. Roman tematik anlamda ayrlk ve yalnzlk zerine younlar. Yazar kavumadan bahsederken yle der: Bu ikisi birbirini tamamlayan eyler. Bir geriye dn, yuvaya dn, cennete dn, rahme dn, vatana dn Kitabn ana temalarndan birisi de bu elbette. Ak, sevgiliye dn, Allaha dn. Hep bir dn var. Bir yerde bir mkemmellik vardr. Biz bata onun ierisinde bir ekilde yer almzdr, oradan domuuzdur. Ama o bizden alnmtr. Buna ayrlk deriz.[3] nsann yalnzlna odaklanr gibi grlen romann en nemli yan ise, bireyden topluma bakn verilerek, sosyolojik tespitlerin bu dnyayla aktarlmasn salam olmasdr. Birey kendi dnyasndaki olaylarn tespitini yaparken bunu topluma da aktararak olaylarn neden ve sonularnn deerlendirilmesini okuruna ok daha rahat aktarma yolunu bulur. nsana dair dnyann ocuk ve anlam dnyas merkezinde ok ynl sorguland romanda u kavram ve olgularla da karlarz: Gven, aidiyet, Ermeni ve Hristiyan olmak, baba ve ocuk, isim, fke, sululuk, kaybolma, korku, kelimeler, iyi-kt, terk edilme, cezalandrlma, suskunluk, hasret, dlanma, Tanrya bak, Jerusalemin anlam, an-hafza-rya, kimlik, sosyal farkllk, dinler, kader, masumiyet ve bozuluu, gerekler ve bunlara bak, intikam, tamamlanamamlk duygusu, utan, dostluk, gnah ve bedelini demek/kefaret, g, sayg, hayat ve lm, savunmaszlk, taciz, yabanc lke, aile, ka, isyan, adalet, eitsizlik, sevgi Bu dnya, yazarn isimsiz brakt, bykbabasyla ayn ismi tayan bu ocuun dnyas, girift, sorgulamalarla dolu, isyan kadar teslimiyetle dolu Bu ocuk, her ocuk gibi olan bu ocuk, ailenin, gvenin, sevgi ve korunmann iinden ayrldnda birden bymek ve olgunlamak zorunda kalan bu ocuk, korku ve zlemiyle kabuslar grp altna karan, terk edilme ve cezalandrlma olarak grd bu ayrlkla, hayatnn merkezine terk edilmeyi, yalnzl koyan bu ocuk, her duygusunu abartarak yaayan ve kendi mantk rgsnde keskin analizler yapan, eletirel bak asyla insan ve geleneklere bakan, karmlaryla sadece kendisini deil toplumu da irdeleyen, kendince olaylara ve olgulara tavr alan ve kendi adalet sistemi olan bu ocuk, gittii gibi ailesine dnemeyen ve yabanclaan bir ocuk. Aslnda yazarn kahramann ocuk olarak semesi kahramann kimliinin deil dnyasnn nemli hale gelmesine yardmc olarak okurunu kimliklerinden soyundurur. Bunda da yabanclamann daha ok yaanaca Tanrsal bak asnn yerine setii kahraman anlatc bak as etkili bir ilev yklenir. nk hangi kimlikte olursanz olun, bir ocuk aileden ayrlp da yabanc bir ehre, lkeye gittiinde, bakas iin teki olur ve bunlar yaamas kanlmazdr ve yazar da size bunlar ben anlatm ile en rahat ekilde ifade etme olanan bulur ve bunu hissetmenizi salar. Bu ocuk ayrl yaayan bir
40
Fikir Platformu
ocuktur, ayrl her yaayan gibi, herkesin bir gn yaad gibi: yalnzdr, zgndr, fkelidir, boluunu tamamlayamamtr Sevgi arszdr evet, ama kzamazsnz, hak ettiini ister. Evet, abartr duygularn ama kim abartmaz? Evet, gerekle hissettii farkldr ama yalnzlk kimi etkilemez? Ve ocuktur her eyden nce, her ocuk gibi gveni, sevgiyi, aidiyeti tek yerde ister: Ailede. Ve bu ocuk, ocuk dnyasndan aslnda byklerin dnyasnn krokisini karr, kk farkllklarla yaananlarn ayn olduunu okurunun yzne arpar. Bu noktada sizi Sineklerin Tanrsna yaklatrr ama ondan farkldr. Kim olduunuz, kimliiniz, dininiz, bulunduunuz yer nemli olmaktan kar. Sizi kendi evreninde, iinde bulunduunuz evrenin gerekliiyle daha naif ama keskin bir slupla yzletirir. Nietzchenin eserine ismini verdii Ecce Homo, Platusun sa Mesihi lme mahkm ettikten sonra onu gsterip syledii szdr: te o adam! Bu yzden bu cmle, mahkmiyetin, ikencenin, lmn, yalnz kalmann metaforudur. Yalnz yrnen yol ve kalabalk iindeki teklik. O olma, dieri, teki Ecce Homo olmay gze almal yol ktnda yleyse, teki olmay, yalnz kalmay, kalabaln izledii ama sessiz kald adam olmay ve eserin leitmotifi u olur: Eli eli, lama abaktani! Kalabalk iindeki yalnzl anlatr eser. Ve Jerusalemdeki bu yolculuk, bu gidi ve dn, ilk gidi ve dn(cennet), ilk gidi ve dn(aile), gidi ve dn(Mesih sann) imleyerek oklu bir yolculuu tek bir yolculuk zerinden anlatr. Bu yolculuk, yazarn sanata baknn gstergesi olur ayn zamanda: Yolculuu kendinden kurmacaya kaydrarak, sanat birden oa ulatrarak, kurgusundaki gereklikle kendi gerekliini farkllatrarak, farkl karakterleri eserinde irdelerken onlar kendi tekisi gibi, teki kendi yaparak. Esayan, Sanatn da doal itkisi iini amaktr. Yalnzln paylamak, yalnzln paylaarak oalmaktr. nsan iini dkmek ister. O yzden resim yapar, mzik yapar, anlatr, roman yazar. Dier insanlar da yle; kendimizi amaya alarak yayoruz. Buras nemli ama burda dah bir mahrem snr olmas gerekir. nk mahrem bizim varlmzn, zgnlmzn, tekliimizin snd bir yer. Onun tamamen almas ve her eyin gsterilmesi ii bir pornoya dntrr. Farkllklar eritip tektipletirme olur. Durmamz gereken bir yer var. Ben bunun iyi ve gerekli bir ey olduunu dnyorum.[4] diyerek sanata bir snr da izer ve onu mahreminin tesine tayarak eserle kendi arasnda bir uzaklk oluturarak eseri postmodern izgiye tar ve yazlp bittikten sonra eseri okuyucuya brakr. Artk yazar deil, Jerusalemin kahramandr kendisini anlatan. Kimi yerlerde hangi parann yazara ait olduunu merak etseniz de aslnda bunun bilinmemesi kahramann kurgusal gerekliinin en gzel ynn oluturur ve onu hayatmzn gerekliine dahil eder. te tam bu noktada, Jerusalemdeki sekiz yandaki bu ocuk, hayatnzn iinde, sizin bir tarafnz oluturan, zdelik kurabildiiniz ve ondan yola karak kendinizdeki farkl paralara ulaabildiiniz tarafnz olur. Beniniz bir bakas olur. Onda sadece beninizi deil, srgn ettiiniz dier paralarnz da bulursunuz. Ve bu paralarnz btnleyemeden, onu bende birletiremeden, hayatnzn paralarnda beninizi ina edemezsiniz tam anlamyla. Ve ona bir isim vermek gerekseydi, yazar hangi isimler arasnda gitti geldi bilmiyorum ama ben ona, Hisus derdim. Kk Hisus[5] Yalnzlnn gnde kalabal izleyen, kk, mahzun ocuk
Fikir Platformu
41
[1] Arthur Rimbaud, Illuminations, Cehennemde Bir Mevsim, eviren: Erdoan Alkan, Cumhuriyet Dnya Klasikleri Dizisi, ada Matbaaclk, ubat, 2001. [2] Markar Esayan, Jerusalem, Tima yaynlar, stanbul, 2011 [3] http://www.sabah.com.tr/Cumartesi/2011/08/06/yazar-markar-esayan-buyumeyi-basaramamiscocuklariz [4] http://www.sabah.com.tr/Cumartesi/2011/08/06/yazar-markar-esayan-buyumeyi-basaramamiscocuklariz [5] Ermenice sa
Fikir Platformu
42
Vefa Apartman / Sadk Yalszuanlar (Suzan Nur Baarslan) modern an gezgin dervi yazar iin hissediyorum lmn genletirici akn ve direniyorum frtnalarnn ortasnda yaamn cesaretle[1]
Yalszuanlarn kaleminden bir yrek komuluu szar her zaman, anlatt kiiyle arasnda oluan ve bunu; yrek deryasna szan kelimelerle aktarr. yolculuunda hep konuklar vardr. Konuklar, onlarn yaadklar, cmleleri, izlenimleri salnrken onun yrek corafyasnda kelimeleri sizi bazen Anadolunun naif bir ezgisine, bazen yzyllar ncesinin hikmetine, bazen dnn serencamnda izler brakan derviine, mridine, kmiline, bazen de irfan damlasndan imi bir filozofun durana ulatrr. Ama Sevgilisi her eserinde yreinin ba ucundadr, sohbeti aslnda sizle grnrken Onunladr. Size dn bugnle anlatrken, Gnl deniz dil kydr. Gnlde ne varsa kyya o vururmu. [2] sznde olduu gibi, yrek denizinden yle byk bir yrek ve zihin corafyasnn taycln yapar ki, kyya bn Arabiden Heideggera, Harakaniden Wittgensteina, stad Bedizzaman Said Nursiden Derridaya, Lale Mldrden Nietzscheye, Yunus Emreden Sartrea, Hz. Mevlanadan Schuona, Fethi Gemuhluolundan Tarkovskyye, Kemali Babadan Zolaya, Hac Bayram- Veliden Eliota, Sezai Karakotan Dostoyevskyye, Nazm Hikmetten Goetheye, Tanpnardan Marxa, Turgut Uyardan Hishamatsuya, Hatayden David Lynche, Cneyd-i Badadden Ren Gunona, Mustafa Tatdan Lao Tzuya, Pir Sultan Abdaldan Flauberte, Feridddin Attardan ah smaile saylamayacak kadar ok inci vurur. Kendisinin Yazmak yaamak, yaamak yazmaktr.[3] dedii gibi, yazar ve yaar; yaar
43
Fikir Platformu
ve yazar. Eserlerinde kendi dnyas da grnr, ama bu grnrlk olma hlinin ilesinin gstergesidir, glgesidir ou kez. Eserlerinin bir dier zellii ise anlatt kii ile, yapsal biyografi yazarnn kurduu iliki -yazlan kii ile yazarn kurduu zdelik- gibi bir iliki kurmasdr. Zweig ya da Selim leri gibi. Bu noktada Dem, Gezgin, Anka, Cam ve Elmas bu zdeliin en ok yansd eserleridir, zellikle Dem ve Gezgin. Modern an gezgin dervi yazar olan Yalszuanlarn keklnn / kaleminin zellii; diyar diyar gezip yaarken, yaarken yazarken ve yazarken yaarken, yollar arasnda, tesinde; i ve d arasnda, tesinde; olmakla lmek arasnda, tesinde; okumak ve yazmak ikliminde yamurunun, bereketinin, mrekkebinin eksilmemesidir. Tevazunun, kendindenliin, huzur veren sretin ve kendini srlayan bir sretin btndr Yalszuanlar. Onunla yola ktnzda, ondan ularsnz varlacak yere, anlatlan kiiye. Hayatlar yle i ie gemitir ki, hem o hem dieri, hem i hem d, hem buras hem tesi, hem gemi hem imdi kalemin ucundan kada akar. Kalemi tutan elin yreinin at, izidir anlatlan. Gzlerinizle dinlersiniz atn yrein. Kalemin ve kelimenin, yazarn ve okurun yrei i ie geer. Meri nasl yreinizi ve ruhunuzu daraltp sizi kmaza sokmakta mahirse, Yalszuanlar da sizi geniletip yollar amakta mahirdir. Ama o genilemenin bir bedeli vardr; nce bedeli dersiniz, daralrsnz, kskvrak balanrsnz kelimelerin zindannda, genileme ardndan gelir. Vefa Apartmannda yazarn Tevfik leri ile kurduu zdelik stad Bedizzaman Hazretleri ve bn Arab ile karlatrldnda daha mesafeli. Saygl, anlamaya alan, ama o olmaktan, onda kendini bulmaktan ok, kendindeki sorgulamalarn ne kt, lerinin ans zerinden bir dnemin neden olduu sonularn birey zerinden anlatld bir ierikle eser kaleme alnm. Eserin ilerleyen ksmlarnda bu yry cam krklar zerinde yol almaya dnm yazarn yreinde. Zaman cam krklar zerinde yrmek gibi diye yazyor Yalszuanlar ve evet kanayarak yrm o yolu. Gemile n birletirerek ald yol, neden yazyorumun sorgulamasna dnse de anlar dehlizinde zaman kaybetmi yer yer, onu birletirerek, onu teleyerek. indeki grltnn arl bir yamurla hafifler gibi grnse de kelimeleri tm arlnca eserde brakm yazar, yreini kelimelerde, kelimelerle brakm. Bu cam krklar ile yryte yreinden kyya vuran inciler unlar: Lale Mldr, Saatler, Geyikler ve Leylirumiden dizeler; Necip Fazl, Zindandan Mehmede Mektup; Cahit Zarifolu, Yaamak(hatrattan), Hzla Akan Irmak; stad Bedizzaman Said Nurs, mektubu ve savunmasndan; Hemin deyileri, 1985-86da Erol Haberci tarafndan derlenmi; Ahmet Mithat, anekdot; Tevfik Fikret, Balklar; Fethi Gemuhluolu, Dostluk zerine ve oluna mektup; Politzer, Felsefenin Balang lkeleri; Nazm Kurunlu, Dumanlda Telaki Var, Fatih, ivi iviyi Sker, Merdiven, pler Elimizde Deil; Semih Kaplanolu, Bal; Leyla peki, Ate ve Bahe; Asaf Halet elebi, brahim; Mustafa zeren Efendiden alnt; Heidegger, Tarihsellik; Hatay, nefesler; Nazm Hikmet, Bugn Pazar; Necip Fazl, ile; Samiha Ayverdi, Yusufuk, Srra Yolculuk, nsan ve eytan; Sabahattin Ali, Mahpushane Trks; Alvarl Efe Hazretlerinden anekdot; Niyazi Msr, nefesler; Wittgensteindan cmle; Turgut Uyar, Ayrlk, Islak eltik; Yunus Emre, ilahiler; Mustafa Kutlu, Mavi Ku; Asl Tohumcu, Ta Uykusu; mit Yaar Ouzcan, Beni Kr Kuyularda; Hac Bayram Veli, manzume; Kenan Rfaden anekdot; Sezai Karakotan bir dize; Zeynep Yalszuanlar, iir Vefa Apartman, bir an-roman; iindeki gnce, mektup, deyiler, trkler, alnt cmleler, ilahiler, nefesler, iirler, menkbeler, manzumeler, vecizeler, anekdotlar, filmler, kitap kapa, metinlere ve
44
yazarlarna atflar, fotoraflar, ayet, hadis, kssa, gazete haberi, izleme raporu, mahkeme tutanaklar, ahitlikler ile. Birok trn i ie getii bu an-romanda, kimi alntlar aynen verilirken kimisi ise sadece hatrlatlarak verilmi. Yalszuanlar, Hani Hatay buyurur ya, ryan kald.derken okuruna, Sen nefsini ldr olagr yeksan Varlk gmleini eylegil ryan Yedi iklim drt kede lmekn Erenlerin srr Nur ile gr nefesini hatrlatr. ou yerde, isim verilmeden alntlanan dizeler arasnda dolarken kimi tandk bir dizeye gelip, bildim bu airi, deseniz de kiminde aratrma yapma ihtiyacna girersiniz yazarn ve anlatlan kahramann dnyasna girebilmek iin. Sadece bununla da kalmaz Vefa Apartman, Tevfik leri ve ailesinin dnyasndaki birok eser ve sanat ile de karlatrr okuru. leri ailesinin dnyasna baktnzda, Hatayden Mevlanaya, Arif Nihat Asyadan Yaman Dedeye, Behet Kemal alardan, Namk Kemale, Samiha Ayverdiden Cemalnur Sarguta, Irving Stonedan Derridaya, Kenan Rfaiden Bedizzaman Said Nursye, Yahya Kemanden Necip Fazla, Robert Hichensten adiye Osmanoluna, Descartesten Suut Kemal Yetkine, Halit Ziyadan Fuzulye, Halide Nusretten Ahmet Hikmet Mftoluna birok isim ve eserle karlalr. Yazarn ve ailenin bu zengin dnyas iinde yolculuk ederken, okur; yazarn, lerinin ve edebiyatn dnyasnda kulalar atar. Kimi zorlanr bu yolculukta kimi de aknt onu varmas gereken sahile brakr. Mekn, anlatc kii ve anlatlan kiiyi aktarmak iin iki dzlemde karmza km. Anlatc kiinin bulunduu meknlar; gemi ve imdideki Ankara, Bolu da iken anlatlan kii yani leri ve ailesinin bulunduu meknlar Erzurum, Hemin, Samsun, anakkale, Kayseri, stanbul ve Ankara. Tm bu meknlar arasndaki merkezse, anlatc kii ve leri ailesini, gemile n buluturan Vefa Apartman. Vefa Apartman bu anlamda, salt bir mekn olmaktan karak tarihin tankln yapan, yaam ve yaanmlyla varlk kazanan bir karakter gibi romana girmi. Vefa Apartman, bugnden balam, Sadettin ktem Hoca, onu anlatan rencisi ve Ali isimli kahraman ile. Eser, Sadettin Hoca ve rencisi ile bitse de imdi, Ali zerinden anlatlm. Ali, ayn zamanda imdi ile gemii birletiren bir ilev grerek okuru bugnde tutarken, Tevfik lerinin hayatn anlatma, aktarma ilevini de grm. zellikle bu ksmlarda, yazarn tercih ettii -yor/ yordulu zaman kipi gemiin imdi yaand izlenimi uyandrarak bugn ve gemiin bugnn aktarmada eserin en baarl ynlerinden birini oluturmu. Gece bedenin krk. Rahat uyuyamyorsun. Abraham Lincolnun hayatn anlatan Ak Ebedidir romanna balyorsun Sabah iyi kalkmyorsun. Terlemisin Kahvaltdan sonra Harbiyede ve Yassadadaki yemeklerin parasn demeniz iin imza alnyor. Haziran sonuna kadar yzaltm lira borcun tahakkuk etmi (s:281) Eserde lerinin hayat kronolojik olarak aktarlsa da, mektup ve gncelerde kronoloji takip edilmemi ve anlatlan konunun seyrine gre konunun getii zamana dair metinler seilmi.
Anlatt gerek kiilerle roman, an-roman zellii gsterse de, Ali karakteri ile, kurmaca olma zelliini de koruyarak iki farkl gereklik yaratm. Tarihsel gereklik ve kurgunun gereklii. Kurgunun gerekliinde karmza kan Ali/anlatc kii aslnda yazarn kendi dnyasnn yansmas. Hatta en sonda iiriyle karmza kan Zeynep, yazarn kz. Tpk Madame Bovary benim! diyen Flaubert gibi. Oysa nasl Flaubert Emmaya farkl bir karakter bierek kendini ondan syrmsa, yazarn yaratt bu kahraman da hem odur hem de o deildir. Tpk aynadaki grntmz gibi, hem biziz hem de deiliz. Grnen biziz(sadece grntmz) ama grnt biz deiliz.
45
Yazar eserinde bir metnin/konunun roman olmas iin ne gerekiri sorgular, roman-gnah ilikisini aklayarak (s:69). Yazd karakter bu gerekirliin dndadr ve insan beklentilerinin -roman iin- ok uzandadr nk. Roman ve gnah Bunu, Tanpnar ve Meri de destekler u tespitleriyle. Tanpnar, Mslman dininin ilk gnah kabul etmemesi, binaenaleyh insann batan mahkum olmamas, dinde gnah karmann bulunmamas ferdin kendi iine eilmesini daima men eder. Medeniyetimizin gz nnde gelien Rus romannn byk hususiyetlerinin Ortodoks kilisesindeki aleni itiraf messesesine neler borlu olduunu biliyoruz.[4] diyerek, roman trnn Batda hzla geliip bizde sonradan ortaya kmasnn sebeplerini belirtir, yani dini etki ve gnaha bak. Meri ise bunu nanm bir toplumda, przlerini yok etmi bir toplumda, hayali zm yollar aramaya ihtiya duymayan bir toplumda romann ne ii var?[5] eklinde belirtir ki, o da din etkinin romana etkisinden bahsederek romanla gnah arasnda paralellik kurar. yleyse yazar gnahtan beri duran, millet sevgisi ve aile babas olan kahramann nasl anlatacaktr? Burada bir baka kap alr nmze. smet zelin; Bize ne bakasnn lmnden demeyiz nk baka insanlarn lm en gizli mesleidir hepimizin baka lmler eker bizi ve bazen bakalar / lm eker bizim iin.[6] iiri, baka hayatlarn bizi ekmesi, romann neden bu kadar hayatmzn iinde oluuna anlam verebilir, hatta Andnn dedii gibi, lm yerine hayat kelimesini koyarak[7] okursak, bu, romann yazl amac, roman iin ne gerekire cevap vermek adna yeterli bir aklama olacaktr: Hayat ve lm. Gizli yzlerimiz var. Kilitli odalarmz. Anlarmz, aclarmz
Tevfik leriyi de nemli yapan, anlatlmasn gerekir klan, onun hayat ve lmdr. Hayatn adad ideali memleket sevgisi ve o ideale kurban ettii hayat. Anlatlmaldr ki, hayatndan geriye erefli, namuslu bir ad brakan kii iftiharla anlsn. Anlar, aclar kilitli odalar ardnda kalmasn. Ayrca, yaadmz toplumun genetik kltr, mesnevi ve kasideler, mnacat ve naatlar, mevlid ve halk hikyeleri ile zengin bir mirasn zenginliine sahiptir: Sevginin, doruluun, hakikatin, kahramanln iirsel anlatlarna. Ve bu gelenek romana tanarak, roman farkl bir alana tamaldr: Bizim olana, bizden olana, Hakikatin alanna. Bat roman, babay ldrmek zorundadr, onu amak iin. Trk roman ise babaszdr - Osmanlda roman yoktur, ilk rnekler Batdan taklit ya da uyarlamadr- ; bu yzden Trk roman Batya ve geleneine kar kp onu amaya alsa da, etkilenme endiesi[8] dnem dnem yaanyor gibi grnse de, gnmze geldiimizde karmza kan sonu, babadan nefret deil, babaszlk veya vey baba sendromudur. Bizim olan, bizden olan ve hakikatle araya girmi olan nefs perdelerinin saysn azaltmak ilevine soyunan romanmz, gemiini gnyle birletirerek, gelenei evrenselle, hakikatin kapsn alarak ve bizi o kapdan ieriye alarak, ona bu topraklarda yeni bir anlam ykleyerek kendine has bir libasla arz- endam eden bir roman hline gelebilir. Bu noktada Yalszuanlarn romanlar, bu sendromdan kendisini kurtarm ve romannn
Fikir Platformu
46
kendine has havasyla onu hakikatin alanna/hizmetine sokan romanlardandr. Tpk Vefa Apartmannda olduu gibi.
Vefa Apartman Tevfik lerinin hayatdr. Heminli Tevfikin. Hafz Celal Efendi ve Fatma Hanmn olu olan Tevfik leri stanbulda Yksek Mhendislik Okulunu bitirdii 1933 ylnda Vasfiye Hanmla evlenmi, ilk ocuklarn kaybetseler de sonralar Cahide, Cahit, Aye adlarnda ocuklar olmutur. renciliinin son ylnda Milli Trk Talebe Birlii bakanln yapan leri, mezuniyetten sonra Erzurumda karayollar mhendislii, anakkalede, Samsunda bayndrlk mdrl yapmtr. 1950 seimlerinde Demokrat Parti milletvekili olarak TBMMye girmi, Ulatrma Bakanl, Milli Eitim Bakanl, Devlet Bakanl ve Babakan Yardmcl ve Bayndrlk Bakanl grevlerinde bulunmu, TBMM bakanvekillii de yapmtr. Din derslerini ilkokul programlarna sokmu, kapatlan mam Hatip Liselerinin yeniden almasna nclk etmi, Yksek slam Enstits kurmu, Ky Enstitlerini yeniden dzenlemi, Atatrk ve Orta Dou Teknik niversitelerinin aln gerekletirmi, Boaz Kprs projesini ihale seviyesine getirmi, ancak 60 htilli nedeniyle proje yarm kalmtr. 27 Mays 1960 darbesinin ardndan Yassada mahkemelerinde idama mahkm edilmi, cezas mr boyu hapse evrilmi, Kayseri blge cezaevinde mide kanseri olmas zerine Ankara Hastanesine kaldrlarak, 31 Aralk 1961 gn vefat etmitir.
lerinin gnlklerine, mektuplarna, ocuklarnn zellikle de Cahide Hanmn anlattklarna baktmzda eine akla bal, idealist, memleket sevgisiyle dolu ve onun iin hizmet eden, ailesine emeklilik maa brakabilmek dnda paraya nem vermeyen, yaadklarna Allah kerimdir diyerek inan penceresinden bakan, hapisteki tm o kt koullar iinde dahi, nasl krden acizim diyebilen, imtihanda olduunun bilinciyle Allaha dualar eden, aile zlemiyle yanan ve elli kelimelik mektuplar zlemle bekleyen, kaderine raz olan, adaletin Onun huzurunda olacan bilen ve yksek mahkemesini iinde tayan, evresini teselli eden, nsan olan alar. diyerek alamann kymetinden haberdar, erefini, haysiyetini, namusunu ayaklar altndan kurtarabilmek iin Allaha, en byk hkim olan milletime hesabm vermeden beni hasta etme. diye yalvaran, tek mit kaps, eriyi doruyu bilen Allahn kaps olarak hesap gnn bekleyen iftihar edilecek bir insan, bir baba, bir e o.
Size mal mlk, servet brakmadm. Btn hayatm boyunca bir tekadiye maa brakmaya altm. Tecelli eden Adalet onu da kua evirdi. Ne yapaym. Kader byle imi. Yalnz, size erefli, namuslu, erkek bir ad brakabildim. Hibir zaman banz yere bakmayacaktr. Bununla mteselliyim, siz de bununla iftihar edeceksiniz. diyor ateler iinde yand gecenin sabahnda Tevfik leri mektubunda. te Vefa Apartmannda Sadk Yalszuanlar iftihar edilecek bir hayatn yksn, adak olarak sunulan bir hayat dile getiriyor. Zweigin Ne kanabilir, ne geri durabilir: Adaklar iaretlenmitir. ifadesiyle, adak olarak sunulan insanlar vardr insanla. Kurban olarak brahime teslim olan smaildirler. Kelimeleri bak olur boyunlarn uzattklar ama yazg onlara bir ko gndermez gklerden, onlar bu sunak tanda kurban olarak seer.[9] Topraa canlarn emanet ederler ama ruhun kanatlar onlar acele edip de erken geldikleri bu k yerinden[10] asl bahara tar.
Fikir Platformu
47
lm trtl kelebee dntren ipekten bir koza olmal, ruhu bedenden kurtarp onu yeni kanatlarla zgrletiren ve kimi insanlar lmleriyle zgrle kavuurlar, hem ruhlar hem de isimleri zgrce salnr hayatn iinde, dnda ve stnde, leri gibi. Tevfik leri, Sadk Yalszuanlarn kalemiyle yeniden hayatn iinde. Hatta bizim hayatmzn ulaamayaca zamanlarda dahi onun iinde olmaya namzet. Kalemin vefas, zamann ve insann vefasyla denk derse, birok iklimde anlacak bir isim artk Tevfik leri. Vefa Apartmannn bir dier vefa rneiyse Vasfiye annenin ellerine ulam olmas ve onun bu esere tanklk ettikten sonra cemle gitmesidir. Ruhlar d olsun
Ve vefann, edebin, tevazunun, ismiyle msemma olan modern an gezgin dervi yazar yle bir iklimin yamuru ki,[11] gnl deryasnn gnde inciler saan kekl, liri; skt ve kelm, naif ve ryan, daraltan ve genileten, len ve olan, yok ve var, kelm ve skttur. Yamur, cam, billr, fanustan bir yazardr. Vefa Apartman incelemesini, romann sonunda hissettiim duyguyla bitirmek istiyorum. nk roman bitirdiinizde o kadar farkl duygular i ie yayorsunuz ki, kelimeler airin[12] dedii gibi kifyetsiz kalyor. Romann bitiinde okuruna yaatt duygu ise ancak Kleistin u dizeleriyle kelimelere dklebilir: Bitiriyor arksn; bitmektir dilei onunla birlikte Ve brakyor lirini elinden gzyalar iinde.[13]
Fikir Platformu
48
Maya / Leyla peki (Suzan Nur Baarslan) kakts mezarlndaki cam krklar zerinde yryen Maya iin Maya Leyla pekinin ilk roman. 1998 ylnda Milliyet Sanat dergisinin dzenledii lk Kitap, lk Bask adl roman yarmasnda birincilik dl alan Maya, gzden geirilmi yeni basksyla[1] bundan on yl sonra pekinin hazrlad nszle yeniden okurlaryla bulumu bir eser. peki nszde Mayann oluumu srasnda etkilendii ve Maya ile nsiyet kurduu eser ve filmleri anarak birok esere ve filme gndermede bulunmu: Agota Kristofun Byk Defterinden, Romain Garynin Onca Yoksulluk Varkenine, Joanne Greenbergin Sana Gl Bahesi Vadetmediminden Ingeborg Bachmannn Malinasna, J.D.Salingerin avdar Tarlasnda ocuklarndan Nietzschenin Ecce Homo ve Byle Buyurdu Zerdtne filmlerden ise Carlos Saurann Besle Kargay adl filminden, Mike Van Diemin Karakterine ve David Helfgottun Shinena. Yazarn hayatndan izler tayan Maya, onun yazarlnn balangc, slubunun ilk verimi, ona dair ipular barndran bir eser. nszde kendisinin de katmanl yap, i ses ak, hakikati metaforik olarak ele alma biimi, bundan sonraki romanlarma giden en kestirme yolu imliyordu phesiz. eklinde belirttii gibi, gerekten de pekinin eserlerinde karmza kan ok katmanl yap, roman kahramannn hakikatle kurduu iliki ve i yolculuu bu eserinde de kendisini gsteriyor. Hakikatle kurulan iliki yazarda sonralar benden varolua, varoluta asl nedene dayanan bir serveni ierse de Maya da bu benin kendini fark edii, ona anlam yklemesi, ben-dnya kartlnda araya girmesi ve bu dnyada benin yenilgisi, yaralan, varamay ile zel bir yerde duruyor. Asl nedene ulamak iin benin varmas gereken yeri imlemesi bu zelliin ilk unsurunu oluturuyor. kinci olarak pekinin kurduu dille, ocuk dilinden ergen diline/gnlk dil, ondan yetikin diline, bunu yaparken gnlk dili aarak st dile ulamas ve sade, apak balayan metnin metaforlar denizine dalmas ve gerekliin, bilinalt gereklii ile kararak krlmas ya da eitlenmesi(d gereklik-i gereklik-iki gerekliin i ie girmesi), gereklik algsnn oullanmas metnin ikinci zelliini oluturuyor. Gerekliin oullanmasn yazar, dili ve slubuyla baaryor. nc zellii ise, dil ve slupla varlan bu ilevin, metnin temasn ya da kurgusunu tayan ve onu zenginletiren, derinletiren bir grev yklenmesi. Maya sevgisiz, yalnz, iddetle bymeye alan, olamam bireyin yks, onu ocukluundan geleceine tayarak bu olamamann sebepleri ile birlikte verilmesiyle. Burada dikkat eken dier unsursa, ocukluun ve ilk genlik dneminin sebeplerinin
49
Mayann dilinden verilirken bunun aclar zerinden smr amal olarak kullanlmas deil, aclar zerinden bireyin yalnzlnda kendi gcyle ayakta kalabilmesi ve kendi evrenini kurma arayndan vazgememesini anlatmak iin kullanlm olmas. Eser sadece i dnyaya dokunmam. D gereklik, geri planda/fonda karmza kan olaylarn Mayann gereklii ile verilmesiyle dnemin metne szmasna yardmc olmu, 70lerde ocukluunu yaayan, 80lerde genliini geiren kahramann bu olaylara bak, ondan kendince etkilenii ile btnlk iinde bir i ve d dnya verilmi. Bu da kahramann havada kalmasna engel olmu ve soyut bir dnyada yaayan bir karakter yerine, somut dnyada yer alan, dtan ve evden/aileden/evreden etkilenen, i dnyasyla da kar mcadele veren, bu mcadele esnasnda kendi dnyasn, karakterini kurmaya alan bir kahramann domasn salam. D gereklikte karmza kan mzikler, bunlarn pikapla aln, okunan kitaplar, televizyon, okul hayat, siyasi olaylar, dar kma yasaklar tm bunlardan etkilenen ve onlar etkileyen bir kahraman Maya. Maya, Mehmet amcann deyiiyle bal damlasnn dnyasn oluturan ve ie szan d etmenlerden baz mzik eserleri ve kitaplar unlar: Fato ile Basri, Gngrmler, Asteriks, Gizli Yediler, Afacan Beler, Temen Langelotun Servenleri, Kzl Maske, cep fotoromanlar, Hmeyrann 45lii, Sessiz Gemi, Timur Selukun bir arks, Nilfer ve Esin Afarn paralar. Eser iki ana blmde karmza km: Anneden Utanmak (13 blm ), Babadan Korkmak ( 14 blm olarak ). Ksa ama youn bir eser. Mayann ikinci snfndan balayan zaman dilimi (8 ya), onun 27 yana kadar devam ederek, toplam 19 yl ieren bir i konuma/monolog olarak karmza kyor. Ve bu 19 yl, ayr dilin esere yansmasna neden olmu: ocuk dili, gnlk dil ve st dil. Mekn olarak ocukluun getii ev, okullar, Mehmet amcann dkkn, Arnavutkydeki ev d ve i meknlarla stanbul seilmi. Mehmet amcann dkkn, gven-snlacak yer-ka; ocukluun getii ev ise, kakts mezarl yani gvensizlik-dn eklinde zt konumlanm ve bu iki mekn, ocukluun merkezine yerleerek Mayann bilinaltnda derin iz brakm yerler olarak karmza kmtr: Ka ve dn, gven ve gvensizlik, ilgi ve ilgisizlik, huzur ve sknt Kakts mezarl, Mayann geleceini etkileyen, korkularnn merkezi olan, aamad bir duvar, halya sarl bir l eklinde tm sorgulamalarn kaynan oluturur. kakts mezarlndaki cam krklar Mayada, aidiyetsizlik, yalnzlk, terk edilme, huzursuzluk, teki olmak, normal olamamak ksaca tm bunlarn toplamnn metaforudur ve ocukluku imler. Metaforlarla alnan yolculuk zellikle eserin ikinci yarsnda bilinalt korkularn imdiyi etkilemesi esnasnda kendisini yzeye vurur. Bazen rya, bazen kabus, bazen sanr eklinde. ve d gerekliin i ie getii bu blmde olaylar gerekliini yitirir ve olaylarn Mayadaki anlam metnin merkezine oturur. Yaanm olmalar deil, Mayann etkilenimi ve onlar alglamas temay oullar. Babann lm de bu anlamda soru iareti olarak kalr okurda. Ama u bilinir, baba lmek zorundadr, kakts mezarlndan kabilmek iin Mayann yapmas gereken babay gerek/metaforik olarak ldrmektir. Maya bir trl kakts mezarlndaki cam krklarndan yryp de zgrlne kavuamaz. O gemii ldrmedike, onun akl duvarndaki grntlerini asl olduu duvardan indirmedike, akln gemi iin feda etmedike zgrlne kavuamayacaktr. Feda eder o da, akl, gemii. Onlar sonraya erteler, ama bu sefer onlarla ba aa kaymak iin deil, hzla onlarn yanndan gemek iin. Kim mi Maya? Anne ve babasndan iddet gren, onlar tarafndan nemsenmeyen, nemsenmek, ilgi ekmek iin kendisine zarar veren, mutsuz, srekli evden kaarak Mehmet amcann dkknna snan, arkadalar tarafndan alay edilen, kelimeleri, kavramlar, davranlar iyi-kt olarak kendi dnyasnda kendince tek bana anlamlandrmaya alan, kimseye kendisini, yaadklarn
50
anlatamayan, kimi yalan syleyen, kimi de hrszlk yapan bir ocuk. Sevgi ve gven isteyen bir ocuk, her ocuk kadar; ama sevgi ve gveni dier ocuklar gibi bulamayan, annesinin lmyle ocukluu biten bir ocuk. Bu yzden dierlerini teleyen, onlarn arkadaln isterken onlardan uzak duran, onlar kmseyerek kendi savunma mekanizmasn kuran, gven ve sevgi aln yemek yiyerek, devaml yiyerek kapatmaya alan bir ocuk. Dieri, teki, normal olmayan ama olmak isteyen lklerini hep tek bana yaayan, sosyallemeye alan, deer grmek isteyen, teki olmaktan kurtulmaya alan bir gen. Kendi abalaryla derslerinde baarl olan, snavlara giden, bakalarnn yardmla gerekletirdiini, kendi olanaklaryla sessizce yerine getiren, arkada, sevgili, dost, baba, anne gibi tm aidiyet ieren kavramlar tek tek yitiren ve her gn ayn eve, ayn yalnz, iddet dolu, gvensiz eve, babaya dnmek zorunda kalan gen kz . benim iin tam olabilecekken eksik kalm bir ak simgeliyor. Devamna izin verseydim, hibir ey farkl olmayacakt. diyerek genlik akn, mahkum olduunu dnd yalnzla dnle bitiren; kimi inat, kimi pervasz, kimi yanl bile isteye yapan, almak isteyen ama sonunda hep kendisi zarar gren biri. Bydnde kendi evini ve dnyasn kuran, belki de ilk defa onu farkl bir sevgiyle saran insan gemiinin cam krklar yznden kaybeden, ilk olamayan, ncelik isteyemeyen, insan ancak yannda srtn dayayabilecek biri bulduunda dayanmaya ne ok ihtiyac olduunu dnyor diyip sorgusuz birine dayanmak isteyen, dayanamayan Bense sevdiklerim ssz adalarda bakalaryla mutlu olsun diye, hep kendi verimli topraklarmdan vazgetim. ncelik istemekle, istisna olmakta ge kaldm.[2] diyen bir gen kadn o. Sellere gmlm tarlay beklemekten usanmayan sersem bir korkuluk gibi[3] brakldn hisseden, oysa sevmek iin sevgilerini hep gemite brakmaya yazgl bir kadn. babalarn brakp gitmeye hakk yoktur.[4] dese de braklan, defaatle braklan ve hibir ocuun braklmasna, terk edilmesine izin veremem bundan sonra. Bir ocuu brakmak bir hayat bitirmek gibi.[5] diyerek ocukluunu geride brakamayan, Tann ocuklarnn yaadklar hislerin bilinciyle sevgisini glgede yaayan ve bu yzden Yine de kalbimin bir taraf o kadar yalnz ki![6] diyerek hibir sevgide btnlenemeyen, Birlikte daha uzaklara gidebileceim kimse yok.[7] duygusuyla sevgi yolunu yalnzln glgesinde yaayan bir kadn. nk sevdiklerini yokluunda sevmeyi baarabilen biri Maya, annesini ryasnda grp de mezarn ziyaret ettiinde, lm ve sorgulamann yaand nn ardndan anlad bu duygu, onun tm sevgilerinin klavuzu olur sonrasnda. Tm sevgileri yoklua karr, anlarnda sevgi olarak imlenir, yaamnda sevgi varln ksa aralklarla gsteren bir gne gibi kalr, hemen batmaya yazgl bir gne gibi. Bu yzden yokluunda sevmeyi srdreceim Hem zaten insan sevdiklerini unutmuyor, sadece yokluklarnda yaamaya alyor.[8]der, oysa sevdii iin zlmeye razdr, yoksa onu sevmi olmann ne anlam kalr[9], diyerek. Annesini yitirir, Mehmet amcay yitirir, Sarp gider, Baran biter, Tan gitmeye yazgldr, baba lmek/gitmek zorundadr. Hayatn ekillendiren tm insanlar, ellerinden kayar. Neden hibir sevdiime sahip kamyorum? Nedir bendeki bu uursuzluk? Balanmak istediim herkes yok olup gidiyor.[10] ln atar Maya. ama eminim ki beni brakt yerde olmayacam Kimseye ait deilim ben ve kimse iin kendimden vazgemeyeceim.[11] diyen gen kz, kendisinden vazgeer kadnlnda ama gemii onu brakmaz. Yine de ak bir kap vardr eserin sonunda Maya iin. Tm bu yokluk, gvensizlik, sevgisizlik ksaca aamad ocukluk, bu cam krklar, ay nda bir grnp bir kaybolan bu koridorlar, yeniden cilalanacaktr; ama ba aa kaymak iin deil, hzla yanndan geip gitmek iin Maya, Leyla pekinin ilk roman, slubuyla sonraki eserlerinden daha farkl bir yerde. Belki de kurduu dil-karakter ilikisiyle yazarn en sade ama youn, ocuk dilinden st dile geiiyle ve
51
gerekliin eitlenmesiyle ok katmanl, ben-varlk sorgulamasyla sonraki eserlerinin zn iinde tayan, otobiyografik zellikleri barndrmasyla yazarn dnyasna ait ipular ieren, metaforik anlatmyla (zellikle ikinci blmde) olay deil, hli kurgulayan, bende tekini bulan, benden klan yolculukta i-beni dla btnleyen, temasn olaylarla deil, dil ve slupla zenginletiren, trajik olan trajik olmadan anlatan, hlden zm reten(hlin kendisinin zm oluu) ve varamayn var olmaya giden yolun kapsn amasyla okunmas gereken bir roman. Leylin karanlnn aydnla ulaan kapsnda afaktan nceki karanlk Maya. peki yolculuunun ilk dura. Hem pekinin, hem de okurunun
[1] Leyla peki, Maya, Tima Yaynlar, stanbul, 2011. [2] s: 141. [3] s: 116 [4] s: 95 [5] s: 88 [6] s: 92 [7] s: 83 [8] s: 78 [9] s: 133 [10] s: 94 [11] s: 78
Fikir Platformu
52
Liberalizmden Sonra / Immanuel Wallerstein (Mehmet Salih Demir)
Liberalizmden Sonra, bir ftroloun yeryznde hkim konumdaki liberal anlayn ilerde bir gn sona ermesinin ardndan, dnyann alaca yeni ekil ve gereklemesi muhtemel hadiseler hakkndaki ngrlerin yer ald bir inceleme deil. Kitabn yazar Immanuel Wallerstein, sosyalist bloun dald ve her tarafta liberalizmin zaferinin kutland bir ortamda, yani 1990larn banda zaten bu sreci yaamaya baladmz ne sryor. Sosyalistlerin sosyalizm iin at yakmaya, liberallerin ise ellerindeki nihai dorularn zaferinden gsleri kabararak gurur duymaya balad bir zamanda yazar, tam tersine aslnda liberalizmin mezarnn kazlmas gerektiini iddia ediyor. Dorusu yle bir atmosferde cesaret isteyen bir duru bu. Wallerstein, tarihe bakn olduka geni bir perspektif zerine kuran bir yazar; olaylar uzun vadeli belirleyen dip dalgalar anlamakta ve aklarnn ynn kestirmekte olduka mahir. Bir sre nce Hayekin Klelik Yolunda otostop yazs vesilesiyle uzunca alnt yapmtk sz konusu kitaptan. Ancak ne kadar uzun olsa da alntlar, Wallersteinn bu almas, daha dikkatli ve zenli bir okumay hak ediyor. Birka kez gzden geirdikten sonra ben de kitabn epeyce bir blmnn altn izdiimi fark ettim. Kitab okuduktan sonra kendinizi liberal, sosyalist ya da muhafazakr olarak adlandrrken biraz daha dikkatli olmanz gerektiini fark edeceinizden eminim. Belki de bu sfatlara hi ihtiya duymadan kimliinizi tarif etmenizin daha doru bir tavr olduunu dneceksiniz.
