Forrest Carter - Da lardan Sorun Beni

SAN CARLOS REZERVASYONU: APA TOPLAMA KAMPI Gne , aly, yannda oturan Apai'nin zerinden trl renklerle donatt. alda yaprak yoktu. Apai Naiche bunu bilerek kendi kendine glmsedi. Gizlenmesine gerek yoktu. Onu ldrmeye karar verdiklerinde, ldrrlerdi. Bu ekilde oturmak Apai al kanl yd. Kum bcekleri Naiche'nin ellerini ve yzn srarak tatarck bulutlar arasndan frladlar. Naiche bcekleri kovmad. Gneybatdaki bir ufuk noktasn gzlyor, gzleriyle bu noktay, yakla an karanlk bir atl grubunun altna yerle tiriyordu. Bu ekilde atllarn hzn tahmin edebilirdi. Atllar yava hareket ediyorlard. Naiche arkasna bakarak kuzeye do ru da mk duran kulbeleri inceledi. Kulbeler dzensiz izgiler halinde bir ayn kra kylarndaydlar. Aralarndaki yapraksz bodur kavak a alan gne le yanar, rzgrla savrulurdu. Do a tarafndan seller iin yaplm olan ayn kylar birbirinden uzakt, fakat bir parmaktan daha geni olmayan durgun bir su akyordu yalnzca. Alkalin ve ac su. Kimse hareket etmiyordu. Naiche, kulbelerin yanndalar, diye d nd, gn ortasnn sca na dayanyor, bekliyorlar. Gzleri kendi fakirhanesine ili ti. Kafasn bo altp, karsnn yere oturmu , sinekleri kovalayarak bebe ini sallarken syledi i ninniyi duyabildi ini hayal etti. 9 Naiche, vermi oldu u yarm karara kar bir duygu kabar hissetti. Karar vermesi gerekti ini biliyordu. Askerlerin getirdi i tutuklu kararm zorlayacakt. Kendisinin akll olmad n biliyordu. Ya am hibir zaman karar verici olacak ekilde ciddiye almam t. Babas lrken o ullarndan bar korumalarm istemi ti A abeyi Taza bar korumu tu; ama Taza babasndan eflik, e itimi alm t. Naiche ise almam t. Babas, o ullan arasnda rekabet olsun istemezdi, bu nedenle Naiche yalnzca ef a abeyine sadakat ve destek iin e itilmi ti. Ama Taza ld. Naiche, Chiricahua Apailerinin efi oldu. Ne babasnn ne de Taza'nn ruhu ona dan manlk etmeye geldi. Naiche onlarm yardmlar iin dua etti. Yardm gelmedi. Tek ba nayd. Scaktan bunalm atllarn ilerleyi ini gzlemek iin geriye bakt. Artk atlarn ve atllarn ceketlerinin rengini karabiliyordu. Ceketler maviydi. Thomas Kalesi'nden ve her ay btn Apailerin tayn almak iin yrmeleri gereken temsilcili in ynnden geliyorlard. Naiche erzak gnnde onlarm ba na geerek l yrtrd. Bir Apai gitmezse tayn da alamazd. Ya llar taynlarn almak iin on iki millik lde yrrlerdi. Hastalara ba kalar yardm ederdi. Bazlarn ta rlard. Mazeret olamazd, nk tayn alrken ayn zamanda da saylrlard. Her Apai boynunda metal bir etiket ta rd. Bebekler bile. Taynlarn aldklar zaman Mavi Ceketliler etiket zerindeki i aretleri sayarlard. Taynlar her zaman aynyd: pamuk kurdu dolu bir avu yemek; bazen incecik ve yar rm bir dilim biftek. Naiche hastalklarnn ve alk ekmelerinin ykn hissetti. Mavi Ceketlilerden yardm

almaya al m t Babas her zaman, "Ba kalarndan akl dan ma zaman ayn dolunaya do ru dnd zamandr," derdi. Naiche bunun do ru oldu unu biliyordu. nsanlar daha geni d nr ve hissederdi. Daha verici olurlard. Coyote' nin (bozkr 10 kurdu) avclkta daha ba arl oldu u zamand; Puma' nn da. Naiche ayn dolunay oldu u gnden bir gn ncesini sadakatle i aretlemi ti. Erken kalkm ve Thomas Kalesi'ne do ru temsilcilik binasn geerek dzlklerde dola m t. Kimsenin d arda olmad le sca nda hep Thomas Kalesi'nin kapsnn nnden geerdi. Mavi Ceketliler onu grene kadar resmi geit alanmmda durur ve ne karak hep ayn szleri sylerdi: "Ya l insanlar lyor. Bebekler lyor. Biz da larn insanlaryz, ln de il. Kendi yiyece imizi yeti tirmek iin da lardaki vadilerimize gitmemize izin verin. Bize orada gz kulak olun." Askerlerin yantlan-m hibir zaman anlamad. Beyaz gzlerin ok az szc n biliyordu. Mavi ceketliler her seferinde ona kfr ettiler ve gitmesini i aret ettiler. Bazen ayaklarna ate ettiler ve dire i gsterdiler. Naiche her seferinde szlerinin i itilece im umut ederek ayrld oradan. Direk, resmi geit alannda duruyordu. Tepesinde Tonto Apailerinin efi Delshay'n kafatas vard. Naiche, onun kanl ve donuk kafatasn dire e taktklar gn hatrlad. Le sinekleri kafaya yumurtalar brakm ve kurtlar gzleri yiyip bitirmi ti. Ku lar ryen et iin kavga etmi lerdi. Artk Delshay'n srtan kafatas vard yalnzca. Naiche, Delshay' d nd. Her zaman korkard. Ka kez halkm teslim etmi ti? Her zaman teslimiyetiydi. Her seferinde krkutulurdu. Kalenin evresinde yrrken askerler, hatta subaylar bile "spor" olsun diye ona ate ederlerdi. Delshay da lara kaard. Oradan askerlere mesaj gnderirdi: Teslim olacakt, fakat korkuyordu Bu nedenle ba m kestiler. Naiche, artk korkmuyor, diye d nd. Naiche, askerlerin geldi i yne tekrar bakt. Askerler yakla m t. Naiche onlarn biraz yan tarafna balonca, scakl n bu usu azald ve onu belli belirsiz grebildi. Askerlerin atlan kumda zorlukla yryordu. ok gemeden kararn verilmesi gerekiyordu. Babasnn szlerini bulmak iin kaygyla aklm tarad. 11 Fakat artk yalnzca eski zgr gnlerin sona eri ini hatrlayabilirdi. Ya l ve sava maktan yorulmu babasnn sonuca eri ini, halknn paavralar iinde alktan lmesini. Babasnn Mavi Ceketlilerin Yldzl efi'yle bulu masn. Yldzl ef babasnn teslim olmasn kabul etmeyi ne kadar ok istiyordu. Bu onun iin byk bir zafer olacakt, nk Naiche'nin babas byk bir adamd. O, Cochise'di. Yldzl ef bar istedi ini sylemi ti. Cochise kendisinin de bar istedi ini syleyerek yantlam ve "O halde karar verildi. Caftada Alamosa'da, eski yurdumuzda ya ayaca z; kendi da larmzn vadisinde. Bu vadide msr ekece iz. Bar iinde olaca z. Bu benim szm," demi ti. Yldzl ef ba n sallam t. " yz Meksikal," demi ti, "Amerika Birle ik Devletleri'nin yurtta oldu ve Caftada Alamosa onlarn mlk." Cochise, Yldzl efle tart m t. "Hepimiz iin yer var. Vadinin daha ilerisinde ya ayabiliriz. Biz de Amerika Birle ik Devletleri'nin yurtta olabilir, kendi topra mza sahip olabilir ve sizin ya ay biiminize uyarz." Yldzl ef, Cochise'e uzun bir sre bakm ve yant vermi ti. "Amerika Birle ik Devletleri'nin yurtta olamazsnz. Kendi topraklarnz olamaz." Cochise, "Neden?" diye sormu tu. Yldzl ef omuzlarn silkini ti. "Kzlderililer halk

de il. Yasa byle." Cochise fkeyle ekip gitmi ti. Bir yl katlar, fakat ok fazla insan lyordu. Cochise teslim oldu ve dedi ki, "Apai'ye yer yok. Ba ka herkes iin yer var. Fakat Apai'ye hi yer yok." Ve sordu, "Tanr, Apai'yi gzden kard m?" Askerler ksa bir sre sonra verdikleri son sz bozmak ve Apai'leri vadi rezervasyonundan ldeki toplama kampna gtrmek iin geldi i zaman, Cochise gidemedi, nk lyordu. Sonunda Tanr ile konu mu tu; sesi uzaklarda, gzleri solgun, da lardayd: "Apai ya amn trnak ularnda ta r. Apai artk da larn stne yklmasn istiyor. Apai lmek istiyor." 12 Naiche durdu ve kulbelere bakt. Bekledikleri bu mu lmek mi? Askerler artk yakla m t. Naiche allarn arkasna geip seyretti. Bir dzine Mavi Ceketli. Atlarn di erlerinden ayn duran bir kulbeye do ru srdler. Konu madan geerlerken atlar ki nedi ve Naiche'nin kokusunu alarak burun deliklerinden soludu, fakat askerler bunu farketmedi. Naiche artk arkalarndan gelen adam grebiliyordu. Adam ksa boylu ve yaplyd. Admn ksaltan zincirleri ekerek adm atyor ve sarslarak yryordu. Ayaklar plakt ve bacaklarmdaki demirler yrrken kntl bilek kemiklerine arpyordu. Ayaklarnda kan vard. Pisti. Pantolonunda d k katla m ve kurumu tu. Naiche, onun delikte oldu unu biliyordu. Elleri zincirle ba lyd ve askerler onu boynuna ba l bir iple ekiyorlard. all n yaknndan getiler. Naiche askerlere de il, yalnzca adama bakarak metanetle durdu. al gibi salar tutuklunun e ik ba nn nne d m t, fakat geerken yzn biraz yana evirdi. Gzleri Naiche'nin gzleriyle bulu tu. Zincirli ve boyun e mi oldu unu hi mi hi belli etmeyen gzler lgnca parlad. Tutuklu bir ey sylemedi. Geronimo'ydu o. Askerler meskit dallarna yaslanan eski bir kulbenin nnde durdu. Bir Mavi Ceketli atndan indi. Tutuklunun ellerinden zincirleri kard ve boynundan ipi zerek onunla kaba etlerine vurdu. Mavi Ceketli bir ey syledi, askerler gld. Geronimo ba e ik, zincirler hl oradaym casna ellerini nnde kavu turarak durdu. Naiche, boyun e mi gibi yapyor, diye d nd, fakat gzlerini askerlerden saklamas gerek. Askerler atlarna tela la binip, lden uzakla mak istercesine hzla gittiler. Naiche onlarn gneybatya do ru giderek klmelerini seyretti. Geronimo'nun ayaklarndan zincirleri ekmemi lerdi. Demirler bileklerinin zerinde ba lyd. 13 Geronimo yar srklenerek yrd ve srtn kulbenin duvarna yaslayarak yere y ld. Bacaklarn nne uzatarak eline kum ald ve ayaklarna att. Sinek bulutlar havaya ykseldi. Kum kana yap t ve rtt, sineklerin gelmesini engelledi. Geronimo ba m kaldrmad. Kumlar kaldran rzgr kk allarla adaaylarm h rdatt, pamuka alannn plak dallarnda hafif bir esinti yaratt. Tek bir Apai ortaya kmad. Onun neden burada oldu unu biliyorlard. Hibir ordu Geronimo'yu tutsak edemezdi; bunu biliyorlard. Ne lm korkusu ne sava yorgunlu u onun teslimini sa layabilirdi. Geronimo sava tan asla yorulmazd. Teslimiyetleri, nan' korumalarn sylemek iin askerlerin kendisini Apailer'in arasna gtrmesini sa lamaya ynelik uydurma teslimlerdi. Sava a-mam'yd o. Byk efler bile Cochise, Juh, Mangas Co-loradas (beyaz gzler ba m kesip kafatasn bir an kutusuna koymadan nce) sava n ba na gemesi iin o unlukla Geronimo'yu semi lerdi. Sava kutsald. Byk bykbabalarn, sava an byk bykbabalar soyunu harlayamayacaklar kadar uzak. Bir zamanlar halklarnn vadilerde msr ekti i ve hasat yapt sylenirdi. spanyollar gelmi ti. Onlar spanyollar dost olarak kar la m lar, fakat kle. yaplm lar, bu yzden kam lard. Artk ekim ve hasat yapamyorlard. spanyollar, vadilerinde msr olgunla t zaman onlar ldrmeyi bekliyordu.

Sava onlarn zgr kalmalarm sa lad; onlar gneyin yoksul kzlderililerinin spanyollar iin al t derin madenlerden uzak tuttu. Sava , onlar siyah giysili Kilise papazlarnn krbacndan uzak tuttu. Sava onlar, kzlde-rili sava lar arasnda hastalk yayan ve onlar ldren ve kadnlarn kirleterek lmelerine neden olan askerlerden uzak tuttu. Onlar btn bunlardan uzak tutan bir tanrysa, o halde tanr kutsal olmalyd. Tanr, Sava t. Ok, yay, mzrak, 14 bak hatta Sava yolundaki yiyecek bile kutsal bir adla bilinirdi. Artk Meksikallar ile Amerikallar arasnda sk p kalan, yollarda ve toplama kamplarmda ko an ve len Apai kaybolmu tu. Bir belirsizli e, hatta Sava 'n artk onlar zgr klmayaca nn kamuna gelmi lerdi, inan lyordu. Apailer anla malar yaparken, Yasa gere i halk olmadklarm grdler. Yurtta olamazlard. Kendi mlkleri olamazd. Ve hayvanlar gibi, toplama kamplarnn sevdikleri da larn vadilerinde kurulmasn anla maya koyamazlard. le yerle tirildiler. Msr yeti tiremiyor, meskal ya da am fst toplayamyor; yukadan un yapamyorlard. Taynlar alktan lme snrna kadar kltld; Apailer hastaydlar, lyorlard. l kamp, imha frnyd. General Sherman, " mha," dedi, "tek yanttr. Bu yl ne kadar ok ldrrsek, nmzdeki yl o kadar az ldrmek zorunda kalrz." Sherman'n sadk havarisi Sheridan liderini fkeyle yanklad: "En iyi kzlderili, l kzlderilidir." Yalnzca umarsz inanllar Geronimo'nun pe inden gidiyordu artk. Apailer arasnda Gereklik'i fiziksel dnyaya stn tutanlar vard; ldrlmeyi bekleyen birinin ruhta ya am aramas gbi. Biro u maddi dnyaya sk skya yap m t ve fiziksel bedenlerini canl tutmay umuyordu. Biro u umutsuz bir sava srdrd iin Geronimo'dan nefret ediyor ve onu ba larna gelen felaketlerin sorumlusu olmakla suluyordu. Muhte em Cochise sava m t, fakat o bile kanlmaz grm ve teslim olmu tu. Apacheria arasnda saygn bir yeri olan Mangas Coloradas karar vermi ve bar iin al m . Askerler bir ate kes bayra nn altnda onun kafasn kesip, kan damlayarak ve hayal gibi bir dire e astklar zaman ders alnd: Asker hkmeti, Apai'den, ya amalarna izin verdi i iin minnet bekliyordu. Bar zerinde an15
1

la mak iin e it bir toplant olamazd. Bir halk anla ma yapmak iin bir tanryla bir araya gelemez. Gen ve d ncesiz Vicorio bile bunu grm t. kez bar iinde ya amaya al t; kez ihanete u rad, lmne sava ma kararn acyla ilan etti ve ld. Yani dzinelerce byk ef. Hepsi ld. Fakat kamp ate lerinin glgelerinde, nutuk atp sava toplamak iin ksa sreli ine rancheria'larda ortaya kan Geronimo vard; her zaman Sava a susam , Meksikallara ve Mavi Ceketlilere saldran, vuran ve Apai'ye kar ykc misillemeye neden olan. Hibir anla ma onu cezbetmedi. Hibir tart ma mant na hitap etmedi. Bu nedenle ona kar fke vard. Korku ve hayranlk da. Hayatta kalan sava lar, Ge-ronimo'nun kovalayan askerlerden saklanmak iin kumu uuran rzgr a rd na ili kin ykler anlatrlard. Gelece i nasl "grebildi ini", gelecek olaylar onlara anlatt n ve bunlarn do ru kt n. Bazlar Gan'leri, da ruhlarn a ran tuhaf arklarla da larda tek ba larna dans ederken onu gzetlemi ve kendisini ruhu yok edenlerden arndrd n grm lerdi.

O bir Sava aman'dr dediler ve Bilinmeyen'in her zaman bir ekicili i vardr. Ve korkutuculu u. Naiche alnn arkasndan kt ve aklktan Geroni-mo'nun oturdu u yere do ru yrd. Glgesi Geronimo'nun kanl aya mn stne d t zaman, Geronimo ba n kaldrd. Onu tuttuklar karanlk delik yznn izgilerini keskinle tirmi ve yabanl grn l klm t. "Naiche." Selam tonsuz ve dzd. Naiche, "Evet," dedi ve yanna oturdu. Geronimo ayaklarna kum atmaya devam ediyordu. Naiche ayn kenarndaki pamuka alarm inceledi. Nezaket bir suskunluk dnemi gerektiriyordu. Rzgr, meskit duvardaki aklklarda flt sesi kard. Geronimo yumu ak bir ses tonuyla, "Teslim olmadan nce," diye aklad, "Meksikallardan s r ve at aldm." 16 Kumu kar trmaktan vazgeip do uya do ru gkyzne bakt. "S r ve atlar Texasllara sattm; iyi silahlarla mermiler aldm. Onlar gneye sakladm." Karar buydu. Naiche tereddt etti. "Ya zincirler?" diye sordu. Geronimo omuzlarn silkti. "Bana bir demir paras getir. Zincirleri karrm." Aralarnda tekrar sessizlik oldu. Bekleyen Geroni-mo'ydu. Uzaklarda bir bebek a lad szldanarak. Naiche, hkrklarla sakinle en lklar dinledi. Naiche, "Gidece iz," dedi. Geronimo ona sert sert bakt. Gzlerinin siyahl nn ardnda Naiche hareket ve dans eden bir k grd. Baz Apailer "Bir Ruh" dediler. Di erleri buna "Sava ve lm'n Alevleri" adn verdi. Geronimo, Naiche'nin kolunu bir an tuttu. "Bu iyi, karde im." Naiche, "Evet," dedi, "iyi." Bebek gene a lad. Karar verilmi ti. 17 JDatya do ru alak bir ufuk gne i yutarak gkyzne do ru krmzlar pskrtt ve l eflatuna boyad. Kulbelerden ate ler ykseldi. Geronimo a r demiri kaldrd ve bacak demirlerini tutan kilit zerinde al t. Naiche ona demir ve su krbas getirmi ti. Geronimo, Naiche'nin bir gnlk az oldu unu bildi inden msr ekme ini reddetmi ti. Geronimo, Naiche'nin grntsn incelemi ti; gen olmasna kar n sarkk etleri tysz, kaslar zayft. Geronimo, az n karsna ve ocu una veriyor, diye d nd. Kendi bedenine bakmak iin durdu, pis giysileri karp ykad yerler plakt. Delikte geirdi i zamana kar n glyd. Bunu ona Sierra Madre'deki aylar kazandrm t; geyik eti ve avizea ac yeme i, udok yemi leri, meskal ve Meksika bifte i. Temiz su. Demiri bkerken homurdand ve kilit ald. Serbestti. Ayak sesleri hafifti. Geronimo sesleri duydu ve hareket etmeden oturdu. Kadn ufak tefekti, bir Apai iin bile; ete i rzgrda evresinde uu uyordu. Salar oval bir yzden skca geriye ekilmi , rlm ve ba nn arkasna ba lanm t. Konu madan diz kt, Geronimo'nun eline uzun bir bak koydu ve yanna mokasen brakt. Mokasenlerin zerine uzun bir rt (kala evresiyle bacak arasna sarlan bir rt) koydu ve sessizce yaral bileklerine bakmaya ba lad. Yaralarn zerine un haline getirilmi okotillo kk koyarak sard.

Geronimo nazik bir ekilde, "Te ekkrler," dedi. Kadm 18 sarglar ba lyordu ve ba n kaldrmad. "Adm Zalah," dedi ve sarg i ini bitirdikten sonra kulbenin nndeki ate e odun atmak iin kalkt. al rken alacakaranlk ko-yula t. Geronimo kadn heyecansz bir ekilde fakat ku kuyla izledi. Mavi Ceketlilerin Apailer arasnda birok casusu vard; bilgi verenler aileleri iin fazladan tayn alyorlard. i ini bitiren kadn slk alnca, kk bir o lan karanlktan kp geldi. Kadn, o lann elindeki yanan bir sopay hazrlad odunlarn ortasna koydu. Bir alev ykseldi ve o lan utangaa kadnn arkasna, karanl a geri dnd. Geronimo, "Ailen var m?" diye sordu. Uzun ba n knndan kard ve yava a derinin zerine keskin ucunu saplamaya, kaydrmaya ba lad. Ba n kn zerinde a a yukar hareketini izlerken tereddt eden Zalah, "Benim... bir o lum var... Sanza," dedi. "Kocam iftilik yapt yerde beyaz gzl Tucson ya maclar tarafndan ldrld. Bebek kzm da ld... Burada." Geronimo ona bakmad fakat ba n bilemekten vazgeerek ba ndan bir sa kln dikkatle seti. Sa havada tutarak ba n hzla savurdu. Bak sallanan sa kesmedi. Geronimo tekdze bileme i ine dnd. Zalah, Geronimo'nun dikkatini baktan ekmek istermi esine yksek sesle konu uyordu artk. "O lum nerdey-se dokuz ya nda. Hemen hemen bir sava . "Bir keresinde," dedi, hazrlanm bir konu ma yapyormu casna, "askerlere kar geldi. Bebe im a larken, snrlarn tesine geti ve meskal alarak geri getirdi. Gelirken gn boyunca meskali askerlerden saklad... Bebe imi kurtarmaya al yordu. Askerler onu ldreceklerdi. O... ok cesurdur." Arkasna uzand ve o lan ekerek yanna getirdi. Ate , zayf bacak ve kollarda ekiller olu uruyordu. Kabark kask rtsnn zerindeki kaburga y nn altnda kk bir mide knt yapm t. O lan ayaklarn inceliyor, onlara daha nce hi grmemi esine bakyordu. 19 Geronimo o lan fark etti ini gsteren bir i arette bulunmad. Bak derinin zerinde ileri geri hareket etti. Ate atrdad. Zalah'm sesi artk bombo tu, cesur ve okullu bir kzmki gibi hazrlklyd-. "Nasl ate edilece ini bilirim. Glym ve bir sava gibi sava abilirim... Ben... " Sesi azalarak sustu. Geronimo ba brakt ve ona bak. Dz bir tonla, "O lan sava de il," dedi. Sanza sert gzlerden kaarak geriye ekildi ve annesinin arkasna sakland. Fakat Zalah geri ekilmedi. Tam tersine gzleri Geronimo'ya kstaha bakt. San dzelti, elleriyle yzn o u turdu ve sinirli parmaklar ete inde bir yrtk bulunca grlmemesi iin katlad. "Hl gencim," dedi. "Senin... kimsen yok. Ben... istedi in gibi olurum." Cilveli glmsemeye al t, ama enesi titredi. Geronimo ona bakt. Sert bir ekilde, "Seninle evlenmeyece im," dedi. Zalah ba n e di ve bir saniye iinde Apai utancnn szleri fsldand: "Benimle evlenmeni istemeyece im." Geronimo ba havada tutarak seyretti. Zalah yava a ba n kaldrd, yz slakt. Zayf bir ses tonuyla, "Gitti ini biliyorum," dedi. "Ben... Biliyorum ki... herkes sadece gelip

di erlerini gtrmek iin teslim oldu unu sylyor. Ben... Gitmeliyim. O lumu kurtarmalym. Onun ya amasn istiyorum," Geronimo alay etti. "Burada ya ayabilirsin. Burada ya ayacak kadar yeterli yiyecek bulursun." Zalah, "Hayr," diye fsldad, "Nerede yrmesi ve ne yapmas gerekti inin sylenmedi i... zerinde hibir gcn olmad bir yerde ya amasn istiyorum onun." Geronimo, "Onun zgr olmasn m istiyorsun?" diye sordu ve sesinde ilk kez bir anlay krnts vard. Zalah, "Evet," diye yant verdi, "zgr olmasn... Da -20 Geronimo ba n saplamaya devam etti. Aldrmaz bir tavrla "Gidebilirsin," dedi. Sanza annesinin arkasndan onu gzledi ve ate in nda aydnlanp glgelenen sert yze bakt; ba n bilerken aldrmazca zgrlklerini takdir eden korkun Kan ve lm Efsanesi. Zalah, Geronimo'ya do ru hareket etti fakat Geronimo ba n kaldrarak onu durdurdu. "Hayr, bana hibir ey borlu de ilsin, bu nedenle senden bir ey kabul edemem. zgrlk iin yeterince bedel deyeceksin... Belki leceksin. Susup Zalah'a serte bakt. 'Yapabilece in bir ey var." Zalah, "Nedir?" diye sordu, "Bu gece btn kulbelere gidip Geronimo'nun onlarn bildi ini rendi ini syleyebilirsin. Onlara de ki, Geronimo allara sava yerle tirdi ve kaleye do ru yryen olursa, kadn, erkek, ocuk ldrlecek." Zalah, "Sylerim," dedi. Geronimo sandan dikkatle bir kl seti, nnde kaytsz tuttu. Bak ylan gibi kvrlarak ate te parlad. Bu kez kk bir sa paras sallanmaya devam etti. Geronimo homurdand. Aya a kalkp karanl n iinde kayboldu. Zalah ekinerek arkasndan seslendi. "Ne zaman... Gidiyoruz?" "Bilmiyorum." Geronimo gitmi ti. Geronimo, Naiche'yi kulbesinin d nda oturmu beklerken buldu. Yanna melerek, "Gvenebilece in insanlar var m?" diye sordu. Naiche kuru bir ekilde, "Birka ki i," dedi. "O halde onlar ok ve yaylarla allklara gnder. Kimse Thomas Kalesi'ne bilgi gtrmemeli." Naiche sessizce uzakla t. Ve btn gece boyunca Geronimo kulbeleri ziyaret etti. Chato'nun.ate inin snmekte olan kllerinin yanna -meldi. Hibir ey sylemedi Chato, onun neden orada oldu unu biliyordu ve uzun bir sre sonra konu tu. "Hayr," dedi. Geronimo, Chato'ya de il kllerin parltsna bakarak 21 J aya a kalkt. "Gneye, Sierra Madre'ye gidiyoruz. Byle mi ya amak istiyorsun?"

Chato, "Hayr," dedi. "Byle ya amak istemiyorum, ama aptal de ilim. Artk ba ka yol yok." Ve Geronimo glgelerin arasna kar rken ta gibi durdu. Loco ate i kar trd. Geronimo konu mam t; yanna gelmi ve kar sna melmi ti. Loco ate e do ru konu tu: "Eski zgrlk yok oldu, Geronimo. Umutsuz." Geronimo aya a kalkarken Loco oturdu. "Gem de, da lar yeniden grmek, bir sre zgr olmak iyi olurdu" dedi dalgnca. Sonra birdenbire, "Gelece im," dedi. Bylece Geronimo gece boyunca kulbelere gitti. Dinledi ve ok az konu tu. Sorulara yant vermedi: Askerlerin atlarn... Sierra Madre kadar uzak bir yere kadar nasl geebilece ini merak ediyordu? Sierra Madre uzaktr; nasl hayatta kalacaksn? Fakat sabah gidenlerin kulbelerinde heyecanl konu malar vard. Da larda bu mevsimde bile meyve veren bitkilerden sz etiler: Avizea ac; serin a alklarda am fstklar vard; kirazlar lm t, fakat paloverde tohumuyla inok palamudundan un yaparlard; zengin un, ya am dolu. Bazlar so uk suyun glgeli kanyonlardaki kayalarn arasndan akt yerleri hatrlad. Yoksul erzaklarm hazrlamaya, daha hzl ko abilsinler diye bebeklerini ta mak zere tsocKlm., kay lar ba lamaya ba ladlar. Erkekler olla dallarndan ksa, kaba yaylar yontuyor, e mek iin guilla lifi kullanyorlard. Kam larn ularn yardlar ve ok ucu yerine ular sivri itilmi ta lar yerle tirdet. afak skt ve ln do u ucundan scaklk bast. Sylentiler yaylyordu. Geronimo'nun eski ykleri hatrlanyordu. Geronimo gvene layk de ildi. Sava ma biimi kendi halkna lm getirmi ti. Tiswin biras ierek sarho olurdu sk sk. Naiche, Geronimo'yu arad ve ay yata nda buldu. 22 Kuru pamuka ac dallarnn ularn inceliyordu. Naiche, onun kehanet arad n biliyordu. Geronimo'nun bile gvene gereksinimi vard belki. Naiche bir sre onun ardndan giderek, Geronimo'nun tuttu u dallan a a ya ekti. Dallarn ularnda d en yapraklarn brakt izler vard. Her izde bir yz duruyordu. Baz yzler glyor, baz yzler ka atyordu, baz yzler ise sertti. Di er yzler tuhaf ve canavarms duruyordu. Ge-ronimo ayn kenarna oturarak ba n ellerinin arasna ald. Naiche sessizce, "Yarn," dedi, "saym gn." "Evet." Geronimo do rulad. Ba ka bir ey sylemedan aya a kalkt ve ay yata ndan kar ya geerek allarn arasnda gzden yok oldu. Gn ortasnda rzgr esmeye ba lad Tekdze bir mrltdan sonra iddetlendi. leden sonrann ba nda kum bulutlar kuzeyde ortaya karak gkyzne do ru epeyce ykseldi. leden sonrann ortasnda rzgr haykryordu. Gne donuk sar bir renk ald ve soluk limon ye iline dnd, gzle kolayca izlenebiliyordu. Ufuk ve gkyz yok olmu tu. Geronimo, Naiche'nin kulbesine geldi "Onlara karanlkta burada toplanmalarn syle. Gidiyoruz." Kum frtnas iinde yok oldu. Naiche o gn her zaman hatrlayacakt. Havann sabahki a rl n ve donuklu unu. Dilin pas tadnda olu unu. Ba ta allarn rzgrsz kprdad n. Ak amn yar aydnl nda toplandlar ve birbirlerine sokularak bir dost grmek amacyla kumlarn arasndan baktlar. Gelece ini syleyen birok insan gelmedi. Rzgrla deli gibi uu an kum taneleri kulbelere arpyor ve onlar d arya karmyordu.

Geronimo toplananlar arasnda dola arak kadnlarla erkekleri ayrd. Kadnlar iki er kollar halinde uzun bir sra yapt. Gen icadnn yanna ya l; bebeksiz kadnn yanna 23 bebe ini g s rsco/'unda ta yan bir kadn. Kadnlar yzlerini rtyle rtm ler ve bebeklerinin ba larnn zerine slak bezler koymu lard. Kadnlarn arkasna gene iki er kol halinde ocuklar yerle tirdi. By n yanna kk; o lann yanma kz. Ge-ronimo ocuklardan sonra sava lar erli sra halinde yayd. Sava larn d en ocu u kaldrmas; tkezleyen bebekli kadna yardm etmesi; arkada kalan ya l kadnlar tutup ta mas gerekiyordu. Apai tarznda, ya amak iin en temel gereksinimler d nda hibir ey ta myorlard: Kk yiyecek uvalla-ryla su krbalar, baklar, sava lar ise kaba ok ve yaylar. Alacakaranlk bastrd. Kulbelerinden izleyenler artk belli belirsiz karaltlar grebiliyorlard srtlarm kuzeyden gelen rzgra ve kuma vermi uzun bir srada, ocuklar kadnlarla sava lar arasnda belirsiz bir ekilde duruyor, birbirlerinin ellerini tutarak gven aryorlard. Geronimo byk d knkl na u ram t: On sekiz sava yla elli kadn ve ocuk. Kadnlarn o u, tohumlarn bebekler, ocuklar; askerler tarafndan yok edilen ailelerden kalan paralar kurtarmaya umarszca al an dul kadnlard. Koyun gibi, skc srleriyle btn ya amlar tehlikeye atmalarna kar dilsiz ve zr diler gibi duruyorlard. Geronimo srann ba na geti. Zalah ile yanndaki kadmn omuzlarndan tutarak ba rd: "Da larda ya ayaca z! Syleyin!" Yz sert, gzleri hiptonize eder gibiydi. Kadnlar ba rd: "Da larda ya ayaca z!" Geronimo sra boyunca yrd. Geronimo kendisine ba rrken, srada sessizce duran ya l bir kadnn grtla ndan kavrand ve zerine vah i bir ekilde yumruk atld, defalarca. Birka sava Geronimo'ya do ru harekete geti, fakat ya l kadn ba rmaya ba laynca geri ekildiler. Geronimo yzn ocuklarnkine yakla trd ve ocuklar mrldandkla24 fSaA i a&\ SafS lgerlerinin btn gcyle ba rtt 11 \ lW Amn yaXma eldi inde tm *> "Da larda MV/ sit ' dlf a' SyIyr> ba ryordu. Sava a. ya*\ fjk\dururken Gerot>irno kolunu bir koro efi gibi 1111 Vll luk\yor' zlPlyor' kollaryla havay dvyordu Sall W Vanamaz br ekilde ton de i tirdi: zorban Cfc Aritmik bk armc*iye dn t ve armoniden bir *mM> k\ ykseldL DQnen kum ve kkreyen rAonn ,a ktf iU Vkm bir Ruh' hir ulusal mar ibi' daha\Sa !"aV | W Cku ?*"> olan, frtnadan nce sinen M ver1"1 1S a 6 Ta knl hisseden sava iar b* W L\ ba lad; ocuAlar ayaklarn ayn anda yere MJlUYkad?la5m berinden rtleri d t. Xrtlk W A/ Myorlard. M Jf > birdenbire dtuJ> srann ba na gitti Vfi kQ 1%% }A|a. ** onlan Abaya do ru hzl bir yruy e lH im*m bandaki Aaiche, Geronimo'nun gsterdi- \'ifa* at etti; neredeAe dosdo ru Thomas Kalesi'ne

yfy/1 rA Zedne gldyoard. Kafasndan bir an kam AU D A gef yarattl ?*%/'' enlmanca fazla kaplm t.

arW a... Geronimo'nun

%a | i eYa lar' Thomas Kalesi'nin arkasndadr ve Ej-Afcf Madf yAdp ru gneye . Ba ka bir v a 11 |t )er?rvresmden dolAnma, yani kaldramayacaklar kiMiMAr1"3A"? abaya neden olma anlamma T"1!, k W \ 0nim' amasnn onlar askerleri n -AW so,laCa im biliyor,3u ve kum frtnasnn kalenin yki rlerf SaflayAcak kadar srece ine ynelik %i%J,fH ' Sorgulamad. AASJlLA keSf- Ko mak iin solu a gerek vi> t >fc /An T heyecam hatrlyordu. Syler k! %Lo r durdu: Da larda ya ayaca z!" A%J V ya ayacak" Bu iki szck bilinli aklmda gljlsl 'SOnra kimse %ece ovada ko tu unu hatrla"'tf A 25

bebe ini g s tscof'unda ta yan bir kadn. Kadnlar yzlerini rtyle rtm ler ve bebeklerinin ba larnn zerine slak bezler koymu lard. Kadnlarn arkasna gene iki er kol halinde ocuklar yerle tirdi. By n yanna kk; o lann yanna kz. Ge-ronimo ocuklardan sonra sava lar erli sra halinde yayd. Sava larn d en ocu u kaldrmas; tkezleyen bebekli kadna yardm etmesi; arkada kalan ya l kadnlar tutup ta mas gerekiyordu. Apai tarznda, ya amak iin en temel gereksinimler d nda hibir ey ta myorlard; Kk yiyecek uvalla-nyla su krbalar, baklar, sava lar ise kaba ok ve yaylar. Alacakaranlk bastrd. Kulbelerinden izleyenler artk belli belirsiz karaltlar grebiliyorlard srtlarn kuzeyden gelen rzgra ve kuma vermi uzun bir srada, ocuklar kadnlarla sava lar arasnda belirsiz bir ekilde duruyor, birbirlerinin ellerini tutarak gven aryorlard. Geronimo byk d knkl na u ram t; On sekiz sava yla elli kadn ve ocuk. Kadnlarn o u, tohumlarn bebekler, ocuklar; askerler tarafndan yok edilen ailelerden kalan paralar kurtarmaya umarszca al an dul kadnlard. Koyun gibi, skc srleriyle btn ya amlar tehlikeye atmalarna kar dilsiz ve zr diler gibi duruyorlard. Geronimo srann ba na geti. Zalah ile yanndaki kadnn omuzlarndan tutarak ba rd: "Da larda ya ayaca z! Syleyin!" Yz sert, gzleri hiptonize eder gibiydi. Kadnlar ba rd: "Da larda ya ayaca z!" Geronimo sra boyunca yrd. Geronimo kendisine ba rrken, srada sessizce duran ya l bir kadnn grtla ndan kavrand ve zerine vah i bir ekilde yumruk atld, defalarca. Birka sava Geronimo'ya do ru harekete geti, fakat ya l kadn ba rmaya ba laynca geri ekildiler. Geronimo yzn ocuklarnkine yakla trd ve ocuklar mnldandkla24 r zaman onlar sarst, ci erlerinin btn gcyle ba rtt onlar. Sava larn yanna geldi inde tm sra, "Da larda ya ayaca z!" diye ark sylyor, ba ryordu. Sava larn nnde dururken Geronimo kolunu bir koro efi gibi sallyor, sryor, zplyor, kollaryla havay dvyordu. lk alglanamaz bir ekilde ton de i tirdi: zorlanan umutsuzluk ritmik bir armoniye dn t ve armoniden bir ta knlk notas ykseldi. Dnen kum ve kkreyen rzgrn ortasnda, ta kn bir Ruh,

bir ulusal mar gibi, daha ksa sre nce korku ve ku ku dolu olan, frtnadan nce sinen bir grubun akln istila etti. Ta knl hisseden sava lar dans etmeye ba lad; ocuklar ayaklarn ayn anda yere vurdular ve kadnlarn yzlerinden rtleri d t. Artk kumu hissetmiyorlard. Geronimo birdenbire dnd, srann ba na gitti ve kolunu sallayarak onlar gneybatya do ru hzl bir yry e ba latt. Sava larn ba ndaki Naiche, Geronimo'nun gsterdi i yne dikkat etti; neredeyse dosdo ru Thomas Kalesi'ne ve askerlerin zerine gidiyorlard. Kafasndan bir an kar kma d ncesi geti. arkya... Geronimo'nun yaratt Bir ey'e kr inanca fazla kaplm t. Ejderha Da lar, Thomas Kalesi'nin arkasndadr ve Ejderhalar, Sierra Madre'ye do ru gneye uzanr. Ba ka bir yol, kalenin evresinden dolanma, yani kaldramayacaklar zaman ve dayanamayacaklar abaya neden olma anlamna geliyordu. Geronimo, kum frtnasnn onlar askerlerin gznden saklayaca n biliyordu ve kum frtnasnn kalenin nnden gemelerim' sa layacak kadar srece ine ynelik inanc kimse sorgulamad. Ko arken ark kesildi. Ko mak iin solu a gerek vard. Fakat Naiche yaratlan heyecan hatrlyordu. Szler kafasnda dnd durdu: "Da larda ya ayaca z!" "Da larda ya ayaca z!" Bu iki szck bilinli aklnda grledi. Daha sonra kimse o gece ovada ko tu unu hatrla-25 mad. Ba langc hatrladlar; Geronimo aralarnda "Da larda yasayaca z!" diye ark syleyerek dolanrken verdikleri ksa molalar. Sonu hatrladlar. aman Geronimo, arkyla onlarn bilinli akllarn ya amn oldu u da lara dlleri yerle tirmi ti. T-kezlemekten, uzaklktan, askerlerden, frtnadan kayglanan bilinli akllar hepsi ertelendi. Ba arsz, beceriksiz insan bedeni bilinli akl tarafndan denetlenirdi ve Geronimo onlar bilinli akllarn bir yana brakmaya zorlamakla, ruh akllarnn onlar ele geirmesini sa lam t. Ve bylece onlar Ruh oldular, aklanamaz "do ast" i leri ba ardlar. Geronimo onlarla da lar arasndaki maddi uzakl askya alm t. Da lara ula mak iin gereken zaman askya alm t. Uzaklk yoktu, zaman yoktu bilinli akim yanlsamalar. Birle ik Devletleri Ordusu subaylar daha sonra, San Carlos'ta geriye kalan Apailer'in yalan syledi ini rapor edecekti; insanlarn Apailer'in syledi i zamanda ayrlmas ve Ejderha Da lar'na bu srede varmalar olanakszd. Fakat subaylar maddi bir l birimi kullanyorlard. Onlar zaman ve uzam iinde ya yor, al yor ve sava yorlar, Geronimo'nun dnyasn bilmiyorlard. Gila Nehri'ni yryerek getikten sonra, kum frtnas onlar gizlemese, Thomas Kalesini kolayca grebilir ya da grlebilirlerdi. Nehrin iki kysnn aras sakindi, rzgr ba larnn zerinde esiyordu. Toz bo ucuydu. Ksa bir sre dinlendiler. Kadnlar rtlerim nehirde slattlar ve bebeklerle ocuklarn yzlerini sildiler. Hafife gneye do ru dnen Geronimo, onlar kynn tesine gtrp tekrar frtnaya soktu. Rzgr artk srtlarndan esiyor, Thomas Kalesi'nden uza a itiyordu onlar. Kimse rzgrn ne zaman dindi ini bilmiyordu. iinden ko tuklar bo ucu bir toz bulutu brakarak dindi ini fark ettiler. Birden buluttan ktlar, temiz hava soludular ve ba 26 larnn zerindeki milyonlarca k noktasn, yldzlar grdler. Bir sre sonra yldzlar donukla t ve pembe klar do udan gkyzne do ru hzla ykseldi. Da lar grdler. Ejderhalar gkyzne ykseliyordu. Geronimo hzlarn artrd.

Kanyona vardklarnda gne bulutsuz gkyzne ykselmi ti. Birbirlerine dokunarak, birlikte yapm olduklar bu eyi yeni fark ediyormu casna ok halinde dinlendiler. Sava lar ya l bir kadn kanyonun glgeli ine grrd. Ko arak iki yanndan tutuyorlard onu. Kadnlar yemekleri da tt ve su krbalar aralarnda dola t. Geronimo, Thomas Kalesi'ne bakarak onlardan ayr durdu. Naiche yanna geldi ve Naiche'nin ispanyol drbnyle ufuk izgisini incelediler. Geronimo homurdand. "Artk biliyorlar. Rzgrn dindi i yerden izlerimizi takip edecekler." Kanyon, da n kenarna do ru ince ve kum kapl bir giri yapyordu. Dimdik, ok dzgn kenarlar olan kayalar yz metre yukarlarnda duruyordu. Geronimo onlara gelmelerini i aret etmek iin geriye ko tu. Yolcular artk yorgunlu u hissediyorlar ve Geronimo ne zaman dursa onlar da duruyor, do u duvarnn glgeli ine oturuyorlard. s leyin kanyon batya dnd. Glgelik yoktu. Hava bo ucu ve a rd. Bebekler a lad ve ter kadnlarn giysilerini bedenlerine yap trd. Geronimo durdu. Naiche'ye i aret ederek, gizli tutamaklar aramaya ve kanyon duvarna trmanmaya ba lad. Kanyonun dibinden 15 metre yukarda kk bir aklk buldu ve elini uzatarak tfekler, ktklkler kard, a a daki Naiche'ye att. Yirmi tfek. Sava larn o u yalnzca siyah barutlu misket tfe im biliyordu. Geronimo yere atlad ve onlara tfeklerin nasl al n gsterdi. Bunlar Amerika Birle ik Devletleri Ordusu'na ait, kuyruktan dolma Spencer tfekleriydi. Sava larn gzleri tfeklerin dolma hzm grnce 27 parlad. %ervm dzgn kundakta gezdirdiler, namluyu ok- adar. AunAar Aavi Ceketlilerin silahlaryd'. Ya 1' bir sava silahn gcn hissetti. Tfe ini kaldrarak l)a mn sume sallad, Apai sava l m att, AAHnyonda yankland. Btn sava lar ona katld, bir glA ve arfa kar m yankland; Geronimo d nda. GeronnA ba nnde durdu, ta ki onun sessizce durdu unu gren di erleri sakinle ene kadar. Son ses de sustu. Ses-av rd. Geronimo kanyondan geriye bakt, geldikleri yne. Kodesler," dedi yanklanan sesi, "atlar ve askerler bize %Am geiiyOr." Yanklamalar sylediklerini kar trmasn diye yava yava konu tu. "Bu da lar lde yatan bir AVdan daha geni de ildir. Bu da lar gneyde biter... Biter \jt bitti i, yerde, Madre'ye varmadan nce geilmesi gerekAn tam bir gnlk l var. Bu kanyon... " dar ve kumlA yeri gfjSterdj "Batya gider. Bir sre sonra ayrlp guneAe dnece imiz bir yer var. Askerler bu kanyondan ge-lecekler. Merimizin gneye, da lara do ru dnd n g-mvc% dzl e geri dnecekler; kanyonun a zna. Atlaryla h a gneye, da larn arkasna gidecekler. Ucunda bizi " feyecekler ve Sierra Madre'ye gitmek iin gememiz ge-ekfin lde bizi ldrecekler." Sustu ve ba n ne e erek 5-rinden geti. Gruba bir skmt yayld. Kadnlar bebek-% daha sk tuttular, ocuklar annelerine yakla tlar. Salclar ayaklarna bakarak tfeklerini ellediler ve bir an onctenin ta knl ndan dolay kendilerini aptal hissettiler. Geronimo durup, kanyon duvarlarna dokunmak istiyor-mu casna kollarn gerdi. "Burada," dedi, "duvarlar trmanabilir, ki duvarn da stne trmanan sava lar olmal. Ekerler gelince yalnzca bir sava ate edecek. Duvarn us4nden birok kez ate edecek. Askerler duracak. Adam-arn

kanyon a zna geri gndermeleri, duvarn st bo-y\uca geri gndermeleri gerek." Kolunu geni bir daire aklinde salland. "Askerler bu sava ya ula t nda onun sava mas gerek, ta ki... lene kadar. Askerler geri dnecek A8 ve kanyona gelecek. Bu kez..." Geronimo kar kanyon duvarn gsterdi "ikinci sava ate edecek, defalarca ve onlar durduracak. Askerler kanyon a zna geri dnp bu sava nn duvarnn tepesi boyunca gelmeliler. O da sa-va mal, ta ki... lene kadar. Askerlerin beklemesi sa lanmal, burada, gneye dnen izlerimizi bulmadan nce uzun bir sre. Karde ler... " Durdu, gruba yeniden bakmadan nce dua ediyormu casma yzn gkyzne evirdi. "Karde ler... aranzda kars, ocuklar olmayan iki ki i olmal." Sessizlik. Kanyonda fsldayan hafif bir esinti sava larn sa bantiarmn altndaki kaln salar arasnda gezindi. Bir bebek a lad ve annesi onu susturdu. ince yapl cesur bir adam aralarndan karken bir h rt oldu. Adam tfe im nne, g sne koydu. "Karm ve ocuklarm askerler tarafndan ldrld," dedi. "Bana Boto denir. Kalaca m." Kimse konu mad. Ya l bir sava kt. Gderi sava bant, kr k bir yz evreleyen gr beyaz salar tutuyordu. "Bana Tana denir." Sesi ya l bir titreyi le inceydi. "Karm ya l. E er ona... " Geronimo, "Ona iyi baklacak," dedi. Ya l adam, Geronimo'ya do ru yrd. Topald. Aksak baca na vurarak gld. "Bakn! Artk sizler gibi ko mam gerekmeyecek! Kanyon duvarnda dinlenece im." Bo bo , kimsenin akasna katlmamasna zlerek gld. Geronimo onu kucaklad ve bir an birbirlerine sarlm ekilde durdular. Boto onun ardndan gitti, Geronimo onu da kucaklad. Kimse konu mad. Sylenecek bir ey yoktu. Geronimo kanyonda batya do ru biraz yrd. Kolunu ileriye do ru sallad ve geri dnd. Kadnlar, arkalarnda ocuklar ve sava larla, yorgun bir ekilde pe ine d tler. Ko arlarken ya l bir kadn sradan kt ve grubun gemesini bekleyerek kenarda durdu. Beyaz salar uzundu, nerdeyse solgun ve yrtk elbisesinin beline kadard. inceydi. Yava a geriye do ru yrmeye ba lad. 29 parlad. Ellerini dzgn kundakta gezdirdiler, namluyu ok- adlar. Bunlar Mavi Ceketlilerin silahlaryd! Ya l bir sava silahn gcn hissetti. Tfe ini kaldrarak ba nn stnde sallad, Apai sava l n att, lk kanyonda yankland. Btn sava lar ona katld, bir lk ve ark kar m yankland; Geronimo d nda. Geronimo ba nnde durdu, ta ki onun sessizce durdu unu gren di erleri sakinle ene kadar. Son ses de sustu. Sessizlik a rd. Geronimo kanyondan geriye bakt, geldikleri yne. "Karde ler," dedi yanklanan sesi, "atlar ve askerler bize do ru geliyor." Yanklamalar sylediklerini kar trmasn diye yava yava konu tu. "Bu da lar lde yatan bir ylandan daha geni de ildir. Bu da lar gneyde biter... Biter ve bitti i yerde, Madre'ye varmadan nce geilmesi gereken tam bir gnlk l var. Bu kanyon... " dar ve kumlu yeri gsterdi "Batya gider. Bir sre sonra ayrlp gneye dnece imiz bir yer var. Askerler bu kanyondan gelecekler. izlerimizin gneye, da lara do ru dnd n grnce dzl e geri dnecekler; kanyonun a zna. Atlaryla hzla gneye, da larn arkasna gidecekler. Ucunda bizi bekleyecekler ve Sierra Madre'ye gitmek iin gememiz gereken lde bizi ldrecekler." Sustu ve ba n ne e erek nlerinden geti. Gruba bir sknt yayld. Kadnlar bebeklerini daha sk tuttular, ocuklar annelerine yakla tlar. Sava lar ayaklarna bakarak tfeklerini ellediler ve bir an ncenin ta knl ndan dolay kendilerini aptal hissettiler. Geronimo durup, kanyon duvarlarna dokunmak istiyor-mu casma kollarn gerdi. "Burada," dedi, "duvarlar trma-nlabilir. iki duvarn da stne trmanan sava lar olmal. Askerler gelince yalnzca bir sava ate edecek. Duvarn stnden birok kez ate edecek. Askerler duracak. Adamlarn kanyon a zna geri gndermeleri, duvarn st boyunca geri gndermeleri gerek." Kolunu geni bir

daire eklinde salland. "Askerler bu sava ya ula t nda onun sava mas gerek, ta ki... lene kadar. Askerler geri dnecek 28 ve kanyona gelecek. Bu kez..." Geronimo kar kanyon duvarn gsterdi "ikinci sava ate edecek, defalarca ve onlar durduracak. Askerler kanyon a zna geri dnp bu sava nn duvarnn tepesi boyunca gelmeliler. O da sa-va mal, ta ki... lene kadar. Askerlerin beklemesi sa lanmal, burada, gneye dnen izlerimizi bulmadan nce uzun bir sre. Karde ler... " Durdu, gruba yeniden bakmadan nce dua ediyormu casna yzn gkyzne evirdi. "Karde ler... aranzda kars, ocuklar olmayan iki ki i olmal." Sessizlik. Kanyonda fsldayan hafif bir esinti sava larn sa bantlarnn altndaki kaln salar arasnda gezindi. Bir bebek a lad ve annesi onu susturdu. ince yapl cesur bir adam aralarndan karken bir h rt oldu. Adam tfe ini nne, g sne koydu. "Karm ve ocuklarm askerler tarafndan ldrld," dedi. "Bana Boto denir. Kalaca m." Kimse konu mad. Ya l bir sava kt. Gderi sava bant, kr k bir yz evreleyen gr beyaz salar tutuyordu. "Bana Tana denir." Sesi ya l bir titreyi le inceydi. "Karm ya l. E er ona..." | Geronimo, "Ona iyi baklacak," dedi. Ya l adam, Geronimo'ya do ru yrd. Topald. Aksak baca na vurarak gld. "Bakn! Artk sizler gibi ko mam gerekmeyecek! Kanyon duvarnda dinlenece im." Bo bo , kimsenin akasna katlmamasna zlerek gld. Geronimo onu kucaklad ve bir an birbirlerine sarlm ekilde durdular. Boto onun ardndan gitti, Geronimo onu da kucaklad. Kimse konu mad. Sylenecek bir ey yoktu. Geronimo kanyonda batya do ru biraz yrd. Kolunu ileriye do ru sallad ve geri dnd. Kadnlar, arkalarnda ocuklar ve sava larla, yorgun bir ekilde pe ine d tler. Ko arlarken ya l bir kadn sradan kt ve grubun gemesini bekleyerek kenarda durdu. Beyaz salar uzundu, nerdeyse solgun ve yrtk elbisesinin beline kadard. inceydi. Yava a geriye do ru yrmeye ba lad. 29 lm arks. GeronmoAyabAA A A nun ortasnda durmu ark soy y Tana'nn elini tutmu tu. 30 Cjne nlan e imli gelmeye ba layarak kanyon duvarlarnn renkleriyle oynad. Ye il kaya paralan mavilerle eridi; pembeler krmzya dnd ve kumta sarlan boya gibi svms bir ekilde yaylarak harika k demetiyle birle ti ve de i ti. Tana ve kars W atashe, kanyonda ba da kurdular, srtlarn dar glgeli in gney duvarna yaslam lard. Boto do uda, askerlerin gelece i yerde yapt ke iften dnd. W atashe'nin yanna oturarak tfe ini dizlerinin zerine yerle tirdi. Buluzundan ttn sanlm msr kabu u kard. Birini dudaklannn arasna koyarak, di erlerini nazik bir ekilde W atashe ile Tana'ya verdi ve kemerinden bir slfr kibriti karp onlarn sigarillolann yakt. duman ilerine ektiler ve karmadan nce uzun sre tuttular, sigarann rahatlatc gveninin lksn ya yorlard. Boto kar kanyon duvarnda de i en renkleri seyretti. Gen bir adamd; sava banmn altnda yz gl ve ciddiydi ve mokasenlerinin stnde bacaklar gl kaslan-n gsteriyordu. Ya l adama bakmadan seslendi: "Tana." "Evet." Tana gzlerini amad. "Sen askerleri daha iyi tanrsn. Nana ve Victorio ile birlikteydin. Ne zaman... Geleceklerini... D nyorsun?"

Tana, "Bunu d ndm," dedi. "Bu sabah saymda onlara ilk syleyecek ki i Chato olur... Onlar ke fetmeden nce. Fakat ba ta kafalar kar r. Geronimo'nun belki Ojo Caliente'ye gitti ini d nrler." Tana sigarillosundan bir nefes ald. Boto ya l adamn yantn d nd. Boto, "Fakat" dedi, "Naiche, Geronimo'nun Chato'ya Sierra Madre'ye gidece imizi syledi ini anlatm t." Tana gld. "Evet. Geronimo hilekrdr. iki kez d nr... belki kez. Chato'yu tanr. Chato bunu syledi i zaman, askerler nce bunun do ru oldu unu d necekler. Sonra kendi aralarnda tart acaklar ve Geronimo'nun gvenilmez oldu unu syleyecekler. Geronimo'nun, Chato'nun kendilerine syleyece ini bildi ini ve bu nedenle Sierra Madre yerine Ojo Caliente'ye gidece ini d necekler. Sonra biraz daha tart acaklar. Sonunda daireler izip duracaklar... Ta ki izlerimizi bulana kadar. Sanrm... Tana durup gne e hzla bir gz att Gne krmzya dnmeye ba larken burada olacaklar. Biraz daha sremiz var." Sylediklerini d nd ve biraz gld. "Geronimo, onlar kartal gibi d nmek yerine e ek gibi al trtyor." Hafif bir esinti kumlara dokundu, sonra dindi. Boto tfe ine vurarak, "Silahlarmzn ta yaca duvar uzunlu unu getim," dedi. "Saklanabilecekleri hibir yer, hibir kaya paras yok. Ate etti imiz zaman uzun sre geri dnmek zorundalar." Tana, "Evet," diye yantlad, "Geronimo bu yeri semekle ok iyi bir i yapt." Artk kanyon duvarnn renklerinde yanp snen glgeler vard; griyle belli belirsiz ekiller izen, izgilerini tela la silen, sonra yeniden izen glgeli bir el varm gibi. Bir kaya ahini kanyon boyunca utu. Gne nlarnn e ilmesinin neden oldu u hafif bir serinleme hissederek, ylan ve kertenkele aramak iin dzl e geliyordu, ok yaknda kayalann yarklarna geri dnecekti. nlerinde uarken onlara ba rd ve tneyip onlar d nmek iin kanyon kenarna gitti. Tana, "l ok erken terketmi ; ok abuk," dedi. "Belki onun ayrlmasna neden olan bir ey var." 32 Boto aya a kalk. "Evet. ahin bize haber vermeye gelmi ." W atashe, Boto ile Tana'nm yannda durmak iin aya a kalkmaya u ra t. Boto kar larndaki duvar gsterdi. "Ben bu yan alaca m, e er... " Sorgular biimde Tana'ya bakt. "...ilk benim... gitmemin daha iyi olaca n d nyor musun, Bykbaba?" Eski sayg szc n kullanm t. Tana, "Evet, torunum," diyerek yant verdi. "Snavn ortalk hl aydnlkken olmal. Sende bir kurdun gc var ve abuk hareket edebilirsin." Sakat baca na vurarak gld. "W atashe ile ben bu kadar hzl hareket edemeyiz. Fakat gece... Sen gittikten sonra, i itebiliriz. Ya ad mz yllar coyote gibi karanlkta bize yardmc olur." W atashe, Boto'nun koluna dokunarak, ya l elini onun gl eline kaydrd. "Torunum," dedi yumu ak bir ekilde, "do du umuz zaman ruh bedenlerimizi bu bedenlerin iine koymay ve ruhlarmz snayp daha gl klmay snavlar kazanrsak setik. Artk yeniden do aca z, ruh bedenlerimize geri dnece iz. Bu ok iyi ve birlikte olaca z." Boto d nmeden onun elini skt ve ya l, sulanan gzlerine bakt. "Evet," dedi utangaa, "buna inanyorum. Geronimo beni kucaklad zaman, di er taraf grd n syledi ve oras gl ruhlar iin iyiymi , nk aydmlkta-larm . Birlikte olaca z."

Boto onlardan ayrlarak kanyonda yrmeye ba lad. ahin yukarya do ru kanat rpt ve kanyon boyunca utu. Boto duvardaki ilk tutama bularak elini yerle tirdi ve yzn kendisini seyreden ya l ifte evirdi. lmden emin olan Apai'nin yzyllar kadar eski vedasn hatrlad. Hafife seslendi: "lmek iin iyi bir gn!" Ya l ift onun hatrlamasna glmseyip yant verdiler: "lmek iin iyi bir gn!" Kanyonun szckleri yanklamas da yumu akt, huzurlu bir gvenle i ekiyor, rahatlatc bir otorite gibi davranyordu. 33 fesi boynuna ba tashe zayft ve yasa onu A*tlM nde yava , ***&* nacaklar ve g t, Ba ka aresi yoktuKanyonun ucuna y AA A AA kaymyor-

gertiyrnndaBoto'nun ba m gAA W atashe el salladlar ve Boto nun y kayalar oA AjAAydar. yer

Gne in *g<A?A kayalarn ?AA kenara | ,KSSeS aAdu. vfA"Seyanar sarkm bu ya > 34 liktelerdi. Bir ylan kayalarda h rdayarak yanlarndan uzakla t. W atashe, "Tana," diye fsldad. Sesinin ok telere ta nabilece ini biliyordu. Tana gzlerini kanyondan ayrmadan, "Evet," dedi. "Su kayna ve am korusuyla Ojo Caliente'yi hatrlyor musun?" "Evet." "ocuklarmzn gmld yeri?" Tana, "Hatrlyorum," dedi. W atashe kol yeninin solmu kuma n dzeltti. "Gitti imiz... zaman, nce sen gidebilirsin. Ben pe inden gelece im. Boto ile bulu aca m. E er... ayrlrsak, orada bulu abilir miyiz... ocuklarmzla?" Tana gzlerini kanyondan ekerek W atashe'ye bakt. Bir glmseme yznn izgilerini buru turdu. "Evet, W a-tashe. Orada bulu aca z. Bunu hatrlayacak ve ruh aklma koyaca m. Orada bulu aca z." Elini onun kk eline koyarak W atashe'yi rahatlatt. W atashe, "Ben de yle yapaca m," dedi yalnzca ve rahatlayarak onun yanma yatt, kanyonun altnda askerlerin gelece i yne bakt. Glgeler uzad ve kanyon yerinin kl kum eridini daraltt. Geldiklerini sezdiler. Kulaklarnn duymasndan nce sezdiler. Yava bir hava ak . Yava bir ritim. W a-tashe, Tana'nn sertle ti ini grd ve kendisi de duyularnn zerindeki hava ritmini hissetti.

Gne arkalarnda krmz bir toptu. Toz paralaryla grlen zerlerine ve kanyona kzl bir sis yayd. Kzllk derinle ti. Artk kulaklarna bir ses geliyordu. Kumlarda bo uk ve sessiz, fakat u ursuz. Birok at vard. ok ileride, kanyonun dneme yapt yerde W atashe onlar grd. Ya l gzleriyle bile yryen atlar seebiliyordu. Dnemece geldiler. Birok asker geldi. Srann sonu yoktu. W atashe artk atlarn zerindeki askerleri seebiliyordu. 35 eldiler ve ba taki atlar A papa.

v S kanyonun ucunu ara trd. wa 20'ydu. Yen uiwj

cpssizlig bozdu, rapag k05maya ba lad, Papa Afek ye

Bir tfek patlayarak sess go atndan du tA 36 AA

Sonra ba rd, "Yefi.- . oooooooooooooooh!" ve goto'nun sakland yeri gsterdi. izci oray gsterirken, Boto da kayalarda ykselerek ni an ald. Tfek patlad ve izci duvara do ru srad. Kuma d erek ld. Kurtulan a batya do ru kat. At n yaratt grlt, at daha da uzaklara kadar izleyen, yuvarlanan yanklar yaratt. A r bir sessizlik kt. W atashe ile Tana, artk Boto'yu gryorlard. Kanyonun kenanndaki dev bir kayaya trmanyordu. Askerlerin gznn nnde tepeye vard. Bir an hareketsiz kald, batmakta olan gne in kzl topunun nnde siluet gibi durdu. Salar rzgrla salmyordu. Bir eliyle tfe ini yava a ba nn zerine kaldrd. Herkesin grmesi iin tfe ini sallarken bo aznn derinliklerinde bir ses olu tu ve yksek sesli bir l a dn t: "Eeeeeeeeeeeeeiiiiiiiihaaaaaaaaf!" Apai'nin sava l . lk duvarlarn arasnda iddetle yanklanarak o ald. Askerlerin mavi sras dalgaland. Boto tfe ini indirdi, bir kurt gibi, vah i ve hznl, yzn gkyzne evirdi. "Haaaaaaaaaaaaaaoooooooooooh!" lm a rs. Apai izciler bunu bilecekler ve mavi ceketli eflerine syleyeceklerdi. Bu yoldan gitmek iin Apai'yi ldrmeleri gerekiyordu. Onu gemenin ba ka yolu yoktu. Sava acak ve lecekti. W atashe lkla rperdi ve Tana'nn glgesinin titredi ini grd. A kerler atlarndan indiler ve tfekleriyle duvara dayandlar. Askerlere ba rlarak emirler verildi. Bir grup asker ve yerli izci atlarna bindiler ve duvara trmanacak bir yer bulmak iin do uya do ru gittiler. W atashe, Boto'nun kayadan indi ini, fakat kenardan ayrlmad n grd. Boto, konumunu de i tirerek askerlere yakla t. Kayalarn zerine ykseldi; tfe iyle ni an alarak askerlere ate etti, kanyonda daha gerilere kartt. Yeniden ate etti inde bir ncekinin yanks daha bitmemi ti ve tekrar ate etti. Tana, W atashe'ye dnd. "Boto iyi i yapyor. Geroni-mo'nun ardndaki kadn ve ocuklara bir sr adm kazandrd." W atashe, "Evet," dedi, "onlarn ko tu unu duyabiliyorum. Uzaklarda ko uyorlar. Boto onlara birok adm kazandryor. Askerlerin beklemesi gerek."