Fikir Platformu
53
Kitabn ana tezi ok ksaca, SSCBnin dalnn sanlann aksine aslnda liberalizmin sonunu getirdiidir. Bunu aklamak iin Wallerstein, domalarndan itibaren dnyann hem corafya hem de nfus bakmndan byk ounluuna farkl tonlarda renklerini veren liberal, muhafazakr ve sosyalist ideolojilerin gerek mahiyetlerinin ayrntl bir tahliline giriiyor. Mntesipleri tarafndan ounlukla iddetli itirazlarla karlansa da, bu ideoloji arasndaki gizli akrabal grmek bir hayli ufuk ac ve ezber bozucu. Aktaracaklarmn bir ksm kuru ve skc ansiklopedik bilgiler gibi gelebilir, ancak liberalizmin, tarihin iki yz yllk youn kalabal ierisinde nasl olup da kendisine daima bir yol ap, bugnlere kadar gelebildiini gzler nne sermek asndan nem arz ediyorlar; ayrca bunun zgn ve farkl bir okuma olduu kansndaym. Hikyeyi en batan alalm. Birbirine taban tabana zt olduu dnlen ve urunda taraftarlarn zaman zaman iddetli atmalara srkleyen bu ideolojiler, ilkin ne zaman dodu? Nasl bir zihinsel iklimin rnydler? Yazar, balang noktas olarak 1789 Fransz htilalini alyor ve zellikle liberalizme tam tamna iki yz yllk (1789-1989) bir mr biiyor. I. Wallersteine gre Fransz Devrimi, on yedinci yzyln Newtoncu biliminin ve on sekizinci yz yln ilerleme kavramlarnn ilahlamasn, ksacas modernlik denen eyi ifade ediyor. Devrimin insanlar zerindeki en nemli etkilerinden biri, deiimin, yeniliin, ilerlemenin, bilhassa siyasi deiimin normallemesi, hatta kanlmazl algs olmutur. nsanlk tm ynleriyle srekli deiiyordu, deimeliydi, ilerlemeliydi. Son iki yz yllk dnya tarihinin ruhunu tarif edin deseler, hi tereddtsz din, dil, rk, millet ayrm yapmakszn herkesin ilerleme fikrine duyduu kati inantr diyebiliriz. te bu yeni inan, bir karmaa ve tela ortamna yol at. Mezkr ideolojiler de, devrimin sonularndan olan bu yeni karmaay salimen atlatmak iin halk ynlarnn gelitirdii tepkilerdi. Her ideolojinin de ayn annenin ocuklar olduu daha en bandan ortaya kyor. nce sahneye muhafazakrlar kt, devrimin ahlaki ve geleneksel deerleri andrd iddiasyla. Gemie zlemlerini ifade ettiler ve bu anlamda gericilikle yaftalandlar. Sonra liberaller deiime, ilerlemeye olan kuvvetli inanlar nedeniyle aklc reformlar yoluyla bireyi mutlu etmenin yollarnn aranmas gerektiini savundular. 1848 Devrimlerinden sonra da sosyalistler siyaset meydanndaki yerlerini aldlar. Liberaller kendilerini her zaman siyasi yelpazenin merkezine oturttular. En mutedil, en evrensel deerler/dorular onlarn ellerindeydi. ounlukla tuzu kuru, rei byklerin desteini ald arkasna; yani sayca az ama nfuzu ve paras ok olanlarn. Sosyalistlerle liberaller arasnda amalar bakmndan batan beri bir fark yoktu. Her ikisi de modernliin nimetlerinden azami lde faydalanmay istiyordu. Tek fark, bunu gerekletirmek iin sosyalistlerin ilerlemeyi biraz daha hzlandrmak adna devrimci bir yol benimsemi olmalaryd, o kadar. Muhafazakrlar da zamanla, yava ve temkinli olmak kaydyla ilerlemeye inanmaya baladlar. Bu iki ideoloji gitgide liberalizmle yaknlat ve bylece onun varln srdrmesini ok kolaylatrm oldular. ktidarda olmad zamanlarda bile, farkl klklarda hep liberal ideoloji vard bata. Liberalizmin muhafazakr bir cbbe altnda kendini nasl gizleyebildiine Trkiyeden rnek verebiliriz. Trkiyede dindar kesimin yakn siyasi tarihimizde hayrla yd ettii dnemlerin, liberal ruhun en canl olduu zamanlara karlk geldiini hatrlayalm. Alt snfa mensup byk kitlelerin evreden merkeze akt ya da slami kesimin iktidarda pay sahibi olmaya baladklar eklinde sosyolojik analizler yaplrken, aslnda bir ekilde halkn dikkatinden gizlenen ey, liberalizmin bu kesimlerin desteini almak iin klk deitirmi olduu ve muhafazakr ile liberal ideolojilerin gayri
54
meru evlilikleriydi. Muhafazakr kesim ya da alt snflar tm idealleriyle, hayalleriyle ve projeleriyle kendilerinin iktidarda olduklarn vehmederken, esasen suflrl liberal doktrin yapmtr. Ambalaj ayn kalm olsa da muhteviyat byk oranda deimitir. Her ideolojinin ortak karakterini sadece devlet karsndaki tutumlarna gz atarak dahi anlayabiliriz. Tm bu ideolojiler, devlete kar her zaman toplum/halk yanls olduunu ne srerler. Liberallere gre devlet birey aleyhine ktdr, muhafazakrlara gre devlet geleneksel gruplar aleyhine ktdr, sosyalistler iin ise devlet toplum aleyhine sadece burjuvann yrtme organdr. Ne zamana kadar peki? Tabii ki iktidar ellerine alncaya kadar. nk siyasi programlarn gerekletirmek iin geici olarak devlete ihtiya vardr ve bunun iin mcadele edilmelidir. ktidara geldikten sonra ideolojilerin mahcup bir edayla durumlarn merulatrmak iin devlete ykledikleri anlam da deiiyor hemen. Devlet, liberallere gre bireyin haklarnn gelimesi iin; muhafazakrlara gre geleneksel haklar korumak iin; sosyalistlere gre ise toplumun genel iradesini yanstacak ekilde hareket edeceinden gereklidir. Bu dnlerinin neticesinde ne oluyor? Modern brokratik devlet, hangi ideoloji baa gelirse gelsin her seferinde biraz daha gleniyor ve palazlanyor. Kime kar? nsana kar elbette. Peki, nasl oldu bu; bir buuk asr boyunca dnya zerinde hayatiyetini nasl devam ettirebildi, liberalizm? Cevap: halk ynlarna gz boyayc tavizler vererek ve sisteme entegre edip uysallatrarak. Hibir eyin deimemesi iin her eyin deimesi gerektii kural devreye girdi. lk taviz genel oy hakk ve refah devleti oldu. Bu yollarla ynlar iktidarda pay sahibi olduklar vehmiyle avutulmalarnn yannda, ekonomik art deerden hak ettikleri paylar yeteri kadar aldklarna inandrldlar. Halklara ayrca en fiyakalsndan bir milli kimlik gmlei giydirilince, uysallatrlmalar ve gdlebilmeleri ok daha kolay oldu. nemle hatrlatrm ki, pek ok lkede bu ilerin ekseriyeti, liberal partilerin iktidar dnemlerinde gereklemedi. Ancak liberal zihniyet hep gizli barold. Yazar teknoloji modernlii ile zgrlk modernliini birbirinden ayrarak ele alyor ve byle yapmakla ok can alc bir noktaya temas ediyor. Liberalizm, tekilerin teknolojik anlamda modernlemesine pek ses karmamtr, hatta desteklemitir diyebiliriz. Bu onun, zgrlk anlamnda modernlemeyi hasralt edip gzden uzak tutmasna yaramtr. zgrleme modernlii her eydir ve gerekletirilememitir. Teknoloji modernlii ise aldatc bir tuzaktr. ( s. 134 ) lke dzeyinde sradan insann, uluslararas arenada ise smrlen gsz lkelerin gerek bir zgrle kavumalar fikri, liberallerin sinirlerine dokunmutur her zaman. Teknolojik modernleemeye evet, zgrlleme anlamnda modernlie hayr Baz Asya lkelerinin zengin ve teknolojik adan ileri ve modern olmalarna ramen, hala gerek bir zgrlk ile tanamam olmalarnn nedeni budur bence. Ayrca Arap Bahar dolaysyla Bat dnyasnn paniklemesinin bir sebebi de sanrm Araplarn, mcadele yoluyla gerekletirildiinde en hakikisinden bir zgrlk ve demokrasi elde etmeleri ve bu kazanmlarnn kymetini bilecek olmalar ihtimalidir. Hem ayrca, hakk, kendisine verilen deil, bizzat kendisi alan, koparan insan gtmek, kontrol etmek eskisi gibi kolay olmayacaktr. Burada bir ara sz olarak nemine binaen demokrasi ve liberalizm ilikisine biraz yakndan bakalm. te Wallersteinn szleri: Demokrasi temel olarak otorite-kart ve otoriterlik-kartdr. Siyasi srete her dzeyde eit sz hakk ve ekonomik-sosyal mkfatlarda aklc reform vastasyla kanlmaz ve srekli bir iyileme
Fikir Platformu
55
vaadinde bulunan liberalizmdi. Demokrasinin derhal zgrlk talebinin karsnda, liberalizmin yapt neri, ertelenmi bir umuttu Liberalizmin dayana, sunduu umuttu. ( s. 47 ) Liberalizm daima aristokratik bir doktrindi, en iyinin ynetimini tledi. Kukusuz liberaller en iyiyi ncelikle doutan gelen statyle tanmlamamlardr; bunun yerine eitim baarsna gre tanmlamlardr. Bylece en iyi olan, kaltsal soylular deil, meritokrasinin yeleriydi. Ancak en iyi, daima btnden daha kk bir gruptu. Liberaller tam da btnn ynetiminden -demokrasi- kamak iin, en iyinin ynetimini -aristokrasi- istediler. Demokrasi liberallerin deil, radikallerin hedefiydi Liberalizmin bir ideoloji olarak ortaya konmas, bu grubun egemen olmasn nlemek iindi. ( s. 241) Tarihsel gereklerle uyumlu tespitler. Oy hakkn, iktidarda sz hakk elde etmek isteyen ezilen alt snflar, hali hazrda bunlara sahip olanlardan ve onlara kar talep eder. Nitekim yle de olmutur. Zaten ayrcalkl keyfi gcrlar, durduk yere neden dierlerine oy hakk bahetsinler ki? Arasze bir arasz daha aalm izninizle. Bir eyden hak olarak sz etmeye balamak bir ilerleme gibi kabul edilir genellikle. Ama durum kesinlikle grnd gibi deil. Tam aksine, herkes iin var olan bir eyin, artk bazlarnn aleyhine bazlarnn imtiyaz haline geldii anlamn ierir. Hak, bir takm insanlar -ki genellikle ounluktur bunlar- baz evrensel nesnelerden/eylerden mahrum edilmeye baland iin sz konusu olmaya balar. rnein bilgi edinme hakk veya eitim hakk, birileri bundan uzak tutulduu iin bir hak olarak adlandrld. Kadn haklarndan, kadnn maruz kald iddet ve dlanma gzden saknlamayacak kadar arttktan sonra ancak sz edilir oldu. Bir toplumda oka haktan bahsedilmesi ve bunlar korumak iin kurumlar ihdas edilmesi, artk gemite kalm olsa da toplumda zgrlklerden uzaklama ve bask eiliminin ne denli gl olduunun bir iaretidir. Pozitif, negatif ya da aktif haklarn bu anlamda bir fark yok. Aslnda ileri demokrasinin gstergesi gibi sunulan haklarn bolluu, tam aksi bir gerei ima etmekte. Hatrlayalm, insan haklar, sava ve smrgecilik araclyla milyonlarca insann bou bouna, anlamszca ve zalimce katledilmesi sonrasnda ortaya km bir kavram. 19. yzylda da liberalizm, demokrasiyi kerhen ve kademeli olarak bir mkfat gibi vermitir; eitler arasndaki bir hak olarak deil. ( nce kk mlkiyet sahiplerine, sonra mlksz erkeklere, en son ise kadnlara, tedricen oy hakk tannmtr, Batda) I. Dnya Savana kadar vaziyet buydu. Akabinde de deien bir ey olmad. Bolevik Devriminden sonra liberalizmin en gl rakibi olarak sosyalizm/Leninizm meydanda boy gsterdi; ya da yle zannedildi. Amerikada klasik liberal ilkelere dayanan Wilsonculuk, bireysel zgrl uluslararas arenada uluslarn kendi kaderini tayin ilkesine tahvil etti, refah talebini ise ulusal kalknmacla. Leninizm de ayn ilkeleri, kk yntem farklar dnda aynen benimsedi. Smrge lkeleri ulusal kalknma hedefleriyle oyalanmaya baladlar. Eer ok allr ve doru devlet politikalar uygulanrsa, bir gn bu az gelimi lkeler gelimi lkelerle aralarndaki mesafeyi gerekten kapatabileceklerini dndler. Bu mit, iki kutuplu dnya sisteminin uzunca bir sre bozulmadan ayakta kalmasna yardmc oldu. Fakat bu politika da iflas etti. Bir ya da birka lkenin kalknmas mmkndr, ancak dnya zerinde e zamanl bir kalknma imknsz. nk sermaye birikim sreci, art deerin hem meknsal olarak, hem de snflar asndan eitsiz biimde dald hiyerarik bir sistemi gerektirir. (s. 161 ) Her iki kutup da, ballarnn bu umutlarn ve tekine duyulan korkularn diri tutarak kendi varlklarn kaim ve daim kldlar.
Fikir Platformu
56
Ksacas, her iki kutup da glerinin meruiyetlerini birbirlerine borluydu. Liberalizm ve sosyalizm bir madalyonun iki yz gibiydi. Kaderleri de bir I. Wallersteinin SSCBnin dalnn, varl kendi teki kutbuna bal olan liberalizmin sonunu getirdiini iddia etmesinin nedeni, ite tam da bu zmni ortaklktr. Komnizmin k, bir ideoloji olarak liberalizmin nihai baarsnn deil, liberal ideolojinin tarihsel roln srdrebilme kabiliyetinin kesin biimde zayflayn temsil ediyor. ( s. 11 ) Btn bu yz elli yllk dnem boyunca liberal aydnlarn durumu neydi? Onlar derin felsefi analizleriyle idealist bir tutum iinde bireyin tamamen zgr yaad, liberalizmin en pr haliyle realize olduu bir dnya hayal ede durdular; ayn anda byk sermayedarlar ise devleti de arkasna alarak imtiyazl mevzilerinden hi ayrlmadan tabi, tabi aynen yle, birey zgr olmal; demokrasi sper, liberalizm ahane bir ey diye diye deveyi havuduyla yutmakla megul oldular. Ve aslnda aydnlarn hayal ettiklerinin tam zdd bir dnya ortaya kt; her yerde ve daima, bugn olduu gibi. Peki, imdi ne olacak? Liberalizm, bu gerekten yeni dnyada kendisine nasl bir yer edinmeye alacak? Hibir eyin deimemesi iin her eyi deitirmeye alan bir ideoloji, zihinlere szmak ve/veya oradaki yerini muhafaza etmek iin oy hakk, parlamenter sistem, ulusal bamszlk, kalknmadan sonra, insanla verecei son sus pay ya da rvet ne olacak? Bu saydklarmzn kt ve arzu edilmeyen eyler olduunu kastettiimiz sanlmasn sakn. Bunlar, bir toplumun hakiki zgrl, demokrasiyi ve ekonomik refah, onurlu ve adilce elde edebilmesinin nnde engel olacak ekilde sunuldular her daim; nce kendi alt snflarna, sonra da geri kalm dnya lkelerine. Bu gerek, egemenlerin ikiyzlln aklmzdan hi karmadan, ekonomik refah ve zgrlk konularnda onlardan gelecek yeni dnme biimlerine, politik ve ekonomik nerilere hatta belki dayatmalara- kar temkinli ve dirayetli olmamz gerektiriyor. Tm ideolojilerin dayand zeminin kayd bir dnemde, dierlerinin dnda liberalizm yine nasl en avantajl konumda kalacann hesaplarn yapacaktr muhakkak. Birka yz yllk neredeyse genetik kodlarmza ilemi modern dnya paradigmasnn n kabullerinin dnda dnebilmek zor olsa da, bunun imknlarnn aratrlmas byk nem arz ediyor. Aksi takdirde tarihi, farkl grnmler altnda tekrar etmeye mahkm olacaz. Kendi ilerinde ne kadar tutarl olsalar ve tereddtsz kabul edilecek baz nermeler ierseler de, bu ideolojilerin iinde nefes aldklar atmosfer artk baka bir atmosfer. Bu yzden gnmz problemlerine kendi btnlkleriyle zm retememeleri ve bir kriz yaamalar, gerilemeleri kanlmaz. Sz konusu ideolojilerin bir araya gelerek farkl versiyonlarn icat etmeleri bouna deil. Sosyal demokrasi, muhafazakr demokrat, hatta son dnemlerde lkemizde solcu Mslmanlar vs Bir trl sz konusu zihniyet kalplarnn dna klamyor. Sklkla duyarz: artk Souk Sava dneminin ezberleriyle dnmeyin, dnya deiti diye. Cmleyi yle kurmak daha doru olur sanrm: artk Fransz Devriminin ezberleriyle dnmeyin, dnya deiti. ok ge kalnmadan bugnk anlamyla kapitalist dnyann sonras iin kafa yormalyz. Trkiye zelinde konuacak olursak, nmzdeki yllarn entelektel tartmalarnn nemli bir ksm liberal doktrin ile muhafazakr, daha doru bir ifadeyle slami anlay arasndaki uyum ya da atma noktalar zerine olacaktr kanmca. Eski solcular sosyalizmin cenaze duasn okumakla ve hatralarn yd etmekle meguller; biraz da gemiin muhasebesiyle. Bundan sonraki dnemlerde memleketteki siyasi iklim nasl olursa olsun slam ve dindarlk, aydnlar asndan grmezden gelinemez, ihmal edilemez bir e olarak denklemde yerini alacaktr, almaldr.
Fikir Platformu
57
lkemiz asndan ayrca unu da belirtmeliyiz ki, byme oranlarnn, ihracat rakamlarnn, kii bana den milli gelirin vs. olumlu seyri, gerek bir zgrln, adil bir sistemin teminat deiller. Bu anlay onlarca yl ulusal kalknma yanlsamasyla gerek zgrln, refahn ve adaletin yakalanamamasna hizmet etmi liberalce bir uydurmadr. Aldanmayalm. Trkiyenin bymesini, zenginlemesini isteriz elbette; ama ayn zamanda bu gerek hakknda yeterli farkndala sahip olmasn da. Teorik erevede devletin liberal ilkelere riayet etmesi, her zaman -aslnda ou zaman- halk nezdinde herkesin tek tek arzu edilen bir zgrle kavumasn garantilemez. Hukukun stnlne inanmak, iktidar snrlamak, her bireye eit vatandalk haklar vermek vs. liberaller iin zgrln yeterli koullar. Ancak tm bunlara karlk toplumda bir kesim hala dlanyor olabilir, zgr ve her konuda frsat eitliine sahip olmayabilir. Bir eyi zihinsel olarak kurgulamak ve sonrasnda uygulama grevini devlete vermek, onun beklenen karlnn toplumda tpa tp domasn salamaz. Liberal dncenin de gn gelip totaliter bir rejime dnebilmesinin bir nedeni de budur. ( Bkz: zgr ol! Bu bir emirdir!)
Fikir Platformu
58
Islam Without Extremes / Mustafa Akyol (Mustafa Vardar) Trkiyenin en aklselim gen gazetecilerinden ve muhafazakr basnda hakikati nereye giderse gitsin kovalayan yegne kalemlerden biri olduuna inandm Mustafa Akyolun Islam Without Extremes yani mealen Ar ular olmayan slam adl kitabn ngilizce metninden okudum. Byle bir sosyolojik bayapt ksa bir makalede ele almak hakszlk oluyor. Alnp okunmas, kafas srekli megul bir Mslman zihni iin mutlaka yaplmas gereken bir egzersiz. Bugnlerde rneine ok rastlayamayacanz trden bir yap skm almas. Doru bildiimiz yanllarn ve yanl bildiimiz dorularn beyan Bugne kadar okuduum en akc kitaplardan biri. Dnce tutarll, kavramlar vasat ve anlalr bir biimde aklamas, yani eski tabirle su gibi bir anlatm berraklna sahip olmas, kitabn zamann farknda olunmadan okunmasn salyor. Sradan bir ilgili okurdan akademisyene dein var olabilecek en geni yelpazede herkese rahatlkla hitap edebilecek kadar ak ve derin bir kitap. Temel olarak, slam dininin ana kodu Kuran Kerimde birok kez eitli ekillerde tekrar eden akl etmez misiniz? sorusunun niin giderek siyaset kurumlarnca biat etmez misiniz? ekline dndrldn olduka net argmanlarla aklayan yazar, hadis ve eitli rivayetlerin gcn ktye kullanarak tiranln (bugnk yklan diktatrlklerin ve otoriter ynetimlerin) eriat iinde nasl hakim klndn tarihsel sre iersin de detayda boulmadan fakat yzeysel de kalmadan aktarmay baarmakta. Mustafa Akyol kitabn giri blmnde ekirdek slam mmetinin tecrbelerini ve Kuran- Kerimin geldii toplumsal yapnn gzel bir analizini yapyor. Kuran neyi deitirdi? sorusuna olduka arpc cevaplar veriyor.
59
Fikir Platformu
Akyol, 12.yy balayarak Mslmanlarn bir akli tutulma ve gerilemeye girdiinin geleneksel/toplumsal nedenlerini, Badatn Moollarca daha sonra Endlsn Aragon ve Kastilya birliince hunharca yok edilmesiyle de maddi nedenlerini dnce tarihine bal kalarak iliyor. Burada da kk bir eksik olarak Hallara hi deinilmediini belirtmek yararl olacaktr. Gelenekselcilerin asl zaferini salayan Hallardr. slam dnyas, her canlnn ve toplumun en temel refleksi olan hayatta kalmak adna giderek iddetini ve barbarln arttran bu onursuz saldrlara kar mctehid den ok mcahit yetitirmek zorunda braklmtr. (Belkide hala devam etmekte olan bir olgu) Buda kitap ierisinde aktarlan tarihsel srete not edilmeliydi.
Mustafa Akyolun dokunduu tarihsel ve felsefi konulara daha nce sosyal ve politik olarak hi dokunulmadna eminim. Mesela kadnlarn snnet edilmesi gibi bir vahetin slami kklerden ne denli uzak ama kabile ve geleneksel dokunun nasl bir devam olduunun tespiti nemli bir rnek kitapta. Kitap bu gibi eklektik geleneksel alamlarn dinin ana mesajndan nasl ayrt edilebileceine dair de rehberlikte sunuyor. Ksaca bu konuda byk bir boluu laykyla doldurduuna kukum yok. lerleyen ksmlarda Akyol, sekler otoriterlik ve eriat otoriterliinin nasl ayn zihinsel iklimin rnleri olduunu tarih iinden kronolojik rneklerle bizlere gsteriyor. Bylece baskc otoriter bir kafann neyi yorumlarsa yorumlasn, onu kendine benzettii ve onu bir ara haline getirebildiini gryoruz. Kitabn yazl amac ve hedef kitlenin daha ok Batl zihinler gibi gzkmesi sebebiyle baz anlalabilir kk derinlik eksiklikleri de var. Bu slup, bir eksik gibi gzkse de belkide mmet iinde kendine yabanclam byk bir topluluunda metne nfus edebilmesini salayacak. Bu olas faydas yannda bunlarn kitabn ana konusu olamamas (hatta bal bana kitap konusu olmas) nedeniyle kabul edilebilir eksiklikler olarak gryorum. Yinede Trke kitapta bunlar eklenirse daha derin bir kavray iin tetikleyici olabilir. Kitab okumaktan byk zevk aldm. Kaynakann detayl olmas ayrca byk bir hizmet. Kitabnn ksa zamanda dnyada zellikle Batda temel bir referans kayna olacan dnyorum. Tarihsel balamda getirdii aklamalar ve onlarn gncel yansmalar kesinlikle slam hakknda oluan byk n yargnn paralanmas adna byk bir hizmet gerekletirecek. Mustafa Akyolun yapt iin atom paralamaktan zor bir i olduunu herkes anlayamayabilir ama bu ii de laykyla yerine getirdiini dnmekteyim. Umarm bu kitap, konu hakknda daha da iyi kitaplar yazlmasna vesile olur. Bu kitap tam bir zihinsel yap skmbir silkinme Bat iin yazlm bir metin gibi alglanyor olsa da aslnda her taraftan kuatlm bir mmete kendi zndeki akli ve insani ilkeleri hatrlatma abas. Kitab satn almak iin Amazon linki; http://www.amazon.com/Islam-without-Extremes-MuslimLiberty/dp/0393070867 ngilizce bilmeyen okurlar iin mjde! Trkesi ok yaknda yaynlanacak.
Fikir Platformu
60
Yeni Kapitalizm Kltr / Richard Sennett(Mehmet Salih Demir)
Richard Sennettin Yeni Kapitalizm Kltr kitab, Yale niversitesinde etik, siyaset ve ekonomi konularnda yapt konumalarna dayanak tekil eden notlarnn derlendii bir eser. nce olmas kmsenmesine sebep olabilir, ancak bu tam aksine onun kymetini arttryor. Bal bana uzunca bir makale konusu olabilecek ok sk ve zgn tespitlerini ok arpc birka cmle ile zetleyebilen Sennett, hi skmadan ve yormadan nasl sosyoloji yaplabileceinin rneklerini veren bir yazar. Akademik incelemelerin tatsz tuzsuz souk dilinin aksine, edebi ve akc bir sluba sahip. Gl bir anlatm var. Zaten almalarna baknca tane de roman yazm, ok retken bir yazar olduunu gryoruz. Biraz yakndan bakmak iin eildiimiz kitap hakknda unu en batan belirtmeliyiz ki, yeni kapitalizm adlandrmas bizi yanltmasn: Yeni tabiri, yeni olann eskisinden kkl bir kopula bambaka, yepyeni bir kapitalizm trne evirildii anlamna gelmiyor. Sadece kapitalizmin kendini srekli klabilmesi yeteneinin bir tezahr olarak, onun yeni bir safhasna girdiini ifade etmekte bu
61
tanmlama. Dier bir ad da rgtsz kapitalizm olan yeni kapitalizme, esnek retim anlay erevesinde, sadece zaman yle icap ettirdii iin i ve alma hayatnn yeniden dzenlenmesidir diyebiliriz. znde deien pek bir ey yok ksaca. Yksek kar, snrsz sermaye birikimi, verimlik, rekabet gibi kapitalciliin en asli itkileri olduklar yerde ylece durmaya devam ediyor. Kitapta yeni kapitalizmin dntrd kurumlarn/i hayatnn dourduu yeni kltr ortamnda, bireylerin karlatklar psikolojik ve ahlaki sorunlar analiz edilmi. Sennett, 1970lerden sonrasna tarihlenen bu kurumsal deiim devrann ve akabinde olanlar mercek altna almaya u soruyu sorarak balyor: inde yaadklar kurumlar paralanrken insanlar hangi deerler ve pratikler bir arada tutabilir? Ancak bu sorunun cevabnn tamamnn sadece bu kitabnda olmadn sylemeliyim. Ayn konuda yazlm bir dier kitab Karakter Anmasnda yazar, deneysel almalarla daha sistematik ve detayl bir biimde yeni kapitalizmde iin kiilik zerindeki etkilerini irdeliyor. Bu adan birbirini tamamlayan almalar. Her iki kitabn sayfalarn evirdike, hemen her dzeyde birok zel irket alan tandklarmn derinden yaadklar kstrlmlk, kapana kslmlk ve huzursuzluk hissini daha iyi anlamaya baladm. Onlar ypratan korku ve kayglarnn kayna hakknda fikir edindim. *** Yeni kapitalizm kltrnde kurumlarn geirdikleri deiimi zmlemeden evvel Sennett, Weberin demir kafes olarak isimlendirdii brokrasinin bir resmini sunuyor okuyucuya. 19. yzyln ortalarndan itibaren irketler, askeri rgtlenme modellerini uygulayarak nispi bir istikrar saladlar. Bu modelde herkesin rtbesi, unvan, tanmlanm bir grevi ve yetkileri bulunmakta. Sivil toplumun militaristlemesi sreci toplumlarn uysallatrlmasnda ok yararl bir ilev grd. Toplumsal hiyeraride bir konumu olduuna inandrlan ii, kendini hibir yere oturtamayan iiye gre ok daha az tehlikelidir. Ussallatrlm brokraside mevkisi tanmlanm birey, uysallatrlm bireydir. Toplumsal kapitalizm olarak adlandrlabilecek eyin kurucu politikas ite buydu. Bunun en nemli faydas da brokrasinin piyasalarn istikrarszl nnde bir engel olmasyd. nk karn srekli klnmasnn yolu istikrardan geiyordu. Yeni ekonomi bu brokratik hapishanenin parmaklklarnn koparlmasyla insanlarn daha zgr olaca iddiasn tayordu. Oysa rgtsz kapitalizmde kurumlar yeniden yaplandrlrken merkezilemi iktidar da yeniden biimlendirildi. Merkez ile evre arasnda brokratik olmayan bir hiyerarinin kurulmasyla otorite zayflatlm gibi grnse de, aslnda iktidarn gc azalmad. ktidar sadece daha az grnr oldu, perde ardna gizlendi; elbette gelien teknoloji sayesinde. Gz gze diz dize temasn yerini iletiim teknolojilerinin de gelimesiyle daha dolayl, sessiz, emir veren ve alann gittike mulklat bir rgt biimi ald. Yeni irket tasarmnda ii-ynetici-iveren arasndaki mesafe de srekli arttrld. Otorite ve denetimin nitelii de deiti. Brokrasinin kat emir komuta zinciriyle organize edilmi irketlerine karlk, esnek alma yaamnn zgrl arttrd yanlsamas oluturuldu. ou zaman bilgisayar ekranlarndan yrtlyor i yaam. irket iindeki hemen hemen tm ilikiler ve iletiim bilgisayar ekranndan salanyor. Brokrasinin almaz duvarlarn ykmak iddiasndaki yeni esnek irket trleri, teknolojiden, almas imknsz koskoca bir duvar rd. Sar, kr ama elleri ayaklar sizi smsk tutan canl bir varlkla kar karyayz adeta. Size sadece i emirleri yayor bilgisayarlarnzdan ya da akll cep telefonlarnzdan.