Gne gkyzn yakarak ve glgeyi kayalara getirerek da larn arkasna kayd. Gkyznn tutu mas yava a dindi, k ekildi. ilk yldz do uda gz krparak ortaya kt. Tana, "SVatashe'nin elini sk. "Bak," diye fsldad, "geliyorlar." W atashe kanyondaki kararan kayalara bakarak e ildi. Sonra bir kntnn ardnda erimeden nce bir an grnen ilk ekli seti, ardndan di erini, ardndan bir di erini. Boto'nun kayalktaki yerine do ru gidiyorlard. Daire izerek da tarafndan geliyorlard. Birden bir tfek patlad, sonra di eri. Bir salvo a ba lad. Tana kkrdad. "Boto'yu aryorlar, ama o kar lk verip nerede oldu unu sylemeyecek. Yakma gelip bilgilerinin bedelini demek zorundalar." Tana konu urken bir Papago izci bir kntnn stne srad ve Boto'nun bulundu u kayaya ate etti. Boto'nun tfe i ona hemen yant verdi. Yere y lan, silah sessizlikte yksek sesle d en izci kntnn stnden a a ya yuvarland. tzci daha d meden tfekler sa r edici bir grltyle ate at. Boto'nun bulundu u yere hi durmadan ate ediyorlard. NVatashe ile Tana, knt kayalardan bir bedenin aya a kalkt n grdler. Boto'ydu bu. Sendeledi, tkezledi ve tfek salvosu tam yeniden ba larken d t. D t yerden tfe i kar lk verdi. Gene aya a kalkt. Bu kez tfekler onu vurmadan nce ate etti, d erken evresinde dnd. Artk sessizlik vard. insan ekilleri temkinli hareket etiler, Boto'ya yakla rken kayalarn arkasna e ildiler. 38 Sonra cesurca aya a kalklar. Yat yerden Boto' ilerindel A7* lardan a a ya kayd. Bu kez askerlerin tfekleri Boto'nun vatt,* j<Ullgl vrp uzun sre ve durmadan ate ettiler. Bir sre sonra aske l *iT g W atashe, "Boto gitti," diye fsldad. "Evet." Tana tfe ini kaldrarak iki kayain arasna koydu; askerlere do rulttu. y m arasma Alacakaranlk batya do ru ekildi. Bir yldz dalgas do udan ilerleyerek kanyona gm i bir ik getM * tashe ile Tana'nn alnda kumlar beyaz beyaz parl Uzaklarda tenor sesli bir coyote uludu. baslaA ci vn klad. Her yere durgunluk egemendi. y Tana ktklkten fi ekleri &ard ve eline kovd "C liyorlar," dedi. Kanyon, birok bedenin hareket etokeA yapt bir hava akmyla fsldad; bir deri gcrl t , larnm kuma arparken kard ses. ' ler iinde eridi ve do uya do ru ekildiler. tf i takrdad, nndeki ekilleri vurdu. m Kaya"

 zciler bu kez ayrld, glgeleri izleyerek kanyon duvar larma yakn ilerliyorlard. Tana beyaz zemindeki bls izcivl seti. Ate etti. zci tfek atrtisyla birlikte arka d t Tana aceleyle ba ka bir fi ek srd. zciler atlarm evir' mislerdi. Tana ate etti ve bir at lk l a dstu Gene komutanlarn ba r lar. * Tana askerlere do ru dzenli bir ate ba latarak kanvo nu yanklarla doldurdu; ta ki bir dzine tfek ate, w mu gibi olana dek. edl>or" Atlarla askerlerin sesleri uzakla t. Yeniden sessizlik kt. Tana ya am belirtilerini gzleyerek oturdu Hc belir ti yoktu. Yldzlarn yzndeki kr klar derinlestir di. Gzlen sava bannn altnda parlyordu. "Boto bize ivi bir gece klf kazandrd. imdi bundan yararlamacanz" W atashe ba n sallad. Tana'nn byk bir sava e, oldu u nu biliyordu. Ya l ve buru uk bedeni birok yerinden va ralyd. Askerlerin silahlar baca n sakat brakrn t Nana 39 "'I watashe'ye dnd. "Boto AAA21 Tana, W atasne y mO'nun ardndaki kadn ve o W atashe, Evet, "* UtS*SeS gere,." a dindi, i * ekildi-1* V f. onlara birok au genr, fsMad"gecocuklara bir suru *

.* "Rk" diye fsdaa, &< AA

Tana W atashe'nin elini skBAay

.crad ve Boto'nun bAAAgdan, silah sessizlik-etiler, Boto'ya yakiaA*-38 Sonra cesurca aya a kalktlar. Yatt yerden Boto'nun tfe i takrdad, nndeki ekilleri vurdu. lerinden biri kayalardan a a ya kayd. Bu kez askerlerin tfekleri Boto'nun yatt yere uzun sre ve durmadan ate ettiler. Bir sre sonra askerler glgeler iinde eridi ve do uya do ru ekildiler. W atashe, "Boto gitti," diye fsldad. "Evet." Tana tfe ini kaldrarak iki kayann ara ma koydu; askerlere do rulttu. Alacakaranlk batya do ru ekildi. Bir yldz dalgas do udan ilerleyerek kanyona gm i bir k getirdi. W a-tashe ile Tana'nn altnda kumlar beyaz beyaz parlad. Uzaklarda tenor sesli bir coyote uludu. Da lar sesi yanklad. Her yere durgunluk egemendi. Tana ktklkten fi ekleri kard ve eline koydu. "Geliyorlar," dedi. Kanyon, birok bedenin hareket ederken yapt bir hava akmyla fsldad; bir deri gcrts; at nallarnn kuma arparken kard ses. zciler bu kez ayrld, glgeleri izleyerek kanyon duvarlarna yakn ilerliyorlard. Tana beyaz zemindeki ba izciyi seti. Ate etti. zci tfek atrtsyla birlikte arkaya d t. Tana aceleyle ba ka bir fi ek srd. zciler atlarn evirmi lerdi. Tana ate etti ve bir at lk l a d t. Gene komutanlarn ba r lar.

Tana askerlere do ru dzenli bir ate ba latarak kanyonu yanklarla doldurdu; ta ki bir dzine tfek ate ediyormu gibi olana dek. Atlarla askerlerin sesleri uzakla t. Yeniden sessizlik kt. Tana ya am belirtilerini gzleyerek oturdu. Hi belirti yoktu. Yldzlarn yzndeki kr klar derinle tirdi. Gzleri sava bantmn altnda parlyordu. "Boto bize iyi bir gece klf kazandrd. imdi bundan yararlanaca z." W atashe ba n sallad. Tana'nn byk bir sava oldu unu biliyordu. Ya l ve buru uk bedeni birok yerinden yaralyd. Askerlerin silahlar baca n sakat brakm t. Nana 39 ve Victorio ile sava m t. Yldzl ef Carleton ve Mavi j Ceketlilerden Gri Kurt Crook ile sava m t; sonra Meksi- ' kah asker efleri Terrazas ve Trevino ile. Karanlktan yararlanacakt. Tana, W atashe'yi de ekerek aya a kalkt. "Bak," dedi ve tfek srgsn aarak iine bir fi ek koydu. Tfe in horozunu kaldrd. Yerine yerle tirerek tfe i W atashe'ye verdi. " imdi bunu sen yapmalsn. Fi e i kar. Tfe e geri koy." W atashe silah acemice tuttu. Gsterildi i gibi yapmay ba ard. Tana tfe i ondan ald, ktkl omzuna koydu. "Kenarda onlarla at maya gidece im. Ate etti imi duyarsn. O zaman askerlerle kaynayan da tarafn gsterdi oraya ko aca m. Da yamacndan onlara ate aaca m. Onlar yamaca ate ederlerken ben geri gelece im. Tfe i sana brakacak ve da a dnece im. Beni grmelerini sa layaca m... Orada... Ama beni bulmalar bir sre alacak. Bu ekilde, yzn .yldzlara dnd daha fazla zaman kazandrm olaca z." W atashe ba n sallad. Tana onu kucaklad ve W atashe ba n onun g sne koydu, uzun salar ay nda gm gibi parlyordu. NVatashe kadn brakarak kayalarn stnde topallaya topallaya gitti. W atashe oturdu, ayak bileklerine kadar inen elbisesini dzelti. Onu her zaman sevmi ti; tam olarak sevilecek kk eyler bile bularak, zayfl ve hatalaryla. Uzun bir sre birlikte byyerek tek bir insan haline gelmi lerdi ve artk bu ksack zaman payla malar gerekiyordu; W atashe ile Tana, kadn ve ocuklara zaman kazandryordu. Silah ald zaman hemen kayalara dnmesi gerekiyordu. Aya a kalkt ve elbisesini ba ndan kararak yere brakt. Mokasenler d nda plakt. Uzakta bir tfek patlad. Tana'yd bu. Gene. imdi ksa ve gl ate ler yant verdi. Gene tek bir tfek at . Bu kez daha yakndan. Askerlerin silahlar buna kar lk verince, W atashe alevlerin ykseldi ini grd. Tana, W atas40 he'nin stndeki da da hareket ediyordu. Uzun bir sessizlik. Bir coyote uludu. Ba ka coyteler ona kar lk verdi. W a-tashe d nd, Aptal Papagolar. Tana onlarn coyote olmad n biliyor. Neden birbirlerine ba rtmyorlar? Birbirlerinin nerede olduklarn bilmek iin uluyorlar. Bunu bilince birbirlerine ate etmezler. Ay nda bilgece ba n sallad. Ulumalardan biri Tana'nnkiydi. O da oyuna katlm t, Papagolarn kafas kar acak, onun bulundu u yere ate etmeyeceklerdi. Bir akl kayalarn zerinde yuvarlanarak d t. Yak-nndayd ve W atashe kendisini kntya bastrd. nnde bir glge yere d t. Glge byd. Glgenin sahibi kendisine do ru kntda srnyordu. Da n uzak bir k esinden tek bir at yapld. Glge dikle erek ykseldi. Papago dengesini kaybedip kanyonun kenarna ba rarak d erken, W atashe ba n kaldrd. W atashe, Tana beni izliyordu, diye d nd, fakat imdi nerede oldu unu bilecekler.

Tfekler glgelerde srayan kk alevler yaratarak da larda yankland. Askerler Tana'nn bulundu u yere do ru hareket ediyorlard. Silahlar sustu unda W atashe dinlemek iin e ildi, ama onu duyamad. Tana kayalardan kayd ve W atashe'nin nne geldi. Ktkl omuzundan ekti ve tfe i yere koydu. Gzleri bulu tu unda ikisi de konu mad, sonra Tana gitti. mele-rek, sakat baca n sryerek hareket ediyordu ve VVatashe tfe i ald zaman, kanl oldu unu grd. Tana artk kendisini gsterecekti. W atashe, kntlarn glgesiyle beneklenen da seyretti. Bir yerlerde a r bir kaya atrdad ve silahlar bu sese do ru ate ettiler Tana kayay yuvarlam . Sonra VVatashe onu grd, kayann d t yerden ok uzakta. I kta kntnn zerinde durarak kendisini tam gsteriyordu. Birden d t, tfekler ona ate aarlarken kntdan a a ya kayd. 41 ... fafia bir co-at, da bitti inde, c0> AKmV Ral.*.*A M * onlar. W *Anuya da dan a asu yalarken SjeAorlard, d_tu uot.u"6 katanllk yzlerim &olf Avcek sesle , Kederii ve

LeldigikukAlA grebiliyorduA g A apkalat W atashe artc 01U

ada! AtAAe/ve Ag* srt-giymi lerd. KeA A biri gld. Yete W JA A louu uyorlardilArmdAA sAklyorlAa uiyord nyordu;Tanannbeo btf ekde S ekl. t yap .-TkSS sallarken onlfbagudA A syleme i areti. Koia ooooonrAAl ald. Me em JAdanun ba -omUzlannm ataanajA deAa kan. kaldrdl yeA {akat gene mmn-

da onu sa r ederceny dn t unu duydu nsmm Hemen on vi uA M { ceketlilere gereg diye d nd. Kanyo 49. Tfe in patlamasyla birlikte karanlk adam grubu hemen kntnn derin glgesinin arasnda kayboldu. Tana'nn bedenini orada braktlar. W atashe, Tana'nn gkyzne dnk yzn grebiliyordu. Derin bir sessizlik vard. W atashe fi e i sokarak tfe i yeniden doldurdu, ses karmamaya dikkat ediyordu. Byk bir sakinlik hissetti. Elleri emin ve becerikliydi. kntda hava hl durgundu, fakat a a da kanyonda rzgr duyabiliyordu. Ba ta panikledi, nk rzgr dalgaland, mrldand ve W atashe, gemeye al an Mavi Ceketliler oldu unu sand. Bu ne atlann ne de kumda ko an adamlarn sesiydi. Sonra anlad. Ko an kadnlarla ocuklarn sesini ona geri getiren rzgrd bu. Hl ko uyor, Gero-nimo'nun pe inden gidiyorlard. W atashe kntnn karanl nda glmsedi ve zerine byk bir rahatlk geldi. Sa tarafndan belli belirsiz bir ta sesi i itti ve bir Apai sava snn do al igdsyle, ku atlmaktan kamak iin hzla ve sessizce geriye ekildi; fakat kmtdan uzakla mayacakt. kntdan vazgeemezdi. Durup dinledi. Kulaklarna gveniyordu. Giysi belli belirsiz kayaya srtnd. Ses nnden geldi. emberlerine toslam t. Artk yar ma W atashe'nin kulaklaryla onlarn gzleri arasnda olacakt. Dev bir kayann glgesinde yar aya a kalkt ve bedenini do al olmayan, kaba saba bir pozisyonda

ne e di. I n ve glgenin yanlsamasnda gzler insan bedeninin simetrik izgilerini arar; kaya kntlarnn grotesk hatlarn de il. W atashe bekledi. Kanyonun a a snda bir Mavi Ceketli subay ba rd. W atashe onlarn szlerini anlayamyordu bombo ve fkeyle yanklanan szler. W atashe gene glmsedi. Beyaz gzl ef sabrszd. Ba rmaya kar lk olarak bir glge hemen bir kntnn stne kt, subayn memnun etme gayretindeydi. Glge byd; hareket halinde ve yumru gibi. zci srnyordu. W atashe yana n tfe e dayad ve adam tam seebil43 yor, sallamyoO- S"** A olmayan Ae' | rtont, kaya un kenar Sya . tuAa*A ,

0u ate V,** Mla* Onun ** j AAanA ACo Ben "ACSA Bi'AStAz bidece tir 44 Sa ndaki kayalarda ok yakndan bir fslt halinde bir ses geldi. Kayann zerinde kayan bir mokasendi bu. W atashe durdu, ba n kayalara evirdi. ok ge. Adam tepesinde duruyordu, tfe ini oktan ni anlam t bile. Ate etti ve mermi onu vurdu. W atashe oku hissetti, fakat ac yoktu. Ate onu kntnn kenarna frlatt, tfe i kaybetti. lgn gibi gev ek isti kavrad, nce tfe i arayarak, sonra kanyonun ucunun kayganl n grerek d memek iin. Adam zerine atlad. Uzun bir bak yldzlarn nda parlad. W atashe srt st yatarken ba n kaldmnca adam havada stne srarken net olarak grebiliyordu. Adamn yz bir apkayla glgelenmi ti, ama yine de gsterdi i aba nedeniyle geriye ekilen dudaklarnn a a kard di lerini grebiliyordu. Adam stne kanatlarn am bir kartal gibi atlad ve ba saplad. W atashe ba hissetmedi; biri onu sopayla drtm gibi belli belirsiz bir burgu yalnzca. Adam onun bedeninin zerine oturmak iin dizlerinin zerine do ruldu. W atashe imdi g sne girmi bak sapn grebiliyordu. gdsel olarak aya n adamn bacaklarna ykseltti ve kas n buldu. Ba kntnn kenarna yakn bir ekilde yatyordu. Kolay, neredeyse abasz bir hareketle adam ayaklan zerinde kaldrd, adam do rulmaya al t iin onun kendi ivmesini kullanyordu Daha fazla gce gereksinim duyarak kasten kendisini geriye itti, bedenini kanyon zerinde bo havaya att. zci a rarak homurdand, sonra W atashe ile birlikte kanyonun kenarndan d erken ba rd. W atashe d erken ses kulaklarna geldi ko an kadnlarn sesi; kk ayaklarn, ocuklarn sesini de duyabiliyordu. Rzgrla salnrken glmsedi. Binba Morrow atndan a a ya bakt. ki krlm beden kanyonun zemininde birbirlerine yakn yatyorlard. Biri zcisiydi. Di eri, porsumu g sleriyle kanlar iinde kk ya l bir kadm. Salar kumlarn zerine gm gibi 45 yaylm t, kan ve lm sahnesini mnasebetsiz bir ekilde gzelle tiriyordu. Morrow iini ekti. "Btn bu yllardan sonra onlara a rmamam gerekir."

Yanndaki Yzba Beyer ona katld, "t ren. Bir hayvan gibi plak, Tanrm!" Morrow arkasndaki karanlk atl y nna i aret etti. "Cesedi yana yuvarlasak daha iyi. Atlar kandan korkarlar." Uzun ince bir adam atndan indi. "Ben ilgilenirim, Binba ." Adam gderi bir giysi giymi ti. Bir kovboy apkas yzn glgeliyordu. Morrovv ile Beyer seyrederken, adam W atashe'nin bedenine beceriksiz, zarif hareketlerle bir battaniye rtt. Yannda diz kerek, onu kollarna almadan nce battaniyenin kenarlarn titiz hareketlerle altna sk trd. Tek bir sz etmeden Morrovv ile Meyer'i geerek kanyonda geri yrd. Kk bedeni yumu ak bir dikkatle ta yordu. Yzba Beyer laf att. " zcilerin ef olan bir adam iin ne utan, Binba . Tom Horn, allann belas Apailerden daha Apai." Morrovv homurdand. "Bu sonuca ok uzun sre nce vardm, Yzba ." yk Thomas Kalesi ile San Carlos'a ula t. Btn Apailer bunu bilir: Kadn ve ocuklara nasl zaman kazandrld. Onlara isim vermezler. Apailer l bedenlere isim vermezler, nk bu bedenler ilerinde olan ruhun kimli i de ildir artk. Fakat orada sava nn sava t n hatrlarlar. W atashe'yi unutmam lardr. O yere ler Kanyonu 46 4 13 u ki i, kadn ve ocuklara ba ta sanld ndan daha ok zaman sa lad. Drt saat iinde Binba Morrow on izcisini kaybetmi ti. Son arama ve ldrme blm iin izcilere gereksinimi oldu undan ba ka izci kaybetmemeye karar verdi. Bu nedenle askerleri atlarndan indirtti, askerleri ve atlarn kanyon duvarlarnda dinlendirdi. Ate yakmadan ve kanyon kenarlarndaki kntlara muhafzlar koyarak gn n bekledi. afakta yola kt, bu kez izciler kanyon kenarlarndaki kntlarda, mfrezenin hayli ilerisinde yaya gidiyorlard. Ba ka bir srpriz olmayacakt; ama yine de yava hareket ettiler. Dolaysyla izciler dndklerinde le olmu tu; ileride gneye dnerek batya giden kanyonda izler vard. Geri dnmeden nce izleri bir saat izlemi lerdi. Hi ku ku yoktu Geronimo takmn Ejderha Da 'ndan geirerek gneye gtryordu. Tek olas hedef Sierra Madre'ydi. Moitow mfrezesini dndrd ve kanyonun a zna do ru yneltti. Bu noktadan sonra arkalarna Ejderhalar' alarak hzl at binmek iin dz bir vadi olacakt ve Geroni-mo'yu Ejderhalar'n gney ucunda yakalama ans bykt. Belki onlar Ejderhalar ile Sierra Madre arasndaki ovada aresiz yakalayabilirlerdi. Binba Morrow, kdemli bir kzlderili sava syd. 47 m\\ gidebile-eklerini AAuba ka konuydu. row, eyerlen ter mu hayvanlarnnuze*A gitmeye Hazrlk VdA Sva Blklerin ler yatlm saa "j A fa_ irdilel.Mork

Dokuzuncu A OA

elffli altnda, berA lere komutaedenJ**A A A Ay

BAe A

derriiolanYuzba AMey

tak Thomas Kalesi A A Apal pollslyl rezervasyonun Paj S Ab.gtbu Byk ve hayli yeten bit Apac den don N bilgi vermek zere *l*"*t' * ve doyutulmaianntaffianlayarak A Ari ka. dojtu Ejdetna n>

zaman zaman bacaklarn 48 lard. Atndan inen Morrovv komutay bir emirerine brakt ve kamptan tuhaf, sakat yry yle uzakla t. Kimseye ovalardaki sabah ve ak am manzaralarn sevdi ini sylememi ti. Adamlar Ejderhalar'n eflatun ak am glgesinde kamp kurmu tu ve do uda vadinin zerinde, gne in hl de di i yerlerin me ale gibi kpkrmz yand Chiricahua doruklarn grebiliyordu. Sakatl d nda Morrovv, W est Point k lyd. Ordu onun ya amyd, ya am olmu tu. Salar svari apkasnn kenarnn altndan beyaz beyaz kyordu; neredeyse mesle inin sonuna gelmi ti. Belki bir mesle in... Ya da bir ya amn sonuna yakla t d nlen her adam gibi, sessizce eski gnlerin anlarna uzun srelerle dalyordu artk. Birinci Bull Run Sava 'nda kalas paralanm ve topal kalm t. Sava 'm ilk arp masnn ilk gnnde, McDowell'in komutasnda bir te menken sava n btn parlak beklentilerini elde etmi ti. isyanclarn saldrsn pskrtm lerdi ve daha ilk gn gnbatmndan nce zaferden eminlerdi; Jackson adl bir isyanc liderin komuta etti i inat direni ilerin elinde tuttu u kk bir tepe d nda. Ertesi sabah tepeyi almay umuyorlard, fakat Jackson tepeyi inatla, lgnca elinde tuttu. Sonra nce uzakta, sonra yo unlu u ve tonu byyen bir ses onlara do ru yuvarland. Silahlarn sesiydi, fakat ko an binlerce askerin ayak seslerine kar m t. Ayak sesleri yakla t, askerler vah ice ba ryor, haykryordu. Birden ses onlarn zerinde patlad... ve grnt: Kendi adamlar onlara do ru ko uyordu. Silahlarn brakm lard ve onun askerlerinin zerine bir ayaktak-1 m gibi saldrdlar. Onlarn arkasnda kr atllar a alardan karak kl salladlar, yola gelmez bir inatla atlarm sryorlard. Adamlardan o kadar rpertici lklar geldi ki, Morrow ilk korku akmn orada duydu. Bylenmi , deh ete d m , gzlerine inanamaz bir halde, kr atllar ba larnda kzl sakall bir dev (daha sonra onun Jeb Stuart oldu unu renecekti) ile birlikte yakla rken seyretti. 49 v nnu eyerden a a & AAS arasvnaA harlyor. ne ekti ve at tekrar a ba yuk ar ka. Mngton'dan gelen lnaA A inSanlar. gA | t haya meya

Ayaktakrrmnm vah i mantksz bir fi mA 6

kall erkeklerle * g >

daAAAilzU rrAkStand, anlarn ve krlm

A d brkA

Mor.

HaSirn, onuAu krlm hisseti. Bir ani I0W *S Suksz askeri mizac gereg bi terketmedi. emedi. Orduda kalableceg fflet, 3* Stuartlar deg zemiyordu. binmi geiyor, bmlerce laniyrdl sakall bir ya l ki i AOA JSssrwr bir ekilde mrldand sonra geen askerlerle atlarn gstererek ba rmaya ba lad. "Bakn!" diye ba rd i aret ederek. "Irz d manlarna bakn!" Ellerini rparak askerlere ba rd. "Kadn katilleri! Bebek katilleri!" evresinde bir kalabalk toplanmaya ba lad, fakat ya l adam bunu farketmedi, ya da aldrmad. Yolun yansna kadar sendeleye sendeleye gelerek bir askeri i aret etti. " unun apkasna bakn! Kadnlarn zel yerlerini kuruttu ye apkasna koydu. Hepsinin apkasna bakn! Kadnlarn oralarndan buralarndan kesilmi , Tanrm! Onlara bakn! Hepsine!" Deliye dnen bir asker atndan ya l adamn stne atlayarak yere devirdi. Kalabalk yakna gelmeden nce ya l adam muzaffer bir meydan okuma l yla aya a kalkm t. Asker g sne saplanm bir bakla yerde yatyordu. Morrow, Daniel'in ya l adamn mahkemeye verdi i tek isim duru masnda tanklk yapt. Savunma yaplmad. Hibir avukat Daniel'in davasn almad. Yarg savunma makamndan savunma yapmasn istedi i zaman ya l adam tutuklular iin ayrlm blmdeki masasndan tek ba na kalkt ve dedi ki, 'Yarg, savunmacm yok. O... Askere bak saplad m hatrlamayacak kadar sarho tum." Sustu ve glmeden nce sessiz mahkeme salonuna sakince gz att. "Duydu um tek pi manlk Yarg, bu olayn doyumunu hatrlamamak, fakat orospu ocu u cehenneme gitti i iin gurur duyuyorum." Kalabalk bir hayvan gibi, tehdit edici bir tarzda kkredi ve yargcn mahkeme salonunda skneti sa lamas iin uzun zaman gerekti. Jri salondan ayrlmad. Ksa bir fsltl dan madan sonra szcleri aya a kalkt ve sulu hkm ile idam tavsiyesini aklad. Daniel, yargcn emriyle aya a kalkt ve a rtc derecede zarif bir ekilde onun nne yrd. "Hkm aklamadan nce syleyecek bir eyin var m?" " ey, evet, Yarg." Daniel srtt ve dnerek mahkeme 51 Morrov/un stn"Sey sesi j b:linm, sozu A .minncis olmefc ge. r'da Arapabo ve>w o_ A A_ rpnhesi'ne geri dnA Gney Cephes 6 . Minnesota

samAazkonuyuAiAakdurdu Bjm S* iin." DenbJ sA len korkmuyorum, nd .arnAg* 6W *mA btf dengesi aUyOl t

kat baz eyAr SotAdellgesizlik var. Btf s

Ana orada, AA *f

k sulu deluse

verde kunduz Simiz suluyu*;AfAdigim z***A

elen-

Uul edecelA.Alo AOAonAdan geriye *-vard. Kunduz gAlilel gidyor d 5KalaW *tan **< fA mirf*A; A | alal... geriyle f nABW . "*f * yuz pounl*

Sesl de_

* " S! Madenci * j *-* vis*i * *" hava tele, TaI""Lm o* p. w<f A as b>*<kl*?ASW W l Se\*L?ey yapnuyo" BiindlB e elemetlenjd!ka bll ey H zaman ne >*f gzll nzle ne yapacaksnz? Bunu ocuklarnza m devredeceksiniz? O zaman ne yapacaksnz? fkenizi karaca nz bir ey kalmayacak geriye... Kendiniz d nda." Son derece sakin bir ekilde durdu ve mahkeme salonuna bakt. "Ben incil toplaycs de ilim, ama Tanr'nn yasalarnn dengesini bozdu unuz zaman kendi ykmnzn tohumlarn kendi iinize ekti inizi syledi ini duymu tum. Bu nedenle, g sne vurdu ve kollarm aarak srtt size kar hibir ey hissetmiyorum, zavall sulular... Ek bir ey. Tanr ay tepeye ast nda hepiniz ve ocuklarnzn ocuklar benimle ayn gemide olacak." Sesi ksld ve bir pencereden d arya dalgn dalgn bakt. " imdi, gitti im iin zgn de ilim. Bunu bir d nn, sevdi im her ey yok oldu naslsa." Birdenbire oturdu. Morrow aya a kalkm ve salondan km t. Yargcn kararn beklememi ti. Ya l adamn szleri kesinlikle akl ba ndayd; mesle inin dayand her eye, lkenin, onun lkesinin geli mesine ya l adam svp saym t. Soka a admn atarken aya kapnn kenarnda duran bir viski i esine arpt. i eyi o kadar kuvvetle kaldrmn kenarna do ru tekmeledi ki, i e ba ka i elere arpp krd. Morrow, Denver'dan, Virginia City-Montana'da dzenin sa lanmasna yardmc olmak zere kuzeye gnderildi. Kzl Bulut, Bozeman Yolu'nu kapatm t ve Murphy arabalar madenci kamplarna artk malzeme gtremiyordu. A, umarsz insanlarn ekmek ayaklanmalar vard. Gazya- nn bir galonu ye il banknot olarak yirmi dolara, altn olarak dokuz dolara satlyordu. Aslnda ye il banknotlar satlyordu; bir dolar, krk be sent altn de erinde. Bir hafta sonra Morrow askerleriyle birlikte oraya vard (artk yzba yd); ekmek ayaklanmalar kasabay paralad; unun kilosu alt dolard. Morrow ve adamlar madencilere ba ran kfreden fkeli kalabal n kar sna dikildi inde, Daniel'in mahkeme salonundaki srtan yz gzlerinin nnde canland. Hangi cehenneme buraya geldin? Bu soru 53 . Mortow omuzlarn asker oldu um i* w cheridan'n arbaB .

Cobb Aesnf'Ada dururken, dev &<*** ve bu{-kasndaki subay A*&A kesUA Srmeye ta onlarla konu tu- A a de yemednvz,V faloyu AAA.AAAm.A buaktnz. Topraka* tolerimize fVA r sherman beUg*& A ey JA al> ayl

istiyorsunuz?AA ldi. Hl fASef halkn geve sular W gAl bulundu Y*A*A topra a

Satanta'ya b r dizi ten tirip Birle Devletler yerle tirmeliydi- Senu , Binba !A-A yerine Am AA A vfkoku AAAbfle Morrow so uk AAte lOanAAABuAcA ona inanmad ar Yaj Ainya. A

u,nun himayesi *A Kainde A Roblnso

veriyorsunuz...

MonoV/ buffato avc A,. Ev e

Sek sesle kahkaha Ayor

takt millerce *f an'n delisi- Su 54 Yirmi millik alanlarda gazya dolu arabalar tutu turarak yangn karttlar ve alevler ykse e kt zaman rzgr duvar onlar yakalad, nne katp batya gtrd. Tm dnyay yakmaya niyetliydi sanki. Bir anda yemye il otlar, ku lar, iekler, hayvanlar olan yerde toprak artk kara, kra, para parayd. Komutasndaki askerler bile emirleri sorguladlar. Mor-row alayc bir ekilde "Basit," diye aklad, "Sherman diyor ki, 'Ot olmamas demek, buffalo olmamas demek. Buffalo olmamas demekse kzlderili olmamas demek.' ok basit." Basitti. Ve imdi, Ejderhalar'n eflatun glgesi vadide geni lerken, Morrow omuzlarn silkip, o gnlerde daha sk gelmeye ba layan d nceleri kafasndan att. Biraz acyla, ya l Daniel'in kehanetini yerine getirmeye yazgl oldu unu d nd. Apailer sondu. Belki Geronimo sonuncusuydu... Son Kzlderili. Kendisi, Binba Jack Morrow fincann dibini tatmaya yazgl gibi grnyordu; bunun tad dile nasl gelirse gelsin. Ve ef srasnda yeri bile olmayan son Yerli Sava Lideri ile birlikte. Koyula an karanlkta paltosunda ta d byk saate bakt. On be dakika daha dinlenme. Askerler srtlarna yaslanm lar, zamann byk bir ksmn atlardan uzakta geiriyordu. Yz metre tede izci efini her zamanki gibi tek ba na otururken grd. Bir ate te snmekte olan kller gibi artk bulankla an Chiricahua doruklarnn ayn krmzsn seyrediyordu. Bir bakla biftek paralar keserek, kuru eti a zna atyor, metodlu bir ekilde i niyordu Morrow yava yava ona do ru yrmeye ba lad. Horn'un komutaya kar so uk ve kstah saygszl Mor-row'u rahatsz ediyordu. Bu operasyonda Sieber'i istemi ti, fakat Sieber sarho oldu u iin Tom Horn'u kullanmak zorunda kalm t. Hom yirmi ya larndayd ve bir sre Apailer ile birlikte ya ad iin dillerini akc bir ekilde konu uyordu. 55 d ncelerinin arasndan geip gitti. Morrow omuzlarn silkti: Pekl, buraya para kazanmaya geldiler; ben ise asker oldu um iin buradaym ve bunu sordu um iin katksz bir aptalm. Cobb Kalesi'nde Generaller Sherman ve Sheridan'n arkasndaki subay saflarnda dururken, dev Kiovva efi Satan-ta onlarla konu tu: "A alarmz kestiniz. Antilop ve buf-faloyu ldrdnz ve gene de yemediniz, rmeye braktnz. Topra kazdnz ve bir zamanlar temiz olan nehirlerimize plerinizi attnz. Her eyi yakyorsunuz. Ne istiyorsunuz? Deli misiniz?" Sherman belagatl

konu may ve sorular duymazdan geldi. Hi glmsemeyen general, Satanta'ya bir dizi tehditte bulundu yalnzca: ef halkn getirip Birle ik Devletler Ordusu'nun himayesindeki topra a yerle tirmeliydi. Sheridan efin ayaklarnn dibine tkrd. Binba l a terfi eden Morrovv, Robinson Kalesi'nde Sherman'm "yak" emrinin yerine getirilmesine yardmc olma grevine atand. Yksek ovalardan gelen Morrow ve askerleri, binlerce ryen buffalo cesedinin arasndan gemek zorunda kald. Hayvanlarn yalnzca derisi yzlm t ve koku dayanlmazd. Ete en sinekler havay karart-m t, hatta askerlerin atlarna bile saldrdlar. Buffalo avclarnn, kr sal, viski kokan erkeklerin yanna vardklarnda, Morrow onlarn bir tepede otlayan byk bir srden uzakla malarn emretti. Sakall lider kavgaya yatkn bir ekilde "Niinmi ?" diye sordu. Morrow so uk bir ekilde yant verdi. "Otlar ate e veriyoruz. Gidin." "Ate ! Ate ! Otlar ne demeye ate e veriyorsunuz... her eyi yakyorsunuz! Siz deli misiniz?" Buffalo avclar ona inanmadlar. Ya l Daniel'n yz geri geldi; artk yksek sesle kahkaha atyordu. Morrov/ buffalo avclarnn brakt millerce binlerce rm ete bakt. "Evet," dedi onlara. "Ben deliyim... Sherman'm delisi... Siz delisiniz! * j -- nv,n helas dnya deli!" rAsA-ae-.54 Yirmi millik alanlarda gazya dolu arabalar tutu turarak yangn karttlar ve alevler ykse e kt zaman rz-2gr duvar onlar yakalad, nne katp batya gtrd. Tm dnyay yakmaya niyetliydi sanki. Bir anda yemye il otlar, ku lar- iekler, hayvanlar olan yerde toprak artk kara, kra, para parayd. Komutasndaki askerler bile emirleri sorguladlar. Morrovv alayc bir ekilde "Basit," diye aklad, "Sherman diyor ki, 'Ot olmamas demek, buffalo olmamas demek. Buffalo olmamas demekse kzlderili olmamas demek.' ok basit." Basitti. Ve imdi, Ejderhalar'n eflatun glgesi vadide geni lerken, Morrovv omuzlarn silkip, o gnlerde daha sk gelmeye ba layan d nceleri kafasndan att. Biraz acyla, ya l Daniel'in kehanetini yerine getirmeye yazgl oldu unu d nd. Apailer sondu. Belki Geronimo sonuncusuydu... Son Kzlderili. Kendisi, Binba Jack Morrovv fincann dibini tatmaya yazgl gibi grnyordu; bunun tad dile nasl gelirse gelsin. Ve ef srasnda yeri bile olmayan son Yerli Sava Lideri ile birlikte. Koyula an karanlkta paltosunda ta d byk saate bakt. On be dakika daha dinlenme. Askerler srtlarna yaslanm lar, zamann byk bir ksmn atlardan uzakta geiriyordu. Yz metre tede izci efini her zamanki gibi tek ba na otururken grd. Bir ate te snmekte olan kller gibi artk bulankla an Chiricahua doruklarnn ayn krmzsn seyrediyordu. Bir bakla biftek paralar keserek, kuru eti a zna atyor, metodlu bir ekilde i niyordu Morrow yava yava ona do ru yrmeye ba lad. Horn'un komutaya kar so uk ve kstah saygszl Mor-row'u rahatsz ediyordu. Bu operasyonda Sieber'i istemi ti, fakat Sieber sarho oldu u iin Tom Horn'u kullanmak zorunda kalm t. Horn yirmi ya larndayd ve bir sre Apailer ile birlikte ya ad iin dillerini akc bir ekilde konu uyordu. 55

v zelli i ola-Birincisi, m } uinma toffiUM* t*5 sArsA sssssrs sAr* Unle tM* P T 56

ii'ydi.

Horn geni kenarl apkasnn altnda ba n kaldrd ve gzleri muzipe panldad. Yant vermeden nce a zna et att. "Sanrsam yaratt mz durum de il mi?" Morrow kuru bir ekilde yant verd.i "Kesinlikle." Horn tembelce, ba Apai Geidi ve Bowie Kalesine do ru tutarak " ey," dedi, "Ya l Crook'un sonu bu. Hi ku ku yok. Ya l orospu ocu u son bir iki ylda, bir mr boyu sren su yntemlerini de i tirmeye al t. Drst olmak iin tabanca menziline girmek, toplama kamplarndaki Apailer iin iyi yiyecek istemek, orduyla i yapan tccarlarn Tucson kanadnn sava te vik etmesini nlemeye al mak... Bunlar gibi eyler. Evet, Horn kollarn gerip homurdand Crook general olamayacak kadar fazla drst i yapt. Politikaclar ve kt pe inde ko anlar buna dayanamazlar." Ba sallayarak Morrow'u gsterdi. "Bunlar bir etele defterine koyabilirsin, Binba . Ya l Kokmayan-Bok, Crook'un kafa derisini yzmek iin bunu bir bahane olarak kullanr. Crook bar n orduyla i yapan Tucsonlu tccarlar iin altn yumurtlayan tavu u ldrece ini syledi i zaman bir entik atarsn... ey, W ashington'da gl dostlar var ve Kokmayan-Bok bunlardan biri" Morrovv kaskat kesilmi bir halde, "Sanrm," dedi. Kokmayan-Bok'un kim oldu unu sormaya gerek yoktu. Morrovv onun kim oldu unu biliyordu. Hom, insanlara yerli tarznda aklayc isimler takmaktan ho lanyordu. Cus-ter'n belle ine kar hi saygs yoktu ve ona Sert K (yerlilerin Custer'a takt zgn ad) demekte srar ediyordu. Kokmayan-Bok, Sheridan'd. Horn, bu ad Tombstone ve Tucson salonlarnda aklarken ayrntlara girerdi. yks her zaman iki arkada larnn kahkahalaryla kar lanrd. "Kokmayan-Bok," dedi Horn, "bokunun kokmad m ok iyi biliyordu, fakat kokmad mdan kendisinin ok emin oldu unu sizin d nmenizi istiyordu. Bunun nedeni," diye aklad Horn, "Kokmayan-Bok'un Sava 'n ilk ylnda saklanmas, Gney svarileri tarafndan bulunup knn 57 teri veiele Sokmayan-8* ,leBe Bit-K**mu gib.y*. vmc * A a AyAAA'8A SS .AeAMoA.A-An-apaman byle M

Hl saatini elinde nuu 58 lan d ncelerinden biraz daha ok ey ortaya karmak istedi. Sohbet eder gibi, "Syle bana Horn," diye sordu, "Bu allahn belas dnek Geronimo'nun byk bir hayranysan neden ona katlmadn?" Horn onun sesinde belli belirsiz bir d manlk sezdi. Morrow'a merakla bakt. Bo aznda bir kkrdama derinle ti ve kahkahaya dn t. Muzipe glmseyerek a r a r konu tu. " ey, Binba , birincisi, gitti iniz yer... Safi ordu... Arabay atn nne ko mak. Geronimo allahn belas, bu do ru ama dnek mi? Bir dnek, Binba , sesini bir okul mdrnnkine benzetti bir dava ya da inanc terkeden bir insandr; imdi, Geronimo'yu bununla kesinlikle sulayamazsnz, gazeteler ne derse desin. Adamlarnz ona 'dnek' diyor, nk Geronimo sizin davanz iin kk bir kzlderili olmay kabul etmedi. Peki sizin davanz nedir?... Ve benim

davam?... Buralardaki btn i leri gm ve bakr kazmak olan madencilerin davas nedir? Neden, bizim davamz hrszlktr, basit ve yaln. Tek fark u ki ben kim oldu umu biliyorum. Sen ve ABD Ordusu, Tanrm, buna zafer diyorsunuz. imdi, Hom ba knna sokarak ve kollarn gererek aya a kalkt Geronimo'ya katlmamamn tek nedeni basit bir aritmetik problemi. Para fazla iyi de il ve Geronimo bir kahraman. Evet, apkasn ba ndan kard ve kenarn filozofvari bir ekilde inceledi allahn belas bir kahraman. Ne para, ne hret, ne terfi, hatta ne de toprak iin sava yor. Bu onu kahraman yapyor, Binba . Herkesin tersini d nd bir yerde siz bana bir kahraman gsterdiniz, ben de size bir trajedi gsterece im. Ve, apkasn ba na koydu Annesi, o lu Tom'un trajedilere kar p a lmad n rendi; stelik bu kadar genken. Allah kahretsin, henz ne fil grdm, ne bayku duydum." Morrow iini ekti ve dnp yrd. Sonra durdu ve son etini i neyip yldzlara bakan gen adama seslendi. "Horn, onu dzlkte yakalayaca mz d nyor musun?" 59 j "Sz verebi60 (jeronimo askerler tarafndan defalarca kovalanm t. Mangas Colorados ve ya l efin lmnden sonra, Juh ve Cochise ile birlikte gen bir sava olarak, mavi askerlerin bir patikaya nasl inatla yap tklarn renmi ti. Fakat kk bir pusu, onlar durdurmasa da, subaylarn adam kaybetmeme konusunda dikkatli olmalarna neden olurdu. Bunu bilen Geronimo; Boto, Tana ve W atashe'nin pususunun askerleri kanyonda bir gece geciktirece ine ok gveniyordu. Batya giden kanyondan dnerek takmm gneye do ru yneltti i zaman, bir tepenin zerinden amlarn arasndan geerek, gneye giden kuru bir vadiye girdiler. Vadi bir domuz srt tepeden geerek birka mil uzanyor, sonra birden derin bir kanyona iniyordu. Vadinin kanyona alan son birka yz metresi, e imli bir ist ky yd. Kadn ve ocuklar birbirlerine tutunarak kyya do ru kaydlar. Kanyon do udan geliyor ve gneye do ru dnyordu. Derin, alta yla kapl ve kenarlarnda keskin kayalar olan kanyon zemini me e ve am a alaryla kaplyd. Arasndan geen su kayna kayalarn zerinden tertemiz akyordu. Geronimo onlar dinlendirdi. Kadnlar krbalarndaki ac suyu bo altyor ve kayna n so uk suyuyla dolduruyor-du. Bu da lar, Cochise'in ba yata olmu tu. Da dorukla-61 rndan sava lar ovay iki taraftan da grebiliyordu; yk arabalarnn geldi i, Ejderhalar'a do ru tuz dzlklerinden geerek madenci kamplarna ve Tucson'a gitti i Apai Ge-idi'ne do ru btn yolu grebilirlerdi. Geronimo, Cochise ile birlikte bu doruklarda durmu tu; suyun nerede kayalardan f krd n ve yollarn gneye do ru nerelerde birle ti ini biliyordu. Binba Morrovv, ler tarafnda afa a kadar bekletilirken, daha sonra Cochise Kanyonu adm alacak bu kanyonda grubunu gece boyunca kh ko turmu kh dinlendirmi ti. Ertesi gn gece yarsndan sonra Binba askerlerini tuz dzlklerinde ko tururken Geronimo, adamlarn Ejder-halar'm son e imine ve ovaya getirmi ti. Grup gneyde gidecekleri yeri grebiliyordu: Yksek Sierra Madre'nin doruklar. Apai'nin kaltsal s ma olan Ana Da etekleri yz mil geni li inde yaym t. G snde sonsuz patikalar ve gizli s maklarla Meksika'ya do ru bin mil uzanyordu.

Naiche'nin drbnn kullanan Geronimo, askerlerin gelece i kuzeydeki vadiyi inceledi. Yldzlarn nda hi toz bulutu grmedi ve bu nedenle ovada yrme emri verdi. Elli saatten fazladr, ancak ksa molalarla ko uyorlard. Bunun bir snr vard, Apailer iin bile. Artk daha sk dinleniyorlar, daha yava yryorlard. Sava larn yarsndan fazlas artk yryemeyen ocuklar ta yordu. Fakat gece, ovalarn tehlikeli ak zeminini gemek iin en iyi zamandr ve Geronimo aydnlk oldu u zaman akl n byk ksmn geride brakmak istiyordu. afaktan nceki boz kta arkalarna baktklar zaman, Geronimo'nun gece boyunca onlar zorlamasnn erdemini grdler. Arkalarnda hzla yakla an toz bulutlar vard. Mavi Ceketli svariler. Artk ba ka zorlamaya gerek yoktu. Ko maya ba ladlar. Her erkek ve kadn bir ocuk ta yordu. Direnlerinin sonunu da harcayarak gzlerini yakndaki Ana Da 'a diktiler ve ko tular. 62 Oeronimo ilk da larn ete indeki bir inok korusuna trd onlar. Yaprakl, koruyucu dallarn altndan geerken grubu durdurdu. Askerlerin ocuklarn ayrm gzetmeden ldrece ini bildikleri iin deli gibi olan kadnlar, ocukla"111 kalalarnda ta yarak ya da ellerinden tutarak ko maya devam etmek istiyordu. Geronimo bebekli bir kadn tuttu ve onu yere frlatarak ba ka bir kadn kavrad. Zalah kadnlarn yolunu keserek onlarla bo u tu. Kadnlar yava yava sakinle tiler. "Loco!" Geronimo ya l sava efine el etti. "Onlara yol gster. Seni birerli kol halinde izlesinler, bylece izler az olur ve geldi imiz zaman rtebiliriz." Loco'ya da n ete inde gneye ynelen bir patikay gsterdi. "Bu yoldan git. Gne tepeye knca uzun bir da greceksin. O da a y-nel. Da geince su bulacaksn. Bizi orada bekle." Loco kadnlarla ocuklara ba rd. Grup, Loco'yu tek sra halinde izledi. Geronimo rahatlatc bir tarzda, "Aceleye gerek yok," diye seslendi. Grup, yine de kaygyla birbirlerinin ayak izlerine basarak yrd. Geronimo onlarn arkasna sava koydu. Bir dzine sava yla inoklann kysna geri dnd. Mfreze ikili sra halinde ak bir ekilde grnyordu. Atlar yryordu. Binba Morrow grubu ovada yakalamak iin askerleri ok zorlam t; bunu ba aramazsa harektn da lara uzanaca n biliyordu. Ani bir lm darbesi an gemi ti. Artk snav dayankllkt; gruba bask uygulamal ve dinlenmelerine izin vermemeliydi. Geronimo sava lar uzun bir sra halinde yerle tirdi. Her bir sava yz ovaya dnk bir biimde bir a acn ardnda duruyordu. Bu siperlerinden dzlkte yakla an mfrezeyi net bir ekilde gryorlard. Geronimo, Naiche'ye dnd. "Gidip onlar kar lamak senin ve benim i imiz, karde . Ate etti imiz zaman, izcileri vur. Da larda daha tehlikeli olurlar." 63 Naiche, "Ben hazrm," dedi. nlerindeki ovada g s yksekli indeki bezelye allarnda ya l ve solmu eflatun tomurcuklar rzgrla boyunlarn bkm t. melen Geronimo onlarn arasndan dosdo ru yakla an atllarn stne ko maya ba lad. Naiche de tam arkasmdayd. Ba lar tomurcuklarn zerine hi kmyordu. Zigzag izerek ko tular, dizlerinin zerine ktler, kuruyan gnebakanlar, yuka ve sopaekirgesi allarnn arasnda e ildiler. Sallanan, e ilen bezelye allar onlar askerlerden gizliyor, dolaysyla Geronimo ile Naic-he'nin hareketini perdeliyordu. O kadar yakla tlar ki, artk eyerlerin gcrdad m, atlarn soludu unu duyabiliyorlard. Geronimo hl onlara do ru ko uyordu; yetmi be metre... Elli. Naiche en yakndaki izcinin yzndeki teri

grebiliyordu. Geronimo diz st kerek durdu. " imdi," diye fsldad ve tfe ini kaldrd. Birlikte ate ettiler. Bir izci atndan yana kayd; di eri arkas st d t Tfek sesi daha duyulmadan Geronimo frlad, inok korulu una do ru ko tu. Naiche tam arkasnda sa a sola zigzaglar iziyordu. Kedi abuklu undaki hareketi, Binba Morrov/'unkinden yalnzca yarm saniye daha hzlyd. Morrow, askerlerine onlara saldrmalar emrini vererek elini havada sallad. Morrow ba rd. Sesi rzgrda sertti: "Saldrn! Saldrn!" Solunda bir ses ba rd: "Hayr! Hayr! Geri durun!" Tom Horn'du bu; fakat ba ran askerlerin sesi onun sesini rzgrda bastrd. Geronimo ile Naiche'nin nnde inoklara kadar ko ulacak yakla k yz metre vard. Sa ve sollarmdaki izciler, dz bir izgi halinde ko ma yollarn daraltma abasyla yaylm lard. Dn nalla yryen atlar, nallaryla yerde byk grlt karyorlard. iki sava ya hzla yakla tlar. Askerler muzaffer bir ekilde ba rmaya ba layarak korkmu gibi kaan sava lara ate etiler.
3 _/ ./ 3 ./ D -^ D 3 3 3

Kumlar sa dan, sol-64 dan, arkadan f krd... imdi de nlerinden. Ara kapanyordu. Geronimo ile Naiche inoklara varamayacakt. Atlar boyunlar uzam , ba lan nde saldrrken, a alardan sindirici bir tfek ate i ald. Susmak bilmeyen, hzl, al lm , disiplinli bir ate ti. A alardaki sava larn yars ate
J '
J

' 3

'

'

3 3

ederken, di er yars tfekleri dolduruyordu. lmcl bir oyundu bu. izci hemen atlarndan a a ya d t; Yzba Beyer'in at tkezledi ve kayarak Beyer'i ne frlatt. Bir asker atndan arka st d erken ba rd, iki at izcileri de beraberlerinde srkleyerek d tler, aks-ryorlard. Boru geri ekilme i aretini ald. Morrow kfreden ba ran adamlarn tfek menzilinin gerisine ekti. Askerler a zlar kprm atlarla bo u uyordu. Atlar saldrdan dolay heyecanlanm , ter iinde kalm t. Morrow kendi atn Tom Horn'un yanndaki bir yere getirdi. fkeyle, "Hangi cehennemdeydin?" diye sordu. Horn kafasn kaldrmad. Atndan inmi ti ve bir izcinin yannda diz km t. Morrow atndan indi, Yzba Dawson da yanna geldi. Hom, srt st yatan izcinin zerinden mavi ceketi zorlukla karrken seyrettiler; g sndeki byk ve irkin bir delikten ya am kyordu. izci Apa-i'ydi. Hom mavi ceketi karma i ini bitirdi ve atnn yanma giderek eyer torbalarn kar trd ve kk bir teneke kutuyla geri dnd. Kutunun iine parma n sokarak izcinin yanma diz kt. Apai kendisindeydi ve Horn parma n uzatp Apai'nin elmack kemiklerine srerken sakin gzlerle onu izliyordu. Horn iki yana a uzun sar eritler yapm t. eritler, Geronimo sava larnn i aretiydi. Apai'nin dudaklarndan kan geldi. Adam a zn ap kapad; fakat konu amad. Horn kam sildi. izcinin bak klfndan uzun bir bak kard ve eline tutu turmaya al t, fakat el ba n
3 3 3 3 -* 3 3 ' 3 * - '

sapn tutamad, bu nedenle Horn ba onun dzensiz soluk alan zayf g sne koydu. Apai'nin gzleri her hareketi izliyordu ve Horn'a bakarken gzlerinin 65

 hafife kaldrd. a,trS we etmeden.*" pand.TeKtju Mottow. Da'ssou d(iX K insan, loplanm >". 5 musn seyyp do ran J

Hom'un adam ****% konustu, * A ttiler. "'S.lt"'' Batana i

*'H"BmUsnt O c a *. ** * 'tSenC | " "I'n ebeleri iin vtf, uradaki bA-;aku_ "onu zgr klan ey& bir Stilde, Onun A.A AA

YiiAa . Beyert tedavi fAanabi.sotnscdum.Hon, ** 66 "I-[a> evet." Horn ona kstaha bakt. "Sormu tunuz, Binba - ey tam buradaydm, imdi durdu um yerde." Bas parma yla alnna pat pat vurdu. "Beyin gc iin para alyorum-" Buna al tm da. Saldrya gememeleri iin ba rdm, fakat siz gene de gidip saldrya getiniz." Morrow izciye yakla t. "Bana kzlderililerle nasl sava aca m anlatma. Sen meme emerken ben kzlderililerle sava yordum, Tanrm!" Hom avuturcasna, "Bundan eminim, Binba ." dedi, "Bu konuda hi tart ma olamaz. Fakat Geronimo ile sava rken, kzlderililerin sava ma kurallarna gre hareket edemezsiniz. Geronimo'nun sava kurallarna gre hareket edersiniz. Bu arada birini ihlal ettiniz; ki bu da," diye kolayca ekledi, "ona saldrman sa lamaya al t zaman asla Geronimo'ya saldrma. unu da bir d nn: Saldrman sa lamaya al mad zaman ona saldrma; bu da iyi bir eydir." Morrow ba izcinin yanndan uzakla t. Beyer'in kolu krlm t ve tedaviyi yapan askerler tuni ini yrtarak kolunu alya alm t. nlerinde bir yerlerde yaral bir adam, askerler allarn arkasnda tedavi ederlerken inliyordu. Gne leye do ru hareket etmi ve daha da scak olmu u. Tam arkasnda Horn oldu u halde artk yaya olan Mor-row, adamlarna dikkatle ilerlemeleri emrini verdi. izciler geni kanatlara yayldlar. Elli admdan sonra Morrow i-nok korulu una ate amalarn emretti. Ate e kar lk veren olmad. Morrow ve askerleri korulu a girdi i zaman gne leden sonraya gireli epey olmu tu. Orada hi Apai bulamadlar; yalnzca Sierra Madre'nin kenar boyunca gneye giden tek bir mokasen izi grdler. 67 bu da rtsnn
G, AJASAJSA

U -A-tAde *S352S, Aanutu. Arkasnda ek W ve burro attan asm

v& dernlthndaga esen

Ko arken ta s

ovasffll szlayo A to tadaoA Aa*na atan 131

rzgr, kasvetli

grTyvATe krkl AnenAguneAA AA ilende yukse* v Geronmo yavA PA Ao< koruyan Anne v*h ve onlan AssC AA'bA alsnn lopianan sava A dan sl. vanmda durdu. Ettafmda

loyunca <A *fXs!U SMf A aArUk canly-caklr r kovarak dagAganm all ord. ay latm e iyor, adaJalaVdans ediyordu. renedi i yedi; rzgar ve scakUdada*A NachAgorem ka

Geronmo i aret eUxA AA Drbnden ti do rulamakA SAdu: OrtasndaA A A ky ak seik &*W kerpi binalar Ma tamam. besiyle ovaya y*rU* * A giri AW grd. duvar kasabay evreo. br muha bsSsssss85**-* venmedi. 68 Sazlk damlaryla kk kerpi kulbeler kyn d duvarna yaknd ve ok yaknlarndaki bir a lda katrlar ve atlar vard. Naiche a l grd zaman homurdand. Yanndaki sava lara drbnn verdi. Geronimo geldikleri arka patikada tek ba na yryordu. Glgeler arasnda kaybolmu , dinlemek iin duruyor, sonra yeniden yryordu. Deli e kapatlmas ve San Carlos'daki gnler duyularn krletmi i. Ejderhalar'n me e ve amlar arasnda ko arken duyularn belli belirsiz hissetmeye ba lam t; onlann ya am d ncelerinin... ritimlerinin geri dn . inok korulu una girerken bu dn daha gl, daha yo un hissetti. imdi bir ilek tarlasnn altnda otururken, sar ilekleri toplayan bir ku u seyretti ve bilinli aklnn d ncelerini hayal kurarak rahatlatt. Gzlerini kapad, grme ve i itme duyularn kapatt. Burada birlikte yolculuk yapan bir bitkiler toplulu u vard. Bir milyon yl nce gneyden yola km lar, kuzeye geldike kendilerini ko ullam lar, daha fazla sv almak iin kklerini uzatm lar, daha az nem ve buhar vermek iin yapraklarn seyreltmi ler, ya amak iin alglarn glendirmi lerdi. Gereksinimlerini dengelemek iin Anne Da ile kuru, scak ova arasnda kararsz bir ekilde durmu lard. Ya am ritimleri uyumluydu; ya amak iin dzene gereksinimleri vard. Tehlikeyi alglamalar keskindi, a r de il. Uyanktlar. Geronimo yava a ark syledi. Szler de il, fakat onlarn uyum ritmine uygun ezgiler. Ezgiler avutucu ve gzeldi, kopma ya da acelecilik olmadan ykseliyor ve alalyor-lard. Ritim daha gl olmaya ba lad. Creosote allarnn yapraklarndan etrafn saran bir koku gelmeye ba lad burun deliklerine. Burro allar ark sylemek iin ayn anda dallarn hareket ettirdiler. Geronimo yava 69 yava ritmin darald n hissetti. Tehlike onlardan uzakla -sayd, ritim geni leyecek, daha ruhsuz olacakt. imdi ise, belli belirsiz heyecan patlamalar geliyordu, kesik ve kuvvetli; ve Geronimo askerlerin durmad n biliyordu. Askerler geliyorlard.

A alara ve allara hafife dokunarak aya a kalkt, geldi i yne do ru yrd. Sava lar bekliyordu. "ok yaknda burada olacaklar," dedi ve ayrlktan da a, batya do ru dnd. Sava lar ardndan gittiler. Ktklklerin donuk pirinci glgelerden k topluyordu. urada burada bir ok klf, hl omzunda ksa bir Apa-i yay ta yan bir kahramann uylu una arpyordu. Da n eteklerine do ru ko arken glgeler derinle ti. Alacakaranlk kt ve rzgr dindi. Sonra karanlk. Hl ko uyorlard; da sralar arasndaki koyu karanl a do ru. Da sralarndan kp ok byk bir doru un kenarlarndan yukarya do ru trmanrken parlak yldzlar belli belirsiz bir aydnlk sa ladlar. am a alan, yerde gm izler brakan yoldaki da tyordu. Bir gece ahini alarm i areti verdi; uzaklarda bir pumann ba r yalnz ve bo yankland. Trmanrken soluk solu a kaldlar. Batya do ru onlarla birlikte ilerleyen yldzlar nce bir saati, sonra iki saati gsterdiler. Geronimo dar bir kanyon bulmu tu ve sava lar da n arasndan geiriyordu. Bir koya a do ru daha da a a ya do ru yryerek yava lad. Koya n zemini da lar arasndaki bir aklkta lk bir tatl ot kokusu salyordu. Kayalarn arasndan sular f kr-yordu. Sadece Naiche ile Geronimo su imeye nehre gitti. Sava lar otlara uzandlar. Bacaklarndaki kas tepkisi yok olmu tu. Dayankllk, hatta uyanklk, yetmi saatten fazladr yolda olmayla tkenmi ti. Hilal eklindeki ay do uya do ru da larn kenarndan grnd. ayrl aydnlatt ve da lar karartt, fakat hibiri glgelerin gvenli ini aramad. Geronimo suya do ru y70 riid. Suyu bedenine sratt. Yumu ak bir ekilde, "Bakn, karde ler," dedi, "biz kendimize yardm edersek su da bize yardm eder. Askerler ok gemeden burada olacak." Sudan kt ve sava larn arasnda yrd. "Askerler yorgun olacak, bizim gibi. Bu suyu, bu yeri sevecekler. Burada kalacaklar." Tek bir sava ba n kaldrmad. "Dinleyin karde ler." Geronimo yksek bir tonda ve sert konu tu. "Saymz az. Biz Apaiyiz. Askerlerin yapabildi inden fazlasn yapabilmeliyiz. Bu onlarn yntemi; biz d ene kadar kovalamak. Ayaklarnz suda slatn, buradan hepimiz tek tek ayrlaca z. Her birimiz ayr bir ynde; bylece izci kpekler, korkup da ld mza inanacaklar. Uzun bir yol ko tuktan sonra kayalara do ru yukar gitmeli ve izinizi gizlemelisiniz. Bunu yaptktan sonra do uya geri dnn. Gosoda'y grd mz yerde bulu aca z. O zaman dinlenece iz." Naiche, Geronimo'nun yanna gitmek iin nehirden geri geldi. "Aya a kalkn!" diye ba rd. "Kadnlarla ocuklar hatrlayn." iki ocuk babas Ahkochne aya a kalkan ilk sava yd. Sendeleyen ba ka bir sava y ekerek aya a kaldrd. Birer birer nehre do ru atldlar. Bazlar suyun iine oturdu, fakat ok gemeden birbirlerine su sratyorlard. Geronimo da aralarndayd. Ahkochne'yi gneye; ba ka bir sava y gneybatya, ba ka birini de batya gnderdi. Son sava da glgelerin arasnda kaybolurken Naiche'nin koluna dokundu. "Gel," dedi ve da n en dik yamacna do ru yrd. Kayadan bir kntya, sedir a alarna ve allara tutunarak klar. ayrlkan alt yz metre ykseklikte Geronimo tfe ini akl a asl gibi duran bir kntya itti. Sallandktan sonra Naiche'yi de yanna ekti.