Fikir Platformu
62
Kim bu yeni ynetici? sorunuza tam cevap alamadan onun yerine bir bakasnn gemesi ok muhtemel. Ekrann dier tarafnda size i paslayan, talebinize onay veren ya da reddeden kii belki her gn otobste, durakta ya da bir kafede karlatnz biri. Ama birbirinizi tanmyorsunuz. George Sorosun dedii gibi insanlar iliki kurmak yerine ilem tesis ediyorlar artk. Kendisini seveceiniz ya da kendisinden nefret edeceiniz biri bile yok ortada. Belli bir ahs deil nk o. nceden ak ak tanmlanm ilem protokolnn bir paras sadece. Herkes gibi, bugn var yarn yok. *** Eski kurumsal yaplarn yklp da yerine esnek rgtlerin ikame edilmesi Sennete gre toplumsal eksiklie yol amtr: iiler aras enformel gvenin azalmas, dk kurumsal sadakat ve kurumsal bilginin zayflamas. stikrar, gven ve dayanma duygularn yitirmekle yz yze alanlar. arkadal gerek bir arkadalk deil ou zaman. Bu durumdan yaknan pek ok insan tandm. Bakaca ortamlarda tanma imkn olsa iyi dost olabilecek insanlar, irket ii rekabetin acmaszl iinde gizli rakiplere dnebiliyorlar. Davranlarda sunilikten, gllerde sahtelikten, takdir ve vglerdeki samimiyetsizlikten muzdarip, alanlar. Toplumsal gven ve istikrar byk yaralar ald. Sk fk mrlk dostluklara frsat olmuyor. rnein bir bankann herhangi bir ubesine sene arayla baktnzda ou personelinin deimi olduunu grrsnz. Ya yerleri deimitir, ya da iten ayrlmlardr. Kimse bir dierinin yaam yksnn btnne ahitlik edemiyor. Bylelikle deneyim ve deer birikimi ve bunlarn aktarlmasna da imkn bulamyor insanlar; bir anlat oluturamyorlar. Esneklik, beraberinde kiisel ve toplumsal btnln ciddi derecede tahribatn getirdi. likiler krlganlat. stikrarszlk ve gvensizlik bireylerin ruhlarnda kk saldnda, btncl ve dengeli bir kimlik ve karakter oluumu zorlamakta. *** Bu yeni kltr ortam makbul/ideal insan tipini de deitirdi. nsanlara, kendilerini srekli yenilemeleri, potansiyellerini arttrmalar salk veriliyor. Bu kurala uymayanlara yer yok. Hzl deiim karsnda bir sabitesi, bilhassa ahlaki bir sabitesi olan insanlarn bu yeni i hayatnda uzun sre ayakta kalma anslar yok. ine doru derinleebilen, sorgulayabilen, ilkeli ve kararl bir biimde belli deerler btnnn limanna demir atm kiiler abucak elenirler. Yeni tr makbul/ideal insan, yenilie ak olabilmeli, deiime ayak uydurabilmeli, risk alabilmeli ve en nemlisi baml olmamal. Sadakat fazlasyla romantik ve irrasyonel bir tavr; hem ii hem iveren asndan. Kendini btnyle adamak zihinsel ve toplumsal hareketlilie ters. ocukluundan itibaren, kulana, vakar, tevazu, teenni, sadakat, vefa, dierkmlk vb. gzel ahlak umdeleri fsldanan bir kiinin bu yeni kltrde mr uzun olmuyor. Sahipleri, ortaklar, yneticileri, zikredilen bu ahlaklar iselletirdiklerini iddia eden insanlardan mteekkil olsa dahi, irketin menfaati, yani karll, bymesi sz konusu olunca, tiksindirici bir riyakrlk ve takliti bir bilgilikle size realist yzlerini gsterebiliyorlar. Gen insanlarn karakter oluumu srasnda, i dnyasnda kariyer yapmak iin risk almak gereklilii vurgulanr oldu. niversitelerde verilen eitimi de genelde rencileri risk almann baarya giden yolda vazgeilmez olduuna ikna etmek ynnde. Bir renci, memurluu aklndan geiriyorsa ayet, karakteri hakkndaki yargnn korkak, uyuuk, riski sevmeyen, gvenlik aray iinde, zayf iradeli vs. eklinde olacandan ekinerek bunu ifade bile edemez. Makbul/ideal tip girgin ve atak olandr,
63
memurluu tercih eden deil. Kriz dnemlerinde bunun tersine eilimler gzlenmesi ayr bir tartma konusu. *** Yeni kapitalizmde yetenek algsnda da nemli deiimler meydana geldi. stikrarszlk ve srekli deiim yeteneklerinizin ksa srede demode olmasna yol ayor. Bunun dourduu sonu ise insanlarn tedirgin bir ruh hali iinde ie yaramazlk kbusu yaamalar. Bu kbus ilk kez kentlemeyle beraber ortaya kt. Toprandan koparlm insann kentlerde karlat ilk sorunlardan biri bu ie yaramazlk kbusuydu. Herkes vasfsz iiydi. Eitimle bir yetenek elde etmek, uzunca bir sre en nemli hedef olarak bu snf arasnda rabet grd. Bugn de iyi bir eitime ramen bir kez kazanlan herhangi bir beceri bir mr boyunca istihdam edilmenizi, isiz kalmamanz garanti etmiyor hala. Yeteneksizleip skartaya karlmak kbusu sona ermi deil henz. e yaramazlk kbusunu modern bir tehdit olarak ekillendiren kuvvet var yazara gre: kresel emek arz, otomasyon ve yalanmann ynetimi. Esnek rgtlenme biiminde firmalarn dnyada emein ucuz bir kesine kolaylkla konulanabilmesi, kendi lkesindeki eitimli iinin yeteneklerini boa kartabiliyor. Otomasyon, ya da makineleme ise bu kbusu besleyip byten en nemli etken bence. Bir iin ustas, onu el emei gz nuruyla en iyi yapan kii iken, makinelemenin yaygnlamas ile beraber, artk sadece o makineyi kullanabilen, hangi tuun, dmenin ne ie yaradn bilen insan oldu. nsann yerine makinenin istihdam edilebilmesi ie yaramazlk endiesini daha da pekitirdi. Yalanma ise bir dier yetenek yitimi sebebi. Esnek rgtlenme biiminde bireylerin istihdamn daim klabilmesi piyasann deien koullarna kendilerini uyarlama yeteneklerine bal. Yalandka bu esneklik ve kvraklk kaybolur. Tecrbe birikimi de artk eskisi kadar nemli deil. nk tecrbenin deeri, istikrarl ve alan ile uzun sre beraber yryebilen bir kurum trnn varln gerektirir. stelik taze becerileri ucuza satn almak eskisini eitmeye yelenir genellikle. *** Yeni kapitalizm kltrnn tketim olgusu zerinden farkllaan bir yn de var: Marka tutkunluu Bu tutkuyu besleyip srdren, kiinin tahayylnde kurduu benliin asla tamamlanamamasdr. Kii al veri merkezleri arasnda mekik dokur. Birbirinden ok az ayr olan eyalar satn almakla doyum arar. Satn alr, kullanr; kullandka tutkusu zayflar. Gardrobu azna kadar doluyken insana giyecek pek bir eyinin kalmadn dndren hissin elektrii buradan geliyor. Sahip olduktan sonra snen evkinin btnyle kaybolmadan yeniden harlanmasn salanr. Reklam ite burada devreye girer. Reklamclk insanlarn arzularn biimlendirir ve sahip olduklar ile hibir zaman tatmin olmam hissetmeleri salanr. Evet, tketici kesinlikle btnyle tatmin olmamaldr; buna izin verilmez. Ancak tatminsizliinin bir gn sona erebileceine dair inancnn da ayakta kalmas gerekli. Hem bir kouturma/harcama hem de iin iin hissedilen bir eksiklik/tamamlanmamlk. Tketici masum bir kurban deildir burada. maj oluturma/markalatrma abasnda reten ve tketen el ele vermitir nk. Tketime ve dolaysyla retime hz kazandran gcn kayna burasdr. Markalama, reklam, moda Nefsimizle/zaaflarmzla ibirlii halinde hareket edip, tketirken aslnda kendi kendimizi tketmemize neden oluyorlar. Kleliin en hakiki hali budur bence
64
*** Yazy Richard Sennettin kitab hakkndaki kendi zet yorumuyla bitirelim. Yeni kapitalizmin havarileri konuyu -i, yetenek, tketim- kendi ele al biimlerinin modern topluma daha fazla zgrlk kattn iddia ediyor. Bu insanlarla aramdaki ekime onlarn yeni yorumunun doru olup olmad konusunda deil; kurumlar, beceriler ve tketim kalplar gerekten deiti. Benim iddiam, bu deimelerin insanlar zgrle kavuturmad.
Konuyla ilgili destekleyici birka okuma: Karakter Anmas ( Richard Sennett) http://sbe.dpu.edu.tr/21/17.pdf http://www.sbe.deu.edu.tr/dergi/cilt10.say%C4%B11/10.1%20ayta%C3%A7%20ilhan.pdf
Fikir Platformu
65
Cemil Meriin Dnceye Uzan: Saint-Simon*(Alper Grkan) On be gndr kuru ekmek yiyorum. Odamda ate yok. Kitabmn kopya masraflarn karlamak iin elbiselerimi de sattm. lim ak, insanl mutlulua kavuturmak, Avrupay buhrandan kurtarmak arzusu beni bu hale drd. Niin yzm kzarsn, eserimi tamlamak iin yardm istiyorum aresizlik iinde yazlm bu satrlar fakirlikten boulan bir mtefekkirin, Saint-Simonun kalemindendir. mrn adad fikirlerini, yazlarn, kitaplarn bastrmak iin abalam durmutur. Tpk, Trkiyede bir asr daha yazlmayacana inand bu dnr anlatma ihtiyac hisseden Cemil Meriin uralar gibi. O da kitabn yaymlayabilmek iin benzer skntlar yaar: mit Meriten rendiimize gre kimse kitab basmak istemez, kendisi bastrmaya niyetlenir, sonra Vedat Gnyol talip olur, dili trpanlar, slbu yok eder, epeyi urar velhasl lham verici bir fikir adam olan Ltfi Bergen, belki de buradan hareketle bir yazsnda Merile SaintSimon arasndaki baz benzerliklere deinir. Sefalet, isizlik, ilim adam yalnzl [i] Bu durum, esasnda bu iki nemli dnrn kaderlerinin ve eserlerinin menf ve mterek paydasdr. Nitekim mitsizlikten intihar eden ve bir gzn kaybeden Saint-Simonun kard Endstri Sistemi iin Meri yle yazar: Hep ayn dmanca sessizlik, hep ayn rezil ilgisizlik lgin birisidir Saint-Simon: Bir Malta valyesiyken geleneklere meydan okuyup liberal retilere sarlr, asker olur, Amerikan Bamszlk Savana katlr, yaralanr, dnte Meksikada iki okyanusu birletirecek bir proje hazrlar ama ilgi grmez, 1789da kyllerden yana devrim safndadr, kontluundan feragat eder, satn ald topraklar kyllere datr, mr boyunca a biila yaar, dergilerini karan liberal finansrlerle sosyalist fikirleri yznden aras alr, sosyolojinin ilm temellerini atar, fikirleri uruna karsndan ayrlr. Btn veller gibi tannmadan yaad, kmsendi ve lnce k oldu lk sosyolog
66
Sosyoloji Notlarnda Cemil Meriin Araplarla gelen msbet ilimlerin kilisenin duvarlarnda gedikler amasna dayandrd Fransz Devrimi, Giddens tarafndan amzn politik dnmlerinin bir sembol olarak kabul edilir. nk Devrimle beraber toplum batan aa yeniden ekillenmektedir. Bat, feodalizmden kapitalizme ya da gelenekselden moderne doru bir evrim geirmektedir. Tarihte ilk defa olarak sanayi vasfyla tesmiye ettii bu toplumu, iinde bocalad anariden kurtarmak ister Saint-Simon. Bunu yaparken, Durkheime gre XVIII. asrn filozoflarnn hayal, topik sistemleri yerine hakikati inceleyip gelecei sezmeye alr, devrimden sonra Fransay hangi sosyal dzenin huzura kavuturacan aratrr. Metafizik felsefenin ekilci genellemeleriyle bilimlerin dar uzmanlk alanlar arasnda yeni bir dnceye yer alabileceini ilk olarak Saint-Simonun ne srdn yazar. Umum kltrle, manev dzeni tesis etmek, sonra pozitif metodu kullanarak, toplumu doa bilimlerinin bir nesnesi gibi ele alarak yeniden ina etmek amacndadr. Bylece madde ilimleriyle insan ilimleri arasnda fark kalmayacaktr. Bu yzden Durkheime gre, sosyolojinin kurucusu olarak pozitif sosyoloji ynteminin Comtea atfedilmesi bir hatadr: Yeni bir tarih metod, pozitif felsefe, sosyalizm Hepsini tek kelimede toplamt Saint-Simon: Endstriyalizm. O, bu yeni ilme sosyal fizyoloji der. Sonra talebesi Comte tarafndan ad sosyoloji diye ilan edilir. Merie gre Saint-Simon Endstri Devriminin ve sosyalizmin ideologu olmakla beraber sosyolojinin kurucu dnrleri olan Comte, Durkheim ve Marxn da hocasdr. Bazlar tarafndan Saint-Simonun gerek devamclar olarak Proudhon ve Marx anlr yalnz. Onlar Comteu pek hayrla anmazlar: Birisinin okuduka midemi bulandran hayvan, ikincisinin ilmine saygm yok dedii Aguste Comte da hocasn saygyla anmaz. Saint-Simon iin hibir borcum yok o adama, kendisinden hibir ey renmedim diye yazar. Ama bu Merii tatmin etmez. Ona gre, dnce tarihinde dip kompleksinin en aheser rnei ya da bir Yahuda skaryot olan Comte, lnceye kadar ayn vehmin kurban olarak kalr: Orijinal deildir, belki slp onundur ama fikirler Saint-Simonundur. On dokuz yanda mhendislik okulundan kovulan Comte, mitsiz ve isizken snr Saint-Simona. nce sekreteridir, sonra yaz arkada olur, stadn yllardr tekrar ettii fikriyatn gelitirir, beraber yeni bir felsefe gelitirmeye gayret ederler, ceza mahkemesinde beraberce mdafaa hazrlarlar. Yolun bandayken yazd mektuplarda, tandm en olgun insan, tutarl, licenap, er ge anlalacak bir dnr diye metheder hocasn. Sonralar, haysz cambaz, her trl deerden mahrm bir arlatan diye yazar Tarihin kmeye mahkm ettii messeseleri yerle bir eden Fransz Devrimi ve endstriyle ilgili incelemeler yapan Saint-Simon, ada toplumu endstriye dayanarak yorumlayan sosyal bir felsefe kurmak amacndayd. Tm hedefi, ilm metod olarak kabul ettii pozitivizmi sosyal hayata uygulamak ve bu ilme dayanan bir politika kurmakt. Meri, Saint-Simonu incelerken onun sosyolojinin de ekirdeini oluturacak aratrmalarnn odana bakar, topik sosyalistlere. Yani en iyimser yaklamla, Saint-Simon kadar topist olan ve ada Bat dncesini belli bir snfn belli bir dnemdeki ihtiyalarna gre ayklayan ve aktaran bir fikir adam olan Marxtan nceki tm sosyalistlere lk sosyalist Saint-Simon da dier sosyalistler gibi doutan gelen hibir imtiyaz kabul etmez; endstriyel eitlii savunur, herkesi topluma katt deer lsnde kymetlendirir. Marxtan evvel mlkiyette deiiklik yaplmadan toplum dzeninde herhangi bir deiiklik yaplamaz diye yazar. Mlkiyet alanlarn olacaktr ve herkes alt kadaryla yetinecektir. Vatanda kavramn soyut bulur, bunun
67
yerine toplumu reticilerden mteekkil grr. Toplum, bal arlar ve eek arlarndan olumaktadr ona gre. alan snf n plana karr ve aylaklar olarak niteledii toprak sahipleri ve askerleri mlkiyetten mahrm eder. Rekabetin yerine ibirliini koyar, tketimi retimin emrine verir. Bu sebeple iktisada yeni bir vazife ykler ve fakirleri gz nnde bulundurarak toplumu yeni batan dzenlemek ister. Toplumun her ynden yenilenmesi icap etmektedir ona gre. nceki asrn filozoflarnn inanlar ykmaktaki acelecilii manev temeli kertmi ve toplum darmadan olmutur nk. Endstriyalizmin manev bir arka plana da ihtiyac vardr. Bu sebeple modern ilimlerle atan Hristiyanln keceini syleyip toplumu etik temelinde yeni bir Hristiyanlk anlayna davet eder, hmanist bir panteizmdir bu aslnda Merie gre, kendi tarihiyle hesaplaan Batnn derslerine kulak verilen iki hocas vardr, Proudhon ve Saint-Simon. amzn gerek habercisi dedii Saint-Simonun yaam ve dncelerine odaklanma sebebiyse, onu bir asr dolduran dnce olarak nitelemesidir, nk amz onunla balamaktadr. Ona gre, Saint-Simona kadar hi kimse insann iktisad ve sosyal faaliyeti zerinde bylesine srarla durmam, emei ylesine yceltmemi, aylakl yermemitir. Ki kendisi de Krk Ambarda Saint-Simonla ilgili bu eseri, devrim sonras Fransas gibi bir fetret dnemi yaayan Trkiyenin alt st olmu deerler levhasna bir katk, bir aydnn Bat dncesine, dnceye uzan olarak niteler.
* Cemil MER, Saint-Simon: lk Sosyolog, lk Sosyalist; letiim Yay.,stanbul, 1996
1[1]Ltfi Bergen; Cemil Meriin Endstriyalizmi: Saint Simon
Fikir Platformu
68
Ktlkten Gzellik kar m? C.Baudelairein iirleri, O.Dixin gravrleri (Mehmet Ylmaz) Mehur ozanlar iir diyarnn iekli blgelerini oktan blmlerdi. Ktlkten Gzelliki karmak ise zordu. Gene de ho geldi bana bu durum. Byle demi Baudelaire. Demi ve zor bir soruyu miras olarak brakm nl kitab Ktlk iekleri ile. Elle tutulur, gzle grlr bir Ktlk gerekten var mdr? Yani yilikin zdd olarak, bir anti-madde gibi Ktlkn varlndan sz edebilir miyiz? Bu o kadar net deil. (Bkz. Ktlkn zdd yilik deildir bahsi, Derin Zaman kitab ) Mesele zaten kitabn isminden itibaren balyor: Ktlk iekleri. Zira orjinal metindeki Les Fleurs du Mal soyut bir ktlk deil eytan, iblis vb anlamlara geliyor Franszcada. (rn. malin) Baka dillere evirenler de byle dnm olmal, ingilizce balk Flowers of Evil. Zaten airin kendisi de sylyor: Her insanda srekli iki arzu vardr; biri Tanrya doru, teki eytana doru. Tanrya sn, bir ykselme isteidir; eytann yahut hayvanlnki ise bir ini mutluluudur. yi ama ini ve k neden ayn ayn kefeye koydu air? ni Mutluluu yerine dme acs ya da utancndan bahsedebilirdi. Neden iyilik ve ktle bu eit mesafeli duru? Tensel hazlar, dnyev zevkler, madd tatmin ile mutluluk arasnda ayrm yap(a)mayan bir pozitivizm kokusu yaylyor bu satrlardan. (Bkz. Pozitivizm Kitab) Bir yandan iinde yaad asrn aclar ve gebe olduu iddete zlyor Baudelaire. Hem topluma acyor hem de kendisine. Babasn 6 yanda kaybetmenin zdrab, ok sevdii annesinin bir baka erkekle evlenmesinden duyduu fke dinmi deil. Izdrap zaman ve mekn tanmyor. Hatralar yalanmyor. Ama Baudelaire bu aclar ve pimanlklara bir mn veremiyor. Ftraten aln hissettii iyilik, sadakat ve efkt arzusu nereden geliyor? Annesine kzma hakk var m? Haklar inenen iilere neden acyor? Neden bu adalet zlemi?
Fikir Platformu
69
Elbette Mutluluk ve tatmin birbiriyle kartrlMAmas gereken ok farkl iki kavram. (Bkz. nsan maymunlaabilir mi? adl blm, Derin insan kitab) Ama Baudelaire bu iki ekim gcn birletirmi adeta; ini utancn deil de, ini mutluluunu tercih etmi. Arad sorulara cevap bul(a)mamaktan yorgun den air nihilizmin souk ve karanlk ln son durak sanp iniyor akln treninden: Ey lm, koca kaptan, artk gitme zaman! Ey lm! haydi, bizi bodu bu memleket!.. . Bu girdap, Cennet veya Cehennem, dalalm Yeniyi bulmak iin bilinmeyenin dibine!.. Sanrm Ktlk iekleri airin kendi aclarn dile getirdii bir iir kitab deil. Varoluu, Hayat ve lm sorgulayan her insann getii dikenli yollarda atlm admlar bunlar: Sadece et ve kemikten mi ibaretiz? Yokluktan gelen ve lmle yoklua giden, ok zeki de olsa SADECE VE SADECE bir maymun tr mdr insan? BLM DIINDA bir insanlk yoksa, Ak yoksa, Sanat yoksa, Gzellik yoksa ve Adalet yoksa Hayatn anlam nedir? Ak olmak hormonal bir abartysa, iyilik enayilikse, neden birbirimizin grtlana sarlmyoruz ekmeini almak iin? Neden bir ocua tecavz edilmesi midemizi bulandryor ve neden fakir bir insana yardm etmek istiyoruz? Taj Mahalin, Ayasofyann, Notre Dame de Parisnin deeri bir ar kovan veya termit yuvasna edeer ise, Mesnev bouna yazld ise neden Hitleri lanetliyoruz ve neden Filistinde can veren bebeklere zlyoruz? Maymun olmann (veya kendini yle sanmann) BLM DIINDA, psikolojik, siyas, ahlk, hukuk yle ar sonular var ki (Bkz. Maymunist imanla nereye kadar? isimli kitap) Ktlkten Gzelliki karmak Yaznn banda bir szn aktarmtk airin, yle diyordu: Ktlkten Gzelliki karmak ise zordu. Gene de ho geldi bana bu durum. Bu sz aslnda byk bir yanlgy gsteriyor bizce. Baudelaire Gzeli karmyor, Kty, daha dorusu yinin yokluunu grnr hale getiriyor. nk YOKu grmek kolay deil. Yiyeceklere nazaran bir insann al gibi Ktlkn varl. Bir bor gibi negatif, bir dkrkl. YOKLUK da var, bir isim koyabildiime gre Ama borcum cebimdeki para kadar VAR deil, terk edilmek ve yalnzlk kollarma sardm kadn kadar gerek deil. Entelce syleyecek olursak irkini estetize ediyor Baudelaire. Ama Gzellik deil bu estetizasyon, alakas yok! rnein Bir Le adl iirden bir ka msra: Ruhum, anmsa grdmz eyi,gne iindeki gnde, erken; akldan yatanda rtc bir le Bir patikay dnerken,
Fikir Platformu
70
Kokmu kannda vzr vzrd sinekler, Oradan tabur tabur kara Kurt akyordu, bir youn svya benzer, Bu canl paavralara.
Biraz daha aalm: Korkun derecede zc bir durum dnn: Bir tecavz, bir cinayet, bir ikence sahnesi Buna maruz kalan veya sadece seyirci olan bir insan bile olan biteni doru drst gremez. Korkudan, aceleden, tiksinme duygusundan Ama bir filmde byle bir sahne varsa, hele baz mhim anlar ar ekimle uzuuuuuuun saniyelere yayldysa irenlik daha bir grnr (=anlalr) olur. lklar, darbeler, srayan kan damlalar Bir ok insan bu yzden iddet ieren filmlere ilgi gsterir. nk merak duygusu tiksintiyi bastrabilir. Polisiye filmlerdeki atma, dv ve araba takibi sahneleri de byledir. Deiik alardan ayn kavgay yle bir seyrettirirler ki adama adeta kavga etmi gibi olursunuz. Mesel Gece Yars Expresinde zavall Amerikalya ikence yapan Trk polisleri, Er Ryan Kurtarmak filminin ilk dakikalarnda karaya kan askerlerin vurulmas, Matrixte uan insanlarn etrafnda dnen kameralar
Fikir Platformu
71
Bu grntler merakmz yle gzel doyurur ki gerekten Gzellike dair bir ey grdmz sanrz. Aslnda bu tr sanat(?) eserleri Gzeli anlatmaz ama korkuyu, iddeti, vaheti gzel anlatr. Merakmz TATMN eder, bilme/anlama al bir ukur, bir delik gibidir. Filmlerin kanl ovlar o merak deliklerine cuk diye oturur. Bunun iin gzel gelir bize. Dikkat ederseniz yazmza elik eden ressam Otto Dix(1) tablolarndaki gibi bir teknik kullanyor Baudelaire. Dixin frasyla yaptn air kelimelerle yapyor, gze ho gelen eyler ile pislikleri, irenlikleri yan yana koyuyor: Gnein parlayan klar altnda bir iek gibi alm hayvan lei, imenlikte etin keskin kokusu, Oynaan, eti per gibi yiyen kurtuklar vs. iirin ilk ktasndaki ehvetli kadn metaforu ile son ktasnda kendisinin de bir gn leceini hatrlamas hayat ve lmn gece-gndz gibi mteakip oluuna bir isaret mi? Yoruma ak. Ama iirin bende uyandrd his manev bir umuttan ok madd bir umutsuzluk oldu. Bu bakmdan daha ok dzene, gelenee, allma isyan eden bir nihilizm kokusu aldm Le iirinde. Karl Marxn Alman deolojisinde yapt gibi yerin dibine batsn dzeniniz, devletiniz, dininiz diyen bir bakaldr var. Ama sonrasn dnmeden kaldrlm her ba gibi baka dzenlere boyun emeye mahkum bir ba bu. Gzeli anlatamyor air ama zdrabn gzel anlatyor, ite bunun iin estetizasyon zerinde israr ediyorum: Hem bam hem de yara! Hem yanam hem de tokat! Hem kurbanm hem de cellat Ezen ve ezilen arkta. Tpk Trk air Ahmet Erhann dizeleri gibi: Bana yarnlardan, doacak gnelerden sz ederler, ben bugnleri yaktramazken kendime Kanl ihtilallerin, devrimlerin, savalarn kasp kavurduu bir Avrupada bilime, rasyonaliteye tapan bir medeniyetin(!) ocuuydu Baudelaire. Bunalml devirlerin insanyd. Tanr ld diyen Nietzsche, Gkyzn tepetaklak edip yere indirmek isteyen Marx, vicdann sesine ne malum? diye pheyle cevap veren Hume, karamsarl bir yaam biimi haline getiren Schopenhauer ile adat. Fayda ve Tatmin denen dnyev referanslar Hakikatin, Mutlulukun yerini almaktayd.Panoptik(2) cezaevlerinin mucidi Benthamn faydac fikirleri Avrupann genlerine iliyordu. Rasyonalitenin bar ve refah getireceine iman eden bu yol bizi Hiroima ve Nagazakiye, bugn ise Irakn igaline kadar gtrd. Hannah Arendtin Kltr Krizinde syledii gibi atom bombasn yapmak ve yzbinlerce sivili ldrmek iin ok RASYONEL sebepler vard. nsanlk Arendtin tabiriyle bir fay hattnn zerindeydi. Bilime taptka, dnyaya balandka lmn hakikatinden uzaklayoruz. Kinatn iiri ve Baudelaire
Fikir Platformu
72
Havada uan bir rdee baktnda bir avc, bir a ya da bir air ayn eyi grmez. nk Baudelaire gibi sanatsal duyarllk sahibi olan insanlarn gzleri bizimkilere benzemez. Bunun srrn vermitir air Albatros adl iirinde. Ak denizlerde, mavi gklerde hi durmadan saatlerce uabilen bu deniz kular yere indiklerinde hantal ve komiktir. Uarken eriilmez ve olaanst grnen ku (sanat), rzk peinde yere indiinde (kalabala kartnda) acnacak duruma der. Baudelaire bu msralarla sanatlarn toplum tarafndan anlalmadn, yalnz kaldn anlatr: Bu mavilik krallar, beceriksiz ve mahcup, Sarktrlar acnacak bir halde byk beyaz kanatlarn Yanlarnda srklenen krekler gibi. air, frtnada uan ve yaya glen, Bu bulutlar kral gibidir tpk, Yeryzne srlm yuhalar iinde, Engel olur yrmesine dev kanatlar Neden byle olur? nsan etrafn evreleyen dnyaya iki farkl gzle (iki farkl akl ile) bakabilir: Paralayan, Et-Gz ve birletiren, Derin-Gz. Bunlardan hangisini kullanrsanz dieri kapanr. Et-Gz bizim biyolojik yaantmz iin gereklidir. A, e ve i bulmamz salar. Fayda ve tehdit odakldr. Eyay grr. Blnen, llen tartlan alemin varlklarn bilir. Derin-Gz ise paralanaMAyan varlklar grmek iindir. Ak, Gzellik, Adalet Nasl alr ikisi ibr arada? Aalm: bir ok insan gzlerini spermarketlerde fiyat okuyan barkod okuyucusu gibi kullanyor. Dier insanlar birbirlerinden ayrd etmemize yarayacak yanlarn gryoruz sadece. Byk, gzlk, giysiler, sa ekli Byn kesmi bir tanda yabanc gibi bakmamz acaba ne kadar masum? Peki eini bir para kazanma makinesi ya da ocuk dourabilen bir hizmeti olarak gren insanlarn krl ve mutsuzluu da hayvan-gzlerini fazla am olmaktan kaynaklanmyor mu? Dnmek lzm zerinde Doaya ve cansz cisimlere de byle bakyoruz ou kez. Susamsak gryoruz suyu. Hayvanlar ok severim, zgara lfere ve frnda kuzuya baylrm diyen mizah geliyor aklma. Hafzamz bile byle ilemiyor mu? En ok zevk aldmz ve korktuumuz eyleri hatrlyoruz. Hafzamz hereyi eksiksiz kaydeden bir tutanak deil. Hayatta kalma gayretimiz sonucu bize madden faydal/zararl olabilecek eyleri hatrlyoruz ou kez ve bu da bir tr krlk tekil ediyor kanaatimce. Kendi hayatmz seici ekilde hatrlyoruz. Gzel kelimesi bu sebeple faydal eyler iin yani yanl kullanlyor ou kez: Gzel bir kadn (=ekici), gzel bir yemek (=lezzetli) Oysa zek duvarn delebilecek hakiki gzellik faydann bittii yerde balyor (Gzellik Matkab bahsi, Derin nsan kitab) Bu noktada u soruyu hi utanp sklmadan sormak lzm: Baudelaire gibi airlerin benzetmeleri bir rastlant m dr? Yoksa elle tutulur, gzle grlr dnyadan daha derinlere, Hakikate bir yol mudur? Mesel kularn bize zgrl artrmas, srtlan ve akbabalarn frsat insanlar hatrlatmas, gecenin umutsuzluk vb simgesi olmas Btn bunlar kltre, inanca gre deien, greceli semboller midir?
Fikir Platformu
73
Bizim Baudelaire Wagnerin mzii zerine yazd bir denemede bu soruya gzel bir cevap vermi: Kinat gizli ifre ile yazlm bir metin ise air bir ifre zcden baka kim olabilir? Her iir gereklerin bir okumas, bir tercme, zlen bir ifredirGerek mziin farkl zihinlerde benzer duygular uyandrmas artc deil; sesler ekilleri ve renkleri artrmasayd artc olurdu. Biimler ve renkler melodileri ilham eder. Seslerle renkler karlkl benzetmelerle hisleri ve fikirleri dntrr. Varlklar sanatlarn zihninde benzetme yapacak ilhamlar uyandrr. nk Tanr Kinat blnemez ve karmak bir btn olarak yaratmtr. Sanatlarn benzetmeleri rastgele deildir. Her ey birbirine tekabl eder, bir ahenk vardr. Kinatt bir kitap, yazl bir metin gibi kabul edebiliriz. Bu metnin bir dili vardr. Ama karmak ve ok zengin bir dildir bu. Her varlk (sembol/harf) hem farkl eyler anlatr hem de hepsi ayn eyi syler(kaynak: Modern iir zerine denemeler Octavio Paz- ) Evet Byle diyor air. Sembollerin, renklerin greceli bir boyutu da var tabi. Bir hayvan farkl lkelerde kurnazl, saldrganl ya da bir baka zellii temsil edebilir. Kltrel ve din referanslar elbette bir parazit oluturacaktr. Zaten her ekil ve her renk ile insandaki tm duygu ve dnceler arasnda bire bir paralellik aramak byk hata olur. Zira bu Kinat Kitab denen metni kendi beer kalplarmza sdrmak anlamna gelir. Bu ekilde Sanat bilimselletirmek, objektif, herkes iin ayn, llebilir vs kalplara koymak ise Sanat ldrr. Sanatn bize insanlmz, hrriyetimizi bildirmesi/buldurmas zerine bir ok makale yaynladk gemite. Mesel: Gzellik Matkab Zek Duvarn Deler mi? irkin Cumhuriyet ve Mnsz Maneviyat Kularn srr: Sanatta ayrnt (7) Ayp sanat olur mu? Bu 4 makalede Baudelairein ksaca deindii Birlik/Teklik hissi konusunda ok ilgin detaylar bulabilirsiniz. Tabi ki baka sanatlar ve baka filozoflarn eserlerinden kesiimlerle birlikte. Biz makalemizi Henri Bergsondan bir alnt ile bitirelim : Sanatn amac nedir? Eer Hakikat dosdoru gelip hissiyatmza ve uurumuza arpm olsa, eer evremiz ve kendimizle dorudan iletiime girebilmi olsak, zannederim Sanat faydasz olurdu ya da hepimiz sanat olurduk nk ruhumuz Kinatn musiksi ile srekli bir Tevhid halinde titrerdi. Hafzamzn yardm ettii gzlerimiz Mekn oyar, taklidi imknsz tablolar kesip karrd. Bir bakta nsan bedeninin canl mermerinden ilka heykelleri kadar gzel heykel paralar yakalard. Ruhlarmzn derinliinde kimi zaman neeli, ou zaman da hznl ama hep zgn bir mzik duyardk i yaammzn srekli ezgisini Aslnda btn bunlar bizim etrafmzda, iimizde ama hi birini ayr ayr hissetmiyoruz. Bizimle Tabiat arasnda hayr! Bizimle uurumuz arasna bir perde girmi. Sradan insanlar iin kaln bir perde, sanat ve air iin ince, neredeyse saydam bir perde. Hangi peri kz dokumu bu perdeyi? Bir tuzak m? yoksa iyilik iin mi dokunmu? Yaamak gerekiyor ve yaam evremizi sadece ihtiyalarmz dorultusunda hissetmemizi gerektiriyor. Yaamak eylem demek. Uygun tepkiyi vermek amacyla hissetmek, faydas lsnde hissetmek evreyi. teki hislerin karanlkta kalmas ya da bize karartlm biimde ulamas gerekiyor Bakyorum, grdm sanyorum, dinliyorum,
74
duyduumu sanyorum, kendimi inceliyorum ve kalbimin derinliklerini okuduumu sanyorum. Oysa grdm ve duyduum sadece hislerimin beni ynlendirmek zere d alemden szd bilgiler. Kendim hakkmda bildiklerim yzeysel, ancak eyleme dnebilecek olanlar. Yani hissiyatm ve uurum bana Hakikatin sadece faydal ve basitletirilmi bir ksmn aktaryorlar. Bana atklar pencerede faydasz olan her ey silinmi, faydal benzerlikler abartlm, yaantmn ilerleyecei yollar nceden izilmi. (Sanatn amac ve Henri Bergson: Sanatta Ayrnt(9))
Yazda ad geen iirlerin tam metni Bir Le Ruhum, anmsa grdmz eyi,gne iindeki gnde, erken; akldan yatanda rtc bir le Bir patikay dnerken, Bacaklarn dikmi bir kadnca, azgn, Ateli,zehir dkerek, Ayordu buular kaynaan bir karn yle edepsizce, gevek. Gne parldyordu piirip kotarmaya stnde bu rntnn, Geri verebilmek iin byk Doaya attndan yz kat stn; Ve gk bakyordu bu yaman iskeletin Amasna iek gibi. Bayldm sanrdnz, imenlikte etin Kokusu bir keskindi ki. Kokmu kannda vzr vzrd sinekler, Oradan tabur tabur kara Kurt akyordu, bir youn svya benzer, Bu canl paavralara. Her ey dalga gibi alalp ykselirken, Atlrken trtlarla, Gizli bir soluktan imi yayordu ten Sanki oala oala Bir garip mzikle yansyordu bu dnya Yel gibi, akarsu gibi, Tohum gibi, harmancnn ho bir uyumla Kalburunda evirdii.