Arkalarndaki da n glgeledi i kntda ba da kurarak oturdular. ok a a da, ayrlk ay nda prl prl 71 duruyordu. Su kayna i.nce bir gerdanlk aydnlatt, fakat onu duyamyorlardi. kntda rzgr vard. Naiche szd, yaknlarda bir bayku tt zaman bir kez tela la uyand. Bir an, srt dimdik, a a daki ayrl a bakan Geronimo'yu seyretti. Geronimo baca na dokundu u zaman yeniden uyand ve uzun bir zamandr uyudu unu anlad. Ay batya do ru meyletmi ti. Hava daha so uktu. Geronimo, "Buradalar," diye fsldad. Naiche a a ya bakt. ayrlk bo tu. Glgelere bakt. Koyu bir glge hareket etti; sonra bir di eri. Ayn aydnlatt ayrl evreleyen da n glge emberi daha koyu hayaletlerle canlyd. Geronimo, "izci kpekler," diye hrlad. Bir coyote birden tam altlarnda uludu. "Naiche alak sesle gld. "Bir kukla kpek gibi ses karyor." Uluma di erlerine bir sinyaldi. Kayalarda demir nallarn takrdamas duyuldu. Atlarn nnde giden adamlar ayrl n ay yla aydnlanan ksmna yrdler. Askerler. Sra, tek bir dizi sonsuz gibi grnen bir ekilde getike geti. Naiche solu unun arasnda fsldad. "ok kalabalk!" Tam bir Birle ik Devletler svari bl yd; seksen asker. Arkalarndan yk katrlar geliyordu. Atlarn eyerleri zlr ve suya gtrlrken deri gcrdad. Askerlerin mrltlar belli belirsiz kntya kadar geldi. Yemek ate leri yakld ve tfekleri omuzlarnda nbetiler ate in yanndan uzakla p da glgelerine kar tlar "Adamlarn tkenmi li ine bak." Geronimo seyrederken ac ac yorumda bulundu. "Onlar yorduk, fakat suyu olan gzel bir yer verdik. Oraya neden gelmi olduklarn unuttular. Uyumak, yemek yemek ve so uk su imek istiyorlar. Beyaz gzl askerlerin kamp Apailerini e ittikleri gibi, zgr olmas gerekti im unutana, iinde yalnzca yeterli yiyecek ve iece i d nd kampa minnet duyana kadar, insanlar ruh bedenlerinin gerek duydu u gday nasl byle kolayca unutuyor ve dnya bedenlerini besleyecek glerin klesi oluyorlar?" 72 Naiche, "Evet," diye yantlad; a rtc bir d nceydi bu. Gzleri hareketleri yakalad; da n yamacna trmanan bir karalt. Geronimo'nun koluna dokundu ve kula na fsldad Naiche; "Bak, izci kpekler buraya do ru hareket ediyor, da da izlerimizi bulmak iin." Geronimo, Naiche'nin gsterdi i karanlk kprty ve onun yannda bir ba kasn ve bir ba kasn daha grd. Kk, alglanamaz; da n kara duvarnda yukarya do ru hareket eden kara kurtlar gibi. Hareket her yerdeydi. Geronimo onlarn altndakini gstererek aya a kalkt. "Buraya da geliyorlar." Naiche'nin glmseyi iyle beyaz di ler parlad. "Gel, onlara bir hediye brakaca z, bylece sabah bulduklarnda hl da da oldu umuza inanacaklar. Onlar rkekle -tirece iz." Kayada tutunacak bir yer bularak kntnn ardndaki dik kayaya trmandlar ve iri bir sedir a acnn yanna -meldiler. Sedir a ac rzgrda hareket ederek glgelerin yerlerini ve zerlerindeki de i tiriyor, bylece ardndaki ekilleri srekli perdeliyordu. Ara tran bir gz, binlerce biim olu turan n ve glgenin sv izgilerinde bir insan biimini belirleyemezdi. Altlarnda bir yerlerde bir ahin, rahatsz oldu u iin, ay nda ba rarak ykseldi. Naiche, Geronimo'nun gerildi ini hissetti. Kk bir akl ta fkrdad ve a a ya, kntnn yaknma d t. Geronimo a acn arkasnda aya a kalkt. Uzun ba n ekmi ti. Ba ka bir ses kmad. Kaya kntsnn k esinde rzgr u ulduyordu.

kntnn kenarnda bir glge ykseldi. Alglanamaz bir ekilde bydkten sonra durdu, knt glgesinin bir paras oldu. Uzun bir an geti. Glge uzad. kntda oturan bir adam haline geldi. Rzgr sava bantun altndaki gr salarnn arasnda esti. Mavi bir ceket giymi ti ve diz kerek kayann dzeni bozulmu akl ta larn inceledi. Geronimo stne atlad. Diz km adam arkaya yatrd ve bir homurtuyla 73 t, Naiche kntya atlayarak kar koymad. ..MarKen."

Geronimo fsldad, A Svel" izci ayaklama bakt gToU, < <St basm kaldrmada -Y* Marteen ayaklann. mAve Aokto.. Sesinde yal-Olur mu... Ben... *onun kollarm *e rt, Geronimo ba n sallad._ m dmelerini ozdu. Ceket h tak Marteen yava a keAg ey yoktu zerinde, rttJT W dagtor yajar "AAket etti; tagsS ggS

ve Geronimo'nun boynuna d3larnda sallanyordu. Z ciuk gibi Geronimo AomAAAak durdular. yaml bi beden, zayua A S sn i bir iM. * Slan AJSS.AM. i * t madi im merak eu. __ :,;t>i irin belki her ikisi iin. 74 Onu orada, kntda braktlar. Tfe ini ve ktkl n aldlar. Sabah askerler onu bulurlard. Yannda parampara olmu mavi ceketini grrlerdi. Marteen sabah yldzna bakyor olacakt; ba nn altnda dzgn bir kaya ve elinde smsk tuttu u, Apai okunu temsil eden bir sopa bulacaklard. Gnahkr o lunu kurtarmak ve inancm tazelemek isteyen bir papazn takdisi kadar ak. Marteen'i braktktan sonra Geronimo ile Naiche yukarya trmandlar. Zamana kar yar yorlard. Yukarda do uya dnmeden nce kayalklara do ru a alk alan getiler. iz brakmadlar. A alarn sallanan tepeleri onlarn ko usunu gizliyordu. Bir adam onlar ayrlktan seyrediyor olsa, ki olamazd, ay nda kayadan kayaya atlayan uzun boylu adamn nnden giden yapl bir adam gremezdi. Gl omuzlar do al olmayan bir ekilde e ilmi ti ve ba ndeydi. Fakat gl bacaklar yere serte vuruyordu. Gosoda'ya do ru ko arak. 75 Gelin sava lar, kartal gibi, zgr. Sava a gelin kartal gibi. Bir Chiricahua Apai arks ri suland,. ok gulu,

vJnler kolayca lr; ya amn alacakaranl n yumu ak rtsnn altna zarife kaydrarak, gecelmdeki uykudan nce ilk vaat yldzlarn getirerek. Fakat aydnlk ve dolaysyla ya am demek olan gnn, yeniden do ma gc ve inanc vardr. insanlar ve hayvanlar, a alar ve allar, alacakaranlkta gvenle dinlenir; yakla an lmde yaptklar gibi, aydnlk-ya am arkalarnda brakmaya karar verince. Sonsuzluk bilgisiyle doludurlar sessiz sedasz; gvenli lm, afak-do uma bir gei kapsdr. Ya am sonsuzdur. Gece ld nde byle olmaz. Gece hemen ve zariflik grlmeden ekilir. Ya amdan ve afak-do umdan nefret eden gece, beklemeden ayrlr. En belli belirsiz k grilerinin siyahn iine szmasndan nce, evrenin ok uzaklarm-daki gne in yldzlar batrmasndan nce ksa bir zaman vardr. Fakat kendi yeryzne ula mam tr. Gecenin ayrlp afa n ula mad bu ksa zaman diliminde karanlk en koyudur. Gece duygusu gitmi tir. Gn duygusu henz ba lamam tr. Tek bir coyofenin ulumad , tek bir kpe in havlamad bir zamandr bu. Tek bir a a kprdamaz, tek bir ku tmez. En a r hastalarn ld zamandr. nk Yasa'da lm kaps olmakszn Ya am Tekerle i'nde devrim yap76 lamaz. Biri di eri olmadan var olamaz ve bu yzden gece-lm duygusunun kendisi ,Ya am'n bir parasdr. Bu duygu gitti i zaman ya am-lm duygusu da olmaz. insanlarn, bitkilerin ve hayvanlarn zor durumda olduklar bir taraftr. Btn ynlerden d manlarca ku atlm Apai, bir araya gelmeyi semek zorunda kald zaman da byle olur. D man, Apai'nin ruh iradesine sahip de ildir. D manlar araftadr. Geronimo ile Naiche'nin bekledi i yerde karanlktan kp birer birer geldiler. Her sava , bir gn nce Chihuahu-a ovasnda Gosoda'y grdkleri yere kendi ba na gelmi ti. Her biri zaman da n glgelerinde beklemi ti. Ya am ile lm arasndaki bu zamana ait sesler tuhaf ve serttir. Geronimo'nun fslts da sava lara hafif ve uu arak geldi. "Da laca z," kolunu da a do ru sallad "ve uyuyaca z. Gne batt zaman burada bulu aca z." Her bir sava kendi alsn ya da a acn arayarak di erlerinden uzakla t. Artk gne do ar, geer ve batarken dinleneceklerdi. ef Naiche, alarm annda toplanma yeri olarak da n en yksek noktasn seti. Da n ete inde tehlikeye en yakn olan Sava Lideri Geronimo bu alarm verecekti; bu nedenle ovamn tehlikeli derecede yakn oldu u da n ete indeki bir patikadan fazla uzakla mad. Sivri doru un bombo bir patikasna ihtiyatla girerek diz kt ve kaktslerin arasnda tek ba na duran bir meskit alsnn alak dallar arasna do ru srnd. Gizlenecek bir yer olmayan ve kimsenin saklanmay d nmeyece i bu ak alanda Geronimo bedenini alnn kk gvdesi boyunca kvrd. Tfe ini elinin altna koyarak ilk k do uya de ene kadar uyudu Artk ellisine girmi ti ve uykularn sonsuza dek blen rahatsz edici ryalar giderek daha gerek haline geliyor, ba ka bir zamana ziyaretlere benziyordu. Binlerce kez bu ryay grm . Bir arabada ayakta du77 ruyordu, stnde parlak ssler vard. Atlar arabay byk bir ehirin iinde ekiyorlard. Yolun kenarndaki insanlar metal enstrmanlar a zlarna gtryor ve yksek tonlu bir grlt kararak flyorlard. i ktan kt ve ona rahatlk, gvenlik duygular veren hareketli, ekilsiz bir kasla ku atld. Bunu Ya am olarak grd nden rahatl brakmak istemiyordu; brakmak lmek olacakt, ama tam tersine do du. Kendisine bakan gzleri tand. Ba ka bir yerden gelen gzlerdeki ruhu tand. Ve kadn ona mrldanarak ninni syler ve tuhaf bir dilde konu urken, onu tand, bu kez annesi olarak. Babas olarak tand bir adam da yarmdayd.

Pamuka ac dallar arasna kurulmu ishocK&z salland. Rzgr oyun oynarcasna itip ekti. Gne ya amla scakt. Dil rendi i ve konu maya ba lad zaman, di er Zaman' neredeyse btnyle unutmu tu; yalnzca ksack ve paralar halinde sz ediyordu. Babas ile annesi glyor ve buna ocukluk fantezisi diyorlard. O da bundan sz etmeyi bir yana brakt. Be ya ma geldi inde, dnyann neresinde oldu unu biliyordu: Gila nehrinin yaknlarndaki gzel da larda. Annesiyle babas onu do du u noktaya gtrm ler ve yere yatrarak drt ynde dndrm lerdi; her yerde olan ve daire evresi olmayan Tekerlek merkezi. Elinde oyun boncuklaryla hl bir bebekti nerdeyse, babasnn nnde durdu. Babas dedi ki, "Gryorsun, bunlar senin ellerin. Onlara bir bak. Onlar senin arkada larn. Derin bir soluk al ve arkada n oldu unu anla. Bunlarn senin tek arkada n oldu u bir zaman gelecek; bunlarn ve gzlerinin. Ya amn ko mak... Ko mak ve D man ile sava maktr, ruhun onlarn klesi olmasn diye." Babas uzaktaki bir da gsterdi. " u da a do ru ko . Geriye ko . Ko . Bylece yorulmak nedir, d mek nedir bilmezsin. D man seni kovalarken yorulmak ya da d mek lm78 Ko mu tu. Rzgr ilk hissetti i zaman, iinde bir ta knla uyand ve ya amn vah ili ine dald. Ba langta vah im disiplinsizdi, fakat duyular ko arken keskinle ti. Oyunun yumu akl ndan bazen terslik, depresyon, gerginlik, P311A ya da vahi fkeye dn en zonklayc ruh halleri ya amaya ba lad. Kendisini bu duygulara brakt ve rzgrda konu an btn ya am, duygularnn bir paras oldu. Bunu sorgulamad; bir bebe in grnty sorgulamamas, duyularna gelenleri do al olarak kabul etmesi gibi. Ve bebe in grmesi gibi ba ta duyulan bulankt, fakat ok gemeden duyularnn nesnelerini ke fetti. Kayalklarda ya ayan iri gvdeli sedir, ldeki kakts; bunlar ya amak iin duygularn keskin ve uyank tutuyorlard. Onlar hissetti ve alg ritimlerini kulland. Alarm ritimleri abuk ve sertti. Dinlenmek istedi i zaman nehre yakn, su ve mille can bulan, gvencede ya ayan meskitleri arad. Meskitin ritmi tembel, yava t. Rahatlayarak, esneyerek, kendisini evreleyen zayf duygularn lksn ya ayarak altnda yatard. Da larn yumu ak alacakaranl nda fjpr'lerinin nnde oturan annesiyle babas meskitin altnda onu seyrederlerdi. Alt ya na gelmeden ona Gokhlayeh adm verdiler: Esneyen. Yedi ya ma geldi inde Apai ocuk oyunlarnda en usta olanyd. ocuklar uzun sralar halinde birbirlerine bakarak ta atarlard. D marin mermilerinden kaarken hzllk ve evikli i rendiler. Birbirlerine basit tahta oklar atarken katlar, bazen oku havada elleriyle yakaladlar. Her zaman ko tular. Da lardaki vadi tarlalarnda annesiyle babasnn msr, fasulye, kabak ve su kaba ekmelerine yardm ederdi. Birok kez ekmi olduklarn biemezlerdi. D man gelirdi, onlar da sava r, ko ar... Da larda saklanmak iin ko arlard. Yksek da doruklarna yerle mi kadnlarla erkekler D man' gzlerdi: Meksikallar. Meksikallar lm de79 mekti. Babas ak amlan yanma oturur ve konu urdu: "D man'a dikkat et. Onlarla sava mazsak, yerin altnda madenlerini kazmamz iin bizi kle yaparlar. Onlarla sava mazsak, bizi ruh ya am olmayan hayvanlar haline getirirler yalnzca dnya bedenini beslemek iin yiyece i; dnya bedeni iin barna ; dnya bedeni iin ilac d nen hayvanlar. Ruh bedeni iin gereken yiyecek unutulacak. Ruh bedeni lecek; oysa ya amas iin zgr olmas gerekir. Sava mak, ya amaktr."

Gokhlayeh babasn ciddiyetle dinledi, ocuk ba n sallad ve bu ekilde oldu unu rendi. Yuvarlak, dolgun yz bunlar d nrken ciddile ti. Babas aklad; "Ma- ; J co babamd, senin de deden. Byk bir sava yd ve Ned-ni Apaileri'nin efi'ydi. Bedonkohe paileri'nden olan annenle evlendim, dolaysyla Nedniler'in ba kan olma hakkmdan vazgetim. Artk Bedonkohe Apai'yiz, fakat ef de iliz. Erkek takip etmeli, kadnla birlikte olmaldr. Erkek ekicidir, Toprak Ana'daki tohum gibi, fakat bazen Sa-va 'ta abuk lr. Orada olan ve Apai'ye ya am getiren kadndr. Bu nemli, nk Apailer ok de il." Babas ellerini ileriye uzatt. "Bak, parmaklar gibiyiz, ayryz: Bedonkohe, Nedni, Chihenne, Chiahen ve daha birok ba kalar. Ayrca Chiricahua Apaileri'yiz. Tonto, Jicarilla, Mescalero, Mimbres ve di erleri de var, fakat hepimiz Apai'yiz. Bu ekilde, kk gruplar halinde ya amak zorundayz. Bir grup D man tarafndan yok edildi i zaman, geriye kalan di erleri ya ayabilir. Fakat, ve elini yumruk yapt sava yapmak iin bir araya geliriz." Bylece Gokhlayeh kim oldu unu, halknn bir paras oldu unu rendi. Sava 'n bir paras olmas gerekiyordu. D man'a saldrmak iin sava larla gneye gidece i gn byk bir zlemle bekledi. Yorulmak bilmeden ata binerek mzrakla buffalo avlad; di er ocuklarla birlikte taylara binerek da koyuklann-dan ovalara hindi kovalad. Hindileri yorulana dek kovalayan ocuklar aralarna da lyor, yerde onlar 80 yakalyorlard. Gokhlayeh muhte em bir binici olarak hzl taylar tav an avnda bile kulland. Hzla tayn stnde giderken bir sopayla tav anlar ldryordu. On iki ya ma gelmeden geyik avna gnderildi. nnde kk bir al tutarak srnd, geyi i uyar i aretleri iin gzlerken uzun aralklarla durdu. Dmdz yere yatt, aklkta millerce srnd. Geyi i ya da D man' ldrmek iin gerekli sabr rendi. Ergenlik a ma girerken ay izi srmesine izin verildi. Da lardaki yksek bir kayada ilk boz aysyla kar kar ya geldi. Ay zerinde kule gibi ykseldi. Yalnzca kartaln ylanda grebilece i aynn bu sonsuz kararszlk annda Gokhlayeh geni kollarn arasna atld ve mzra m aymn kalbine saplad. Penelerden ko arak kat; ta ki ay yere d ene kadar. lmden birka santim tedeydi. Gokhlayeh, ok az insann renebilece i bir igdyle do du unu rendi aynn, ya da D man'n o kararszlk ann sezmek ve hemen ldrc bir kesinlikle cesurca harekete gemek. Gokhlayeh'in babas bir hastalktan ld. Ona en renkli giysilerini giydirdiler ve gzlerinin altna sar eritler yaptlar ki, yolculu unda gne in grntsn kaybetmesin. Bir sava olarak yaptklarn anlatan arklar syleyen grup onu uzaktaki bir kanyona do ru en iyi ata koydu. Kanyonda onu oku ve yay, mzra ve sava ba yla bir ma araya koydular. At ldrp yanna yatrdlar ve ma arann giri ini kapattlar. amlar evresinde ark sylerken, babas yolculu u bekleyerek orada yatacakt. Gokhlayeh bir konseye a rld ve konsey tarafndan grevleriyle Yasa verildi. Ya l atalarna destek olmayan, hastalan ihmal eden ya da kt davranan, korkaklk, tembellik ya da sadakatsizlik suunu i leyen bir ki i gruptan d lanr; btn Apai gruplarna mesajc gnderilir, bylece hibiri onu kabul etmez. Gokhlayeh henz bir sava de ildi ve bu nedenle evlenemezdi, konseyden tam sorumluluk da alamazd. 81 tipi evi yaktlar ve Babas ldkten sonra ya adklar, A A maddi babasnn btn e yalarndan vazgv bedenine girip onu zenginlikler iin lmn isteme* mnden zayflatmasn diye hibir Apac bir aile uy yarar sa lamazd. oldu.

inin

, annesine destek

Gokhlayeh iyi bir o uldu ve an Annesinin bir tipi in a etmesine y

A. A A dag d edi

aslan, ay ve geyik derileriyle ve kuru A imdiden Sava n devam etmesi onu uzuyerkek be_ D man* ve D mann ldrd kadn, denlerini defalarca grm t. 75 sanm olmu tu; Gokhlayeh on alt ya nda 1 meu yapl, kasl, geni omuzlu ve srm>&, mi mil ko abiliyor, yarm gun ko ar* dan su tutabiliyordu. . istekleri disiplin altna d atlarnl duBir gnde yel. da yutma. ,

Apai'nin fiziksel gereksinim ve

alma ve a ma iradesi GokhlayehAte gW A A.A gerecek. daklarla, susuzluktan i mi diue y ndan gemek; se bir an bile imeyi d nmedensuy scakUgl nisSeA.A gere. ln yakc gne i altnda yatp, A

cekse a a ya da al glgesi aram*rini ta mayacag memek; a ryan bacaklarn f emek ve bacakinancmn yenildi i dayankllk * siydi ve Gokhlayeh'te glyd insanst" rade-larn ba araca n bilmek; Bu, Apay Akl plak bir S-

Bu iradeden ba ka eylere de> sa f AA bir insa. nir gibi evresindeki duygulan !** > A sezmesi gibi, nn ba kalarnn duygularn A?sese, kokuya ya da g-Gokhlayeh dnyasn, kafasn o an ye kesk rntye de il, f akat b* gokgurulA A duyarhUkla a, gelen duyguya kaldran geyg"

Aofyedi ya nda Sava Asfkfbirlilderi, Bedonkohe Kuzeye do ru AAnAnmn byk bir ksmn grubunun k iin gerekli erzakla 82 brakarak rancheria'lanm terketmeye zorlam t. Btn Apailer ve Meksikallar arasnda Sava 'taki becerileri ve bilgeli i nedeniyle tannan Mangas Coloradas, Bedonkohe 2fUbunun efiydi. Birok Apai grubundan sayg grr ve g alrd. kz da eflerle evlenmi ti; biri Chononen-ler'in efi Cochise'in karsyd. Fakat bu eflerden hibirim yardma a rmad. Bunun yerine halkn gneye, San Antuez srada larna, D man'n tam gbe ine, Meksikallarn Sonora yerle im yerlerinin yaknna gtrd. Amac yiyecekti. izciler onlar grmesin diye gece yolculuk yapyorlar ve da da takip edilecek iz kalmasn diye piyade askeri gibi uzun yatay bir izgi halinde yryorlard. Tek bir kadn bir alya giysisini takmad; tek bir ocuk sonradan bulunacak bir ey d rmedi. Ne konu ma vard, ne gl me. Gneye do ru ilerlediler; D man'n en gl ve dolaysyla gvenli oldu u, hazrlksz ve tembel yatt yere. Kk derin bir kanyonda tipi rancherialsrm kurdular ve am fst yediler.

Sava ve saldn yolunda konsey ate i kktr konseye m verir, ama D man'n gzlerinden saklanr. Ate , Mangas'n yznde glgeler olu turdu. Mangas ate ten 1 metre 90 santim ykseklikte durdu ve dev yapl kafasna gderi bir sava bant ba lad. nnde ba da kurarak oturan sava lar onu izlediler ve Mangas'n parma yla seilen her bir sava aya a kalkp ba na sava band ba lad. Mangas ate in kenarnda a kurtlar gibi dola an iri yapl bir karalt grd nde yirmi sava aya a kalkm t. Mangas, "Sen de, Gokhlayeh, gidebilirsin," dedi. Hibir sava itiraz hakkn kullanmad ve bylece Gokhlayeh Sava ustalarnn yanma rak oldu. Gece yola ktlar. En nde Mangas, tek sra halinde gneye ko uyorlard. Bir rak olarak Gokhlayeh arkada ko uyordu. Onunla konu ulana kadar konu ma izni yoktu, 83 emredilmeyen bir konum stlenme hakkna da sahip de ildi. Ok, yay, mzrak ve sava ba ta yan sava lar sadece kask rts ve mokasen giymi lerdi. iki gn, iki gece ko tular. Ksa srelerle uyumak iin durduklarnda bellerinden kask rtlerini karp, da n serinli ine kar bir rt olarak kullandlar. ikinci gn da dan indiklerinde gne Sonora ovalarnda kpkrmz batmak zereydi. Ovann tesinde beyaz kerpi binalar Crassaves kyn gsteriyordu. Ak am yeme i iin yaklan ate lerin duman evlerin zerine km t. Kilisenin an bo lukta tekdze ve mrlt eklinde alarken, Mangas sava larn ovann kenarnda durduTdu. Gne in kzl topu uzaktaki ufka de di, allarn arkasna e ilen Apailer'in yzlerine vurdu. Otlaktan gneye, Crassa-ves'in gece a llarna do ru gtrlen bir s r ve at srsn gzlediler. S rlar su beklentisi iinde b ryordu. Mangas dikkatle obanlar sayd. oban vard. Ba larnda sombrerolanyla srnn arkasnda eyerlerine kay-. klm lar a r a r gidiyorlard. Mangas gzlemini parma n kaldrarak do rulad, sava lar da parmaklarn kaldrarak ona yant verdiler. Hepsi yalnzca oban grm t. Mangas ufku son bir kez gzden geirdi. Hareket eden hibir ey yoktu. Kyde ne eyerli at, ne de asker grnyordu. Her eyin yolunda oldu unu i aret etmek iin sava larna avu iini gstererek, onlardan da yant olarak avu ii i areti
3 3 3 3 3 3 * ' '
J

ald. Hibiri tehlike grmemi ti. Srann ucundan hafif bir slk sesi geldi i srada, Mangas adamlarn s rlara do ru hareket ettirmek zereydi. Bu, Gokhlayeh'di ve yumru unu kaldrm t. Mangas ile sava lar hemen allarn arkasna getiler. Mangas ba langta bir
3 3 3 3 * - ' 3 * /

'

ey grmedi, fakat bir uyar verildi i zaman hibir Apai hareket etmez. Sonra ufuk izgisine yakn bir yerde gzleri krmz bir k grd. Gne metale de iyordu. Yava yava geldiler. ikili sralar halinde atl askerler. 84 Gne i arkalarna alm kye do ru ilerliyorlard. Kye gelince durmadlar, dosdo ru Mangas'n grubuna do ru ilerlekler. Mangas sava larna da a geri dnp beklemelerini i aret etti. Askerler dosdo ru da a do ru geldiler. Artk Mangas yzlerindeki sakallar bile grebiliyordu. nlerinde tek bir asker parlak renkli bir bayra yukarda sallayarak gidiyordu. Kllar gne te parlyor, askerlerin zengilerine sokulmu demir ulu mzraklar atllarn stnde giden ikinci bir it gibi duruyordu. Askerler da n kenarnda, Mangas ve adamlarnn tam altnda durdular. Atlarndan inerek kamp ate leri yaktlar. Bu, onlarn gece kamp olacakt.

Mangas adamlarna sessizce geri ekilmelerini i aret etti, yeri gstererek askerlerin burada kalaca m anlatt. Mangas byk d krkl na u ram t Askerlerle sava acak gc yoktu. Grubunun yiyece e ok fazla gereksinimi vard. Fakat askerler ne kadar kalacakt? Gnlerce kalabileceklerini biliyordu. Halk uzun bir sre bekleyemezdi; yiyecekleri olmas gerekiyordu. Gece beklemeye karar verdi. Alacakaranlk kt. Ay ykselirken gece oldu. Askerlere Crassaves'den me aleler geldi. ispanyol gitarlarmn sesleri, sessiz bekleyen Apailer'e yumu ak ve melankolik geldi. Kadnlar glyordu. Kyden me aleleri getirenler, kadnlard. Gokhlayeh da daki yerinden uzaktaki alevleri seyredip sesleri dinledi. D man' defalarca grm t, fakat sadece onlardan kaarken. Mangas ya da sava lar grmeden da dan indi. Da n ete inde ate leri ve titrek uzun bir rahata grebiliyordu. En yakndaki kamp ate i ondan yz metre uzaktayd. Gokhlayeh meldi, geyik avndaki gibi sezdirmeden yakla t. Ate e yakla tka kamnn zerine yatarak, kumda ylan gibi srnerek ilerledi. al ve meskitlerin yaknndan gidiyordu. Kamp ate ine on metre kala yatarak grnty seyretti. 85 Gitarlar hzl, duyarl bir para alyor, renkli eteklikli kadnlar ate in evresinde dans ediyorlard. Gokhlayeh bu tr bir dans daha nce hi grmemi ti. Kadnlar g slerine vuran kvrlm ellerini kaldrarak, sonra ba larnn zerinde tutarak ayaklarn yere vuruyorlard. Etekleri uu uyor, plak uyluk ve popolanyla askerlere umut veriyorlard. Ate in oradan frlatlan bir i e Gokhlayeh'in yzne yakn bir yere d t. Parlayarak, ate in m yanstarak orada kald. Bir askerle bir kadn gruptan ayrlarak, geldiler. Asker kadn yar ekti, yar srkledi. Kadnn sa yzne dklm t. Tiz bir sesle kar kyor, asker de glyordu. Gokhlayeh hemen geri ekilerek onlara grnmedi. Askerle kadn ba nn bir metre yanndan getiler. Gokhlayeh yana n yere yap trarak kamp ate inin sarho konu malarn dinliyordu. Halk ispanyolca'y akc bir ekilde konu uyordu ve Gokhlayeh sylenenlerin o unu anlad. imdi kamp ate iyle yaknlarnda duran ve gre en iftin arasnda kalm . Asker, kadnn elbiselerini paralyordu. Gokhlayeh'ten birka metre uzakta yere d tler, asker kadmn stne kmaya u ra yordu. Kamp ate inin evresindeki yksek, iddetli ba rtlar ve mzik, kadnn protesto haykm larm bastrd. Gokhlayeh artk dikkatini kamp ate inden yerdeki ifte evirmek zorunda kalm t. Sava ba n knndan kard ve di lerinin arasna koydu. Asker pantalonunu indirdi ve kadnn bacaklarnn arasna girdi. Gokhlayeh askerin beyaz poposunun inip kt n grd ve kadnn l n i iti; fakat arkasndaki kamp ate inin sesinde bir azalma yoku. Askerin yz Gokhla-yeh'den uzakla m , kadnn yzne bakyordu; fakat askerin altndaki kadnn yz dosdo ru Gokhlayeh'e bakyordu. Gokhlayeh onun gzlerini grebiliyor, fakat kadn grmyordu. Ayaklar yerden ykseldi, havada tekmeler atyor, sryor, kaba bir ekilde dans ediyordu; sonra plak bacaklar yava a askerin srtna doland Bacaklar as86 terle birlikte hareket etmeye ba lad. Gzleri duyguya kaplmak kayd. Gokhlayeh hareket anm bekledi. Asker deli gibi gidip .geliyordu, fakat kadn yzn Gokhlayeh'den ayramyordu. A z akt, kk lklar ve ba rtlarla soluk solu ayd. Salar yznn ve gzlerinin her yanma yaylm t. Gokhlayeh tam hareket etmeye ba lam ki asker birdenbire durdu. Kadnn zerinde yuvarland ve aya a kalkarak pantalonunu ekti, ilikledi. Kadn askere bakarak yatyordu, a z akt ve bacaklar hl sarslarak kavu mu duruyordu. Bir ey syledi. Asker gld ve onun plak midesini tekmeledi. Sarho yalpalama-syla kamp ate ine geri dnd.

Gokhlayeh donmu bir halde yere yap arak bulundu u konumu korudu, fakat artk trnaklar kuma batm , hzl bir hareket iin hazr bekliyordu. Kadn aya a kalkt. Yersiz bir alakgnlllkle san tarad ve uzun siyah buklelerini eliyle dzeltti. Byk yuvarlak g sleri yrtlm buluzu-nun stnde dans ediyordu. Elbisesi kalalarna inmi ti. Tarama i ini bitirip ba m kaldrd ve onu bir kedi yo unlu uyla izleyen Gokhlayeh, kadnn gzlerinin a a ya bakt n grd. Kadnn nce ellerini byk g slerinin zerinde gezdirerek, askerin yapt rkleri elledi, dik meme ba larm ok ad. Gzleri elbisesine kayd. Gokhlayeh kadnn duraca n, asker gibi kamp ate ine geri dnece ini umuyordu. Fakat gzler bacaklar zerinde tereddt etti, asker zerindeyken grm oldu u ve imdi grmedi i bir eyi hatrlad. Gzler ayaklarnn zerinde gezindi, sonra Gokhlayeh'e do ru isteksizce dola maya ba lad. Gokhlayeh'in kaslar kasld ve kadnn gzleri yukarya kalkt nda hareket etmeye ba lam t bile. Gnde yetmi mil ko maya, bir vadiden atlamaya, otuz mil geri ko maya e itilmi gl bacaklar, kadnla arasndaki ksa mesafeyi bir mancnk gibi gemek zere atld bunu yaparken ayn yatma pozisyonunda dizleri yere de iniyordu. Kadn hi anlayamad. Ba n kaldrnca sihirli bir el 87 de mi esine ve deh etle boyayla izilmi sert bir yz ile siyah al gibi salarn evreledi i parlak gzler grd. Gokhlayeh'in eli a z ak bakakalan kadnn bo azna gitti, ba n geriye att ve boynunu krd. Kadnn yalnzca bacaklar doland. Gokhlayeh bir an kamp ate ini gzleyerek kadnn yanna yatt. Mzik ve ba rtlar hl ok yksek ve kesintisizdi. Kadna uzand; kolundan tutarak bir kurdun srtndaki koyun postu gibi srtna att. Yava a, acyla kendisini lde srkledi. Kulaklarn kamp ate inin seslerine dikmi ti, nk artk askerleri gremiyordu. Bir saat kadar bu ekilde yrd. Kadn ba n yannda kaba bir ekilde sallyor, bacaklar kalasna vuruyor, lde srkleniyordu. Gokhlayeh da n glgesinde aya a kalkt, kadn omuzlarna kaldrarak a al a do ru yrd. Mangas uyuyordu ve Gokhlayeh'in geldi ini duymad. Dokunulunca hemen oturdu ve gen ra n omuzunda bir yk ta d n grd. Gokhlayeh kadn yere att. Gokhlayeh yumu ak bir ekilde, "Askerler yann gidecekler," dedi. "Drt gnl ne kuzeye gidecekler. Kyde hi asker yok ve birka at var." Mangas allara atlm l kadna bakt. "Nereden biliyorsun?" diye sordu. Gokhlayeh vnmeden, dmdz, "Ate in oraya gittim," dedi. "Bu, kadn gsterdi askerlerin oynak kadn. Beni grd, fakat karmam olanakszd." Sessizce dnerek a alarn glgesine kar t. Onun gidi ini seyreden Mangas byk bir duygu eli kisi ya ad. Bilgi ok de erliydi; yalnzca askerlerin gitmesi de il, fakat gidi sresi, kyn asker ve at kayna da. Fakat kdemli sava larn bile dan madan giri emeyece- i bir olaya kalk an rak sava ya fke duydu. Yava yava bir ku ku d ncelerine girdi. Gokhlayeh'in tavrnda ne kstahlk, ne de vnme vard; fakat kendisine ba lym asna yetkeyi stlenmi ti. yzlerce saldrdan gemi kendisinin, Mangas'n ve sa-va larm grmedi i askerleri grmesi Mangas bunun zerine d nd. Ku kuyu bir yana atmaya al t, fakat olmad; ancak gemi ten gelen bir Sava amam bu kadar keSin davranabilirdi. Mangas'n ya am sresi iinde hi a-man olmam t, babasnn da yoktu, fakat liderlik etmek ve sava mak zere do mu samanlarn ykleri

anlatlrd. Gl ve etkili Mangas'n kafasnda byyen kesinli in Gokhlayeh'in yazgsnda byk bir etkisi olacakt. afakta askerler atlara binerek kuzeye do ru kamptan ayrldlar. Kamp kadnlar el sallayarak onlarn arkasndan ba rd. Askerler kuzeye do ru klr ve silikle irken, kadnlar da Crassaves'e geri dndler. Ertesi gece bitmeden Apailer'e ne kadar yakn olduklarn reneceklerdi. Gne ykseldi; obanlar s r ve atlar kyden getirerek da lara do ru srmeye ba ladlar. Da ete ine geldiklerine sry gneye dndrdler ve clz bir nehirin evresindeki otla a saldlar. Mangas hl sava larn hareket ettirmemi ti. Sava lar sabrla, avmn zerindeki kartal gibi tneyerek bekledi. Onlar harekete gemeden nce askerler hayli ilerlemi olmalyd. Ovada leye do ru akkor rzgrlar esti. Uzakta otlayan s r ve atlardan ba ka hibir ey hareket etmiyordu. Mangas adamlarn gne ufka do ru alalarak kzlla- ana kadar toplamad. Sava lar aklkta srnerek ilerlediler. Uzun bir sra halinde da larak, her biri, srnn kye dnerken gidece i yol zerindeki bir alnn dibine meldi. Crassaves'te bir kpek havlad ve kilise am gnbatmn haber verdi. Sr hareket etti. Kyn tandk gece a llarna do ru ynelen srnn ba nda birinin bulunmasna gerek yoktu ve bu nedenle vaquero'lax srnn arkasndan gidiyorlard. Bunlar uzun boynuzlu ve ku kucu ispanyol s rlaryd, fakat imdi karnlar otla dolu oldu u ve gn boyunca gne in altnda kaldklar iin duyular uyu mu bir ekilde a r a r yryorlard. 89
T!

Her sava alsnn arkasnda ta gibi meldi. S rlar dosdo ru zerlerine do ru geldi ve artk Apailer'in drt bir tarafnda aralarndan gemekteydiler. Bir ksrk, bir ba hareketi ya da aya n trts s rlarn ko masna neden olurdu. Gokhlayeh srnn kenarna yakn bir yerde, srann sonundayd. Yanndan geerken srnen s rn bacaklarna ta gibi bakt. Gokhlayeh'i koruyan aldan geen uzun bir boynuz ba n sarst. Keskin boynuz ucu bo azn izdi, omzunda kk bir delik at, fakat Gokhlayeh hareket etmedi. Ta kesilmi bir halde melen sava larn arasnda bir toz bulutu ykseldi ve Gokhlayeh toz bulutunun arasndan srnn sonunu grd. "Vamos!" Rahatsz olan vaqueromxn ba rmas Gokhlayeh'i a rtt; toz ve s rlarn arasna saklanm olan adam neredeyse tam tepesindeydi. Sakall bir yz ve geni bir sombrero'su vard. Eyerindeki tfekle tembel tembel at sryordu. S rlar gibi a r aksak yryen kaba tyl kk at yakla t. imdi Gokhlayeh'in ok yaknndan geiyordu. Gokhlayeh di lerinin arasnda tutu u bakla kolayca atn arkasna kayd, neredeyse altna girdi. Srayarak srcnn arkasna atlad ve daha atn zerine yerle meden ya da at a knlkla rkmeden nce uzun bak vaquero'mm bo azma sapland. Adamn bo azndan fslt gibi bir slk kt. Atn dizginlerini hafife tutan Gokhlayeh srcy yere att. Sombrero'sunu alp ba na koydu. Tm eylem akc, hzl ve sesizdi. Sr ve atn rahata ilerleyi inde kk bir dalgalanma bile yaratmad, fakat btn sava lar Gokhlayeh'in hareketlerini grdler. Sava lar kalkp di er iki atly da atlarndan ektiler. Ham deriden gemleri srnn atlarna kement gibi atan btn sava lar atlara bindi ve srnn ynn kyden da lara do ru evirdi. Ko muyorlard ve bir saat iinde Crassaves arkalarnda grnmez oldu. Sabah kyller vcujuero'larm cesetlerini bulacaklard. Kuzeye askerlere atllar gnderecekler, di erleri srnn izlerini bunlar da lara ynelene kadar takip edeceklerdi. Buradan geri dneceklerdi. Apailer'i da da ancak bir ordu izleyebilirdi.

91 Ksadadn, <Mm isleri aknclar rancherianm

glgeli kal ArinMdapr ste(ken kar lad. Dans ba lad; usen& Aonu/celtfyesini yjama ve te ekkr dans. Gokhl'\0* yiy/e * Kjfotal yola geri gnderildiler. AskerieriE.yAch 4 0i*a kar il* uyank olmak gerekir" di. GoKhlAAglrr/iikttteDenin zerinden kuama arklarm ve m h, / a B ayabiliyord. Onun adn sylyorlar, askerleri ! ar sia/in*aklnc | ar lmden kurtarmasndan sz ejAmeAdfGokhlayer, bunlar duymad. Ay nda \ ftorlJj Atsz hiSsediyor, da larn krk doruklarna bakjNAAsf AMerin eldiiini nissetti-Bunu biliyordu, fakat | J<Ardu//?nliijegrn ) ne de i itmi ti. Dans rjz 4ectsi!ii. $aban insanlar s rlar kesmeye, kolay c K$a m W stlata Safllacak et kurutmaya ba lad. Gdkh p%maW gzc olafak gnderildi. Gkyzne kar ! silulvl yehyiEttsine tjjjckat eden Gokhlayeh kuzeye bak;jW a in Aysnltl zerinde durdu. Gne in, sisi doruklaV,jr kw* Ame yerlerinden kovalamasn izledi. GnA iKr-J alt' jtselerek otuJ-du u kayay stt, fakat

GokhlayA yice AeMtl. S. rlafjn seslerini ve belli belirsiz konu | NArejc//'ifc(luyUyofdu. le zaman geti ve gne ba: |Ae| 1 rurirliiJerribe! ahinler rancherianm stnde toiiV* e iA> if*to geriye kalanlar bekliyorlard. ahinler \A<%ltifliAhe>-ia'nV yerini saktaki gzlere gstefird|iA!tijkeli 92
A

Batda gne dnyann kenaryla bulu mak zere harekete geti ve serin rzgrn ilk temasyla scak dalgalar azald. Uzaktaki da larda bir ufak noktalar bulutu ykseldi. Daire izmediler, dosdo ru ovalara do ru batya utular. Kargalar. Gokhlayeh nne bir ta koydu ve kayann zerindeki glgesinin uzunlu unu i aretledi. Sonra dikkatle gzledi. Ta n glgesi uzad. Birden kargalardan daha yaknda tek bir kk nokta gkyzne do ru atld, yukarya kt, kt, sonra ok gibi batya do ru dnd. ok kt korkmu bir ahin. Gokhlayeh ahini grd anda glgenin uzunlu unu i aret etti ki askerlerin ilerleyi sresini bilebilsin. Dikkatle srad; nce kargalarla ahinin arasndaki uzakl temsil eden tam nndeki bir noktaya, sonra biraz daha ileriye, ta ki ahinin utu u noktaya varana kadar. Mesafeyi, zaman hesaplad. S rlarn izini kolayca takip eden askerler gece yarsndan nce rancheria'da olacaklard. A alk koya a bakarak, Kahtala'nn yatt n bildi i yksek plak kayay arad. Kahtala'dan hi belirti yoktu. Askerlerin geldi ini grmemi ti. Gne i arkasna alarak siluet halinde ykselen Gokhlayeh, kayalarn arasnda yanklanan bir ahin sl kard. Kahtala'nn ba tnedi i yerden yava a ykseldi. Gokhlayeh sol elini ba nn stne kaldrarak yumruk yapt ve kolunu rancheria'yz. do ru kvrd: D man geliyor. Abartl bir hareketle sa elinin ak avu iini gzlerinin nnde sallad: Karanlktan sonra buraya varacaklar. Ak elini ba nn tam stne, gkyzne kaldrarak yava a konumunu de i tirdi, elini do uya do ru tuttu: Gece yarsndan nce... Gece yarsnn do u yanndan burada olacaklar. Kahtala durdu ve kollarn sallad. Anlam t. Bunu Mangas'a rapor etmek Kahtala'nn greviydi. Gokhlayeh yaptklarndan memnun bir halde gl bedeniyle gerindi ve kayaya yeniden yatmadan nce deri antasndan disiplin93

Lsadadne'lenn, davullarn sesleri aknclar rancheriamn glgeli kanyonunda s rlar srerken kar lad. Dans ba lad; Useriin yiyecek hediyesini kutlama ve te ekkr dans. Gokhlayeh ve sava Kahtala yola geri gnderildiler. Askerlerin gelme olasl na kar lk uyank olmak gerekirdi. Gokhlayeh, yksek bir tepenin zerinden kutlama arklarn ve danslar alglayabiliyordu. Onun adn sylyorlar, askerleri grmesinden ve aknclar lmden kurtarmasndan sz ediyorlard. Fakat Gokhlayeh bunlar duymad. Ay nda kendisini rahatsz hissediyor, da larn krk doruklarna bakyordu. Askerlerin geldi ini hissetti. Bunu biliyordu, fakat henz onlar ne grm , ne de i itmi ti. Dans btn gece srd. Sabah insanlar s rlar kesmeye, kolay ta mak iin postlara sarlacak et kurutmaya ba lad. Gokhlayeh tepeye gzc olarak gnderildi. Gkyzne kar siluetinin grlmemesine dikkat eden Gokhlayeh kuzeye bakan bir kaya parasnn zerinde durdu. Gne in, sisi doruklarn altndaki gizlenme yerlerinden kovalamasn izledi. Gne iyice ykselerek oturdu u kayay stt, fakat Gokhlayeh hareket etmedi. S rlarn seslerini ve belli belirsiz konu ma mrltlarn duyuyordu. le zaman geti ve gne batya e imlendi. Tembel ahinler rancheriamn stnde toplandlar, s rlardan geriye kalanlar bekliyorlard. ahinler tehlikeliydi. Rancheriamn yerini uzaktaki gzlere gsterirdi. 92 Batda gne dnyann kenanyla bulu mak zere hare-geti ve serin rzgrn ilk temasyla scak dalgalar ald Uzaktaki da larda bir ufak noktalar bulutu ykseldi, mire izmediler, dosdo ru ovalara do ru batya utular. Kargalar Gokhlayeh nne bir ta koydu ve kayann zerindeki glgesinin uzunlu unu i aretledi. Sonra dikkatle gzledi. Ta n glgesi uzad. .........w

Birden kargalardan daha yaknda tek bir kuuk nokta gkyzne do ru atld, yukarya kt, kt, sonra ok gibi batya do ru dnd. ok kt korkmu bir ahn. Gokhlayeh ahini grd anda glgenin uzunlu unu i aret etti ki askerlerin ilerleyi sresini bilebilsin. Dikkatle srad; nce kargalarla ahinin arasndaki uzakl temsil eden tam nndeki bir noktaya, sonra biraz daha ileriye, ta ki ahinin utu u noktaya varana kadar. Mesafeyi, zaman hesaplad. S rlarn izini kolayca takip eden askerler gece yarsndan nce rancheria'a. olacaklard. A alk koya a bakarak, Kahtala'nn yatt n bildi i yksek plak kayay arad. Kahtala'dan hi belirti yoktu. Askerlerin geldi ini grmemi ti. Gne i arkasna alarak siluet halinde ykselen Gokhlayeh, kayalarn arasnda yanklanan bir ahin sl kard. Kahtala'nn ba tnedi i yerden yava a ykseldi. Gokhlayeh sol elini ba nn stne kaldrarak yumruk yapt ve kolunu rancheria'y do ru kvrd: D man geliyor Abartl bir hareketle sa elinin ak avu n gzlerinin nnde sallad: Karanlktan sonra buraya varacaklar. Ak elini ba nn tam stne, gkyzne kaldrarak yava a konumunu de i tirdi, elini do uya do ru tuttu: Gece yarsndan nce... Gece yarsnn do u yanndan burada olaKahtala durdu ve kollarn sallad. Anlam t. Bunu Mangas'a rapor etmek Kahtala'nn greviydi. Gokhlayeh yaptklarndan memnun bir halde gl bedeniyle gerindi ve kayaya yeniden yatmadan nce deri antasndan dspln93 li bir yudum su ald. Kahtala'nn kampa vard zaman anlad, nk mrltlar birden bak gibi kesildi; sonra sesler daha da yksek kt ve byk bir faaliyet sesleri ykseldi. Kahtala'nn arkasndaki tepeye geldi ini duydu ve dimdik oturdu. Kahtala'nn ba tepenin kenarnda grnd ve homurdanarak kendisini Gokhlayeh'in yanma ekti. Gen de ildi. Gderi sava bannn

altnda yz kr m t. plak g snde a a ya do ru eflatun bir yara vard: Uzun sre nce bir ya am yar masnda bir Meksika askerinin mzra nn simetrik saln . Meksikal yar may kaybetmi ti. Kahtala oturdu. "Nasl biliyorsun?" Gokhlayeh, "Kargalar. Daire izmiyorlar. Daha sonra ayn eyi ahin de yapt," diye kar lk verdi. Kahtala onaylarcasna homurdand. "Halkmz hi iz kalmasn diye da lacak. Da larda, do udaki Chihuahua ovalarnn orada bulu acaklar." Gokhlayeh, 'Ya sonra?" diye sordu. "Mangas kuzeye dnece imizi syledi. Biz... " Kahtala sustu. "Askerlerin istediklerini bulmalarna yardm ettikten sonra biz de pe lerinden gidece iz." Bir keseden iki para ate te kararm biftek kararak birini Gokhlayeh'e verdi. Sert eti i neyerek oturdular. Gokhlayeh at etin sular a znn kurulu una iyi gelmi ti. Sessizce yediler. Gne dnyann kenarna de di. Ranche-n'a'dan grltlerin geldi i yerde artk hi ses yoktu. Kahtala aya a kalkt. "Gel," dedi ve kayalardan a a ya kayd. Gokhlayeh onun pe inden kanyona gitti. Rancheria'nm bulundu u yerde artk hibir ey yoktu. Kamp ate leri bile gmlm ve allarla kapatlm t. S rlar kk rma n kylarnda otluyordu. iki at bir am a acna ba lanm t. Kahtala, "Atlara binmemiz gerekiyor," dedi. "Ve askerlerle bulu mak iin s rlar geldi imiz yoldan geri gtrece iz." S rlar evirip dar vadiye soktuklar srada alacakaranlk km t. Yldzlar aydan nce ortaya ktlar. Grup yakaladklar srnn yarsn kesmi ti ve nere94 deyse yz ba s r alak sesle protesto etmeye ba lad, sesleri da larda yanklanyordu. Kahtala atn Gokhla-yeh'inkine yakla trd. "Daha hzl gitmelerini sa lamalyz. Askerler ok gemeden onlar duyar." Ne var ki patika bir yamatan geiyordu ve atlar artlarna alsalar da nderler a r yrmek zorunda kaldlar. Bir saat kadar s rlar yamata, bir da n kk bir ykseltisinde ve bir kanyona do ru srdler, bu da belirgin izler brakmalarna neden oldu Kanyonda ot vard ve s rlar otlamaya ba ladlar. Kahtala, "Burada kamp kurmalyz," dedi, "askerler geliyor." Gokhlayeh ile Kahtala odun toplayp kanyon tabannda ayr ayr y nlar yaptlar. Kahtala odun y nlarm tutu tururken, Gokhlayeh de tipi direkleri kesti ve onlar ate lerin yaknna da tarak koydu. Ate ler havaya ykselerek kanyon duvarlarnda glgeler olu urdu. Bir an durup gzlediler ve dinlediler. Gokhlayeh, "izciler," dedi, "askerlerden nce gelecek. Onlar duymayaca z." Kahtala, "Evet," dedi. "Gel." Atlara atladlar, onlar kanyonda s rlarn arasnda bir a a bir yukar gezdirerek birok iz yaptlar, sonra batya dnerek kanyondan ktlar. Arkalarnda kamp ate lerinin parlts gkyzne yansyordu. iki saat boyunca batya do ru at srdler, ta ki Sonora ovalarn grp gneye dnene dek. Gn do arken atlan kayalk bir zemine srdler ve ko umlarn kararak dola maya braklar. Yaya olarak Chihuahua'ya do ru da da, do uya yneldiler. Gece yarsndan nce izciler Meksikal comandante'yt rapor verdiler. Apailer'in rancheria'sm bulmu lard. Co-mandante askerlerini dikkatle ilerletti, izciler Apailer'in ka izlerini inceleyene kadar kamptan uzak tuttu.

Sadece iki at kamptan uzakla m t. Batya gidiyorlard ve izleri yumu ak toprakta kolayca bulunabiliyordu. 95 Ba ka bir ey yok. Comandante ba n a rarak sallad. Bu eski ve tandk bir a rtmacayd. Apailer, bir kez da lara kmaya grsn, rawc/eria'lanndan ku lar gibi, izlenecek hibir iz brakmadan umakla nlydler. Comandante bulduklarn hi sorgulamad. Rancheria, kafasnda olu turdu u ke if amacyd ve onu bulduktan sonra daha fazla ara trma yapmad. Apailer insanlar ve onlarn beden akllarm biliyordu ve bu nedenle aradklarnn bir yanlsamasn verdiler ona. Apai birok eyde becerikli olmasna kar n zor ko ullarda ya ama, ova ve da yollar, sava ve akn ncelikle bir yanlsama ustasyd. Gokhlayeh ile Kahtala iki gn boyunca da larda dola tlar. Chihuahua ovalarn grnce kuzeye dndler ve halklarnn izlerini buldular. Bir gnlk at yolculu u onlar kampa ula trd. Mangas onlar evlerine gtryordu. Gece Sierra Madre'nin kuzeyindeki l geen grup, topraklarnn do usunda bir kamp ate i grd. izciler bunun gneye giden bir katr katar oldu unu bildirdiler. Apa-iler'in yakla t m gren celepler katrlarn brakp katlar. eker ve domuz eti ta yan otuz katr. Grup domuz etini att. Apailer domuz ve benzeri hayvanlarla balk yemez, nk bunlarn srngen yedikleri bilinir. ekerin kullanamayacaklar kadarn Navaholar ile battaniyeye kar takas ederlerdi. Otuz katra atlarn zaten a r olan yklerini ekleyerek Ejderhalar'a do ru kuzey ynnde yola devam ettiler. Artk zenginlerdi; kullanmak ve ticaret iin eker, k eti iin biftek ve katrlar, atlar. Ejderhalar'n iinde rancheria'lmm kurdular. Bu ilk kamp kurma ve kutlama gecesinde Gokhlayeh, konseye a rld. Mangas Coloradas sava larn ortasnda oturuyordu. Gen Gokhlayeh onun nnde heyecansz bir ekilde dururken, Mangas konsey ate ine bakt. Kask rts ve mokasen giymi gen adamn bedeni bacak ve omuzlarn gcyle dalgalanyordu. Kare eneli 96 yz siyah gr salarla evrelenmi ti; dudaklar o kacw in ceyd ki alm yara gibi grnyorlard. Gzler M gas'n zerindeydi; siyah, yakc, belki ya l gzler Am, d nd Mangas, belki gemi i ya da gelece i gren %l ler. Ermi . Mangas ba n sallayarak bu d nceleri iTa sndan att, fakat ermi lik meselesi yok olmayacak* n Mangas, Gokhlayeh'in akndaki yi itli ini hatrlad b% va aman myd - aman olarak do an, olmay renrA yen? Byk Tekerlek'ten yeniden mi do du'> ilk olarak Gokhlayeh'e bir sava nn sorumluluklar, akland: halknn gvenli ini korumak; btn halknn iYi beslenmesini ve hastalarla ya llarn bakm grmesin; >r> zetmek; D man'm eliyle lm kar snda bile bu grevleri yerme getirirken cesaret, onur ve kendini aday gstermek Sorumluluk ok ve e itliydi; fakat hepsi basit ruhsal Erlerin gcnden ve uygulamasndan kaynaklanyordu yu azd ve bu sorumluluklarn yerine getirilmesinin W mMM geliyordu. uw~ Apai uygulamas, hibir politikacnn ona g verenlerin sorumluluklarn alarak bu e itli i de i tirmesine *) vermedi. Bunu yapmak topluma kaos ve lm getirirdi PuO-laysyla mantk ve uygulama sa lamd. Sorumluluklara ihmal edersen haklarn kaybedersin. Sert ya da iyiliksin hkm Yasa'ya gre verilirdi ve dolaysyla Adalet' AnA toplumu gl kald. p **

Gokhlayeh alt atla dllendirildi. Aynca evlenme bkyla da dllendirildi. O bir Sava 'yd. Ardndan alan esadadne'lmn ve arklarn e liemAe konseyden ktktan sonra ay nda parlayan su kaL?* boyunca yrd. Rancheria'nm sesleri uzakla t ilerdeKi a alarn glgelerinin arasnda onu grd. Bir kayann fecrine oturmu aya n suya sokmu tu. Alope. Gokhlayeh ona do ru yrrken Alope ba n kaldrma ,-di, fakat ayn sudaki yansmalarn seyretti. Uzun siyah r-, en iyi elbisesi olan beyaz geyik derisi elbisesine dA 97 7 '' Ba ka bir ey yok. Comandante ba n a rarak sallad. Bu eski ve tandk bir a rtmacayd. Apailer, bir kez da lara kmaya grsn, rancfteria'larmdan ku lar gibi, izlenecek hibir iz brakmadan umakla nlydler. Comandante bulduklarn hi sorgulamad. Rancheria, kafasnda olu turdu u ke if amacyd ve onu bulduktan sonra daha fazla ara trma yapmad. Apailer insanlar ve onlarn beden akllarn biliyordu ve bu nedenle aradklarnn bir yanlsamasn verdiler ona. Apai birok eyde becerikli olmasna kar n zor ko ullarda ya ama, ova ve da yollan, sava ve akn ncelikle bir yanlsama ustasyd. Gokhlayeh ile Kahtala iki gn boyunca da larda dola tlar. Chihuahua ovalarn grnce kuzeye dndler ve halklarnn izlerini buldular. Bir gnlk at yolculu u onlar kampa ula trd. Mangas onlar evlerine gtryordu. Gece Sierra Madre'nin kuzeyindeki l geen grup, topraklarnn do usunda bir kamp ate i grd. izciler bunun gneye giden bir katr katar oldu unu bildirdiler. Apa-iler'in yakla t n gren celepler katrlarn brakp katlar. eker ve domuz eti ta yan otuz katr. Grup domuz etini att. Apailer domuz ve benzeri hayvanlarla balk yemez, nk bunlarn srngen yedikleri bilinir. ekerin kullanamayacaklar kadarn Navaholar ile battaniyeye kar takas ederlerdi. Otuz katra atlarn zaten a r olan yklerini ekleyerek Ejderhalar'a do ru kuzey ynnde yola devam ettiler. Artk zenginlerdi; kullanmak ve ticaret iin eker, k eti iin biftek ve katrlar, atlar. Ejderhalar'm iinde rancheria'lmm kurdular. Bu ilk kamp kurma ve kutlama gecesinde Gokhlayeh, konseye a rld. Mangas Coloradas sava larn ortasnda oturuyordu. Gen Gokhlayeh onun nnde heyecansz bir ekilde dururken, Mangas konsey ate ine bakt. Kask rts ve mokasen giymi gen adamn bedeni bacak ve omuzlarn gcyle dalgalanyordu. Kare eneli yz siyah gr salarla evrelenmi ti; dudaklar o kadar inceydi ki alm yara gibi grnyorlard. Gzler Man-gas'n zerindeydi; siyah, yakc, belki ya l gzler, diye d nd Mangas, belki gemi i ya da gelece i gren gzler. Ermi . Mangas ba n sallayarak bu d nceleri kafasndan att, fakat ermi lik meselesi yok olmayacakt ve Mangas, Gokhlayeh'in akndaki yi itli ini hatrlad. Bir Sava aman myd aman olarak do an, olmay renmeyen? Byk Tekerlek'ten yeniden mi do du? lk olarak Gokhlayeh'e bir sava nn sorumluluklar akland: halknn gvenli ini korumak: btn halknn iyi beslenmesini ve hastalarla ya llarn bakm grmesini gzetmek; D man'n eliyle lm kar snda bile bu grevleri yerine getirirken cesaret, onur ve kendini aday gstermek. Sorumluluk ok ve e itliydi; fakat hepsi basit ruhsal de erlerin gcnden ve uygulamasndan kaynaklanyordu. Haklar azd ve bu sorumluluklarn yerine getirilmesinin ardndan geliyordu. Apai uygulamas, hibir politikacnn ona g verenlerin sorumluluklarn alarak bu e itli i de i tirmesine izin vermedi. Bunu yapmak topluma kaos ve lm getirirdi. Dolaysyla mantk ve uygulama sa lamd. Sorumluluklarn ihmal edersen haklarn kaybedersin. Sert ya da iyiliksever hkm Yasa'ya gre verilirdi ve dolaysyla Adalet'ti. Apai toplumu gl kald. Gokhlayeh alt atla dllendirildi. Ayrca evlenme hakkyla da dllendirildi. O bir Sava 'yd.

Ardndan alan esadadne'lerin ve arklarn e li inde konseyden ktktan sonra ay nda parlayan su kayna boyunca yrd. Rancheria'mn sesleri uzakla t. ilerdeki a alarn glgelerinin arasnda onu grd. Bir kayarm zerine oturmu aya m suya sokmu tu. Alope. Gokhlayeh ona do ru yrrken Alope ba n kaldrmad, fakat ayn sudaki yansmalarn seyretti. Uzun siyah sa, en iyi elbisesi olan beyaz geyik derisi elbisesine dkl97 -.m t. ince, hatta narindi kk g sler, kk kalalar. Baz kadnlar ona sska diyordu, fakat Alope iyi bir i i ve dul babasna sadk bir kzd. Gzel eyler yaratma sevgisi, mokasen ve giysilerini sslemesinde kendisini gsteriyordu. Gokhlayeh kayann zerinde onun yanna oturdu. Bir sre konu madan oturdular. Birbirlerini uzun bir sredir seviyorlard; konu mak duygu ve d ncelerine ynelik bir mdahaleydi o unlukla. Ka kez sessizce uzakla p gndo umu ve gnbatmlanm n do umu ve lmn seyretmi ler, bu btn Ya am'n iki byk olayn birlikte ya am lard? Birbirlerine "Seni seviyorum" demelerine hi gerek yoktu. Szler o unlukla yalan syler. Bu nedenle Apai anlatma eylem getirir. Eylem nasl yalan syleyebilir? Sadakat, ilgi, drstlk, grev, nefret, fke, sevgi eylemler bu duygularn gere idir ve dolaysyla yalan sylemezler. Gokhlayeh ile Alope de. bilgilerinin zenginli ini ya yorlard. Yanl kullanlan szckler, yzeysel zek ya da dilde ustalk duygularna ku ku d rmyordu. ilk nce Gokhlayeh konu tu. "Oldu." "Evet." Alope ba m sudan kaldrmad. "Babana sorabilir miyim?" Alope'nin kk eli uzanp onun elini tuttu ve utangaa glmseyerek yzne bakt. "Evet." Alope, Gokhlayeh'i her zaman dokunu u ve glmseyi le heyeanlandrm t, zellikle de bunu yapmay planlamad iin. Gokhlayeh sabah erkenden Noposo'nun tipi'siam nne geldi. Sorun olmayaca m biliyordu. Baba evlili e rza gsteren kzn bundan yoksun klamazd, yle ki gen adamda bir karakter bozuklu u bulmasn. Ya l Noposo, Gokhlayeh'i kar lamak zere tipi'smin nne oturdu. Keyifle isteksizlik arasnda gidip geliyordu. Halknn yi itli inden sz etti i bu yeni sava mn kzyla evlenecek olmas onu memnun etmi ti. Kald ki Gokhlayeh 98 aslnda bir ef o luydu. Fakat ayn zamanda da ya amna gzellik ve rahatlk katan bu sadk kzndan vazgemek de istemiyordu. Noposo iini ekti ve nnde ac ekercesine duran gen adama uysalca bakt. "Evet?" Gokhlayeh nazike, "Alope'ye sormu tum," dedi. "Kabul etti. Birlikte olmak istiyoruz. Ya amlarmz ayn yolda gitsin istiyoruz." Sava gcnn kstah konu malar da avlaryla vnme de yoktu. Noposo gen adamn yaln alakgnll- nden ho land. Gene de kzma ynelik duygularnn derinli ini snamak istedi. Samimi miydi? Duygularna byk bir de er veriyor muydu? Noposo, konseyin Gokhlayeh'i alt atla dllendirdi ini biliyordu ve bu nedenle elini kaldrarak parmaklarn at: Be . Sakince "Atlar," dedi, "katrlar de il." Bu, kzn kaybetmesinin kar l nda akl almaz bir dld. Gokhlayeh ne tereddt etti, ne de tart t. "Alt atm var. ilerinden be ini seebilirsin." Gokhlayeh'in duygular gerek ve tamd.