Fikir Platformu
75
Biimler silinip de dnyordu tam, Beliren bir taslak vard Unutulmu tuval stnde, sanki ressam Belleinden tamamlard. Kaygl kpek, kayalar tesinden Kzgn bizi gzlerdi de Kollard koparaca an yeniden Kalan paray geride.. -Siz de bu pisliin olursunuz bir ei, Bu kokumalarn, iren, Gzlerimin yldz, mrmn gnei Siz meleim, tutkum, erge ! yle olursunuz, ok incelikli ece, Tamamlanp son duanz Kemikler iinde rmeye gidince ayr, ot altnda yalnz. Sizi per gibi yiyen kurtua, canm! O zaman unu syleyin : Tanrsal zn, biimini sakladm Dalan sevgilerimin
Albatros ok kere, elenmek iin, gemi tayfalar Tutarlar albatroslar, bu geni deniz kularn, Tuzlu girdaplar zerinde kayan gemiyi Takibeden ar yolculuk arkadalarn. Demeler zerine brakverdiler mi onlar, Bu mavilik krallar, beceriksiz ve mahcup, Sarktrlar acnacak bir halde byk beyaz kanatlarn Yanlarnda srklenen krekler gibi. Ne irkin, ne kadar smsk olur bu kanatl seyyah, O ki vaktiyle o kadar gzeldi, ne gln ne sallapat
76
Fikir Platformu
Biri piposuyla usan verir gagasna, teki taklit eder, topallayarak, vaktiyle uan bu sakat. air, frtnada uan ve yaya glen, Bu bulutlar kral gibidir tpk, Yeryzne srlm yuhalar iinde, Engel olur yrmesine dev kanatlar.
Otto Dixten Gravrler
Dipnotlar
77
Fikir Platformu
1 Otto Dix de tpk Baudelaire gibi insanlarn riyakrlndan, savatan vs yle ylm, yle bkmstr ki bu irkinlikleri Alman halknn yzne arpmak istemitir. Sefaleti, fuhuu, yallk ve lm konu alan bir ok tablosu, gravr vardr. 2 Az sayda gardiyann ok sayda mahpusu gzetlemesini salamak zere denetim evi anlamnda panopticon adn verdii daire planl bir yap tasarlad. Bu tasarm birka katlk tek odal hcrelerden oluan bir halka zerine kuruluydu. Her hcre bu halkann i ksmna akt ve halkann d cephesindeki duvarda birer pencere vard. Halkann ortasnda mahpuslardan tamamen saklanm konumdaki gzlemcilerin kald bir nbet kulesi yer almaktayd. Panopticonun temelinde yatan ilke, tek odal hcrenin iindeki sakine saklanacak hibir yer brakmamas, buna karlk d cephedeki duvarn penceresinden gelen d n kuledeki nbetilere mahpusun her hareketinin iyi aydnlatlm bir siluetini izleme olanan salamasyd. Benthamn yaklamna gre, gzlemlenen her yanl davrannn ceza getireceini bilen, ama davranlarnn aslnda ne zaman gzlemlendiini bilmeyen mahpusun akln bana toplayarak her zaman izleniyormuasna davranmaktan baka abas yoktu. Bylece mahpus bizzat kendi hareketlerini kollamak durumunda kalacakt (Vikipediden)
Fikir Platformu
78
VelAsr / smet zel (Cemile Bayraktar) Herkes uyumadan nce ertesi sabah kendini tehis edebilmek iin tedbir alp ayak bir ip balamaz. ou kimse sa salim uyand takdirde uyumadan nce brakt eski benini bulaca hususunda kesin bilgi sahibi olduunu kabul eder. Bu kabulnde o kadar ileri gider ki, gerektiinde mracaat edecei eski benini hesaba katmadndan her gn bir baka benle yer deitiren benini hep ayn sanr. yle sand iin de hayatnn tutamak noktasnn ne olduunu veya hangi nirengi noktalar esas alnarak hayatnn devam ettii hakknda bir fikre sahip deildir. Hep ayn sand beniyle olaylar iinde yer ald zehabna kaplr. Gerekte olaylar onun benlerini nne katp srklemektedir. Birisinin aklna yle bir soru gelebilir: Avrupadaki ilk n dahi ocuk oluundan tr yaylan Wolfgang Amedeus Mozart otuz be yllk mr boyunca Allahn kendisine bahettii olaanst yetenei kullanmaktan te ne yapm? Ne mi yapm? Her gece uyumadan nce ayak bileine bir ip balam bana kalrsa: Ich lege mich nie zu Bett, ohne zu bedenken, dass ich vielleicht den anderen Tag nicht mehr sein werde. (Ertesi gn belki olmayacam dncesini tamakszn asla yatama yatmam.) Mozartn mrnce tad dnce her gn yeni bir ben dncesinden baka bir ey deildir. Her gn giderek her an yeni bir benle yaadmz halde mrmz boyunca ayn benle yaadmz izlenimi ediniyoruz, nk Allah Teal benlerimiz arasndaki ba srekli olarak bizim lehimize ileyecek ekilde tesis ediyor. Aramzdan bazlar kendisine verilen ben, hamd ile karladnn nianesini sunmak zere uyumadan nce ayak bileine bir ip balyor. Bu demektir ki kinattaki konumunun, kendisine verilmi olan beninin zelliinin bilincinde olduunu telffuz ederek lisan- hal ile ortaya koyuyor, da vuruyor. Aramzda bazlar da var ki da vurulmu bilinci kendi yapsna aktaryor. Yani komusunun ayak bileine balad ipi kendi ayak bileine geiriyor. Sebebi ne olursa olsun bu davran yanl bulmuyoruz, bulamayz. Bilincin bir bnyeden dierine aktarlmasnda hibir hata yok. Hangi suretle olursa olsun belki yaplmas kanlmaz ve gerekli olan da o. Ne var ki, bu aktarma iiyle birlikte bir sorumluluk da douyor.
79
Bir insan kinattaki kendi konumunu doru veya yanl, isabetle veya noksan olarak tasvir etmemise ve ortaya koyduu tasvir baka bir insan tarafndan edinilmi, benimsenmise bu iki insan arasnda hakikatin aratrlmas ynnde bir alma balatlm demektir. Yani bilincin bilinle kurduu iliki nihayete erdirilmi bir ii deil, henz giriilmi bir ii belirtir. Esasen bilinten bilince aktarlm tasvirler yeni sorular getirmek zere ie yarar. Eer ben komumun ayak bileine balad ipi (tasviri) kendi bileime geirmisem bu andan itibaren komumu yeniden tasvire de memur saylrm. Hele komum sen ben olduuna gre, ben kimim sorusunu soracak derecede bir sevgi sunmusa bana Bu satrlar ilk okuduumda 17 yamdaydm, hayatta balanabilecek iplerin ve hatta ayak bileklerimin bile olduunu fark edemeyecek kadar gen Bugne kadar ka kez ayaklarma ipler baland, ka kez zld, ka kez bakasnn ayana baladm, bilmiyorum, bilemem, bilemezsiniz ancak zelin bahsinde olduu zere bugn bizde mevcut olan benimiz hepsi bugne kadar olann bir yeknudur. Kendinizi defalarca kaybedip, sonra tekrar bulmanzla yani yeni benler edinmeniz arasnda saylar katlanm olabilir ve her gn kendinizi yenileyerek, bir ben oluturmu olabilirsiniz. Bir anne ile konuuyordum, 1-2 yalarnda bir kz olan bir anneyle, ocuuyla iletiimini, eitimini sordum, ondan ok ey reniyorum, her gn yeni bir ey reniyorum dedi. Evlad ayak bileklerine bir ip balamt. Her gn birbirimizin ayak bileklerine ipler balyoruz, sonra onlar zp bir bakasna balyoruz. arkadamz, al veri yaptmz market, doktorumuz, yazlarmza yorum yapan okurlar, dahas zihnimize bir soru dren yazarlar, bir mucize olarak her gn yeni bir ben oluyoruz. Allahn yaratmas durmuyor, devam ediyor. Neden yazdm bunlar, syleyecek neyim var, anlattm nedir, nereye varacam? Varacam bir yer yok, bu yaznn son cmlesi de yok, buras kitabn ortas, burada sadece fark etmek var, farknda olmak, her gn yaptmz hibir eyin aslnda ok ey olduunu anlamak var.
Fikir Platformu
80
Yanl Cumhuriyet / Sevan Nianyan (brahim Becer) Bir fikre, bir zmreye az tadyla ancak bu ekilde muhalefet edilebilir. Sevan Nianyann Yanl Cumhuriyet adl kitabn ilk okuduum zaman hissiyatm buydu. Her trl mulak ifadelerden, komplovari yaklamlardan uzak kendisinin sorup, kendisinin cevaplad Atatrk ve Kemalizm zerine 51 sorudan mteekkil bir kitap. Bir anlamda MFnn o mehur sen neymisin be abi! arksna atf yapar gibi bir kitap Yanl Cumhuriyet. Bir yanda en gzel, en adil, en cesur, en k, en moda Cumhuriyeti ben kurdum diyen bir Laik koro, dier yanda ona cevap veren sakin bir Sevan Nianyan. Atatrkn bizzat kendisinin olmasa bile takipilerinin kendisi adna yaptklarn eletiren ok sayda kitap okudum. Sadk Albayrak, Hasan Hseyin Ceylan, Abdurrahman Dilipak, Rza Nur ve eserleri ilk aklma gelenler. Yine de geen zaman zarfnda ciddi bir eksiim vard; olan biteni Kemalist Gzelleme tadnda yapmayp, bir para da olsa tarafszlkla anlatacak Yazar okumamtm kar cenahtan. Hakkm yemesin, Turgut zakmann Trklerin lgnlna atfta bulunduu kitabn okumak iin paraladm kendimi. Gzyalar eliinde okudum diyen Okurlara diyecek szm yok, ben baaramadm ve btn iyi niyetime ramen bitiremedim o kitab. Falih Rfk Atayn ankaya isimli kitabn yarladm bu aralar. Ortak noktalar bulabilmek adna her iki kitabn da satrlarn izdim, nemli pasajlar iaretledim. Falih Rfkdan ok ey rendim: Bandrma Vapurunun sala olmadnn teyidini aldm, smet nnnn Samsuna kmamak iin ayak srdn rendim, orduya dayanan bir partinin halkn tevecchne mazhar olamayacan dillendiren Mustafa Kemali ldrmek iin ttihatlarn tetiki tuttuklarn rendim. Henz bitiremediim iin ankaya hakknda konumak iin erken. Belki bir dahaki sefere bahsederiz. Bugn Yanl Cumhuriyet hakknda konualm.
81
Bir Tarihi olmamas hasebiyle iddiasz olduunu nsznde belirtmesine ramen Kitap bir anlamda tandm kadaryla Yazarnn kiiliini yanstmakta: nat deil belki ama kendinden emin. yle ki galat- mehur denilen bir deyim vardr Osmanlcada. Trkeye evirirsek gerein yerine kullanlan nl yanllar ekline brnen deyim. Yazar, byk oranda mesaisini herkesin zerinde aa be yukar ittifak ettii yanllar sorgulamaya ayrm kitabnda. Birka rnek vermek gerekirse; Cumhuriyet demokrasinin vazgeilmezi midir, Trkiye Cumhuriyeti Laik midir, Atatrkn kurduu rejim demokrasi midir, Osmanl teokratik midir, Milli mcadeleye kar kanlar vatan haini midir gibi sorular nemliydi benim iin. Kitabn yazm tarihi 1993 olmasna ramen yaymlamak iin 2007 kna kadar bekliyor Yazar. Kitab yaymlamaya onu iten sebepse Hrant Dinkin ldrlmesi oluyor. Yazar, kendi ifadesinde Trkiyenin toplumsal yaamn karartan byk glge ile yzlemenin, bir kiisel tercih ya da temayl meselesi deil can alc bir yurttalk grevi olduunu 19 Ocak 2007den sonra daha iyi idrak etme imkn buldum diyor. Toplumun nemli bir kesimini ilgilendiren bylesi bir konunun, geen 14 kocaman yla ramen gncelliinden bir ey yitirmemesi de sorunlarmzn zmnde ne kadar duraan bir seyir izlediimizin gstergesi. 522 sayfalk bir kitab tantmann zorluu esas alndnda ierie gelince, Yazar ilk sorusu olan M. Kemal, dnyada ei olmayan bir anlayn temsilcisi midir? sorusuyla balyor. O yllarn analizini yapan Yazar, Avrupann tmnde bir diktatrler geidinin yaandn rnekleriyle vererek, evre etmeninin tek adamla zaten msait olduunu belirtiyor. Kant olarak da CHPnin olmazsa olmaz olan alt okundaki umdelerin, dier dikta ynetimleriyle paralelliine iaret ediliyor. Cumhuriyetin kuruluunu idrak ettiimiz bugnlerde evrenin de etkisiyle Mustafa Kemalin demokratik maceras anlatlyor ilk blmlerde. u paragrafta olduu gibi: M. Kemal Paa iktidara seimle gelmemi, yaam boyunca gerek ve serbest hibir seime katlmamtr. Kurduu Parti, cumhuriyet tarihinin ilk serbest seimlerinde hezimete uram ve daha sonra girdii her seimde de yenilgiyle kmtr. Yurdun her yann demir alarla rmek konusundaki iddialara da dudak bkmekte Yazar. Okuru rakamlara bomamak adna u kadarn syleyelim, Abdlhamit dneminde demiryolu art oran % 324, 1950ye kadar Cumhuriyetin yeknu % 87. Bu rakamlar kaybedilen imparatorluk topraklar ktktan sonra esas alnmtr. Savan dier madurlar olan Almanya ve Sovyetler Birliine oranla kalknma hznn mtevazilii de bir baka iddia. Peki yaadmz gnlerin ykselen deerlerinden olan demokrasi ve zgrlkler konusunda nasldr Kemalizmin performans Yazara gre? Pek i ac olduu sylenemez. Rakamlarla ifade etmek gerekirse, 1908-1914 yllar arasnda sadece stanbulda yaymlanan gazete ve dergi says 798dir. Bir bu kadar rakam da tara basksna ilave edilebilir. Cumhuriyet Rejiminin 1922-1925 yllar arasnda ald nlemler sonucunda stanbulda drt, Ankarada bir gazete kaldn belirtiyor Yazar. Bir baka arpc rakamsa sivil toplum rgtleri hakknda gelmekte; 1908den itibaren Trkiyede kurulmu olan siyasi parti ve dernekleri saymak imknszdr. rnein sadece stanbulda ve sadece kadn haklarna ilikin olarak kurulan dernek says Tunayaya gre 14, baka aratrmaclara gre 23 veya 29dur. Cumhuriyetin ilann izleyen yllarda ise devlet partisi dnda hibir siyasi parti ve dernein kurulmasna izin verilmemi; 1924de kurulan muhalefet partisinin kanl bir ekilde yok edilmesinden, ve en son 1931de Trk Ocaklarnn feshinden sonra Trkiyede CHP dnda nitelikli hibir siyasi kurum kalmamtr Rejimin uzun vadede baarsn da sorgulayan Yazar bu konuda da mitsiz: Yaknada din zgrl yerine ikame edilmeye allan dnce zgrl kavram, buna oranla pek clz bir alternatiftir. nk, dnce zgrl toplumun ok dar bir alann kapsayan elit kesimi ilgilendirir;
82
oysa dini inan en mtevazi insanlarn bile ortak maldr. Siyasi dnceleri iin hayatlarn feda edecek insanlar nadir kar; oysa dini inanlar iin tarihte yz binlercesi kendini seve seve aslanlara atmtr. Dncenin nerini yasaklamak kolaydr: Kitap ve gazete toplatlr, bir sre protesto edilir, unutulur. Oysa kutsal kitaplar yasaklamay ya da kilise, havra ve cami kapatmay deneyip, uzun vadede baarl olmu bir rejimi tarih henz kaydetmemitir Kitapta bu ekilde alt izilesi pasajlar ziyadesiyle mevcut. Gzel taraf da Yazarn bir ideolojiye hizmet amacyla bu satrlar yazmayp, aksine Arafta durmaya zen gstererek iddialarn rakamlarla, kaynakalarla temellendirme gayreti. Yazarn Kiiye tapnma gelenei hakknda at blm ve bu gelenei Atatrk heykelleriyle ilikilendirdii blm de bunlardan biri. Kiiye tapnma geleneinin bir Osmanl gelenei olup olmadn soran Yazar devam ediyor: 1871de Fullere yaptrlan ve Beylerbeyi saraynn byk salonuna yerletirilen, Abdlazizin atl heykeli dnda, yanlmyorsak, Osmanl Padiahlarna ait heykel yoktur. Trkiyede bir devlet bakannn kamusal alana dikilen ilk ant, Gazinin emir ve takdirleriyle 1926da Sarayburnuna dikilen Atatrk ant olmu ve bunu dierleri takip etmitir. Atatrkn heykel konusuna duyduu ilgi, genellikle Bat Kltrn benimseme abasnn bir paras olarak deerlendirilse de yaplan iin Bat Kltrel gelenei iindeki konumu sanld kadar net deildir. Bu pasajn ardndan heykel konusunun tarihsel srecini skmadan anlatan Yazar, Trkiyedeki durumun bir lde Sovyet pratiiyle zdeletii sonucuna varr. Eer ilk Stalin antlar gerekten 1926dan nce yaplmsa, iktidardayken kendi antn yaptran, a) 20. Yzyln ikinci siyasi lideri ve b) Tarihin ilk Cumhurbakan olmak ayrcalklar Trkiye Cumhuriyeti Cumhurbakanna ait olmaldr. Avrupann 20.yy. tarihinde bu hadisenin bir baka rneine rastlayamyoruz. Mussolini ve Hitlerin zel koleksiyonlarndaki birka eser dnda ant-heykelleri yaplmamtr. Keza, Trkiye Cumhuriyetinin yer adlandrma politikas da Sovyet patiiyle rtmektedir. Ankara Hkmetinin onayyla 1922 Eyllnde Kemalpaa, Mustafakemalpaa, Kemaliye ve Mustafapaa adlarn alan Nif, Kirmasti, Ein ve Sinasos kasabalar, Trkiye tarihinde ideolojik gerekelerle ( somut bir bayndrlk eseri szkonusu olmakszn) iktidardaki devlet reisinin adn alan ilk yerleim birimleridir Kitaptan ok ey renmek mmkn. Mesela, CHPnin 1935 tarihli program neden szlkle birlikte yaymlanm, Nutuk neden Osmanl Trkesinin bayaptlarndan biri saylmal, Yzyln banda 83400 kelimelik Trke bugn nasl 26500 rakamlarna geriledi, Cumhuriyetin ilk yllarnda gerekten okul ve renci saysnda bir art oldu mu, Trkiyenin baz alardan dier slam lkelerinden ileri oluu Kemalist rejimin eseri midir, Bat uygarl tek dii kalm canavar mdr gibi sorular ve cevaplarn bu kitapta kyaslamalarla, rakamlarla bulabilirsiniz. in ne denli zor olduunu en bandan belirtmitim. Bu kadar hacimli bir kitab, bu kadar dar bir ereveye sdrmak imknsz. Kitap, 51 soruya skmadan, delillere dayanarak 51 cevap aryor. Meraklsna yazlm bir kitap deil, Yazarnn bir tarihi edasyla deil de entelektel bir bak asyla yazd bir kitap olduu izlenimi verdi bana. ben bilirim anlayndan ziyade sakn yanl biliyor olmayasn zerine bir almann rn byk lde Yanl Cumhuriyet.
Fikir Platformu
83
Kk Gzeldir / Ernst Friedrich Schumacher (Mehmet Salih Demir) Fakat Gzel Hala Mmkn Deil Geen sene bir ekonomistten yle bir an dinlemitim: Krizden sonra ABDde dnyann nemli finans kurumlarndan birinin st dzey yneticisi ile sohbet etmi. Sormu bizim ki: Kriz kendisini uzun bir sre ncesinden bozuk giden rakamlarla gstermeye balamt; fark etmediniz mi? Neden nlem almadnz? Cevap vermi st dzey ynetici: Evet, fark ettik. Hepimiz krizin kacana neredeyse kesin gzyle bakyorduk. Ancak herkes para kazanrken siz tedbir alp kazancnzn azalmasna sebep olursanz bunu patronlara ortaklara, yatrmclara aklayamazsnz. Kriz kp da herkes kaybetmeye baladnda ise bunu anlatmak ok daha kolaydr. Modern kapitalist sistemde krizlerin neden kanlmaz olduunun zeti bu ksack konumada gizli. Agzlln, kanaatten yoksunluun ve snrsz byme ihtirasnn sonu Bu kadar kazan bize yeter denilemiyor kapitalist dzende. Schumacher, modern kapitalist sermayedara bu kadar bana yeter dedirtecek bir ahlakn izlerini aryor, Kk Gzeldir kitabnda. Vicdanl ve insafl bir adam, Schumacher. nsancl Kitabn alt bal hem fikirlerinin hem de kitabn zeti gibi adeta: ncelii nsana Veren Bir Ekonomi Anlay Modern ekonomik ilikilerin insan kvrandran arklarnn arasna biraz merhamet ve dierkmlk zerk etmenin yollarn aryor, nerilerde bulunuyor. Schumacher yar dinsel ve mistik bir tatla insann agzllk ve kskanlk huylarndan arnmas gerektiini sylyor. Schumacher, kabuk balam, fakat bugn kresel kriz
84
sebebiyle tekrar deilmi olan yaralara bundan yaklak krk yl nce parmak basyor. ktisada ahlak sokmak istiyor. Bu neriyi ok klie ve modas gemi, gnmz gereklerine aykr bulan insanlar ekseriyette. Muhteris, limitsiz, doymak bilmezlerin yannda, zihni reel politika ve ekonomik gereklerin gereksiz gerekliliklilerinden malul beyinlere ok uzak; arkada sen ne samalyorsun, nerde yayorsun? dedirtecek; yzne mstehzi bir tebessmn kvrmlarn konduracak neriler bunlar. Finansn, teknoloji ve agzllk ile birleip kresel apta kontrolsz bir canavara dnmesinden nce kaleme alnd iin kitap, insann daha ok makineleme/sanayileme karsndaki durumunu ele alyor. Ama hi tereddt etmeden tespit ve tavsiyelerini gnmzn bankaclk ve finans sektrne de tpatp uyarlayabiliriz. Derdiniz insan olduktan sonra, ne tr iktisadi ilikiler an tahlil ettiinizin bir nemi yok. nsan ayn insan, ruhu ayn ruh Yalnzlk ve yabanclama karsnda insan psikolojisinin haleti hep benzer; lkenin, milletin ve an bir ehemmiyeti bulunmuyor. Byk Buhrandan sonra Keynesten yapt bir alnty, tartmak zere kendine bir balang noktas yapyor, yazar. 1929 Buhran klasik iktisat anlaynn karlat ilk ciddi krizdi. Sermaye birikim modelinin/amacnn esasna dokunmadan sistemin kendi kendini tedavi etmesinde Keynesin nemli katklar olmutur. mrne mr katmtr kapitalizmin, Keynes. Ekonominin gelecei hakknda tahminlerde bulunan Keynes, herkesin zengin olaca gnlerin pek o kadar uzak olmayabilecei sonucuna varyor. Ondan sonra yine amalarn, aralarn stnde ve iyiyi kullanlya ye tutacamz ekliyor. Fakat ayanz denk aln! diye srdryor. Btn bunlarn gerek olmas iin zaman henz gelmedi. En azndan daha bir yzyl boyunca kendimizi ve bakalarn iyinin kt, ktnnse iyi olduuna inandrmalyz; nk kt ie yarar, iyi ie yaramaz. Agzllk, tefecilik ve ihtiyatllk daha bir sre iin tanrlarmz olmaya devam etmelidirler. nk ancak onlar bizi ekonomik gereksinimlerin tnelinde gn na karabilirler. ( s. 17 ) Grdmz gibi Keynes zamanmzn kapitalcilerden daha ak szl davranm. Modern kapitalciliin deimeyen karakterini gzler nne seriyor, Keynes. Onlarca soru sorulabilir sistemin bu arpk doas hakknda. Mesela bu kadar zenginlik bize yeter, hadi artk agzll terk edelim diyecek bir insan/toplum/irket var mdr? diye sorulabilir. Yazar, yoktur byle bir insan/toplum/irket diyor. Hakl olduuna phe eden var m? amz ekonomileri, zerinde yeteri kadar dnlmemi anlamsz bir byme saplants iindeler. Bir nceki yla gre bir irketin karn ya da bir lkenin GSMH sini arttramam olmas derhal nlem alnmas zaruri ciddi bir hastalk belirtisi Snrsz byme hrsnn meydana kard krizleri amak iin daha fazla bymek gerektii sylenip duruyor. Sadece krizden kurtulmak iin deil, her ey yolunda giderken bile herhangi bir arzann domamas iin hi durmadan srekli bymeliyiz. Kar ruhumuzun gdas Karsz yaayamayz diyor byk byk irketlerin byk byk CEOlar Neden peki? Nedeni yok Kimse agzlym, muhterisim, kskancm, doymak bilmiyorum, herkesi yenmek istiyorum demez ki Herkes ikiyzl bir sessizlik iinde koskoca bir yalan zerinde zmni bir mutabakat salam durumda.
85
amzda sermaye, yeni sermaye retmek amacyla retiliyor. Sorduunuzda alacanz cevap genelde aksi de olsa, sermaye kullanmndaki balca ama sermayenin kendisini bytmesidir. Aslnda, bu ok sama ve dpedz ahmaka bir tutum. Bu sistemde, gemi birikimler yalnzca daha fazla sermaye biriktirmek iin kullanld lde sermaye kabul ediliyor. Sermayeyi srf biriktirmi olmak iin biriktirmek, insanlk tarihinde her zaman vuku bulmutur, yeni bir ey deil. Ancak bu biriktirme hrs hemen her zaman kt ahlakn bir ubesi saylm, kerih grlm ve ktlenmitir. Modern kapitalist dnyada ise doal, makul, makbul ve meru addediliyor. Hatta tevik ediliyor ve bir devlet dzeni, bir rejim ismi olarak sistemletiriliyor. En byk fark burada. Birok dini ve mistik reti iinde nehiy edilen gayri ahlaki bir tutum, amzda kurumsallam bir vaziyettedir. nsanolunu kendi kendine esir eden de bu yaklamdr. zgrlk yolunu kapatan servet deil servet tutkunluudur; zevkli eylerin tadn karmak deil, bunun iin kvranmaktr. ( s. 43) Kurumsallam agzlln en arpc etkilerinden biri alanlar zerinde gsteriyor kendini. Karll arttrmak ve olmazsa olmaz bymeyi salamak gayesiyle maliyetleri azaltmak iin, retim srelerinden insan esi kartlabildii lde retim sorununda zme yaklaldna inanlyor. Makinelere yatrm yapmak, almas iin iilere para demekten daha ucuz olduu srece makineleme yolunda ilerlemede hibir saknca grlmyor. Sanayinin ideali, canl etkeni ve hatta insan etkenini bile eleyerek ortadan kaldrmak ve retim srecini makinelere devretmektir. ( s. 84) Ekonomizmi putlatrmann kanlmaz sonucu insann nemini yitirmesidir. ( s. 88 ) Sanayinin/retimin/ekonominin btn ilerlemesi insansz bir ekonomiye doru akyor. gc en dk dzeyine indirilmeye allyor, maliyetleri azaltma adna. Makine banda kalan son insanlar da asli unsur deil; makineye/retim srelerine eklemlenmi bir para gibi. Gitgide silikleiyor insan, hkmszleiyor devasa mekanizmalar karsnda. Geenlerde bir liberal yazar sevinle ve neeyle dolu unlar yazyor kesinde: Sanayi Sonras Dnem, ii, iiyi, almay, alma saatlerini boa karmaya devam ediyor nk Sanayi Sonras Dnem ya da Bilgi a iin tek l, yeni bulu Dolaysyla patent ve inovasyon Patent ve inovasyon, nk beyinsel icatlar, kol gcnden ok daha byk zenginlik retiyor Bulu ana uyan kazanyor, uymayan kaybediyor. Aratrma-gelitirme almalarnn ve patentin nemine deindikten sonra, bunlarn olmazsa olmaz paras saylan says azaldka kalitesi artan i gc niteliini konumamz gerektiini ekliyor. Mutluluk saarak bildiriyor yazsnda deindii gelimeleri. Sormak lazm: insan bu deerlendirmenin neresinde? Sadece insan deil doa bu anlayn neresinde? Hmanistim demek ve evre rgtlerine destek vermek dncelerinizi temize karmaya yetmez. Hayatnzn merkezine sadece zenginlik retmek/sermaye biriktirmek yerlemise ve tek gayeniz para yapmak olursa, iki seenek arasnda kaldnzda, pek fazla tereddt etmeden insan ve doay gzden karabilirsiniz. Ayrca lkemizde de bu gayri insani anlay yeterince benimsenmedii iin dvnyor, sz konusu yazarmz. Gzn Batdan kl kadar saptrmadan mtemadiyen oradan lkemize ilim ve hikmet transfer eden aydnlarmz nerede yaadklarn, kime hitap ettiklerini, hangi deerlere sahip insanlar arasnda olduklarn unutuyorlar. Batda biilmi gmlei olduu gibi bizim insanmza giydirmeye alyorlar. Herkes gibi Schumacher de eitim art diyor ve fakat burada brakmyor. Ekliyor: Nasl bir eitim? Eitimin amac nedir? Eitimin nemi bahsinde Schumacher can alc bir noktaya dikkat ekiyor. Tek bana bilginin, rnein bir know-howun bir bakasna iletilmesi midir ama? Bu bilgiyle beraber saduyu, vicdan ve bilgelik de aktarlmazsa ne ie yarar o bilgi? Ne tr felaketlere sebep olur hatta?
86
Atom bombasn icad ve neticeleri hakknda iki saniye dnmemiz yeterlidir, ne tr felaketlere sebep olacann anlalmas iin. Daha fazla eitim, ancak daha fazla bilgelik rettii lde yararldr. (s. 61) Ekonomi, hele uygulamal ekonomi bilimi, kesin bir bilim deildir; aslnda ok daha byk bir eydir, ya da olmas gerekir: insann bilgeliinin bir paras. (s. 181 ) Btn bir 20. yzyl zihniyeti, 19. yzyl pozitivizmi ile kirlenmitir. Bilgiyi yalnzca kendisi adna retmek, amaszca retmek, bilgiyi bilim iin retmek bu dnemde yaygnlk kazanmaya balam bir tutum. Amacndan saptrlm bir bilimdir bu. Hakikat gibi bir derdi yok bugnk bilimin. Pekl bir bilgisayarn sabit diskine de aktarlabilecek bilgiler istifleniyor dimalarda. Teknik bilginin zihinlerden zihinlere biraz daha arttrlarak aktarlmasna indirgenmi durumda, modern bilim. Bu halin ekonomi bilimindeki sonular, insann tamamen dlanmas, yabanclamas ve kurbanlatrlmas eklinde tezahr ediyor. Ekonomi biliminin metodolojisi niceliksel ifade edilebilenin snrlarna mahkm edilmitir. Niteliksel yaklamlar, normatif iktisat-pozitif iktisat ayrmn keskin bir ekilde vurgulayarak ekonomiden dlanmaktadr; insanca bir deerlendirmeye yer yoktur bu bilimde. Fakat unu hi hatrmzdan karmamalyz: Eitim metafizie yer vermedii srece bize yardmc olamaz. ( s. 70 ) Yer ekimi yasasn bilmiyor olmak hayatta ne kaybettirir insana? Hemen hemen hibir ey Ama dini ya da edebi bir eseri hi okumam olmak dnyann ve hayatn kavranmasnda ok byk bir eksiklik saylabilir. Yazarn kalknma ile ilgili tavsiyelerini ok naif bulabilirsiniz. Kitabn yazld zamanlar Dnya Bankasnda yeni bir dnemin balad ve yoksullukla mcadele syleminin yaygnlk kazand dnemlerdi. Yazarn iyi niyetli ve safa nerilerde bulunmas ok doal; bunlar ayn zamanda isabetli nerilerdir. Ancak bu deiimin mimar olan insanlar onun kadar iyi niyetli ve saf dnceli deillerdi galiba. Zengin lkeler tarafndan yoksul lkeler iin planlanan kalknma programlar, yoksul lkelerin kendine yeterli olmalarna ve kendi gleriyle gelimelerine engel olan retim ve tketim yntemlerine kaymalarna sebep oldu. Sanki ama o lkenin yoksulluktan kurtulmas deil, zengin lkelerin kendileri iin mamul mallar ve sermaye mallar ihra edebilecekleri zengin bir pazar; ayn zamanda ucuz hammadde ithal edebilecekleri gsz bir tedariki ortaya karmakt. Bunun iin gerektiinde hi ekinmeden lkelere bor da verilmitir. Yoksul nc dnya iin salanan kaynaklar istikrarl ve salkl toplumlar kard m? 80li yllardan itibaren belli aralklarla ortaya kan bor krizlerine baklrsa bu sorunun cevab pek de mspet verilemez. Kitabn ana fikrinin nemi kresel kriz sonrasnda alnan nlemlerde kendini daha ak bir biimde ortaya koydu. Batmayacak kadar byk banka gibi laflar iitmeye baladk. Baz finans kurumlar ylesine bym ki, kendi haline brakp iflaslarna izin verseniz bir dert, kurtarsanz ayr bir dert. Siyasi karar organlar ikna edilerek kurtarlmalar saland. Ne yapld peki? Likidite bolluunun meydana kard kriz piyasaya daha fazla likidite enjekte edilerek bankalar kurtarld ve kriz savuturulmaya alld. Ksacas ar byme hrsnn tkand noktada, bu saik hi sorgulamay dahi dnmeden ayn ama peinde nasl durmakszn komaya devam edilebileceinin yollar aranyor. Kitabn arka yznde Times Literary Supplement kitap hakknda Dr. Schumacher, okuyucuyu esinlendiriyor, drtyor. stelik tartmay kazanan tarafta yer alyor gibi eklinde bir not dm. Dnp gemie bakldnda cmlenin ikinci yargsnn gereklememi olduunu gryoruz ne yazk ki. Kazanan kk ve gzel olmad. Kk hala ok gzel bizce, ancak dnyann en byk bankalarnn kurtarlp krizden daha da bytlerek karldn grdkten sonra kk hala mmkn deil diye dnerek umudumuzu yitirme noktasna geliyoruz. Yaklak seksen yl nce Byk Buhran ve Keynesin yazdklarna, krk yl nce Schumacherin temenni ve tavsiyelerine; ondan
Fikir Platformu
87
krk yl sonra ise bugnk konuulanlara bakarak znde hemen hemen hibir eyin deimediini gryoruz; korkarm bundan krk yl sonra da benzer eyler konuulacak
Fikir Platformu
88
Krk paralar / Marilyn Monroe (Mehmet Ylmaz)
..Sadece bir ka krk paramz bir gn dier insanlarn krklarna temas edecek. Gerek bundan ibaret. Bir tek insann gerei. Sadece prezentabl krklarmz paylaabiliriz. Bu yzden hemen her zaman yalnzz *...+ Neden olaylar gerekten olmuyor da bir rol oynuyormuum gibi geliyor? Neden bu ikenceyi hissediyorum? Neden kendimi dier insanlardan daha az insan hissediyorum? Kendimi hep insan-alt bir varlk gibi hissettim (Marilyn Monroenun 1961de psikanalist Ralph Greensona yazd mektuptan) Marilyn Monroenun hayat boyunca kk ktlara, gnlk sayfalarna not ettii iirlerin, yaynlanmam mektuplarnn derlendii bir kitaptan bahsetmek istiyorum bugn, Krk Paralar. (Fragments)
Fikir Platformu
89
Seks sembol, btn gerek kadnlardan daha dii bir star, vcud hatlarn abartan korseleri, dar giysileri ile kadn deil, bir kadn karikatr olarak yaam bu insann hayat neye benzeyebilir? Diilii abartldka insanl rtlen, platin salaryla sarnlardan daha sarn olan Marilyn gerek adn dahi kullanamayan gen bir kadnd Kendisi olmak ile toplumun ona bitii rol arasnda, mandalla ipe aslm bir amar gibi edilgen, rzgra ve gnee mecbur, unlar not etmi defterine: hi bir zaman mutlu olmayacam biliyorum ama neeli olabilirim.Ey Hayat! Senin iki ynn takip ediyorum, havaya aslym, daha ok aaya der gibiyim Ama kuvvetliyim, rzgrdaki bir rmcek a gibi. Kra ile varlm kuvvetleniyor, souk ve ltl. Ama inci dizili izgilerim bir tablo gibi rengrenk. Ah hayat, seni aldattlar Kendisi iin mutlu olamayan, tekilerin ondan bekledii gibi neeli grnmeye alan bir kz Norma; tekiler iin Marilyn rol oynayan Norma Jean Baker. Mnsz bir harf, ii bo bir elbise gibi hissediyormu kendisini. Biyografisinden reniyoruz ki Erkekler sarnlar tercih eder ya da bazlar scak sever gibi filmlerin kahraman ekimlerden sonra Los Angeles niversitesine gidiyormu, ktphanesinde 400den fazla kitap varm. Sanrm yazmak Marilyn iin bir kat, en makyajsz haline, kameralardan, alklardan uzak, orijinal benliine geri dn. Kendi olmak imknn bulduu nadir anlarn tadn karyordu yazarak. Daha ocuk saylacak yata bile srekli yazan, hisleri, umutlar ve zdraplar ile uuru arasna mesafe koyabilen, tepki deil fikir reten bir gen kz var karmzda. 1943te 17 yanda iken unlar yazm: Kendini iyi tanmak ya da tandn dnmek o kadar da iyi bir ey deil. Baarszlklarn stesinden gelmek iin herkesin biraz gurura ihtiyac var Ben kimdir? skoyal filozof David Humeun(1) bunalmlarn hatrlyoruz Marilyn Monroeyu okurken. Humeu ve Derin nsan kitabnda bahsettiimiz benlik hissini: te BENlik tulas bu. Filozofun akl yoluyla kefettii, mminin vahiy yoluyla inand (amurdan bedene flenen) ve izofrenin kafasna bir saks gibi den, BENin bir yanlg, bir vehim olduu gerei. Ama bu gerek ile karlamak iin mminin gerekli hazrl yapm ve tahkik iman ile donanm olmas gerekiyor. Filozoflar? Onlarn da her zaman hazr olduu sylenemez. nsan Doas (A Treatise of Human Nature) isimli almasnn birinci kitabnn sonu blmnde David Hume yle yazyor: Gemisi batm, boulmak zere olan bir yolcuya benziyorum. Kimim? Bir hi miyim? Hi bir Hakikatim yok. Dier insanlardan tecrid olmu durumdaym. Kaybolmu. Ne mutlu ki doa beni bu melankoliden ekip karyor ve tavla oynamaya itiyor Bir ka saat elencenin ardndan bu dncelere geri dnecek olursam souk buluyorum onlar ve yeniden iine girmeye gnlm yok. nsanlar BEN yapan eylere biraz daha yakndan bakn: Doktor, Erkek, Gen, Bekr, Eskiehirli, zayf, Tavla sever, sigara kokusundan nefret eder, dostlar var, komular, akrabalar Hep bakalarna gre, topluma, kurumlarna, geleneklere gre ina edilmi bir kim?-lik. Bir an iin
90
evresindeki herkesin o yokmu gibi davrandn farz edin: insanlarn ona bakmadn, ondan yardm istemediini hatta selm vermediini canlandrn gznzn nnde. Syledii szler dipsiz bir kuyuya atlm talar gibi. Ses bile vermiyor. Gnlk hayatn, alkanlklarn ve bedensel hazlarn verdii gven duygusunun silindii bir dnya. Kim?-lik yok. Kim? sorusuna cevap bir sessizlik. Aynaya bakyor ama kendini gremiyor. Yatak odas gazetecilerinin azn sulandracak detaylar yok Marilyn Monroenun notlarnda. Mahremiyet yok, samimiyet var. yazdklar gerekten ok iten. Kendini, hayat ve insanlar anlama gayretinde bir insanck duruyor karmzda. Izdrap iinde kvranan, yardm isteyen, kimseye kin tutmayan biri. Kendine biilen sarn fstk roln mkemmel oynuyor; mkemmeliyeti bir aktr, her ekimden nce baarszlk korkusuyla tir tir titreyen bir ocuk adeta. Sevgi dilenmekle geirmi mrn, yzne frlatlan krklerin ve prlantalarn altnda nefessiz kalm. Et-kadnn iindeki insan-kadn aram, belki de kalbindeki boluu kitaplarla doldurmaya alm? Obur insann pastalara saldrmas gibi kitaplara saldrm, okumu, yercesine, yutarcasna okumu. Ya yazdklar? Byk bir edeb eserden bahsedebilir miyiz? Sanmyorum. Daha ok kederli bir palyaonun seyir defteri diyebiliriz. Darya verdii pozitif grnt ile i dnyasnda yaad frtnal hayat arasnda kalm. Srekli iine bakm ve yazm; can ekien bir kadnn kalbinden gelen kadnsal izleri kda dkm Hem kadn hem de yazar Derin Dnce sitesi kurulduktan sonra kadnlarn yazma konusunda bir avantaj olduunu fark ettim. Hanm yazarlar ile tantka bu olumlu nyarg pekiti. Siteye rnek yaz gnderen yazar adaylarnn isminden anlalmasa bile yazdklarndan bir hanm olduu derhal seziliyordu. Neden? Nasl? Bilmiyorum. Ama yle. Kadnlarda biz erkeklerin sahip olmad bir tr duygusal zek var. Erkek yazarlar kelimelere, kavramlara muhtalar. Ama mnlar kelimelere hapsolduka Mndan uzaklayor. Erkekler beyin ile yazyorlar. Kadnlar ise kalp ile. Erkeklerin yazdklar st ste konmu tulalara benziyor. Bir plan ve program dahilinde, giri, gelime, sonu, ana fikir, yan fikirler Kadnlar ise ressamlar gibi bir fra darbesiyle anlatyorlar kalplerindekini. Aklanmayan, sadece yaanabilen, sezgisel eyler yazyorlar. Bir keman konertosuna benzetilebilir kadnlarn yazdklar. Sesler i ie gemi. Hangi fikirden ne zaman ktnz, hangi duyguya ne zaman daldnz, bilmiyorsunuz. (Bir daha ki sefere duygusal bir film seyrederken karnzn ya da kz kardeinizin gz pnarlarnda bir damla ya grrseniz bu szlerimi hatrlayn.)
Fikir Platformu
91
Evet bizim Marilyn de bir kadn yazard. Ya da yazan bir kadn? Ne olursa olsun beyniyle deil kalbiyle dnen bir insand Marilyn. lk kocasndan ayrldktan sonra unlar not etmi mesel: idealize edilen gerek akn sureti yok olduunda hissedilen frlatlm ve reddedilmi olmann verdii ar bir zdrap Marilynin yazdklarndan deil ama onu yakndan tanyanlarn szlerinden anlyoruz ki modern dnyada yaamak iin fazla hassas bir kadnm. Kendisinden istenen her eyi vermi, insanlarda biraz samimiyet ve gerek sevgi aram ama nafile. Son kocas Arthur Miller onun bu hassasiyetine u szlerle iaret ediyor: Hayatta kalmak iin daha riyakr biri olmalyd, ya da en azndan gereki. O ise sokan kesinde durmu, insanlara iirlerini okumaya alan bir aire benziyordu, gelip geen kalabalk onun elbiselerini yrtarken YaaMAyanlar nasl lr? Dnyaya geldiimizde ben olduumuzu bilmeyiz. Almza, memize, korkumuza derman olan anne bize dokunarak vcudumuzun snrlarn da retir. Yzmze glmser, admzla hitab eder. BEN fikri olumaya balamtr artk. Vcudumuzun bolukta bir yer kapladn fark ederiz. O yer benim yerimdir, bana zeldir. Tpk admz gibi, Bene ait, SADECE Bene ait. Anne bizim iin ilk teki olur. Ve tabi dier aile fertleri. Okul, cinsiyet, mahalle, millet derken yava yava BENliimizi ina ederiz. Kim?-liimizi olutururuz. ocukluktan lme dek AYNI olarak kalacak bir BEN fikri, Kim? sorusunun cevab, bir identity Ama ad stnde bir ina srecidir bu. Doutan gelen bir ey deildir. Bir eyler ekleyip karrz. Hem ait olduumuz gruplar taklid ederiz hem de zel olmak isteriz. Aidiyetler gven verse de toplum iinde eriyip yok olacak kadar bakalarna benzemek ho deildir. Fakat bazen iler yolunda gitmez. Marilyn gibi baz ocuklar ayaklarn yere salam basamazlar bir trl, onlar iin hayatn topra kum gibi gevektir. Tutunamaz kkleri. Zamann gemesi yetmez yaamalar iin. BENliklerini ina edemez o ocuklar. Yaamaya balayamazlar bir trl: Kimse onun bir hayalet olduunu tahmin edemezdi. Yaayan bir l iin fazlasyla gzeldi o, fazlasyla tatl, ekici. Hayaletlerin scakl olmaz. Souk araflar gibidirler ya da korkun bir karaltya benzerler. Keke aldanmasaydk. Bizi byleyen, bylesine avucuna alan ve bize zevk veren bu g neydi? Tuzaa dmtk. Onun oktan lm olduunu anlayamadk. Aslnda Marilyn Monroe tam olarak lm saylmazd. Biraz lmt. Neeli grntsnn iimizde uyandrd zevkten krleiyorduk: YaaMAmak iin lm olmak gerekMiyordu. O douundan itibaren yaaMAmaya balamt. Annesi bir pi dourduu iin insanlktan kovulmutu ve son derecede mutsuzdu Bebekler insanlarn kanunla izdii yerler dnda yaayamazlar. Norma Jean Baker daha domadan kanun d olmutu. Bunalm iindeki annesi bebei ile ilgilenebilecek
92
durumda deildi. Kk Norma souk yetimhanelerde ve geici ailelerde kald. Sevgiyi renmek zordu. (Hayaletlerin fslts, B. Cyrulnik) Sevgiyi ve mutluluu renemedi bizim Marilyn. Ama fayday, tatmini ve tatminsizlii rendi. Beer Marilyn bir ekilde beslenip byyor fakat iindeki insan Marilyn alktan kvranyordu. Etrafndaki insanlar ondan faydalandlar. Karlnda Marilyne istedii fayday, lks, hreti vs verdiler. Ama bu beer bir ticaretti. insan Marilyn yine at. Sevgisizlik neticesinde Kendine gvensizlik, bunun dourduu korku ve boluk hissi bydke byd. Marilynin ifadesiyle gzel szler bile sorun tekil ediyordu: Tuhaf ama biri bana iltifat ettiinde iimi bir endie kaplyor. Izdrap duyuyorum nk bu iltifat hak etmediimi dnyorum, gerein ortaya kmasndan korkuyorum Delirmek Gerek u ki izofren, melankolik, depresif diye etiketlediimiz insanlarn bir ou gerekte hasta deiller. nsana dair bir Hakikati hissediyorlar ama anlam veremiyorlar. BEN duvarnda yle byk bir yark yle beklenmedik bir anda alm oluyor ki Hakikatin gzlerini kr ediyor! Korkarm intihara yeltenenler ve cinayet ileyenlerin byk bir ksm da buna dahil. Gnlk hayatn tekdze akndan meydana gelen dekorun yklmas bu insanlarda sonsuz bir gvensizlik hissi douruyor. Korku ile saldrganlayorlar. Ya bakalarna ya da kendilerine kar. Biz normaller canna kyan birisinin haberini alnca makul ve mantkl bir aklama aryoruz, ak acs, isizlik, evre basks Oysa Mutlak Korku nsann kimyasnda var, pusuda bekliyor. Uygun koullar bir araya gelince bir ekilde gsteriyor kendisini. (Bkz. Korku Matkab bahsi, Derin nsan Kitab) zetleyecek olursak, deliler hasta deildir tbb mnda: Delilik bir uydurmadr yani deli olduunun farknda olmayan hasta uydurmas. Doktor ile hastann uurlarn birbirinden ayran mesafe ile tbb uzmanlk bilgisini hastann cahilliinden ayran mesafe farkl eylerdir. Ne doktor her eyi bilen salkl taraftadr ne de hasta kendi varln unutacak denli hastalkl tarafta. Hasta kendi anormalliini kabul eder ve hastaln anlamlandrr. Bu anlam hastann uuru ile, tekilerin dnyas ile arasna koyduu kapanmaz bir mesafedir. Ama ne kadar net grrse grsn, hastann yapamad ey doktorun perspektifinden bakmaktr. Doktor hastal objektif bir sre olarak ihata eder. Hastann anormalliini kabul ya da reddedii, yorumlay hep ieridendir, onsuz deildir. (M. Foucault, Maladie Mentale et psychologie, sf. 56) Marilyn Monroe da ocukluundan itibaren maruz kald basklar altnda kendi i dnyasna hapsolmutu. Biz normallerin delilik dedii ey kulukaya yatmt. Foucaultnun tabiriyle syleyecek olursak anormalliini yorumlay ieridendi, Marilyn-siz deildi. Ksaca Marilyn giderek delirmekteydi. Yazd notlarda bu grlebiliyor. Dnceden kopma, iirsellikten, arpc metaforlardan delilie doru bir kayma vard hayatnda. Mesel:
Fikir Platformu
93
Ey sessizlik! Skunetin bam artyor. Kulaklarm delip geiyor ve tahamml edilmez sesler sakince bama vuruyor. Simsiyah bir ekranda beliren yaratklarn glgeleri en sadk dostlarm oldu. Kanm devinim iinde yolundan sapyor, dnya uykuda; ah huzur, seni istiyorum. Bir huzur yarat olsan bile. Neden bu gidie direnemedi? Neden hayata tutunamad Marilyn? Tantm yazmzn giri ksmnda sunduumuz szlerini hatrlayn, ..Sadece bir ka KIRIK PARAMIZ (ing. Fragments) bir gn dier insanlarn KIRIKLARINA temas edecek diye balayan satrlar. Marilyn aslnda ok nemli bir geree iaret ediyordu, benlik dediimiz eyin gerekten de krk paralardan ibaret olduuna. Salkl bir ocukluk, normal anne-baba sevgisi iinde bu paralar birletirebilecek gc buluyoruz biz normal insanlar. Hatta kendi paralarmz o kadar iyi birletiriyoruz ki onu blnmez bir btn sanyoruz. Adna Benlik dediimiz gerekli vehim byle oluuyor. Ama ocukluunda byk travmalar yaayanlar bu birletirmeyi beceremiyor, tahamml edemedikleri gerein yerine yalandan bir dnya kuruyorlar: Ailesiz ocuklar cemiyetin gznde ailesi olanlara kyasla daha kymetsizdir. Bu ocuklara tecavz etmek ya da smrmek o kadar da byk bir su saylmaz. nk bunlar tam anlamyla ocuk saylmazlar Kimileri byle dnr. Kk Marilyn bu saldrgan ortama ramen ayakta kalabilmek iin fanteziler oluturmaya balad. Bazen gerek babasnn bir sinema yldz olduunu sylyor, bazen bir kraliyet ailesinden geldiini iddia ediyordu. Srekli yetimhane ve geici aile deitirmek ve cinsel istismar neticesinde Marilyn gerekten sevilmeyi hak eden bir insan olduunu fark edemedi. Normal insanlarn sevgi dilini hi bir zaman renemedi. Cinsel olgunlua eritiinde onunla birlikte olmak isteyen herkese evet diyordu. Cinsel olarak kullanmayanlar iin Marilyn altn yumurtlayan bir tavuktu. Satlk, kiralk bir et idi. Marilyni gerekten sevenler bile onun i dnyasna giremediler. ylesine ekici, ylesine parlakt ki. Erkeklerin gzleri kamayordu. Et-Marilyn byk aklar yaarken insan-Marilyn ocukluunun bataklnda yalnz bana debelenip durdu. Tutunacak bir ip aryordu, biz ona bir ka prlanta atyorduk zaman zaman. l doan Marilyn ona biilen ET roln mkemmel oynad, biz onun hayaletine taptk. Marilyn hi bir zaman hayata giremedi; kendisi olamad (Hayaletlerin fslts, B. Cyrulnik)
ntihar etmek Marilyn Monroe delilikte ilerledike bir tr derinlik sarholuu yaamaktayd. ok derine dalm ve ynn kaybetmi bir dalg gibiydi sanrm. Kendisi iin ne istediini, neyin iyi, neyin kt olduunu bilemeyecek duruma geliyordu. 5 austos 1962deki lmnden 4 yl nce, 1958de titreyen elleriyle unlar yazmt: Help! Help! Help! Hayatn yaklatn hissediyorum. Oysa
Fikir Platformu
94
istediim tek bir ey var, lmek Parampara olmu i dnyasnda, krk bir aynada makyaj yapmaya alan bir kadn gibi tekilere kabul edilebilir paralarn sunmakla geen bir mr; ok uzun ve ok ksa bir mr. Marilyn kendi tabiriyle ses karan plastik bir oyuncakt. ii bolukla dolu bir oyuncak. Grnen dnyada gerek ak, dostluu aramak, MUTLAK MKEMMELi tekilerin insafndan sormak lrken bile hereyini verdii tekileri d krklna uratmak istemedi. Dnyann Marilynde kymet verdii yegne eyi yani vcudunu bozmayacak bir lm seti.
Chicago ehrinde 8 metre yksekliinde bir heykeli dikildi Marilyn Monroenun. Etekleri havada, Seven year itch filmindeki o nl pozuyla. Hayat boyunca ben bir et deilim diye alayp duran kz ocuu artk ld. Ama ona srarla sen bir etsin, bizi ilgilendiren tek ey senin etin diyen bir ant var artk. Chicagoya gelen turistlerin en byk elencesi plastik Marilynin bacaklarnn arasnda geip resim ektirmek. Diilii abartlm, eyalam bir kadn karikatr ve altnda poz veren, cinsellie indirgenmi bir erkek karikatr. ldkten sonra bile insan yerine koymadmz Marilyn Monroenun hayaletini Chichago sokaklarnda aladn duyar gibiyiz: Neden bu ikenceyi hissediyorum? Neden kendimi dier insanlardan daha az insan hissediyorum? Kendimi hep insan-alt bir varlk gibi hissettim
Fikir Platformu
95
Dipnotlar 1 David Humeun kelimeleri ile Marilyn Monroenun hissiyat arasndaki arpc benzerlie bakn: Bu para para alglar sentezleyerek bir aynlk (sameness) oluturuyoruz zihnimizde. Btn yaptmz benzerlik ve illiyetten istifade etmek. Benlik sadece hissedilen (feeling) ama 5 duyu ile alglanmayan bir ey. Netice olarak Benlik szlerle ifade edilen zihni bir oluum, bir ilikidir. Bellek, kimlii (identity) retmez, kefeder. *...+ lliyet (causality) yani sebep-sonu ilikileri, determinizm ve kimlik insanlarn hayata tahamml etmek iin ihtiya duyduu vehimlerdir (illusions). Dil katl sebebiyle Varlkn deiimine ramen ayn kalan hakik Beni anlamaya engeldir. ( A Treatise of Human Nature)
Fikir Platformu
96
Jerusalem*de Eskimeyen Bir lk: Baba, Beni Neden Terk Ettin? (Alper Grkan) spanyol yazar Michel del Castillo, Terk edilmi ocuklar masallar uydurmaya yazgldrlar. der. u bir gerektir ki ocuun yalnz ve kk yrei, dnyann strabyla ancak masallar sayesinde mcadele edebilir. Dnyann drt bir ynnden akan cokun straba set ekemeyeceini bildii iin ocuk, onun cokunluuna brakr kendini ve bymeye akar. Bunu beceremeyip de barajlar kurmaya altndaysa anlar ki bymtr artk. Ve artk hayat, iinde aklan bir mecra deil, mcadele edilen bir eydir: Srkleyen, srklerken ac veren ve nihayet bir izbede terk eden, ldren. Bu kader yznden kk planda kurgular, kahramanlar, canavarlar ve arkadalar arasnda yaarken byk planda aile, toplum, din gibi gl aidiyet balar kurmak iin abalar insan. Hepi topu bu iki plan arasndaki gerilimde yolunu bulmaya alan bir cambazdan baka bir ey olmadn, Nietszchein tanryla maymun arasnda grd kadar olduunu renir zamanla *** Markar Esayann Jerusalemi de bunu renmenin hikyesidir. Bu kk ve byk planlara ayn anda odaklanarak gemile gelecein, ocuklukla bykln, hayalle gerein bir arada sunulduu postmodern bir hikye. Terk edilmi ve mehul olduu kadar mehur bu ocuun anlatt, sevdii ve bildii tek dnyadan bambaka bir gereklie geiinin hikyesi. Roman boyunca kumrularn bile kendinden daha yerleik olduunu hisseden, esmer, elimsiz, sessiz, dikkat ekmeyen bu ocuun ilediinden emin olduu gnahlarn bedeli olarak gnderildii yolculuuna karlyor okur. Bir paket gibi teslim edilip teslim alnrken sadece kendisinin bildii ve duyduu bir dille iine kapanp onun yalnzln yaaynda zamansal ve meknsal yolculuu Dier taraftan da toplumlarn, cemaatlerin ve lkelerin grnmeden kaynayan kazanlarnn fokurtusu da her daim satr aralarnda.
97
Fikir Platformu
Piliin ve gvurluun batni temerkznden ibaret sayd varlndan baka bir eye sahip grmyor kendini. stelik her zerresine sirayet etmi olan terk edilmilik hissi yznden bir srgn, bir tecziyeden ibaret hayat ona gre. Kudste, Golgotha tepesinde insanln gnahlarnn kefaretini demek iin yine insanlarn sebep olduklar aclarla yzleirken kovulduu Cennete, Beni neden terk ettin? diye seslenen tm ocuklarn mterek kahrlar var srtnda. Roman boyunca kahramann zdeletirildii Mesihin Gklerdeki Babann ocuu olmas inancyla paralel olarak o da koparld anne ve babasnn bir ocuu neticede. Annesinden koparlan sradan bir ocuk mu? Yurdun koparlan bir Ermeni mi? Babas tarafndan terk edilen kk sa m? demin cennetten kovulmasyla balayan sergzetini hatrlayan bir demolu mu? Btn ocuklar yalnz doar Can ok yanar. Cann ok yanar. Ah, cann ok yanar. O can yanmasnn ad sonra korku olur. O korku hep ayrl hatrlatr. Geldiin gvenli yeri, kovulduun Cenneti Esasen bu yolculukla gidecei yerde bir srgn deil, renci olacaktr. Trk olan annesinin gnlszlne ramen Ermeni olan babasnn maksad, onun Ermeniceyi ve inanlarn dzgnce renmesini salamaktr. Drde blnm Kudsteki bir manastrda yatl okuyacak ve kendini, asln, zn tanma imkn bulacaktr. Nitekim okuldaki renciler 1915teki Ermeni soykrm nedeniyle ran, Irak, Lbnan, Suriye gibi lkelere dalm olan Anadolu Ermenilerinin ocuklar, torunlardr. Tpk romann kahraman gibi yurtlarndan koparlan bu ocuklarn da miras onunkiyle ayndr. Zaten bu miras sayesinde Esayan, savalarn ve cennet d zamanlarn yrekleri trpleyip nasrlatrd bir dnemde yaayan kahraman stnden aa tanklk da ederek, Kudsteki kemekei, srail-Filistin davasn, Trkiyedeki siyasi karklklar da sdrr Jerusaleme. Hemen hepsi Ortadounun strabyla kavrulmu kahramanlarn evreledii, korkular nedeniyle saldrganlaan toplumlarn dngsel iddete saplanp kaldklar ve belki bu yzden Allah Babann hibir duay iitmez olduu bir dnyann metaforik bakenti olan Kudsn hikayesidir hepsi. *** Roman boyunca sekiz yanda bir ocuun mjdesini okumaktan tr slubun da naif bir libasa brndn sylemek mmkn. Buna ilaveten btnsel manadaki salam kurgusu, ok katmanl ve oklu okuma imkn veren akc anlatm Jerusalemi iyi bir roman yapyor. nsanln umumi hislerinin mahhas vurgular bazan yle noktalara ulayor ki, hikyenin tamam olmasa bile hissettirilen gereklikten tr ciddi bir otobiyografik arln olduu dnlyor. Ama yazar bunu inkr ediyor. Beyan esastr Gnlk yazlarndaki rikkat ve hassasiyetiyle de tanmz Markar Esayan kendi suretine de yansm olan duyarlln, edebi bir lezzet ve evrensel imgeler eliinde sunuyor okura bu romanla. Ksa sreli bir ayrlktan sonra Lema abaktaniden Vedduhaya ayor insan. Bylece masallar uydurmaya yazgl varoluumuzla yeniden yzleme ve zlediimiz masallarda yeniden dirilme midi de vererek
Jerusalem, Markar Esayan; Tima Yaynlar, Haziran 2011, stanbul.
Fikir Platformu
98
Hayekin Klelik Yolunda otostop (Mehmet Salih Demir) Demokrasi ve liberalizm ikiz olmayp, byk lde zt olduklar unutulmamaldr. Liberalizm demokrasiye kar icat edilmitir. Liberalizmi douran sorun, nce merkezde, daha sonra btn olarak dnya sisteminde tehlikeli snflarn nasl zapturapt altnda tutulacayd. Liberal zm, kesintisiz sermaye birikimi srecini ve onu destekleyen devlet sistemini tehdit etmeyecek dzeylerde kalmak artyla, siyasi iktidara snrl bir eriimin ekonomik art deerin snrl paylamnn bu snflara bahedilmesiydi (I. Wallerstein)
Friedrich von Hayekin eserlerinden Klelik Yolunu biraz daha detaylca anlamaya ve anlatmaya teebbs ettiimde, her biri ciltler dolusu tartmann konusu olabilecek kavramlarn altnda kalemimin ezileceini hissettim. nk kitap, liberalizm hakknda sadece bir meseleye hasredilmi kk bir risale deil. Liberal doktrine panoramik bir bakla hemen hemen her eye deinmi, baz konular da fazlaca detaylandrm, Hayek. Liberal dnce evrenine ait ferdiyeti anlaya dayanan kavramlar ile kolektivist dnceden treyen kavram iftlerini kyaslayarak, hep zgrlk ve bireyi ycelttiine inand fikirler lehine duru alyor yazar. Kitapta, demokrasiden hrriyete, planl iktisattan serbest teebbse, gvenlik zgrlk ikileminden totalitarizme, faizmden sosyalizme kadar pek ok kavramn liberalce yorumlanmasn bulmak mmkn.
Fikir Platformu
99
Hayekin fikriyatnn znde birbirine zt iki temel yaklamn karlatrlmasnn etkileri grlr daima. Hatta tm tezlerini iki kavramn kartl zerine ina etmitir denilebilir. Bu kartln bir ucunda, kurucu aklclk (constructivist rationalizm) dierinde ise kendiliinden oluan dzen (spontaneus order) yaklamlar bulunmakta. Kurucu aklclk, toplumdaki herhangi bir arzann giderilmesi iin, toplumun akl temelinde sil batan yeniden tasarlanmas gerektiini syler. Bu tasarm, topluma batan aa kktenci bir mdahaleyi ima eder ve Hayeke gre btn baskc, totaliter rejimlerin kayna burada yatar. Kendiliinden oluan dzen ise, bir toplumda hali hazrda geerli olan sistemlerin/kurumlarn belli bir evrim srecinden geerek deneme yanlma yoluyla olumasn ifade eder ve Hayek iin en makbul olan da byle kendiliinden olumu sistemlerdir/kurumlardr. Hayek, Klelik Yolundan itibaren tm eserlerinde kendiliindenlie kar bu kurucu akl eletirmi ve dnya grn bu eletiri zerine bina etmitir.* Kitabn ana fikri hakknda tek bir cmle kurmamz gerekirse unu syleyebiliriz: ktisadi hrriyetin olmad yerde gerek hibir hrriyetten sz edemeyiz. Bir cmle ile biraz daha amak istersek, unu ekleyebiliriz kitabn esas tezi hakknda: Avrupa nce iktisadi hrriyetini kaybetti; liberal deerlerden hzla uzaklanca ok ksa bir srede kendisini totaliter, baskc rejimlerin kucanda buldu. Bu yola bir kere girildi mi sonunda mutlaka klelikle karlalacaktr. Hayek, kitabnn nsznde, onun ayak izlerini takip eden ve benzer fikirleri savunan birok aydnda gremediimiz bir drstlk ve ak szllkle, kitabn siyasi bir kitap olduunu ve kitapta iaret edecei noktalarn belirli nihai deerlerden kaynaklandn yazm. Bu nemli, zira her fikrin, en evrensel olduu iddia edilenin bile nceden bir ekilde belirlenmi epistemolojik ve ontolojik bir temel zerine ina edildii hakikatini kabule pek kimse yanamak istemez. Hemen herkes, ileri srd fikirlerinin n yarglardan tamamen arnm, herkesin kabul etmesi gereken evrensel deerlere dayanan vazgeilmez erdemler olduunda srarcdr. Bunu nasl detaylandrrm diye dnrken, birka sayfa sonra daha takdim yazsnda Atilla Yaylann 1995 Trkiyesinde yerelevrensel deerler zerine tartmalara atfla yapt bir eletirisi ile karlatm. yle yazyor Yayla: Sosyalleme srecinde insanlar yaadklar toplumlarn bireylerinde tezahr eden toplumsal deerleri ve zellikleri alrlar. Bundan kanmalar mmkn deildir. Ama insanlarn iine doduklar veya onlara aktarlan deerlerin her zaman iin deerli ve mutlaka korunmas gereken cinsten olduu sylenemez. Asl nemli olan, insanlarn, kemale erdikten ve kendi deer sistemlerini yarglamaya baladktan sonra yaptklar bilinli seimlerdir. Bu bazen yerelin reddini gerektirebilir( s. 14) Yerli deerleri zmsemi kiilerin evrensel kymeti olan eyler retemeyecei iddiasna kar yukarda alntladm pasajdaki gibi bir kar tez ne srlebilir. Bunda bir beis yok. Ancak bir eliki var burada. Sz konusu pasaj dikkatle okuyunca kendi bindii dal kesen rtk bir varsaym hemen gze arpyor. Zihninizi ocukluunuzdan itibaren size belletilen tm deerlerden arndrmak, fikirlerden ayklamak istiyorsunuz. Ne iin peki? ine doduunuz toplum dhil olmak zere her trden deerler hiyerarisini reddetmek, sorgulamak ve sonrasnda bilinli tercihler yapabilmek iin. Peki nasl? Kemale erdikten sonra te kendi iinde elitiini sylediimiz rtk varsaym tam da buras. Kemale nasl ereceksiniz? Kemale ulama yolunda hibir deere bavurmadan, tutunmadan, elinizde alet edevat olmadan nasl ilerleyeceksiniz? Akl yoluyla cevabn kabul edemeyiz, zira akl da belli deerler silsilesine tabi olarak iler. Descartes bir yaklamla bir zm sepeti gibi olan zihni tamamen boaltmak ve her trl deerden tamamen azade olmak mmkn m? Kendi deerler sisteminizi snamak iin neleri kstas alacaksnz?
100
Bu sorulara yukarda alntlanan pasajdaki elikiyi ortadan kaldracak ekilde cevaplar vermek mmkn grnmyor. Bu yzden kart iki fikir atmadan nce, bu fikirlerin dayand deerler sisteminin ve paradigmann tahlil edilmesinin, eer orda uzlama salanrsa sonuca daha kolay gidileceini, aksi takdirde taraflarn konumalarnn sonusuz bir krler dvne dneceini dnmmdr, hep. Ksacas Yaylann pasajda savunduu yntemle nce kemale ermek, ancak ondan sonra bilinli tercihler yapmak mesnetsiz bo bir hayalden ibarettir kanaatimce. Hayeke dnelim. Hayek Almanyay felakete srkleyen Nazizim dncesinin nasl olup da onca destek bulduunu ve nihayetinde iktidar olduunu tespit etmenin gerektiini sorarak balyor. Cevap ararken de, bylesine zalim bir rejime Alman milletinin genetik/rksal fenalnn sebep olduunu iddia etmenin tehlikesine kar peinen uyarmay ihmal etmiyor; totalitarizmin aslnn Alman rkna mensubiyetle bir ilgisinin bulunmadn, talya ve Rusya ile de ortak noktalar olan sosyalist fikirlerin hkimiyeti olduunu ekliyor. Sanayilemi lkeleri ikinci bir dnya savana srkleyen lgnln iinde, Alman olan her eye muazzam bir nefretin ortasnda, bu itidali gstermesi takdire ayan bir tavr olduunu teslim edelim hemen. Sosyalizm/kolektivizm eittir kleliktir ona gre. Liberalizm henz kemale erip nihai noktasna varp olgunlamadan, yanl adamlarn dilinde yanl tantlm ve Bat, liberal deerlerden uzaklap klelie yani sosyalizme doru adm adm yrmtr. ktisadi hrriyet terk edilince, onsuz dnlemeyen ahsi ve siyasi hrriyet de kaybedilmi. Kaybedilen sadece liberalizm deil, Bat medeniyetinin Romadan beri zerine bina edildii bireysellik miras. Terk edilen yol liberal deerler ve Hayeke gre Avrupa lkeleri bu erdemlerden uzaklatklar lde totaliter rejimlere savrulmular. Destekledii siyasi doktrin ne olursa olsun birok Avrupal dnrde olduu gibi, ilerlemeci ve Eurocentrik tarih anlay Hayekte de hemen gze arpyor. Bu yaklama gre, Avrupa dncesi bir zihniyet olarak Romadan beri kesintisiz bir ekilde birikimli olarak ilerlemi ve bugnk Avrupay ina etmi. Avrupa Birlii gibi yaklak altm yllk mre sahip bir rgte ramen, bugn iin bile her bakmdan homojen ve ortak hareket eden bir Avrupadan sz edemiyoruz. Son krizde bunun pek ok rneini grdk. Bu bak, sahici bir tespitten ziyade bir temenniyi ifade ediyor sadece. Hayekin demokrasi hakkndaki grleri de baz insanlar, artabilir ve zebilir. u szlerine bakalm: Maksadmz asla demokrasiyi feti hale getirmek deildir Demokrasi esas itibariyle, dhili sulhu ve ferdi hrriyeti korumak iin bir vasta, faydal bir usuldr. Bir vasta olarak da, asla hatadan salim deildir. Unutmayalm ki, mutlakyeti bir idare altnda baz demokrasilerdekinden daha fazla fikir ve kltr hrriyeti bulunduu vakidir. ( s. 114) te byle. 20. yzyln liberal ahlarndan olan Hayekin gr bu. Kullandmz her kelimeden birinin demokrasi olduu ve neredeyse tm fiillerin, politikalarn meruiyetini ancak demokrasi ile temin edilebileceimize inandmz gnmzde, yazarn bu szleri pek ok insan artabilir. yiye, gzele, erdeme dair her ne varsa demokrasi uvalna sdrmaya alyoruz. Biraz fazla ykleniyoruz galiba bu kelimeye. Hayatn ve insann tm karmaklna ve derinliine cevap vermesini, btn sorunlar zmesini bekliyoruz demokrasiden.