Byle evlendiler. Ba ka bir trene gerek yoktu. Gokhlayeh annesininkine yakn bir tipi yapt. Alope elbiselerini ve geyik derilerini getirdi, tip/'nin duvarlarna resimler ekledi, mokasen ve giysilere ssler yapt. Fakat nce uzakla tlar. Buffalo derileri alarak kanyon duvanna trmandlar. Rancheria'mn ok ykse indeki bir platformda derileri am a alarnn altna serdiler. Burada, insanlarn grltlerinden uzakta, amlarn tatl kokusuyla, iki ki inin evlenmesini tek ki ilik bir ya amn ba langcn kutsadlar: Fiziksel birle melerini ok a an bir ruhsal kendinden geme. Ba tan itibaren tek insandlar. Ay altlarndaki kanyona gm i bir aydnlk verdi, uzaktaki da kayalar zerinde kvlcmlar parlatt. A alarn glgesinde buffalo derilerinin zerinde yatan Alope kk elini uzatarak Gokhlayeh'inkine dokundu. 99 "Belki," diye fsldad, "bir ey buldu u zaman, kaybedece inden korkar insan. Ben korkuyorum, Gokhlayeh. Zamanmz ksa m olacak?" Gokhlayeh onun elini skt. "Bir keresinde," dedi yava a, "babam bana bir da a ko mam sylemi ti. lde gn ko tum. A zm kurudu ve atlad, dilim susuzluktan i ti. Da daki kayalarn zerinden akan bir tatl su kayna na rastladm. Kayna a ko up suyu kana kana imek istedim. Bu ekilde a zmn susuzlu unu hemen giderebilirdim. Fakat yapmadm. Yanma uzandm. Dudaklarm suya de dirdim ve serinli ini hissettim. Kk bir yudum aldm; a zmda ve aklmda yuvarland n hissettim, ruhum tatll n alglad. Zaman lmedim. Orada ne kadar yattm? Bilmiyorum; belki bir mevsim, belki bir an; belki on mevsim. Fakat zaman lmedim. Her zaman ruhumla birlikte olacak. Ve.d ndm ki, bir adam bu kayna n yannda do abilir, ya amn bu kayna n yannda geirebilir; ruhu benim imdi bildiklerimi hibir zaman bilmez. Yzyl su kayna nn yannda ya asa da ruhunun bunu hissetmesine hi izin vermezdi belki." Alope kolunu ona dolad. "O halde bunu yapabilir miyiz, Gokhlayeh? Hi zaman olmayacak m?" Gokhlayeh, "Hi zaman olmayacak," diye yantlad. Alope'nin igds do ruydu. Zaman insanlarn lt kadar uzun olmayacakt. Fakat bunlar Gokhlayeh ile Ale-po'nin ya amlarnn ve Alope'ye kalan ksa zamann en zengin yllaryd. ilk yl bir o ul do du ve drt yl iinde iki kz. Fakat bu yllar dingin de ildi. Meksikal askerler daha da kuzeye geliyorlard. Grup bir ylda drt kez onlarn saldrsna u ram ; sava , kadn ve ocuk kayplar vererek kamak zorunda kalm t. Btn olaylarda Gokhlayeh, kadnlarla ocuklar kaarken askerlerle sava arak kendisini gsterdi. ok D man ldrd. Bu sralarda Apailer ilk kez Anglo Beyaz Adamlar 100 grdler. Yerde sopa gezdiriyor ve inceliyorlard. Bedonko-heler ovalara inip Beyaz Adamlarla kar la tlar ve onlara geyik eti verdiler. Beyaz Adam, Apailer'e gmlek ve para verdi. El sk tlar ve karde olma sz verdiler; bir sre sonra Beyaz Adam gitti ve Bedonkoheler onlarn gitmesine zld. Parann kullanlabilece i hibir yer yoktu, fakat ticaret iin kuzeye yaptklar bir yolculukta Navaholar onlara parann ok de erli oldu unu sylediler. Gokhlayeh parasm bir Navaho'ya kk bir biblo kar l nda verdi. Kk bir geyikti, ba duyarl bir uyanklkla yukarda. Gm le i lendi inden ona Alope'yi hatrlat. Alope sandan tutamlar keserek gzel sargleri rd. Ortasna gm geyi i yerle tirdi ve boynuna ast. Boynundan hi karmad. Ba ka baz kadnlar Gokhlayeh'in para kar l nda biblo almasna gldler; parayla birka battaniye alabilirdi. Alope'nin gizli glmseyi ini ve gm geyi e kar sevgisini grnce glmekten vazgetiler. Alope'nin ald son hediye olacakt bu.

Beyaz Adamlar gene geldiler. Bu kez atlara binmi ve mavi ceketler giymi lerdi. Silahlar vard. Mangas ile grubu Beyaz Adamlar ziyaret etmek istedi i zaman onlara ate ederek bir kadn ldrm lerdi. Bedonkoheler da lara katlar. Mangas halkn gneye gtrmeye karar verdi. Bu, Beyaz Adamn uzakla masna zaman tanyacakt. Gece yolculuk yaparak Sierra Madre'nin eteklerine do ru l getiler ve Apailer'in Kaskiyeh dedikleri bir Meksika k-yyle bar yaptlar. Anla ma sonsuza kadard. 101 -D aharn o leden sonrasnda gne hl parlakt. Ranc-heria'ma s kuru vadisi seslerle doluydu. Kadnlar yemek hazrlyorlard. ocuklar dar nehirde su sratarak ve ba rarak ko uyorlard. Neredeyse bir haftadr, Kaskiyeh yaknlarnda kamp kurmu lard. Bu arada erkekler kuma , demir aletler ve baklar kar l nda geyik eti ve ay krkleri satyorlard. Erkekler birazdan yeme e geleceklerdi. Bahar ya murlar su kayna nda kurba alarn ark sylemesini sa lam t, anlar ise erken aan tomurcuklarn zerinde vzldyordu. Alope yemek tasnn yannda durdu. Gzleri Tala'y, o lunu izledi. Tala s nehire atlyordu. ince bacaklarn ata biner gibi aarak tombul poposuyla su sratyordu. Drt ya ndaki kz Leta a abeyini taklit etmeye al yor, onun ardndan yuvarlanyordu. Yksekten dklen su zerlerine akyordu. Alope'nin yannda oturan kaynanas, onun bak n izleyip glmsedi "Gller." "Evet," diye Alope gld. "Bana gre neredeyse fazla gl." iki me e a ac arasndaki bir tshoch'da sallanan bebek kz, ba nn zerinde duran bir boncuk dizisiyle oynuyordu. iyi bir dnemdi. ocuklarna bakan Alope, duygularnn kabard n hissetti. Btn duygulardan bahar sorumlu de ildi. Alope, ailesini evreleyen bu birlikten tatmin oldu unu hissetti. Gokhlayeh ocuklarn kendisi gibi aynm g102 zetmeden seviyordu. Uza a gitti i aman ocuklar onun dn n drt gzle bekler, Gokhlayeh onlar kollarna alp yerde birlikte yuvarlanrken keyifle ba rrlard. Bebek bile babasnn ayak sesini bekliyor, Gokhlayeh onu havaya atp tutarken cyaklyor, bu arada Tala ile Leta onu yere ekmek iin bacaklarn eki tiriyorlard. Ya am gzeldi. Bar iindeydiler ve Mavi Ceketliler gitti i zaman, yaknda evlerine dneceklerdi. Rancheria iin muhafz bile gerekli de ildi. Alepo'nun babas Noposo geriye kalan tek erkekti ve kye kadar yrmek istemedi i iin kalm t. Bir a aca yaslanm kestiriyordu. Alope glmsedi. Yemek vakti onu yeme e gtrrd. Ya l adam hl ona ba mlyd. Yemek kabna e ildi. Bir ey ters gidiyordu. Hemen ocuklara do ru bakt; ocuklar hl su sratp glyordu. Kaynvalidesi tshoch'a gitmi ti ve bebe e alak sesle ninni sylyordu. Alope vadiye bakt: Kadnlar yemek pi iriyor, birbirlerine sesleniyor, glyorlard. ocuklar ko uyor, oyun oynuyordu. Fakat hissetti i duygu yok olmad. Kaygyla bo aznda bir d mn ykseldi ini hissetti. Kurba alar ark sylemeyi kesmi ti. Nehirde oynayan Tala ile Leta'ya tereddtl bir adm att. Durarak yeniden evresine baknd. Onlar grd. Vadinin tepesinde uzun bir sra halinde duruyorlard. Askerler. Ellerinde plak kllar vard. Bazlar ular keskin demirden uzun mzraklar ta yordu. Sakallydlar ve bir aka yapmak zereymi ler gibi srtyorlard. Asker sras Alo-pe'nin a a sndaki kadnlar geiyordu. Vadideki sesler yava a dindi. Konu malar durdu, fakat hl farknda olmayan birka ocuk gld ve ba rd. Sessizlikten uyanan ya l Noposo aya a frlad. Bir asker stne atlayarak mzra n ya l adama saplad. Noposo mzra n zerine iki bklm e ildi, yere d t. Eylem havay dolduran vah i lklar harekete geirdi. Askerlerden byk bir kkreme geldi. Ba ran kadn ve ocuklarn arasna, vadiye daldlar.

103 Alope nehire do ru ko tu. Bir darbe onu yere ykt. Bir asker zerine atlayp elbisesini yrtt. Alope dnd, askeri tekmeledi, vurdu. Askeri gcyle a rtt; askeri stnden atarak yere yuvarlad ve toz bulutunun arasnda ocuklarnn yerini saptamaya al arak elleriyle, dizleriyle yeri trmalad. Kfrler eden asker onun arkasndan atld; plak Alope'yi bile inden yakalayarak altna ekti ve srt st dndrerek vah ice yzne vurdu. Darbeler, Alope'nin isterisini durdurdu. Pusun arasnda ocuklarna bakt. Artk kendini savunmuyor, yalnzca ba n, gzlerini btn ynlerde oynatmaya, bakmaya al yordu. Bir kadn yanndan gemeye al t, ba ran bir asker onu yere yatrarak srtna bindi. Gen bir kz yannda plak yatyordu Gzleri vah iydi, ba nn arp yerde uzun salar yere yaylm t, grmyordu. A z akt ve ba ryordu. Dev gibi bir adam stndeydi, havay tekmeleyen ocuksu bacaklarnn arasnda. Kadn ve ocuklar karga a iinde dnp duruyor, kamaya al yor, tek tek askerler arafndan izlenip geri dndrlyordu. Alope kaynvalidesinin bebe i kollarnda tutarak yanndan ko arak geti ini grd. Bir el gr mesafesinin iine girerek ya l kadn uzun sandan yakalad; ba ka bir el onun srtna kl saplad. Ya l beden kaba saba, do al olmayan bir biimde geriye do ru iki bklm oldu, gvde neredeyse kaskat kesildi. Bebek a layarak yere d . Alope birka adm tesindeki bebe in yanma gitmeye al t, fakat kolunu kurtaramad. Toz bulutunun iinden Tala'nn nehirden ona do ru ko tu unu grd, tombul bacaklar inip kalkyordu. Arkasnda d e kalka Leta ko uyordu. Leta a lyor, kk yum-ruklaryla gzlerini ovu turuyordu. Tala geldi. A lamyordu. Kk yuvarlak yznde inat bir kararllk vard; Gokhlayeh gibi, diye d nd Alope delirmi cesine. Ba ka bir asker Alope'nin gr alanna girdi. Tala'ya do ru ko uyordu. 104 Alope haykrd: "Ka, Tala! Ka!" Asker talimli, gl bir at la kl sallad. Tala'nn ba
I 3 3
J

3 3

'

'

bedeninden ayrlarak yuvarland. Boynundan havaya su gibi kan f krd. Gene de tombul bedeni annesine do ru ba sz bir adm daha att. Bir adm daha; tombul kollar salland ve Alope'nin yanna d t. Alope stndeki ya da iindeki askeri hissetmiyordu, g slerini ve yzn sran di leri de hissetmiyordu. Toz bulutu Leta'y sard, Alope artk onu gremiyordu, fakat onun l n di erlerinden ayrt edebiliyordu. Kolunu uzatp bebekle arasndaki ksa mesafeyi a arak gene bebe e ula maya al t. Bir asker e ilip bebe i ald. Alope askerin bebe i neredeyse efkatle kucaklad n grd. Bebe in lklarnn hafiflemesini izledi; kk tombul bedeni sarsan bebek i eki leriyle burnunu ekerken kk d me gzlerinin a knlkla ald n
3 3 3 J 3 3 * _ / * _ / 3 3 3 * '

grd. Asker ba ka birine ba rd, aralarnda bir bahse tutu tular. Bebek havaya atld. ikinci asker mzra n kaldrd. Alope gne te parlayan uzun, keskin ucunu grebiliyordu. Mzra n ucunun altnda bir krmz giysi paras grnd. Alope'nin gzleri havada ykselen ksa, i man kollara bakarken cam gibi saydamla t. Bebek imdi d yordu ve kk siyah d me gzleri panikle alm t. Bebe in a z akt, rzgr ve ykseklik onu soluksuz brakm t. Mzra n ucu ykseldi, hzla salland, d en bebe e de erek midesinden ieriye girdi, srtndan kan aktt. Bebe in yz a knlk ve okla donup kalm t. Alope'nin bilinci yava yava yok oldu. Bebe in mzra n zerine d t n grmedi; ne de bir klla parampara olan, Alope'ye ula maya al rken i organlar kayalara yaylm halde iki bklm duran Leta'y. stndeki di er askeri hissetmedi: kk g slerini kesen ve onlar mstehcen bir ekilde Alope'nin a zna sokan askeri. Bebekle birlikte, mzra n ucunda lm t

ayrlktaki bir hareket, Kaskiyeh'ten dnen Bedonkohe 105 Apaileri'nin dikkatini ekti. Kollarn sallayan bir kadnd bu, lyordu. Kasabadan aldklar mallan yere atan erkekler vadinin sessizli ine do ru ko tu. urada burada yaral ve can eki enlerden zayf bir lk geliyordu, fakat o unlukla kanl ve iki bklm olmu bedenler suskundu. evredeki a alardan kaabilen kadn ve ocuklar ortaya kt. Yava yava
3 - ' 3 3 3
J

a lamalar ve yasl sesli ykseldi, vadinin alacakaranl n kederle doldurdu. Gokhlayeh nce annesini grd; ya l gzler gkyzne bakyordu. Yannda bir zamanlar onun bebe i olan kanl bir et topu vard. Gzleri, annesinin aya na dokunmak iin uzand kayalarn zerinde Leta'nn koyu izini grd. Alo-pe; yannda Tala'nn ba sz gvdesi kvrlm , annenin verdi i rahatl aram ve bulmu . Alope'nin eli bebe e ula mak iin uzanm . Gitmi ti. Alope gitmi ti. Hepsi gitmi ti. Gokhlayeh bedenlerin arasnda tkezleyerek gezindi, defalarca, defalarca onlara bakt, amasz bir daire izerek uzakla t; sonra gene dnd. Onlara dokunmad. imdi bulabildi i her eyi yok etme, paralama d ncesine saplanp kalm t. Tipi'sini ate e verdi, annesininkini de ve her eyi ate e att; snmemesi iin ate i besledi. Tala'nn kk yayn, Leta'nn gderi doldurulmu bebe ini buldu. Onlar da trdayan ate lere attktan sonra bedenlerin evresinde, elleri ve ayaklar zerinde srnerek ara trd. Bebekten safkan boncuk ipi buldu ve ekerek ald. Kk yumruk ipi smsk tutuyordu. Kamptaki cansz bedenlerin byk ksm bir araya topland, ate ler yakld. Yanndan geen erkeklerle kadnlar, Gokhlayeh'in ailesinin bedenleri arasnda srnd n grdler Gokhlayeh durdu, oturdu ve Alope'nin yapt mokasenleri aya ndan kararak ate e att. Giydi i buluzu paralad, Alopenin nne i ledi i ssleri yrtt ve ate i besledi. Kask rts d nda plakt. Yanndaki insanlara bo bo bakarak dnd ve yryp gitti. Geri dnp ailesine bakmad, onlar gmmek iin giri imde de bulunmad. 106 Vadiden a a ya yryerek nehrin yanma geldi, suya bakt. Su bo tu. Karanlk kt, arkasndaki ate ler snyordu. A lama ve ba rmalar, havay umarsz bir a t sesiyle dolduran tekdze bir yas tutmaya dn t. Gokhlayeh ekti i acya dayanamyordu. Fiziksel akl geri ekilerek yerine daha gl bir eyle dolan bir bo luk brakt. ilah' onunla konu tu.* "Gokhlayeh! Gokhlayeh!" lah' adn drt kez seslendi. "Gokhlayeh! Gokhlayeh!" Sesleni o kadar akt ki, Gokhlayeh sesli yant verdi: "Evet, buradaym." ilah' Gokhlayeh'in aklyla ak ve keskin konu u. Yanl anla lma olamazd. "Derinden seviyorsun, Gokhlayeh. Bu iyi. Bu senin ruh bedenin iin iyi, Gokhlayeh. Burada bu glge dnyada, glge akll glge bedenlerin doldurdu u, kendilerini glendirmek iin ruh bedenlerinin geldi i bu dnyada, derinden sevmen ve glenmen gerekir. Fakat Gokhlayeh, bacaklar da lar trmanarak glendirilir, onlardan uzakla p kendine acyarak dinlenmekle de il. Ruh bedenin geri ekilip zayflayabilir, ya da ac ve engel da larn trmanabilirsin. inanc ruh bedeninde tut, Gokhlayeh, o zaman hibir silah seti in glge bedeni yok edemez. Fakat ya lanp glge dnyann bedenini yok etmeden nce ok ey kaybedeceksin ve birok kayba zleceksin." Bylece Gokhlayeh orada, kan kokusu ve lm sesleriyle dolu vadide, bir Ama oldu unu kesin olarak rendi. Ama'n ne oldu undan ya da nasl gerekle tirilece inden emin de ildi; fakat var oldu unu biliyordu. Suyun kenarnda saatlerce durdu unu bilmiyordu, nk Mangas koluna dokunmadan nce yalnzca bir an gemi gibiydi. Sonra Mangas onu omuzlarndan tutarak kendisine evirdi. Byk efin kendisi de bir ocu unu kaybetmi ti. Yumu ak bir ekilde, "Gokhlayeh," dedi. "Evet."

Mangas, onunkilerle bulu an gzlere bakt, gzler si*

Apailer, bir llah'm zel amac olanlarla

konu tu una inanr. Bu do ast bir olgu olarak grlmezdi. 107 l'hlv. 4Ae krnuz' derindi- "Burada yapacak bir eyj, fe A ii*vW lcnlayeh- Silahnuz yk- Kuzeye gitmeliyiz ' GzlV, %e baktl- "Anladn m' Gokhlayeh?" ;e/<n." Aacfy f3edonkoheler gece vadiden ayrlp kuzeye y-teldi | Vlec/Vlarmda' uzakta bir karalt tkezledi ve zigzag \pa>V A//d- Ardndaki kaya ve allarda yrtlm p_ l | - al yAdan akan kan izleri vard. Gokhlayeh'di bu. $VlatVdan birkac avland, fakat o yemedi. Kampn W va VdU VC kad3r gedden yfd ki' ManSas sk sHc qW A'in geliP gelmedi ini kontrol etmek iin gericVlar/H vadide ailesiyle birlikte lm t ve bu l-% AkhlAdA iddet alevleriyle ykl bir ruh do acakt. VUerify Ki' dSdu u " Kaskiyeh; aslnda btn Ku-ky MdA ve Amerika Birle ik Devletleri'nin gneybats yaVsi/Ati- Alevler Apailer'in son karanl na kar W tutaca* ve onlarnkurtulu u iin gizli bir geidi Ms 1 I az lyordu. ilek kaktslerinin krmz yemi i l zemininde hl gamzesini gsteriyordu, fakat eytanba lan-nm koyu pembe iekleri prsm t. Bedonkohe kadnlar bal asndan zengin guajacum tomurcuklar ve yuka topla-yal; cilal akasya, una katlacak tohumlarn vereli ok olmu tu. Kolay bir yaz de ildi. Yzyllardr biriken anlar, Sava ve lm'n, kendi Yol'lar oldu u bilgisini ta yan bir halk iin bile. Bedonkoheler, Kaskiyeh'te kadn ve ocuklarn neredeyse drtte birini yitirdiler. Katliam birok aileye dokundu. Bir tek Gokhlayeh btn ailesini kaybetti. Nedni ve Chokonen gruplar, yiyecek ve giysi gndermi lerdi. Silahlar ve tipi rtleri Mimbreler'den geldi. Bu dnyadaki btn her ey gibi yaralar yava yava iyile ti; ya am rutini geri dnd; Gokhlayeh'inki d nda. Gokhlayeh tipi'sim rancheria'mn zerindeki kanyonun stne ayr koydu. Avland, fakat ok az yedi. Av etinin byk ksmm ya l ve hastalara verdi. Sabahn ilk nda kalkanlar nce Gokhlayeh'yi grdler: ok az cilalanm ti-pi'sinin nnde diz km dua ederken. Alacakaranlkta onu yeniden grdler, dua ederken. Mangas onu sk sk ziyaret eti, yanna oturdu, tipi'mr nne ba da kurdu. Ve Gokhlayeh her zaman oldu u gibi nazik ve yumu ak olmasna kar n, artk ancak Mangas dolaysz bir soru sorarsa yant veriyordu. Tipi'simn nnde s109 yahh iinde krmz, derindi. "Burada yapacak bir eyimiz yok, Gokhlayeh. Silalnmz yok. Kuzeye gitmeliyiz." Gzlere serte bakt. "Anladn m, Gokhlayeh?" "Anladm." Bylece Bedonkoheler gece vadiden ayrlp kuzeye yneldiler. Arkalarnda, uzakta bir karalt tkezledi ve zigzag yaparak yrd. Ardndaki kaya ve allarda yrtlm plak ayaklarndan akan kan izleri vard. Gokhlayeh'di bu.

Sava lardan birka avland, fakat o yemedi. Kampn uza nda uyudu ve o kadar geriden yrd ki, Mangas sk sk Gokhlayeh'in gelip gelmedi ini kontrol etmek iin geriye adamlar gnderdi. Gokhlayeh vadide ailesiyle birlikte lm t ve bu lnn kllerinden iddet alevleriyle ykl bir ruh do acakt. yle iddetli ki, do du u iin Kaskiyeh; aslnda btn Kuzey Meksika ve Amerika Birle ik Devletleri'nin gneybats yas tutacakt. Alevler Apailer'in son karanl na kar hiddetle atlacak ve onlarn-kurtulu u iin gizli bir geidi aydnlatacakt. 108 Y az lyordu. ilek kaktslerinin krmz yemi i l zemininde hl gamzesini gsteriyordu, fakat eytanba lar-nn koyu pembe iekleri prsm t. Bedonkohe kadnlar bal asndan zengin guajacum tomurcuklar ve yuka topla-yal; cilal akasya, una katlacak tohumlarn vereli ok olmu tu. Kolay bir yaz de ildi. Yzyllardr biriken anlar, Sava ve lm'n, kendi Yollar oldu u bilgisini ta yan bir halk iin bile. Bedonkoheler, Kaskiyeh'te kadn ve ocuklarn neredeyse drtte birini yitirdiler. Katliam birok aileye dokundu. Bir tek Gokhlayeh btn ailesini kaybetti. Nedni ve Chokonen gruplar, yiyecek ve giysi gndermi lerdi. Silahlar ve tipi rtleri Mimbreler'den geldi. Bu dnyadaki btn her ey gibi yaralar yava yava iyile ti; ya am rutini geri dnd; Gokhlayeh'inki d nda. Gokhlayeh tipi'siai rancheria'nm zerindeki kanyonun stne ayr koydu. Avland, fakat ok az yedi. Av etinin byk ksmm ya l ve hastalara verdi. Sabahn ilk nda kalkanlar nce Gokhlayeh'yi grdler: ok az cilalanm ti-p/'sinin nnde diz km dua ederken. Alacakaranlkta onu yeniden grdler, dua ederken. Mangas onu sk sk ziyaret eti, yanna oturdu, tipi'nin nne ba da kurdu. Ve Gokhlayeh her zaman oldu u gibi nazik ve yumu ak olmasna kar n, artk ancak Mangas dolaysz bir soru sorarsa yant veriyordu. Tipi'sin nnde s109 rekli al yor, demir paralarn mzrak ve ok ucu yapmak iin biimliyor, keskinle tiriyordu. Birok gecenin karanl nda rancheria ok uzaklarda, yksek da larda arklar duydu; ince, dnyann d mday-m gibi ykselen ve annelerin kalkp ocuklarnn stn daha sk rtmesine, erkeklerin bir buffalo derisiyle kendisini ve e ini daha sk sarmasna neden olan arklar. arklar dnyayla, bitkilerle, rzgrla uyumlu de ildi; bu dnyaya ili kin hibir eyle ilgili de ildi. Ruhu i gal eden ve Gtf'larla (da ruhlar) uyum arayan ezgiler vard. Bazen rzgrda derin, vah ice homurdamrlar; bazen arklar yksek tonda lk l a ykselir, lklar i kence eken bir ruhun umarszlk iinde haykrmas gibi szltl bir mrldanmaya dn rd. Tonto Apaileri'nden bir ulak rancheria'ya bir mesaj getirdi: mavi ceketli askerler ve beyaz gzler yerden maden alyordu ve bir dostluk ruhuyla Apailere deme yapmak iin hepsini bir festivale davet etmi lerdi. Konsey ate leri yakld ve Bedonkoheler davet zerine fikirlerini aklamak ve anlamn tart mak zere toplandlar. Birok ki i gitmekten yana konu tu. Yiyecek ve hediyeler olacakt Ayrca gitmekle Mavi Ceketlilere Apailer'in adil davranld zaman bar l bir halk oldu unu gstereceklerdi. Mavi Ceketliler gitmemi ti; saylar artyordu. Onlarla anla ma yapmak iyi olurdu. Gokhlayeh konsey ate inin nnde durunca, herkes sustu. Serte, "Gidenler aptaldr," dedi. "Festivalde silah grlmeyecek, fakat Mavi Ceketliler bar la gelmiyorlar; lmle geliyorlar! Yerde yatan ve can eki en Apai'yi gryorum. Bar yok!" Bedonkoheler gitmedi ve Mavi Ceketlilerle festival yapmaya giden Tonto, Coyotero ve Mes-kalero halk yerde ac iinde can eki erek ld. Yiyecekler kargabkenle zehirlenmi ti. Gokhlayeh grm myd? O bir aman myd? Fsltl sorular Bedonkoheler arasnda dola ve Mangas'm d ncelerinde giderek artan bir kesinlik yaratt.

110 EylTn son gnleri scak, da geceleri serin ve canlandrcyd. Rancheria an ayrlan bir kanyonda yaklan byk bir ate scaklk sa lyor ve karanl yok edercesine n sayordu. yz sava kanyonun e imli kenarlarna, kntlara ve kayalara oturmu tu, sessizce cigarillo iiyorlar, bu arada ate in ilerindeki heyecan gizleyen duygusuz yzlerinde oyunlar oynuyordu. Dinliyor ve izliyorlard. Bu, tarihte Chiricahua Apaileri olarak bilinecek grubun Bedonkoheler, Nedniler ve Chokonenler toplantsyd. Da lara daha fazla akn eden Meksika D man'nn giderek artan cretini ve Mavi Ceketlilerin hzla o almasn tart mak zere ortak bir Konsey toplants yapyorlard Ortada, ate e yakn bir yerde bu grubun efi oturuyordu: Bedonkoheler'in efi Mangas Coloradas ortada; solunda irilikte Mangas ile yar an kasl bir dev. Bu, Juh denilen W ho-a'yd. Mangas'm sa nda geni aln ve sakin gzleriyle uzun boylu, kvrak Chokonen efi vard: Cochise. Sava lar tek tek ate in nne gelip karar konusuyla ilgili d ncelerini anlatrken efler dinliyordu. Mavi ceketli askerler her yerdeydi. Madenciler tepe ve kanyonlara akn ediyor, yerden maden karyorlard. Beyaz gzlerin yerle im yerleri her ynde mucizevi bir ekilde ykseliyor, Apailer'e kar akn yapan Meksika askerlerine destek oluyorlard. iki saat boyunca her sava konu ma hakkn kulland; gr n konseyin ve eflerin nnde ifade etti. Son konu mac da uzakla rken Mangas aya a kalkp evresine baknd. "Aranzda konu mam olan ve konu mak isteyen var m? Unutmayn, ya imdi konu ursunuz, ya da hepinizin bildi i gibi neye karar verirsek verelim bu karara sayg gstermekle ykmlyz." Kanyonun glgesinden Gokhlayeh'in ksa gl gvdesi ate nn ortasna do ru yrd. Mangas ve eflere 111 bakt "Bir zamanlar panter gibi, Meksika kle tccarlarna saldrdktan sonra inimize dnerdik. imdi evi olmayan yaral bir kurt gibiyiz D man'lanmz her yerdeler ve btn eller Apai'ye kar dnm durumda. Mavi Ceketliler bizim iin kle kamplar yaptlar ve karde lerimiz Meskale-ro, Mimbre ve Tontolar'n biro u orada lyor. Ya amak iin anla ma yaptlar, fakat kle olarak lyorlar. Bu gece bazlar anla ma yapmak istediklerini sylediler. eflerin ve Konsey'in vermesi gereken karar buysa, o zaman beni imdi, burada, bu gece, bu kanyonda ldrn, nk hibir anla maya sayg gstermeyece im! Bar yapmayaca m! Ruh'unuzu ve Ya am'mz ldrerek bedenlerinizi kurtaracak msnz? Benim bedenimi imdi ldrn, nk Ruh'umu lme teslim etmeyece im Ben bir Sava 'ym! Diyorum ki, brakalm Mavi Ceketliler ne yapaca mz merak edip dursun. Diyorum ki, arkamzdaki Mavi Ceketliler niyetimize karar veremezken nmzdeki Meksikallar'a saldralm. Diyorum ki... ve Gokhlayeh yumru unu kaldrarak gneye do ru sallad Diyorum ki Sava zamandr! Btn yaz yas tuttuk ve yas tutma zaman sona erdi. Bizden nceki atalarmzn yap gibi Meksikallar geri pskrelim. D en kimsenin yasn tutmayaca m ve kimsenin de benim yasm tutmasn istemiyorum. Diyorum ki Kaskiyeh'i ldrelim! Kaskiyeh, kadnlarmzn ve ocuklarmzn kannn yatt yer. Diyorum ki, Sava !" Bir an durdu, ate e bakt ve "Sava !" szc yanklanr ve uzakla arak yok olurken, gzleri kanyonun duvarlarndaki sava larn zerinde gezindi. Derin bir mrlt sava larn arasnda dolanyordu. Sonra Gokhlayeh dnp kanyonun karanl na do ru uzakla t. Mrlt halindeki sesler yava yava fsltya dn t, ardndan sessizlik geldi. Ate in trts yankland. Bir sava bar ya da anla ma kararma kar km t ve bunun ardndan gelen ok sessizlikte Mangas, Juh ile Cochi-se'in arasna oturdu. Alevlere bakt ve Gokhlayeh'in konu tu unu grd, sesindeki vah i heyecan hissetti. 112

Cochise, Mangas'a do ru e ildi. "Bu, Apailer'in festivalde leceklerini gren adam de il mi? Konu tu un, tm ailesini kaybeden adam?" Mangas, "Evet," diye yantlad, "Bu, o adam." juh glmseyerek gerilimi krd. Ate anlaml bir glmsemenin ortaya kard di lerde oyna t. ""Ben... Bbbbb ..... Bbbbuu adamdan yanaym." Konu ma zrnn stesinden gelerek szckleri yksek bir sesle syledi. Juh, Gokhlayeh'i ok iyi tanyordu. Onlar kuzendiler ve Juh, hangisi olursa olsun d mana kar sava tan, her sava tan yanayd. Cochise, Mangas'n kula na fsltyla bir eyler syledi. Gokhlayeh'in gr lerinden yanayd. Yaknlarnda olan Mavi Ceketlilere kar eylemi geciktiren kurnazl takdir ediyordu. Meksikallara kar sava gelenekseldi. Cochise gelene e de er verirdi. Gokhlayeh'i seen Cochise oldu; Mangas ile Juh kabul ettiler. Belki Cochise, Gokhlayeh'de, Mangas'n hissetti i eyi hissetmi ti. Belki yalnzca onun d ncelerine de er vermi ti. Mangas karan aklamak zere aya a kalk. Gr sesi sessizlikte patlad: " unu diyoruz: Hepimiz bir olalm. Bize yol gstermesi iin ek bir Lider'in ardndan gidelim. Sava 'm ba na onu geirelim. Bizi Kaskiyeh'e gtrmesine izin verelim. Gokhlayeh Chiricahualar'n Sava Lideri!" lklar havay yrtt. Hemen esadadne'lenn sesleri kanyonu doldurdu ve Sava Dans ba lad; Ya am ve lm yar masnda bedendeki Ruh'u fanatik bir inan cesaretiyle uyumlula td lmek ya da ldrmek. Dans eden ve ark syleyen sava lann stnde Gokhlayeh bir kntda ba da kurmu oturuyordu. Onlar yznde ac dolu bir ifadeyle seyretti. iinde hi heyecan yoktu, yalnzca Ama'nn ba lam oldu undan emindi. Yerli ailelerin tek sra halinde, erkek nde yrmesinin nedeni aktr ve bilinir. ilerisi bilinmez; dolaylsyla aileye 113 kar olas bir tehlikedir ve bu tehlikeyle nce erkek kar -la maldr. Fakat yerli sava larn, gerek izciler ve snr adamlar d nda neden tek sra halinde ko tu u bilinmez. ilerideki bir tehlike kar snda sava lar yalnzca tek bir adam hedef olarak gsterirler; fakat bir neden daha var. Btn iz srcler, bir erke in normal uzun admnn ayak oldu unu bilir. nndeki bir adamn arkasnda ko an bir sava nn aya n dosdo ru nndekinin ayak izine koymas gerekmez. Aya n bu ayaklk admn herhangi bir yerine koyabilir, ardndaki adamn yapaca gibi. Bu ize rastlayan bir iz src kesin olarak sava sayabilir ve alt ya da yedi sava tahmin eder. Bunun da tesinde, gemi olan sava larn saysn kesin olarak tahmin etmesi olanakszdr. Bu nedenle, Gokhlayeh'in Sava Lideri olarak atanmasndan sonraki iki gn boyunca sava lar tek sra halinde Eyll sonunun alacakaranl na ko tular. Yanlarna at almadlar. Uzun bir yolculukta ata baklmas, su verilmesi, beslenmesi gerekir. Bir Apai bir a z dolusu suyla, bir avu am fst yla yz mil ko abilir. Bir at ko amaz. Kask rts, bot mokasenler giydiler ve gr siyah salarn tutan sava bantlar taktlar. Mzrak, ok ve yayla silahlandlar ve sava baklarn kalalarmdaki knlarna yerle tirdiler. Yirmi adm tede Lider'lerinin ksa, gl grnts hafif bir ko uda ileriye atld ve ardnda gneybatda en ok korkulan Apai efi ko uyordu: Mangas Coloradas, Juh ve Cochise. Uzun sava sras eyrek mil kadar uzuyordu. Lider'lerinin emirleri basitti: Onlar gren btn beyaz gzlerin sahiplerini ldr. Sava a km iki Apai sava s bile tm yerle im yerlerinde terr estirirdi. Ya yz sava ! Grlmeleri ve bildirilmeleri iki yz mil boyunca btn ynlerde lgnca alarm mesajlar demekti. nce gneydo uya ko tular, sa taraflarnda Tucson'un klar uzaklarda yanp snyordu. Ejderhalar'n kenarna

eelince, Tombstone'un klarna dnmeden nce gn boyunca da lardaki a alarn altnda beklediler. Bo otla a do ru, madenci kamplarna giden katr kafileleriyle ate le-riyle aydnlanan karanlkta ko tular. Katr kafilelerindeki srclerin o gece verilmi sadakas vard, nk Lider sava aryla birlikte ileriye yaylm t, dolaysyla gzleri grmedi ve srcler hayatta kald. Sierra Madre'ye girerken ovalarn kenarndaki tandk yollardan gitmediler, ierideki daha zor ve daha az kullanlan sava yollarn ye lediler. imdi gndz yolculuk ediyor, gece dinleniyorlard ve Madre'ye girdikten sonraki drdnc gnn ak am Gokhlayeh onlar da lardan indirdi. Belki on iki mil tede, rzgrla birlikte gece me aleleri yanp snd. Gokhlayeh onlar kesinlikle Kaskiyeh'e getirmi ti. Bazlar a alarn altnda uyudu. o u tek ba na oturarak uzaktaki klar seyretti. Her sava sabahn ne anlama geldi ini biliyordu. Yiyecek ve erzak akn de ildi bu. Apailer'in ba latt bir sava olacakt. Ancak yenenler alandan ayrlacakt. Yenilenler kalacakt. afaktan nceki l zamanda Gokhlayeh sava larn yanma a rd. Usen'e, yardm iin de il, her sava nn canl ya da l cesaretini terketmemesi iin dua ettiler. Bazlar dua ederken diz kt, bazlar ayakta durarak gkyzne ve da lara bakt. Gokhlayeh, nasl yerle meleri gerekti ini anlatt. Hindi ya da tav an avlamann yntemlerini aklyormu casma yava ve sakin konu uyordu. Kollarm kaldrarak U ekli izdi. U'nun a z, diye aklad, Kaskiyeh'in kap giri ine bakacak. Mangas U'nun bir koluna komuta edecekti; Coc-hise de di erine. U'nun altnda, da lara do ru geni leyen tarafnda Juh komutanlk yapacakt. U'yu olu turan sava sras efleri birbirine ba layacakt. Cochise bir adm ileriye kt. "Meksika askerlerinin U'ya, haflarmzn arasna m gelece ini sylyorsun?" 115 Gokhlayeh, "Evet," diye yantlad. "Nasl?" Gokhlayeh sakince, "Ben onlara yolu gsterece im," dedi. Cochise, Mangas ile Juh'a d nceli d nceli bakt, sonra Kaskiyeh'e dnd. Ba ka bir ey sylemedi. Gokhla-yeh'in askerlere nasl yol gsterece inin srr Gokhlayeh'e aitti. Brakalm yapsn. afaktan nceki grilik ovaya hl egemendi ve kaktslerle allarn biimlerini de i tirirken Apailer plana gre yerle tiler. Sessizce, al tepelerinden daha alak melmi ekilde ko arak Kaskiyeh'e do ru ilerlediler. Yakla nca birer birer gzden kaybolarak saftaki yerlerini aldlar. Gne do madan nce, ilk ky horozu tmeden nce yok olmu lar ve ovay ilk grdkleri gibi brakm lard; ova bombo tu ve rzgrda salnmaktayd. Kilise anlar gne in bulutsuz ve kpkrmz do u unu haber verdi. Gne kendisini dnyann tozundan kurtarp kzll n kalpsiz bir beyazlkla de i tirirken, Kaskiyeh ya amnn son gnne uyand. 116 11 ]S.askiyeh zerinde afak skmeden bir saat nce kasaba hareketlenmeye ba lad. O gn bayramd, kutsal bir gnd. Kilise canlan ovann sessizli im bozdu; sesin var oldu u bilgisini yanklamann kar sna tek bir engelin bile kmad bu geni dzlkte her eye rahatszlk veren o tuhaf yararsz sesle doldurdu akl . Ayin bitti i srada tccarlar bileklerine kadar toza batm halde, taban d enmemi meydanda tezghlarn am lard bile.

Aralarnda dola an Peder Dominque mallarnn tekdzeli ine dikkat etti sepetotundan rlm sepetler ve antalar, ya l bcek verni iyle cilalanm tahta tepsiler ve su-kaba kseleri, zerinde iek-desenleri olan mlekler. Yrrken ba n srekli m&sfr'zo'lara (melez -ev.) sallyordu; o geerken erkekler ba larndan sombrero larn karyor, kadnlar beceriksiz hareketler yapyorlard. Cbbesinin iinden imdiden sca hissediyordu ve ter bacaklarndan akmaya ba lam t. Oturaca tahta podyumu tamamlayan i ilerin nnden geti ve kerpi evlerle dolu dar bir soka a girdi. Gidece i yer, crcel, yani yolun sonundaki tek katl cezaeviydi. Onba onu bekliyordu, kutlamaya katlmak iin tutuklularndan kurtulmay drt gzle beklemi ti. Bugn Peder Dominque'nin ba lama gc vard. Byk bir sakal olan onba pederi kar lamak iin aya a kalkd. "Buenos das, Padre." Glmsemesi yzne yaylm t. 117 Peder Dominque, "Buenos d'as, Sargento," diyerek kar lk verdi ve onunla birlikte glgenin serinli ine geti. Ufak tefek bir adamd, geri orta ksmlarnda biraz a rd, ama yrmekten ve scaktan biraz zor nefes almaya ba lam t. Onba ya, "Ka tane?" diye sordu. "Otuz be ." Onba , Peder Dominque'ye rahatsz olmu gibi bakt ve ekledi, "Otuzu sizin tutuklunuz, Peder." Peder Dominque rahatsz olmu bir ekilde ba n sallad; ka ki iyi sulad n biliyordu. Hepsi ayn sula yarglanan kzlderililerdi: Da n eteklerinde Kaskiyeh'ten on iki mil tedeki Kilise topraklarnda ve gm madeninde vergi yerine geen zorunlu al may yapmamak. "Cezalarn kaldraca m," diye mrldand: ark ritminde syledi i al lm , resmi bir ses tonuyla. "Ya be i?" "Asker, Padre." Onba r aceleyle ekledi. "Fakat hepsi nemsiz sular, iki, mlke zarar... belki kzlderili kadnlarna biraz fazla rapia... nemli sonular yaratmayan kk eyler." "O halde Capitn Felipe'ye, kendisi ve akaide de kabul ederse serbest braklmalarna bir itirazm olmad n syleyin." Kk omuzlarm silkerek rahatlam onba nn yanndan uzakla t; dnerek seslendi: "Ve El Capitn'a btn kzlderililerin.. Ah... Treni grmeleri iin meydana getirilmesine izin verilmesini istedi imi de syleyin. Bu, onlarn renmesi iin gerekli." Onba onun arkasndan "S, Padre," diye seslendi. Peder Dominque odasnn serinli ine ekildi. Kilise ile ordu arasndaki iktidar at masndan her zaman rahatszlk duymu tu. Aslnda ister sivil, ister askeri, isterse Kilise kaynakl olsun btn cezalar ba lama hakk vard. Fakat son birka ylda ordunun Kilise'nin yetkilerine yava yava saldrs, Capitn Felipe gibi kskan e eklerin iktidar konumlarna gelmesinin yolunu am t. Kendisiyle Capitn 118 arasnda bir sonu olarak ortaya kan bitmez tkenmez tart malara dayanamyordu. Ayrca i ko akaide her zaman bir belediye ba kam olarak "sivil otorite" demekten ho land yetkeyi temsil etmek zere ortaya kard. Odasmn penceresinden alanda dalgalanan parlak renkli bayraklar grebiliyordu ve platformunu ssleyen ieklerden belli belirsiz bir parfm geliyordu. Renkli serape'lenyle peon'la (gndeliki i i ev.) ve kenarlar ssl rebo-zo'laryla kadnlar askerlerin yanma geldike kalabalk ve grlt artmaya ba lam urada burada yksek konumlu ve zengin insanlar Eski ispanya kostmleri giymi ti.

Bir mzisyen grubu kalabal n arasnda dola yor ve bir fltn sesi davul ve gitarlar bastryordu. Mzisyenler, alanda birbirlerine kovalayan ocuklar heyecanlandrarak flatnenco almaya ba ladlar. Artk mzi in temposu yava lam t ve flt unutulmu bir Ma rip havas alyordu. Peder pencereden ekilerek iini ekti. Msriflik onu heyecanlandrmyordu. Yirmi yl nce Mexico City'de kutsal emirlerini alm ve byk bir heyecanla kuzeye gelmi ti. Heyecan yok olal uzun sre gemi ti. Do ru, vasat bir ba aryla Kilise mlklerini ynetmi ve hazineyi zenginle -tirmi ti, fakat Kilise'nin ruhsal olarak ekicili inin az oldu unu hissediyordu. Kzlderililer "mantk" insan olmadklar iin onlar takdis edemiyordu. Gnahlarn temizlemek iin bazlarn vaftiz etmi ti, ama yalnzca ibadethanenin yaknndaki i leri yaparak uygarla trlm eylem snrlar iinde kalyorlard. Kilise hiyerar isi iinde kzlderililerin ruhlarnn gerekten yabanc yaratklarn eline geip gemedi i konusunda ku ku ve canl tart ma bile vard. Peder Dominque byle olmad ndan emindi. Masasna otururken ellerini aplatarak, hemen ortaya kan hizmeti kzn uzatt arap barda n ald. arab verirken kzn elleri titriyordu, birka damla masaya dkt. Hemen geri ekildi ufak tefek, uzun siyah sal, zarif hareketli bir kzlderili kz. Peder Dominque yorum yapmadan 119 onun titreyen ellerine dikkat etti. Sinirlili inin nedenini biliyordu; giymek zorunda oldu u gev ek beyaz elbise. Bir ocu u olacakt. Yerli kampna geri gnderilmesi gerekecekti. Bir pederin ocu u pederin oturdu u yerde do amazd. Bunu yapmak onursuzluk olurdu. Peder bu tr sahnelerden her zaman nefret ederdi; geri onlar hi kar kmadlar, dilsiz bir ekilde yere baktlar ya da a ladlar, ba larn hayvanlar gibi diktiler ve kzlderili kamplarn yneten askerlerin vah ili ine geri dnmek zere Kilisenin gvenli inden ayrlmaktan korktular. Bu kzn de i tirilmesi gerekecekti. Bugn, platformda otururken kzlderili ailelere bakacakt: Gen, ama hayvan gibi askerlerin bozmad bir kz. Penceresinin d nda kalabal n grlts artt; teneke kutulara konulmu barut patlatlyordu. Ba r lar, arklar, kahkahalar vard. Bir kz lk att. Peder Dominque, ok gemeden treni ba latmak iin alana girmek zorunda kalaca m biliyordu; Capitan Felipe'ye yapt ricaya ra men askerler pulgue ve tekilayla sarho olmu lard. Alan ok gemeden sarho , kstah askerler ve onlara direnmekten ok korkan kzlarla dolup ta acakt. Kaskiyeh imdi a zna kadar doluydu. Kaskiyeh'in azizler gnn kutlamaya elli mil uzaklktaki kylerden haclar gelmi ti. Meksika'nn btn kasaba ve kylerinin bir azz vard ve bugn Kaskiyeh'in kutsal gnyd. Kaskiyeh'in azizi, Saint Jerome, ispanyolca Santo (Aziz) Geroni-mo'ydu. Peder aya a kalkarak serin koridoru geti. Tren giysK lerni giyerek scak alana do ru yrd. Bir me e a acnn altna konulmu krmz biber, ikolata, susam ve baharat soslaryla pi mi hindi dolu masalan geti. Domuz ve tavuk etinin evresine konulmu ve tamale yapmak iin msrla pi irilmi byk atole kaseleri; tarml ukulata vard. Peon'lar iin fazla msrif bir bayramd. Peder biraz azametli bir ekilde platforma do ru yrrken, kalabalk sessizle ti ve onun nn at. ileride Capitn Felipe'nin cilal d meleri ve parlayan botlaryla durdu unu grd. imi ti. Peder geerken komutan e ildi, apkasn karp glmsedi. Peder tahta benzer iskemlesine oturmak zere podyuma karken, i ko akaide mrldanarak, kararszlk sesleri kararak ardndan geldi. Podyuma kmasn ancak Peder Dommque'mn hzla onaylamadan hzla arkaya bakmas engelleyebildi. Fakat akaide yapm oldu u ileri hamleden vazgemeyi reddetti; merdivenlerin ortasnda durdu ve kalabal a e ilip glmseyerek yerini korudu. Alana sessizlik kt. Me e a acnn yapraklarn h rdatan rzgr bir kastanyet sesi kard. Tarih, 30 Ey-ll'd. Kaskiyeh'in kaplar ardna kadar akt. Burada, kuzeye ve gneye giden katr katarlarnn yolu zerindeki bu nemli maden, iftlik ve byk iftlikler merkezinde, Apa-i'den korkmak iin bir neden yoktu. Capitn Felipe'nin komutas altnda iki svari bl ve iki piyade bl vard. Vah ileri caydrmaya yetecek kadar byk bir g.

Peder Dominque tahtna sessice oturarak erkeklerin plak ba laryla all kadnlar, kzlar inceledi. Btn skntlarna kar n, komutan ve akalde'mn katlamayaca bu ksa, kesintisiz ilgi hakkyd. Haftalar boyu tren oyuncularn al trm t. Oyuncular Aziz Geronimo'mm ya amn; Chalcis lnde bir mnzevi olan Aziz'in Antioch'ta Tanrnn bir kulu olarak nasl ortaya kt n yeniden canlandracakt. Pederin platformu, ilk oyuncunun Aziz Geronimo gibi lden gelerek ortaya kt geni kaplara bakyordu. Peder elini kaldrp sallad, giri i belirten davullar ba lad. Davullar ba ta yumu ak alyordu, sonra sesleri ykselerek byk bir grltye dn . O anda kapda ksa boylu, iri yapl bir insan belirdi. insan, tozlu ve berdu tu; ba nn evresinde gr salarn tutan gderi bir bant, elmack kemiklerinde yznn sert, ktcl izgilerini vurgulayan sar bir erit vard. Bot mokasenler, kask rts ve puanl krmz, gev ek bir buluz giymi ti. Bir Apai'ydi! 121 onun titreyen ellerine dikkat etti. Sinirlili inin nedeki b\ yordu; giymek zorunda oldu u gev ek beyaz elbisA gir o, c u u olacakt. Yerli kampna geri gnderilmesi gerdekti; &\x pederin ocu u pederin oturdu u yerde do amad. BA jvu yapmak onursuzluk olurdu. Peder bu tr sahnelen heA. zaman nefret ederdi; geri onlar hi kar kmadA, dilsiA 5ir ekilde yere baktlar ya da a ladlar, ba larny payvau \0X gibi diktiler ve kzlderili kamplarn yneten AgjcerleriA v aksili ine geri dnmek zere Kilise'nin gvenli in ay, rAlnaaktan korktular. Bu kzn de i tirilmesi gelecekti rAugn, platformda otururken kzlderili ailelere tAcakA (j&n, ama hayvan gibi askerlerin bozmad bir kA Penceresinin d nda kalabal n grlts artA; tenek6 tutulara konulmu barut patlatlyordu. Ba r lA', arku \0t, kahkahalar vard. Bir kz lk att. Peder DAAuA l/f f'tA f J< < PA M'/A I/t/j f AfAA ff/l'msil f'/'/ 1/ .yeli j j u/A~ J 14\fa \ \ , ,,/UA "'4 -A ',! '/#kS 2' \ | fyan-

(//W i 4va> ffjAM ('l'A

ok gemeden treni ba latmak iin alana girmek, Aorundjj salaca n biliyordu; Capitn Felipe'ye yapt ri,ci,ya ra , rtieri askerler pulque ve tekilayla sarho olmu lar. Alajj ok gemeden sarho , kstah askerler ve onlara yenmek X0,n ok korkan kzlarla dolup ta acakt. Kaskiyeh imdi a zna kadar doluydu. Kydyeh'in

acizler gnn kutlamaya elli mil uzaklktaki kyden ha,

ff #Vn

cjlaf gelmi ti. Meksika'nn btn kasaba ve kyAn bir , i JftA aAizi vard ve bugn Kaskiyeh'in kutsal gnydA Kaskj. ", Uf, Ka* yeh'in azizi, Saint Jerome, ispanyolca Santo (Azi*N eronj. | \ flfiAt Peder aya a kalkarak serin koridoru geti. TcAji giysi. O/ # 11 A lirini giyerek scak alana do ru yrd. Bir me A Sacnn altna konulmu krmz biber, ikolata, susam \e baharat sAslaryia pi mi hindi dolu masalar geti. DonA ve taVuk etinin evresine konulmu ve (amale yapmaA iin % j Ajr/iAf slria pi irilmi byk arote kaseleri; tarml ulyjta vat- |l/(A/a \t\ di. Feon'lar iin fazla msrif bir bayramd. IF1 i M Peder biraz azametli bir ekilde platforma do|ra * \plf JrA. ken, kalabalk sessizle ti ve onun nn aU. yi* Ca" \{ Jl Af 1#>
\ij

O VfrP r ClA-O ' Q >J-1 Annm riin'irtvi

D:~ -,.A.

./raPIMh , W "i

Jvif /

'

Ajlajan botlaryla dur/ lah W meleri ve Akomutan e ildi, ap.r ?nu o- Ader geerkA benzer iskemlesine Af.ArrfA peder talAo alcalde mrldana-KJPAAV karken, jydan geldi. Podyuma rZJ Ae$leil kararak ard'A hzla onaylamadan ,'JTtTf Peder Dominque'iJAak4t alcalde yapm ifJ/*1 e\gelleyebildi..ddeti; merdivenlerin #'L A6,'*lede11. Vazgemeyi i glmseyerek yerini / t#f v * v gmmseyecR. ycm

Vn *V ve k A>allSa eA a acnn yapraklarn r kATssiz11 m bkard. Tarih , 30 Ey-If 1,1 h* f #li

f bir fAtanyet sesi I 'fi( tf mf akt. Burada, kuzefLz i 1 ardna kadar y0lu zerindeki bu laI#.den ftar

katarlarniNer merkezinde, Ajpa-/L knmiikA byk iftliAapi(n Felipe'nin Bco-u\ vfen bif Aeden yoktu. Apiyilde blug vaadi. 'titF. svA bl ve iki ykbjr g. >a# paya f*ecek kadar bAA erkeklerin cp-% y*W tA1sessice Vceledi. Btn skan-# ta *jj topun* klzlan >Jn katUamayaca bu ;pd Umut11 ve alcalde'nrpoyv tren oyuncunla->a*4i haAA aftalaryoniroo'nun ya amn*; lakftn. 0y]pCular Azz Ge/ -in AAta Tartn. \fMApi mnzevi olan Azir de bir nPAv uan ah' AA camanttdl.

H nJ r lktl Un Aziz Geroninmo *-A,>latf<u' Aw5A<kaplaa bakyorda. /<**U orf*.' Ag gerdA davullar bs,as. fiasA,, ek <r -ggelinen davullar bS.a -AAnAiad, emsi K ____________= ........ e)rfApld<;;7' A V SOnra sesleri yiilik1)1'A. yums ri | , ins 1 ide alanm L /adei bir bant' elnMa" rTA'* ,# sert kS iAilerl vur?ulJlla-;.........' ' A> rnok'S' ** rts ve p<puzardk.. UlAvvad A7*ektfA***i. Bir Apai'ydi! ev 1 12.21 onun titreyen ellerine dikkat etti. Sinirlili inin nedenini biliyordu; giymek zorunda oldu u gev ek beyaz elbise. Bir ocu u olacakt. Yerli kampna geri gnderilmesi gerekecekti. Bir pederin ocu u acuiei d-, ArtoAi'Hi 4 ;fOlT I1> 1UM'..-iJA W kont olrtTrmO

pederin oturdu u yerde do amazd. Bunu yapmak onursuzluk olurdu. Peder bu tr sahnelerden her zaman nefret ederdi; geri onlar hi kar kmadlar, dilsiz bir ekilde yere baktlar ya da a ladlar, ba larm hayvanlar gibi diktiler ve kzlderili kamplarn yneten askerlerin vah ili ine geri dnmek zere Kilise'nin gvenli inden ayrlmaktan korktular. Bu kzn de i tirilmesi gerekecekti. Bugn, platformda otururken kzlderili ailelere bakacakt: Gen, ama hayvan gibi askerlerin bozmad bir kz. Penceresinin d nda kalabal n grlts artt; teneke kutulara konulmu barut patlatlyordu. Ba r lar, arklar, kahkahalar vard. Bir kz lk att. Peder Dominque, ok gemeden treni ba latmak iin alana girmek zorunda kalaca m biliyordu; Capitn Felipe'ye yapt ricaya ra men askerler pulque ve tekilayla sarho olmu lard. Alan ok gemeden sarho , kstah askerler ve onlara direnmekten ok korkan kzlarla dolup ta acakt. Kaskiyeh imdi a zna kadar doluydu. Kaskiyeh'in azizler gnn kutlamaya elli mil uzaklktaki kylerden haclar gelmi ti. Meksika'nn btn kasaba ve kylerinin bir azizi vard ve bugn Kaskiyeh'in kutsal gnyd. Kaskiyeh'in azizi, Saint Jerome, spanyolca Santo (Aziz) Geroni-mo'ydu. Peder aya a kalkarak serin koridoru geti. Tren giysis lerini giyerek scak alana do ru yrd. Bir me e a acnn altna konulmu krmz biber, ikolata, susam ve baharat soslanyla pi mi hindi dolu masalar geti. Domuz ve tavuk etinin evresine konulmu ve tantale yapmak iin msrla pi irilmi byk atole kaseleri; tarnl ukulata vard. Peon'lat iin fazla msrif bir bayramd. Peder biraz azametli bir ekilde platforma do ru yrrken, kalabalk sessizle ti ve onun nn at. leride Ca120 pitn Felipe'nin cilal d meleri ve parlayan botlaryla durdu unu grd. mi ti. Peder geerken komutan e ildi, apkasn karp glmsedi. Peder tahta benzer iskemlesine oturmak zere podyuma karken, i ko akaide mrldanarak, kararszlk sesleri kararak ardndan geldi. Podyuma kmasn ancak Peder Dominque'nin hzla onaylamadan hzla arkaya bakmas engelleyebildi. Fakat alcaidt yapm oldu u ileri hamleden vazgemeyi reddetti; merdivenlerin ortasnda durdu ve kalabal a e ilip glmseyerek yerini korudu. Alana sessizlik kt. Me e a acnn yapraklarm h rdatan rzgr bir kastanyet sesi kard. Tarih, 30 Ey-ll'd. Kaskiyeh'in kaplar ardna kadar akt. Burada, kuzeye ve gneye giden katr katarlarnn yolu zerindeki bu nemli maden, iftlik ve byk iftlikler merkezinde, Apa-i'den korkmak iin bir neden yoktu. Capitn Felipe'nin komutas altnda iki svari bl ve iki piyade bl vard. Vah ileri caydrmaya yetecek kadar byk bir g. Peder Dominque tahtna sessice oturarak erkeklerin plak ba laryla all kadnlar, kzlar inceledi. Btn skntlarna kar n, komutan ve alcalde'mn katlamayaca bu ksa, kesintisiz ilgi hakkyd. Haftalar boyu tren oyuncularn al trm t. Oyuncular Aziz Geronimo'nun ya amn; Chalcis lnde bir mnzevi olan Aziz'in Antioch'ta Tanrnn bir kulu olarak nasl ortaya kt n yeniden canlandracakt. Pederin platformu, ilk oyuncunun Aziz Geronimo gibi lden gelerek ortaya kt geni kaplara bakyordu. Peder elini kaldrp sallad, giri i belirten davullar ba lad. Davullar ba ta yumu ak alyordu, sonra sesleri ykselerek byk bir grltye dn . O anda kapda ksa boylu, iri yapl bir insan belirdi. nsan, tozlu ve berdu tu; ba nn evresinde gr salarm tutan gderi bir bant, elmack kemiklerinde yznn sert, ktcl izgilerini vurgulayan sar bir erit vard. Bot mokasenler, kask rts ve puanl krmz, gev ek bir buluz giymi ti. Bir Apai'ydi! 121 Kalabalk: igdsel olarak kapdan uzakla t ve ahnn bir alarm mmlts dola t. Fakat Apai kalabal n teni? sinden etkilenmemi grnyordu. Peder Dominaue on gzlerini, yo un nefret

odaklarn grebiliyordu- bir ker"" sinde Madrit'te zincirlenmi grd bir kaplann gzleri gibi. Fakat Apai silahsz ve tek ba nayd. O an, kalabal n nne kma kaderi olarak ~re - j pitn Felipe, alann ortasna do ru yrd. te eliSetek?" i esi tutuyordu ve i eyi Apai'ye do ru sallayarak ba r di: "Hola! i te! Azz Geronimo!" gX~ Rahatlayan kalabalk kahkahaya bo uldu Komutan ko mik farsn uzatmak niyetindeydi. Apai'ye do ru srtarak e ildi, beyaz di len mce by nn altnda grnyordu " eri gir, Geronimo!" ve glen insanlara dnerek "Aziz Geronimo'yu kar layalm!" diye ba rd. akaya glen kalabalk bir arkya ba lad- "Geroni mo! Geronimo J Geronimo! Geronimo!" ark, ritim ve vo lm olarak ykseldi, rzgrla birlikte lden Liderleri D man'n arasnda olan, gergin bekleyen Apai savascla rmn kulaklarna dek ula t. *v Peder Dominque iinden fkelendi. Capitn Felipe ken di inin, Peder Dominque'nin gsteri abalaryla alay ediyor du ve ayn zamanda kalabal n nnde odak noktas ol mu tu; fakat cmert bir ekilde glmsedi. Kalabal n ne esi kar snda yaplacak ba ka bir ey yoktu ApaiVi merakla gzledi. Apai imdi buluzunun altna elini uzat Elini ekti i zaman, ksa bir yay ve tyl bir ok vard Yay kula na do ru eri ekerken kalabalk gerek olmayan bir gsteriyi izlermi cesne bylenmi bir ekilde sustu Ok havada uu ve Peder Dominque'nin g sne sapland Tyler gzlerinin nnde rzgrla uu tu. Peder Dominque'nin yzndeki glmseme silinmedi Hl glmseyerek tahttan a a ya platforma arpa rak alcalde'nin aya nn dibine, tozun iine yuvarland Sa irm alana sessizlik egemen oldu. '

d t,

122

Ve sessizli in iinden Apai konu tu. Glmsedi; yznde ince bir di yar , Capitn Felipe'yi taklit eder gibi e ilerek, nazike bir kapy aarm gibi sevimli bir ekilde "Adios!" dedi. Srtn onlara dnerek le do ru kolay, kstah bir ekilde yrd. Ardnda alanda hayvans bir fke patlad. Bir papaz gzlerinin onunue oluurlmu t! Askerler insanlar i neyerek silah ve at aradlar. Bazlar tabanca aramadan kllarn kaptlar ve Apai'nin ardndan ko mak iin kadn, erkek ve ocuk y nnn arasndan gemeye u ra tlar. Capitn Felipe bir at bulan ilk insan oldu ve hemen ata atlayarak klcn ekti, kalabal uyarr gibi sallad. Sonunda kapya varabildi. nnde birka asker yaya olarak ko uyordu, kllan ekiliydi. nlerinde ku gibi kaan, gl bacaklar nedeniyle aray aan Apai'yi yakalama anslar yoktu. Capitn Felipe atn klla kamlad. Katil on iki mil tedeki da lara gitmemeliydi. Komutan ona ula an ve ba n Kaskiyeh halkna getiren ilk insan olacakt. Komutann arkasnda ba ka atlar da vard ve dl kazanmak isteyen insanlar ni an alp vurmak iin duruyorlard, fakat Apai usta ni ancl a meydan okuyan delice bir zigzag izerek ilerliyordu. Ovada nce sola, sonra sa a ko an, fakat her zaman da lara do ru giden Apai olanaksz bir hedefti. Ba ta Capitn Felipe'nin iki yz metre tesindeydi, fakat at deli gibi ko tu undan mesafe hemen ksald. imdi yz metreydi... Elli... Ve Capitn Felipe'nin arkasnda son kalan askerler Kaskiyeh'in kaplarna do ru ko arak kovalamacaya katldlar. Yirmi be metre, on be ... komutar klcm vurmak zere hazr tutarak eyerinden sarkt Birden Apai yarm dn le dnd ve ona bakt! Komutana eytans bir ekilde srtyordu. Hemen yamnda lden kan d'ev bir Apai belirdi. Capitn Felipe gere i kavrad, fakat artk ok geti. ri yapl Apai lk atarak zerine atld ve uzun bir bak gne te parlad. Capitn Jo123

se Ernesto Felipe'nin grd son grnt bu oldu. Bir Apa-i sava l , duydu u son U'nun dibine varm t ve yannda aya a kalkan da dev Juh'du.

sesti.

Lider

Son askerler kapdan geip le girerlerken iki uzun boylu Apai iki yandaki allardan kt ve arkalarndan askerlere yakla t; onlarn sihirli bir ekilde ortaya kmas gibi di er Apailer de U'nun iki tarafndan ortaya karak glndler. Askerler aralarna sk m t. Mangas ve Coc-hise, U'yu ember haline getirmek iin tepeyi kapatm lard. Kaskiyeh halk duvarlara ko tu; nce Apai'nin kovalanmasn, sonra sava larn lden kt n grerek askerlerin onlar yok etmesini seyretmek iin. Ba ta tfeklerle ate edildi, fakat yava yava at lar azald. leriye frlayan atlar ve sava an adamlar, sahneyi ku atan dev bir toz bulutu olu turdu. Kyller olan biteni ok az anlayabili-yorlard. Ba r lar, haykr lar, kllara arpan baklar ve mzraklarn a r darbelerini duyabiliyorlard. Toz bulutunun iinden srcsz, dizginleri yerde atlar ko uyordu urada burada. Sesler de i meye ba lad. lklar ve ba rmalar durdu; demire arpan demir sesi yava , ritmik bir grltye ete ve kemi e arpan demire dn t. Yakla an bir gndo umu gibi toz bulutu yava yava duruldu. ilk olarak insanlarn belli belirsiz, sonra ak ekillerini ortaya koyarak durulan toz bulutuyla kyller a rdlar. Tozun durulmasyla sava alanna mutlak bir sessizlik egemen olmu tu. Her yerde Apailer duruyordu. Aralarnda, yerde kanl, ba sz, oras buras kopmu askerler vard. Mzraklar saplanm atlar yatyordu. Apailer alann ortasna do ru bakyordu. Kyller seyrederken, kapda grnen ve papaz ldren gl Apai alann ortasna do ru yava yava yrd. Buluzu yrtlm t. Elinde bir kl tutuyordu ve ucunu gkyzne do ru tutarak klc yava a kaldrd. 124 Yznde g sne, hatta bacaklarna sram kan vard. Gkyzn gsteren kl, ucundan Apai'nin eline ve koluna kan aktyordu. Klc hl yukarda tutarak Kaski-yeh'e dnd ve ba m gkyzne do ru geriye atarak lk att: Fanatik, vah i, anlamsz bir terr l . lkla bo ulmu alak tonlu bir ses duyuldu ve ses, yo unluk olarak da ton olarak da artt. Ses yava yava anla lr bir hale geldi. Kanl bak ve mzraklarn kaldran, onlar gkyzne do ru tutan Apailer ark sylyordu: "Geronimo! Geronimo! Geronimo! Geronimo! Geronimo! Geronimo! Geronimo! Geronimo! Geronimo! Geronimo!" 125 bava Lideri Geronimo, Kaskiyeh'in ld yerde do du. Kyllerden bir ksm, Apailer ile yaplan sava n uzun tarihinde Meksikallar'm ya ad bu byk felaketten kat. Kiliselerinde toplanan di erleri alevler arasnda ld, nk Geronimo, ef ve sava larnn ba nda kasabada me alelerle ko uyordu. ayrlkta iki a maz bela i areti kara, ykselen duman ve yzlerce av ku u askerleri drt bir ynden ekmi ti. Kaskiyeh'i, yangn, binalarn kerpi iskeletleri ve duvarlarnda snmek zereyken buldular ve kaplarn nnde askerlere ait olan bir ceset tarlas vard. Sava alannda, bir ok gibi Sierra Madre'ye giden ince, tek sra mokasen izi grdler. Baz Apailer, Geronimo'nun, Aziz Geronimo'nun Kaskiyeh'in koruyucu azizi oldu unu ya da o 30 Eyll'n bayram gn oldu unu bilmesine olanak olmad n, buna da aldrmad n sylyor. Di erleri, kltrne yabanc durumlar kavrama ve analiz etmeye ynelik lgnca yetenek ve dirayetine de inerek, bildi ini sylyor; lde oturup Kaskiyeh meydann incelerken, kasabada neler oldu unu bilerek tiyatrovari giri i planlad n sylyor.

ister rastlantyla ister planlanm olsun, sonular btn Kuzey Meksika'da bir patlama gibi anmda duyuldu. Geronimo'nun, Aziz Geronimo'nun yerini almak iin lden ortaya k ; papaz sakin, kasten ldr ; ok ile yay ve "Adi126 0s!" insanst izler ta yordu. Kaskiyeh'in lmnden sonraki krk sekiz saat iinde askerler, katr celepleri ve kasaba-nn mltecileri yky Chihuahua yoluyla Sonora'ya, hatta gneydeki Durango'ya kadar gtrdler. Kaskiyeh'in katili Geronimo'nun alt blgelerden ykselmi eytani bir aziz oldu u ku kuya yer brakmayacak derecede kantland. Bir Apac erke inin kafa derisinin dl yz peso (ok gemeden yze kacakt); bir Apai kadn iin elli peso ve bir Apai ocu u ya da bebe i iin yirmi be pe soydu bu. Geronimo'nun ba na konulan dl ise hemen iki bin peso, yirmi at ve elli s ra kt. Fakat yalnzca ba na; kafa derisi i e yaramazd. dl artacakt. Guerra con los Di-ablos, eytanlarla (Apailer) Sava , Guerra con Geronimo, Geronimo ile Sava halini ald. Amerika Birle ik Devletle-ri'nin "Geronimo" adn renmesinden yllar nce, Geroni mo'nun n ya da alakl Meksika'da yaygnla m t. Geronimo ile adamlar sava alanndan on be karde lerini ta dlar ve Sierra Madre'nin derinliklerinde, hibir Meksikalnn bulup bedenlerini kirletemeyece i gizli ma aralara gmdler. Sonra yzlerini yldzlara evirerek biraz durdular. Geronimo, Usen'den onlar Byk Tekerlek'e tekrar kabul etmesi iin cesaret ve amalarn d nmesini istedi. Sonra halklarnn rancheria'smm s ma na do ru doruk ve yamalardan kuzeye ilerlediler. Arkalarndan verilen rzgr kadar hzl bir alarmn ok ilerisinde ko uyorlard. Ksa molalarda dinlendiler, fakat uyumadlar. Bir leden sonra Madre'nin kuzey ucuna varnca, Geronimo onlar lmekte olan gnn kzl nda ovalarda cesurca ko turdu. Gece, do ulanndaki Ejderhalar ile yan yana ko tular, daha sonra gndz saklanma olana veren kuzeybatya dndler. Ertesi gn Santa Catalina Da na girdiler ve Geronimo, onlarn hzn azaltarak birle ik halklarnn byk gizli yerle im yerine do ru yryerek gtrd. Zafer kutlamalar, len sava larn yasna kar t. "Sava ve lm" ya amna kar n, Apailer tek bir insann lmn byk kayg ve derin znt olay olarak kar lar127 lard. Ailelerin iindeki ve gruptaki sevgi ba lan glyd ve bir bireyin lm iin birka ay yas tutmak al lmadk bir ey de ildi. Zafer ate leri, ly hatrlama ate leriyle heybetli bir hale getirildi. Geronimo ortak konsey yeleri ve eflerle birlikte oturdu. Gruplarn srekli bir ortakl ndan, nden tek bir ulus olu turmaktan ikna edici bir ekilde sz etti. Meksikallara kar hemen ve topyekun bir sava ne kard. Fakat Geronimo bir ef de ildi. Belki savlar, zel bir alanda, o alann faaliyetini geli tirmek, dolaysyla kendi konumunu glendirmek isteyen yetenekli bir adamn savlar olarak grlm t. Geronimo'nun bir "Sava Lideri" olarak yetenekleri kesindi, hatta birok insan tarafndan saygyla kar k bir rkntyle de erlendiriliyordu. Ama savlan ba anl de ildi. efler ve konsey yeleri, sava tan ba ka konular da ele almalar gerekti ini savundular: Ailelerin gvenli i ve sorumlu olduklar halk iin olabilecek en iyi ya am gvence altna alma. Geronimo topyekun sava yaplana kadar Apai iin hi ya am olana "gremedi i" yantn verince, savlar bir kenara brakld. Ve bylece tipik Apai ba mszl ma gruplarn yollar aynld. Cochise, halkn Dos Cabazos ve Chiricahua Da larna gtrd. W arm Springs Mimbre akrabalann ziyaret etme zlemi eken Mangas Coloradas, grubunu Mogollon-lar dan Kara Srada lan'na gtrd. Juh, Nedni ulusuyla birlikte, do asnda var olan bir cesaretle, ar kovanna omak sokarcasna gneye, Meksika'ya dnd. Fakat Sierra Mad-re'ye gelince Yaqui Nehri'ndeki yerli kalelerine yneldi. JuhA aynlmadan nce, Geronimo'nun en sevdi i "kz karde i" Ishton ile evlendi ve Geronimo ile kuzeni Juh arasndaki ba lar glendi. Geronimo, Mangas Coloradas'm arkasndan gitti, fakat kafasna Juh'un bulundu u yeri yazd; Nedniler'in D man'm tam gbe indeki karargh onu ekiyordu.

128 Apailer'in szl tarihi, Geronimo'nun ikinci karsn ok az hatrlar. Ad Nana-tha'yd: Bedonkoheler'den, Sava aman'nn havasna ne eyle aldrmayan sakin, grbz bir kz. Bir o lan ocu u oldu, fakat o lan henz bebekken, Meksika askerleri Bedonkoheler'in zerine saldrd ve bebekle anneyi ldrd. ilah'mn ngrleri Geronimo'nun ya amnda gerekle meye ba lam t. Geronimo sava ta lmcl derecede yaraland, haftalarca lmle penele ti. iyile ti ve misilleme yapt. Grubundan ba llk sa layamaynca ardndan gelmeleri iin tek tek sava lar yanna ald. Yirmi sava yla Fronteras'da grld. Yanan kasabadan dikkatle malzeme sava lar ba tan karmak iin yiyecek, silah, giysi, aletler toplad. Klelik ve lm kehanetleri onlar harekete geirmeye yetmeyecekse, belki sava ganimetleri pe inden gelmelerini sa lard. Fakat Fronteras'da drt adamn kaybetti ve daha az sava onu dinledi. Bir dzine sava yla Nacozari'ye saldrd ve kzlderili kleler ovadan da lara do ru kaarken Geronimo da artlarndan gitti. Kleler a alarn altna korkuyla omeldiler; Geronimo onlara Meksikallar'a kar sava nda kendisine katlmalar gerekti ini anlatt. Ama onlar ok uzun zamandr kleydiler ve hl kafes altndaki tavuklar gibi zgrlkte umarsz duruyorlard. Geronimo ekip gitti. Sava lara gereksinim duyan Geronimo, Cochise grubundan sava ald ve nce Janos'a, sonra Arispe'ye saldrd; fakat beyaz gzlerin yerle im yerlerini ekici bulan Meksikal seli kuzeye do ru devam ediyordu. Zenginlik, madenci kamplar, kaleler ve kasabalarn gereksinimlerini kar lamak ekiciydi. Bu malzemeleri ta yan katr kafileleri giderek uzad ve says artt. Bu katarlara Meksika askerleri e lik ediyordu. Big Burro Da lar ve Santi Ria Srada larnda mucizevi bir ekilde ye eren yeni maden ke ifleri ve yerle im yerlerine kar n, Apailer Birle ik Devletler Ordusu ile ban iindeydi. California Yolu Apai Topraklar'nn iinden ge129 iyordu ve yk trenleri, posta arabalar ve askerler her gn yolda grlyordu. Taciz edilmiyorlard. Cochise, Mangas ve di er efler bar sz vermi lerdi. Bu sz tutuldu. Apa-iler yakla an ve onlar ku atan yeni uygarl a katlmaya ba lam lard. Araba istasyonlar iin a a kesiyor, hatta para ile malzeme kar l nda katr ve at yemi yeti tiriyorlard. Birle ik Devletler Ordusu, Bat Texas'ta gl bir kaleler sistemi kurmu tu: Rio Grande'de Mclntosh ve Duncan Kaleleri ile Hudson Kamp; kuzeyde Inge Kalesi ve Clark Kamp; kuzeybatda Pecos'da Lancaster Kalesi, gneybatda Stockton Kalesi. Davis Kalesi, Mescaleros'un do u srada lar olan Big Bend'in David Da 'nn tam gbe inde kuruldu. Davis Kalesi'nin batsnda Quitman Kalesi, daha da batsnda, El Paso'da, Apailer'in yurtlarna bir ok gibi ni an alan, Mavi Ceketlilerin aknn ba latan ba lca g olan en byk kale, Bliss Kalesi vard. Bliss Kalesi ve El Paso'nun d nda California Yolu, Rio Grande boyunca kuzeye uzanyor, Dona Afia'da batya dnerek Santa Rita ve Big Burro Srada larna giriyor, Lordsburg denilen yeni bir yerle im yerinin kuzeyindeki geni dzlklerden ve Guadalupe Da lar'nm Doubtful Kanyonu'ndan geiyordu. Kanyonun batsndan San Simon Vadisi'nden ve Chiricahua Da lar'ndaki Apai Geidi'nden geerek Sulphur Springs'in tuz dzlklerine giriyordu. Yol bu vadiden Ejderha Da lar'na ilerliyor, Tombstone'un kuzeyinden geerek Tucson yoluyla batya do ru gidiyordu. Apai eflerinin verdi i bar sznden sonraki iki yl boyunca Geronimo bu yolda tek ba na at srd. Hibir beyaz adam onu grmedi, nk yolun raylarndan de il al ve tepelerinden gidiyor, beyaz adamlar yolu geerken her zaman uzakta duruyor, o unlukla gndz hareketsiz yatyordu. Gn be gn gelenlerin saylarnn artmasndan alarma gemi ti. Geli lerinin sonu yoktu. Santa Catalinas'n eteklerinden Tucson'un hemen kuzeyindeki yeni bir kaleyi seyretti: Breckinridge Kalesi. Santa Cnz nehrini takip ederken, Meksika snrnda Calabasas Kamp'ndan kan mavi ceketli devriyelerden bir vadide saklanmak zorunda kald. Do uya dnerek askerlerin Buc-hanan Kalesi'nden atla ktklarn grnce a rd ve mermilerden daha hzl at srerek kat (bar sz

yalnzca Apaer tarafndan tutulacakt; yalnz kzlderililer "adil bir oyun" saylm t.) Lordsburg'un kuzeyine giderek Big Bur-ros'a s nd ve orada daha ok kale, Apai topraklarna szan daha ok mavi ceketli devriyeler grd. California Yo-lu'nun kuzeyindeki McLane Kalesi, bir madenin bulundu u ve beyaz madencilerin zengin yata a t Silver City'ye yalan saylrd. Rio Grande'de kuzeye gidince Fill-more ve Thorn, Craig ve Conrad Kalelerini grd; Gran-de'nin do usunda dev gibi bir kale dzl e egemendi: Stan-ton Kalesi. Bu yolculuk bir ay srd ve Kara Srada lar gemek iin atn batya evirdi i zaman, orada Mavi Ceketliler grp ok oldu. W arm Springs Apaileri'nin tam gbe inde Ojo Caliente denilen bir sleri ve bir yuvalan vard. Yksek bir doruktan gn boyunca ispanyol drbn kullanarak onlar inceledi. Meksikallar, yoksul kzlderililer ve urada burada bir Apai kuru kerpi tu lalar kesiyor ve binalar yapan duvarlara koyuyordu. evrelerinde silahl askerler vard ve arazinin evresini koruyorlard. Tavrlar bar iindeki adamlara de il, sava taki adamlara uygundu. Geronimo, leden sonra iki kez blgeyi gezip rapor eden devriyeleri gz-' ledi. Karanlk knce Alamosa Nehri boyunca kuzeye ilerledi. Atla giderken sk sk, clz nehirlere alan kanyonlarn a znda durdu. Her seferinde, diliyle sabunu tatmas gibi burun deliklerinden uzun soluklar ald. Gece yarsna do ru, derin bir kanyonun giri inde i areti koklad da havasnn kuru so u unda yaylan belli belirsiz alglanabilir bir scaklk, bir k. Kanyona girdi ve yksek duvarlar arasnda 131 ihtiyatla ilerledi. Kanyonun iine iki yz metre girince insan bedenlerinin scakl , havaya yaylan yemek kokulanyla yo unla arak ona kadar geldi. Durdu ve ba n geriye atarak be kez coyote gibi uludu coyote'nin snr drt ulumay bir a arak ve hemen ayn ekilde yant ald. Tipiler, kk bir su kayna nn ve otla n yannda kayalarn glgesine kuruluydu. Byk bir rancheria'y . Ge-ronimo atn otla a srd ve byk bir tipi'mn nnde yanan ate e do ru yrd Ate in nne ba da kurarak oturdu. Hemen ya l bir Apai tipi'dzn d arya kt. Yz kr k, salar beyazd. Omuzlarna bir battaniye att ve Geronimo'nun kar sna, ate in nne ellerinden yardm almadan oturdu. Ya l adam, Mimbre Apaileri'nin W arm Springs grubu efi Cochillo'ydu. Ondan gen bir adam daha glgeden kp yanna oturdu. Gen adam adn Meksika askerlerine kar sava ta kazanm t. Bir keresinde, umarsz bir sava ta alana atlm , deli gibi mermi ya muru arasnda ko arak yaral bir karde ini omuzlarna alm ve gvenli e ta m t. Meksikallar ona Loco (Deli) dediler. Bu ad kald. Cochillo ile Loco'nun ardnda sava lar sessizce topland, hepsinin duydu u adam; Geronimo'yu grebilmek iin glgede durdular. Kimli i konusunda bir yanlma olamazd kask rtsnden ta an kasl, gl beden, her zaman sava bant ve ince dudaklarn zerinde, elmack kemiklerinde sar izgiler. Kendisine bakan sava lar grd ne ili kin bir harekette bulunmadan; tam tersine gzleri parlayarak ate e bakt. Cochillo, nezaketin gerektirdi i sessizli i bozdu. "Burada bulunmandan memnun olduk, Geronimo." Geronimo ya l efin gzlerine bakarak nazike "Te ekkr ederim," dedi. "Buraya varmak iin birok Mavi Ce-ketlilinin devriyesinden getim." Cochillo glmsedi. "Evet, saylar ok, fakat belki bunlardan ba ka yoktur. Hepimize yer var." 132 Geronimo efin yzne bakt. "Onlarn sonu yok, Cuchillo. Gelmekten vazgemiyorlar." Cuchillo gld. "Her eyin bir sonu vardr, Geronimo. Her neyse onlar bizim dostlarmz. yle sylediler. Meksikallara benzemiyorlar. Bize saldrmadlar. Bizi kle yapmak istemiyorlar." VJC1U111111U iyim yvlv. v vvt vl dlKSina, SitVa iKUa

bakt. Dosdo ru onlarla konu uyormu gibi konu tu. "Mavi Ceketliler dostumuz de il. Kendilerini gl hissedecek kadar saylar artnca bizi ldrecek ve kle yapacaklar, Meksikallar'in yapt gibi." Cuchillo'nun yz sertle ti. yi kar lanan bir konu un ev sahibiyle tart mas yak kszd, ama Apai ba mszl bunu yapma hakkn veriyordu. Cuchillo'nun ses tonu sertti: "Sz verildi, Geronimo. Benim tarafmdan, Coyotero ve Meskalerolar'n efleri tarafndan, Tontolar'dan Delshay, Mangas ve Cochise tarafndan. Sz tutulacak. Yasa byle." Geronimo hzla ve kaba bir ekilde ate in yanndan kalkt. Atna do ru yrd. Cuchillo, eylemlerini belirlemekten ok Geronimo'nun kabal n vurgulamak amacyla "Gidiyor musun?" diye sordu Geronimo, "Evet," dedi. Loco aya a kalk ve avu iini havada tutarak Geronimo'nun ardndan seslendi. "Bar , Geronimo!" Geronimo geriye dnerek durdu. Kuru bir ekilde, "Sava ," dedi. "Sava , Loco. Bunun iin ruhlarn satarsa her halkn beden bar olabilir. Bar bir ko uldur, Loco, ama de il. Ruhlarmzn, ancak ruhlarmz ve akllarmz zgr olursa ya ayabilece i bir ko uldur. Yeterki, ve gzleri akmak akmak yand en iddetli sava la, ruhunu ldrmekle bedenin iin bar satn alma." Dnd, atna atlad. Tam atn ba n dndrmek zereydi ki bir sava ne atlayarak atn ba n tuttu. Geronimo dizginlere sarld, fakat gen adam ona bakarak durdu. "Mavi Ceketlilerin syledi in kadar ok oldu una inanyor musun?" 133 Geronimo gen adama bakt ve kare eneli, yksek alnl gl bir yz grd. "Sana ne denir?" diye sordu. Gen adam, "Bana Victorio denir," yantn verdi. "Evet, Victorio, da larda grd n kayalardan daha oklar," diye ac ac ekleyerek atn gen adamdan uzakla trmak iin kamlad. "Bir kle olarak onlar grecek ve sayacak kadar ya ayacaksn... Ya da daha nce leceksin." Kanyondan kp gitti. Cuchillo bir yl iinde, Birle ik Devletler Ordusu devriyesini dosta selamlad bir gn "yanl lkla" ldrlecekti. Ardl Delgadito ancak bir yl dayanacakt. Mavi Ceketli "dostlar"m ziyaretten sonra Ojo Caliente Kamp'ndan dnerken "spor olsun" diye bir ordu askerince arkadan vurulacakt. Gen bir Sava efi, Delgadito'nun konumuna ykselecek ve birok insan lecekti. Bu gencin ad Victorio'ydu. Geronimo, uzun izcili inin bulgularn Mangas ve Coc-hise'e rapor etti, fakat savlan, Cuchillo'nun syledi inin ayns olan verimsiz inanlarla kar la t. Yok olu unun sabah Bedonkoheler ipi'smin nne konulmu ok biiminde bir ta y n buldular. Ok gneyi gsteriyordu. Geronimo, Meksika'nn en ok aranan insanyd. Saldrya u rayan her katr katar, s r ve atlar iin akma u rayan her ky, kasaba ya da rancho, lideri Geronimo olarak tanmlyordu. "Ba "na bir dzine kasabada dl konulmu tu, fakat hibir zaman denmedi. iki ayr yerde ayn zamanda grnd yolunda eli kili bildirimler, do ast eytanl savm glendirmeye hizmet etti. Buna kar n Geronimo Meksika'ya tek ba na gitti; gndz saklanarak, gece ata binerek Sierra Madre'ye do ru Chiricahua'larn kra dzlklerinde. Hedefi, Juh'un Yaqui'deki ssyd. Yaqui Nehri, Sonora ovalarnda yava yava akar. Mille ykl olarak California Krfezi'ne geni kyl sakin sularyla yakla r ve ykn krfeze bo altr. Bir yolcu Ya-qui'den geriye, Sierra Madre'nin bat tarafndan kkreyerek kt yere giderse, nehrin bir milyon yllk faaliyetiyle de134 rinle en bir kanyona girer. Kanyondan yukarya do ru giderken nehir geen her kolla biraz daha klr ve sular nehrin do du u yerdeki ykseltiden a a ya do ru kayalarn zerinden tertemiz

akar. Kanyon daralr, fakat derinliklerinde nehrin nemiyle ye eren bol ot, am a alar, meskit, me e a alar ve ykseklerin serinletici havasna bir lklk getiren valisi iekler her zaman vad. Madre'in iine elli mil giren yolcu, Yaqui'rn ana suyuna varr; yksekteki kristal su kayna yla birlikte do um yerine. Buras, Nedni Apailer'in yurdudur. Geronimo Nedniler'in yurdunu Yaqui Nehri boyunca tersine giderek bulmad. Yerden emin olarak Sierra Madre'nin omurgasnda at srd ve onlar buldu. Juh onu yrekten kar lad. Aslnda oras kendi mirasnn yurduydu. Dedesi bu grubun efiydi; onur ve byk bir i tutarllk sahibi bir lider olarak hatrlanyordu. Nedniler'in tipi'lei yarm mil boyunca temiz su nehrine biti ik kanyon a alar arasna da lm t. Ykseklik canlandrc, fakat rahatsz edici olmayan bir serinlik yaratyordu. Ya am ve ya amak iin tembelli e izin veren bir yerdi. Fakat Juh'un sorunlar vard. Kekeleyerek Geronimo'ya kayglarn anlatt. Ishton lyordu. ocu unun do mas yaknd ve uzun bir sredir acyla do um sancs ekiyordu. ikyet etmemesine kar n Juh onun byk ac ekti ini biliyordu. Dev adam onun yanndan hi ayrlmad, alnna efkatle slak bezler koyuyor, yararsz rahatlatma giri imleriyle ellerini tutuyordu. Juh sakin, akll Ishton'u btn yre iyle seviyordu. Geronimo'nun "kz karde i" iin derin duygular besledi ini biliyordu. Ak am ate inin nnde bir,ileri bir geri yrrken, Geronimo da alevleri seyretti. Kendini tutmalar bitmi ti. Yanaklarndan ya lar szld, byk g s hkrklarla inip kalkt. Durdu, ate in yannda ba da kurmu kuzenine bakt. Yksek sesle, kekelemeden szckleri sylemeye hazr135 lanarak, "Ben," dedi, "Ben... Basit bir adammmmrn, Gee... Gee... Geronimo. Ishton'u ha., ha., hak etmiyorum. Bbbbbbbbbenimle konu an bir tttttann olmad. Ggggcm olsayd, Ishton'a kkkkar her eyi de i tirirdim." Ate in ve Geronimo'nun nnde aresiz durdu, burnu srtlm dev bir ay gibi dokunakl duruyor ve dl umut etmeden yalvanyordu. Geronimo aya a kalkarak ona bakt. "Oraya gidece im," diyerek a alarn tepesindeki bir doru u gsterdi. "Ishton iyi oldu u ve bebek do du u zaman bana haber ilet." Da a do ru yryp gitti. Juh bir sre kekeleyerek, konu maya al arak onun arkasndan gitti, sonra daha fazla konu amayacak kadar duygularna yenik d nce, sessiz bir ekilde Geronimo'nun gidi ini seyretti. Sonra dnp ko tu, Ishton'n yatt tipi'ye girdi. Geronimo'nun ilah'na gveni tamd ve Ishton'u kollarna alarak ona iyi haberleri verdi. Geronimo a alk alandan geerek yukarya do ru kra bir blgeye yrd. Hava keskin ve so uktu. Doru un tepesindeki kk bir dzlkte Usen'e dua etmeye ve ilah' ile konu maya ba lad. Yanna ne yiyecek, ne de su alm t, sran so uktan korunacak bir yer de yoktu. Drt gn dua etti, Ishton'n ya ayaca nn gvencesini sordu. A a da Nedniler'in ranc-heria'sm byk bir sessizlik egemen oldu ve Juh, Ishton'n yanndaki yerinden kalkmad. Drdnc gnn sabahnda Geronimo'nun ilah' ona kar lk vererek drt kez adn seslendi: "Geronimo! Geronimo! Geronimo! Geronimo!" Geronimo diz kerek gkyzne bakt. "Buradaym. Sana sesleniyordum. Ishton'n ya amasn rica etmek istiyorum. Sevdi im biri olarak alnmayabilir. Brak da ya asn, ba ka bir ey istemeyece im." Ve ilah' kar lk verdi: "Dnyaya geri dnmeyi ve ruh bedenini alt dzlemlerdeki glerle at an bir yere koymay setin. Ruh bedenini glendirmeyi, Geronimo, sen setin. Ruhuna inan'n korursun, ya da za136 yllar ve ruhunu alt dzlemlere teslim edersin. Dnya bedenin ya land zaman seni rahatlatacak bir ocu un olabilir. Ishton'n ksa bir sre Juh ile olmasn sa layabilirsin. Ba ka bir ey isteme,

Geronimo. Hibir silah dnya bedenini ldrmeyecek. Ba ka bir ey isteme. Ruh bedenini ancak sen ldrebilirsin." Geronimo yant verdi."Ba ka bir ey istemeyece im." Ulak o drdnc gnn batmakta olan gne inin kzla boyad tepeyi trmand zaman, Geronimo'yu otururken buldu. Geronimo huzur iinde, gne in da larn arkasna kay n izliyordu. Ulak ona Ishton'un bir o lan do urdu unu syledi; anne ile ocuk iyiydi. Geronimo, "Biliyorum," diye yant verdi. Geronimo'nun ilah'nn kehanetlerine sarslmaz inanc btn ya am boyunca srd. insan da dan inerken neler d nd n merak ediyor. Ishton ve Juh adna kesinliklc-mutluydu; fakat fiziksel dnyada yazgsnn cezalarn ve zorlu unu yumu atmak iin Tanr'sndan ba ka hibir ey bekleyemeyece ini de kesin olarak biliyordu. Juh ok mutluydu. Geronimo'yu neredeyse ta knlk ve rahatlkla kar lad. Ciddi kuzenini havaya kaldrarak byk kollaryla ay gibi kucaklad ve kutlama a rs yapt. Gzpek Ishton //piden d arya ta nd ve ate lerle kutlamalar grebilsin diye deri ve dal yapraklarndan yaplma bir yata a konuldu. Solgundu, fakat glmsyordu. Geronimo yannda diz kt zaman, kollarn kaldrarak onu kendisine ekti. ocu unu kurtarann o oldu undan kesinlikle emindi. Geronimo aya a kalkarken, Ishton bebe i ona verdi. Geronimo o lan kollarna ald. Ishton onun ocu u efkatle tutu unu seyretti. Geronimo'nun ocuklara ynelik sevgisini biliyordu ve sert yzn yumu ad n, ha inli in yanan gzlerden geri ekildi ini grd. Geronimo sevdiklerinin o unu kaybetmi ti. O gece bayram, dans, arklar vard. Nedniler o lana Daklugie adn verdi. 'Yolunu bulmak iin sava an" anlamna gelen, do umunun bir tanm. 137 Kutlama bir hafta srd: Nednilerin tarihinde nemli bir olay. Ishton gcn yeniden kazannca, grup Yaqui kanyonundan gle oynaya a a ya indi. iki amalar vard. Biri kamplarn Sonora ovalarna yakla trmakt; burada sava lar beyaz gzl Tucson yerle im yerine malzeme gtrmek amacyla Nuri, Unes ve Arispe yoluyla kuzeye giden katr katarlarna saldrabilirdi. Bu Geronimo'nun zorlamasyd. Kuzeydeki Mavi Ceketlilerin mantar gibi biten faaliyetlerine kafasn takm t. eflerin verdi i bar sz Mavi Ceketlilere do rudan saldrmay nlyordu, bu nedenle Geronimo onlar bu ekilde zayflatma yolunu seti. Juh kabul etti. ikinci amalar, meskaln toplanp pi irilebilece i da yamalarna yakn olmakt. Ovaya do ru giderlerken, kadn ve ocuk gruplar ot arayarak yamalarda izcilik yaptlar. Aylardan Haziran'd ve bu ayda kaim, d a do ru dnen etli yaprakl byk bir bitki olan meskal, grlmesini kolayla tran byk krmz iekler aar. Kadnlar byk tarlalar bakyordu ve o unlukla gnlerce giderlerdi. Uygun byklkte bir tarla bulduklar zaman bir metre boyunda, bir ucu dzle tirilmi am sopalarn yapraklarn zerine koyarlard. Ta kullanarak sopalarn ularna yapraklar ikiye blnene dek vururlard; ancak o zaman byk beyaz yumruyu topraktan karabilirlerdi. Nedniler'in bykl nde bir grup iin yeterli yumru topladklar zaman (belki bir ton) bir ukur kazarlard. ukurun dibine ta lar koyarak, ta lar stmak iin ate ler yakarlar ve yeterince scak oldu u zaman yumrular ukura y arlar, sonra stlerini ot, ardndan kaln bir toprak katmanyla rterlerdi. Yirmi drt saatte meskal bu etkili basnl pi irme yntemiyle pi erdi. Meskal pi erken bir ye, grubu toplamaya giderdi tepsi ukurun ba na toplanrd. Meskal henz scakken kokulu bir uruptur ve sevinli olaylarda kullanlr. Yenilmeyen miktar ince tabakalar halinde yaylr ve dz kayalarda kurutulur. Bu tabakalar, yiyecek iin 138

ta nabilecek ve belirsiz bir sre korunabilecek kk karelere kesilir. Apailer kendileri iin byk yarar olan. besin de eri zengin bir gda elde etmi olurlar. Nedniler bir aylk keyifli yolculuk ve kamplar srasnda iki byk meskal yeme i yediler. Grubun kadnlar n bir meskal tarlasn ararlarken ovalarn gzne tehlikeli derecede yakla yorlard. 139 /\lak ve yo un bulutlar Sierra Madre'nin bat e imine indi. Sonora'nn rzgrlarna binerek ok telerdeki byk sulardan gelmi lerdi. imdi bulutlar kaya ve a alarda parldayan koyu bir sis yaratt. Yaqui's kanyonunun derinliklerinde Nedniler, tipi'lenn nnde kk ate ler yakarak kaplarndaki so u un byk ksmn krd; birka d arya kt. Ya mur bekliyorlard ve bir gece nce tipi'letini nehirden daha yksek bir yere dikkatle ta m lard. Sabah saat erkendi, gne in kararn bilemeyecek kadar erken. Bulutlar defedilecek kadar ince mi olacak, yoksa ya mur mu getirecek? Sisin grili inde ve sabah erkenden Nedni grubundan iki kz rancheria'dan yryerek uzakla t. Kanyon duvarndaki bir patikaya trmanarak da yamalarnda zevkini kararak yrdler. Birinin ad Lucia'yd ve bir hafta nce on alt ya nda olmu tu. Dolunayda kadnlk treni yaplm t. Yannda Mathla vard: onun nedimesi gibi davranan on sekiz ya nda bir kz. Akladklar amalan yeni bir meskal tarlas bulmakt, fakat bu yalnzca bir bahaneydi. Gerek amalar, Lucia'nn yeni ba mszl n ya amakt; dedikodu yapmak, trenin heyecann yeniden ya amak, olas evlilik hayallerini ele almak. Arkalarnda pek de istemedikleri biri vard. Lucia'nn kuzeni be ya ndaki Noshe belli bir uzaklktan kararllkla pe lerinden geliyordu. Lucia iki kez onu azarlamak iin durdu. Kendilerinden yirmi adm gerideki ocu a eliyle gitj areti yapt. ocu un 140 Lucia'nn azarlama ve yalvarmalarna tek dn, ba parma n a zna sokmak ve Lucia konu urken onu emmek oldu. D me gibi gzleri onu sakin bir inatlkla seyrediyordu. Kadnlk trenleri Noshe iin pek bir ey ifade etmiyordu. Be yllk bilgelik dzeyinden Lucia'y basit bir kz olarak gryordu; kald ki btn ya am boyunca tand ve belirleyebilece i bir otoritesi olmayan bir kzd. Bu nedenle tombul bacaklaryla arkalarndan gitti, nclerin kolayca kt kayalar kararllkla trmand. Fakat glyd ve onlar grebilece i bir uzaklkta kalabiliyordu. Bir keresinde yerdeki kzl kara ylan gzlemek iin durdu; kuyru u bir kayadan frlam bir kertenkeleyi incelemek iin gene durdu. Kertenkeleyi kuyru undan yakalamay d nd, fakat daha nce de kertenkele yakalam t ve kertenkelelerde ke fedilecek yeni bir ey yoktu. Kzlarn ku kusunun aksine onlarn tart tklar konuyla hi mi hi ilgilenmiyordu. Bir pusun iine do ru yrrlerken o lan konu uyorlard. O lan ve son tren: Juh'un tm grubun ark sylemesini ynetti i tren nasl ba lam t. Btn insanlar el ele tutu up daire halinde dans ederken Sava aman Geronimo dans nasl ynetmi ti. Kutlama saatlerce srd, ta ki ay doru a kp inmeye ba layana kadar. Sonra ya l insanlar ekildi; gen bekr adamlar dar bir ember olu turdular; onlarn evresinde de kzlarn emberi vard. Esadadne'lerm sesleri sustu ve Lucia dans edece i genci semek iin bir adm ileriye karken, fltn yalnz ince sesi ay yla ta nd. Lucia beyaz geyik derisi elbisesi ve parlak boncuklaryla gzeldi ve bir sredir uzun uzun bak tklar utanga bir genci seti. Sonra btn di er gen kadnlar e lerini setiler ve klarn dans ay gne in do usuyla engellenene kadar srd. Dansn bitiminde her gen erkek dans e ine bir arma an verdi. Mathla zaten ni anlyd ve bu nedenle biraz zorlukla da olsa Lucia'mn ocuksu heyecanna kar bir stnlk havas vard zerinde; ama bu fazla srmedi. Bir kayann zerine oturup konu urlarken yava yava yenik d t. Luci141

a'nn gen erke i ona de erli bir hediye, bir Navaho battaniyesi vermi ti ve Lucia ok yaknda yollarnn birle ece inden emindi. Uzakta duran Noshe bir ta n stne oturdu; bu yeni olmayan ve heyecan verici bir yan bulunmayan bu yolculu a ili kin skc d ncelerini yanstyordu. Ta n altnda bir ey tela la hareket edince Noshe diz kt. Yana n yere dayayarak ta n altna bir sopa soktu ve bir fare ortal a tela la knca dllendirilmi oldu. Kkrdayp konu an kzlarn bulundu u yere baktktan sonra farenin arkasndan ko mak zereydi ki siste gri ekiller grd. Gri ekiller, onlar fark etmeyen kzlarn evresinde bir ember olu turmu lard. Yava a, ihtiyatla iki kza do ru yakla yorlard. Noshe seslenecekti, fakat ekiller artk kzlara ok yaknd. Be ya ndaki Apai akl ona sessizli in en iyisi oldu unu syledi. Seyrederken, gri ekillerin attklar kementler kzlarn ba larna, boyunlarnn evresine geti ve nefes alamayan, rpnan kzlar kayalardan srklenerek ekildiler. Noshe biliyordu, gri ekiller D man'd. Hemen evresine baknd. Kendisini grmemi lerdi. nce hayatta kalmak a r bast. Byk bir kntya yerde srklenerek gitti, kntnn kenarm tutarak altna kayd. Sonra seyretti. Gri ekillerin ba larnda byk apkalar ve sakallar vard. Noshe, kzlarn ellerini arkaya ba lamaya al tklarn, boyunlarndaki ipleri vah ice ektiklerini grebiliyordu. D man'n birka gld ve kzlarla birlikte yar srkleyerek da n yamacnda ortadan kayboldular. Di erleri geni leyen bir emberde yrmeye ba lad. iki tanesi dosdo ru Noshe'nin zerine gelince Noshe kayann altnda daha da bz t. iki adam konu uyordu, fakat Noshe onlarn dilini bilmiyordu. Kayann yannda durdular, Noshe'nin burnundan on santim tede bir botun burnu kayann kenarna arpt. Bot siyaht. Noshe'nin kask rtsnde ksa bir ba vard. Yava a ba ekip st di lerinin arasna 142 koydu. Bot ona tekme atarsa, ba saplayacakt. Bota acl bir dikkatle bakarak bekledi. Bot ondan uzakla t ve adamlar da dan a a ya inerlerken sesler azald. imdi sessizlik vard. Kayay belli belirsiz hafif bir ya mur slatt. Noshe gene de hareket etmedi Ba kalarnn da olabilece ini biliyordu, bu nedenle bekledi. Sabah geerken sis kalkt. Ya mur durdu. Noshe dikkatle ba n kayann altndan kard. Aklkta bir am dalnda tylerini dzelten kzl kuyruklu bir ahin grd. Bir yerlerden bir ses geldi ve Noshe sesin geldi i yeri bulmak iin ba n evirince iki yavrusu olan bir anne domuz grd. Bir alnn dibinde duruyorlard. Noshe gvenle kayann altndan kp aya a kalkt. ahin utu ve domuz da yavrularyla birlikte uzakla t. Noshe yalnzd. ilk igds, D man'n izinin pe inden gitmekti. Belki onlar ldrebilirdi. Bunu bir sre d nrken kayaya rahata oturdu, fakat bu plandan daha iyi eyler d nd. D man oktu, bir Apai iin bile oktu. Yardma gereksinimi olurdu. Bu nedenle kanyona do ru kaya ve kntlarn zerinden i kenceli geri dn yoluna ba lad. ini i dikkatle gzledikten sonra, kanyonun dibine leden sonra vard. Nereye gidece ini ok iyi biliyordu. Juh'un tipi'smin nne geldi ve ona olanlar anlat. Juh seslenip Sava aman Geronimo ile sava lar topland zaman yeniden anlatt. Sava lar /p/'lerinden silah alarak kanyon duvarndaki o noktaya do ru ko tular. Juh'un ta d Noshe kzlarn gitti i yolu gsterdi. nc kez de anlatmak isterdi, fakat duvarn stnde birden ve nezaketsizce tek ba na brakld. Annesi onu alp yeniden bebekli e dndrd. Juh, Geronimo ve sava lar gece yarsndan sonra dnd. Noshe uyankt ve grlmeden ate e en yakn glgeli e do ru srnd. Sava lar silah ve mhimmat topluyordu. izleri takip etmi lerdi; Nuri kasabasna gidiyordu. Noshe, ishton'un ele geirilen bir malzeme deposundan sava lara 143

malzeme verdi ini grd. ember olu turmu , dinleyen insanlar arasnda Geronimo'nun sert yzn seyretti. Ishton konu uyordu. Bir plan vard. Lucia, Juh'un kz karde iydi. Nuri, bir yayla zerine kuruluydu. Sierra Madre'nin eteklerine yakn olan, kuzeye ve gneye uzanan yollarn kesi ti i yerde bulunan Nuri, bir kasabadan da te, bir kaleydi. yz askere komuta eden Albay Luis Gomez'in birok sorumlulu u ve dolaysyla otoritesi vard. Garnizonunda devriyeler mekik dokurdu; kuzeyden gelen yk katarlarn kar layan gneyden gelmi askerler ve Ures, Arispe, oradan yeni snr kasabas Nogales ve Tucson'a gvenle gitmeleri iin katarlara e lik eden askerler. Katr ya da kz kafileleri yllardr kuzeyin Anglo-lar'na e itli malzemeler ta yordu: Meksika'nn derinliklerinden eker, domuz eti, giysi, maden aletleri ve un. Bir kz ba nda elli pound un kolayca ta nabilir, ayrca srtna yz poundluk e ya da konulurdu. iyi beslenen katrlar, da , ova ve llerden geen topraklarda yz pounda kadar yk ta yabilirdi. Bu mallara ynelik talep azalmad. Albay Gomez, Ang-lolar'n California Yolu'nu Texas'tan gelen byk yk arabalarna at n duymu tu. Bu yolun amac San Antoni-o'dan Arizona topraklarnn byyen madencilik sanayiine ikmal yapmakt. Son gnlerde Meksika d nda uzun katr ve kz yk katarlar yaygnla m t. Gneydeki bo madenlerden zincifre kartlyor ve slfrn atmak iin stlyordu. Bundan cva elde ediliyordu. Cva, her iki taraflarna asl yz pound a rl ndaki demir kaplar ta yan katrlarla naklediliyordu. Kafileler o unlukla tek sra halinde yz katra kadar kyordu. Cva kuzeydeki madencilerin ok talep etti i bir eydi. Madenciler altn ya da gm cevherlerini un haline getirerek, bu unu suyla kar tryor ve kar m cva ile boyadklar ince bakr tabaklara bo altyordu. Altn ya da gm , cva ile birle erek toprak ve kayalarn temizlendi i bir bile im olu turuyordu. Bakr tabaklara a r scaklk uyguland zaman cva kaynyor ve gaz haline gelerek geriye saf altn ya da gm kalyordu. Dolaysyla cva yeniden kullanlamyordu. Bundan ve minerallerin a r oklu undan dolay cvaya kar ok byk bir talep vard. Anglolar cvaya gereksinim duyan tek topluluk de ildi. Meksika Sierra Madre'sinin eteklerinde alan yeni gm madenleri cva talep etti. Bu da Albay Gomez'in sorumluluk ve rahatszlklarna bir tane daha ekledi. Cva, Anglolardan yksek fiyata alnyordu ve daha fazla Anglo zengini adna Meksika gm madenlerini pas gemeye al an yk ta yclarn durdurmak onun greviydi. Komutasndaki drt yzba , sekiz te menle adamlarn kk devriyelere bld. Bunlar, gney ve kuzeydeki dzenli eskortlarnm yan sra cva ykyle Nuri'nin evresinden dola maya al anlar yakalamak iin do uya ve batya gidiyordu srekli. Son zamanlarda cvann yeni bir kullanm alan da bulunmu tu. Alkol ve nitrik asit ile kar trlnca yksek bir patlayc madde oluyordu ve yeni tfek kapslnde kullanm, talebi daha da artrm t. Albay Gomez'in zerindeki sorumluluklar a rd. Buna ek olarak, stleri tarafndan Meksika madenlerinin feda edilebilen di er bir rnn; kzlderili kleleri tedarik etmesi iin de srekli sk trlyordu. Bu talep di er eylerin yan sra Albay Gomez'in kariyerini de etkileyen byk bir nem ta yordu. Gneyden ula an talepler, bir parmak i aretiyle Albay Gomez'i yoksullu a itebilecek ulusal hkmetteki gl ki ilerden geliyordu. Yakn evredeki iki gm madeninin yerel talepleri de a maz diplomasi ve karma k mdahaleler gerektiriyordu. Madenlerden birinin sahibi Kilise'ydi ve Nuri'nin Papaz tarafndan idare ediliyordu. Di erinin sahibi ise gl don'lann olu urdu u bir koalisyondu. Papazn tanrsal havas, Albay Gomez'in onun gcnden korkmasn hi mi hi engellemiyordu. Kilise'nin apra k politik al malar dikkate alnrsa, Mexico City'deki 145 kariyerini, hatta ya amn sona erdirmek iin tek bir szck yeterdi. Ayn ey politik olarak gl don'la iin de geerliydi. Ve onlar da albaya aman vermiyorlard. Grltl talepleriyle don'la, sessiz sraryla papaz onu daha fazla kzlderili kleye do ru itiyordu srekli.

Madende al an kzlderililerin lm oran a rtcyd; cva gibi hzla kullanlyor ve uuyorlard. Fakat cvann tersine saylar azalyordu Madenlerde al an bir kzl-derilinin ortalama ya am sresi drt yld. Gnde on drt on alt saat aras e itli derinlik dzeylerinden uzun merdivenleri karak drt yz pounda kadar maden cevheri dolu torbalar ta yan baz kzlderililer gne i hi grmezlerdi. Kzlderililerin a r lm oranlar do umlar kat kat a yordu. Madenlerini i ler tutmaya al an Kilise, aka ba arsz kalan uzun vadeli bir plan ba latm t. Maden i inde kadn kzlderilinin al rlamayaca m emreden Kilise, drt ylda kzlderili erkek ba na drt ocukluk do um amacyla bir yeti tirme program ba latt. Fakat kzlderililer bu programa uyamadlar; do umlar azd. Albay Gomez papaza nermi ti; belki saatler biraz fazla uzundu; belki i gn diyelim on iki saate indirilebilse... Kald ki bir insan... Papaz omuzlarn silkerek ellerini aresizlik anlamna gelen bir hareketle at, fakat albaya nerilerini yksek makamlara gtrece i konusunda sz verdi. Papazn "nerilerinizi yksek yerlere" derken u ursuz ses tonu, Albay Go-mez'i endi eye srkledi. Sonu olarak, kariyeri ve ya amndan endi e eden Albay Gomez, kzlderili klelerin taleplerini kar layacak ve kayglarn yok edecek iki yanl bir program son alt aydr uyguluyordu. Askeri evrelerde nazik bir ekilde guerlero denilen ba bozuk askerleri almaya ba lam t. Onlara yar yasallk veren Albay Gomez, yzlerce bestia bandido'yu yemin ettirerek i e ba latm t. Bunlar dzenli bir cret almadan i gryorlar ve albayn bulabildi i niforma paralarn giyiyorlard. Onun otoritesi altndaydlar; fakat ancak istedikleri zaman ona rapor veriyorlar, bu da cretlerinin kar l n getirdikleri zaman oluyordu: Tutsak kzlderili-ler. Gomez, i e Nuri'de ona teslim edilen erkek ,kadn kzl-derili ba na iki yz peso ikramiye vermekle ba lad. Fakat kzlderililerin fiyat, Apai kafa derilerine denen fiyatla belirleniyordu ve Apai erkeklerinin kafa derisi fiyat son gnlerde yz pesoya ykselmi ti. Sonuta dzensiz askerler Apai tarznda sal kafa derilerini satmaya ba lam lard, bu nedenle de kafa derilerinin ilk sahibinin milliyetini belirlemek zordu. Albay Gomez fiyat yz yirmi be pesoya ykseltmek zorunda kalm t Dzensiz askerlerinin hayvanslklann snrlamak iin kurallar getirmi ti: Kzlderili erkek sa lkl, al abilecek durumda olmalyd. Kadna da tecavz edilmemeli, edilmi se kadnlk organlar zarar grmemi olmalyd. Bu son kural, Albay Gomez'in programnn ikinci taraf iin ok nemliydi. Nuri'nin bat ucundaki kararghnn hemen arkasnda uzun arnavutkaldrm ta l sokakta, askerlerinin garnizonu bulunuyordu. Asker k lasnn ortasnda iki ksma ayrlm uzun kerpi bir bina vard. Bir ksmda ksa sreler iin erkek kzlderililer; di erinde daha uzun kalan kadn kzlde-rililer vard. Kadn kzlderililer askerler tarafndan hamile braklyordu. Programn ba arsnn kantlanmas ihtiyatl albayda sessiz bir ta knl a yol am t. Ona yz yirmi be pesoya mal olan erkek kzlderilileri papaza ve don'lara alt yze satyordu. Gneye gnderilenler ise kafa ba na bin peso ediyordu. Dolaysyla yerel gleri tatmin etmesinin yan sra, stleri, kendisi ve yzba lar iin de kr sa lyordu. Programna ili kin kaytlar tuttu ve dikkatli kurallar getirdi. Btn kzlderililer tbbi muayeneden geti, ykand ve yeniden giydirildi. Hibir kadn kzlderili cinsel ili kiye 147 boyun e mesi iin gerekli olandan daha fazla hrpalanmaya-cakt! ve bu da yalnzca ba langtayd, nk birinci ya da ikinci seferden sonra kadnlar uysalla yord, K lada ve kendi kararghnda temizlik i leri yapan kadnlar hamilelik belirtileri gsterene kadar tutuluyor, sonra erkekler kadar yksek fiyatla satlyordu. Zenginli ine kataca bir do um bekleyen alc yksek fiyat veriyordu. Hem gncel hem de uzun vadeli i gc hedeflerini kar layn parlak, retken bir programd bu. Meksika'da yaylan bu programn sonucunda byk bir mestizo nfusu ortaya kt A.pailer d nda. Lucia ile Mathla'nn yakalanmasndan bir somaki gn Albay Gomez ak pencereye bakarak masasnda oturuyordu. Pencereden uzun soka ve Nuri'nin n kaplarn grebiliyordu. Nbeti subayn bir gece nceki raporunu inceliyordu. Do asna ok uyan parlak apoletleriyle k giyimli

Gomez, masasnn stne kzlderili odal tarafndan braklan uzun ayakl bardaktan arap yudumlarken purosunu iiyordu. Bir cmleye ka larn atarak dikkatle lakt, parma yla satr takip etti. Cmlede nbeti subayn ba bozuk askerlere iki kadn kzlderili kar l nda ali yz elli peso dedi i yazyordu. Ka larn atmasna nedeolan bu cmlenin altndaki isimdi: Apai. Kaytlar kapatan ve dikkatle masasnn stle koyan Gomez, pencereden d arya bakp derin bir soluk ald: "Excremento!" (Pislik). Bu kfr Meksika'da Apailer ile ilgili olarak sk sk kullanlrd. Apai uygar bir tarzda muamele grmeyi reddediyordu. Tarihin ispanyol asllara btn kzlderililere boyun e dirilebilece i ve sonunda uygarla trabilece ini kantlamasna kar n, Apai i leri kar tran bir gizemdi. ispanyol aslllar Apailer'ikle olarak aldklar zaman, onlar da ispanyol aslllar kle alarak misilleme yapyorlard! inanlmaz! Meksikal askerler onlara kar mzrak kulland zaman, Apailer de mzra benimseyerek onlar askerlerden ok daha yaratc bir zalimlikle kullandlar. Onlara kar yaplan askeri operasyonlar, kasaba ve kylere kar Attila'nn ya att deh ete benzer misilleme saldrlar d nda hibir ey retmeyen uzun yry lerle sonuland. Tutsak edilen kzlderililerin o unun Hristiyanl kurtulu lar olarak grmelerine, Kilise'ye ve otoritesine sayg gstermelerine kar n, Apailer kiliseleri yakarak, ha ve sunaklara kar saygszlk yaparak, papaz ve di er kutsal giyimli insanlar ayrmszca ldrerek Kilise'ye kfretiler. lmcl uygulamalar onlara bir isim verilmesine yol at: Los Diablos, eytanlar. Kle olarak en kk olaslkta kaan ve sk gvenlik altnda tutulduklar zaman bile ellerine alkol geerse yaknlarndaki herkesi ldren boyun e mez insanlar oldular bunlar. Albay Gomez penceresinden ieriye giren gne nedeniyle gzlerini kst. Tekrarlad: "Diablos! Excremen-to!" iini ekerek iskemlesini geriye itti, aya a kalkt ve ssl beresini ba na dikkatle yerle tirerek, askerlerinin bulundu u blme giden serin koridorda evik hareketlerle yrd. D arda, saygyla iki adm gerisinden yryerek ona e lik eden sakall bir avu un selamn ald. Blmn ortasnda ksa, gl masalar kzlderili binasnn duvarna konulmu tu. Alt masa ve zerlerinde de kafesler vard. Kaln me e a acndan yaplma kafesler kkt. Bunlar Apai ulusunun fazla sk grlmeyen tutsaklar iin ayrlm "Apai Kafesleriydi. Hareket zgrl olmasn dye bu kadar kk yaplm t. iindeki Apai ne aya a kalkabilir, ne de yatabilirdi, iki bklm melmek zorundayd. Albay Gomez parmaklklardan Lucia'ya bak. Lucia'nn elleri hl arkasnda ba lyd. Ba dizlerinin arasndayd. Ba n kaldrmaya kalk mad. Gonez yanndaki kafese gidip ayn konumdaki Mathla'y inceledi. avu a bakmadan, "Gen!" dedi. avu , "Si!" diye kar lk verdi. Albay Gomez akln149 dan rakamlar toplayp Apailer'i sataca gneye giden tccara kar savlarn ayarlad. Meksika'nn kuzeyindeki hibir alc Apai almazd. Almak demek, gruplarnn verece i zarar gze almak demekti; kald ki anayurtlarna bu kadar yakn olduklar iin istisnasz kamay planlyorlard. Apailer carro'lar (arabalar) iindeki kafeslerle bin mil gneye gitmek zorundaydlar. Bu yzden her Apai omuzunda bir A harfiyle satlmak zorundayd, bylece alc satn ald gl belaya kar nceden uyarlm oluyordu. Tccarlarn bir Apai'yi sradan, edilgin bir kzlderili olarak satmasn nleyen iyi bir yasayd. Albay Gomez kafesleri gsterdi. "Onlar ek, Sargento. Daha yakndan bakalm. avu ileriye do ru kt nda Gomez onu uyard, "Unutma, onlar Apai... Dikkat et!" avu srtt. Kafes kapsn aarak elini uzakt ve Lu-cia'nn sandan yakalad. Deneyimli, gl bir hareketle onu kapya ekti ve yere frlatt. avu , Apailer'e vah i muamele asndan byk bir serbestli in oldu unu biliyordu. Lucia, albaya ve avu a bakarak srt st yat/yordu. Buluzu ve ete i yrtlm n ksm parampara olmu tu. Bu ise bakr gibi derisini ve gzel meme ba laryla kk

yuvarlak g slerini otaya karyordu. Sol yana nda bir ba bozuk askerin vurdu u yerde irkin mavi bir rk vard. Gzleri tepesinde duran insanlara pek bir ey ele vermiyordu. Ac dolu bir sis siyah gzbebeklerinin zerine perde rtm t. Albay Gomez, Lucia'ya yakla t. G slerini ok amak iin elini uzatmak zereyken, avu "Albay!" diye ba rd ve srayp Lucia'ya tekme att, yere yuvarlad. Lu-cia'nm ayaklan kasklarn neredeyse vuracakken Albay Gomez geriye srad. Gomez, Lucia'ya fkeyle bakt. "Byle bir bedenin bir Apai'ye ait olmas ne utan verici! Byle bir querida'y gneye gndermek zorunda olmamz... Ne utan!" avu , "Si," diyerek ayn fikirde oldu unu belirtti. Mathla'nn kafesinin kapsn at, onu da ayn ekilde sa150 ndan yakalayarak yere frlatt. Elini gev etmedi, onu Lu-cia'nn yanna kadar srkledi. Mathla'nn a z i mi ti, kan iindeydi; yzne yaylm amur gzya larnn sonucu olabilirdi, fakat albay Apai'lerin duygular olmad n ve bu nedenle a lamadklarn biliyordu, avu a dnd. "Sargento, dilersen yardm a rabilirsin. Bu i in olabildi ince abuk olmasn istiyorum. Maana (yarn) gneye gitmeye hazr olmallar." avu tela la kar lk verdi. "Hayr, Albay. izin verirseniz, Albaym, bunu ben halledebilirim. Yalnzca bir devriyemiz var, onlar da uyuyor... Ah, duvar guardia... Onlar grevlerinden a rmaya gerek yok." Albay Gomez, "Tamam," dedi, "onlar hazrla." avu iri kym bir adamd. Kzlarn arasnda diz kt ve her birinin salann kullanarak ba larn yukar kaldrd, kollarn boyunlarna kanca gibi takt. Her birini tek elinde, kerpi glgeli e yar srkleyerek gtrd. Albay Gomez i lemleri seyretmek iin kapya geldi. Oda ieriye lo luk veren tek bir yksek pencereli kk bir odayd. Yer ta t ve bir k ede bir soba vard. Alak tavanda uzun bir direk iki ucundan zincirle aslyd. Odadaki tek mobilya suyla dolu byk bir tahta tekneydi. avu odaya girince kzlar tahl uval gibi yere frlatt. Sobaya yrd, kmr kzarana kadar yelpazeldi. Dnerek bir k eden birka demir ubuk ald ve ularn kmrlerin zerine koydu. Sonra albaya yle bir bakarak onun ba yla onaylamasyla birlikte, iddetle Lucia'nm srtna atlad, hem dizleriyle vurdu, hem de kz yere arpt. Hemen kemerinden ba n ekti, Lucia'nn ellerini ba layan ipleri kesti. Lucia kendini toplayamadan onu tekrar srtst yatrd. Uzmanla m bir ekilde ellerini nden ba lad. Kalkarak ayn i lemi Mathla'ya da yapt. Gsterdi i abadan nefes nefese, apkas ba ndan kaym do ruldu. Terliyordu, yznden sakalna terler akyordu. Albay Gomez gene ba n sallad. avu , Apailer'i bilen bir kdemliydi. Kendisini toplayan avu , Lucia'y ba l ellerinden ya151 kalad, belinden aynn avn yakalad gibi kavrad. Hzla kz ta duvara arpt, ayn zamanda da karnna diziyle tekme att. Lucia acdan ve soluksuz kalmaktan iki bklm oldu. Bu ko uldayken avu dire i kancasndan karmak iin bir elini kulland, di eriyle Lucia'nn ba l ellerini kaldrd, sonra dire i kollarnn arasna soktu ve dire in ucunu kancaya tekrar takt. Lucia hi mcadele edemeden aslm t: Elleri dire in evresinde, ayaklar yere de di de i-yordu. avu albaya bakarak durdu. Albay Gomez ba m sallad. Mathla'y yerden kaldran avu ona da ayn eyleri yapt. Mathla'y duvara arparken ksa bir lk duyuldu, sonra avu dire in kar ucuna ellerini asarken hafif bir szlt. Albay Gomez bilmi bilmi glmsedi. "Bu, Mathla'nm g slerini avulamak iin ne geldi buna nasl tecavz edilirdi... Ah... Grev." Fakat avu la albay Mathla'y incelerken, Mathla Apai'nin bombo bak n yeniden taknd.

Albay Gomez'in gzne yerde bir glge ili ti. i in kesilmesinden rahatsz olarak dnd. Dimdik selamda duran onba ya "Ne var?" diyerek yar ba rd. "Albaym." Onba , albayn fkesinden a rm t. Kald ki iyi haberleri vard. "Si! Si!" Albay Gomez ba rd. "Duvar onba s, kuzeyden guerillero'lmr geldi ini bildirir, Albaym. Birok kzlderili ele geirmi ler, efendim." "Ha! iyi..." Gomez haberden dolay yumu ad. "ok mu? ok mu dedin? Ne kadar ok?" "Duvar onba s belki krk... Belki elli diyor, Albaym." Gomez bir an d nd, sonra emirlerini verdi. "Haberi alcalde'ye bildirin. Bu kadar oksa orada bulunmak isteyecektir. Duvar onba sna bir mfreze hazrlamasn syle. Sokakta gueriliero'l&m e lik etsin ve bromun nnde durdursun. Onlarla konu acak ve kzlderililerini alaca m." "Si, Albay." Onba hzla uzakla t. Albay Gomez pe-152 sinden gitmeye ba lad, sonra hatrlayarak kapya dnd. "Sen kalp devam edebilirsin, avu ." ayu , "Si, Albay," yantm verdi. Albayn srt kapdan ekilene dek bekledi, sonra onun brosunun arkasnda kaybolmasn izledi. Onba kapdan odaya dnd nde ifadesi de i mi ti. Yzne itaat maskesi takmam t. Srtarak, beyaz di leri sakalnda parlayarak belinden ba n kard. Kzlar ba larm kaldrm birbirlerine bakarak onu seyrediyorlard. Gzleri bo bo bakyor, neredeyse onun yaptklaryla hi ilgilenmiyorlarm gibi grnyor ama onu seyrediyorlard. avu abartl bir yava lkla ba Mathla'nn elbisesinin altna koydu, elbiseyi nden ve arkadan kesti, ta ki Mathla plak kalana kadar. Lucia'nn elbiselerini kesme i ini bitirdi inde soluk alp veri i hzlanm t. Yapt i i incelemek zere geri ekildi. Kzlar ince, esnekti. Mathla'nn kalalar daha dolgundu. Ayaklar kilolarna oranla kkt ve bronz bedenleri ba l ellerine do ru gerilmi ti, kalalarn ince bellere do ru kvrmlar ortaya km t. Gerilme, uyluklarn yuvarlak-la trm ve kollar omuzlarm geri ekip kaslar gerdi inden, Lucia'nn kk g sleri ortaya km t, Mathla'nn dik, byk g sleri de ne do ru frlyordu. avu tekneden bir kova su ald ve Lucia'nn ba yla bedenine su dkerek sabunla yava a ovmaya ba lad. Kovay yere koyarak iki elini de kulland. avu i inden zevk almaya niyetliydi. Albay Gomez penceresinin nnde durarak Nuri'nin ssz parketa kapl soka na bakt. Sokakta dkknlar, kantinler, kafeler vard. Gomez soka n uzak ucundaki ak kapya bakyordu. Ba bozuk askerlere soka a inmeleri emrini verdi i iin, d arya kp beklemesinin uygun olaca n biliyordu. Onu bekliyor olmalydlar. Gomez do as gere i disiplinli, snrlar olan bir adamd, fakat o bile co kusunu kontrol etmekte glk ekiyordu Kampanyasna ba lad ndan beri en byk kzlderili partisiydi: Krk, Ye153 rel fiyatlarla hile ve bu papazla don'la sevindirecektiA belki on bir bin pesoluk bir kr; gneye gnderirse en az yirmi yedi bin. Belki onlar ikiye bler, yarsn papaz ve don'Y&m, yarsn da gneye satard. Giderek sabrszla t Pencereden e ilerek, hazrolda bekleyen bir grup askere ba rd. "Onba ! Repore!" Onba gruptan ayrlp ko arak binann iine girdi. Go-mez'in nnde soluk solu a hazr ola geti. "Albaym," diye selam verdi. "Ne kadar var? Neredeler?