Fikir Platformu
101
Dier rejimlere gre u anda en az atma douran, kararlara ve sonularna itiraz edilmeyen rejim demokrasi; bunu tarihi tecrbeler gsteriyor. Ama tek bana her ey olmadn ve yersiz bir kutsallk atfedilmemesi gerektiini dnyorum. Yolumuz demokrasi yolu olabilir ve bunun iin canla bala alabiliriz. stelik ikinci snf deil, A kalite bir demokrasi iin Ancak onun dahi fetiletirilmemesini, hele hele kesinlikle ama haline getirilmemesine dikkat edilmeli; zira unutulmamal ki, aralarn ama haline geldii noktada, totaliterliin kapsndan ieri girilmi demektir. Demokrasilerden diktatrlkler de domutur Yazar da u cmlesiyle buna dikkat ekiyor: Demokrasinin en fazla tehdide maruz kymet saylmas ve btn dikkatlerin mnhasran demokrasi zerinde toplanmas yolundaki moda, tehlikeden ari deildir(s. 115) Yazarn demokrasi hakkndaki grlerini aktarmaktaki amalarmdan biri de, u zamanda liberalizm ve demokrasinin birbirine zde kelimeler olarak kullanlmasna bir itiraz getirebilmek. Bugn liberaller iin bu iki kelime ayrlmaz bir ikilidirler ve onlar totaliter rejimlerin tam karsnda konumlandrarak tekellerine almlardr. Hayek onlar dorulamyor grdmz gibi. Dnsel dzeyde liberalizm-demokrasi tartmalar ara ara yaplyor. Tarihsel olarak da liberalizm ve demokrasi zdelii konusunda mesel Wallersteinn da baz itirazlar var. Modern Dnya Sisteminin yazar ve sistem kart hareketlerin nemli isimlerinden Immanuel Wallersteinn, Liberalizmden Sonra isimli kitabndan Muhafazakrlk, Liberalizm ve Sosyalizm akmlarn nasl tahlil ettiine bakalm. Bu ideoloji, Wallersteina gre Fransz Devrimi ertesinde ortaya kan yeni siyasi ve ekonomik dzenle ilgili sorunlarn stesinden gelebilmek iin gelitirilen cevaplardr: Bunlardan liberalizm evrenselci olduunu iddia ederek, kendisini daima siyasi arenann merkezine yerletirmitir Ulusal planda liberal devletin ve dnya apnda liberal devletleraras sistemin ana temas, ncelikle devlet vastasyla, aklc reformculuktu Liberaller devleti, reformlar dalgasnn srekli klnabilmesi ve doru ynde ilerletilebilmesinin tek etkili ve aklc mekanizmas olarak grmeye baladlar. 1848-1914 dneminde liberal program, merkez blgelerdeki alan snflar genel oy ve refah devleti vastasyla uysallatrmakt. 19. yzyl liberalizminin kapitalist dnya ekonomisinin merkez lkelerine ynelik siyasi projesi, ynl bir aklc reform program sunarak tehlikeli snflar uysallatrmakt: Oy hakk, refah devleti ve ulusal kimlik. Beklenen ve tahmin edilen, sradan insanlarn bu snrl mkfat artndan memnun olacaklar ve dolaysyla eksik insan haklar iin gerek bir bask yapmayacaklaryd. Sloganlarn atlmas - insan haklar ya da zgrlk ya da demokrasi - tehlikeli snflar uysallatrma srecinin bizzat parasyd. Demokrasi ve liberalizm ikiz olmayp, byk lde zt olduklar unutulmamaldr. Liberalizm demokrasiye kar icat edilmitir. Liberalizmi douran sorun, nce merkezde, daha sonra btn olarak dnya sisteminde tehlikeli snflarn nasl zapturapt altnda tutulacayd. Liberal zm, kesintisiz sermaye birikimi srecini ve onu destekleyen devlet sistemini tehdit etmeyecek dzeylerde kalmak artyla, siyasi iktidara snrl bir eriimin ekonomik art deerin snrl paylamnn bu snflara bahedilmesiydi. Demokrasi liberallerin deil, radikallerin hedefiydi; ya da en azndan gerekten radikal sistem kart olanlarn hedefiydi.
Fikir Platformu
102
Kitaptan paral alntlar yaptm. Sanrm yazarn bu konudaki grlerinin anlalmas iin yeterlidir. Wallerstein grdmz gibi bugnk genel algnn tam aksini iddia ediyor. Bu ideolojiye ezber bozan bir bak asyla yeniden bakmak istiyorsanz kitab batan sona muhakkak okumalsnz. Wallersteinn bu dncelerini okurken aklma, Nobel dll Thomas Mannn bir burjuva ailesinin ykseliini ve kn anlatt Buddenbrooklar romanndan, bu fikirleri teyit eden bir sahne geldi. Yl 1848 Avrupann birok kentinde ihtilaller var. Buddenbrooklarn yaad kentte de bir hareketlilik balar. Sokaklar iilerle, sradan halktan insanlarla dolup taar. Bu kaynama zerine, birounu ehrin burjuvalarnn oluturduu meclis olaanst toplanr. Halk da bu arada meclisin kapsna dayanmtr. eri girmeleri an meselesidir. Meclis yelerini mthi bir korku sarmtr. Telalanr ve ne yapacaklarn bilemezler. Dardan insanlarn bar arlar duyulur, ierde ise yeler gergindir. Bu duruma daha fazla dayanamayan kahramanmz Konsl Johann Buddenbrook fkeyle dar, kalabaln karsna kar ve en nde duran bir depo iisiyle aadaki diyalog yaanr: Konsl Buddenbrook kk ve ukur gzlerini, elinde apkas ve az ekmek dolu olarak merdiven basamaklarnn hemen nnde kendinden emin bir ekilde duran yirmi iki yalarndaki depo iisine evirerek, Corl Smolt, hadi konu bakalm! te tam sras! Btn le sonu boyunca brp durdunuz dedi Corl Smolt azndaki ekmei ineyerek, Evet, Bay Konsl dedi. Bilmem nasl sylesem istediimiz ey Daha fazla bekleyemeyiz ey ihtilal yapmak istiyoruz. Neler samalyorsun sen, Smolt! Evet, Bay Konsl, belki de haklsnz, ama baka aremiz yok biz yeni bir dzen istiyoruz, hepsi bu, baka bir ey istediimiz yok Beni dinle Smolt, sizler de dinleyin beni! inizde biraz akl olan varsa, hemen evine gitsin, brakn ihtilal yapmay, dzeni bozmaya kalkmayn Bay Gosch slk alar gibi bir sesle, Kutsal dzen! diye laf att Dzeni bozuyorsunuz, diyorum size! dedi Konsl Buddenbrook kararl bir ses tonuyla. Sokak lambalarn bile yakmadnz ne ilgisi var bunun ihtilalle? Corl Smolt azndaki ekmei sonunda yutmutu, srt kalabala dnk ve kendinden emin bir ekilde duruyordu, Konsln sylediklerine itiraz vard Evet, Bay Konsl, siz de biliyorsunuz! Btn bunlar herkese eit seim hakk tannmas iin Konsl, Tanrm, neler sylyorsun yle sersem herif! Sylediklerin btnyle sama diye bard ve fkesinden Kuzey Almanya lehesiyle konutuunu unuttu. Biraz gz korkmu olan Corl Smolt, Evet, Bay Konsl dedi. Hepsi bu kadar, sylediim gibi baka ansmz kalmad, ihtilali mutlaka gerekletireceiz. Bu kesin. htilal her yerde var, Berlinde ve Pariste Smolt, ne istiyorsunuz siz? Bunu bana bir sylesenize!
103
Fikir Platformu
Evet, Bay Konsl, syleyeyim yleyse: Cumhuriyet istiyoruz, cumhuriyet istiyoruz biz Ama sen ne istediini bilmiyorsun ki isteiniz yerine getirildi ya! Evet, Bay Konsl, ama ben bir tane daha istiyorum. Konsln evresini saranlardan biraz daha akll olanlar, ar ar ve tm itenlikleriyle glmeye baladlar( Buddenbrooklar, s. 172)
Aktardm bu sahne elbette bir romandan alnm hayali bir sahne, bir kurgu. Ancak, romancnn bilgisi ve sezgisiyle bir devri ve zihniyeti tespit etmesi ve yanstmas bakmndan ahane bir sahne. O tarihte Avrupann herhangi bir ehrinde bir burjuva ile bir ii arasnda gerekte buna benzer bir konuma gemi midir, bilmiyoruz. Fakat bir dnemin siyasi atmosferi hakknda, iki kesimin/snfn de dncelerini ok net bir biimde yansttn rahatlkla syleyebiliriz. Liberal fikirde olanlar, felsefesine inanarak bir ilkeye sk ballk erevesinde deil, mecbur kaldklarnda gdm gdm vermilerdir zgrl, eitlii, demokrasiyi Liberalizm karsnda sosyalizmi demokrasi ve ferdiyetilik testine soktuunuzda snfta kalmas olaandr. Fakat bunun sizi hemen liberalizm eittir demokrasi dncesine itmesi gerekmiyor. Hayekin Tocquevilleden yapt bir alntya bakalm bir de. Bir cmlesi yledir: Demokrasi her insann kymetini mmkn olan azami hadde kadar ykseltir; sosyalizm her insan bir vasta, bir alet, bir rakam haline getirir Cmlenin kalbnn iaret ettii anlam size de tandk geldi deil mi? Demokrasi lehine sosyalizm aleyhine sylenenleri kabul edelim, fakat liberal felsefeye dayanan kapitalist bir ekonomik rgtlenme iinde bireyin durumu sosyalizm iin sylenenden ne kadar farkldr? Yeni kresel kapitalizmde, insanlar sadece kredi kartlarndan, banka hesaplarndan, sosyal gvenlik numaralarndan, maa bordrolarndan vs. ibaret deiller midir? Tkettii kadar var olabilen ve hesapsz harcad kadar insanl muteber olan bir nesneye indirgenmi deil midir insan? Nesne demiken, bu noktada kltr endstrisinin ayartcl ve sahtelii zerine ok keskin eletirileri olan Adorno ve Horkheimera da kulak verelim: Endstride insanla yalnzca mterisi ve alan olarak ilgilenilir alanlar olarak insanlara rasyonel rgtlenme hatrlatlr ve saduyu yardmyla bu sisteme uyum gsterebilmeleri iin tevik edilirler. Mteriler olarak da onlara, hem basnda hem de beyazperdede, insanlarla ilgili zel olaylar araclyla seme zgl ve sisteme dhil olmann ekicilii gsterilir. Her iki durumda da birer nesne olarak kalacaklardr (Aydnlanmann Diyalektii, s. 196) Pasajdaki tevik edilmenin ne anlama geldiini zel bir irket alan iseniz ok daha iyi anlarsnz; tevik ve tehdit ( terfi edememe, iten atlma vs. ) daima i iedir. Seme zgrl ise bir yanlsamadan ibarettir sadece. Seeceimiz eyler nceden tayin edilmi ve bize eitli yollarla belletilmitir zaten. Yeni sorular sormalyz artk. 20. yzyln tozlu toprakl klelik yolunun yerini, cillop gibi asfalt denmi, bariyerleri yoldan kma ihtimalini hemen hemen sfra indirmi bir baka gz boyayan klelik yolu alm olabilir mi? Sosyalizmin byk bir kurnazlkla vaat ettii hrriyeti, iktidar ele geirdikten sonra tam tersine evirdiini inceden inceye tahlil eden Hayek, benzer eyleri 21. yzylda liberalizm iin de syler miydi acaba? Totaliterlik karsnda 1944 model, hatta 19. yzyl mezarlnda medfun liberal deerler manzumesi, vaat ettiklerini gnmz insanna tam olarak sunabilmi midir?
104
Tarihin sonu ilan edildikten sonra Avrupann gbeinde yaanan katliamlara, ABDnin dayanaktan yoksun ftursuzca ve hi hesap verme endiesi tamadan gerekletirdii igallere, gelimekte olan birok lkede meydana gelen krizlere ve son kresel finans krizine bakarak ne sylerdi acaba, bunlar grmeye mr vefa etmeyen Hayek? Yoksa yine, durun hele, bizim savunduumuz liberal erdemler kmil manada tatbik edilmiyor henz; bir trl tam anlalamyor sylediklerimiz, anlayan da yanl anlyor diyerek bizden biraz daha m mhlet isterdi? Neden snrsz bir kredi tanmalyz liberalizme? Bir sosyaliste bak falan sosyalist lkedeki basky, zulm, insanlk trajedilerini grmedin mi, grmyor musun? dediinizde, ama o lkede gerek sosyalizm uygulanmyor kii diye itiraz ederek, size sosyalizmin dayand soyut fikirlerden bahsedecek, zmlemelerini sayp dkmeye balayacaktr uzun uzun. Bir liberale de 90larda zaferini ilan eden ve hemen hemen alternatifsiz kalan liberalizmin/liberal devletlerin, son 20 ylda dnya apndaki trl eitli ekonomik, siyasi sorunlarla ilikisindeki sorumluluundan dem vurduunuzda, o da muhakkak bu sorunlarn zaten liberal deerlere tam tekmil riayet edilmedii iin ktn birok rnekle ispatlamaya alacaktr. Yani su hibir aman iin o muhteem, fevkalade doktrinlerimizde deildir. Kesinlikle uygulanmasnda bir sorun vardr. Kimse toz kondurmaz dncelerine. Ancak dierleri arasnda liberalizmin neredeyse snrsz bir kredisi vardr. Neden peki? ok basit cevab; nk dnya egemenlerinin rejimidir. Hayek tezlerindeki aklar kapatmak iin karmza hep totaliter/kolektivist rejimlerin en kt hallerini gzmze sokuyor. Sanki lm gsterip stmaya raz olmamz bekliyor bizden. rnein rekabete dayal bir sistemde fakirin ansnn ok az olduunu kabul ediyor, ama ama diye ekleyip sosyalizmde ise hibir ansnn olmadn, kendi ansn yakalama ansna dahi sahip olmadn sylyor. Ya da zel mlkiyet konusunda, bir milyonerin kiinin zerindeki hkimiyetinin, devletin hkimiyetinden ok daha az olduunu belirtiyor. phesiz bunlar doru. Ama bugn geldiimiz noktada liberalizm hala hayali clerle ne kadar ikna edici olabilir? Belki liberalizm de bir doktrin olarak anlatld biimiyle, savunulann aksine, sosyalizmden daha az topik ve daha ok uygulanabilir deildir. Liberalizm, hala ikinci dnya sava ve souk savala neticelenen kolektivizm/sosyalizm, ufukta grnen yakn bir tehlikeymi gibi savunulamaz. Artk ok farkl trden eletiri oklar ile kar karya. Ne tr yeni eletiriler olabileceine dair giri mahiyetinde fikir edinebilmek iin DD de yaymlanan Liberalizmin Kara Kitab okunabilir. Nasl ki sosyalizmin yazl vaatlerini fiilen uygulamak iin kulland yntemler, bir sre sonra onu, umulandan farkl olarak totaliter baskc bir rejime dntryorsa, belki liberalizm de kulaa ho, akla uygun gelen ilkelerini gerekletirmek isterken takip ettii yolun sonunu bambaka bir klelie karyordur. Bir farkla ki, ikincisinde dardan bakldnda herkes zgr, herkes her konuda frsat eitliine sahipmi gibi grnyor. Yeni bir totalitarizm biimi ile kar kaya olabilir miyiz? Bu soruyu cevaplama da bize yardmc olacak DD de yaymlanm Liberal Totalitarizm yazlarn iddetle tavsiye ederim. Hayekin bu kitab yazd dnyada totaliter rejimlerin sebep olduu insanlk trajedileri vard. Liberalizmi savunmak 1940lar Avrupasnda anlalabilir. Tek kurtulu yolunun liberalizmin zgrlk ve bireyselci anlaynda grmesi tabiidir. Yazld tarihte can simidi gibi sarlabilecek nermeleri olan kitabn, 1980lerden, zellikle 90lar ve 21. yzylda tarihin sayfalarnda yerini alan tm insanlk trajedileri ile yeniden yzletirilmesi ve snanmas gerekmektedir. Liberalizm iin o da olmad, tutmad, saadet getirmedi, bunu da bir kenara koyalm diyebilme ihtimalini tartmalyz. Belki sosyalizm ve faizmden sonra liberalizm de srasn savmtr.
105
Kitap hakknda sylenecek daha pek ok ey var. Bu kitab okuyun. Hem liberalizmi birinci elden renmi hem de hakiki bir liberalin gznden esasl bir sosyalizm/kolektivizm eletirisi okumu olursunuz ( sosyalizmden rkmeniz ve hatta nefret etmeniz garanti ). ster liberal ister anti-liberal isterseniz tarafsz olun, bu kitab okumalsnz. nk eletirmek iin de savunmak iin de bu kitapta yazlanlar iyi bir balang noktas olabilir sizin iin. Ayrca bugnn liberallerinin saplanp kald ve bir trl eletiremedikleri fikirleri renmi olursunuz. Son 30 ylda sosyalisti de deiti muhafazakr da. Bir tek, deiime en ak olduunu her frsatta dillendiren liberaller deimedi. Belki de deiime en kapal olanlar onlardr. Hayekin aadaki szlerinin silkinip kendine gelmelerinde bir yarar dokunabilir; Liberalizm prensiplerinde, liberalizmin deimez bir dogma haline gelmesini icap ettirecek hibir cihet yoktur; liberalizmin bir defaya mahsus olmak zere tespit edilmi sabit kaideleri mevcut deildir. ( s. 41)
* Bu konular hakknda daha detayl bilgi iin ktisadi Felsefeyle Dnmek ismili kitapta yer alan Ragp Egenin Friedrich A. Hayekin Descartes Okumas balkl makaleye baklabilir.
Fikir Platformu
106
nsan ldrenler Sevilmeye Muhtatr (Mehmet Ylmaz) Murat Karaylann Tarafta yaynlanan mektubunda en ok ilgimi eken satrlar unlard: Hibir bireysel kar gtmeden derviane bir mcadele yaamyla halklarn kardelii ve bar yolunda bir hizmetiyim. nsan garip bir yaratktr. Emrinde binlerce silahl adam olsa bile konumaya, yazmaya, anlalmaya muhtatr. ster resim yapsn isterse sava fark etmez, yaptklarnn bir mnas olsun ister. Bu da yetmez, bu mny tekilerin kabul etmesini ister. Murat Karaylan bile anlalmaya (=sevilmeye) muhtam Zaten phemiz yoktu Karaylann da bir insan olduundan. mrmn en gzel yllarn harcadm insanlar mutlu etmek iin. Ne karlk aldm? Hakaret ve srgn hayatndan baka? Bu szler ise yzlerce insann katili nl Chicagolu gangster Al Caponea ait. Silah kullanarak siyaset(?) yapanlar ve rakiplerini ldrerek ticaret(?) yapanlar ne kadar benziyorlar birbirlerine. Peki intihar eden insanlar? Kendi canlarna kyacak kadar toplumdan kopmu(?) bu insanlar neden bir mektup brakrlar? Kimi zaman kendilerini, kimi zaman cemiyeti sulayan satrlar yazarlar? Ama hi bir ey yazmasalar bile canlarna kyma teebbs ile bir MESAJ vermezler mi tekilere? Cana kyma teebbsleri genelde yarm kalr. Dnya Salk rgtnn istatistiklerine bakn. ntihar giriimlerinin ounun baarsz olduunu grrsnz. nsanlar ou kez kaza ile yanl yeri keserler, yeterince zehir yutmazlar, yeterince yksek deildir atladklar yer, kameralar gelene kadar atla(ya)mazlar. Neden? ntihar dahi bir mesajdr da ondan. Bir imdat arsdr. Trl aclar iinde kvranan insanlarn tekilere hitab eden, yazlmam mektuplardr. Bugn tantmak istediim kitap insan nefsini yakndan tanmann kolay bir yolunu gsteriyor. stelik de i hayatnzda, ailenizde iinizi kolaylatracak pratik bilgilerle dolu. Yazar Dale Carnegie, kitabn ismi ise Dost Kazanmak ve nsanlar zerinde Tesir Yapmak Sanat. Bu tuhaf isimli kitabn ba tarafndan bir alntyla devam edelim:
Fikir Platformu
107
7 mays 1931de New York ehrinde korkun bir insan avna tank oluyordu. Haftalar sren takipten sonra ift Tabanca Crowley sevgilisinin evinde kstrlmt. 150 polis binay evirmi, aty delmi ieri gz yaartc bomba atyorlard. Crowley kendisine siper ettii koltuktan istifade ederek polise kurun yadryordu. New Yorkun bu k mahallesinde, binlerce kiinin gzleri nnde atma srp gitti. Gangsteri yakalayan polis efi Mulrooney o gne kadar grd en tehlikeli kiilerden bir olduunu syledi, Crowley sebepsiz yere ldryordu. Peki Crowley kendisini nasl gryordu? Gangser atma srerken bir mektup yazmt. Yolun sonunda olduunun farkndayd. yle diyordu: Ceketimin iinde yorgun ve iyi bir yrek var. Kimseyi incitmeyecek bir yrek Polisle silahl atmaya girmeden az bir zaman nce Long Islanddan geiyordu Crowley. Bir trafik polisi arabasn durdu, ehliyetini kontrol etmek istedi. ift Tabanca Crowley silahndaki btn mermileri trafik polisinin gsne boaltt. Sonra hzn alamad. Arabasndan indi, polisin silahn ald, cansz bedenine bir el daha ate etti. kimseyi incitmeyecek bir kalbi olan ift Tabanca byle bir adamd ite. Crowley eletrikli sandalyeye mahkm edildi. *...+ dam edilecei odaya geldiinde unlar syledi : ite kendimi savunmann cezas! Crowley kendisini bir sulu gibi grmyordu Murat Karaylan, Kenan Evren, Ogn Samast, onunla hatra fotoraf ektiren polisler kendilerini sulu sayyorlar m? Sanmyorum. Hamile annelere, basket ma seyreden kadnlara ate eden PKK militanlar kendilerini sulu sayyorlar m? PKK iin adam toplayan silahsz KCK elemanlar kendilerini sulu sayyorlar m? Sanmyorum. Evet Dale Garnegienin Dost Kazanmak ve nsanlar zerinde Tesir Yapmak Sanat isimli eserini okumak gerek. Resim: Al Caponeun ticar rakiplerini yendii bir gn; Amerikan tarihinde nl Sevgililer Gn Katliam nsan nefsi ve su zerine tavsiye makaleler: imde biri mi var? - Lbbl Lbb Kt insan nasl retilir? Psikopatlk ve Karizma O Gn Bebek Nasl Katil Oldu? Mevzuyu derinletirmek iin tavsiye iki kitap : Ruh zerine, (Peri Psykhes / de Anima) Aristoteles bn Rdn Aristotelese yazd erh : Telhsu Kitbin-Nefs (ok iyi bir tercme)
Fikir Platformu
108
imde biri mi var? - Lbbl Lbb (Mehmet Ylmaz) Psikanalizin kurucusu Sigmund Freud 13 austos 1937de Marie Bonapartea yazd bir mektupta yle diyordu: Hayatn anlamn sorgulamaya baladnz andan itibaren hastasnz demektir Hayatn anlamn sorguluyorum. Ama hasta deilim. Sadece nsanm diye dnyorum. Bana faydas ya da zarar olmayan papatyay, kularn sesini gzel buluyorum. Benden asrlar nce yaam adil bir krala kar sevgi duyuyorum. Neden byleyim? imde bir ses var, benden daha ieride bir ben; her eyin mkemmelini seviyor, aryor, istiyor. Gzeli ve Adaleti seven bu i-Ben kulama srekli homo-economicus olMAdm fsldyor. Bir yeme ime makinesi deilim, bunu biliyorum. Ama bugn iinde yaamakta olduumuz modern toplum bizi ekonomi denen makinenin bir ark gibi gryor. Ya bir mal/hizmeti tketiyorsunuz ya da sonradan tketebilmek iin bir eyler retmekle megulsnz. Bu insan tasavvuru hissiyatma tekabl etmiyor. Herkesin souk dedii bir cisme dokununca elim yanm gibi oluyorum. ounluk ne derse desin iimde blnemez ve lemez bir i-ben var. Bu i-Ben Mezarda kurtlara, bceklere yem olMAyacak, ryp kokmayacak nk eya deil, atomlardan mteekkil deil. Bunu bilmek iin ne psikanalist olmaya gerek var ne de ilhiyat:
109
Fikir Platformu
Eer bir insann parma veya eli veya aya kesilse onda hi bir eksiklik olmaz. Yine naslsa o halde var olmaya devam eder. Btn beden yok olsa bile insan yok olmaz. [...] Bir kimsenin kendi cisminde ve cesedinde irade sahibi olan cz ruhuna nefs-i ntka derler. Ancak vahdet ehli katnda nefs, ruh, kalb, akl ve srr tek ey kabul edilir. nsann nefs-i ntkas cisim ve cisman deildir. Bununla beraber bedenin dahilinde ve haricinde tedbir ve tasarruf eder. *...+ Blnmesi ve paralanmas mmkn deildir. nsann elinden tutan, gznden bakan, dilinden syleyen, kulandan iiten odur. Bedende her czde bizzat ve btnyle mevcuttur ve btn bedeni kuatm olmakla beraber ondan mnezzehtir Bu metnin kayna Lbbl Lbb (zn z) adl kitap smail Hakk Bursev Hazretlerinin iki devasa eserden seip erh ettii satrlardan oluuyor: Ftuht- Mekiyye ve Fsus-l Hikem. Eserlerin anahtar saylabilecek Vahdet-i Vcud kavramn, haliyle Muhyiddin bn Arab Hazretlerini bir nebze olsun anlamak isteyen okurlar iin iyi bir balang noktas. Ortodoks(?) Mslmanlar bazen Tasavvufa kar alerjik tepkiler verebiliyorlar ama mesele u veya bu ekol savunma meselesi deil. Bu ekol savalarn tasavvuf uzmanlarna ve alimciklere braktm oktan. Sadece retilen din ile benim hissettiim din arasnda bir ba olmal diyorum. Tpk akldin atmas gibi slm - Tasavvuf arasnda bir aklk / eliki / atma olmas ihtimali yok bu balamda: Temel yaklam olarak, aklla ortaya konulan delillerin yalanlanmamas gerekir. Ayn ekilde akl da dini yalanlamaz. Fakat akl dinle ilgili bir yalanlama yoluna girmise, bu ancak dinin ispat alannda sz konusu olabilir. *...+ . nk dini aklla biliriz. Hal byle olunca aklla dini birbiriyle elien olgularm gibi gstermenin hi bir anlam yoktur. Yalanc bir mzekk (ahitlik yapacak kii hakknda mahkemeye bilgi veren) ile ahidin doru szl olduu nasl bilinebilir ki! Din bir ok konunun ahidi, aklda onun mzekksidir. Yani dinin dzenledii meselelerin hakikatlerini ancak aklla biliyoruz( man Kitab, sayfa 83) Peki cesedim, i-ben, homo-economicus Ortalk baya kalabalklayor bu adan baknca. Demokratlarn, liberallerin birey tasavvuru ile Mslmanlarn bu karmak(?) kulluk inanc bir uyumsuzluk gsteriyor sanki. Burada samimi bir soru sormak gerek: insann oklu yaps slmdan kaynaklanan bir varsaym ya da inan mdr? Yoksa Mslman olMAyan fikir adamlarnn da bir ekilde fark ettikleri bir Hakikat midir? teki medeniyetlere bir bakalm: Mesel Descartesn tabiriyle yeme ime, cinsel arzu ve ihtiyalarmz bireyi ayaklar zerine diken, onu yrtmeye yarayan koltuk deneklerine benziyor. Ama i-beni anlamak istediimiz andan itibaren bu koltuk denekleri ayamza dolanyor, topallamamza hatta yere dmemize sebep oluyor. Bireyi btn, tek, blnmez bir varlk zannetmemizi ve gnlk hayat bu YANILGI zere kurmuuz. Rollerimiz var. ZaHiR vasflarmz var. Kadn/ doktor/ anne/ gen Bu grnen ben yani teZaHR ile i-ben ayrmn ok net ekilde bat edebiyatnda da grmek mmkn: Harry gibi zeki, kltrl bir insann kendini Steplerin Kurdu zannetmesine amamalyz. Karmak ve zengin hayat hikyesini bu kadar basit, ham, ilkel bir ifadeye sdrabileceini sanmasna nsan byk lekli dnemez. Akll, iyi eitim alm olanlar bile dnyay zellikle de kendilerini aldatc, basitletirici gzlklerle grrler. nk grnen odur ki btn varlklar kendi BENliklerini zihinlerinde TEK olarak temsil etme ihtiyacna doutan sahiptir ve buna mecburdur. Bu vehim ne kadar sk ve derinden sarslrsa sarslsn yeniden oluur, ekil alr. Baz hassas yapl insanlar nsezileriyle oklu benliklerini fark ederler, BENin teklii yanlgs bir iek gibi alr o zaman, okluu hissederler. Bu hislerini aa vurduklar anda ounluk onlar tecrid eder, bilimi imdada
110
arr, izofreni tehisi konur ve insanlk bu zavalllarn azndan kan Hakikat arsndan muhafaza edilmi olur.Her dnen varln kendi bana bilmesi gereken eyleri sylemek neye yarar? Herkesin bilebilecei ama sylemenin adet olmad eyler Neticede bir insan BENin teklii yanlgsndan ikili bir yapya getiinde bile neredeyse bir deha saylr En azndan nadir ve ilgin bir insan. *...+ Bu oklu yapy tek, basit, sabit, snrlar belli bir varlk olarak grmek btn insanlarn yaratlndan kaynaklanan bir hatadr. Ama zarur bir hata, beslenme ve solunum gibi zarur. (Bozkr Kurdu) Bat felsefesinden, edebiyatndan hatta teolojisinden binlerce rnek bulmak mmkn. Kltrel miras, manev mihenk noktalar, corafyas farkl olan insanlarn hissiyat ve tefekkr ile ayn noktaya varm olmalar arpc deil mi? Ayn noktaya, yani: 1. Eya-ben: Eskiyen, deien, salar ve trnaklar uzayan, len ve ryen bir beden, 2. Biyolojik-ben: Bu bedeni hayatta tutmak iin yiyen, ien bir g, 3. nsan-ben: Bunlarn farknda olan, Freudun hastas, hayat ve lm dnen, bu dnyadan olMAyan bir ben. Evet, kitaplarda bulduumuz, teorik, retilen din ile yaanan din bir elmann iki yars gibi. nk balangta hepimiz bakalarn taklid ya da kendi tasavvurumuz neticesinde bir tanr fikri retiyoruz. Bu fikirden yola karak hakik mnda ALLAHa yneliyoruz. eyh-l Ekberin Fsus-l Hikemde Hz. smail fassnda ele ald ilh- mutekad meselesi burada balyor. Yani insanlar bir ynyle idrak ettikleri hatta bazen sadece hayal ettikleri bir ilaha kulluk ediyorlar. Hakikaten kulluk etmek, ALLAHa ynelmek, vahye uymak demek. Bu ise Peygamberin (S.A.V) Onun hakkndaki bilgisini taklid etmekle mmkn. Yani pozitif bilimlerin sunduu bilgilerin kapsama alan dnda kalan hisler yoluyla akledilen, grlen bilgiler de var. Bu akl ile grme meselesini netletirmek iin Gazal Hazretlerinin Mikatl Envar (Nur Metafizii) adl eserinden (sf. 75-77) istifade edebiliriz: Gz kendini gremez, akl ise kendinden bakasn da, kendine ait zellikleri de idrak eder. *...+ ayrca kendisinin bilgi sahibi olduunu idrak ettii gibi kendinin bilgi sahibi olduunu bildiini, kendisinin bilgi sahibi olduunu biliini bildiini sonsuza dek idrak eder. Bu zellik cisimler vastasyla idrak eden gz iin tasavvur edilemez. Gz kendisine uzak ve ok yakn olan nesneleri gremez. Halbuki akl iin uzak ve yakn eittir. Uzaklkta semalarn en ycesine kar, bir anda yeryznn en derin taraflarna iniverir. *...+ akln cisimler aras yaknlk-uzaklk anlamlarndan mnezzeh olduu ortaya kar. Gz perde arkasndaki nesneleri gremez. *...+ Dorusu hi bir Hakikat akldan gizlenemez. Gz nasl kapaklarn kapatarak kendine bir perde oluturursa akl da baz nitelikleri sebebiyle kendine bir perde oluturur. *...+ Gz nesnelerin d tarafn, en stte bulunan ynn grr, Hakikatinden ziyade kalplarn ve suretini idrak eder. Akl ise nesnelerin derinliklerine, srlarna nfuz eder. *...+ Akl bunlarn sebebini, gayesini, hikmetini ortaya karr. nk akl ALLAHn nurunun bir misalidir. Misaller de ayniyet zirvesine trmanamasalar bile benzememekten tamamen uzak deildirler. Bu belki senin ALLAH demi kendi sureti zere yaratt hadisini anlaman kolaylatrr Gz varlklarn bir ksmn grr, aklla idrak edilenlerin tamamn, hislerle idrak edilenlerin de bir ksmn idrakten acizdir. Sesleri, kokular, tatlar *...+ idrak edici kuvvetleri yani iitme, grme, koklama *...+ kuvvelerini idrak edemedii gibi ferahlk, sevin, gam, hzn, *...+ gibi
Fikir Platformu
111
nefsan sfatlar da idrak edemez. *...+ Renkler ve ekiller alemini aamaz. *...+ gz akln casuslarndan biridir. Gz sonsuz olan gremez. Cisimlerin sfatlarn grebilir. O cisimler ise sonlu olmaktan baka trl tasavvur edilemez. Akl bilinenleri idrak eder. *...+ Akl saylar idrak eder. Bunun bir sonu yoktur. Gz by, k grr.*...+ Akl ise yldzlarn ve gnein yeryznden defalarca byk olduunu anlar. Gz yldzlar, nnde duran ocuu hareketsiz grr. Akl ise ocuun bydn, yldzlarn her an byk mesafeler katettiini idrak eder. Bu satrlar Nefsini bilen rabbini bilir hadisi nda deerlendirilecek olursa daha derin bir anlam kazanr sanyorum. nsan kendini ve Kinat gzleyerek bu meseleyi daha derinlemesine anlayabilir. Hadiseyi derinletirmek isteyen okurlarn Toshiku zutsu tarafndan yazlan ve Rahmetli Prof. Dr. Ahmed Yksel zemre tarafndan evirilen Ibn Arab - Fsustaki Anahtar Kavramlar adl esere bavurabileceklerini sylemekte fayda var. Bu eserin 3c blm sz konusu hadise ayrlm. Bu kitaptan bir alntyla bitirelim yazmz: bn Arab, bu bakmdan, insann kendi nefsi hakkndaki bilgisi araclyla Hakk bilip tanmasnn yollarn kabaca ikiye ayrmaktadr. Birincisi Hakk senin sen olduun gibi bilerek elde edilebilen bilgi; ikincisi ise de Hakk senin sen olduun gibi deil fakat senin O olduun gibi bilerek senin araclnla elde edilebilen bilgi. Birinci tr bilgi akl ve muhakeme yolu olup, Allah, senden yni yaratlmlardan itibren istidll eder, fehmedersin. Daha somut bir biimde ifde edilecek olursa bu, senin mahlk olma tabatna has zelliklerinin bilincine ship olmak ve sonra da akl ve muhakeme yoluyla Hakkn sretini btn eksikliklerden tenzh edip Ona, bunlara zt btn zellikleri yaktrmak yoluyla Hakk hakknda bir bilgiye erimekten ibrettir. Mesel, kendinde huds (yni sonradan olma) grp Hakka bunun zdd olan kdemi izfe etmek; kendinde iftikr (yni fakirlik) grp Hakka bunun zdd olan gny (yni zenginlii, kendi kendine yeterlii) yaktrmak; kendinde srekli tagayyr (yni deiiklik) grp Hakka ezel ve ebed sbitli i izfe etmekilh gibi. bn Arab, bu trden bilginin felsefecilere ve ilm-i kelmclara (teologlara) mahss olduunu ve, her ne kadar bu da bir tr nefsini bilerek Rabbi bilmek ise de bunun, Allah hakknda son derece dk dzeyde bir bilgiyi temsil ettiini sylemektedir. kinci tr bilgi ise, Onun senin araclnla bilinmesidir. Fakat bu hlde zerinde nemle durulan sen deil Odur. Bu, her ne kadar zel bir ekilde dahi olsa, Hakkn, insann dorudan doruya Hakkn tecellsinin bir sreti olan kendi nefsini bilmek ve tanmak sretiyle bilinip tannmasndan ibrettir. Bu, Allahn kendini insann kendi nefsinde izhr ettiinin bilincine ship olmakla Allahn bilinip tannmasn salyan bilgi usldr.