"Yakndalar, Albay, onlar..." Onba pencereden soka grebiliyordu; i aret etti. "Baknz, Albay! imdi geliyorlar!" Albay Gomez pencereye frlad. ilk atlar Nuri'nin soka na girerek geni kapdan geiyorlard. iki atl srann ba ndayd. Arkalarnda bir grup atl, aralarnda yryen tutuklularn iki yannda sralanm t. Dzensiz askerler tipik gueriUero'ydu; byk sombrero'la sert ve vah i yzlerini kapatyordu. niformalar oradan buradan toplanm t, urada bir ordu ceketi, burada k pantolonlar, fakat hepsi g slerine fi eklik bandolero'lanm aprazlama takm t ve hepsi tfeklerini eyerlerinde ta yordu. Tfekler, bandole-ro'lar ve sombrero'lar, onlarn tek ortak tehizatlarym a benziyordu. Al lmadk derecede fazla ba bozuk asker vard; tutuklularn iki yannda belki yirmi atl. Atlarn sesi ve tutuklularn ayak sesleri sokakta yankland. insanlar seyretmek iin iki yana toplanmaya ba ladlar. Birka asker kalabal a katlmak iin k ladan kt. Tccarlar dkknlarndan ktlar, kadnlarla ocuklar saf olu turdular. Alay sessizce yakla t aman seyredenlerin sesinden bir heyecan ykseldi. Albay Gomez nedenini grmek iin e ildi ndeki iki atl gr alann engelliyordu, fakat sra ilerledike tutuklular daha ak seik grd. Kadndlar! Apai kadnlar! Bir yanlma olamazd. Yrtlm , amura bulanm uzun iekli elbiseleri, salarnn ekli 154 onlar en kk bir ku kuya brakmadan ele veriyordu. G>' mez yzlerinde kan grd: Onlara boyun e dirmeye al mann sonucu. Atllarn eyerlerine ba l boyunlarndaki ipi gererek, somurtarak ilerlediler. Elleri arkalarndan ba lanm t. Gomez seyrederken, guerilleroladm biri atm bir tutukluya do ru yana trd; tfe ini dndrerek kadn soka a frlatt. Kalabalktan ne eli sesler ykseldi. "Por Dios!" Gomez hafife ba rd. "Tm bir cani etesini ele geirmi ler. Tm bir eteyi!" Albay saysn tahmin etmek iin ne e ildi. Tutuklular saymak zordu, nk boyunlarndaki ipi eken tutuklulardan rahatsz olan guerillero atllar, atlarn onlann stlerine srmeye, tfekleriyle ya da iplerle vurmaya ba lam lard. Onba bir ey sylyordu, fakat Gomez szn kesti. "Erkekleri ldrm olmallar. Tutuklu olarak hi erkek gremiyorum. Bestia prim iin kafa derilerini yzm t. Ben... " Onba yeniden konu tu; yava sesle, fakat srarl ve kaygl. "Eee?" diye Gomez ona ba rd. "Ne var?" "Dedim ki, Albay... " Onba tereddt etti. "... Bu... ey... Atlar... Ta ta hi ses karmyor... Nallan yok." Gomez onba ya bo bo bakt. Onba nn yorumu zerine bir yerlerde, bilincinin derinliklerinde bir uyar sinyali yand, fakat tam olarak kaydedilmedi. Pencereye yakla arak e ildi. Sokakta kalabalk dolup ta m t. Daha ok asker seyretmeye geldi. Biri uzun bir kutlama l att ve kalabalk l alarak arkya dn trd. "Bravo! Bravo soldados! Vivan los soldados de Mexico (ok ya a Meksika askeri!) Muerte a los Diablos ( eytanlara lm!)" Kalabalk apkalar havaya frlatarak ark sylyordu. Bu uykusuz gecelerin korkusuna, soluksuz gnlerin kaygsna neden olan eytan'larm grlm en byk grubuydu. Kasaballarn rahatlamas, bir ses yd. Albay Gomez bir ta knlk itkisi hissetti ve birden plann yeni bir kla grd: Kle sa lama program olarak ba layan plann Kuzey Meksika'y 155 eytan Apailer'den temizleme harekt olarak geli ti ini d n! Neredeyse yz yl generallar, ba kanlar... hatta krallar bu i i ba aramam ! "Gomez" ad uygar dnyann parlamentolarnda yanklanacak! Guerillero'la durdu. Gomez ndeki iki atlnn arkasnda, tutuklular arasnda bir faaliyet grd. itiyor gibiydiler, hl boyun e memi ler! Seyrederken tutuklular giysilerini ve eteklerini yere attlar! Gomez'in ilk tepkisi onlarn ahlakszl ndan i renmek oldu; kasaballarn nnde yar plak durmak! Fakat d nceleri kar t elleri ba l! Nasl olur da?... Parlak gne nda bir rya grr gibi

seyretti. Tutuklularn bacaklarnn yannda tfekler vard! Tutuklularn hepsi eteklerinin altnda tfek ta m lard! Albay Gomez yirmi adm kadar tede iki atl lidere a rarak, sorgulayarak bakt. Adamlardan biri dev gibi bir adamd, Gomez'in grd en iri adam. Di eri sombrerosu a a ya yukarya oynayan, eyerin zerinde y lm sa lam yapl bir askerdi. Gomez seyrederken, gl asker yava a ba n kaldrd. Dosdo ru Gomez'e bakyordu. ince dudaklarn arasnda bembeyaz di lerini gstererek glmsedi. Yanaklarnda iki parlak erit vard. Boya saryd. Albay Gomez'in beyni ona hibir ey sylemiyordu. Gomez donup kalm t. Dudaklar sar eritli askerin adyla araland.. Tanmndan adn biliyordu, fakat akl bir olanakszl n gerekli ini kabul etmesine henz izin vermiyordu. Kalabal n arks hl yksek perdedendi, fakat tutuklulara gittike yaknla tka, Albay Gomez'in de grd gibi gerek d bir eyi grnce kslyordu. ark arkalardan, gremeyenlerden geliyordu. Kadm tutuklular sakince tfeklerini kaldrarak srtlarm birbirlerine dndler, iki yandaki kalabal a baktlar. Ate etmeye ba ladlar! ilk tfek at binalar arasnda gkg-rlts gibi patlad. Askerlere, kadnlar ve ocuklara ayrmsz ate ediyorlard. Kalabalk bir an koyun gibi katledilmeyi bekleyerek durdu. Tam o anda atl ba bozuk askerler 156 atlarn tekmeleyerek hareket ettirdiler, hzl manevralar yaparak Nuri'nin ak kapsndan k engellediler. Di erleri atlarn yan sokaklara soktu. Nuri'nin kontrol isterinin eline geti. insanlar vah ice ve anlamsz ba rdlar, kr bir ka la binalarn kenarlarna katlar. "Tutuklular" hzla yanlarna gidip ate atlar ve onlar ayrmsz ldrdler. iki lider tfeklerini kaldrm , pencereden Gomez ve onba ya rastgele ate ediyordu. Onba d erken denge sa lamak iin Gomez'i elleriyle a a ya ekti. Gomez onba y tekmelerken sendeledi. Altndaki d eme e ildi. Gomez hl karmakar k olan aklyla mcadele etti; hepsi Apai! Guerillero'li Apai! Sar eritli yzn ismini arad, Geronimo! Bu ad sylemeye al arak, a zndan oluk gibi kan akarak duvara do ru d t. Bir aldatmacayd! Olan biten her eyin adil olmay ndan incindi ini hissetti. G snden kan f kryor, paltosundan akyordu. Kana bakt; pasakl. Guerillero'lmn yanma gidip kzlderiler iin deme yapmadan nce temiz bir niformaya gereksinimi olacakt. Pencereden belli belirsiz lklar geliyordu korkun, isterik terr lklar. Bazlar hemen bastrld. Bazlar a layan kaybolmu ruhlar gibi umarszca uzakla p gitti. Tfekler patlyor, ses giderek daha geni bir blgeye yaylyordu. eytanlar binadayd. Btn kasabada, Go-mez'in her tarafndalard. Kapdan ieriye hafif bir grlt girdi. Ba iki yana ve a a yukar sallanan Albay Gomez yukarya bakt. Sa lam yapl asker nnde duruyordu. Fakat imdi bir asker de ildi. apkasn karm t ve san bir sava bant tutuyordu. Belinden yukars plakt, kaslar ter ve kan katmanlar arasndan parlyordu. Elmack kemik-lerindeki sar eritlerin altnda a z kt kt glmsyor -du. Gomez gzlerini bir noktada odaklayamyordu, fakat sa lam yapl adam ona yardm etti; kapdan ona do ru gelerek diz kt ve bir elini uzatarak Gomez'in ba n dik tuttu. Di er elinde uzun, ince bir bak vard. Ba n ucu kanlyd; kan albayn niformasna damlyordu. Gomez 157 kendisinden on santim uzakta olmayan vah i siyah gzlere bakt. Sonunda yumu ak bir ekilde adn syleyebildi. "Geronimo." Geronimo onun kadar yumu ak bir ekilde "Si," dedi. Ba Gomez'in gzlerinin nnde tuttu. "Gnahlarnz iin, Albay." Ve hzl bir hareketle ba Gomez'in bo azna saplad. Albay Gomez tek bir ses karamadan ld.

Lucia da, Mathla da tfek seslerini duydular ve ba larn kapya do ru evirdiler, fakat avu glmsedi. "Celeb-racion!" (Kutlama) G slerim ok ayarak, skarak ve parmaklayarak, hatta Mathla'nn iri g slerini srarak kzlar ykam t. Ykamadan sonra duvardan elbiselerini alm ve iki kzn da sol ayak bile ine kanca takarak sol baca d ar ve yukarya ekmi , ipin ucunu dire e ba lamakla u ram t. imdi bir elinde tuttu u ma ayla ate ten bir demir alarak Lucia'ya do ru ilerledi. Demir ubuk da lama demiriydi ve zerindeki A kpkrmz parlyordu. avu , uzakta silah sesleri vah i lklara kan arak ve artarak devam ederken bir an tereddt etti. Sonra omuzlarn silkti. Lucia onu hesaplayarak seyretti. avu , ona do ru belirgin bir dikkatsizlikle yakla rken pantalonunu zerek uzand. Lucia gz ap kapayana kadar serbest sa aya n kaldrp tekme att. avu da onun kadar hzl bir ekilde baldrn tekmeleyen baca tuttu ve kalasna yakla trd. Gld. "Apai panteri, ha? Sana ihtiya duydu un bir ey verece im." Baca n ok ayarak elini nce dizine sonra kas na kaydrd. Lucia sol baca havada asl, hareketsiz kald. avu artk kasklarnn arasna ok yaknd ve kzgn demirle kas mn sol tarafna uzand, demiri Lucia'mn kaba etlerinin biraz uza nda tutuyordu. avu soluk solu- ayd, a r terliyordu. "Demir kna de di i zaman, que-rida, bana hazineni getireceksin...hemen!" Demiri kaldrd, fakat iyi gremedi; kapdan gelen k birdenbire yok olmu tu. Kapya bakarak durdu ve gzlerini krp trd. G158 ni gcn ayarlamaktan ok orada duran adama bakarak gzlerini krp trd. avu un grd en iri adamd bu; btn giri i kaplam t ve ieriye bakmak iin dev gibi ba n, boynunu e mi ti. Adam bir sombrero giymi ti ve g snde apraz bandolero vard; bir guerillero. "Varnos! ek git! diye ba rd avu . Deve ok sinirlenmi ti, fakat dev hareket etmedi. avu a bakmad bile. Kzlarla konu tu! avu sylenenleri anlayamyordu. Devin g s szckleri karmak iin ykseldi: "Lucia, seeee-nin vvvvve Mmmmmmathla'nn can yand m?" Apai dilinde konu tu! avu demiri yere d rd. Aptal aptal pantolonunu iliklemeye ba lad. Kolayd, hareketini engelleyecek bir sertlik yoktu. Kzdan uzakla t. Lucia glmsedi. "Hayr, Juh, canmz yanmad," dedi sakince. Mathla birdenbire kkrdad. Kkrdama biraz isterik bir kahkahaya dn t. Lucia da ona katld. Sahne lgnca glnt. plak olarak ba l, tavandan sarkan kzlar artk kahkahalarla glyordu. avu gzlerini devden ayramadan sersemlemi bir ekilde durdu. Juh hl avu a bakmam t. Glen kzlara bakyordu. Sert yznde bir srtma belirdi ve bir an utanm bir o lan ocu u gibi durdu. Sonra, birden hatrlam gibi, avu a bakt. Srtma yok oldu ve kzlarn kahkahas durdu. Dev gibi ellerini apkasna gtrerek ba ndan ekti, yere att. Salar ba ndan a a ya dkld, sava bantnn altnda yzn evreledi. avu deh et iindeydi."Apai!" inana-madan, szc haykrd ve tekrarlad: "Apai!" evresine vah ice bakt. Gerek olamazd. Hibir sava Apai, Nuri'ye giremezdi! Bir yanl lk vard bir aka! Fakat bunun aka olmad n biliyordu. Tfe i odann d ndayd. Ba n ekti. Ba deve do ru tutarak geri geri gitti, arkasna hzl bak lar atyordu. Tkezlerse lece ini biliyordu. Juh onun arkasndan gitti. Geri geri giden avu sola do ru ynelerek Mathla'ya geni bir manevra yeri kazandrd. Juh kollarn aarak, gre i gibi onun pe inden gitti. 159 Belinde bir tabanca ve bir bak vard, fakat iki silah da almad. Uzaktan tfek sesleri geliyor, lk ve haykr lara kar yordu; fakat odada avu un a r botlarnn ta ta kard ses ve iki adamn soluk sesleri vard yalnzca. Juh ona yakla mad; tam tersine avu un yava yava geri gitmesine izin verdi. Aralarnda ksa bir uzakl koruyarak pe inden gitti. Tfek sesleri artk daha yakndayd: Odann d ndaki binada ve askerlerin k lasnda. Ani bir ate , lk, ba r patlamas oldu.

iki adam da tfek seslerine dikkat etmedi. Birbirlerinin gzlerine bakyorlard. avu un srt duvarlarn k esine de di. Hemen bakt. Ba ka yer yoktu. Juh dikkatle ona do ru bir adm att. Bu hareket avu a byk bir umutsuzluk getirdi. Dosdo ru devin g sne do ru ba bir eskrimci gibi tutarak sallad. G s hareket etmedi, fakat dev gibi bir el avu unkinden daha hzl hareket etti, bakl elin bile ini kavrad. Smsk tuttu. avu sol yumru unu sert yze do ru sallad ve sol bile inin de ayn ekilde kavrand n hissetti. Biak yere d erek nlad. imdi bedenleri neredeyse i ie duruyorlard. avu iri, gl bir adamd, fakat ba .Juh'un ancak g sne geliyordu. Juh yava yava onun ellerini yukarya kaldrd, bileklerini hl smsk tutuyordu. avu un sakalnn altnda boynunda gsterdi i gayretin verdi i i likler vard; yznde tane tane terler birikti. avu un gl omuzlarndaki kuvvet kollarnn ileriye geri hareketini durduramad, hatta ara bile verdiremedi. A z ald. Kollar kuru dallar gibi krlrken ba rd. Juh onu brakt ve bir adm geri ekildi, sonra kocaman ellerini ne uzatarak avu un kafasn iki yandan mengene gibi kavrad. Ba parmaklarm avu un gzlerine koyup itti. Gz yuvarlar d arya frlad; minyatr kan damlalar ve jel gibi bir sv Juh'un g sne srad. Juh onu yere atp yannda durdu. avu un lklar insan lklarna benzemiyordu. aresiz kollar kontrol d nda 160 d er ve gzlerinin bir zamanlar durdu u yerdeki kanl bo luklara dokunmaya al rken Juh onu neredeyse d nceli bir ekilde seyretti. "Juh." Kapdan sakin bir ses geldi. Juh dnd. Ishton'du. Bir tfek ta yordu ve belinde bir ktklk vard. Etek yerine sava larn kask rtsn giymi ti. Juh'un gzleri yumu ad. Vah i k snd ve mantk geri dnd. Ishton, "ldr onu, Juh," dedi. "Hemen ldr." Juh, avu un salarndan kavrayarak ba n yukarya kaldrd ve hzl bir hareketle sa elini sallayp avu un boynunu krd. Tek bir sz etmeden kapya gitti, kzlar Ishton'a brakarak d arya kt. l askerler bir rnek bu day sralarnda yatyordu. K lalarndan ko arak km ve binalarn tepelerinden alan ate lerin arasna dalm lard. nce bir yne sonra di erine ko arak neredeyse dzgn bir sra halinde d m lerdi. Birka kasabal ve asker arka kapya ko arak, duvarn stnden atlayarak Nuri'den kam t. Kadn sava larn lideri olarak Ishton'u, Meksikallarn Capitn dedikleri Juh'u te his eden de onlar oldu. Kar koca bu Apai gerilla-lider ekibi Meksika'da zaten nlyd. Geleneklere aykr sava planlama ve uygulamadaki ba arlar, taktiklerini inceleyen kitaplara esin kayna olacakt. Nuri'de te his edilen di er bir ki i de Geronimo'ydu. Bir binann tepesine km , imdi a a daki hzl operasyonlar ynetiyordu stelik. Nuri'nin sunmak zorunda kald katrlar ve en iyi atlar ahrlardan getirilerek binann nne konulmu tu. Apailer hzl ve sessizce katrlara yk koyuyorlard. nce gitmesi gerekenler D man'n sava silahlaryd: Tfekler, tabancalar, ktklkler, mhimmat kutular. Daha sonra peynir, eker, un, kurutulmu biftek, meyve ve son olarak da kuma , demir alet ve edevatlar, askerlerin niformalar ve kadn giysileri. Geronimo sokaklardaki faaliyetleri ynetmekle, drbnle ufku seyretmek arasnda gidip geliyordu. Gne batda 161 ovann kenarna do ru batmak zereydi. Son katr da yklenirken Geronimo binann stnden atlayp atna bindi Bu i aretti, her Apai, kadnyla erke iyle onun arkasnda at binerek uzun katr srasnn iki yanna dizildiler. Sessiz bir el hareketiyle Geronimo, l askerlerin yanndan geerek onlar k ladan kard, atlar kan ve lm kokusundan rkyor, zor soluk alyordu. Dev sinek bulutlar imdiden i lerine ba lam lard. igdleri onlara abuk olmalar gerekti ini, yedikten sonra yumurtalarn brakarak trlerini srdrmelerini sylyordu. Nuri'nin uzun ta soka nda kafile yava ve karmakar k ilerledi. Daha nce gne in kovalad bulutlar serinlikle birlikte geri geldi ve zerlerine bir glge d rd. Atlar yerdeki cesetlerin zerinden

zorlukla yollarn buldular. Yk katrlar o kadar iyi huylu de ildi. Birok grmeyen gz onlar seyrediyordu. Bir kadn bir kap e i ine bacaklarn aarak oturmu tu. Ba rahata kap pervazna yaslanm t. Uzun siyah sa omuzlarna dklm t ve bir gsteriyi keyifle seyrediyormu gibiydi; bir farkla ki l gzlerle. Biro u dinlenir gibi uzanm ya da oturmu tu, di erleri de trmanmaya al tklar pencerelerden sarkyorlard. Binalarn k elerinde kk ceset y nlar daha sonra toplanmak zere sprlp oraya konulmu gibi duruyordu. Deh etle st ste toplandklar yerde vurulmu lard Alacakaranl n serinli i sokakta yava a esen rzgr getirdi; onlar aya a kalkmaya, ya ama dnmeye zorlarm cas-na llerin giysilerini kaldryordu. Rzgr bina k elerinin evresinde, pencerelerde esti. Manzara Meksika'y ok edecek ve Sonora eyaletinde byk fkeye neden olacakt. Konvoy, kapda Geronimo'ya bakarak yarm daire izdi. Burada Geronimo gnllleri a rd ve atllarn yars atlarn ileri kard zaman, aralarnda gezerek, ellerini omuzlarna koyup yalnzca sava seti. Bu atlarn Geronimo'nun ardnda sraya dizdiler ve Nedni grubunun deneyimli bir kesinlikle kk gruplara ayrl n seyretti162 ler. Her grupta drt-alt aras Apai kadn ve erkek bulunuyordu. Bu ekipler katrlarn nnde Sierra Madre'ye do ru harekete getiler. Her biri ayr bir ynde Nuri'den yelpaze eklinde uzakla tlar. Yirmi kadar ince ve izlenmesi zor iz brakacaklar, gn gece da srtlarnda, kanyonlarda kayalk yamalarda giderek, ancak ondan sonra di erleriyle bulu mak zere Madre'nin do u yanna dneceklerdi. Ish-ton ve Juh'un bulundu u ekip son ayrlan grup oldu. Ovada atlaryla katrlarn nnden giderken her ikisi de dnd ve Ishton seslendi; "Seni orada bekleyece iz. Bekleyece iz." Juh kolunu sallayarak veda i areti yapt, Geronimo da ona kar lk verdi. de el sallyordu. Sonra gittiler. Onlarn ayrlmasndan sonra Geronimo ve sava atlarndan indi. Askerlerin ceketlerini, g slerindeki apraz ktklk bandolero'lmn ve bellerindeki tabancalar kardlar. Salarn sombrero'lmn iine tkarak birbirlerinin grntlerine ac bir muziplikle gldler. Ata binen sava Geronimo'nun tam arkasndan gittiler. Yollar kuzeye gidiyordu Alacakaranlk kt. Arkalarnda bir kpek havlad, sonra Nuri'deki llerin arasnda tek ba na ve deli gibi uludu. Kumlar havalandran rzgr, Albay Gomez'in sarkan cesedini kasaba kapsnn kiri inden ileri geri sallyordu. Yerde albayn aya na do ru bir demir srnyordu. Demirin zerinde A i areti vard: Apai'lerin ispanyol aslllarn mzraklarndan bile daha ok nefret ettikleri sembol demir. 163 34 Oahra ordularnn generalleri saldrnn manevra ve lojisti ini planlar. Daha ba arl olanlar d man generallerinin ki ili ini inceler ve kendi eylemlerine kar d manlarnn tepkilerine, buradan da ba latacaklar kar hareketi kuramla trmaya daha fazla zaman harcarlar. Yerliler buna "lm Satranc" der: "Uygar" insanlar yzyllardr cezbeden lmcl bir oyun. Generaller gerekti i zaman elde tutma eylemleri, hatta geri ekilmeler bile planlamaldr, fakat a rlkl olarak gerilla liderine d en ikili planlamadan muaftrlar. Generallerin ka planlamaya gereksinimleri yoktur. Apai gerilla liderleri saldrlarnn ilk ba ars iin srprize gveniyorlard. o unlukla Apai'nin yanlsamalar yaratma yetene iyle birle en srpriz, anlk bir hareketsizlik getirir, d manlarn a rtrd. Ani eylem ve acmasz katliam bu hareketsizli i terre dn trrd. Terr ise kaos ve mantksz eylemler geli tirir, bu da Apai'yi yenebilecek g ve sayda olanlarn kar ata iin gereken zihinsel yeterlili e olanak sa lamazd. Yanlsama, srpriz, terr; Apai gerillalarn silahlar olan btn zihinsel tepkiler. Apailer her zaman saysal olarak az, genellikle daha kt silahlyd ve kendi topra na girmi d man vurup sevgili Madre tapna ndan atmak zorundayd. Dolaysyla ka plan, saldn plamna e it bir nemdeydi.

164 Nedni grubu, Lucia ile Mathla'nn ele geirili ini ke fetti i zaman, onlar kurtarmak iin hzla saldrmalar gerekti ini biliyordu. Apai erkek tutsaklar genellikle Meksikallar tarafndan ldrlrd, fakat Apai kadnlar gecikmeden hemen gneye kle olmaya gtrlrd. ok az ki i uzun yoldan kap geri dnebildi. Ishton, Nuri'deki saldr plannn yazar olmasna ve taktiklerin byk ksmnn Juh'a ait olmasna kar n, saldrnn ve ka n genel ynetimi Geronimo'ya aitti. Lucia ile Mathla'nn nerede oldu unun renilmesinin hemen ardndan Geronimo hazrlklar ba latm t. Nuri'yi ku bak gren bir tepeye drbnl iki izci gnderdi. Saldr grubunda olmayan erkekler, kadnlar ve ocuklar kamptan ayrld ve Sierra Madre'nin gneydo usuna yayldlar, saldr grubu Nuri'den dndkten sonra bulu acaklar do udaki yamaca do ru ilerledi. Saldr grubu Yaqui Kanyonu'ndan kt srada, iki sava izci, asker devriyelerin ayrntl tanmlarn Geronimo'ya getirdiler: Gittikleri yn, byklkleri, yanlarndaki yk katrlarnn says, kasabadan gitmeyi planladklar uzakl n tahmini kant. Saldr ba arlyd, tek bir Apai bile lmedi. Fakat sava devam ederken bile Geronimo bir binann tepesinde, atla kaanlarn ynn drbnle izliyordu. Yaya kaanlara hi aldrmad. Yaya olanlar bir eyden panik iinde kayordu, dolaysyla ynleri nemli de ildi. At binmi olanlar daha gvenlikteydi ve bir eye do ru ko uyordu: Askerlerin bildikleri en yakn toplanma yerine. Atllar kuzeye katlar. Geronimo imdi atlsn arkasnda ayn yne gtryordu. stlerine do ru gelen birka yz askerle kar kar ya gelecek, onlar durduracak ve da tacaklard. Nedni grubunun Madre'de kaabilmesi iin zamana gereksinimi vard. Geronimo ve sava onlara bu zaman verecekti. Tipik Apai kafasyla, saysal olarak ezici stnl olan bir gle kar la rken ba arszl hi hesaba katmadlar. Halklan hesaba katm olsalard, nerdeyse yzyldr kleli e kar bu ekilde sava amazlard. Boynundan sarkan drbn, artk Geronimo iin yararszd. Karanlk kyordu. Rzgr sakinledi ve dindi. Arkasnda sava tek sra halinde gidiyordu. Onlar rastgele semi gibi grnse de, aslnda yle de ildi. Onlarn kendilerine zg zelliklerini biliyordu. Hemen ardnda E lence adl hafif bir sava vard. Bu ad kuzeydeki Mavi Ceketlilerden alm t. Orada kzlderi-linin beyaz toplumda aptalca grnmesinden sadiste bir zevk alan beyaz adamlarn kurban oldu. Btn hareketlerin drst ifadeler oldu una inanan E lence, beyaz gzlerle arkada olmaya al t. Askerlerle dans etti ve ba ka neden grmeyen sonsuz yerli safl yla iki nerilerini kabul etti. Askerler onu dans etmeye zorlaynca, dans etti. Bu onlar mutlu kld, nk glyorlard. E lence de gld. Askerler onun aya na ate etmeye ba lad srada sarho olmu tu, at lardan kamaya al rken askerlerin ani d manl onu alanna geirdi. Ona "E lenceli" demi lerdi; bu isim ksaltlm t. E lence'nin elinde birok asker lecekti. Ad, Birle ik Devletler Ordu kaytlarnda nemli bir yer tutacakt. Cesur ve ne eliydi, fakat ayn zamanda duyarl, becerikli ve lmcl bir sava yd. Chokole, E lence'nin arkasndayd. Gzel bir kadnd, yz gl, bedeni srm gibiydi. Elliden byk olan Chokole, kznn iki ocu una ok iyi bir bykanne olmu tu. Yirmi be yl nce Meksikallar kocasn tutsak etmi ti. Apailer kocasn Honas yaknlarndaki bir ukurda bulduklarnda hl soluk alyordu. Gzleri karlm t; vcudundan deri eritleri syrlm , cinsel organ kesilmi ve a zna sokulmu tu. Bundan sonra Chokole btn evlenme nerilerini geri evirmi ti. Nuri onun ilk sava deneyimi de ildi, ilk cephe gerisi eylemi de de ildi. Chokole silah kullanrken hzl ve emindi, intihar gibi bir korkusuzlu u vard. Birle ik Devletler Ordu kaytlarnda bilinmiyordu, 166 fakat Meksika'daki lm listesinde kadn sava lar arasnda Ishton'dan hemen sonra geliyordu. En arkada Nana vard. Nana sakatt ve ya llk nedeniyle yz kr kr t. Btn Apai ocuklarnn ok sevdi i Nana, onlara bitmek tkenmek bilmez masallar anlatan, kendisine yaptklar akalara

glen bir dedeydi. Oyuncak ve bebek yapard. Elli yldan fazladr, di er daha do madan ispanyol aslllar ve Meksikallar ile sava yor ve ldryordu. Gen Victorio'nun yakn bir arkada olmasna kar n, Geronimo gibi gneye gelmi ti, nk kuzeyde bar sz vard. Nana, bir sava adamyd. Otuz yl sonra Birle ik Devletler Ordusu yetkilileri inanlmaz (onlara gre) bir yknn paralann bir araya getirecekti; ihtiyar ve sakat olarak de er vermedikleri bu ya l adamn, Arizona ve New Mexico'da binlerce kilometre kareyi yerle bir eden Apai sava larna nderlik etti ini reneceklerdi. Uzun yllardr ba na yksek bir dl koymu olan Meksikallar onu iyi tanyordu. Bu paray hibir zaman demek zorunda kalmadlar. Geronimo'nun bu kk gc, ate altnda mutlak so ukkanllk, gerilla becerileri iin gereken cesaret ve yksek ldrme gc de dahil olmak zere sava ma yeterlili ine sahipti. Tek tek bireylere saysal bir kitlenin paralar olarak bakan Birle ik Devletler ve Meksika generalleri askeri olarak yanl hesaplar yapyordu srekli. Apai'ye greyse, say olarak az olmasna kar n, tek bir insan, Geronimo gibi sava liderlerinin gll n ve gszlklerini tamamen analiz etti i bir birim olarak grlyordu. Dolaysyla Geronimo bu sava nn gcn biliyordu. Zayflklar ok azd, o da varsa. Nuri'nin kaplarnda ksaca aklad plana nden hibir itiraz gelmedi. imdi karanlkta kuzeye do ru at srerlerken, nlerindeki atllarn seslerine kar kulaklarn dikmi lerdi. Planda bir tek gsz yan vard; hibiri de hasmlar olacak generalin kimli ini, dolaysyla karakterini bilmiyordu. Apai'lerin ordularn sahra generalleriyle kar la t birok olayda, generallerin kimlikleri sorun olmad; karakterlerini ve d nce sistemlerini bilmek gerekmiyordu. Apailer'e kar etkisiz ve beceriksiz manevralar uygularken hepsi birbirine benziyordu. Bu general ise farkl bir kuma tan kesilmi ti. Bir kzlderili sava s olarak General Luis Terrazas'm ve Albay Joaquin Terrazas'n e iti olarak grlyordu. Yirmi yl nce, Zapotek yerlilerinin rgtl bir ayaklanmasn bastrmak iin gneye gnderilmi ti. Ayaklanmay etkili bir ekilde ve byk bir acmaszlkla bastrm t. Son gnlerde btn askeri harektlarda sorumluluk ve yetki sahibi olarak Sonora'ya gnderilmi ti. Birok generalin aksine Apailer'in sava zelliklerine sayg duyuyor, gerilla operasyonlarnda geleneklere aykr dahice uygulamalar gryordu. Hibir askeri kitabn ya da kuraln d ncelerinde nyarg yaratmasna izin vermedi. Bir keresinde dini btn bir adam olup olmad sorulunca, 'Yalnzca Kuzey Meksika'da de ilken," diye yant verdi. "Neden, General?" "Dini btn bir adam olmak iin," dedi, "insann ayine katlmas gerekir. Ayine katlmas iin de ba n nasl e ece ini bilmelidir. Kuzey Meksika'da ben kesinlikle ba m e medim; nnde ba m e di im papaz klk de i tirmi bir Apai olabilirdi." Apai dilini tam olarak de il, ama epeyce biliyordu. Daha da nemlisi daha fazla renme arzusu vard. ok az bencilli i, bir hayli zeks vard ve dolaysyla ok tehlikeli bir adamd. Ad, General Geronimo Trevino'ydu ve tam o anda dosdo ru Geronimo'nun grubuna do ru at sren alt yz askere komuta ediyordu. iki grup birbirinden on mil bile uzakta de ildi. Ures'ten Nuri'ye dar katr yolunda hesapla maya giden askerler iki sra halinde uzun bir saf olu turmu tu. Ortada saf ikiye ayrlyordu; ba taki yz askeri 168 arkadaki yz askerden ayran eyrek millik bir uzaklk vard: Apai pusularna kar bir nlem. General Trevino atlar ak dzlklerde e kin yrtyor, keskin yoku ve vadilerde ok yava latyordu. Apai-ler'in Madre'ye do ru kaaca n bildi i iin acele ediyordu, fakat atlarn knlan ayaklarna are yoktu. Ay yoktu ve alak bulutlar yldzlar bile gizliyordu. Kayalk bir yoku u karken birdenbire durdu. Yannda bir albay "Alto! Dur!" diye ba rd ve emir gecenin iinde

yankland. Atlar sabrszca ayaklarn srtyor, ko umlarn ekerek derileri gcrdatyorlard. Arkasndaki subaylar yanna geldi. Drbnle, yz metre nlerindeki dzlkte byk bir ate i incelediler. Ate neredeyse yoldayd ve parlak bir k emberi yayyordu. emberin iinde tek bir atl atna oturmu tu. Grnmek istiyordu ve bu amala bekliyordu. Byk bir sombrero, apraz bandolero'lu bir ordu ceketi giymi ti. General ve subaylar onu incelerken at zplad, fakat src at k emberinin iinde tuttu. Albay, "Guerillero...Ba bozuk," dedi. General Trevino sahneyi incelemeye devam etti. Drbnn kk yksek bir dzlkte gezdirdi, fakat k emberinin tesinde ok az ey grebildi. Drbn yeniden adama dndrerek bir sre onu seyretti. Bir subaya dnerek hzla emirler verdi, subay da hemen atna atlayp geriye gitti. General drbn yeniden gzlerine kaldrarak ate ndaki atly seyretti. Yumu ak bir ekilde, "Acaso," dedi, "belki". Adamdaki bir ey beyninde bir alarm alm t; belki at zplad zaman. Adam atla ok kolay hareket ediyordu; atn bir paras gibi, Apailer'in bindi i tarzda. General eyerin zerinde gev edi. Ceketinden uzun bir siyah sigara kararak di lerinin arasna d nceli d nceli yerle tirdi. Albay eyerinden e ildi ve bir kibrit yakt. Arkasndaki askerler arasnda alak bir protesto mrlts dola rken, General Trevino oturup sigara iti ve hibir ey sylemedi. Emirlerini iletmek iin arkaya gnderdi i mesaj169 cy bekliyordu Be dakika geti; sonra on. General elini kaldrd. "Vamos." Askerleri yoku a a dzl e indirdi. I k emberine girerken General Trevino, albaya, artk askerleri sakin bir dikkatle izleyen adam sorgulamasn i aret etti. Trevino'nun ardndaki mfreze mangalara blnd; deneyimli bir manevrayla atly ve yarm daireye ald. Trevino atldan on metre tede, fakat dikkat ekmeden gzlemek amacyla yan tarafta durdu. Ate snmeye yz tutmu tu, atlya ve atna daha az k yanstyordu. evresini saran askerlerin arasnda adam kk grnyordu; fakat atn albay ve subaylara do ru hareket ettirdi. Bu adam, E lence'ydi. Glmseyerek beyaz di lerini oraya kard ve beceriksiz bir selamla sombrero'sum dokundu. "Buenas noches, general!" diye keyifle seslendi. Albay sert bir sesle, "Ben albaym," dedi. Guerille-ro'lara kar sivil bir subayn tiksintisini duyuyordu. "Ne istiyorsun?" "Si, albay." E lence'nin gzleri yanda atlarnn zerinde oturan subaylarn zerinde gezindi. Bak General Trevi-no'da durdu. General gzlere dikkat etti; ilerinde bir vah ilik belki muzipe bir panlt imasyla ba e dirilmez gzlerdi. Ne iin muzip? E lenecek ne vard? General eyerinde rahatsz olarak do ruldu ve n tesindeki karanl grmeye al t. Albay sert bir sesle "Pekl!" dedi. "Bu nedir?" E lence dikkatini albaya yneltti. Ak ki albayn rahatsz olu una sinirlenmemi i. "Mi capitn." E lence eyerinde yarm dn yapt ve tfe ini kaldrarak baty, yksek dzl n ardndan Madre'nin hayalet gibi karaltsn gsterdi. "Mi capitn, " dedi ileden karc bir tekdzelikle, "beni buraya sizi durdurmam iin gnderdi. tedeki Nuri'de Apai katiller var." E lence tfe ini tekrar da lara do ru tuttu. "Bir kanyonda kstrldlar, Albay. Yardma ihtiyacmz var. Onlar tuza a d rdk... fakat ok kalabalklar. Yardma ihtiyacmz var." 170 Albay da a do ru ve hemen ardndan General Trevi-no'ya bakt. General yannda bir dzine subayla adamn yanna gelmek zere atn srd.

"Capitn'mz kim?" Trevino atn durdurmadan nce soruyu sordu. E lence ok abuk kar lk vermedi. Glmsedi, gene elini sotnbrero''suna gtrd, General Trevino sabrszlkla kar selam verene kadar beceriksizce elini orada tuttu. E lence, "Mi capitn es Capitn Martinez, General," dedi, ne eyle ve co kuyla ekledi, "Es un capitn bueno, General... Si, bueno!" Trevino sigarasndan bir nefes ekti, gen adamn zelliklerini incelerken gzlerini ksarak dumana bakt. Ate giderek snkle iyordu. Birdenbire, "Kzlderili misin?" diye sordu. "Si." E lence gld, "Kzlderili." "Hangi ulustan?" E lence'nin gzleri atlarn zerindeki askerleri tarad. Onlar ok iyi gremiyordu, fakat Papago izciyi grd. E lence Papagoca bilmiyordu. 'Yaqui," dedi. General Trevino yanndaki bir subaya ba yla i aret etti. Subay atn evirip geri dnd. Bir dakika sonra tekrar oradayd. Yannda Meksika askeri ceketi giymi ince bir adam vard. Adamn bacaklar plakt ve mokasen giymi ti. Siyah salar omuzlarna d m t. Ya-qui izciydi. E lence Yaqui dilini de bilmiyordu. Tuza a d t n biliyordu, fakat Yaqui atn yakla trarak baca na dokunurken heyecanszca oturdu. Yaqui, E lence'nin gzlerine dikkatle bakt. A z yava a ktcl bir srt la ald. "San-ole-yeh." Konu mas kasten tehditkr ve aralklyd. E lence onu anlamad, fakat bak n iade etti, kendi glmsemesi bir hakarete dn t. Yaqui'ye ispanyolca alak sesle ve hrlar gibi yant verdi, "Ben iyiyim Yaqui, hain kpek!" Yaqui'nin eli ileriye atld ve E lence'nin ba ndan sombrero'sanu ekti. Sombrero'mm altndan gr salar dkld. Salar bir sava bantyla tutturulmu tu. 171 Yaqui, "Apai!" diye ba rd. Bu onun son szleri oldu Dzl n karanl ndan bir tfek ate lendi ve Yaqui'yi eyerinden devirdi. E lence albay g snden vurdu. Dnn atn geriye evirerek nndeki bir grup subaya saldrd Bir tfek daha ate lendi, bir tane daha, defalarca. Trevino'nun yarmdaki bir subay haykrarak d erken generale sarld E lence atn dzl n bat ucundaki karanl a do ru surdu. I ktan geerken askerler geirdikleri oku atlatm lard ve ate ediyorlard. E lence'nin at vurulup d t. E lence kendisini yere atarak kumlar kaldran mermilerden kurtulmak iin yuvarland. Midesinin zerine yatarak el yordamyla ara trd! ve d rd silah buldu, sonra ate in snmekte olan na do ru bakt. Askerler saldrmyordu. I ktan uzakla m lard ve artk grnmyorlard E lence karanlkta srnerek ilerledi ve atlar grd Geronimo, Nana ve Chokole atlarn yannda onu bekliyordu Atlarna atlarlarken, Geronimo, "Benim arkama," diye seslendi E lence, Geronmo'nun atnn arkasna atlayarak onun beline sarld. Atlarn drtnala ko turan sava lar duzlugun bat kenarna ve onun ardndaki da lara do ru yneldiler. Birden nlerinde yzlerce kk alev kulaklar sa r eden patlamalarla birlikte yzlerine f krd. Tfekler Geronimo nun at d erek onunla E lence'yi yere att, Nana nn at da hemen onun ardndan d t. Chokole'ninki ise drtnala onlar geerken baca n altna alarak d t. Tfekler ba lad gibi birdenbire sustu. Sessizlik vard. Chokole ehm atn altndaki baca na etrd. Bacakta hi duygu yoktu, krlm t. Tfe i hl elindeydi ve kabzas yere degyordu. Geronimo ona do ru srnd ve arkasna i aret ederek Nana ile E lence'yi yanna a rd. ikisi at itip kaldrrken, Geronimo, Chokole'yi ekip kard. iki yuz metre tede, tfek at larnn ba lad yerde, bir ate parlad, ardndan bir di eri, bir di eri daha. Geronimo, Chokole nn yanma yatt ve srtm ona dnd. Chokole'ye i aretle yanna yakla masn syledi. Chokole onun omuzlan172

n tutarak yakla rken Geronimo kolay bir hareketle yzkoyun yatt ve Chokole'yi srtna ald. Dzl n ortasna do ru srnmeye ba ladlar. Ate ler dzl n kenarnda sihirli bir ekilde yanyordu Ortas tam karanlk olan tek yerdi. Bir k emberinin iine sk m lard. Dzlk, kenarlarna do ru yukarya do ru e imlenen kayalk yamalarla desteklenmi yuvarlak bir masa gibi duran kk bir platformdu. Kra ve dmdzd. General Tre-vino, askerlerinin E lence'nin ardndan saldrya gemelerini engellemi ti. Apailer'i kstrd n biliyordu; gerideki yz askere gnderdi i ulak platformu batdan evirme emrini iletmi ti. imdi onun emirlerine gre byk ate ler birbirine yakn yaklm , platformu grlmeye de er bir alev emberiyle ku atyordu. I n d t yerlerde kk dzlk gn kadar parlakt. General Trevino ka tane Apai'nin kstrld m belirleyemiyordu; belki Nuri katillerinin hepsini ya da hi de ilse byk bir ksmn ele geirmi ti. Generalin yzba lar, alt yz ki ilik kuvvetinden iki yz askerin ate leri besledi ini ve byk abalara kar n ortadaki kk karanlk blm yok edemediklerini, fakat Apailer'in sabahtan nce kaamayaca ndan emin olduklarn bildirdi. Platformda ne bitki rts, ne de kaya vard; aklta bile yoktu. Yzeyi kumdu. Geronimo yzkoyun yatt ve yumu ak bir ekilde yuvarlanarak Chokole'yi srtndan indirdi. Karanlk embere varm t ve imdi alevlere bakmyordu; tersine dikkatini Chokole'nin zerinde yo unla rm , ellerini onun baca nn zerinde gezdiriyordu. Kemi in krld , entiklenip etin iinde koptu u yerdeki yumruyu buldu u zaman homurdand. Nana ile E lence'ye, Chokole'nin omuzlarn tutmalarn i aret ederek, baca sratt. Kemik yerine oturdu Chokole'nin yznden ter akyor, enesinden damlyordu. Geronimo g snden deri bandolero'yu ekerken hi ses karmad. Geronimo mermileri kararak a r deriyi baca a sard ve ilk kez srt st oturup onlara bakt. 173 E lence ona do ru srnerek yakla t. "Geronimo." "Evet." "Onlarla birlikte bir Papago grdm... Yaqui grmedim... Belki Pima oldu umu syleseydim... " Geronimo gen adama bakt ve karanlkta hafife glmsedi. "Bir Pima'lar da olurdu. Bizi buraya koyan general, E lence, sen de ilsin. General ok akll. Bunu d nmemi tim. Chokole, Yaqui'yi tam zamannda vurdu." Chokole dirseklerinin zerinde do rulmu tu ve ate lere bakyordu. "Meksikallar iin al an bir Yaqui'yi," dedi, "ne zaman vurursan vur tam zamandr." Ya l Nana onun yannda ba da kurmu tu. Tfe inin fi eklik blmyle u ra yor, mekanizmasn tkayan kumlar karyordu. Kuru bir sesle, "Pekl," dedi, "Meksikah-lar'm bizi kuzeye kadar izlemelerini sa layamam olabiliriz, fakat planmz iin unu syleyebilirim. i e yaryor. Btn Meksika ordusunu bizimle gece boyunca kamp kurmaya zorladk." E lence kendi tfe ine bakt, iine bir mermi koydu, yerine yerle tirdi. "Belki," dedi, "bir noktaya, ate lere do ru saldrsak... Belki... Ba arabiliriz... " Geronimo, "Hayr," diye yantlad, "ok fazla aydnlk var. Buradan on adm uzakla sak bizi grebilirler." E lence, "Sabah," dedi, "Bizi burada grecekler... Kolayca." Geronimo, "Evet," dedi. Sesi muzipti. "Evet, sabah bizi burada grecekler... E er buradaysak." Nana, "Seninki cebinde olabilir," diye homurdand, "fakat ben kanatlarm getirmeyi unuttum." Askerler al attka, ate ler platformun zerinde kvlcmlar sratarak byk grlt yaratyordu. Uzaktan belli belirsiz, yumu ak, yeni bir ses duyuldu. Ykseldi, glendi ve ate trtlarnn zerine

ykseleyerek byk bir koro oldu. Askerler ark sylyordu! Hep birlikte ark sylyorlard: durgun havada yanklanan alt yz ses. imdi da174 vul vuru lar ve trompet sesleri de arkya katld; vah ice gzel. Ses yakla an lm gibi u ursuz bir duygu ta yordu. Gzelli in altnda ark, sinirleri geren ve insann en a a lk ve snrsz ehvetinin bir ifadesinin ya anld bilgisini getiren bir vah et duygusu ta yordu. Nana dinleyerek, "Bu Dequela aman-yok arks, lm arks," dedi. "Bunu daha nce duymu tum." E lence sohbet eder gibi, "Meksikallarn bir lm arks oldu unu bilmiyordum," dedi. Ya l Nana gld. "Kendi lmleri de il. Bizimki. Syledikleri bizim lm arkmz. arklarnda bize aman vermeyeceklerini sylyorlar. Teslim olamayz. Bizi acmadan ldrecekler. Bizi mzraklayacaklar ve yapabildiklerince yava yava ldrecekler... Ama ldrecekler." Geronimo tkrd. "Bunu zaten biliyoruz. arklarn Apailer'e harcadklar iin aptallar." Chokole dnerek tfe ini ald. Temizlenmesi gerekiyordu. Kabzasna vurdu. "Sabah geldiklerinde bu, bazlar iin lm arks olacak." dedi. E lence, "Evet," diyerek onu yanklad, "bazlar iin." Hl bir Yaqui olma seimini d nyordu. Fakat kendisini rahatlatt, Pima dilini de bilmiyordu. Geronimo karanl n kenarna do ru srnd. Srtn gruba vererek ate lere tepeden bakar ekilde ba da kurarak oturdu. Gkyzne bakyordu. General Trevino bunu kaytlar iinde notlarna yazd. Manevras Apailer'i tuza a d rm t. al ekipleri i ba nda ate leri besliyordu. Askerleri gecenin iinde ark sylyorlard. arklar Deqmla'ydi, d manlarna sabahki lm hatrlatyordu. Hava a rd. Rzgr yoktu, esinti bile yoktu. Askerler ark sylerken bir ara uzaklarda, ince, askerlerin korosunun stne kan yeni bir ses ba lad. General Trevino, bir sre sesin fiziksel kulaklarnda de il... kendi aklnda olabilece ini d nd n not etti. Ses srarla ykseldike, askerlerin sesleri yava yava kesildi, ta ki yalnz175 ca ate in trtlar ve yukarya do ru harlamas ve ince ses kulaklarna gelene kadar. General Trevino havann ezici, tehditkr, kasvetli oldu unu not etti. Generalin aklayc szckleri seimi ilgintir: "Tehditkr, kasvetli, ezici" duygularn, ruh hallerinin tanmlardr. lm konusu de il, yalnzca alglayc ya am bu zelliklerle nitelenebilir. insan, beyaz adamn maddi geli imi iin yararl, fakat ruhsal Byk G'n geli imine yabanc, fiziksel bilimlere a k oldu. Legolarla oynayan, onlar st ste y an ocuklar gibi, insan da materyalizmi devrildi i zaman a lar. Fiziksel eyleri lmeyi, a rl n bilmeyi, paralara ayrmay renmi tir. Dnyann evresindeki havann alt katrilyon ton oldu unu, %78 nitrojen, %21 oksijen ve kk miktarlarda di er gazlardan olu tu unu bilir. Isnan havann genle ti ini ve ykseldi ini, so uyan havann a a ya indi ini, havann su buharn toplad n, sk trd n ve dnyann evresinde ya mur ta d n, dnyadaki hibir eyin hava ya da hava akmlar olmadan ya amayaca n bilir. Hava polen ve sporlar ta yarak bitkilere Ya am verir, oksijeni btn bitkilerin kk a zlarna ta mak iin, dnyaya ve sakinlerine Ya am getirmek iin sularn iine dalar. insan, havann okside edici bir eleman olarak hareket eli ini, scaklk ve enerjiyi, onsuz hibir eyin ya ayamayaca Ya am' serbest brakt n bilimsel bir kesinlikle bilir. Fakat insan bunu kontrol edemez ve maddi dnya zerindeki aklsal stnl nden duydu u kstahlkla amac anlamsz olan do al bir olay olarak bir kenara brakr. Dnyaya egemen olamad ya da anlamamay seti i zaman, yalnzca maddi zelliklerini yorumlar. Di er her eyi bir kenara artar.

Apai byle de ildir. Apailer ya amak iin yzyllardr irade'ye, Ruh'a dayanm tr. Kendilerini evrelerindeki her eyin efendisi de il, bir paras olarak grerek ve bunlara kar bir kibir hissetmeden ayn irade ve Ruh'u onlara atfetmi lerdir. Btn eylerin Ya am', dolaysyla Ama' oldu unu gzlemi lerdir. Ellerini kaldrarak rzgrda poleni yakalam lar ve Ya am'larm retme al eken bitkilere do ru yolculu unu gzlemi lerdir. Rzgrn ya mur getirdi ini, gereksinimleri iin Ya am paralarna bu ya muru yayd n grm lerdir. Rzgr bir Ya am yaratcs de ilse, o halde Ya am'n ta ycsyd... insan gibi. Dolaysyla Rzgr'n Ama' ve bu yzden Ruh'u vard. Apa-i'ye gre Rzgrn ruh halleri iirsel de il, gerekti: Kasvetli, alkantl, yumu ak, avutucu, iddetli, taze, ypranm , sevgi dolu kendi Ruh durumlarnn ifadeleri. O gece General Trevino rzgrn etkisini kaydetti. Na-na, Chokole ve E lence rzgrn nasl geldi ini anlattlar. Trevino ile askerlerin kulaklarna gelen ince ses Geroni-mo'nunkiydi. nce ba da kurarak, kollarn nnde tutarak yzn gneye dnd. Bir arkya ba lad, dnerek yzn batya verdi ve arkya devam etti, sonra kuzeye ve gneye dnd. arknn tonu ykseldi ve ses desibelleri insan kula nn kaydedebilece i st e i e ula nca stakkato notalarla krld; insan kula nn duyamayaca e i i geerek havada titre imler haline geldi; nce a r a r giderken, bir ritim, bir uyumla nabz gibi att. Ya am iin burro als, am, kakts tarznda dileke veren Geronimo'nun Ya am arks'yd bu. Karanlkta yatan Chokole, Nana ve E lence, titre imlerin giderek glendi ini hissettiler. E lence daha sonra, yatp dinlerken kafasndaki salarn dikle ti ini hissetti ini syledi. Chokole ile ya l Nana derilerinin titredi ini, byk bir umudun, bir beklentinin do du unu sylediler. Sonra, ate lerin platformu aydnlat yerlerde ilk kk toz evrimini grdler. Platformda dzensiz bir ekilde dola an evrim ba ka, daha byk bir evrimle birle ti. Bu minyatr kum frtnalar bir araya geldiler ve birbirlerinden g aldlar. imdi ate emberinin evresinde di er kk evrimler platformun yerinden ykseleyerek birle iyor, bir177 birlerinden g alyorlard; ta ki dzinelercesi dans ederek, birle erek sayca azalana ve yaylana kadar. Dzinelerce toz evrimi bir insann dizinden daha ykse e kmadan daha byk evrimlere do ru ko tu, onlarla birle erek bir insandan daha uzun oldu; daha da uzun, daha da uzun. Artk tozdan ibaret de illerdi. Byyen gleriyle birlikte platformdan kum alyorlard. Rzgrn gcyle kamlanan milyarlarca kum tanesi bir araya gelerek bir ses karmaya ba lad.Tekdzeli inde u ursuz ve hafif olan ses altoya ykseldi ve evrimler bir araya gelip ak a zlarn gkyzne kaldrdka, alto bir soprano l na dn t. Kum evrimleri artk o kadar byk, kuvvetleri o kadar etkiliydi ki, kum havada hareket eden, kvrlan bir duvard. Tenor l vah i ve isterik ykseldi. Ses alglanamaz ekilde bir derinlik, bir karakter, bir ruh hali stlendi; rzgrn duygusu bir vah ilik oldu delili in vah ili i. Chokole, Nana ve E lence yzlerini kapadlar. Artk ne ate leri ne de birka adm telerindeki Geronimo'yu grebiliyorlard. Srayla her birine dokunan elini hissettiler; sonra Geronimo Chokole'ye yakla arak onu srtna att ve frtnann iinde srnmeye ba lad. Nana srnrken Choko-le'nin baca na dokundu, E lence de Nana'nn baca na. Hibiri gremiyordu. Chokole platformun ucuna geldiklerini anlad, nk Geronimo'nun srt srnrken a a ya do ru e imlendi. Platformun d nda lo ekiller vard; bazlarnn asker oldu unu d nd, fakat emin de ildi. ekiller alak ve yuvarlakt; kaya da olabilirlerdi, yzlerini rzgrdan ve kumdan saklayan askerler de. Uzun bir sre yoku a a indiler; a a dzl e ula tklarnda al ve a alarn hayaletimsi izgileri belirginle -ti. Chokole, tek bir iple uzun bir sra halinde ba lanm atlarn yanma gelmeden nce onlarn kokusunu ald. Geronimo onu yere brakp kuca na ald. Byk bir kr atn ispanyol eyerine onu oturttu. Geronimo, Nana ve E lence kendi atlarn dikkatle setiler, bindiler ve Madre'ye yneldiler. Chokole atlarnn ortasnda geliyordu.

178 Rzgr arkalarnda onlar itiyor ve kadife iekleriyle allar nne katyordu. Zemin hafife yukar do ru kavistendi, sonra dikle ti. Atlar platolara varana dek tkezleyerek yrdler, sonra bir sonraki da yamacna kadar kolayca yol aldlar. Arkalarnda, altlarndaki vadilerde u uldayan ve ovalarda dola an frtnay duyabiliyorlard. Orada ise hava sakin, dingindi. afa n ilk klar altlarndaki Sonora ovasnn zerinde geni ve mavi gkyzne de erken, drt sava Mad-re'de dokuz yz metre ykseklikte, sivri bir da n tepesin-deydiler. Geronimo atlarn durdurdu ve a a ya drbnle bakarak keyifle homurdand. Srtarak drbn di erlerine verdi. A a da svari askerinin frtnada altlarndan frlayan atlar kovalad n grebiliyorlard. Hava dingin, temiz ve harika derecede tazeydi. Gne , bir gece nce tuza a d tkleri kk platformun stnde panldad; ate lerin yand ve frtnada snd yerlerde dumancklar vard. gn boyunca atla Madre'nin srtnda srekli gneydo uya gittiler. Muhte em da yamalarnda, srtlarnda su kaynaklar, zengin a a ve vah i iekler dolu da be iklerinde neredeyse keyif alarak atlann istedikleri hzda gitmeye braktlar. Drdnc gnn sabahnda, kayalk bir tepenin doru unda bir ate yaktlar ve atlardan birinden bir battaniye alarak, ate ten duman kardlar. Duman gkyzne byk bir top halinde ykseldi. Drbnle gneye baktlar. Bir saat iinde dllendirildiler. Gneyde yksek, sivri bir doruktan ba ka bir duman topu tembel tembel ykseldi. Atlara bindiler ve leden sonra Nedni grubuyla bulu tular. Onlar grd ne ok sevinen Juh, atllarn ba ndayd. Suyla de il, tiswin birasyla dolu su krbalar getirmi ti. Krbalar Geronimo'nun grubuna verdikten ve kendisi de byk yudumlar aldktan sonra Chokole'nin ata binmesine izin vermedi. Chokole bir krbadan bira ierken adamlar baca n tahtalara sardlar ve atlarn arasnda bir salncak kurdular. Mutlulukla, a rtc bir baharn egemen oldu u 179 da srtlarnn yaknndaki kk bir dzlkte bulunan Nedniler'in rancleria'sma do ru yola ktlar. Kutlamalar gece ve ertesi gn de devam etti. ikinci gnn ak amnda Geronimo kk atl grubunun ba arlarn anlatmaya davet edildi o. Kutlama kalabal arasnda de ildi. Juh onu platformun kenarnda buldu. Yksek bir kayaya uzanm , bir katr katarnn Chihuahua ovasna do ru gidi ini inceliyordu. Nuri'deki deh et ve fke, Sonora'y bir lgnl na sokmu u. Askerler vurucu g olarak rgtleniyordu. Bu askerlerden bazlar Chihuahua'dan bile geriye ekildi. Tpk Geronimo'nun gzledi i, hesaplad ve planlad gibi. 180 JVuzeydeki olaylar Geronimo'nun Chicuahua harekt planlarn de i tirecekti. Meskalero Apaileri'nin efi Jose-cito, halknn nde gelen liderleriyle birlikte, bar davas iin Santa Fe'ye kadar btn yolu kat etmi ti. Orada Amerika Birle ik Devletleri hkmet yetkililerine, halknn bar koruyaca n ve rn yeti tirece ini bildirdi. Kendisi ve liderleri, halkn vicdansz beyazlardan korumas iin Amerika Birle ik Devletleri'nin kendi topraklarnda bir kale yapmasn bile istediler. ef Josecito, Amerika Birle ik Devletler hkmetinin caniyane niyetinin farknda de ildi. Bu niyet, W ashington'n kendi Yerli Brosu temsilcisi E.A. Graves tarafndan veciz szlerle belirtildi: Bu rkn hzl ve son bir tkeni e yazgl oldu una ku ku yok grnyor... bizimki gibi aydnlanm ve Hristiyan bir hkmetten beklenebilecek tek ey, onlarn insani varolu tan k larnn gei yolunu dzle tirmek ve ilerletmektir. Josecito'nun yalvarmalar Birle ik Devletler Ordu-su'nun halkn ku atmasyla ve onlar Beyaz Da lar'dan Bosque Redondo'daki rezervasyona srklemesiyle dllendirildi. Burada, kra bir dzlkte hi a a, hatta bir kulbe yapmak iin gereken al bile yoktu. Meskalerolar yere ukurlar kazdlar, a r scakta kpekler gibi ya adlar. Hibir rn yeti medi. W ashington'n talimatlar uyarnca Yerli

181 Brosu'nden gelen taynlar alktan lme noktasna kadar azald. Isrgan kum bcekleri ve sivrisinek srklar Meska-lerolar'm her yann kaplad. lmeye ba ladlar Josecito bu muameleyi protesto edince ldrld. Birka yl nce New Mexico blmne komuta eden General Carleton, Birle ik Devletler Ordusu'nun niyetini astlarna verdi i bir emirle a a vurmu tu: "Buldu unuz her yerde btn kzderilileri ldrn. Bar istemeye al rlarsa, hrszlklar ve sular nedeniyle onlar cezalandrmak iin gnderildi imizi; bar yapma yetkimiz olmad n syleyin." Bu emir, "centilmenler anla mas" ile, kzlderili kadn ve ocuklarn ldrlmesine resmi olmayan bir izine kadar geni ledi. Resmi yok etme onay ve niyeti ak olunca, Te men George Bascom'n kstahl anla labilir. Yasad Apai gruplarnn iftlik ve madenci kamplarna fazla sk olmayan saldrlarnn d nda genel olarak bar vard, Apailer kanlmaz olana neredeyse edilgin bir biimde boyun e iyorlard. Boyun e enler hemen hi kar kmadan abucak ve sefil bir halde ld. Birle ik Devletler Ordusu genel olarak bu kzderililerde hibir sava zelli i gremiyor ve Apai'yi ayaktakm hrsz olarak kabul ediyordu. Te men Bascom eylemleriyle bu izlenimi de i tirecekti. Birle ik Devletler hkmeti, tarihindeki btn kzlderili sava larndan daha ok ya am, para ve malzemeye neden olan bir sava ta Apai'deki sava zelliklerini ke fedecekti. Bascom, Cochise'e Apai Geidi'nde bir konferans iin bulu ma mesaj gnderince, Cochise alarma gemek iin bir neden grmedi. Szn tutmu tu. Kalelerin saysnn artmasna ve beyaz adamlarn Apai topraklarna akn etmesine kar n bar vard. Apai Geidi'ndeki posta arabas istasyonunu sk sk ziyaret ediyordu; oradaki beyaz insanlar tanyordu ve halknn byk ksm istasyona odun ile katr ve atlar iin hayvan yemi ta yordu. Konferansa bir 182 karde , iki kuzen, bir kadn ve bir ocuk gtrd. Her zaman ta d ba n d nda silah yoktu. Cochise, Bascom'n adrnn evresindeki saysz askere dikkat etti ve ieri girip oturdu u zaman Bascom fkeyle ortaya kt. Bascom, Cochise'i yaknlardaki bir iftlikten melez bir o lan* karmakla sulad zaman, Cochise ba ta te menin aka yapt m sand. Gld. Fakat Bascom'n daha da fkelendi ini grnce, o lan hakknda hibir ey bilmedi ini, fakat ara traca n, muhtemelen Coyotero Apaileri'nin o lan ald n ve'e er byleyse kendisinin, geri getirece ini syledi. Bascom bunun zerine Cochise'in nerisini reddetti ini ba rarak aklad, o lan dnene kadar efi rehin olarak tutaca n aklad ve askerlere Cochise'i tutuklama emri verdi. Cochise aya a frlad. Ba n ekerek adr kesti ve mermi ya muru altnda kat. iki kez yaralanmasna kar n hzl hareket etti. Da lara ko arak bir grup sava yla birlikte geri dnd ve istasyondan beyaz tutsak etti. Daha ok sava ona katld ve leden sonra aklkta Bascom ve askerlerini net bir ekilde grebilecekleri bir yerde toplandlar. Akl n orasnda Cochise iki sava ve W arren adl beyaz bir adam olan bir rehineyle birlikte beyaz bir bayrak kaldrd. Bayra gren Bascom iki subayla birlikte, fakat rehinesiz ilerledi. 'Bayra n altnda bulu tuklar zaman, Cochise o lan konusundaki masumlu unu gene aklad; o lan aramak ve getirmek iin kendi sava larn gnderme nerisini tekrarlad. Fakat de i toku iin tarlann ortasnda bulu unca, Cochise elindeki rehineleri brakrken, Bascom'n da brakmas gerekiyordu. Bascom nce o lann geri getirilmesinde srar ederek bunu reddetti ve Cochise'in o lan kard sulamasn tekrarlad. fkelenen Cochise, * Yan irlandal yan Meksikal olan o lan, aslnda sarho vey babasnn daya ndan kam t. Bir Apai grubu onu alm t. Daha sonra Mickey Free olarak tannacakt: Birle ik Devletler Ordusu'nda bir izci ve yorumcu oldu; btn Apailerin nefretini kazand. 183

Bascom'a rehineleri brakmasn, yoksa kendisinin, Cochi-se'in elindeki rehineleri ldrece ini syledi. Bascom kabul etmedi. Orada bulunan subaylara gre, Cochise'in beyaz rehinesi, W arren konu tu. "Dinle, Te men, Cochise'i tanrm. Szn tutar. O lan onda de il. Bizi ldrecek. Gidip onunla anla . O lan sana getirecek." Bascom yantlad: "Hayr. Rehineleri brakmadan nce o lan alaca m." "Tanr a kna, adam! Bizi ldrecek! Sen deli misin? Ltfen... Tanr a kna... isa a kna... Hepimiz o lan bulmaya yardm edece iz." "Hayr." Cochise fkeyle rehinesini sava larnn arkasna geri ekti. Te men Bascom ve askerleri seyrederken, Cochise beyaz adam dzlkte kazklara ba lad. Sava larn tutuklulardan biraz uzakta atlarn stne yerle tirerek mzra n kaldrd; Bascom'a rehineleri kurtarmas iin son bir frsat veriyordu. adam ba rp Bascom'a yalvardysa da, te men ba n iki yana sallad. Atlarn mahmuzlayan Cochise ve adamlar ba ran tutuklularn ara ma atldlar. Geerlerken arkalarnda acmasz ispanyol mzraklar saplanm sessiz bedenler braktlar. Bascom hemen adamlarna rehinelerinden n getirmeleri emrini verdi; Cochise'in gz nnde efin karde ini ve iki kuzenini bir katr ahrnn e i inde ast. Daha sonra Dos-teh-seh adl kadn ve o lan, ordunun olay gecikmi ve yararsz kabul etmesinin ardndan Buc-hanan Kalesi'nden serbest braklacakt. Fakat zarar verilmi oldu. Beyazlarn Cochise Sava lar dedi i sava ba lam t. Dos-teh-seh, Cochise'in karsyd. Ayn nemde de Mangas Coloradas'n kzyd. O lan da Naiche. O gece Cochise'in grubundan hzl atlar zerinde tek ba na sava lar ayrld. Kuzeye ve do uya ve en nemlisi de gneye Sierra Madre'ye do ru at srdler. Atllar 184 acil eylemi harekete geirecek tek bir mesaj ta yordu: Mavi Ceketliler szlerini tutmam t. Geronimo ile Juh kuzeye geldiler ve onlarla birlikte Nedni grubundan yz sava geldi. Cochise'in atllarnn mesajlar iletmesinden otuz gn sonra, S.D. Jones leyi biraz gece Bowie Kalesi ile Apai Geidi'ne vard. Yk arabasnn, San Simon Vadisini, Steins Peak Da lar'ndaki Doubtful Kanyon ile Chiricahua Da la-r'ndaki Apai Geidi arasnda ikiye ayran San Simon Nehri'nin hemen batsnda devrildi i d nlrse hafife alnacak bir ba ar de il. Fakat o srada S.D. Jones glklere al mam bir ta maclk irketi de ildi. Burley yapra i neyen dev gibi bir adam ta maclk uzmanyd ve yk i inde ta eronluk yapyordu. San Antonio'dan oraya onca yol boyunca arabalarn yuvarlam t; alt katrla ekilen, yirmi gznn her birinde sekiz bin pound bulunan canavar gibi aralar. S.D.'ye Kfreden Jones denilirdi: Kfrn yksek bir sanat haline geldi i katr ticaretinde yaratc da arc na kar bir kran. Szle mesi Beam & Company of Tucson ileydi, onlar iin her yz mil iin pound ba na bir sent anla ma yapm t. Beam & Company'nin, kendisinin mal verdi i Birle ik Devletler Ordusu kalelerinden ne ald , onlar ilgilendiren bir i ti. i iyiydi. Kaleler New Mexico ve Ari-zona topraklarnda ptrak gibi bitiveriyorlard: Birle ik Devletler tarihinde askeri kurumlarn en byk yo unla mas. New Mexico'da eskiden var olanlar saymazsak yenilerden bazlar unlard: Sil ver City'de Bayard Kalesi, De-ming yaknlarnda Cummings Kalesi, Rio Grande'de Hatch'in kuzeyinde McRae Kalesi, Craig Kalesi'nin batsnda Ojo Caliente Kamp: Dona Ana'nn kuzeyinde Seldon Kalesi, Lincoln County'deki Rio Bonito'da Starton Kalesi, Pecos'da Sumner Kalesi, Santa Rita'da W ebster kalesi ve Gi-la Nehrinde W est Kalesi. Arizona'daki yeni kaleler arasnda unlar vard: Beyaz Nehrin Do u atal'nda Apai Kalesi,

185 Apai Geidi'nde Bowie Kalesi, San Pedro'da Grant Kamp, Buchanan yaknlarnda Crittenden Kalesi, Thomas Kalesi yaknlarnda Goodvvin Kalesi, Huachua Da lan ve San Pedro yaknlarnda Huachua Kalesi, Tucson'da Lovvell Kalesi, Verde ile Salt nehirlerinin kesi ti i yerde McDowell Kalesi, Verde Nehri'ndeki Prescott'un do usunda Verde Kalesi ve Prescott'da W hipple Kalesi. Kaleler di er kalelere ok yaknd, neredeyse birbirlerini greceklerdi. Devriyeler ksa yry lerde birbirlerine rastlyordu. Bu kalelerin askerlerinin doyurulmas, giydirilmesi, silahlandrlmas, ikilendirilmesi ve fahi elendiril-mesi gerekiyordu. Tucson drt bin serserisi, tccar, viski yapmcs, kumarbaz, fahi esi, muhabbet tellallar ve metrekare ba na dnyadaki btn yerlere oranla daha fazla ordu ihalecisiyle bir e lence yeriydi. "Apai Sava " ba lam t. Bir kumarbaz oyunda hile yapar da tanksz vurulursa, gazete ba lklar hemen bir Apai katliamndan sz ediyordu. i ler akt. Do uda yurtta lar eli kanl, insanlk d Apailer'den deh etle korkuyor ve W ashington'm kkreyen politikaclarnn Batda "yerle en" Hristiyan halkn ya amm daha ya anlr klmak iin daha fazla denek, daha ok kale ve daha ok asker gerekti i aklamalarn ciddiyetle kabul ediyordu. Tucsonlu ihalecilerin eline geen deneklerin nemli bir miktar, r vetler sayesinde tekrar politikaclarn cebine dnyor, onlar da Apailer'e kar imha politikasn sertle tiriyor, konu malarnda grlyorlard. Zenginlik o kadar bol bol akyordu ki, Tucson'un gneyindeki Tombstone'un yoksul kulbelerine bile ya am getirdi California Yolu'ndan ok uzakta olan Tombstone, altn ak mdaki payn ayartmalarla cazip hale getirdi ve askerler izinlerinin yarsn viski ve fahi elere ula mak iin geirir oldu. Bylece Tombstone bir fahi e ba kenti halini ald. "Dv muhabbet tellallar" W yatt Earp ve karde leriyle daha sonra yk, ark ve sinemada parlayacak olan Bat'nn di er nllerini kendisine ekti. 186 S.D. "Kfreden" Jones hi aldrmyordu. Kendi i ine bakard; it iti yer, sona kalan dona kalr. Ya amnda yalnzca bir tek Apai grm t: El Paso salonlarnn arka kaplarnda dolanarak tuhaf i ler yapan ve viski almak iin alan zavall, pis bir hrsz. S.D. bunca yaygarann neden koptu unu hi anlayamyordu. Grd Apai'yi yenmek pek de sava a benzemiyordu; daha ok birinin koksun diye kar sidi ine e ek kakas kar trmas gibi bir eydi. Zavall pi kurularn ok hzl ldrmedikleri srece S.D. askerleri destekliyordu. Hzl ldrmeleri i i iin kt olurdu. S.D. deri kamsn bar n tezghna vurdu ve bu, bir masada iki ien yarm dzine askerin ilgisini ekmedi. Nakliyeciler grltl, yaygn ve gerekli bir karn a rsyd. Barmen, istekleri " i esi yedi dolar" diye yantlyordu; S.D.'nin ba i aretiyle i eyi inanlmaz derecede pis bir bardakla birlikte nne koydu. S.D. paray uzatt, yarm bardak iki koydu ve barda havaya kaldrarak filozofvari bir tavrla "Hepinizin stne i erim," dedi. Dudaklarn bardaktan ekince dnd ve kapdan kafa dericilerini iki yz krk katra mal yklerken seyretti. Dericiler bara ko mak iin i lerini bir an nce bitirmek istiyorlard. iki tanesi Ang-lo, on yedisi Meksikal'yd. S.D. ndeki yk arabasn kendisi kullanyordu. Byle yapmas paradan tasarruf etmesini sa lyordu. Sabah Apai Geidi'nde bir ordu devriyesi korumasnn planland bir molayd bu. El Paso'dan btn yol boyunca refakatileri vard. Bliss Kalesi'nden devriyeler Mesilla'ya kadar onlara e lik etmi , burada Thorn Kalesi'nden bir devriye Mimbres Nehri'ne kadar gtrm t; orada da McLane Kalesi'nden bir devriye onu Doubtful Kanyonu ve San Si-mon Vadisi'nden geerek Big Burro da larnn altndaki dzlklerden Apai Geidi'ne gtryordu. S.D.'nin varaca yer Tucson'du ve arabalarndan on sekizi un, domuz eti, viski, kuru mallar ve eker dolu olmasna kar n, iki tanesi her birinin bin at bulunan Spencer tfekleriyle doluydu. 187 Yoldaki faaliyeti izleyen S.D. viskinin di er yarsn da barda a koyarken, barmene, "Bu bo a i ini dolduran kan iici, a a lk pezevenge daha ya l bir buffalocu bulmasn syle. Buradaki," dedi barda iindekini imek zere kaldrrken, "krk sekiz saatten fazladr bo ann mallarndan uzakta ve

fnn iinde." iki yudumda barda bo altt. Bu tr komplimanlara al kn olan barmen omuzlarn silkti. Deneyimli bir savunmayla, "Krk sopa," dedi, "San Antone'den dosdo ru buraya." Yolda biri S.D.'nin dikkatini ekti. Kapya kt. Yrtk prtk giysiler, sandaletler ve byk bir sombrero giymi bir Meksikal arabalarn evresinde dolanyor, brandalarn altna bakyordu. S.D. "Hey," diye ba rd "Hey sen Meksikal! Kn sildi in ellerini arabalardan ek!" Gen dolanmaya devam etti ve ak ki duymad ya da ingilizce anlamyordu, nk btn arabalarn arkasna bakmay srdrd. S.D. onu bir an mal sahibi fkesiyle izledi, sonra ba ka bir iki daveti ald. Gece arabalara nbeti dikmeyi viskinin bulankla trd aklna not etti. Daha sonra salonun nnde kafa dericileriyle birlikte dururken genci yeniden grd. Gne batm t ve alacakaranlkta bir gen, Apai Geidi'nden batya do ru, i grmez haldeki bir katr sryordu. S.D.'ye bir muhafz yerle tirme d ncesini hatrlat. Yannda duran Meksikal'ya, "Allann belas hrsz Meksikallar," dedi. O da bir hrsz olmad , dolaysyla mantken de Meksikal olmad iin stne alnmad. "Si," diye kabul etti. S.D. fkeyle, 'Yalnzca hrsz de il," dedi, "gece vakti kendi ba na gitti ine baklrsa deli de." "Si, es loco!" S.D. konuda yanlyordu. Adam "hrsz" de ildi, deli de ildi ve Meksikal de ildi. O, Naiche'ydi. S.D. "Kfreden" Jones lmcl bir hata yapyordu. 188 afaktan nceki serinlikte Te men J.W . Davis'in komuta etti i otuz asker eyerlerinde isteksizce dimdik oturarak Apai Geidi'nden batya do ru gidiyordu. Arkalarnda S.D. i esinden cmert bir yudum ald, bir gece nceki a rsn dindirmek istiyordu. Dizginleri sol eline alarak kamsn nndeki katrlarn ba larna indirdi. Arkasnda ba ka kamlar da saklad ve yirmi arabann dev tekerlekleri askerlerin arkasnda yava a Apai Geidi'nden gemeye ba lad. Geit'ten ktktan sonra yol birden keskin bir ini oldu ve S.D.'nin sa aya fren dire inden sarkan deri kay ta kayd. Aya yla a a ya iterek ve dire i eken sa eliyle destek olarak fren papularn tekrar arka tekerleklerle temasa soktu. Yirmi araba yoku a a ya giderken hayali heyulalar gibi gcrdad. S.D. dizginlerini ekerek, katrlarnn arka a rlklarn ve ko umu geriye do ru ekmelerini sa layan, arabay durdurmaya yardm eden "k frenleri"ne dayad. Zor bir i ti bu. Sabah S.D. ve kafa dericileri nlerindeki akl grnce memnun oldular. Aklk tekdzeydi, fakat hi de ilse aydnlkt. Yarm mil telerinde askerler askeri olmayan bir tarzda yava yryen atlarnn zerine tembelce uzanm t. ilk gece kampndan nce Sulphur Springs Vadisi'nde on mil gideceklerdi. Ertesi gece batda grnen Ejderhalar ile Sulphur Springs'da kamp kurdular. leden sonra Ejderha-lar'a varnca, S.D. yola devam etmeyi nerdi, fakat Te men Davis bunu kabul etmedi. "Burada kamp kuracak ve Ejderhalar' yarn geece iz." S.D. yeterince insafl bir ekilde, "Minnie Hala'nn k," dedi, "gn ndan daha drt saat yararlanabiliriz. Ne yapaca z, burada durup burnumuzu mu ekece iz?" David, "Durup istedi in eyi ekebiliriz," dedi. "Sen benim sorumlulu umdasn ve Cochise'in topraklarnn tam or-tasndayz. Yarn sabah hareket edece iz." Te men ate yaklmasna izin vermedi ve arabalarn 189

evresine muhafzlar koydu. Muhafzlar gece parolalarla de i iyordu. afakta harekete geerek, yksek doruklarla kanyon duvarlar arasnda dnerek geen dar geitte yava a ilerlediler. imdi askerler arabalarn yannda at sryor, tfeklerini knndan kartm eyerlerinin yannda tutuyorlard. Yukardan onlar seyrettiler. Askerlerden bazlar Apailer ile sava m t. Bir saldr olursa hi uyar gelmeyece ini biliyorlard. leyin kanyonlarn sonuncusundan l grdler ve bir saat iinde da lardan ktlar. Te men Davis kafileyi durdurdu. Atn S.D.'nin arabasna yakla trarak drbn kaldrd, ufku tarad. Bulundu u yerle Tucson arasnda yetmi be millik l uzamyordu. Ne da , ne Apai'nin arkasna saklanabilece i tepe vard. Adaay ve kakts d nda bitki bile pek yoktu. l frn gibiydi ve gne in beyaz, krle tiriciy-di. S.D., scaktan ve te menin uzun incelemesinden rahatsz oldu. Yzndeki teri silerek, " imdiii," dedi, "hi atl araba, sirk ya da plak kadn grdn m?" David drbn indirdi. "Hi Apai grmedim. Lowell Kalesi'nden devriye de grmedim." Davis, S.D.'nin ac mizahn de erlendirebilecek bir adam de ildi. Sorununu d nerek ka larn att. Sorunu emirlerdi. Ald emirler; katar Ejderhalar' geene kadar refakat etmek, Lowell Kalesi'nden bir devriye ile bulu makt. Lowell Kalesi'nden devriye gelmedi i zaman ne yaplaca sylenmemi ti. Te men Davis tam bir askerdi ve bu nedenle sorunu benimsenmi bir ordu tarzyla d nd. Sorunu zd. "Bak," dedi, "devriyem urada, da larda kamp kuracak. uralara gzc yerle tirece im," yksek bir kayay gsterdi "Ve Lowell Kalesi'nden gelecek devriye sizinle bulu ana kadar sizi gzleyece iz. Btn leden sonra gz190 mz stnzde tutaca z. Devriye sizinle bulu mazsa gece kampna kadar sizi izleyece iz." "Bana uyar." S.D. baca nn yannda duran Spencer tfe ine vurdu. "Onlarn on dokuzu arkamdaki on dokuz kafa dericiden daha fazla eder. Yirmi Spencerli yirmi kafa derici de ne Apaileri, ne de ba kalarn takar." S.D. "Kfreden" Jones krbacn aklatarak arabalar askerlerin nnden le ve kaderine do ru srd. Te men Davis askerlerine glgeye geme emri verdi. Bir saatten fazla sre dans eden s nlar iinde kendisi de, dinlenen askerleri de yava a lde yol alan arabalar plak gzle grebildiler. Daha sonra David tepesindeki yamaca iki gzlemci gnderdi ve birine drbnn srekli arabalarda tutma emri verdi. Bu grev yerine getirildi ve iki saatlik gzlemden sonra Lowell Kalesi devriyesinin arabalarn yanna geldi ini grdler. i ine sadk bir subay olan Te men Davis'in kendisi de yamaca kt ve devriyeyi grd. Hemen adamlarn Ejderhalar'a e kin gidi le geri dndrd. Ba ka nemli grevleri vard. Buradaki grev tamamlanm t. Daha sonra Te men Davis, devriyeyi grm olan iki askerle birlikte tank olarak a rlacakt. Kendisinin de ordunun da kafas kar m t. Te men Davis grdklerini aslnda grmemi ti. Bu kesindi. Davis ve iki tank bir yanlsama grm t. Askerler gibi giyinmi Apailer'in kafilenin sorumlulu unu ald olasl ortaya kt, fakat Davis ve Ordu soru turma subaylar, S.D. Jones ile hi de ilse kafa dericilerinden bir ksmnn yakndan onlar tanyaca n, o zaman da bir kar hareket olmas gerekti i zerinde hemfikirdiler. Davis ve iki tan nn devriyenin arabalarn yanma gelmesini dikkatle gzlerken hibir sorun yoktu. Olay hemen "yok olan arabalar" olay olarak dikkat ekti, fakat lgn sava iinde ok gemeden unutuldu. Olay, Birle ik Devletler Ordu kaytlarnda zlmeden tozlanmaya brakld.

191 Apailer'e gre ise esrarl bir yan yoktu. Naiche, Apai Geidi'nde ya l katrla geerken, fazla uza a gitmedi. Bir saat iinde yoldan ayrlp bir sava nn iki hzl atla bekledi i bir vadiye geldi. Atlar hzl ko tur-tarak Sulphur Springs Vadisi'nden Ejderhalar'a geldiler. "Cochise Kanyonu"nun belirli bir vah i blgesinin gizli kuytularnda yz Apai sava me e ve am a alarnn glgesine oturmu tu. Ortada kk bir ate yanyordu ve ate in evresinde Naiche'nin rapor verdi i adamlar vard. Hep birlikte bin cesur gerilla saldrsna kolayca nclk etmi lerdi. Yarm yzyldr Meksikallara kar gerilla sava nn ba nda ya l Mangas Coloradas; Cochise ve parlak Juh; ve Sava aman Geronimo vard. Btn Apailer iin sevgi ve kaygdan dolay yrtlen sava yllar onu tm topraklarn uzman klm t; d mann al kanlklarna ili kin ayrntl bilgiyle birle en bu uzmanlk onu yenilmez bir stratejisi ve sahra generali haline getirdi. Naiche'nin toplad bilgi, arabalarn Tucson'a gitti ini ortaya koyuyordu. Geronimo'nun ordu devriyeleri, kaleden maksimum uzaklklar hakknda bilgisi, Te men David'in devriyesinin yakla k hangi noktada geri dnece ini karmay kolayla trd. Katar kar layan devriyenin Tuc-son'daki Lowell Kalesi'ne ait olaca ndan kesinlikle emin olmak kadar basitti. O srada Te men Davis ve S.D.'nin arabalar Ejderha-lar'dan kt ve Davis drbnyle l incelerken, drt Apai generali i e koyulmu tu bile. Mangas Coloradas ve Juh, iki yz sava yla birlikte bir gece nce Tucson'a do ru batya yola km t. Silahlar yalnzca ok, yay ve misket tfe iydi. California Yolu'nda Tucson'un krk mil do usunda, elli askerlik bir kampa, Lo-well Kalesi'nin devriyesine saldrdlar. Mangas ile Juh saldrda elliden az sava kulland. Di er sava lar kuzeyde, Santa Catalina Da lan'nn eteklerinde beklediler. Kampta sabahn ilk saatlerinin grili ini sinerken kalc bir arp maya girmediler, askerlere ate ettiler ve kuzeye ekildiler. Devriyenin komutan onlar takip etmek iin tereddt ederken, yeniden toplanp saldrdlar. Spencer tfekleriyle silahlanm devriye, yirmi be mil erimli ate gleriyle sava lar Santa Catalinas'n eteklerine kadar kovalad. Burada devriye srpriz bir saldrya u rad ve geri ekilme yolu tkand. Askerlerden bir ksm Lo-well Kalesi'ne yz geri kaarken ldrld. Bu srada Cochise, arabalar beklemek zere California Yolu'nda batya yneldi. Onunla birlikte Apailer'in elindeki misket tfeklerinin o unu ta yan otuz sava vard. Ele geirilen ordu niformalarndan paralar, mavi ceketler ve apkalar giymi lerdi. Bu, Te men Davis'in grd "devriye"ydi. Cochise'in yola kmasndan on iki saat nce Geronimo da ayn yne do ru yola km t. Yirmi sava s vard. Bunlar atl de ildi, yaya ko uyorlar ve bellerin-deki uzun baklarn d nda silah ta myorlard. Geronimo yanlsamann yaratcsyd. S.D. Jones, Te men Davis'ten ayrlrken hi kaygl de ildi. Dericilerine evresindeki geni ufku gzleyecekleri szn vermi ti. Dericilerin o u kdemli nakliyeciler, Spencer tfe ini ok iyi tanyan yapl adamlard. S.D. arkasnda Te men Davis'in onlar izledi ini, nde de Lowell Kalesi'nden devriyenin geldi ini biliyordu. evresindeki geni , dzgn l zemini srpriz bir saldry tamamen olanaksz klyordu. S.D. d ncelerini daha ho eylere kaydrabilirdi bir hafta sonra Tucson'un salonlarnda kumar oynama, tan t geceli i otuz papele fahi e gibi. S.D. dudaklarn aprdatt i esinden bir yudum daha ald, katrlar biraz daha hzl gitmeleri iin kamlad. Bir saat geti; sonra iki saat. Gne batmak zereydi ve S.D.'nin yznde parlyordu, apkasn gzlerinin zerine biraz daha indirdi. Scakt, geceki sk bir al madan sonra fahi enin karnndan daha scak. Fakat hi rzgr yoktu. S.D., rzgr lde esti inde kam gibi vuran, sran kumu 193

sca a tercih etti i zamanlar grm t. Son zamanlarda kum frtnas yoktu, fakat S.D. girerken adaay y nlarnn etrafnda toplanan kum beklerine dikkat etti. Adaay rzgr krm ve kumu engellemi ti. Yolculuklar bitmeden hemen nce byk bir kum frtnas oldu una da dikkat etti. Yolun iki tarafnda adaaylannn etrafnda toplanm byk y nlar vard. S.D. yolun yaknndaki y nlar ve adaay allarn daha yakndan incelemi olsayd da, adaaymn arasnda dinlenen ba lar grmezdi. Eski bir Apai ataszn "Aptallar e lenmek ve lm iin uza a bakarlar... her ikisi de yan ba larnda-dr" bilmi olsayd bile, ba lar grmezdi. Kim adaay allarnn arasnda ba , vcutsuz ba arar ki? S.D. arabalarn y nlarn yanndan geirdi. Son araba da S.D.'nin grd ilk y nn yanndan getikten sonra, kumdan mucize gibi tknaz bir ekil do ruldu, iki adm att ve arabann arkasna atlad. Bu, Geronimo'ydu. Yolun kar kenarndan ikinci bir ekil do ruldu ve arabann nne atlad. Di lerinin arasnda uzun bir bak duran Geronimo, nde oturan dericinin tam arkasna me-lene kadar ykn zerinde srnd. Sessiz, hzl bak kafa dericinin enesinin altnda parlad. Kafa derici tek bir ses karamadan bo az ikiye ayrlm halde arabann arkasna yuvarlandi. ikinci ki i, Naiche, dizginleri ald, dericinin koltu una trmand ve katrlar dzgn bir ekilde yollarna devam ettiler. Geronimo katrlar arasndaki aral a girdi ve birbirine ba l ko umlar izleyerek tm katr ekibi boyunca ilerledi. Yere d erek ndeki katrlarn nne geti ve ikinci arabaya girdi. Brandann altnda srnrken ikinci sava yolun kenarndaki bir y ndan do ruldu ve arkasna atlad. ikinci derici de ayn sessiz ve etkili biimde bertaraf edildi. Geronimo arabalarda sessizce, lmcl bir yo unlukla hareket etti. On dokuz araba! iki mil boyunca on dokuz adam ld; 194 her seferinde bir sava do rulup l dericinin dizginlerini ald. Geronimo, S.D.'nin arabasnn arkasna girdi i srada deh et verici bir grnts vard. On dokuz adamn bo az damarlarndan f kran scak kan alnndan gzlerinin altndaki sar eritlere akyordu. Yz, plak g s ve kollar, rengini parlakla tran terle kar m ve lmn tatl kokusunu yayan kanla kalnla m t. Belki S.D.'nin arkaya dnmesine bu koku neden oldu, belki de yalnzca i esine uzanyordu. Her neyse, gz ucuyla brandann altnda hareket eden bir glge yakalad. Kendisine do ru sessizce, hzla srnen, kanl dudaklarnn arasnda bembeyaz parlayan di lerde bak tutan deh eti grmek iin tam olarak dnd. Kara gzler ldrme arzusuyla hayvani bir alk ekiyordu. S.D. bir an donakald. Fakat yalnzca bir an. Koltu undan do rulmaya al t ve ba racakt, fakat bo azndan hi ses kmad. Katrlarn dizginlerini sk trarak kalkarken otura ndan arabann iine yuvarland ve canavar tekerlek onu uylu undan yakalayarak baca n lapa gibi tt. Hatrlad son ey bu oldu. Lowell Kalesi'nden gelen ara trma devriyeleri ertesi gn S.D.'yi canl buldular. Kams paralanan baca na dolanm ve kan kaybndan lmesini nlemi ti. Kaybolan arabalarn tek canl tan yd. Askerler yoldan gneye do ru dnen izleri takip ettiler, fakat birka mil sonra izler yok oldu. Rzgr ve olaslkla at srtndaki Apai'lerin srkledi i allar ok gemeden araba tekerleklerinin btn izlerini silmi ti. S.D. "sar eritli Apai"den tutarsz bir ekilde sz etti ve gizemin zlmesine yardmc olamad. Anla ld kadaryla bir daha nakliyecilik yapmad, fakat bir sre Tuc-son'da dolanarak araba gizemindeki terr ann anlatt da anlatt. Tucson'un ayaktakmnn arasna kar arak Gneybat tarihinden sonsuza dek ekildi. Fakat "Sar eritli Apai"yi tanmlayanlarn says giderek artyordu. 195

Chiricahua Apaileri iin yk arabasnn ele geirilmesi art bir dld; yalnzca ok ihtiya duyulan gda iin de il, silahlar iin de. Modern Spencer tfekleri ve mhimmat, birok sava ya ate gc sa lam t. Arabadan alnanlar, Ejderha Da lar'nn en gneydeki blgesine gtrld ve onlar Guadaupe, Chiricauha Da lar ve Big Burros'a do ru kuzeye ta yan devriyeler arasnda da tld. Yzyllardr kazandklar gerilla deneyimlerini uygulayan Apailer kk gruplara ayrlarak kalabalk d man topraklarnn tam gbe ine da ldlar. Giderek says artan d mana oranla kk olan tek bir byk grupta yo unla mak, d man kuvvetlerinin stlerine saldrmas ve hemen bozgun anlamna gelecekti. Bu kk gruplar California Yolu boyunca sava ta byk etkinlikle kullanldlar. Ordu, devriyelerini birbirlerine ate edebilecek kadar yakn yalan dizdi i zaman, Apai gruplar kaleye malzeme ta yan katarlara saldrdlar. O la a Siyulan'nn byk efi olan Kzl Bulut'a hakl olarak Kearny Kalesi'ne kar harektndan ve kalenin kapatlmasndan dolay askeri itibar verilmesine kar n, Apai generallerine byle bir itibar verilmedi. Fakat kk gruplar etkili kullanmlar ve lmcl saldrlar, Birle ik Devletler Ordusunu, Hatch yaknlarndaki Torn Kalesi, Santa Ri-ta'daki McLane Kalesi, Santa Cruz Nehri'ndeki Mason Kamp, Reserve-New Mexico yaknlarndaki Tularosa Kalesi, Arizona'daki Sacaton yaknlarnda Barrett Kalesi, San Pedro Nehri yaknlarnda Arizona'daki Grant Kamp, Noga-les yaknlarndaki Calabasas Kamp, Socorro'nun gneyindeki Conrad Kalesi ve Mesilla yaknlarndaki Fillmore Ka-lesi'ni kapatmaya zorlad. Birle ik Devletler Ordusu "resmi olarak" bu kaleleri "artk etkin" olmadklar iin kapatt; bu aklama gere i belirtiyordu, arna nedenini belirtemiyordu. Apailer'in, siyasal gleri, mali etkileri ve basmda dostlar olmayan bir halkn kahramanca sava m tarihin sayfalarnda yer almaz. Gene de, onlan klele tirmek ve 196 yok etmek isteyen iki gl hkmete kar direnen kk bir grup insann bu sava mnn tarihte benzeri yoktur. 197
s

-Birle ik Devletler askerleri krdaki isyanlar bastrmak amacyla California Yolu'ndan ekildi i zaman, Apai gruplar California'ya giden btn gmen trenlerine, malzeme trenlerine yolu ve Butterfield Posta Arabas Hatt'n fiilen kapadlar. Tom Jeffords bu hattn temsilcisiydi. Bir yldan az bir srede Mimbres Nehri ile Tucson arasnda on drt srcsnn ve saysz yolcunun ldrld n; hat yetkililerinin o unun yand n grm t. Kendisi de iki kez yaralanm t. Neredeyse i siz kalm t ve yalvarmalar, kendisi aresiz bir orduya hibir anlam ifade etmiyordu. Jeffords kararl bir adamd, sorumluluklarnn farkndayd ve bu grevi yapma abas gsteren tek insand. Bar yllarnda birok Apai ile yakn ili ki kurdu u iin Apai dilini az ok akc bir ekilde konu uyordu. Bir sabah birden bir karara vard. Apai Geidi'ndeki a llarda aylak aylak dola an tand "dost" bir Apai grerek yanna gitti ve bir avu dolu para uzatarak, "Beni Coc-hise'e gtrmeni istiyorum," dedi. Apai ona uzun bir sre bakt. Jeffords lgnd. Yllardr tek bir beyaz adam Cochi-se'in yzn grmemi ve bunu anlatacak kadar ya amam t. Apai omuzlarn silkti; btn beyaz adamlar deliydi zaten. Paray ald ve Tom Jeffords' Apai Geidi'nden Ej-derhalar'a gtrd. Geit'ten sonra gneybatya dnerek 198 Sulphur Springs Vadisi'ni getiler, iki gece kamp kurdular. Kamp ate inin evresinde melmi dururken tuhaf bir grntleri vard: Apai'nin de beyaz adamn da aklkta, zellikle birlikte kamp kurmayaca bir sava n ortasnda, bir Apai ve kzl sakall bir Anglo'ya e lik eden iki at ve bir yk katr.

nc gn California Yolu'nun gneyinde Ejderhalar'a girdiler. Annda kayalk bir araziyle, atlar zorlayan dik e imlerle kar la klar iin attan inip yrmek zorunda kaldlar. ilerlerken da lar, kk tepeler, kanyonlar ve birdenbire yz metre d en dimdik ini lerle daha da ykseldi. leden sonra derin bir kanyonun dar zemininde atla giderlerken bir tfek ba larnn epeyce stnde patlad. Apai gizlenmeye al mad. Tfe ini gkyzne do ru tutarak durdu. At bir uyaryd. Bir anda ba ka bir tfek sesi uzaklarda duyuldu. Uyarnn kar l gelmi ti. Rehber atn durdurdu. "Ben buraya kadar geliyorum," dedi. Jeffords, "Cochise nerede?" diye sordu. Rehber omuzlarn silkti. "Buras onun yeri. Tam olarak nerede oldu unu bilmiyorum, fakat, ba n ileriye do ru uzatt seni grecekler, onlar bulmakta zorluk ekmezsin." Rehber bunu syledikten sonra Jeffords'a u ursuz bir edayla "Adios" demek iin dnerek kanyondan a a ya do ru gitti. Tom Jeffords, ani lmn d nerek, uzun bir sigara yakmak iin durdu; sonra geni omuzlarn silkerek yoluna devam etti. Kanyon dnyor, yksek kaya duvarlar arasnda ancak tek bir atn geebilece i kadar daralyordu. Yukardaki gkyz kl ve mavi olmasna kar n gne in szama-d kanyon lo tu. Jeffords birden am a alaryla kapl daha geni bir kanyona girdi. Bir yerlerde su sesi duydu. Byk bir rancheriayd oras. A alarn arasnda ok sayda tipi vard. Jeffords yava a tipi'lerm arasndan geti. 199 Apai sava lar bir akl n nnde toplanm t. Kadn ve ocuklar kalabal a do ru a alarn altndan yakla tlar. Sava lan yzleri boyalyd ve tfekleri vard Jeffords verdi ve Jeffords kollarn onlarn yanna varmadan nce atndan atlad. Dizginleri yannda duran a rm bir kadna tabanca kay n zerek onu da kadna uzatt. Dosdo ru sava larn zerine yrd. yakla rken sava lar ayrlarak byk bir tipi'ye giden bir yol atlar. Uzun boylu bir Apai kavu turmu tu ve tipi'nin nnde duruyordu.

Jeffords ona bakarak durdu ve Apai diliyle konu u. "Sen Cochise misin?" Uzun boylu Apai bir sre yant vermeden onu inceledi. Gzleri sakin ve zekiydi. Beyaz adamn ortaya k ndan ok oldu u belliydi. "Ben Cochise'im," diye yantlad. Daha sonra Tom Jeffords szckleri yaya yaya konu masyla bunu yle anlatacakt; " ey, Cochise'e kim oldu umu akladm. Ona i imin araba hattn i ler klmak oldu unu ve i imi kaybetmek zere oldu umu anlattm. Apailer'den nefret etmedi imi ve Apailer ile sava mad m syledim. Onlarn topraklarn ne almak ne de sorun yaratmak istemedi imi syledim. Apai topraklarndan arabalarmn saldrya u ramadan gemesine izin verirse bunu takdirle kar layaca m anlattm." Cochise, Tom Jeffords'm cesaretine ve drstl ne sayg gsterdi. Cochise'in lmne kadar srecek bir dostluk kurdular orackta. Bu ilk toplantda bir anla ma yaptlar; Cochise hibir Butterfield arabasna zarar verilmeyece ine sz verdi. Bu sz btn Apailer tarafndan sonsuza dek tutuldu. Tom Jeffords, Cochise ve Apailer'e hi hediye vermedi. Hi dl nermedi. Apailer'e hibir anlamda, hibir maddi kar sa lamad. Bu anla ma birok yersiz grntye yol at: Califomia Yolu'nda yolculuk eden Butterfield arabalar, bazen askerlere pusu kuran ya da yk katarlarna saldran Apai sava larnn gzlerinin nnde 200

kazasz belasz ekip gidiyordu. Butterfield Hatt'nn bir srcs ya da yolcusunu yaralamak iin Apailer ne ok ne de mermi kullandlar. Beyaz adam Cochise'e stnlk taslamadan ve onu aldatmadan yakla yordu Apailer'e iyi davra-nld her durumda onlarn da sorgusuz sualsiz onurlu ve adil davrand n kaytlar ak seik gstermektedir. Ne yazk ki Birle ik Devletler Ordusu'nun kaytlar Apailer'i kapsamaz. nl da adam Joseph Reddeford W alker bir keresinde bir altn arayacs grubunu batya gtryordu. Grubunu terkedilmi McLane Kalesi'nin binalarnda dinlendirirken, bir Meksikal src Apai topraklarndan geerken onlara katlp katlmayaca n sordu. Src korkmu tu. Birka mil tede byk bir Apai grubu Mimbres Nehri'nde kamp kurmu tu Grubun kamp ate inin evresinde oturan dev gibi bir adam tanm t. nl ef Mangas Coloradas'd bu. W alker ve adamlar bir plan yaptlar. nlerinde nerdey-se iki yz mil boyunca d man Apailer vard. Mangas Co-loradas' yakalayp topraklarndan kana dek rehine olarak tutsalar, hibir Apai'nin onlara saldrmayaca n biliyorlard. Apai topraklarndan geince Mangas' serbest brakmay planlyorlard. Planlarn uygulamaya koyarak ki iyi bir ate kes bayra yla Mangas'n kampna gnderdiler. (Beyaz adam ve subaylar "hain" Apailer'in onuruna istisnasz gveniyorlard.) adam geri dnd ve ya l efin bulu up bar yapma nerisini d nece ini syledi ini bildirdi. Sabah onlarla gr ecekti. adam "Mangas'n yannda eytani grn l bir sava nn oturdu unu" da belirttiler. Sava nn yanaklarnda sar eritler vard. adam ayrldktan sonra Geronimo, Mangas ile tart t, ona beyazlarn hain olduklarn ve gvenilemeyeceklerini syledi. Orada bulunan iki ef, Geronimo'nun yannda yer alarak Mangas'a gitmemesi iin yalvardlar. Bunlar, Del-gadito'nun lmnden sonra W arm Springs'in yeni efleri olan Victorio ile Loco'ydu. Mangas ikna edilemedi 201 1846 kadar eski bir tarihte Mangas, Anglolar ile bar yapmaya al m t. O yl Birle ik Devletler ordu yetkililerine gitmi ve halknn ku aklardr ispanyollar tarafndan kle edilmeye kar sava t n aklam t. Apailer'in, Birle ik Devletlerin Meksika ile sava ta ittifak kurmasn nermi ti. Askeri yetkililer reddetmi ti. Uzun yllar nce, Apai topraklarndan batya giden Teksas s r srcleri, Mangas Coloradas adl ok uzun boylu bir efle bulu malarn gnlklerine kaydettiler. S r srcleri California'ya do ru batya giderlerken, istisnasz Mangas'la, bazen yz sava yla birlikte kar la tlar. Her seferinde Mangas onlara nazike su kaynaklarn gsterme ve Apai topraklarndan gemelerine yardm etme nerisinde bulundu. Srcler her zaman kabul ettiler; gnlkleri Mangas ve sava larnn yardmlarn nasl vdklerini yanstt. Srcler yolun sonunda tek bir s rn bile alnmad n belirttiler. Srcler yaptklar i kar l nda birka ba s r keserken efle adamlar nazike bekliyor, hayvanlarn kar l nda nazik bir "Gracias!" diyorlard. imdi Mangas seksenine yakla yordu. Hl byk bir sava yd ve en iyi adamlaryla ata binebiliyor, ate edebiliyordu. Anglolar ile onurlu bir bar istiyordu; belki Birle ik Devletler hkmetleri ile Meksika arasndaki iki snrda sk m halknn kar sndaki umarsz yazgy biliyordu. Sabah erkenden silahsz olarak atna bindi. Bir ate kes bayra ta yordu ve terkedilmi kaleye do ru ilerledi. Fakat bir gece nce Tu general Joseph Rodman W est'in iki yz askerle kaleye vard n bilmiyordu. W est, Carleton'a hizmet etmi ti ve btn kzlderililerin imhasnn ate li bir savunucusuydu. W alker'n grubundaki adamlar neler oldu unu anlattlar. Mangas onlarn kamplarna do ru ilerlerken, W est onun yakalanp ba lanmasn emretti. ef, W est ile konu maya al t, fakat terkedilmi bir binann bo bir odasna 202

atld ve btn gn orada tutuldu. O gece W alker'n adamlar, W est'in askerleriyle konu masn duydular. Mangas' binadan bir kamp ate ine do ru srkleterek getirtti. ekilmeden nce adamlarna verdi i son emir u oldu: "Anlyorsunuz. Sabah onu l istiyorum." W alker'n adamlar glgeliklerden kamp evresindeki askerlerle onlarn arasnda yatan ya l efi seyrettiler. Askerler snglerini stmaya ba lad. Bir sng korla nca, asker kamp ate inden kalkyor ve Mangas'n yatt yere giderek onu da lyordu. Baz askerler ya l adamn ayaklarn, bazlar midesini, kasklarn ve bklp yere kerken srtn yaktlar. Btn gece yerdeki insana i kence ettiler. Mangas ba rmad, fakat ispanyolca konu arak ikna etmeye al t. (ingilizce bilmiyordu.) afak yakla rken iki asker Mangas'a yakla t, tfeklerini omuzlarna alarak hi durmadan ate ettiler. Mangas Coloradas lm t. W est gelip Mangas'n ba nn kesilmesini emretti. Bir ordu cerrah beynini kard ve etini syrarak kafay scak suda kaynatt. Kafatasn lt ve Daniel W ebster'mki kadar byk ya da daha byk oldu unu aklad. Kafa W ashing-ton'a gnderildi ve orada Smithsonian Enstits'ne konulmadan nce "uygar" Do ululara sergilendi. General W est'in resmi raporu ise yle: "Eski McLane Kalesi'nde Apailer'in bir pususuna yakalandk. Kamadan nce d mana ok zarar verdik. efleri Mangas Coloradas' ele geirdik. Kamaya al rken ldrld. Kaybmz yok." O gn General W est hi kayp vermedi, fakat ok gemeden bu durum de i ecekti. Btn Apai eflerinin en saygnn ldrm t; daha da kts ocuklu undan beri Geronimo'nun idol olan bir adam ldrm t. Mangas ertesi gn szde toplantdan dnmeyince, Gero-nimo ile birka sava eski kalenin yaknma sessizce yakla tlar. Saklanarak askerlerin ba sz vcudunu bir ukura attklarn grdler. Btn gn aresizce karga ve akbabalarn bedeni gagalayp didiklemelerini seyrettiler. O gece 203 Mangas'tan geriye kalanlar aldlar. Bedonkohe ve Mimbre sava lar deliye dnm t. Victorio askerlere hemen saldrmay nerdi. Fakat her zaman so ukkanl ve hesapl olan Geronimo onu saldrmamaya ikna etti. Bunun yerine gece boyuna askerlerin hareketlerini gzlemek zere izciler gnderdi. Geronimo plan yapm t. Yzba W eldon rahatszl n kesin askeri grnt altnda saklyordu. General W est'ten hi ho lanmyordu. Aslnda ondan nefret ediyordu. W est'in kzlderililere kar tavrndan dolay de il W eldon bunda W est ile hemfikirdi- fakat W est'in, W eldon'n iini stne kar byk bir kinle dolduran srekli ele tirel, i gzar tavrndan, zellikle emirlerini W est'in sonsuz bilgeli ini ve stn askeri d ncesini ortaya koymaya ynelik bitmez tkenmez dersler halinde verme al kanl ndan dolay. imdi McLane Kalesi'nin eski bin: s zerine afa n ilk klar de erken, W eldon hazrolda duruyordu, bu arada W est de nnde ileri geri yryordu, ellerini Napolyon gibi arkasnda kavu turmu tu. Byk bir arp ma olaca a benzeyen sava d nyordu. "VVeldon'n arkasnda otuz atl asker yan uyank oturmu , sabah serinli inde aya n yere vuran, burnundan soluyan atlar dizginliyordu. iini eken W eldon da burnundan soluyordu. General W est sustu ve W eldon'a do ru ku kuyla bir ka n kaldrd. Astlarnda "itaatsizlik" olarak de erlendirdi i bir rahatszlk ya da sabrszlk belirtisi grmek iin srekli tetikteydi. General sustuktan sonra, yzba nn hi anlayamad derin d ncelere dayal taktik bir karara varm gibi grnyordu. Aslnda kahvalt ate inin kokusunu alm t ve W eldon'dan uzakla mak iin bu yeterliydi. W est, W eldon'a bakmadan fakat her zaman yapt gibi uzaklara bakarak, " imdi," dedi. Bu ona Gelecek Tarihi Belirleyen Bir insan, Kader grnts verdi. " imdi," diye tekrarlad, "koruma isteyen gmen kafileleri dn Dona Ana'dan ayrld." 204

Yzba W eldon, bir soru olmamasna kar n, "Evet, efendim," diye onu yantlad. "Hmmrn. Evet. Ayn gn Grande'yi gemi olmallar. Onlara ula t n srada... bu yoldan gelerek, yirmi be mil yapm olacaklar. Ben batya gidiyorum. Bir hafta iinde bizimle Apai Geidi'nde bulu malsn." "Coyote boku." Yzba W eldon bunu sylemedi, d nd. Yolculuk en azndan iki hafta alrd. Fakat bunun yerine, "Evet, efendim," dedi. W est ellerini kavu turup W eldon'a bakarak, " imdi," dedi. Yzba kadar uzun boylu de ildi, fakat ba n kaldrp bakmay reddediyordu, bu nedenle W eldon'n ceketinin st d mesine hitap etti. "Unutmayn Yzba , sizden ben sorumluyum. Siz benim adamlarmdan sorumlusunuz. Askerlerinizi da lardan, alak Apaciler'e srpriz saldr yapma ans verebilecek her tr do al ortamlardan uzak tutun." "Evet, efendim." "Apailer, W est gene uza a bakt ve ses tonu filozofa oldu iyi silahlanm ... Eh... Gce saldrmazlar... Ne kadar kk olursa olsun, uyank olup korkaklara saklanma olana veren araziden kanrlarsa." "Evet, efendim." General W est dnp ate e do ru yrd. Fakat Yzba W eldon hileye gelmezdi. Hazrolda kald. Yar yolda W est geri dnd. Hile i e yaramam t. Yzba ya ka larn att. Estetik bir ekilde kolunu kaldrp bkerek bir W est Point resmigeit selam verdi. Yzba W eldon, estetik olmamas gereken bir ekilde kar lk verdi. W est serte, "Rahat," dedi ve kahvaltsna ekildi. Bu yzba , W est'in ortaya karmaya kesin kararl oldu u kstah, kurnaz bir kpekti. Fakat kahvaltsn ederken akl Apai Geidi'ne ve tesine dalm t. Pek geide de de il, asl varaca yer Tucson'du; orada yurtta lar ve gazete onun var n takdir edecek ve ho geldin diyeceklerdi. Yzba VVeldon adamlarn gneydo uya yneltti. De205 neyimli ve yetenekli bir subayd ve ksa srede W est'e kar fkesini ardnda brakp d ncelerini eldeki soruna Apailer'e yneltti. Mimbres Nehri'ni geerken iki izciyi kuzeye, eski efin "yakalanmak" zere geldi i Apai kampn kontrol etmeye gnderdi. Kendisi do uya dnerken iki saat sonra izciler rapor getirdi: Apailer kamptan ayrlm lard ve izleri kuzeye, da lara gidiyordu. W eldom memnunlukla homurdand; izlerin gneydo uya gitmemesi iyiydi, fakat Apailer sz-konusu olunca kuzeye do ru gitmi olduklar gere i hibir ey ifade etmezdi. Her yerde olabilirlerdi. Dikkatli davrand. Ynn yava a de i tirerek askerlerini daha da gneye, Kara Da lar'n le indi i kayalk tepelerden uza a yneltti. Da lar be mil kadar uza nda tuttu, fakat da lar arkasnda yok oldu u zaman rahat bir nefes ald. Artk her yanda kakts ve ok az adaayyla aklk ldeydi. leyi iki saat gemi ti. Yzba W eldon biraz erken olmakla birlikte, drbnle gmen kafilesini grmek iin ileriye bakyordu. Kuru havaya kar n kendisi de askerler de ter iindeydi. Atlarn toynaklarnn kaldrd alkali tozu niformalarna ve apkalarna yap m t. Dzenli drbn taramalarndan birinde onlar grd: Gmen kafilesini de il, yn sonunda kendisiyle kesi ecek kuzeybatdan gelen bir atl grubunu. i aret edince avu soluna gelerek biraz arkasnda kendi drbnn kaldrd. Bir sre sonra indirdi. Rahata, "At srs," dedi. " Meksikal ba larnda. Bize bedava refakat nermeyi d nyorlar."

W eldon sry yeniden inceledi. Artk yakndaydlar; belki elli ya da daha fazla vard. ikisi birer kanatta, biri arkada olan geni sombrertu atllar grebiliyordu. Ara sra tembel tembel atlara el sallyor, onlar drtyorlard. Belki de onlar ordu alclarna verecekleri Bliss Kalesi'ne gtryorlard. Sr bir sonraki yarm saat boyunca W eldon'n solunda 206 hafif hafif yakla arak gitti. Artk manzarann bir paras, askeri aklda belirlenen, snflanan, kabul edilebilir bir paras oldular ve hasralt edildiler. W eldon onlar pek kontrol etmiyor, Apailer'den ku ku duyarak ve kafileyi grme umuduyla ufku taryordu. Son kontrolnde rahatsz oldu. Meksikallar sry e kin yry e hzlandrm lard, toz kaldryorlard ve daha da kts W eldon'n sryle arp may nlemek iin ya askerlerini yava latmas ya da ko turmasn gerektiren bir ynde gidiyorlard. W eldon yo un scakta hzm yava latmaya karar verdi (ngrlebilir ve lmcl bir karar) ve atnda biraz geriye do ru kaykld. O bunu yaparken, Meksika srs de ona do ru hafife dnm t. W eldon avu la konu tu. "Allah kahretsin. Kahrolas deli Meksikallar..." avu muzipti. "Byk apkalar takyorlar," dedi, "bylece glge olu turabilir... k ba larndan geer. Beyinleri klarna inmi tir." W eldon gzn avu tan at srsne do ru evirdi i zaman ani bir alarm hisseti. imdi atlar ko arak, vah i bir saldryla topra dverek geliyordu! W eldon ve arkasndaki askerleri apkalarn sallayarak atlar ba ka yne evirmelerini ba rdlar. W eldon kendi atnn dizginlerine yatt. Sr askerlere a rtc bir gle vurdu, atlar yere yuvarlad, askerleri vah i bir ekilde da tt. Toz bulutu iinden keskin raporlar geliyordu. Tfek sesleri! Yzba W eldon srtnda a r bir darbe hissetti. Yznde a rm , inanmayan bir ifade vard. Vurulmu tu! apkas yuvarlanarak eyerden d t; lm t. Yzba W ilton W eldon, W est Po-int'te snf birincisi, Marlborough, Napoleon, W ellington'un parlak rencisi, tm askerlerinin on be dakika iinde Ge-ronimo tarafndan yok edilmesine izin vermi ti. Apailer at binmeyi eski d manlar Komaniler'den renmi lerdi. Her sonbaharda Meksika'ya giderken Apai lkesinden geen Komaniler ovalarda stn binicilerdi. Ar207 tk geliniyorlard, fakat Apailer unutmam t. Her atn boynunda kk bir ilmek vard. Di er bir ilmek atn srty-la karnn saryordu. Apai atn bir yanna yatay olarak biniyor, dirse ini boyundaki halkaya, bir topu unu da karndaki halkaya koyuyordu. D ardan at binicisiz gibi grnyordu, fakat evik vcuduyla Apai gz ap kapayana kadar atn srtna atlayabilir, ya da isterse bu durumda kalp atn boynunun altnda veya stnden ate edebilirdi. ok yetenekli olmasna kar n bu bini takti ini Geronimo bulmam t. Fakat Meksika binicilerinin birdenbire ortaya k , askerlerle uzun sre birlikte yol almas, askerlerin kafasna bilinen bir nitelik, bir kli e sokmas: Bu yanlsat-ma Geronimo'nundu. Bir onba ve iki er kaarak atlarn Rio Grande'deki Mesiila'ya do ru lmne srdler. Orada yky, birden ortaya kan saldry anlattlar ve yklerinde "yzlerinde sar eritler olan sava " bir kez daha ABD Ordusu'na anlatld. Bliss Kalesi'nden byk bir devriye, W eldon'm l askerlerini iki millik bir alana yaylm buldu. plaktlar ve yakc gne te i mi lerdi, silahlar ve niformalar alnm t. Hibir askerin kafas yoktu. O gn Geronimo'nun yannda Victorio, Loco, Juh, sava E lence ve toplam elli atl vard. Naiche orada de ildi. Geronimo iki hafta nce ona belirli bir yeri gzleyip bilgi toplamasn sylemi ti. Naiche o gn Geronimo'dan iki yz mil kuzeybatdayd. Tek ba nayd. 208

n VJoodwin kamp gl bir ileri karakol gibi grnmyordu. Aslnda ordu devriyelerinin Gila Da lar'n ve evresindeki Apai blgesini temizleme i inde bir s olarak hizmet grmesi iin kurulmu tu. Kampn evresinde duvar yoktu. Kerpi binalarn prssz, sa lam yzeyleri duvar i levini gryordu. Binalar ortada geni bir tren alan brakan ve nde Gila Nehri'ne alan U eklinde yaplm t. Goodvvin Kamp 'nn bakt nehrin batsnda lden ba ka bir ey yoktu. Bir okyanus gibi; sonsuz, her gn gnbatmnda ince glgelere benzeyen adaay, kakts, okotil-lolarla birlikte batdaki le yuvarlanr gibi grnen bir okyanusun tpksyd. Geni alan bo grnyordu, fakat de ildi. Rzgr vard. Kakts dikenlerinin rzgra vurdu u yerler yksekti ve altnda adaay yapraklan kum taneleriyle alak bir tonda kastanyet sesi karrd. Zaman zaman bir tav an bir gizli yerinden di erine geer, nce bir tehlike var m diye blgeyi kontrol ederdi. Bazen dikkatsiz olur ve lrd, l byleydi. Yalnz bir ahin geni bir alan katederdi; ya am ve dolaysyla yiyecek az ve da nkt. Alacakaranlkta kakts ku lar ya amlarnda bir gn daha geirdikleri iin muzaffer bir edayla evlerinin gvenli ine dnerlerdi. Fakat deneyimsiz gzlere gre l bo tu, tepe ya da kayann biimli simetrisinin zarafeti yoktu; dolaysyla hibir adam gizleyemezdi ve ok az incelemeye de erdi, hatta hi inceleme yaplmasa da 209 olurdu. Naiche i te orada yatm t ve Goodwin Kamp'n gzlyordu. Bulundu u yer Gila'nn yakla k bir mil batsnda, Go-odwin Kamp'nn U eklindeki akl nn tam nndeydi. Bu gerekliydi, nk devriyelerin kaleden ayrlma, dnme zamanlarn ve gcn not etmesi gerekiyordu. nnde kk sopalar vard. Grd her devriyeyi bir sopa temsil ediyordu. O devriyenin geli i ya da ayrl srasnda gne in e imini not ediyor, dolaysyla usullerini biliyordu. Her biri bir devriyeyi temsil eden sopalar sraya dizdi. Bu faaliyetler hakknda rapor verirken, her bir sopaya bakacak ve yazl dilleri olmayan bir halkn geli tirdi i mthi bir ayrnt belle iyle, her devriyenin bykl n, geli ve gidi zamanlarn, ynn ve kamptan ayr kaldklar sreyi tam olarak hatrlayacakt. Nerdeyse iki haftadr oradayd. Hibir atlnn yakla mad bir dzl n ortasnda kk bir adaay alsnn arkasna yatm t. Su krbasndan ok az su iiyordu. Suyu neredeyse bitmi ti. iki gn nce son kurutulmu av etini yemi ti. imdi Gila Da lar'nn tepelerini kzla boyayan gne batarken, Naiche drbnndeki tozlar temizledi gne e bakmasa bile her zaman gerekli bir nlem ve dmdz yatarak dirseklerinin zerine dayanp da lardaki belirli bir tepeye bakt. Bunu her ak am ayn saatte yapm t. Bakt yerde tek ba na duran bir am a acn inceledi. am yerden 6 metre ykseklikte uzun boylu bir a at. Kkndeki suyun ve gdann azl n yanstan yapraklar azd. A acn tepesine yakn bir yerde kk bir dal kmesi vard. Naiche dikkatini buraya yo unla trd. Bu kez dllendirildi. Dallarda bir ahinin byk dall yuvas vard. Dn ayn saatte orada de ildi. Bir ahin yuvasn bu hzla yapacak kadar aptal de ildir. Bu a a, Geronimo'nun ona anlatt a a ve i aretli. Goodwin Kamp'ndan sesler ykseldi. Sedalar nehir boyunca yalnz ve u ursuz yanklanrken Naiche seyretti. Ma210 vi Ceketliler kuma larn indiriyorlard. Batl inanl beyaz gzler. Naiche glmsedi. Kuma her sabah koyup her ak am aldklarn grm t. Gece kuma a gvenmiyorlard. Kuma n alnmas iin birka ki i gerekiyordu ve Naiche onlarn kuma katlayp hazrolda ve resmi bir ekilde tren alanna getirmelerini seyretmekten ho lanyordu. imdi binalarda klar parlamaya ba lam t. Naiche plak gzlerini biraz tesinde duran bir kaktse dikerek bekledi. Kakts belirsiz bir hal almaya ba laynca

aya a kalkarak evresindeki l kontrol etti. Sonra Goodwin Kamp'na do ru yrd. Nehirden birka metre tede dmdz yatt, kulaklarn yata nda tembel tembel akan suyun yeni seslerine al trd, sonra srnerek nehir kysna gitti ve suyun iine girdi. Kar kyya do ru srnd, kalkp Goodwin Kamp'm geerek ardndaki da lara do ru yrmeye ba lamadan nce yeniden dinledi. Karanlk ,en kk yldzlar bile ortaya karacak kadar koyula t srada Naiche bir tepeye oturmu , srtm am a acna vermi dinleniyordu. Batda ok a a da Goodwin Kamp'nn yanp snen klarn seyretti. ln scakl azalyordu ve Naiche'nin yatt yerde serin bir esinti km t. Naiche dikkatle dinledi, fakat ayak sesi duymad; yalnzca omuzunda Geronimo'nun elini hissetti. Geronimo ile birlikte on be sava vard. Yzba W eldon'n askerlerinin yok edilmesinden sonra Victorio, Loco ve sava lar, halklarn a a km ranc-heria'dm karmak iin hzla kuzeye gittiler. Ordunun hemen misilleme yapaca m biliyorlard. Juh kk bir grupla batda sava an Cochise'i uyarmaya gitmi ti. Fakat sava E lence hl Geronimo'nun yanndayd. Dar bir ember halinde melerek toplandklar zaman, Naiche sopalar ald ve hi durmadan Goodwin Kamp'nn devriyelerini anlatt. Geronimo leden sonrann belirli ayrntlar ile kamptaki gece geli ve gidi leri sordu. Naiche, onun bunlar ne211 den sordu unu ok iyi biliyordu. Ko ullar uygunla t zaman, Geronimo yanlsatmalann d mana ak am alacasnda sahnelemeyi tercih ediyordu. Cochise'in rancheriasm gelip sava istedi i zaman, Naiche'ye bir ders vermi ti. Alacakaranlkta yere bir i aret yaparak Naiche'nin orada durmasn istemi ti. Yz metre tedeki bir kayay gstererek, "Kayaya bir ey koydum," demi ti. "Ona dikkatle bak, Naiche ve grdklerini bana syle." Naiche gzlerini ksarak kayann yzeyine yo unla trd. Kayay uzun bir sre seyrederek ayrntlarn belirlemeye al t. Naiche emin olmadan, "Bir ip paras gryorum," dedi. "Biraz e ilmi . Fazla de il. l bir ylan da olabilir, ya da belki yalnzca bir glgedir. Belki de kayaya hibir ey koymadn." Geronimo glmsedi ve hibir ey sylemedi. Ertesi sabah erkenden, afa n ilk klaryla Naiche'yi uyandrd ve onu ayn i arete gtrerek, "Grdklerini bana syle, Naiche," dedi. Naiche bakt. "Bir sopa gryorum. Parma m geni li inde kolum kadar uzun. Sopada bir d m var." "Evet." Geronimo gld. "Haklsn. Alacakaranlkta kayada duran ayn sopa bu. ip... Ylan... Glge olan sopa." Naiche ku kuyla Geronimo'ya bakt. "Emin misin?" "Evet. Eminim. Onu oraya ben koydum. Bu sabah dn alacakaranlkta olan n ayns var. Fakat ayn tr lk de il. I k, ya amdr. Sabahleyin do du u zaman, fiziksel glgelerle ilgilenmek zere glge, dnyaya gelen gen gibidir. Fiziksel eyleri ayr ayr grmelidir. I k ya land zaman, glge dnyay terketmeye hazrlanan ya l insana benzer. O zaman fiziksel eyler nemli de ildir. Ve kla grnt bulankla r ve ayrt edilmez olur. Artk ya l insan iin bir ey ifade etmez. Ruh akllarn glendirmi -lerse, bak larn ie kaydrrlar ve ruhsal eyler ayr ve keskin bir ekilde geli ir, nk gidecekleri dnya budur. Ruh akllarn glendirmemi lerse, Geronimo omuzlarn silkti o zaman karanl n tesini gremedikleri bir alacakaranlkta kaybolurlar."