Fikir Platformu
112
Yalnz Bir Yazar Olarak Peyami Safann Fikriyat /1 (Alper Grkan)
Trkiye edebiyatnda vaziyet-i umumiye hakknda Bizde bir edebiyat tarihine veya antolojiye girmek iin edebiyata mensub olmak ne arttr ne de kfidir. der Peyami Safa. Edebiyat olmak art deildir nk ne id belirsiz birka karalama sayesinde air diye vasfolunabilirsiniz; kfi de deildir, nk tula gibi kitabnzla hibir yere tutunamadan da lp gidebilirisiniz. Bunu tesbit edecek kstaslara olan yaklammz, dnya edebiyat iindeki yerimize bakarak bulmak mmkndr. Peyami Safann iaret ettii husus kamplamalardr muhakkak. u bir hakikat ki; bir sanat olarak edebiyatn en zayf noktas, ruhundaki toplumsal balamlarn yozlatrlarak siyasi mihverlere malzeme yaplmasdr. Ki bu sebepten tr birok edebi nimet kua dnerken ok byk olabilecek eserler skalanmtr. zellikle bizimki gibi siyasetin ky kahvehanelerini bile blebildii toplumlarda gerek bir anlay iermeyen sanat anlaylar, kamplamalar vesilesiyle kuruldu hep: Her grup, vasfna aldrmakszn kendi siyasi evresinden olana dikkat ekti, dierini yok edebilecekmi gibi grmezden geldi. Bu durumun temelinde muhtemelen matbaa ile ilikimiz yatmaktadr. yle ki eserlerin oaltlma tekniklerinin yaygnlat dnemle imparatorluun dalma sreci iine girdii dnemin birbirine yakn olmas sanatla ilgili bir yanla soktu mnevverlerimizi. nk kitaplardan ziyade gazete ve mecmualarla okuruna ulaan air ve yazarlarn, kelimenin siyasal anlamyla- poplistlemesinin
113
normalliiyle vatan davasnn birlemesi; sanat, toplum iindir temayln kuvvetlendirdi. Nitekim cumhuriyetten evvel ve sonra Trkiyede yaanan bu srecin Sovyet Rusyada, Arap diyarnda, NAZ Almanyasnda, Demirperde lkelerinde hep beraber yaanmas bir tesadf olmasa gerektir. Sanatn, toplumu terbiye ve tevcih etme arac olarak grlmesi nce iktidarlarn sonra da muhalefetin bir silahna dnmesine yol at. Fikirleri sebebiyle genelde sol banazln estetik kurbanlar olan Nihal Atsz, Cahit Zarifolu, Sezai Karako gibi mstesna mtefekkir air yazarlarn kaderini ksmen paylaan bir isim de bu kamplamalara iaret eden Peyami Safadr. Ancak onun bu mevzuda bir kat daha derdi vardr: Peyami Safaya sahiplenen baz kesimlerin onu anlamayarak fikirlerinin arptlmasna ve bir toptancla kurban edilmesine yol amalardr bu dert. nk yaarken de ldkten sonra da esasta yalnz kalm bir entelekteldir o. Sanat Edebiyat Tenkit* adl eserinde sanat meseleleri hakknda yazdklar arasnda dolaldka onun mnferit fikir dnyasnda ne lde yalnz kaldn grmek de mmkn olmaktadr. Bu yaznn maksadysa Peyami Safaya ge kalm bir ahitlik sunmaktr. Trk iirinde Arabn aruzunu benimsemekle Franszn Aleksandrenini dn almak arasnda abeslik fark yoktur Peyami Safann aruz vezni hakkndaki dncelerine baktmzda, ld birilerince kabul edilemese de divan edebiyat gelenei ve onun biimsel temeli olan aruz veznine hi tereddt etmeden rahmet okuduu grlr: Dil inklb gibi vezin inklb da edebiyatmzn sathna (yzeyine)** deil, dibine ait zaruretlerden domutur. Aruzu yalnz gayri milli bir vezin oluu ldrmedi. Ho, yalnz bu kadar bile kltrmzn kklerini Arap ve Acem tesirinden, ortaa tefekkrnden ve medrese retoriinden kurtararak milli bnyesine iade ettiimiz bir devirde geldii yere uurlamamz iin kfi bir sebepti. Trk iirinde Arabn aruzunu benimsemekle Franszn Aleksandrenini dn almak arasnda abeslik fark yoktur ve bu bakmdan aruz, iirimizin en az kendi kendisi olduu Osmanl devrinin bir yadigrndan baka bir ey deildir. Aruzun terk edilerek yerine hece lsnn kullanlmasn ya da serbest nazm kullanmn, inklp kelimesiyle anan Safa; bu deiimin sebebiniyse milliyetilikten ziyade estetie balar. Cumhuriyet dneminin popler bir tartmas olan aruza dn konusunda hibir cepheye yz vermez. Kendi kuandan nceki airlerin; aruz-hece mnakaasndan, milli-gayri milli tezadndan, Fuzulinin Trk olup olmadndan baka hibir mesele getirmediklerini dnmektedir. yle ki nihayetinde iine kmil ve halis manasyla modern bir iirin grift bnyesini sdramayacak kadar iptidai (ilkel) ve dar kalplardan da mrekkep (bileik) olduu iin aruza dnmemiz imknsz olduunu syler. Ortaa tefekkrnden ve medrese retoriinden geldiini syledii aruzla Batdan gelebilecek nazm llerinin arasnda bir kyas fark bulunmadna deinen Peyami Safa, ayn eserde bu ifadesini daha da aar ve en iptidai yazm biimlerinden bile geri olduunu belirttii aruzun ortaaa mahsus bir ahenk telakkisinden baka bir ey olmadn vurgular. Trk romannn ortaya koyacak hibir meselesi yok! Bununla birlikte edebiyatmzn Tanzimattan sonra geirdii deiime bakarken, yukarda aktarlan ifadelerinden uzaklamaya balad da grlr. Tanzimat dnemine kadar en azndan mistik bir kltre bal olan Trkiye edebiyatnn basit bir romantizme inmesinden rahatszdr: Tasavvuf kltrnden kopup Bat kltrn benimsemeye alan Trk edebiyatnn henz o mistisizm yerine hibir tefekkr ikame etmediinden, edebiyatmzn mistik nefesini kaybettikten sonra yalnz kadn ve vatan ak iinde kaldndan ve Trk romannn ortaya hibir mesele koyamadndan yaknr.
114
Birka isimle birlikte kendisinin de baz eserlerinin bu son yorumda istisna saylmas gereken, zellikle Fatih-Harbiyedeki dnsel ve Dokuzuncu Hariciye Kouundaki psikolojik tahlilleriyle edebiyatmz iin byk bir srama saylabilecek Safa ksrlktan mteessirdir. Trkiye romannda hassasiyet ve hayal zenginliiyle kyaslandnda halis fikir ktlnn grldn, bunun sebebininse felsefe ve ilme ak olunmamas olduunu yazar. Gerekte onun meselesi yok dedii romanmzda kendine bir mesele edinmi gibi duranlar ama tek yaptklar dardan mesele ithal etmek olan bir yaznsal gruptur zelde: Yani ky roman safsataclardr bahsettii Burjuva devleti temsilen kaymakam ve feodalizmi temsilen de ky aalarn hedef seen ve bylece yaklatklar izlenimi verseler de sosyal gereklikle alakalar olmadn ibraz etmi olan ky romanlar, roman sanatyla da alakaszdr Safaya gre. Edebiyat- Cedidenin burjuva snf romanlarna bir tepki ieren bu romanlar ve temsilcilerini bugnler de dahi byk edebiyat diye pazarlamaya devam edenlerin gayesi, onun iin siyasi propagandadan ibarettir. Nitekim sadece sol cenah deil tm ideolojik edebiyat eletirirken Politika yksek sesle konutuu zaman edebiyat susar. der bu yzden Safa. Baka bir blmde milli edebiyat stne yazarken, Trk inklbnn snf deil millet realitesini kabul eden ideolojisini, bir milleti diline, tarihine, toprana balayan mnasebetlerin en geni idrakine doru hedefini amayan bir yry. olarak tanmlayan Safa; harf inklbn Milli kltrle yeni nesiller arasnda kprsz bir uurum amakla itham etmektedir. Yine Niin muharrir yetimiyor? sorusuna cevap ararken Trk nesrinin ksrlamasnn sebeplerini mtalaa eder ve bu arada sayd drt kategorinin n inklplara balar -drdncsyse edebiyat eitimidir. Hatta bir yerde der ki; yeni alfabenin bozukluu ve kifayetsizlii yznden, Trke, bnyesine has birok zenginliklerden mahrum kald ve eskisinden beter bir imla anarisine urad. Hibir memleketin modern iiri, bizdekiler gibi baya ve iren deildir! Yz defa, bin defa okumak istemediimiz manzume, iir deildir. Diyen Peyami Safa nevi ahsna mnhasr birisi olarak modern sanat tartt yazlarnda kolay zoka yutmayan bir mnekkide dnr. Modern sanat ve gnmzde - genelde baz kadn yazarlarn ve baz sol-bohem esansl erkeklerin tercih ettii iirimsi anlatm, ucu ak ifade kalplar, kelime oyunlaryla beliren yzeysellik hakknda okuyucuyu uyarr: Modern sanatlarn dandyleri, snoblar ve salon mnevverlerini hayran eden formel tarafndan bakarsanz, bunun geici bir tarzdan, hayret arayan edadan, bir modadan baka bir ey olmadn grrsnz. iir bile deilken modern iir yaftasyla tezghlara serilen rnleri baya ve iren bulan Safann, modernlie olan mesafesiyle ilgili unu da belirtmek gerekir ki yer yer ahlak sanatn nne de alabilmektedir yazlarnda: ok mstehcen olduu iin bata ngiltere, birok memleketler bu romann nerine msaade etmemiler. Fakat stanbulda bir gnlk gazete bu kepazelii yaynlam, kimse farknda olmam. der Nabokovun olay yaratan roman Lolita iin. Ama yenilie de ak olmay salk verir: Bazlarmzn eski iirlerden anlayp da yenilerinden zevk almamalar, orta mal olmu sembollerin, seslerin, edalarn ve btn iir mekanizmasnn deimi olmasndan, henz onlarn idrakine varamamasndandr. Peyami Safann, saya da Musaya da yaranmak gayretinde olmayp samimi bir edayla dile getirdii fikirleri belki onu yalnz kld. Ama nefis bir anlatmla ssledii derinlikli eserleriyle bu kymetli mtefekkir, kimsenin zorlamasna muhta olmadan edebiyatmzda ve dnce dnyamzda kalcl olmay da baard. Ona gre bunun tek yolu vardr, bu yolu da genlere yle tavsiye eder:
Fikir Platformu
115
Sabit noktalara saplanmayarak btn tezleri ve antitezleri kucaklayan geni bir tecesss ve kltr Ey gen! Baka yolun yok. * Peyami Safa, Sanat Edebiyat Tenkit; tken Neriyat, 3. Bask, stanbul, 1978 ** Parantez iine alnan kelimeler bana aittir.
Fikir Platformu
116
Binba Erseverin itiraflar / Soner Yaln (brahim Becer) Bu aramalarn vatandaa eziyetten baka hibir ie yaramadn gstermek istedim. tane kimlik ve tane ayr plaka hazrladk. Kimlikleri o srada PKKnn MKYK yeleri olan Abbas Duran Kalkan, Cemil Bayk ve Selahaddin elik adna dzenledik. ki asker dikmiler yola, dur, nereye gidiyorsun dediler. Kimliimi gsterdim, enobaya gidiyorum dedim. Deftere Selahattin elik diye yazp, arabann plaka numarasn aldlar. Birka saat sonra geri dndm, ayn askerler. Bu sefer Cemil Bayk kimliini gsterdim, araba ayn ama plaka ayn. Onu da yazdlar. Ertesi gn gittim, dn bir ihbar geldi Cemil Bayk ve Selahaddin elik buradan gei yapm dedim olmaz yle ey dediler. Defterlerinize bakn deyince adamlarn adlarn grdler, ne yapacaklarn ardlar Yazanlar bilir; yaznn bal genelde sonunda atlr. nk kervan yolda dzlr szn dorular niteliktedir yazmakla itigal etmek birazda. Satrlar ilerledike belleinizin arkalarnda bir yerlerde hapsolmu anekdotlar, zl szler teker teker kmaya ve atacanz balk iin size mihmandarlk etmeye balarlar. Bu yaznn baln korkak demokratlar taifesi diye dnmtm. Amacm da askeri vesayet, darbe literatrne giren cmle fiiliyat sz konusu olduunda kaleminden kan damlayanlarn, sra PKK ve onun iddet sarmalna gelende ll kesilmesine bir eletiriydi. Dayanak noktam da PKKy eletiremiyorsunuz nk banza bir hal gelmesinden korkuyorsunuz. Oysa ki askeri eletirirken byle bir korkunuz yoktu eklinde zetlenebilecek basit bir nermeydi.
Fikir Platformu
117
Yine de tedbiri elden brakmamak adna merkez medyadan bizim mahallenin az laf yapan delikanllarn, geen gnlerde neler yazp izdiine yle bir baktm da onlar da bana saza niye gelmedin, sze niye gelmedin, var gndz krn eyle, gece niye gelmedin derken buldum. Her duyduunu sylemesi kiiye gnah olarak yeter hadisi dorultusunda, her zann yazmak da bize ayp olarak yetermi de biz bilmiyormuuz yani. Ya iimizden vakit bulamamz ya da gzden karmz demek ki. Netice de Devlet ciddiyetine sahip olmas beklenen bir kuruma verilen tepkinin dozuyla, bir katiller srsne verilecek tepki elbette ki ayn olamazd. Zulm nereden ve kimden gelirse gelsin her daim saflar sk ve dzgn tutan insanlarla bir arada olmak gzel neticede. in gelip de benim katilim iyidir nermesine dayand gnleri ve o gnlerin getirdiklerini ya yetenler bilir bu lkede. Kimine gre bir aya ukurda kimine greyse oktan son nefesini vermi olan kontra gerillay ne zaman merak etsem Soner Yalnn Binba Erseverin itiraflar adl kitabna bir gz atarm. Gney Douda olup bitenleri merak edenlere kendi uyguladm metodu tavsiye ederim; olaylar anlamaya almadan nce karakterleri iyi tahlil edin. Belki bir rpda hatrlayamayacanz ve barolde olmas beklenen kelli felli adamlar olmayabilir ama net kmasa da sisler arasnda o adamlardan rol alan ok daha ketum adamlarn mcadelesidir bir anlamda 27 yllk maceramz. Efendi-2 adl kitabna kadar iyi bir Soner Yaln okuru olmam hasebiyle abuk tantm Binba Erseverin itiraflar adl kitapla. Tm kitaplarn hatmetmi bir okur olarak kabul etmek gerekir ki Soner Yaln gzn hrs brmedii, adil olabildii mddete ok iyi bir Yazar. Kitabn belkemiini deiik tarihlerde Cem Erseverle yapt rportajlar oluturmakta. Kendisinin Aydnlk Dergisinde alt ve mrn bir trl ispatlanamayan Kontra gereine vakfettii dnlrse o yllar iin gerekten de byk bir i yaptn teslim etmek gerekir. Yazar, Tekilatn ki Silahoru isimli kitabnda Yakup Cemilden bir kahraman yaratma hevesinin aksine burada sadece dinleyici rolnde. Bu da son derece doal nk sizlerin de bildii gibi sorgulamada altn bir kural vardr: Sorgucu, sorgulanann yars kadar bilgiye sahip deilse sonucun baarsz olmas kanlmazdr. Doksanl Yllarn banda rnak ve yresinde olup bitenleri faillerinden iyi kimsenin bilemeyecei esas alndnda, anlatann karsnda sessiz sedasz oturmak ve not alabilmek en akllcas olsa gerek. Yazar buna zorlayan sebeplerden biri muhatabnn konu hakknda daha fazla bilgi sahibi olmasysa bir dieri de karsndakinin kendinden emin bir diyalektie sahip olmasdr. Mesela u paragraf sk bir Trk Milliyetisi olduu bilinen Cem Ersevere ait: Ben Trk Milletinden peygamber kmadna seviniyorum. nk Tanr, Peygamberlerini nizamndan km, kokumu insan topluluklarna gndermitir ve tm peygamberler Araptr. Tm peygamberler Ortadouda Sami rkndan kmtr. slam Kltr ve Arap Kltr apayr eylerdir Bu satrlar okuduum zaman dakika bir, gol bir dediimi hatrlyorum. nk doru veya yanl fikir atsn kurmu bir insan her zaman tehlikelidir; nk kimse onu o saatten sonra yolundan dndremez. Gnl ister ki fikri alt yapy uzun uralardan sonra kurduktan sonra bu aty kuralm ama her zaman yle olmuyor. Muhtemelen dindar bir insan olmayan Cem Erseverin kendine olan ar gveninden kaynaklanan ortaya tez atma ve doruluunu veya yanlln tartmak bile istememesi sadece bu konuyla snrl deil. Cem Ersever bugn kurulma aamasnda olan Profesyonel Ordunun gerekliliinin ilk iaretlerini de o gnlerde aadaki paragrafla veriyor.
Fikir Platformu
118
Size bir anm anlataym. Tarih vermiyorum, o zamanlar rnakta alay vard. Dediim yerde aramalar olurdu. rnaka giren kan vatandan yolu kesilir, arabadan indirilir, kimlik kontrol yaplrd. Bu aramalarn vatandaa eziyetten baka hibir ie yaramadn gstermek istedim. tane kimlik ve tane ayr plaka hazrladk. Kimlikleri o srada PKKnn MKYK yeleri olan Abbas Duran Kalkan, Cemil Bayk ve Selahaddin elik adna dzenledik. ki asker dikmiler yola, dur, nereye gidiyorsun dediler. Kimliimi gsterdim, enobaya gidiyorum dedim. Deftere Selahattin elik diye yazp, arabann plaka numarasn aldlar. Birka saat sonra geri dndm, ayn askerler. Bu sefer Cemil Bayk kimliini gsterdim, araba ayn ama plaka ayn. Onu da yazdlar. Ertesi gn gittim, dn bir ihbar geldi Cemil Bayk ve Selahaddin elik buradan gei yapm dedim olmaz yle ey dediler. Defterlerinize bakn deyince adamlarn adlarn grdler, ne yapacaklarn ardlar. Dnemin Skynetim Komutan Korgeneral Air zzere kadar intikal etmi olay. Beni ard ne yapacaz dedi. Durumu anlattm siz ne aradnz, ne yaptnz bilmiyorsunuz dedim Kitapta bu ekilde samimi aklamalar oka yaplyor Cem Ersever tarafndan. Mesela Anadolu Halk Cephesi diye bir oluumdan bahsediyor Ersever: Artk una kesin inanyorum; eskiden askeri ihtilallerle bir eylere zm aranrd. Ama artk halk ihtilali olur. Bugne kadar kime el uzattysa karln alamayan halk kendisi gelir bu sefer Her ngrnn tutma garantisinin olmadnn en byk gstergesi de yukardaki paragraf olsa gerek. ehit ocuklarndan, kardelerinden, akrabalarndan bir organizasyon kurma peinde olan Ersever kitabn ilerleyen blmlerinde PKK ile savan nasl olacan daha detayl anlatyor: PKK ile sadece onlarn metotlaryla mcadele edilir. Gerilla gibi dada yaayacaksn, gerektiinde snr tesine geeceksin ve PKK yok olana kadar byle savaacaksn. Devlet bana izin versin, byle bir tekilat kuraym ama nerede bizde byle Devlet Amacndan sapmad mddete bir gerilla mcadelesinde olmazsa olmaz neme haiz olan KontraGerillann i tanmn bu ekilde yapan Ersever yaad mddete bunun rneklerini de oka veriyor. O yllarda basit bir ileyi sz konusu anladm kadaryla; hapisteki militanlardan itiraf yaplyor, daha sonra bu itiraflarn yer gstermeleri neticesinde operasyonlara giriiliyor ve hedef ortadan kaldrlyor. Ben, Cem Erseverin ekibinden olduunu bildiim Abdlkadir Aygan ve brahim Babat gibi isimlerin de yazdklarn ve hakknda yazlanlar ayrntl okuduum iin sistemin aa be yukar bu ekilde ilediini sanyorum. Gerekli olan istihbaratn itiraflardan, teknik ve lojistik destein de Devlet tarafndan saland bir rgtlenme ve bu rgtn bandaki adamn hikayesidir bu kitap. Kitapta Devletten bamsz bir rgtlenme modelinden de bahsediyor Ersever: Gneydou gruba ayrlmtr: Birinci Grup; Diyarbakr, Bitlis, Bingl, Elaz, Tunceli hatt. kinci Grup; rnak, Cizre, Uludere, enoba hatt. nc Grup; Nusaybin, Mardin, Kzltepe hattdr Mesela burada Hakkari ve yresinin neden paylalmad izaha muhtatr. Yine de bizim bir blok olarak bildiimiz OHAL Blgesinin, aslnda oklu bir yapya sahip olduu bilgisi yine de nemli. Daha da nemli olan bir baka bilgiyse, Erseverin itiraf ettii birinci grup olan Tunceli- Elaz hattnn sorumlusu olan isim: Sakall veya bilinen ismiyle Yeil Her konuda konumaktan ekinmeyen Erseveri iki isim hakknda biraz ekingen grdm syleyebilirim. Birincisi, kendisinden korktuu sylenen Yeil kod adl Mahmut Yldrm, kincisiyse ayn zamanda Hilal Belediye Bakannn da katili olan rnakn kkl ailesi Babatlar.
Fikir Platformu
119
Hakkn vermek gerekir ki Soner Yaln iki cinayeti ve msebbiplerini de soruyor Ersevere: Musa Anter ve Vedat Aydn cinayetlerini. Parmaklarn zerine evrildiini bilmesine ramen ikisine de cevap vermeyen Ersever topu taca atyor ama kadere bakn ki mr o topu tatan almaya yetmiyor ve bir mddet sonra bir kprnn altnda l olarak bulunuyor. Kimin ldrd hal tartlmakla beraber iki detay ok nemli: Ersever ve yardmcs Mustafa Denizin ldrlme ekilleri Elazda ldrlen Avukat Metin Can ve Doktor Hasan Kayann ldrl ekillerinin ayns. O blgenin sorumlusunun da Yeil olduunu Ersever zaten sylemiti. kinci detaysa, kiisel gvenliine paronayak dzeyinde dkn olan byle bir insana, kendisinin gvenmedii kimsenin ldrebilecek kadar yaklaamayaca gerei. Anlalan o ki, Ersever iin ta uzaktan gelmemiti. Kitap ilgin ve okunmaya deer bir kitap ksaca. Cezaevinde part- time ikamet eden ve sk sk operasyonlara giden, sorgulamalara katlan eski militanlardan tutun da, Lojmanlara yerletirilip bordroyla memur yaplan Jitem Elemanlarnn maceralarna kadar bir sr kk hikyeler anlatlmakta. Kitabn sonunda da o yllarn Devlet Byklerinin konuyla ilgili sylediklerini bulacaksnz. Devlet cinayet ilemez, cinayet rgtleri kurmaz diyen Turgut zala m inanrsnz, yoksa Trkiye bir NATO yesi olduu iin byle bir kuruma sahip olmas doaldr. ABDnin de byle bir kurumu desteklemi olmasn yadrgamamak gerekir diyen dnemin CA Bakan William Colbye mi inanrsnz, ya da ben yaptm, oldu diyen Ersevere mi inanrsnz onu bilemem. Tek bildiim, okumadan anlayamayacamz
Fikir Platformu
120
Tarihin Ak Sayfalar: Cengiz Aytmatovun Babas Ve Krgz Halknn Dram (Erden zkant)
Kzm, oray bir tek sen biliyorsun. Elbet ileride bir gn bu sistem deiecektir. te o zaman masum olarak ldrlen o ehitlerin ailelerine ve topluma bu gerekleri anlat. Bu benim boynumda bir bor olarak kalmasn istemem. Sana vasiyet ediyorum Byk bir aresizlii anlatan bu cmleler, Sovyetler Birlii dneminde ileri Bakanlnn istihbarat birimi olan GPUde beki olarak alan bir babaya, Abkana ait. 1973 ylnda lm deinde yatarken yannda bekleyen kz Bbraya Stalin basksnda ldrlenlerden bahsediyor nk kimseye sylemeden, yerlerini kimselere gsteremeden lp gideceinden korkuyor. arld zaman 2 veya 3 gnde bir yazla giderek oradaki ileri halleden eve dnd zaman ise kimseyle konumayarak yaadklarn iine atan Abkan, 15- 20 gn getikten sonra ailesini geri ontaa gtrmeye karar verir. Gitmeden nce ise ei ve ocuklarna tembihte bulunur: Gittiimizde orada baz deiiklikler olmu olabilir. Fakat siz hibir ey olmam gibi davrann. Kimseye bir ey sormayn
Fikir Platformu
121
ontaa yaklarlarken, Abkann kz Bbra, kerpi fabrikasnn yerinde yksek bir tepeciin meydana geldiini fark eder. ocukluuna aldanarak, onca hatrlatmalara ramen Baba, hani fabrika nerede? diye sorar babasna. Babas ise kzna Kzm artk fabrika filan yok. Ben sana hi bir ey bilmiyormu gibi davran ve hi kimseden hi bir ey sorma demedim mi? Biliyorum sen her eyi bilmek isteyen, merakl kzsn. Ama oradakilere en ufak bir ey aktrrsanz, bata ben olmak zere hepimiz ldrlrz. Bunu mu istiyorsunuz? diye kr. Bir gn gece, Abkann, o tepeye giderek kerpi fabrikasnn ocann yannda gizli gizli Kuran okuduunu, aladn ve huyunun deierek sinirli bir hal aldn fark eder ailesi. Bu arada baharn gelmesi ve havalarn snmasyla birlikte tepecikten tahamml edilemeyecek kadar ar kokular gelmeye balar. Burada bir eylerin yaandn, bir muammann olduunu hisseden Bbra, babasna hep sorular sormaya devam edip durur. Babas ise kzn azarlayarak aklamada bulunmaz. Bu vasiyetin ardndan vefat eden Abkann kzn azarlayarak aklama yapmad konu, 1991 ylnda Krgzistann bakenti Bikek yaknlarndaki onta civarnda bulunan toplu mezardr. Stalinin zulm Bulunan bu mezarla, Rus lideri Stalin basks zamannda tutuklanarak topluca kuruna dizilenlerin defnedildii anlalr. Mezarln olduu yerde, Selvi Boylum Al Yazmalm, Beyaz Gemi ve Gn Uzar Yzyl Olur gibi eserlerin sahibi dnyaca nl Krgz yazar Cengiz Aytmatovun babas Trkul Aytmatov dhil ldrlen drt kiiye atfedilen sular ieren iddianame bulunur. Yllar sonra bulunan bu iddianameyi ieren belge, yarm asr toprak altnda kalmasna ramen rmeden 1930lu yllarda yaplan zulmn yzn gnmzde gstermeye yardm eder. Ayn zamanda 1938 ylnn Kasm aynda gerekletirilen olay da tastikler. 1938 yl Kasm aynn banda Moskovadan, Sovyet yksek mahkemesinin askeri hkimleri Alekseev, Zaytsev ve bakan olarak Batner, rejim muhaliflerini yarglamak zere Bikeke gelirler. 5- 8 Kasm 1938 tarihlerinde mahkemenin yeleri, 40 mahkma lm cezas karar verirler ve bu kararn geciktirilmeden uygulanmas gerektiini ifade ederler. Zaten tam o gnlerde tutuklama ve idamlarla ilgili olarak Dvoyka ve Troyka hapishanelerinde de ok youn almalar yaplmaktadr. Bu almalar yapan hkimler, 1930lu yllarn ikinci yarsnda st Dzey Sovyet Partisinin onayyla ileri Halk Komitesine bal alyorlard. Hapishanelerde ne ile sulandklar bile belli olmayan 97 mahkm bulunuyordu. Bu 97 mahkmla beraber tutuklanan 40 kiinin, yani toplam 137 mahkmun, ortadan kaldrlmasna karar verilir. ileri Halk Komitesinin verdii karar listesinde 5 Kasmdan 8 Kasma kadar kuruna dizilen 137 kiinin kayd bulunmaktadr. Kaz srasnda ise 138 kafatas bulunur. Ancak bu 138. kafatasnn kime ait olduu ile ilgili bugne kadar net bir bilgiye ulalamamtr. SSCB Merkez Yrtme Komitesinin 01.12. 34 tarihli N- 58 maddesine gre alnan infaz kararnn en ksa zamanda yerine getirilmesi gerekiyordu. lm cezas verilen tm tutuklular, hapishanenin bahesine kartlarak ard ardna infaz edilir. ller yk arabalarna yklenip, zerlerine kaln tente kapatlarak, sabaha kadar u anki Toktogul ve Logvinenko sokaklarndan geirilerek ontaa doru tanrlar. Yk arabalarnn getii kylere barikatlar kurularak (u anki Ta- Db) orada yaayanlarn dar kmalar da nlenir. Buna ramen insanlar, bir yolunu bularak st ste dizilmi olan tezeklerin arasndaki deliklerden dahi olsa geen arabalar grrler. Halk arasnda Krgzlarn kaymaklarn yani dhileri toplayarak ldrdler ve gmmeye gidiyorlar gibi sylentiler kmaya balar. Bbra, babasnn vasiyetini yerine getirir Beklenen gn 18 yl sonra 31 Austos 1991de gerekleir. Bugnlerde 20. yln halkyla beraber cokuyla, 7den 77ye herkesin katlmyla kutlayan Krgzistann bamszlnn kazanld ve
122
Bbrann babasnn hayal ettii gn nihayet gelmitir. te tam sras diye Bbra, Rus stihbarat Servisi KGBye giderek, Stalin dneminde ldrlen insanlarn yatt yeri gstermeye hazr olduunu syler. Fakat oradaki idareciler, bu habere pek itibar etmezler. nk bunu ispatlamak iin ellerinde yeterli bir delil yoktur. KGBnin Olaanst Hal Bakanl Komisyonunu destekledii her halinden bellidir. Bbra, dier devlet idarecilerine ve ehitlerin ailelerine mektup yazarak yllardr saklad bu srr paylar. Stalin dneminde ldrlenlerin ehre yakn bir yere gmld hakknda sylentiler vardr. Tam olarak yerini kimse bilmese de Bbraya da inanmazlar. Btn bu ilgisizlie ramen Bbra mcadelesine devam eder. Bir yandan babasnn vasiyetini yerine getirmek, dier yandan da kendi insanlk borcunu demek iin bu ii sonuna kadar gtrr. Bbra, KGBde alan Bolot Abdurahmanov adndaki bir delikanlyla grr. Mezarl aratrmak Bolotun grevi deildir hatta ilgi alanna da girmez. Ama o, Bbrann sylediklerine inanm ve ontan srrn amaya karar vermitir. Bbra ve Bolot, KGBnin grevlileriyle buluarak, ontaa giderler ve kaz ilemini balatrlar. Yllar sonra Bolot, kaz ileminin balad o gnle ilgili hatralarnda ayrntl aklamalarda bulunur: ontadaki kaz yaplan yerde eklilerin kurduu kerpi fabrikas vard. Bu fabrikada kerpici piirmek iin 3,53,53,5 metre byklnde kurduu ocaklarn diplerine 10- 15er kiilik vali sekreterleri, halk komiserleri, iiler ve sradan iftiler eklinde cesetler atlm ve zerleri toprakla rtlm sonra tekrar cesetler atlm. Bu kazda arkeolojik adan farkl bir ey kmt ortaya. 53 sene topran altnda kalmasna ramen, ceza raporunun zeti rmeden bu gnlere ulam. Abdray Abdrahmanov, Cusup Abdrahmanov, Trkul Aytmatov ve Yusup Bulatovlarn ceza raporu bulunmutu. Bunun dnda Sultanbekov kendi ismini ipek iple gmleinin yakasna ve pantolonun kemerine dikmi ve bu dikili yaz da olduu gibi duruyordu. Bu ok artc bir durumdu! Akas byle bir durumla karlaacamz beklemiyorduk (B.Abdurahmanov, Temmuzdaki iki hafta kitabndan, Trkul Aytmat olu, Bikek - 1993) lm cezasna arptrlanlarn listesi Trkul Aytmatovun birka sayfalk ceza raporunun zeti olduu gibi durur. Belgeler, iki metre toprak altnda bulunduu iin iyice ypranm durumdadr. Bu ceza raporunun salam kalm olmas, KGB arivinden dier ehitlerin de isimlerinin bulunmasna kolaylk salar. ontata bulunan listede 5- 8 Kasm 1938 ylnda lm cezasna arptrlan mahkmlarn ad ve soyadlar ortaya kar. O listede isimleri geenler unlardr: Abdkadr Abdrahmanov, Cusup Abdrahmanov, manal Aydarbekov, Trkul Aytmatov, Osmonkul Aliyev, Abdray Abdrahmanov, Abdraman Bulatov, Yusup Bulatov, Asanbay Camansariyev, Hasan Ciyenbayev, Omor Cumayev, Dali Zulfibayev, Bayal sakeev, yosif Kuzmin, Pavel Lvov, Murat Salihov, Ebay Sultanbekov, Kasm Tnstanov, Sdk onbaev, Kocokan orukov, Erkinbek Esenamanov. Listede ad geen isimler, 1938li yllardaki Krgzistann aydnlar ve Sovyetlere de gnlden inanm arlk dneminden sonra Krgzistann bir devlet olarak kalknmas iin fedakrlk yapan insanlardr. Tarihin Ak Sayfalar Yukardaki bilgilerin ayrntlar ve 1930lu yllardaki Stalin srgnnde kuruna dizilerek ldrlen Krgz halknn siyaset ve i dnyasndaki nemli ismi, devlet adam Trkul Aytmatovun hayat, Trkulun kz Roza Aytmatovann kaleme ald, lkemizde de Salkmst Yaynlar tarafndan bu yl yaynlanan 176 sayfalk Tarihin Ak Sayfalar adl kitapta yer alyor. Bu acl hayata ortak olan ve
123
ayn aclar paylaan ailesi ve akrabalarnn bandan geen zor gnler, kuruna dizilen Trkul Aytmatovun hayat serveni, hanmnn yaad aclar ve onun cesareti ile ocuklarnn, akrabalarnn ektii skntlar bu eserde bulunuyor. Yazar, Yirminci asrn 30lu ve 50li yllar arasnda kuruna dizilen susuzlara armaan ediyorum dedii kitabn nszndeki u cmlelerle tarihin karanlk sayfalarndan tozlu bir yaprak nmze sermekte: Ben o mezarln bulunduu gn hatrlyorum, heyecandan yerimde duramyordum. Ayn zamanda babam acmaszca susuz yere ldrdklerini haykra haykra syleyerek iimdeki sakl kini karmak istedim. Ama kime ne diyeceksin, kiminle neyi paylaacaksn? Haykrmak deil ylesine oturup anlatmaya bile kalp dayanamaz te btn ruh gcm toplayarak kalemime sarldm. Bari dille anlatmaya kalp dayanamazsa kalem anlatsn da gelecek nesiller bu gerei bilsin ve bu olaydan ibret alsn. Okuyucu bu kitab eline ald zaman hakl olarak: Bir ailenin yaam olduu olaydan kime ne? Hatta o nl, tannm biri olsa bile?diye sorabilir. Ben de buna cevap olarak:Bu aclar sadece tek bir ailenin yaam olduu ac, keder deildir aksine binlerce ailenin yaam olduu hsrandr. derim. Repressi yani bask dneminin eri aynas binlerce ama binlerce ailenin kaderini ve geleceini karartt. 1930lu yllarda Sovyetler Birlii, parti yelerini ve iilerini tutuklayarak srgn etmitir. Bu bask 1920li yllardan balayarak 1937- 1938li yllarda tam zirveye ulamtr. Bu yllarda srgnler toplu halde yaplmtr. Susuz insanlar bulunduu grevine, nvanna ramen, kadn erkek demeksizin, rkna, dini inancna ve sosyal statsne v.s. baklmakszn eitli cezalara arptrlmtr. Bylece kendi lkesine samimice, fedakrca, hi bir art niyet beslemeden alan insanlar yine kendi devleti tarafndan en olunmayacak derecede hakszlklara maruz braklmlardr Sadece Krgzistanda tutuklananlarn says genel olarak 100.000e yakndr (Ruh Keni gazetesinin 2008 Kasm ayndaki saysnda ise Stalin basks devrinde tutuklananlarn 100.000den fazla olduu belirtilmitir). Bu rakamlar ispatlanm resmi aratrmalardr: Yz bin kiinin kaderi, bu bir istatistik gerektir. Acdr ama gerektir. Tek kiinin kaderine gelince fert olarak bu, byk bir trajedik durumdur. Gerekten de yz bin kii szn aza almak kolay ama dnnce insann beyni zonkluyor. Oradaki her bir kiiyi ele alacak olursak onlar Krgzistann nemli bireyleri olarak gecesini gndzn lkesi iin veren kahramanlard. Onlarn ailesi, akrabalar, arkadalar, yaknlar, telafisi mmkn olmayan aclar yaad ve bu aclar hala da devam etmekte. Kolay m babasz yaamak? Bakalar baba derken hznlenmemek Ya onlarn hayat hakk Olay sadece onlar tutuklamakla sona ermedi ve bu sefer de onlarn aileleri takip altna alndlar. ocuklarna halk dmanlarnn ocuklar denilerek uzun yllar boyunca her konuda ykselmelerine engel olmaya altlar. Bu engeller ocuklarn geleceklerini etkiliyordu. Onlarn nemli karar mercilerine gelmeleri hep engellendi. nlerine hep zorluklar karld. Bu yaplan zulm devlet yllar boyu saklad. Gerei insanlara sylemekten hep korktular. Ortaya kmamas iin ya sustular ya da tarihe gidecek doru yolu saptrmaya altlar. Hala 1930lu yllara ait bilgiler ortaya karlamam ve eksiktir. Elinizdeki bu kitap hakikati ama sadece ve sadece hakikati kapsamaktadr. Ben bu eserin, tarihin tamamlanamam eksik kalan blmnn bir ksmnn tamamlanmasna katk salayacana inanyorum.
Fikir Platformu
124
Adna yola ktmz halkn bana bela olduk! (brahim Becer) Her yl on binlerce yerli, yabanc turistin ziyaret ettii, antik Yunan eserlerinin sergilendii Efes Mzesinin tam karsndaki Ahmet Ferahl Parknn bahesinde aym ierken, bir yandan da Brezilyann yetitirdii efsanevi sa ak Garinann ilgin yaam yksn okuyorum. La Liga ya gnderdiimiz temsilcilerimizden Arda Turann ve Mehmet Topaln karlamasnda Arda Turann takmnn yenildiini yazyordu internet siteleri. Demek ki millet olarak genetik hanemize altn harflerle yazp, hi durmadan kraat ettiimiz vgde ve yergide arya kama, hastalmzn gn gelip durdurulaca La Liga gibi duvarlar olmasa, bu ok iyiyiz be abi! hastal yakamz brakmayacak. Neyse ki her alanda dnya standartlaryla karlayoruz da boyumuzun lsn alma ansna eriebiliyoruz. Yine de tm standartlarla karlasa da, hepsinden yetenei sayesinde syrlmay bilenler de yok deil futbol dnyasnda; Garinadan bahsediyorum. Tm zamanlarn en iyi top sren futbolcusu olarak gsterilen Garinann aslnda bir sr defosu var. Garina bildiiniz topal. Sol baca ieri, sa baca da dar doru arpk olmasnn yan sra sa baca da sol bacana gre alt santim ksa. Tek defosu bu olsa neyse de Garina stne stlk a da ayn zamanda. Rekabet, hrs gibi kelimelerin oka terennm edildii Futbol Dnyasna da ok uzak Garina; bu kelimeleri lgatine hi almad gibi yaadklar ve yaattklaryla da birebir rneklendirmekte. 1962 Dnya Kupasnda Brezilyann ngiltereyi yendii mata iki gol birden atar ama sevinmez. nk man ikinci aya olduunu zannetmektedir. Yani Brezilyann turu getiinden bile haberi yoktur. Dneme ahitlik eden futbolcu arkadalarnn anlattna baklrsa, Garina gerek kulp dzeyinde gerekse Milli Takm dzeyinde oynayaca rakibini ou kez bilmezmi. Topu ayana
125
aldnda tek bildii, kar kaleye kadar topu gtrmek olduu iin hibir sisteme dahil edilemedii de bir baka defosudur Garinann. Dneminin bir baka yldz Peleyle bu yzden aralarnn hep ak olduu sylenir. Ma ncesi taktik toplantlarna bu yzden alnmayan Garina, idmanlara da gelmeye gerek grmez ama stn yetenekleri sayesinde gerek bir seyir zevki sunarm seyircilere. Okuma yazmas olmad iin futbol hayat boyunca hibir kontratn okuyamad gibi zar zor imzasn atabilmi bu kontratlara Garina. Ne para pul, ne fiziksel engeller, ne yaad serke hayat Garinann bugn hala hatrlanmasna engel deilse bunun tek aklamas olsa gerek: Yetenek! Krt Meselesinin halli yolunda BDPnin olmazsa olmaz babnda burnumuza dayad Abdullah calandan bir Garina karabilir miyiz diye dnyorum ama olmuyor. Zamannda kendisiyle mesai arkadal yapm olan emdin Sakkn APO adl kitabn okuduunuzda da bir Lider iin defo saylabilecek her trl zelliin kendinde toplandn gryorsunuz. 2 Ocak 2004de nszn yazd bu kitapta Sakk aslnda giri blmnde sonucu u cmleyle anlatyor: adna yola ktmz halkn bana bela olduk! Garina pratiinin aksine Sakk kitabnda, Liderlik vasflarnn ekillenmesinde yetenekten ziyade evreye nem verir. Demostenes, byk bir tccarn oludur, Descartes bir kent soylusunun, Gogol bir aristokratn eklinde liste uzayp gidiyor. Urfa merkezli byk bir uygarla tarihin tanklk etmedii iddiasnda bulunan Sakk, yetenek konusunda kapy amadan kapasa dahi biz kitaptaki yolumuza devam edelim. spata muhta bir iddiada bulunuyor Sakk kitabnn ilerleyen sayfalarnda. Bir iktidar hrsyla yanp tutuan calann ilk ald kapnn lk Ocaklar, Sonrasnda Siyasal slamn kalesi MTTB ve en son olarak da Trk Solu olduunu sylyor. nde de tutunamamasnn en nemli sebebinin entelektel seviyesinin yetersizliine baland bu iddiaya bir de not dyor Sakk: eer bir tanesinden yz bulsayd Krtlk gibi bir meselesi olmayacakt. Kenyada 1999 ylnda ele geirildiinde Benim de annem Trktr. Devletimize olursa bir hizmetimiz yapmaya hazrm eklinde kurduu cmle Sakkn iddia ettii omurgaszlk tabirini destekler mahiyette olsa da biz yolumuza devam edelim. Kitabn ilerleyen sayfalarnda kurulan bir cmle var mellifi tarafndan: eytan olmayan tanr ne ie yarar ki? Sakk bu cmleyi calann rgt iinde balatt amansz tasfiye srecini anlatmak iin kuruyor. Kendisine rakip olarak grd kim varsa bir ekilde tasfiye ettiini etraflca anlattktan sonra PKK Hareketi iindeki sembol bir ismin nasl ortadan kaldrldn da isim vererek anlatyor. Adna akademi bile kurulan kod adyla Agit, bilinen adyla Mahsum Korkmazdr bu isim. 28 Mart 1986 tarihinde emdin Sakkn da iinde bulunduu grup atlan bir pusuya dyor. Pusu baarszdr, bir kii hafif yaralanr ama ortalk aydnlannca anlalr ki turpun by heybede sakldr. rgtlyle, sava tecrbesiyle, da pratiiyle militanlarn gznde gen yanda bir kahraman olan Mahsum Korkmaz, ekip iinden bir kiinin (Feyzi Aslan) silahndan kan kurunla alnndan vurulmutur. Mahsum Korkmaz o srada PKKnn iki numaral adamdr. Sakk iin peini brakmaz ve bir aratrma komisyonu kurulmasn ister ama calan buna kar kar. Sakkn ehadetine gre birka yl zarfnda bu ekipten kendisi ve zanl haricinde kimse sa kalmazken Feyzi Aslanda apar topar Rusyaya gnderilir ve bir daha da haber alnamaz. Bir komploda ilk kesilenler en gevek ulardr sznn snanmas bir anlamda Dedik ya, ispata muhta iddialarla devam etse de kitap ilgin. Ho, kitabn basm tarihiyle Soner Yalnn Efendi isimli kitabnn basm tarihi birbirine ok yakn olmas hasebiyle bir para
126
komplo teorisinin kimseye zarar olmaz. En azndan Sakk ok daha cesur; Soner Yaln gibi tmleci, yklemi soy ktne kadar anlatp zneyi gstermeden tas tara toplayp kamyor. Sujet+verbe+complemant eklinde zetlenebilecek Fransz ekolne daha yakn Sakk. Sefih hayat dknl, bir gerilla savana nderlik ettii halde sfr da tecrbesi, aykr seslere olan tahammlszl, zora dt anda ark etmesi, sorumluluk almaktan kanmas, komploya kar olan ar dknl, obez derecesinde oburluu, tek adam olma hayali, ahin Baliten tutun da Dr. Barana kadar uzanan bir silsilede bir kalemde tasfiye ettii arkadalarnn hznl sonlar eklinde uzayp giden bir defolu listeye sahip Abdullah calan. al ve topallna ramen bugn hala konuulan Garinadan en byk farkysa alanndaki yeteneksizlii olsa gerek. Buna ramen en byk ans da kendinden kat be kat daha yeteneksizlere komuta etmesinden geiyor. Kendisi acmasz ama komuta ettii insanlar bir dn salonunu basmak marifetiyle, korumay taahht ettikleri halkn canl kalkan yapp asker ldrmeyi dnebiliyorlar. Hem de bunu bir hal sahada kocasn ldrdkleri masum bir kadna da kurun skmalarnn hemen akabinde yapabiliyorlar. Evveliyatlarnda renci yurtlarna Molotof atmak, atlan molotofla gencecik bir kz diri diri yakmak olan bu caniler srsnn ciddi bir Devlet tarafndan muhatap alnma ans sfrdr. Bu saatten sonra o corafyada bir adam aranyor; bu katiller srsnn yaptklarn yzlerine vuracak kadar gzleri gren bir adam. a olsa dahi, masum bir kadna kurun skan bir insana katil diyebilmek iin Garina kadar gzleri grecek bir adam! Bir adam aranyor; topal da olsa, ar aksak yrse de kendisine korka korka uzatlan, mahcup, acl eli tutmak iin tm engellemelere ramen, de kalka koacak yetenekli bir adam! rgtn siyasi kanad var, neden oraya mracaat edilmiyor? diyen dostlara da selam olsun. Biz kimseye vekil olamazsn demedik ki
Fikir Platformu
127
Bir Teslimiyet Yolculuu ve Trenin Tam Saatiydi / Heinrich Bll (Alper Grkan) Gzya denilen saysz dereden meydana gelmi hayatn tm birikimlerini kurutup yok eden bir sava nsanlarn kimliksiz suretler halinde var olma mcadeleleri dnda bir anlam veremedikleri dirimsellik Byk Almanya uruna ylm cesetlerin arasna katlacandan emin olarak yola kan gen bir adam, bir asker *** Hayatn biraz okuyunca piyade er olarak katld cephede nianlsndan ayr kalan ve bir dnem esir den Heinrich Bll, belki de savan kederiyle yazmtr Trenin Tam Saatiydi kitabn diye dnmeden edemiyor insan. nk sava sonrasnda yaymlanan Trenin Tam Saatiydi, hi bitmeyecei sanlan kinci Dnya Savann son gnlerinde bir haftalk bir tren yolculuu sonunda katlaca cephede yok olacan bile bile giden Andreasn hikyesidir. Olabildiine ktmser bir ruh haliyle dolu Andreasn teslimiyeti ve bu teslimiyetinin gemiten gelen sreklilii stnedir. Ya da diyebiliriz ki tepelerinde gnei son kez grdne inand bir randevuevinin bahesindeki aalara dklen yamuru seyrederken, daha nce hi alamam olduunu fark eden bir askerin lme yollanrken aslnda hi yaamam olduunu fark ediinin hikyesi Yarm braklm ya da eksik yaanm bir hayat deil, hi yaanmam bir hayattr onunki: mrnn en byk d olan piyanist olma arzusu, nce bitirmek zorunda olduu lisenin sonra da araya giren grevlerin yznden gereklememitir asla. Sonrasnda da balayan savala beraber drt buuk yl yok olup gitmitir dlerinden uzakta. Bakalarnn kurduu gibi bir hayal kurmaya girimi ve piyanist olmak istemiken gereklilikler, zorunluluklar, mecbur istikametlere saplarak tkenen yllar boyunca ellerini bir piyanonun yumuak tularna dokundurmaktan mahrum kalmtr. nsanln kara yazgs, istemedii eyleri yapmak, isteklerini yapamamak, bakalarnn ryalarnda yaamak, bakalarnn sularnda yzmek ve boulmak, onun da kaderi olmutur
Fikir Platformu
128
Bll, Andreasn yolculuu boyunca anlattklaryla onun bu kaderin mkerrer bir sureti olduunu da gsterir: Yllar sonra teyzesi olduunu rendii annesinin ona yetmeyen merhametine ramen baka bir savatan kalan yaras yznden len babasnn kaderidir ona kalan miras. Akran ve ada niceleri gibi gidecek, varacak ve lecektir. Nasl bir sona tevcih edildiinden emin olan gen adamn, hatrladka lme teslim oluunu daha da kuvvetlendiren mahvolmu hayat; ne babasnn bu mirasyla mahduttur ne de savan inedii dier insanlarn varln srdrme abasyla. O kendini babas kadar uzun yaayp, bir aile kuracak kadar ansl grmemektedir. Dier taraftan ilerindeki tutsaklarn fabrikalara gitmek iin hazrlandklar yoksul evler, mitsizlikle yorulmu baklara batm askerler, kendinin de yaknda yzleecei lme hazrlanan yal kadnlar ve bilmeyen, bilmediklerini de bilmeyen ocuklarla dolu ehirleri geerken insanlarn varln srdrme iradesine aar. Yarm kalm ailesi, yarm kalm sevgileri, yarm kalm hayalleriyle dopdolu gemii sadece geride kalan bir istasyonun buulu hatras deil, ayn zamanda gelecekte grecei istasyonun da tek geerli sebebidir. Ona gre gemii, geleceinin tm kodlarn ieren bir btndr. Bu da onda lmn, yokluun, yok olmann ve bunun yakn bir zamanda olmasnn tm kabullenii halinde bir ktmserlik olarak ortaya kmaktadr Her lmn erken olduu gereini kendi lm ve kendi gereklii zerinden fark eden Andreasn yarm brakt her eyiyse ask yzl karyolalar ve kt niyetli, souk gri bir koridoru olan bir randevuevi btnler. Alman olduu halde ondan nefret etmeyen Polonyal fahie Olinayla geirdii tek gece, onun pei sra zlemesini istedii ak olacaktr. Ardnda bir kadnn gzyalarn brakanlara kar duyduu kaba kskanlkla sarld bu gen kadnda bulduu her ey, gerein hayali bir sureti ve hayalin gerek bir hatrasna dnecektir Geen geceler, piyanoda ilk ac tatl denemeler Okul, sava, sava Sava, arzulam olduu o tanmad yz Bu gz kamatran slak rmak iinde titreen bir tablo gibi soluk, acl, yzp duran biricik gerek: Olinann yz ehvetten uzak bir sevgiyle bir gece geirdii Olinada bulduu eski -ya da hi olmam- sevgili, onun kendisinden gn erken domu olmasnn akasyla anlam kazanan anne ve karde zlemi, incecik parmaklarndan yaylan namede duyduu kendi piyanist olma hayalleri Sonra, tpk diledii gibi ardndan gzya dken bir kadn brakmann strabyla savaa ve yani yok olmaya doru yollan Trenin Tam Saatiydi, savan ar yklerini yklenmi bir Almanyann ocuu olan yazarn, tarihin kmazndaki ayn kader ve kederden olma milyonlarca Andreasa merhametli bir baknn novellasdr.
* Trenin Tam Saatiydi, Heinrich Bll; Can Yaynlar, 1996, stanbul
Fikir Platformu
129
Dnya Nimetlerinden Yeni Nimetlere, Andre Gide (Suzan Nur Baarslan) Hibir eyi putlara kurban etme. (Andre Gide) Andre Gide(1869-1951) Dar Kap ve Kalpazanlar romanlarnn tannm Fransz yazardr. Bu incelemede yazarn hayatnn iki ayr dneminde -genlik-yallk- yazd Dnya Nimetleri ve Yeni Nimetler adl eserleri incelenecektir. Dnya Nimetleri[1] (Les nourritures terrestres) Gidein 1897 ylnda 28 yanda yazd ve hayat grn ortaya koyduu bir bildiri nitelii tar. Ancak bu yazn, cokun bir lirizmle kaleme alnm dzyazsal bir iir olduu kadar; iinde mektup, ark, iir, diyalog, gezi yazs, sylei zelliklerini de tayan karma bir tr olarak karmza kar. Ayn zellik tematik anlamda da vardr. inde Tanr, inan, coku, sevin, bilgelik, varlk, ben, bekleyi, lm, yaam, okumak, yaamak, arzu, gemi-angelecek, bakalarna benzemek, ehvet, semek, zgrlk, kitaplar, yalnzlk, retme istei, sevgi, ak, yol, Tanrnn buyruklar, ozan, pimanlk, yallk gibi birok kavram ileyerek youn bir eserdir. Bir yol kitabdr ayn zamanda bu eser, zaman ve meknla ilerleyen, isel cokunluun tabiatla birletii Gezi yazs zelliini gezdii yerlerin spesifik aktarmndan alan bu eser, ehirler, baheler, hanlar, ovalar, vahalar, ller, sular, gzler, iftlikler, kahveler, havuzlar, kervanlar, besinler alt balklaryla birok lkeye, ehre yolculuu anlatr. Her kent, bir zelliiyle bellekte yer tutmaktadr. Mekn adlar, onunla zdeleen imge-an-grnt, her bir kent iin tek tek dile getirilmektedir. (s:131) Bu yerler: Adullam maaras, Adriyatik, Amalf, Alkazar, Ambroise, Acadimus baheleri, Avranches baheleri, Alpler,Bethleem Duvarlar, Borghese baheleri, Biskra, Blidah, Cita Cecchia, Cezayir/Essai, Come Gl, Comes, Chetma,Fiesole tepesi, Farnese baheleri, Floransa,Grnata, Generaliffe setleri, Gafsa,Helvetya, Honfleur,zmir, La Haye park, Lido, Lecco,Musul, Malta, Mnih, Montpellier baheleri, Malta,Ninji, Napoli, Nimes/Fontaine kanallar, Nasphur, Normandiya,Oumach,Piza/Campo
130
Fikir Platformu
Santo, Peyrou,Roma/Monte Pincio, Sirakz, San Marco Manastr, Strasbourg, Sevilla,Touggurt, Tunus, Villa Borghese, Venedik, Vendee baheleri, Vaucluse,Zaghovandr. Eserdeki ana kahramanlar kiiden oluur: anlatc, Menalque ve Nathanael. Ancak eserin giriinde eserin banda anlatt lkelerin, olaylarn, kokularn kimisinin de hayali olduunu syler. Olmayan kiiler ve gidilmeyen yaanmayan eylerin ardndaki tek gerek kendisidir hatta kendisini de bir gr olarak ifade ederek gerekliini soru iareti olarak brakr(s:108). simlerin nemi yoktur ve aslnda seslendii sadece eserin okurudur. Ve daha eserin bandan, bu eser okunduu anda kitab atp kmasn ister okurundan/Nathanaelden ve ondan ne beklediini: Neyse, beni okuduun zaman, bu kitab at ve k. Kitabm kmak arzusu versin isterdim sana, nereden olursa olsun kmak -kentinden, ailenden, odandan, dncenden. Yanna alma kitabm Beni unut, derdim. Kitabm kendisinden ok kendi kendinle ilgilenmeyi retsin sana- sonra kendi kendinden ok, kendi dnda kalanlarla ilgilenmesidir(s:17). Menalque, kahramann dostluun tesinde, aka ok yakn bir eyle ayn zamanda karde gibi sevdii kiidir. retisi kiiyi sahip olduu her eyi brakmak zerinedir. Aileyi, kenti, her eyi. Onunla hayatnn altst olduu depresif bir dneminde karlar ve Menalque, onun iyilemesi, dirilmesi, yeniden douudur. Nathanael ise birikimini aktard, seslendii, t verdii, gelecekte kendisini okuyacak kii/okurdur. Eserde geen dier kahramanlar: Abel, Angaire, Alcide, Athman, Bachir, Cleodalise, Eric, Eliphas, Guzman, Idoine, Helene, Hylas, Lothaire, Moelibee, Mopsus, Myrtil, Phedre, Permenide, Simiane, Tityre,Tibulle, Terence, Theodose, Ulrich, Ydierdir. Zaman olarak eser, kahramann genliinde balayan deneyimlerinin yallna dein uzanan bir srete anlatld (kesin zaman verilemese de kahramann 25 yandan nce balayan anlat, 50 yandan sonraya dek uzanr ve en az 25 yllk bir sreci kapsayan) bir anlatdr. zlenimler iirsel bir dz yazyla, tebih ve istiarelerle aktarlr. Eserde, cokun bir lirizm sanatl bir slupla verilir. Eser kahramann genliinden balayarak yallna uzanan dnemde Tanrya, hayata, maddi ve manevi deerlere bakn cokun, lirik bir bak asyla dile getirmektedir. Tanrya inan, Ona herhangi bir kurallar/buyruklar/din erevesinde inan deil, hayatn her trl zevkini yaayarak, gnah kabul edilenleri dahi yaparak, akla hayata bakarak Tanrya ulama eklinde tezahr eder. Tanr her yerdedir, her yaratkta vardr ama ak bir ekilde kendisini gstermez(s:19). nemli olan, baktadr, baklan eyde deil(s:21). Tanr ayn zamanda iimizdedir. Beklenmez olandr, Onu beklemek, iimizde oluunu bilmemek demektir(s:29). lm, yaam karlatrmasnda yaamn tek an lmden stn tutulur ve lm, yenilenme iin dier yaamlarn salanmasndan baka bir ey deildir(s:29). Hayata akla bakar kahraman. Arzu dolu bir sahip olma istei vardr ve bunu ak olarak nitelendirir(s:32). Ancak lmn yaamn en ufak n kadar deeri olmasa bile, u zellii vardr: n deerli klma ve onu hayranlk verici parltya brme(s:40). Gemi ve gelecekten bahsettii ksmlarda, nemli olann n olduunu ifade eder ve gemii gelecekte yeniden bulmaya almamay tavsiye eder. Her ann belirsiz yenilii yakalanmal ve gelecein sevinleri nceden hazrlanmamaldr(s:35). Her trl n veren Tanrdr(s:36).
131
Birey anlay, kimseye benzememe ve sana benzeyenin yannda kalmama zerine kuruludur. Bir evrenin bireye benzemesinin ya da bireyin evreye benzemesinin kimseye faydas yoktur. Birey iin kendi ailesi, odas, hatta gemii tehlikelidir(s:40) Bu yzden kendini dierlerine benzetecek her eyden uzaklamaldr insan. Bu bireysellik kendine retilen ve kendisinin de dierlerine retmek istediidir. Bu bak as yznden kendi rettiklerinin bile terk edilmesi gerekmektedir. Kahraman mridinden yolu renen bir dervi gibidir ve kendisi de belli bir olgunluktan sonra retisini rencisine ileten mrid pozisyonuna gelmitir. Tam da bu noktada, kahraman rencisine/Nathanaele eserin sonunda rettiklerini, anlattklarn benimsemesini deil, farkl bir yol izmesini tavsiye eder: Nathanael, imdi kitabm at. Syrl ondan. Beni brak Seni tpk bana benzer grmek istediimi ne zaman syledim sana? Nathanael, at kitabm; onunla yetinme. Senin gereini bir bakasnn bulabileceini sanma (s:135) Eserde birok sanatya, kiiye, esere ve olaya gnderme vardr: Goetheden Faust, Hafzdan iir, Fichtenin Bilim retisi, Virgile, Sdiden beyit, Boccacius zamannda Pamphile ve Fiamettann arklar, Elisee ve Sunamitein yks, Bin Bir Gece Masallarndan, Kutsal kitaplardan, mitolojiden: Zleyha, Belks, Sleyman, Tamar, Amnon, Bethsabe, Sulamite, Fornarine, Zbeyde, Ariane, Thesee, Eurydice, Orphee, Lynceus Dnya Nimetleri dil, slup(iirsel anlatm, metaforik sylem, bol tebihler) ve tematik anlamda da t/nasihat kitab olma zellikleri ile Nietzchenin Byle Buyurdu Zerd[2] ile paralellikler tayan bir eserdir. Tematik anlamda Tanrya inan ile ondan ayrlsa da, buyruklara/kilisenin dayatmalarna kar k, hayat doya doya yaama, gebe yaam gibi unsurlarla bu eserle arasnda paralellik kurulabilir. kisi de iirsel nutuk ilevi grr ve arkadan gelen nesle seslenir. Her iki eser de kendi retilerini belli bir kesime hitap ederek sesleni kitab olma zellii tarlar. Ama bilinmeli ki, gelecekteki stn-insan, Gide, kiinin kendisinde aram, meknlarn somut/gerek yerlerden semi, kendisine retileni bir sonraki nesle aktararak dnyevi peygamberlikten te mridlie soyunmu, en sonunda ise kendi grlerinin benimsenmesini deil farkl bir yol izilmesini tavsiye ederek -bireysellik-her insann kendi farkllyla kendi dorularna ulaabileceini ifade etmitir.
Yeni Nimetler[3] (Les nouvelles nourritures), Gidein 1935 ylnda Dnya Nimetlerinden 38 yl sonra 66 yanda yazd eseridir. Al gene okura seslenerek yaplr ve yazar nce kime/neden yazdn aklar: Ben yeryz seslerini iitmez olunca, dudaklarm yeryznn iylerini imez olunca gelecek kii belki de ilerde beni okuyacak kii- bu sayfalar senin iin yazyorum; nk yaadna yeterince amyorsun belki; yaamna, bu artc mucizeye gereince hayranlk duymuyorsun belki. Baz baz bana yle geliyor ki, benim susuzluumla ieceksin, seni u okadn br yaratn zerine een de sanki benim kendi arzum.(s:139). Yazma sebebini aklarken kendisini adalarndan ayran yazar, ilerisi iin yazdn belirtir ve kendi genliinde sorduu sorular soran okura yant bulabilmesi iin yazdn syledii ksmda, nemli olann, sorunun kendisi olduunu belirtir. Bu ksmda da yazar, Tanrdan, yaamdan, arzudan, aktan, varolu nedeninden, mutluluktan, sonraszlktan, ac ve sevinten, benlik bilincinden, vermekten, doa ve bululardan, ncil ve sadan, zenginlikten, bilgiden, Descartes ve Spinoza felsefelerinden, Meryemden, akl ve kesinlikten, akwww.derindusunce.org Fikir Platformu
132
treden, ehvetten, romantik yazndan, dil ve mantktan, zamandan, topyadan, bilgelikten, ilerlemeden, lmden bahseder. Yeni Nimetleri incelerken, Descartes eletirisi ve Gidein yasland Spinoza felsefesini amak gereklilii ortaya kar. nk Dnya Nimetlerinin kimi yerlerinde Nietsche etkilenimi varken, Yeni Nimetlerde doaya bakyla ve onu Tanr olarak nitelemesiyle (natura naturans) panteizmden yani Spinoza felsefesi ve ondan etkilenen Goetheden etkilenim vardr ve bunu da dile getirir. Descartesin Dnyorum yleyse varmyla Tanrnn varlnn ispatlanamayacan ispat etmeye almakta ve Tanrya inann kantlarda deil, kant dnda her eyde Onu bularak olacan ifade etmektedir. Bu ksmda Spinoza felsefesinden yararlanarak bu anlaya Goetheden ulatn ve Tanry yasalarla ispatlamann gereksizliine inandn belirtmektedir(s:166). Spinozann yapt gibi, kendi varln bulduktan sonra Tanr kavramn aramaz, Tanr idesini mutlak k noktas olarak ele alr. (Euklides geometrisinde kullanlan yntemi -uzay yerine Tanr grn koyarak- kendi grn kantlamak iin kullanr Spinoza)[4] Tanr ile evren/doa arasnda farklln kalkt, evrenin Tanrnn kendisi olduu bu anlay, Tanry varoluun koulu anlamna getirir ve Tanrnn eseri, Tanrnn kendisi olarak kabul edilir. Ancak biraz daha ilerde inantan bahsederken, Arkada; hibir eye inanma, kantsz benimseme hibir eyi. (s:198) derken, kendi ile elimektedir. Burada Bacon ile Spinoza arasnda bir gelgit yaad grlmektedir ki aslnda Spinoza da Bacondan etkilenerek kendi felsefesini (erdemin asl g olmas) bilgiye dayandrmaktadr. Bilgeliin, mantkta deil akta olduunu dnen(s:144) Gide, bilgeliin yal bir adamdan ok, ocukta bulunduuna inanr(s:190). Bilgelik ve zgrlk akla yasalarn boyunduruundan kurtulmak olarak aklayan Gidein bu gr bizi yeniden Spinozaya ulatrr. Tanrya inan da tpk bu felsefede olduu gibi Onu her eyde aramak zerine kuruludur ve Tanry yasalarla/kantlarla ispatlamann gereksizliine inanr(s:166/167). Bu ak, ayn zamanda onu Spinozadan ayrr nk her eyin geici olduu ve srekli olan Tanrnn nesnede barnmadn syleyerek Tanry modus(nesne ve grn)tan ayrr(s:147). Oysa ilk eserde her ey Tanrnn biimidir demektedir(s:62). Yeni Nimetlerde, Dnya Nimetlerinden farkl olarak ilk defa Gidein siyasi grn alenen dile getirmekte, paylam anlatrken Komnizme yaklamayan bir paylam savunmaktadr(s:162). Yeni Nimetlerde Tanr ile olan diyalog (Karlamalar/s:168/170), Tanrnn ne olduu, ne yapt ile ilgili insanlarn bakna Tanrnn verdii cevaplar zerine kuruludur. Burada Hristiyanlk inanndaki Tanr algs ve bu alglamadaki sorgulamalara verilen cevaplar vardr. Bu ksmdaki algda insan olmasayd Tanr olmayacakt eklindeki yaratm olmasayd yaratc olmayacakt tezi (bantbamllk); Spinozann Occasionalistlerden ayrlan felsefesinin yansmasdr. Occasionalistlere gre Tanr yaradandr ama Spinozaya gre Tanr evreni yaratmamtr, evrenin kendisidir yani nesnelerin znde bulunur.[5] Nesneler olmasa Tanrnn varlnn da anlamn kaybettii bir inan biimidir bu. nsann dncesiyle var olan bir Tanr(s.172) dncesi ile bu gr aklanr. Bu ksm ayn zamanda slam tasavvufundaki algnn da zddna yerletirir eseri. nk ayna metaforuyla, Tanrnn varlyla grnr hle gelir yaratlanlar, yaratm/nesne/modus olmasa da Tanr vardr. Spinoza, Goethe ve Gidese tam tersini savunur. Tanr, sa, Meryem, din, ak, haz, dil, mantk, kendini tanmak, zaman, korku, ilerleme, bilgelik gibi kavramlarn yannda romantik yazna da eletiri getirir Gide. zellikle melankoli ve ac merkezli bu yazna kar k nedeni acnn yceltilip sevinin deersizletirilmesidir. Buralarda daha ok Hristiyanlk ilhiyatnn ac merkezli dnya hayat grne, kar-gr ortaya koyar. lerleme fikrine Dnya Nimetlerinde kar kan Gide, Yeni Nimetlerde ilerlemeyi kiinin kendisinin ilerlemesini esas alarak ilerlemeyi baka bir bak asyla destekler(s:192).
133
Ulalacak yeni adam, baka vakitlerde beklenen deil, kiinin kendisindedir. Burada Nietzschenin gelecekteki stn-insanna karlk sunduu kii; kiinin kendi znden karaca kiidir, yani kiinin kendisidir(s:194). Yine de, byle dese de, sonlarda Nathanaele seslenerek yaama srasn ona brakr, kendi yerine geen ardlna umudunu balar. lm kavramn incelerken kilisenin/dinin kavram alglamasn sorgular ve br tarafta dllendirilmeyi deil, burada yaamaya balamay tavsiye eder. Dnya Nimetlerinde, diledii her eyi yapan ve arzularnn peinden giden bir kahraman olarak kendisini gsterirken, Yeni Nimetlerde yapmak isteyip de yapamadklarnn pimanln yaayan bir kahramanla karlarz. Gene ilk kitapta dnyevi zevkleri tatmak nemliyken, bu kitapta Tanrya, saya dn belirgindir ve tatmin edilemeyen arzularn onlarda huzura ermesi sz konusudur. Mutluluk, ilk kitaptaki gibi cokun ve umarsz deildir. nsann skntlarnn fark edildii, daha bilinli bir bak sz konusudur(s:161-162). Bu ksmlarda -romantik yazna kar olma sebebinde karmza kan- Hristiyanln ac merkezli oluuna bir kez daha kar karak, onun yerine mutlulua dayal bir Hristiyanlk anlayn savunur. Kurumsallam kiliseye ynelik eletirel bak ikinci eserde daha ak ifadelerle gze arpmaktadr. Yeni Nimetler de iirler, dzyazsal iir, anlar, diyalog(Tanryla ve kiiler arasnda), sylei, yk gibi farkl trleri iinde barndrr ve tebihler, istiarelerle dil sanatl ekilde karmza kar. Mekn olarak Seine Soka, Fiscbacher Kitabevi, Floransa, Valais Ky ve Bourbonnais olarak ok daha snrl bir mekn tercihine gitmitir. Kiiler: Nathanael, Marc ve anlatcdr. Yeni Nimetlerdeki gndermeler: Antik Yunandaki tanrlar (Phoibos, Promethee, Herkl, Achille), Pan, Adem, sa, Meryem, Lut, Mallarme, Plutarque, ncil, Descartes, Spinoza, Goethe, Francis Jammes, Bach, Mozart, Beethoven, Musset, Dante, Montaigne, Rousseau, Pasteur, Lavoisier, Pukin, Virgile olarak karmza kar. Dnya Nimetleri ve Yeni Nimetler, Gidein hayatnn iki farkl dneminin manifestosudur. lk eserindeki aray, ikinci eserde yerini, sorularn cevap bulduu ve dnn olgunlat bir zemine ve zellikle teslimiyete brakmtr. Bu teslimiyet akl ve mantktan soyunarak Tanr sevgisi ile kendisine izdii din anlaynn evresinde ekillenen kavramlardan olumaktadr. slup olarak Nietzscheden, fikir olarak Goethe ve Spinozadan etkilenen yazar onlardan farkl olan ynleriyle de kendine ait bir hayat felsefesi oluturmutur. Tm bu dnyann sunumunda Antik Yunandan, ncile, Doudan Batya, Hafzdan Danteye ok geni bir backgroundun sentezi vardr. Bu iki eseri farkl klan en nemli unsursa, tm bu perspektifin sunumundan sonra onu takip edecek olan Nathanaele/okura/insana bunlar atmasn ve kendi yolunu izmesini syleyerek bireye ykledii anlamdr. nsan, oluur(s:193) derken, bu oluta kendisinin de almas gereken olduunun farkndadr. Harold Bloomum kendisinden ok sonra sanat iin ortaya koyduu Etkilenme Endiesi(Anxiety of Influence)ni, 1935 ylnda doadaki ileyie bakarak insana uyarlamtr(s:200/201) Gide. ki eser arasnda dnce farkllklarnn olmasn ise, tpk yazarn dedii gibi, insann kendisini tanyarak, ilerleme srecinde ald yol, oluum olarak grmek gerekir. Cokun bir lirizmle yazlm bu t kitab, tek bir trn alt balnda ilenemese de, tematik anlamda da birbirinden bamsz birok konuya el atarak konudan konuya savrulsa da, Gidein hayattan szdklerini renmek, onun
134
i dnyasna vkf olmak, kltrel alt-yapsndaki temelleri fark etmek iin okunmas gereken eserlerden biri. Yine bu eserin bir baka zellii ise, sizi Nietzscheden Cibrana, Spinozadan Descartese, Goetheden Antik Yunana uzanan zengin bir okuma yapmak zorunda brakyor olmas. Bir yazarn dnyasndan baka yazarlara ulamak, bir okur iin, en nemli okuma referansdr. Eseri bitirdiinizde, Gidein referansnda bu dnyalara girmeli ve mutlaka ona geri dnmelisiniz; bu, Gidein imdi kitabm at. Syrl ondan. Beni brak diyerek, size yapmanz nerdii eyin tersini yapmak anlamna gelse dahi. yi okumalar.
[1] Dnya Nimetleri, Andre Gide, Can Yaynlar, ev: Tahsin Ycel, stanbul, 2007. [2] te Byle Dedi Zerdt, Friedrich Nietzsche, Kabalc Yaynlar, ev:Ahmet Cemal, stanbul, 2007. [3] Yeni Nimetler, Andre Gide, Can Yaynlar, ev: Tahsin Ycel, stanbul, 2007. [4] Felsefe Tarihi, Macit Gkberk, Remzi Kitabevi, stanbul, 1996, s: 292-306. [5] Felsefe Tarihi, Macit Gkberk, Remzi Kitabevi, stanbul, 1996, s: 298.
Fikir Platformu
135

Kitap Tanitan Kitap 3 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kitap Tanitan Kitap 3 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Bu kitap Derin Dnce Fikir Platformunun okurlarna armaandr. www.derindusunce.org

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

yice cvklar strsan sen bunu,

Kitap Tantan Kitap (3)

Hacm artar, aklar rengi de enikonu.

Bir kere de sormal: Grnen bu lemin Nedir ki hviyyeti ve dayand zemin?

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Liberalizmden Sonra / Immanuel Wallerstein (Mehmet Salih Demir)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)

Kitap Tantan Kitap (3)