Bu nedenle Naiche devriyelerle ilgili bilgileri aktarrken, Geronimo'nun onu leden sonra ve ak amla ilgili olarak daha ok sorgulamasn bekliyordu. Geronimo aynen yle yapt. Goodvvin Kamp'nda, tm alan gezen, gnde bir de i en iki ana devriye grubu vard. Kuzeye giden bir grup, yirmi mil boyunca Gila Da lar'n sa da tutarak ilerliyor, sonra yarm daire izerek batya, yani San Carlos'a dnyor ve Gila Nehri'nden Goodwin Kamp'ndaki sse geri geliyordu. Di er devriye Gila Da lar'n solda tutarak gneye gidiyordu. Gila ve Mavi nehirlerinin San Simon' olu turmak zere birle ti i yerde, San Simon' gneyde tutarak nehirden geiyorlar, sonra yarm daireyle batya ve Grant Kale-si'ne ynelerek Goodvvin Kamp'na giden l boyunca kuzeye geri dnyorlard. Bunlar, her birinde elli asker bulunan byk devriyelerdi. Dolaysyla, biri gnlk gezintisini yaparken, di eri kampn gvenli i iin k lada kalyordu. Naiche her devriyenin gitti i ve dnd yn tam tanma biliyordu. Naiche, o blgedeki btn Apailer gibi, araziyi ok yakndan tanyordu ve atlarn ll admlarndan uzakl kolayca lebilirdi. Naiche konu urken, Geronimo kumlara bir harita izdi. Harita, Goodwin Kamp'n ve kuzey blgesini gsteriyordu. Kuzey devriyesi ertesi ak am Goodvvin Kamp'na dnecekti. Yzba Bartlett kuzey devriyesinin komutanyd. Toz, rzgr, scak ve bceklerle dolu bo bir arazide at binilerek yaplan tekdze bir grevdi bu. Yzba yla devriyesinin bir ay nce grd son Apai, da larn yamalarnda e elenen dilenci grubuydu. Devriyesiyle onlar kovaiam t, fakat o u kadn ve ocuk olan Apailer derin kanyonlara katlar. Bartlett iyi bir ara trma yaptktan sonra geri dn213 d. imdi, devriye gezisinin nc gnnde Goodwin Kamp'na dnyordu; aslnda gneydo uda kamp olabilecek belli belirsiz bir duman grm t. Arkasndaki atl askerler toz ve ter iindeydi. Gne batmak zereydi. Havann annda serinlemesi gece rzgr getirdi. Te men Fairly, Yzba Bartlett'in yannda eyerin zerinde yaylarak at sryordu. ok sevdi i uzun by nn altnda gnlk sakal km t. Bartlett bir olayda te menle by hakknda biraz onaylamaz bir tonda konu mu tu. Madencilere, kovboylara ve salon kumarbazlarna yak an, mnasebetsiz bir stili vard. Bartlett'in kendisi de Custer'm de i ik Van Dyke'mn neredeyse ayns bir byk brakm t Bartlet, cesur, diye d nd, fakat onurlu. Te men Fairly onun yorumlarn ya aptallktan ya da kstahlktan duymazdan gelmi ti; Bartlett, herhalde aptallktan diye d nd. Bartlett, be yldr Apai topraklarndayd. On iki yldr yzba yd ve salar svari apkasnn altnda krd. Emekli olmadan nce binba l a terfi etmeyi umuyordu ve Apai topraklarndaki bu grevi bu amala istemi ti. Gazetelerin yaygaras ve sava a ynelik politik ilgi, terfi etme yerinin buras oldu u konusunda onu ikna etmi ti. Eylem olana bulabilirse bir gecede gazetelerin kahraman olabilirdi. Yzba Bartlett, birok subay gibi, Apailer'in hrsl bir katiliydi, bulabilirse tabii. Bir cinayete "pusu" deniyor ve Apai direnir ya da kar ate aarsa bir "arp ma" olarak rapor ediliyordu. Komuta zinciri, en tepeye kadar btn subaylarn abartl raporlaryla geriye yaslanyordu. Hrszlar arasnda onur olarak hepsi ya madan paylarn aldlar: Terfiler, Kongre'den daha byk bteler, daha fazla asker ve dolaysyla daha ok g, cretler, sosyal yardmlar ve emekli aylklarn artrma konusunda ba arl lobicilik, halkn gznde ihti am askeri adan "askerlerin konumlarnn iyile tirilmesi". Herkesin oynad bir oyundu bu. Herkes yararland. Gazeteler buna baylyordu. Tekdze grevinden dnen ve Apai ldrme frsatnn kmamasna zlen Yzba Bartlett gene de umudunu kaybetmedi. Bir kzlderili... Bir kzlderili, tercihen bir grup kzlderili grmeye can atyordu. Sonu olarak silah seslerini duyan kendisiyle Te men Fairly oldu. Te men Fairly, Bartlett'in tutkularn payla yordu ve Bartlett ile ayn anda elini kaldrd. Atlarm durdurdular; umut ya da hrs duymadan hizmet eden askerlerin yorgun, uykusuz atlar neredeyse stlerinden geecekti. Bartlett, at kendisininkine arpan avu a, "Allah kahretsin!" diye ba rd. "Dur!"

Saflarda "Dur!" komutu yankland. Te men Fairly herkesin duyabilece i ekilde ba rd. "Silah sesleri duydum!" Her zaman tetikteydi. Kzlderililer olma olasl uzakt (ki bu durumda "rapor" ba lam t). Ad mutlaka laykyla yazlmalyd: "Fairly, Birinci Te men. Tetikte durarak silah seslerini duydu unu rapor etti." Yzba Bartlett byle manevralarla saf d edilecek de ildi. "Allahm belas sesleri ben duydum, bu nedenle dur i areti verdim!" "Ben de i aret verdim, efendim, inanyorum ki ayn zamanda." Fairly, Bartlett ile "dur" i aretini payla may istiyordu. Bu, Bartlett'in i aret kredisinin yarsn alacak, bu arada Fairly ate sesleri hakknda ba rlarak yaplan uyarnn tek sahibi olarak kalacakt. Bu nedenle Bartlett'in askeri olmayan bir ekilde, "Kapa eneni!" demesine hi sinirlenmedi ve eyerine e ildi. iri, krmz yzl sarho avu gkyzn inceliyordu. Hibir ey duymam t ve stelik silah sesi gelmedi inden tam olarak emindi. Subaylarn duydu u ve grd sama "i aretler"e al knd ve bu nedenle k laya saklad i eyi d nmeyi daha uygun buldu. Bu bir tr zihinsel disiplin konusuydu. Gne ufukta hl belli belirsiz bir k sayordu. Fakat ince bir glge manzaraya sinmi ti ve koyula acakt alacakaranl n ba langc. Hzla de i en s dzenli olarak 215 artan bir rzgr getirdi. Rzgr batdan, lden esiyordu. Bu kez tm devriye silah seslerini duydu. Aralkl, llyd: Bir... iki... . Vah ili in evrensel rahatszlk belirtisi. Uzaktan gelen silah sesleri, rzgrda duyulur duyulmaz trtlardan daha te de ildi. Bartlett drbnn kaldrd. , belki drt mil tede, ln gne in snmekte olan na kar yayld yerde bir asker grd. Sinirli, aya n sren bir ata binmi ti. O da kendi drbnn kaldrd ve Bartlett bakarken deli gibi el sallad. "Askerin ba dertte!" Bu kez ba ran Bartlett oldu, Fa-irly ise hl evreyi inceliyordu. Bartlett, Fairly'n yznn birden asld n sevinerek grd. Yzba Bartlett hemen i e koyuldu. Klcn biraz zorlukla da olsa knndan kararak havada savurdu, neredeyse avu un ba m kesecekti ki, "Beni izleyin! abuk!" diye ba rarak atn kakts ve adaaylarnn arasndan ufuktaki askere do ru drt nala ko turdu. Te men Fairly de hemen kendi klcn kard ve atn umarszca kamlayarak annda Bartlett'in yanna vard. Daha sk kamlayp yzba y geerken, Bartlett kfretti ve kendi atn daha byk bir abayla mahmuzlad. apkalar rzgrda uarken birka mil tedeki askere do ru lmcl bir yar iine girdiler ok gemeden. avu ve askerler arkalarndan drt nala geldiler. avu atlar tanyordu. Bir mil iinde Bartlett ile Fairly'n atlarnn solu u kesilecekti. Tkezlemeye ba lam lard ve nce Fairly, sonra Bartlett biraz muzaffer bir edayla, nk ba Fairly'inkini geti i zaman atnn dizginlerini ekmi ti atlarn trs yrtmeye ba ladlar. avu ve askerler onlara yeti ti. Bir milin sonunda Bartlett atn yeniden drt nala ko turdu, Fairly da tam yanndayd Alacakaranlk koyula m t, adaay allarnn beklenmedik bir ekilde ortaya kmalarna neden oluyor ve atlar kanmaya zorluyordu. Bartlett iki kez neredeyse d yordu, fakat eyeri tutmak adna klcn knna koymay reddetti. Fairly de kn216 na koymayacak. Yksek ve siluet halinde duran kaktslerden daha kolayca kanlabiliyordu. Zor durumdaki asker lde yok olmu tu. Yzba Bart-lett, atl askerin durdu u yere yakn bir yerde onlar gren ilk ki i oldu. Yaya bir asker grubu! Askerler, Bartlett ve adamlarndan l ini ine do ru kayor gibiydiler. Kula nn dibinde Te men Fairly ba rd: "Piyade tam nmzde!" Fairly uyarsn tamamlamadan nce Yzba Bartlett aynsn tekrarlad. Onun sesi daha yksekti ve te menin nedense titreyen sesine oranla rzgrda daha iyi ta nd. Fa-irly'n ilk olarak ba rm olmasnn yarataca her tr tatmini bozmu olmaktan memnun oldu. stelik ardndan bir de emir verdi: "Sa ve

sol? yayln! Hoooo!" Ardndaki askerler ikiye ayrld; askerler Bartlett'in iki yannda uzun bir izgi olu tururken hl drt nala gidiyorlard. imdi yzba nn aklna belli belirsiz bir bilmece d t. Lo kta piyadeler onun nnde ko uyormu gibi grnyorlard, fakat hareket etmiyorlard! Kendi atl askerleri onlara abucak yeti tiler. Alarma geerek "Piyadeleri gein!" diye ba rmaya ancak zaman bulmu tu ki kendisi de askerleri de yaya askerler arafndan mermi ya muruna utuldular. Bartlett atllarn elli metre drt nala ko turdu. nnde hibir ey yoktu: Karanlk adaay ekilleri, kaya kntlar, kakts. Atn durdurarak "Dur!" diye ba rd. Srtn gl rzgra vererek dnnce yaya askerleri hl grebiliyordu. imdi askerler ona do ru ko uyora benziyorlard, fakat hi ilerlemediler! Bartlett onlar grebiliyordu, karaltlar kesinlikle ona do ru hareket halindeydi, fakat hareket etmelerine kar n yakna gelmi grnmyorlard. Bartlett sa nda ve solundaki kendi askerlerine bakt. Askerler kendisi gibi oturmu lar, piyadelere bakyorlard. Yanndaki avu konu tu: "Bu neyin nesidir?" Her zamanki gibi hibir eye katkda bulunmadan Yz*ba Bartlett atn yava a karaltlara do ru ilerletti ve iki yanndaki askerleri de istemeye istemeye ayn hz 217 korudular. Bartlett askerlere yakla rken salarnn dikle i- ini, tylerinin diken diken oldu unu hissetti. Rzgr srtndan esiyordu ve nndeki piyadeler daha hzl ko uyora benziyordular, fakat gene de ona do ru hareket etmiyorlard. Hafif bir esinti olan rzgr ve atlarn ayak sesleri d nda sessizlik egemendi. imdi daha da yakla an Bartlett ve adamlar uzakta, piyadelerden gelen ba ka bir ses duydular: Birok ayak ko uyormu gibi hafif bir ptrt! Bartlett onlara dik dik bakt. Aptal orospu ocuklar yerlerinde mi ko uyorlard? Aklna sama ve lgn d nce geldi. Karanlkta lde idman m yapyorlar, tanr a kna? "Piyade komutan!" diye ba rd. "Komutan kim?" Hi yant gelmedi, fakat ptrt giderek ykseldi. Daha da yakla nca atlar burunlarndan solumaya, soluk kta karaltlarn grnt ve ekillerinden rahatsz olmaya ba lad. Ptrtlar artk epeyce yksekti. Bartlett'in d nceleri yar isterik bir hal ald. Bu orospu ocuklar ne yapyor, dans m ediyor? Belki gerekten ldrm lard... scaktan... bu durumda tehlikeli olabilirlerdi. Daha da yakla an Bartlett ptrty tand ko an ayaklar de il, rzgrda uu an ceketler. Aptal orospu ocuklar ceketlerini ilikle-memi lerdi ve imdi Bartlett ceket eteklerinin rzgrda dalgaland n, uu tu unu grebiliyordu. Bilmecenin zmn bulan Te men Fairly oldu. Yar a knlk, yar muzaffer bir edayla ba rd: "Bunlar ceket ve apka taklm kaktslerle allar!" Bunu bir kez daha ba rarak syledi. Bartlett, Fairly'nin nce ke fetmesine g-cenemeyecek kadar rahatlam t. Ya piyadelerin yanndan ya da arasndan hzla gemek zereydi. imdi atllar yakla t. nlerinde uzun bir izgi halinde kaktsler onlara bakyor, stlerindeki apkalar rzgrla oynuyordu. Ceketler dzgn bir ekilde giydirilmi ti, kollar kakts kollarn kapatyordu. apka ve ceketlere arpan rzgr ekillere ko ma grn veriyordu. Gene de u ursuz, hayaletimsi, aklanamaz bir grntyd. O kadar ki Bart218 lett'in askerleri bunu hi komik bulmadlar, atlarnda sessizce oturarak uu an ceketlerle apkalara baktlar. Do ast etki, rzgrn allar arasndaki u ultusuyla daha da kuvvetleniyordu. Kulaklar sa r eden bir tfek sesi Bartlett'i neredeyse havaya sratt. Ate arkasndan gelmi ti. Bir asker cansz bir halde atndan d t, ba ka bir at gerileyerek binicisini zerinden att. Bartlett sol kolunda scak bir i ne hissetti. Yaralanm t! Ksa bir sessizlik oldu, sonra gene tfek konertosu. Ate arkalarndan geliyordu; uzaktaki kayalardan. Bartlett'in duyular yerine geldi. Eylemdi bu! Atn dmdz niformal kaktslerin arasndan ate ten uza a drt nala ko turdu. Elli metre sonra durdu. Askerlere ba rd: "avu , attan inme emri ver... Yzkoyun ate pozisyonu! Be adam atlar tutmas iin arkaya gnder!"

Yzkoyun pozisyonda ba n zor bela kaldran avu askerlere emri tekrarlad. Askerler bir anda avu gibi dmdz yattlar, tfeklerini nlerine uzattlar. Yalnzca Batlett ayakta kalm t, Fairly de yannda dolanyordu. Bartlett eyerinde ilk a knlk sendelemesinde apkasm kaybetmi ti. Salar rzgrda uu uyordu. Klcn kaldrarak tfek ate inin geldi i yn gsterdi. "Adamlar!" diye ba rd rzgra. "Bu hatt btn saldrlara kar korumaya niyetliyim. Geri ekilme olmayacak. Bir santim bile!" Kendisini imdi daha iyi hissediyordu. Korkak de ildi ve ayaklan yere basyordu. Cesur, hatta kahramanca bir konu ma yapm t. Bakalm Fairly bunu kaytlarda inkr edebilecek mi! Apailer'in saldrma niyeti yoktu elbette. Aslnda tamamen sessizdiler ve hibir ey yapmadlar. Bartlett'in kafas kar t. Adamlarn hazrlam t; cani alaklar neden saldrmadlar? Fairly yanna geldi. "Efendim, yaral oldu unuzu farket-tim... Ah..*. Belki ktdr. Komutay almak zere hizmeti-nizdeyim." Ses tonu sempatik, endi eliydi. 219 Bartlett bir an iinde Fairly'ya kar do al olmayan bir yaknlk seli hissetti. Fairly sadk grevli efendisine hizmet etmek iin kendini feda ediyor. Fakat Bartlett elik tpal bir aklla kapatlm sert kuma tan yaplm t. Do ru, yaralyd, belki lmcl derecede yaralyd. Bir barbar ordusuyla kar kar yayd, fakat akl yerindeydi ve Fairly'n grn te sadkl mn ardndaki sinsi nedenleri alglayabiliyordu. Te mene dik dik bak. Yz astndan ancak on santim uzakta olmasna kar n aklamas yksek sesle ve glyd: "Te men, ayakta kalabildi im srece sava aca m! Soluk alabildi im ve klcm kaldrabildi im srece komuta edece im!" Barttlett kendi szlerinden ho bir a knlk duydu. A zndan ylesine km t... bunu bir yerlerde okumam oldu undan emin de ildi. Belki de bir komutan lmn e i inde dururken ruhu konu urdu! Bunu d nerek derin bir soluk ald ve te mene do ru e ildi. Sol kolu i lemiyordu ve klcnn ucunu yere koyarak ona dayand ve belirgin bir ekilde e ildi. Te men onu tutmak iin bir adm ne kmak zorunda hissetti. Bartlett'in kolunun st taraf kan iindeydi. Fairly, merminin ceketi deldi i yerde kuma yrtt. eytani bir keyifle aklad. "Efendim! Deri yalnzca syrlm . Kolunuzda kk bir syrk var." Bartlett onu acyla sarst. "Defol!" Bir ey yapmak zorundayd ve hemen yapmalyd. Yzkoyun askerlerin nne geerek a rtc bir tezlikle ba rd: "Ate !" a ran askerlerin ate etmeye ba lamas iin tam bir dakika gerekti. Sonra tfekler ate ald. imdi iki yz metre tedeki kayalklardan Apai tfekleri onlara yant veriyordu. Yzba Bartlett iinin gururla kabard n hissetti. Bu, tanrm, yalnzca basit bir pusu, de ildi, bir arp mayd! Bu byklkte bir eyleme katlm hibir komutan subay hafife alnamazd. imdi niyeti arp may geni leterek bykl n ve dolaysyla nemini artrmakt. evresine bakmnca W est Point'li olmayan kzlderililerin lmcl bir 220 w zayflkla bir manevra gerekle tirmi oldu unu grd onu ku atmam lard! Cephe gerisi akt. Te men Fa-irly'y a rarak ona Goodwin Kamp'na bir binici gndermesi emrini verdi. Hzl bir at kampa otuz dakikada gidip kampaki btn askerleri alarak bir saat iinde dnebilirdi. Apailer kamp ve takviye yaknnda ona saldrmakla aptallk etmi ti! Ulak yola kt ve Apailer onu durdurmak iin hibir abada bulunmadlar; zek dzeylerinin bir gstergesi daha. Bunun yerine, Bartlett'in adamlarn oraya ivileyen mnferit, dzensiz ate i srdrdler. Bir saat iinde Goodvvin Kamp'ndaki btn askerlerle sava ld. Yzba Bartlett heyecan ve tatminle, d mann da lmaya, batya kamaya ba lad n not etti. Yzba Jeremiah H. Bartlett kazanyordu!

Goodvvin Kamp imdi sessizdi. Da nk holde hl yank duran fenerler tren alann sar k kareleriyle belli ediyordu. Askerler hzla atlara binip Yzba Simpson'n arkasnda on mil batdaki at ma noktasna do ru kamptan ktlar. Arkalarnda bir onba ve alt adamlk bir manga braktlar. Mangadakiler, U'nun bir ucunda durdular ve l gzleyerek bazen belli belirsiz bir k akmyla dllendirildiler. Arkalarnda, kampn gerisinde drt karalt sessizce bir atdan yere atlad. Asker ceketi ve svari apkas giymi lerdi. Bacaklar plakt. Kask rtleri vard. Geronimo, Naiche, E lence ve Kaywahla binalarn arasnda glge gibi hareket etiler. Bir bina buldular. Kaln, kk, penceresiz kerpi bir bina. ieri girince, Geronimo keyifle homurdand. Dzenli y nlarn arasnda tfekler parlyordu. Tfeklerin altnda mhimmat kutular u uca\luruyordu. E lence ile Kaywahla duvardan tfekleri ekerken, Geronimo ile Naiche de tren alann geerek atlarn durdu u yere geldiler. Burada Geronimo di lerinin arasndan atlar sakinle tirmek iin yava a slk alarken, drt svari atn seip ko um taktlar. zerlerine eyer koymadlar. Yanndaki katr a ln221 da sekiz byk ordu katrnn ba larna yular taktlar ve a ln st rafndan yk takmlarn ekerek katrlar eyerlediler. Sonra atlarla katrlar mhimmat deposunun nndeki aklk alana getirdiler. E lence ile Kaywahla tfekleri uvallara koyuyorlard. E lence ne eyle cvldad. "Burada herkesi ldrmeye yetecek tfek ve mermi var." Geronimo kuru bir ekilde, "Evet," dedi, "ve sen orada keyifle dururken biz onlar kullanaca z." E lence gld. "Ben artk ordudaym. Bir Mavi Ceketli gelirse apkama nazik bir selamla dokunaca m; o da apkasna dokunacak ve dost olaca z." Yarm saatte tfekleri uvala koyarak kapya ta dlar ve yk katrlarnn srtlarna yklediler. Byk mhimmat kutular yk eyerlerine ba land, Btn tfekleri alamadlar. Son katr da yklenince Geronimo onlar durdurdu. At binip katrlarn nnde tren alanndan ve U al ndan getiler. Onlarn geti ini gren onba binann at ucuna do ru ko tu. "Hey!" diye ba rd. "Siz hangi cehenneme gidiyorsunuz?" Katrlar sren atllar onba nn altndan geerken ba larn kaldrp bakmadlar. Bir er d nda. Er ba n kaldrd, beyaz di leriyle glmsedi. Elini apkasna koyarak onba ya tren selam verdi. Onba seyrederken er onu yeniden selamlad... Ve Yeniden... Ve karanl n iinde yok olurken, yeniden. Onba , "Allahn belas!" diye ba rd. E lence, hayal krkl na u ram t; Mavi Ceketli selamn almam t. 222 m general George Crook, Apai topraklarna geri dnd. Daha nce de oraya gelmi ve Apailerin sava usullerine drt yl dayanm t. Crook'ta ne Custer ve Sherman'n hrslar, ne de Sheridan'n iddetli zafer e ilimi vard. Crook samimi bir adamd; genellikle, "her eyi oldu u gibi anlatrd." Lee'nin Appomattox'da ku atma yapt gn, Thomas Lafayette Rosser adl bir Konfederasyon svari generali, Crook'un askerlerinin tam ortasna saldrd. Crook kendi yenilgisini veciz bir ekilde rapor etti: "... ok sayda asker oldu u iin geri ekilmek zorunda kaldk." Ba ka zr yok. Rosser ile arp an ve yenilen Custer, kendisini mazur gstermek iin hacimli bir rapor yazd. Sava tan sonra ortaya kan askeri kaytlar, Crook'un olaydaki do rulu unu gsteriyordu. Sheridan ise tam tersine

kt puan ald. Trevilli-an'da Hampton tarafndan yenilgiye u ratlan Sheridan iki nehir boyunca kat ve Grant'a u raporu verdi: ''Hampton ' Trevillians'daki btn isyanc svarilerle birlikte bulduk ve yendik; fakat Breckenridge'nin piyade bl yardmna geldi ve mhimmatm bitmek zere oldu undan, geri dnmenin daha iyi olaca n d ndm." Rosser, Crook'a iyi puan verdi, fakat Sheridan iin, "... donuk bir adam," dedi. "Kafas abuk svari manevralar iin fazte yava al yor. Gney'in alk ekmesinden ve silah yoksullu undan sonra Yankee zaferleri hakknda b223 tn bu caka, hasta ve can eki en aslann yannda vnmekten ba ka bir ey de il." Rosser'n bilmesi gerekirdi. Sheridan'a patronluk etmi ti ve "Kk Phil" hi unutmad. Sava tan sonra ortaya kan kaytlarn nda caka azaldktan sonra Sheridan dikkatini tazlderililere yneltti. Kzlderililer kayt tutmuyordu. Crook, btn profesyonel askerler kadar dikkatliydi, fakat yalanc de ildi ve Sheridan asndan tek bir rahatsz edici al kanl vard. Hasmnda hayranlk uyandran bir zellik'ke federse bunu ifade ederdi. Drstl o unlukla bunu aklamasna neden olurdu. 1865'te bir Konfederasyon harekt iin "Sava n en parlak arp mas olarak gryorum," dedi. Bilgiliydi. Kurband. 21 ubat 1865'te so uk bir gece General Crook, Cum-berland-Maryland'deki bir otelde uyuyordu. evresinde komutasndaki on bin Birlik Askeri vard. Gece yars nazik bir Gney aksanl asker tarafndan uyandrlarak, tutukland bildirildi. Otuz Konfedere Ranger' onu ve ayn oteldeki General Benjamin Kelly'yi yakalamak iin ordusuna gizlice szm t. Konfedereler Yankee saflarndan uzakla rken, Crook "Bundan zevk bile alabilirim," yorumunu yapt. Crook ve Konfedereler, Richmond'a kadar bn yol boyunca ok iyi anla tlar; Crook ona yaplan akalara katld. General Kelly durumlarnda bir komiklik grmedi. Sava tan hemen sonra Crook, zayf iradeye tahamml olmad m bir kez daha gsterdi. Miss Mary Dailey ile evlendi i zaman, kzn erkek karde i James Dailey trendeki en ok ilgi gren adamd. James Dailey, Crook'u karan Konfedere Rangerlar'ndan biriydi. Arizona ve Apailer'e dnmesinden nceki alt yl boyunca, Crook, Platte ubesi'nde komutanlk yapt. Custer'n politik ryalarnn Kk Byk Boynuz'da kendisiyle birlikte lmesinden tam bir hafta nce, Crook, Rosebud'da lgn At ile arp m t. Siyu sava efi ona byk kayplar verdirdikten sonra geri ekilmi ti. Raporu, lgn At'a gereken nemi verdi. 224 Custer'n yenilgisinden sonra ulus ve Birle ik Devletler Ordusu a rs yaptlar. Crook'un svari birli i Amerikan At'nn huzurlu kzlderili rezervasyonunu silip spr-d zaman, Crook katledilmi kadn ve ocuklann grntsnden "hasta oldu". Svari birli i zel olarak hedef gzetmemi ti. Kr Bak ve Kk Kurt'un ba nda bulundu u eyenler'in sonuncular da hi grmeyecekleri lkelerine do ru kamaya ba larken, George Crook onlar takip edip yakalamak zere grevlendirilmi generaldi. eyen kan iz srmeyi kolayla trd ve kilometreler, karda tahta i aretler gibi donmu gen ve ya l cesetleriyle lld. Bunun Crook zerinde derin bir etkisi oldu. Bundan sonra evsiz Ponca kzlderililerine yardm etmeye al t ve yasal bir "insan" olarak isim almas iin mahkemeye verdi i dilekede ef Oturan Ay'ya ak destek verdi. Crook bundan dolay Sherman ve Sheridan'dan ek ho nutsuzluk grd. imdi Arizona'daki W hipple K las'na geri dnm olan Crook'un kaba askeri d grn altnda daha geni bir insanlk gr vard. Apailer onu sert, inat ve yorulmak bilmez bir sava olarak tandlar (ona Nantan Lupan, ef Gri Kurt dediler), fakat onun szne gvenebileceklerini rendiler. Drstl onun Tucson ihalecilerini sulamasna yol at. Bu, politikaclar ve onlarn arkada Sheridan arasndaki poplerli ini artrma yolunda bir katk sa lamad. Giderek d manla an, basn aracl yla gnderilen W ashington'un u ursuz duman sinyallerini grmezden gelerek, Gneybat'da bar sa lama planlarn yrrl e koydu. Meksika askeri yetkilileriyle eski Yankee d manlklarn

unutma ve Sierra Madre'de Apai s maklarn tamamen temizlemede kfendisine yardmc olma konusunda ikna edici gr meler yapt. Hantal arabalar terk ederek engebeli arazide katr kulland, Asya'da II. Dnya Sava- 'nda kullanlacak taktik yntemler benimsedi ve Birle ik Devletler Ordusu'nun retti i en stn yerli sava s olarak askeri tarihilerin takdirini kazanarak Custer ile Sheridan'm 225 boyama grkemini geti. D man i e alarak Apai izciler askeri dzeni ok etti. Crook, Apai izcilerin "yaratc iz srcler... Da larda benzersiz, sert" olduklarn grd. "Apai izciler i e alndklarnda," diye rapor etti, ona " a maz, hatta dokunakl bir sadakat" gsteriyorlard. Ayrca yannda Al Sieber de dahil olmak zere Bat'nn en nl snr adamlarndan bazlarn da getirmi ti. Crook'u gen Tom Hom ile tan tran Sieber oldu ve subaylarn byk ksm askerlik d , asi gence kar iyi duygular beslememesine kar n, bu duygular Horn'un birka olayda gsterdi i cesaretle yumu ad. Fakat Crook, Horn'u cesareti nedeniyle i e almam t. Gen adamla uzun saatler geirerek Apailer'i tart t. Crook onun sayesinde Apailer'i iinden tanmaya ba lad d nce sistemleri, gelenekleri, kltrleri ve dinleri. Crook, gizemin i lemesine neyin neden oldu unu, kk bir grubu yzyllar boyu is-panyollarla sava ta ayakta tutabilen aslnda gdmle-yen eyin ne oldu unu renmek istiyordu. Apai topraklarndaki ilk turunda Crook, Apailer'i "vah i" diye bir kenara brakvermi ve bunu al lmadk yenilgilerle demi ti. Bu kez bir cerrahn kesinli iyle karma bir halkn karma klklarn ara tryordu. Tom Horn bir bilgi e mesiy-di. Crook, Horn'u ki isel ya am konusunda hi sorguya ekmedi; Horn'un, Geronimo ile Meksika saldrlarna "katld " yolundaki srarl sylentileri de sorgulamad. General, gen adamn Apailer ile ya ad yllar zerine dereden tepeden konu masyla yetiniyor ve ancak zaman zaman stratejik sorular soruyordu. D man iinden tanma, Meksika ordusuyla i birli i kurma ve yaratc askeri taktikler uygulama sistemi sayesinde Crook, Apai tehdidini dzenli olarak azaltyordu. Crook d man Apailer'e kar tek asker yasasn, grevini yapmay uygulad. Onlara kar zel bir nefret ta myordu. Biri d nda: Geronimo. Sava aman'na kar yo un bir d manlk geli tirdi. Bu d manlkta di er subaylarn tam deste ini ald. 226 Mangas Coloradas'm lmyle Bedonkohe grubu Coc-hise'e katlp tek bir grup olarak Chiricahua adn ald. Onlarla birlikte Geronimo da geldi. Yeniden evlenmi ti; kars, Apailer'in "ok yak kl" dedikleri Chee-hash-kish adl bir kzd. Kars ona iki ocuk do urdu: Chappo adl bir o lan ve Tozey adl bir kz. Ya lanan ve yorulan Cochise, yalnzca Bedonkohelere de il, fakat sava lar Crook'un ordusu tarafndan yok edilen Gila ve Tonto gruplarndan geriye kalanlara da s nak sa lamak zorundayd. Cochise bar iin Santa Fe'ye kadar gitmi ti ve bir yl boyunca uluslararas snrn kuzeyine ne gitmi , ne de saldr emri vermi ti. Fakat bir "sz" anla mas olmakszn, kimse yenilmez Geronimo'yu smrlaya-mazd. Bu dnemde Geronimo, Cochise'in bir capitn' olarak biliniyordu ve her zamanki enerjisiyle btn Apai gruplarndan sava lar alm t. Mavi Ceketlilere balinaya saldran bir kpek bal gibi vur ka eklinde saldryordu. Geronimo'yu yakalama abalar bir subay tarafndan "geyi i bando mzkayla yakalamak kadar abes" olarak tanmland. Chiricahualar sulandlar. Arizona Citizen yle yazyordu: Chiricahua Apailer'i iin gereken sava tr, dzenli, hi durmayan, amansz ve ayrmsz sava tr. Btn vadi, tepe, kayalk ve kaleler rm Chiricahua Apaileri'ni cennete gnderene kadar, erkek, kadn ve ocuklar katleden bir sava . General Crook, Geronimo'nun srekli saldrlarndan ve rahatsz edici mesajlarndan deliye dnyordu. Bir keresinde Apai izcilerinin bulundu u dzenli bir ordu devriyesi, Doubtful Kanyonu'nu geerken onu grd. Geronimo bir kaya kntsnn zerinde ak seik grlebiliyordu ve onlara el sallayarak, "Beni ate ederek yakalayamazsnz," diye ba rd. Crook bordroya yz Apai izci ekledi, subaylaryla askerlerini (be bin kadar) a rd ve tek bir adama kar byk bir harekta hazrlatt. W ashington'dan gelen emirlerle durduruldu.

227 Yerli Brosu'nun, Birle ik Devletler Ordusu'nun harcamalar zerindeki gcn artrmaya ynelik daha apra k planlar vard. San Carlos bronun ynetimi altndayd ve bronun kendi szleriyle "btn Apailer'in toplanaca bir yer" haline getirilecekti. Bir toplama kamp. Bro, hkmetin yalanc gr mecilerinin en yeteneklisinin bile Apailer'i bu kra yere ekmek iin gerekli szleri uyduramayaca m biliyordu. Bu noktada planlarn i lerli e koydular. Bronun bar gr mecileri tek tek Apai gruplarna yana t ve her grubun istedi i bir blgede "sonsuza kadar" ya ayabilece i rezervasyonlar kurmay nerdi. Gruplar yerle ip kendi rezervasyonunu ekip bierek silahlarm teslim edince, o zaman, ancak o zaman Birle ik Devletler Ordusu harekete geecek, onlar "tutsak" alacak ve San Carlos'a gtrecekti. Bylece W arm Springs Apaileri ile Coyoterolar yerle tirildi. Bosque Redondo'da sefil bir ekilde ya ayan Meskalerolar'a byle bir anla ma nerilmedi. Onlar tehdit olu turmuyordu. Asl sorun Chiricahualar'd. Bro, brokratik ihanet yntemlerinde Apailer kadar saf olan bir adam Cochise'e yakla acak gr meci olarak seti. General Oliver Otis Howard'a, plann "sonsuza kadar rezervasyon" ksm anlatld yalnzca. San Carlos'un sz edilmedi. Howard, Gettysburg'da stn bir asker olmu tu ve Fair Oaks'da bir ordu kaybetmi ti. Vermontlu'ydu ve ok dini btn bir adamd. Onun dindarl n gsteri olarak yorumlayan Crook da dahil olmak zere subay arkada larnn hi ho lanmad Howard'n, kzlderililere kar sempatisi vard; kzlderililer beyazlarn maddi konular ele ald kadar dzenli bir ekilde ruhsal konular ele alrlard. General Hovvard, Cochise ile ili ki kurmada Victori-o'nun yardmn grd ve Tom Jeffords ile Cochise'in Chee adl bir ye eni yannda gelmeye ikna etti. Ejderhalar'a do ru giderek Cochise'in kalesini saklayan yksek doruklardan getiler. Howard ziyaretin ksa olmasn istiyordu, fakat 228 rA Apailer'in ba msz demokratik sreci hakknda hi fikri yoktu. Cochise ona btn capitn'lmnm gelip gr melere katlmas iin zamana gereksinimi oldu unu syledi; yoksa gr me onlar ba lamazd. Howard kalmay kabul etti. Ziyareti yakla k iki hafta srd. Daha sonra "keyifli ve ho bir ekilde a rd m" yazd. Apailer'i, onu scak kar layan dost ve konuksever bir halk olarak grm t. Onlarn dualarna co kuyla katld, dindar ya l yre inde dualarn "ayn oldu undan... Ayn Tanr'ya gitti inden" emindi. Yere ba da kurarak onlarn aileleriyle birlikte yemek yedi ve komik yklere yksek sesle gld. W est Point gururunu bir yana brakarak ocuklarla oyun oynad ve rancheria'nm favorisi haline geldi. Gen Naiche'ye adm yazmay retti. General Howard, oradaki en kat sava capitn'mm kalbini kazand. Geronimo ya ll nda ondan sz ederken, "... Her zaman bize verdi i sz tuttu ve bize karde muamelesi yapt," diyordu. "Onunla sonsuza kadar bar iinde ya ayabilirdik. Birle ik Devletler Ordusu'nda saf, drst bir beyaz varsa, o da General Howard'dr," diyordu. Howard, Cochise'e, Chiricahualar'n nerede ya amas gerekti i konusunda kendisine ait d ncelerle yakla t, fakat srarl de ildi. "Sakin, kararl ve mantkl tavrlar olan akll bir adam" olarak grd Cochise'i dinledi. Bir kzl-derili efi ilk ve son kez bir Birle ik Devletler Ordusu generalinin fikrini mantksal tart ma sayesinde de i tirdi. Coc-hise'in d ncelerini de yanstan bir anla ma yapld. Rezervasyon, Ejderhalar ile Chiricahua Da laryla Sulphur Springs Vadisi'ni kapsayacakt. Bu blge Cochise'in grubunun yurduydu ve anla ma grup tarafndan scak kar land. Anla mada kendisinin ve capitn'lmnm rol olarak, Cochise, California Yolu da dahil olmak zere yollar ve blgedeki btn yerle im yerlerini kanun kaaklarna kar korumak istedi.. Geronimo anla madan memnun oldu ve General Ho-229

ward'a kar gveni tamd, fakat generalin ardndaki gler konusunda ku kusu srd. iki yl boyunca her ikisi de anla maya sadk kald. Bu sre iinde Geronimo uluslararas snrn kuzeyine akn yapmad. Fakat eski Meksikal d manlarna saldrmay srdrd. Meksika hkmeti, Birle ik Devletler yetkililerini Apailer'in kapatlmas anla masn uygulamaya a rd. "Sonsuza dek" bitmi ti. Halknn San Carlos'a gtrlece ini sylemeye geldiklerinde Cochise lyordu. Direnmedi. Cochise zgrlkten daha fazla eyden vazgemi ti; Apailer iin ya am umudundan vazgemi ti. Bir deri bir kemik bedeni eski muhte em gcn kaybetmi ti. O ullar Taza ve Naiche'yi a rarak, bar koruyacaklar szn verdirdi. Sonra eski arkada Tom Jeffords' a rd. Jeffords, Cochise'in durumunu grnce pani e kapld ve Bovvie Kalesi'nden tbbi yardm getirmek zere giderken Cochise, "Beni tekrar canl grece ini d nyor musun?" diye sordu. Jeffords eski dostuna yalan sylemeyecekti. "Hayr. Sanmyorum. Sen ne d nyorsun?" Cochise, 'Yarn sabah onda lm olaca m," dedi. "Kafamda tam net de il, fakat sanrm orada bir yerde bulu aca z." Jeffords kaleden getirdi i bir doktorla birlikte dnd nde Cochise lm t. Jeffords'm gitmesiyle lm arasnda, Cochise vadiden gne e do ru yukarya gtrlmesini istedi. Uzun bir alay onu Ejderhalar'm doruklarnda batya bakan bir yaylada dinlenmesi iin ta d. nce aile yeleri, sonra capitn'lm yanna diz kerek ona son kez veda etti. Geronimo sonuncuydu. Kalkp uzakla rken Cochise'in "lm arks" ba lad. Cochise dnya i lerini ve u urlamalar ardnda brakm t. Yolculu u'na ba lyordu. Geronimo, Cochise ile son kez neler konu tu undan hi sz etmedi, fakat oradaki Apailer, Cochise'in Geroni-mo'dan bir bar sz almak iin hi aba sarfetmedi inden 230 emindi. Geronimo, Cochise'in yanndan kalkp uzakla rken, batmakta olan gne sert elmack kemiklerine vuruyordu. Elmack kemikleri sar eritle boyanm t. Mavi Ceketliler szlerini tutmam lard. O gece, Apailer byk efin lmnn yasn tutarken, Geronimo, Chiricahua grubundan ve yakla an askerlerden sessizce uzakla t. Yannda ailesi, kuzeni Juh ve bir avu Nedni sava s vard. Gece California Yolu'nu getikten sonra kamp kurmu bir araba kafilesine saldrdlar. Yalnzca kadnlar ve ocuklar hzl atlarn ekti i bir arabayla kurtulabildi. Sava grubu kafile malzemelerini hzla katrlarn srtna ykledi ve Apai Geidi'nin stndeki Dos Cabezos Da lar'na do ru kuzeye uzakla t. Birle ik Devletler askerleri her zamanki yararsz ara trmasn yaparken, Geronimo, grubunu San Simon Vadisi'nden ve Gila-lar'dan geirerek Beyaz Da lar'a gtrm t. Dostu Victorio onu iyi kar lad, fakat W arm Springs grubunun byk bir ksm rahatsz oldu. Geronimo'nun ardndan misillemeler geliyordu. Geronimo bronun ihanetine kar lk vermi ti, fakat imdi ardndaki sava lar azd. Geronimo'nun gelece inin belirsizli i, bu gelece i payla mak isteyen ok fazla insan ekmiyordu. ) 231 19 John Phillip Clum'n, Geronimo iin kesin planlar vard. Clum, San Carlos'un ba ndaki yerli brosu temsilcisiydi ve di er yerli temsilcilere oranla ok tuhaft. Drstt. Orduyla i yapan tccarlardan iyi biftek ve kaliteli mal talep edip alarak, yerli rezervasyonlar arasnda bir tek San Carlos'ta adil bir tayn da tm sistemi kurmu tu. Gen ve enerjik Clum, yerlileri ynetebilece ini gstermi ve Birle ik Devletler Ordusu'nu bir yana ekilmeye yakn bir mesafeye ekilmeye zorlam ba arl bir rgtyd. Apailer'i polis olarak kullanma sayesinde yerli mahkemeleri kurmu tu. Bu

mahkemelerde Apai reisleri yargt, bylece Apai-ler'in kendi adamlarn kendi kurallarn ihlal etmeleri nedeniyle cezalandrmalarna olanak sa lyordu. Clum'm Apailere kar adilli i, genel olarak byk bir sadakatle dllendirilmi ti. Halihazrda San Carlos'ta, "sonsuza dek" anla malar bitmi olan Coyoterolar, Gilalar'dan geriye kalanlar, Tontolar, Bedonkoheler, Chiricahualar'la ve Chirica-hualarla birle mi ok sayda Nedni grubunu bir araya toplam t. Bir sonraki hedefi W arm Springs Apaileri ve Victorio'ydu. Clum Apai dilini akc ekilde konu uyor ve Apai topraklarndaki "sorun yaratanlar" ara trmak iin San Carlos'taki Apailer'i saatler boyu sorguya ekiyordu. Tek bir sorun yaratan ki i vard. ykler fantastikti, fakat kesinlikte do ruydu. "Sar eritleri Olan Sava ", Birle ik Dev232 r letler'e kar Apai sava nn esinleyici ve yol gsterici eli olarak tekdze bir dzenlilikle te his ediliyordu. John Clum, btn Apai ya malarnn zmne kafasn takm t: Geronimo'yu asmak gerek. Onu hakl karmak iin gl bir sav belgclenebilirdi. Clum, Apai politikas sayesinde hayli etkili bir casus servisi kurmu tu. Ksa bir zamanda Geronimo'nun W arm Springs grubuyla kamp kurdu unu rendi ve W arm Springs Apaileri'ni San Carlos'a getirmek iin W ashing-ton'dan izin kartt. "Sonsuza dek" anla malar sona ermi ti. Geronimo'yu barndrmalar yeterli bir mazeretti, fakat Clum'n nce ele avuca s maz Sava aman'n ele geirmesi gerekiyordu. Clum onu grmek iin Apailer'den olu an bir delegasyon gnderdi. Mesajlar dostayd. Clum yalnzca konu mak, bir konsey istiyordu. Geronimo kabul etti, fakat nlemlerini de ald. Tanrsnn ngrlerinden her zaman etkilenen Geronimo ailesinden korkuyordu. Juh'u ve sava larn, ailesini Sierra Madre'deki Nedni kararghna gtrmeye ikna etti ve ertesi sabah Y)jo Caliente Temsilcili i'ndeki kararla trlan bulu ma yerine bir ate kes bayra yla ve yalnzca yedi sava yla yola kt. Geronimo ve adamlar hemen yz silahl Apai polisiyle ku atldlar. Clum'n a rd destek Birle ik Devletler svari birli i yoldayd. Geronimo "ele geirilmi ti", fakat ancak ihanetle. Son kez olacakt bu. Geronimo ve adamlar zincirlendi, bileklerine demirler taklarak temsilcili in bir hcresine atldlar. imdi Clum gazetelere Geronimo'nun yklerini gnderebilirdi. Birle ik Devletler Ordusu bu ykleri zaten biliyordu, fakat kaytsz artsz teslimin daha utan verici oldu unu d nm lerdi. imdi kamuoyu biliyordu. Sansasyonel bir haberdi. Ba lklar Birle ik Devletler'in her yerinde hemen hemen aynyd: " NSAN KAPLANI GERON MO!" "GERON MO DNEK CAN !" "GERON MO ILGIN KAT L!" Geronimo ellerine d m t. Halkn fkesini duyan 233 Kongre yeleri knama aklamalarnda yar tlar. Gazeteler bu duygular daha da i ledi. "Kara Elli Katil", "Kzl Elli Katil" ile yer de i tirdi. Bir nedenle "So ukkanl Kpek" en sevilen tanm oldu. Giri imci bir gazeteci, zaten lin ruhu haline girmi bir ulusun temposunu hzlandrmak iin yeni bir deh et yazs yazd. nemli bir yetkiliye dayanarak, "Geronimo'nun kurbanlarm paralarn o unlukla yedi inin bilindi i" haberini verdi. Yalnzca paralarn ya da hangi paralarn yenildi ini aklamaktan uzak durdu. Geronimo daha hcresindeyken lme mahkm edilmi ti bile. Kasaba ve arazi yetkilileri, Birle ik Devletler Adalet Bakanl ve Birle ik Devletler Ordusu, Geronimo'yu asma hakk iin yar yordu. "Kanl Dnek" tarih kitaplarna girmeye ba lam t ve celladn ipini veren politikaclar ya da generaller lmszl e kavu acakt. Rekabet korkuntu. Geronimo'nun yedi sava s birer birer zincirleri karlarak San Carlos'ta serbest brakld. Geronimo tek ba na, yar karanlkta kapal tutuldu. Yksekteki tek bir pencereden ona bakmaya al an i kencecilerine esrarl bak lar frlatt. Haftada birka kez "vaktinin doldu u" syleniyordu ona. Geronimo hibir ey sylemedi. Geronimo lah'na dan m t. imdi bekliyordu.

General George Crook, kendi adna baz dan malar yapyordu. Geronimo'yu asma onurunun kimin olaca na ili kin kavga basnda aka yaplyordu. Fakat Crook'un bilmedi i ey, bunun, sorumlu oldu u birka bin kilometre karedeki binlerce abuk alevlenecek Apailer zerindeki et-kisiydi. Bu onu gerginle tiriyordu. Crook bu gerginli ini a a vurmad. Brosundayken rahat grnyordu. Tuni inin n ilikli de ildi, iskemlesi geriye kaykkt; masasnn zerinde izmeli ayahlan uzank, Burley ttn i niyor ve byk bir isabetle bir metre tedeki tkrk hokkasna dzenli olarak tkryordu. Ellerini ba nn stnde kavu turarak tavan uykulu uykulu seyrediyordu. Binba Morrow bir k e iskemlesinde dimdik oturmu tu. 234 Morrovv, Tanrm! diye d nd. Bir general! Bu.yetersiz herifi srekli daha da saygsz davranmas iin cesaretlendiriyor! Yetersiz herif, Crook'un kar sndaki bir iskemleye yaylarak oturmu tu; do rusunu sylemek gerekirse, Crook'un masasnn kenarna bir topu unu koymu u. Tom Horn'du bu ve bir bakla kurutulmu biftek kesiyor, kestiklerini a zna grltl bir dzenlilikle atyordu. Bu ikili, astna dan an bir generalden ok, saygn olmaktan uzak salon serserilerini hatrlatyordu. Crook konu uyordu. "... Ve diyorsun ki, Horn, Geroni-mo'nun aslmasnn... Ehem... Apailer zerinde sonular tahmin edilemeyen bir etkisi olur." Horn yant vermeden nce i nemeye devam etti. " ey, imdi, General, bunu sylemedim. Dedim ki buna yatknlar ve ayn zamanda da kar lar. Aslmasndan korkuyorlar... Belki asldV zaman daha rahat nefes alacaklar. Biliyorsunuz, General, Horn vurgulamak iin Crook'a ba gsterdi bir tr, belki sa'y aldklar zaman... Oradaki insanlar bunu istiyorlard... Bir tr sorun yaratan sa... Ama bir tr korkuyorlard ayn zamanda." Horn'un, sa'nn armha gerilmesini Geronimo'nun aslmasyla kar la trmas, Binba Morrow'un gzlerine inanmayan bir bak getirdi. Fakat Crook bu kar la trmay gayet kolayca kabul etmi grnyordu. Ba n hafife evirerek yant vermeden nce tkrk hokkasna tkrd. "Geronimo'un dini bir vicdan oldu unu mu sylyorsun? Ne tr bir din?" "Do al olarak Apai dini, General." / Crook alayla, "Do al olarak," dedi,"Nasl bir ey?" Horn kkrdad. "Dinlemek iin bir haftanz var m?" " unu bir saate indirsek." Crook ba n belinden kararak, dikkatle bir Burley kesti ve a zna att. skemlesine yasland. Horn iini ekti. " ey, Apai, yce yasalara sadk kalrsan ruh bedenini glendirece ine inanr. Tekerlek'e ula t235 n her sefer... Yani dnyada maddi bir bedene tekrar girdi in zaman, bu yce yasalar maddi dnyann ba l oldu u a a yasalara kar uygularsn. Ruh bedenini glendirirken, ld n zaman ya da bu maddi dnyadan gt n zaman- ruh bedenin daha da gl olur... Do ru yaparsan... nanc korursan... Daha yksek yaylalara karsn. En yksekteki dzlk, do al olarak geri dnemeyecek kadar gl oldu un yerdir. Yani... 'kurtarlm ' olmak. Ki, Horn a zna bir biftek paras att ki bu da sa'nn dediklerine az ok benziyor... Yeniden do mak zorundasn... Gerekten yeniden do mak... Ve yol zordur... Ki bunu o da syledi. Kurtarlmak iin bir dizi sert kuraldr." Crook ba n brakmam t; byk bir dikkatle trnaklarn temizliyordu. "Belki yeniden do u d nda beyaz adamn dininden fazla farkl de il." Horn, "Evet," diyerek kabul etti. "Fazla de il... Apa-i'nin buna yeniden do u eklinde bakmamasnn d nda. Sizin kzlderilinin zamana aldrmad n syledi inizi, duydum, General... "

Crook ba n sallad. "Do ru, kesinlikle aldrmaz." Horn, Crook'un szn kesmesini duymazdan geldi. "... Ama bu do ru de il. Biliyorsunuz, Apai'ye Gre, Zaman Sonsuzdur, Ruh Bedeniyle Srekli Devam Eder... Aldrmad ey Zaman'n Maddi lmdr... Allahn Belas Saatler, Takvimler ve Benzerleri... Kendimizi lt mz Maddi eylerin hibiri... kahretsin, sanki maddi olan her eyin er ya da ge lece ini ve ryece ini d nyor." Crook ba n sallad. "Do ru." Horn, " imdi, bir fark daha," dedi, "beyaz adam do al olarak i lerini yrtmek iin kendisine bir bro amak zorundadr... Ve kolayla trmaya al r... Dini de dahil olmak zere... Bylece uyumlulu u olarak yorumlanmasn sa layabilir. Bu ekilde her pazar 'bro kilise'ye ko abilir, " sa!" diyebilir, kn suya sokabilir ve 'kurtulur'. Bu Apai tarzndan ok daha kolaydr... Ve beyaz adam maddi i leri 236 ni yoluna sokabilir, hkmetler ve di er samalklar kurabilir. Yani... Horn kollarn at arada bir fark oldu unu gryorsunuz." Crook, "Evet," dedi, "Gryorum, fakat ncil'leri olmadan Apailer... " Hom szn kesti. "Ha, ncil'i var, evet... Demem o ki yz kadar ykden olu an uzun bir incil." Crook ba klfna koydu. "Birini duyalm bakalm... yklerden birini." Horn ka larn att. " ey, birok yknn hkmetin kleli ine kar sava makla ilgili oldu unu kavramanz gerekiyor... nk Apailer yzyldr sava yorlar. Ylan hakknda bir yk var.A Kendisi kt bir orospu ocu u. Btn a a lk yasalar uyguluyor, her eyin zerinde egemenlik kurmak iin duydu u ihtirasn en a a l n. imdi ylan kartala gidiyor. Kartala, 'Buraya bak, her gn yiyecek almak iin uuyorsun, fakat yiyecek bulabilece inin hibir garantisi yok. Yiyecek bitebilir, fakat kendinle Usen... Yani tanr... Yerine bana inanrsan yiyecek elde edece ini sana garanti ederim; i leri ben yrtrsem.' diyor." Horn, "Gryorsunuz," dedi. "Buradaki ylan a a yasalar uyguluyor, korku salyor ve kartaln kendisine ve ruhuna olan inancm ldryor. Sonra ylan diyor ki, 'Coyo-te'ye bak, senden yz kez hzl ko abilir ve bu do ru de il. Bana g verirsen onu sabitlerim, senden daha hzl ko a-maz.' Gryorsunuz... Burada ylan a a lk gpta yasasm kullanyor ve bylece devam ediyor... Ta ki kartal ylana g verene kadar. Ylan coyote ile de ayn ekilde konu uyor, bir farkla ki, kartaln umasna gpta yaratyor ve coyote gibi onu yerde tutaca na sz veriyor. Kanatlar alyor, coyote ile kartal yere-basyorlar ve kanatlar ba lanyor. Yeri trmalyorlar ve ylan iin msr ekiyorlar ve btn dikkatlerini maddi gvenlik ve maddi eylere veriyor, inan, onur ve cesareti... Btn yce yasalar unutuyorlar. "Apai geliyor ve onlara aklyor... Uzun yky k237 saltmak iin... Onlar salyor. Kartal ile coyote yeniden zgr oluyor ve ruhlaryla inanlarna gveniyorlar. Bu, dedi Horn keyifle, ylan ne zaman kartal ya da coyote... Ya da bir Apai grse... Ki eninde sonunda bunu kantlayacaktr... Kayann altnda sakland n grmenizi aklar." Crook ayaklarn masadan ekti ve dnp Horn'a bakt. "Ylan kimi temsil ediyor?" " ey, dedi im gibi.. Hkmet... Ya da onu olu turan allann belas politikaclar." "O halde, Crook glmsedi sanrm Apai'ye gre ben ylanm."

Horn d nceli d nceli, " imdi... " dedi, "tam olarak de il; fakat saf dinden sz ediyoruz. Geronimo bir priten-dir ve ona gre siz ylan temsil ediyorsunuz. Gryorsunuz, general, Geronimo'ya gre ne kadar adil oldu unuz nemli de il. Onu besleme hakknz olmad n sylyor; yiyecek ne kadar gzel olursa olsun. Onu ev verme... Giysi verme hakknz yok. Bunu yapt nz zaman onun inancn ald nz sylyor... Ruh bedenini zayflatyor ve alyorsunuz. Hkmetin anlamad ey de bu... Bu nedenle Geronimo'ya 'dnek' diyorlar; nk iyi bir kpek gibi bir avu yiyece in nnde srnmyor. Geronimo, bu rezervasyonun a a lk bir iktidar d ncesi oldu una inanyor... Artk bu d nceyi yok edemezsiniz... nsanlar avlamak iin geri gelecek... Ve daha fazla insan iine alacak." Crook, "Geronimo'nun u anda ne d nd n sanyorsun?" diye sordu. Horn sempatiyle, "Bizim Geronimo," dedi, "o hcrede ac biskvi kadar sakin oturuyor. nan'na kar grevini yerine getirmi oldu unu biliyor. A a yasalarn kar arak onu d ar karp karmayaca n grmeyi bekliyor. karmazlarsa, Horn omuzlarn silkti gene de ba arm oldu. Yolculuk'a kmaktan korkmuyor." Crook rahata, "Ya ldrd kadnlarla ocuklar?" diye sordu. 238 Horn, " imdi General," dedi, "bunun zerine ok ey sylendi, fakat ldrdkleri... Kendi halknn ya amas iindi... Halknn zgrce ya ama hakk iin kendi topraklarnda sava yordu. Kendisini ba ka birinin stnde koymaya al an bir Chicago'lu de ildi... Ve," dedi Horn, "ABD Ordusu'nun kzlderili kadn ve ocuklar ldrrken mazeretini merak ediyorum." Crook birden aya a kalkt. Tom Horn'a bakmad, fakat pencereye do ru gidip tren alanna bakt. K ede byk saat grltyle ilerliyordu. Crook dnmeden, yumu ak bir ekilde, "Gidebilirsin, Horn," dedi. "Evet, efendim, General. Binba ." Horn, kapy arkasndan yava a kapatarak odadan kt. Binba Morrow, Crook'un srna bakarak aya a kalkt. Bo azn temizledi, fakat general onu duydu una ili kin bir belirti gstermedi. Morrow, General Crooka drst bir adam olarak sayg duyuyordu ve bu nedenle fkesini a a vurdu. "O yeteneksiz bir herif efendim, Horn. Zincirlenmen. Bana izin verirseniz, efendim... " Crook dnp alayla gld. "Hayr, hayr, Binba . O parlak gen bir adam. Onu te vik ediyorum, biliyorum. Tatlyla birlikte acy da almak gerek... " Masasna dnerek bir ekmece at ve iinden bir i e viskiyle iki bardak kard. Morrovv bir adm ne kt. " zin verin, General." Viskiyi oranlarken dikkatliydi. Crook ikici olarak tannmyordu. "Buyrun." Crook i eyi ondan ald ve bardaklara yansna kadar su koydu. i eyi kapa m kapamadan brakt ve barda n alarak pencerenin yanma dnd, d arya bakt. Morrow kendisininki imeden nce Crook'un viskisini bitirmesini bekledi. Barda masann zerine koydu. "General, Horn'a ceza vermek istiyorum. Ben... " "Hayr." Crook dnmedi. "Horn'u d nmyordum, Bba . u allahm belas W ashington brosunu... San Car-los'u... Ylanlar D nyordum. Umarm, pencereden bakmaya devam ederek iini ekti bu sonuncu olur." 239 Sessizlik a rd. Binba Morrow "sonuncu" derken Crook'un, brolar m... San Carlos'u mu... Yoksa ylanlar m kastetti ine karar veremiyordu. zel d ncelere mdahale etti ini d nerek utand.

"Yapmam gereken i ler var, General, e er," Crook, "Gidebilirsiniz, Binba ," dedi. Morrovv karken dnmedi. Binba Morrow gibi kendisini adam bir ast iin bile General Crook'un her yana bakma iste i rahatsz ediciydi. 240 Uaha Crook ile Horn konu urlarken Birle ik Devletler Ordusu'na iyi haberler geldi. Juh lm t. Geronimo'nun ailesini Madre'deki ssnde braktktan sonra sava laryla kuzeye do ru hareket etmi ti. Galeana'da iki Meksika svari bl ne saldrm ve yok etmi ti. Casa Grande'deki bir "bar konferansndan dnen Juh ve iki byk o lu geriye kalan sava larnn arkasnda atla giderlerken, Juh atndan s bir nehre d m , muhtemelen kalp krizi geirmi ti. ki o lu onun dev gibi bedenini nehirden karamadlar. Juh hl soluk alabiliyordu ve bir o lu ba n suyun stnde tutarken, di eri hzla ileriye gidip sava larla geri dnd. Yararsz bir kurtarmayd. Juh ld ve nehrin kysna gmld Sava lar bilmiyordu, ama pe lerinde byk bir Meksika kuvveti vard ve Juh'un lmnn neden oldu u gecikme Meksikallarn onlar ku atp Nedni sava grubunu tamamen yok etmesine olanak sa lad. Hayatta kalan birka ki i oldu. Juh'un o ullar Delzhinne ve Daklegon Meksikallar tarafndan tutsak alnarak idam edildi. Mangas Coloradas ve Cochise ile birlikte olu turduklar byk lnn sonuncu ki isi de lm t. lm Chihua-hua ve Sonora'da kutlamalara neden oldu ve yorgun Birle ik Devletler Ordusu'na iyimserlik getirdi. Birle ik Devletler hkmeti Apailer ile on yllardr; Meksikallar ise yzyllardr sava yordu. imdi Apailer'in byk ksm San Carlos'a kapatlm , Nedni sava lar yok edilmi , 241 Juh lm t. Geronimo da zincirlenmi , cellatlarn bekliyordu. Bu durumda hkmetler gne in Apailer zerinde batt n grebilirlerdi. Fakat yle iniydi? John Clum kakts zsuyu yudumlad. Tuzlu su gibi harareti dindirmiyor, tam tersine susatyordu. imdi o, "Benim Apailer'im" diyordu. Clum daha fazlasn istiyordu. W as-hington'a bir telgraf ekti: "Bakanl nz cretimi artrr ve benim iin iki blk kzlderili polis daha verirse, gnll olarak Arizona'daki btn Apailer ile ilgilenirim, askerlere gerek kalmaz." Telgraf byk bir patlama yaratt. Birle ik Devletler Ordusu Yksek Komutanl kpryordu. Bu onlarn iktidanna bir mdahaleydi. Askerlerin geri ekilmesi tehdidi Tucson ebekesi'ni alarma geirdi. Asker olmamas demek, para olmamas demekti. Blgedeki tccarlar acil toplantlar yaptlar ve W ashington'daki siyasi dostlaryla ba lant kurdular. John Clum sihirli bir ekilde, basn tarafndan bir gecede kahramanlktan indirilip serseri konumuna sokuldu. Gazetelerin acmaszca te hir etti i Clum gcenerek kat. Kamuoyuna son bir hatrlatmada bulundu: "Geroni-mo'yu assanz iyi edersiniz... Ve hemen!" Kamuoyu buna u ra yordu. Bu i i bir lin gruhu yapaca a benziyordu. Gneybat'da byk kavgalar vard. ktidar ve ihti am iin agzl, kskan kavgalar ve yarm dzine daha "alak" yasa i in iine sokuldu ki her ey snrsz olsun. Henry Lyman Hart, tozu duman yat trmak iin sahneye kt. San Carlos'a John Clum'n ardl olarak atanm t. Henry brokratik ya cl uygulad. Yz ba s r San Carlos iin almyorsa ellisi oraya geldi ve krlar karde lik rgt arasnda da tld. Kt kalite az teslimatlar en yksek fiyata ve en ok miktarda alnd. Sonular hipnoz gibiydi. Toz duman durulmaya ba lad; Geronimo'ya ili kin kavga d nda. Bu konuda Bay Hart sular durultma yntemlerindeki bilgeli ini gsterdi. Alk rejimi altnda Apailer'in hu nutsuzlu unu dzeltmek amacyla Geroni242 mo'nun zincirlerini kard ve kamuoyuna "dne in" aslmay beklerken San Carlos'ta sk denetim altnda tutulaca na sz verdi.

Tuhaftr, hibir fke l duyulmad (John Clum'nki d nda, o da artk saylmyordu). Geronimo konusundaki drt aylk bo az bo aza kavgalar srasnda, kasaba, arazi, bro ve askeri ynetimler, birbirlerine kar "dne e" kar duyduklar nefretle yan an ta kn bir nefret geli tirdiler. imdi her biri di erlerinin dl almad ndan kskana gururlu ve her biri kendi politik etkisinin ona eref kazandraca ndan emindi. Brokratik bir horoz dv yd bu. Geronimo, Clum'un ynetiminden sonra de i en bir toplama kampna girdi. Taynlar azd; asl olarak un ve kurtlu yemekler, rm et, hatta Apailerin tiksinip attklar domuz etinden ibaretti. iek hastal kamp sakinlerini krp geiriyordu ve Birle ik Devletler ynetimi a gndermedi. Geronimo, biraz evcille tirilmi ve huzursuz yaban kedilerinin arasna atlm bir panterdi. Kamp ate inden kamp ate ine giderek btn aman yo unlu uyla nan' vaaz etti. San Carlos bir bomba gibi patlad. Victorio seksen sava yla kuzeye gitti. Do uya ve gneye dnerek iki yz Meskalero sava sn yanna ald. ldrp yakarak uluslararas snra saldrd. Her zaman sava maya hazr ya l Nana onun yanndayd. Kk gruplar, dnen tekerlekten frlayan mermiler gibi btn ynlere da ldlar. Gruplarn ba nda Mangas Coloradas'n o lu Mangas, nemli bir saldr lideri olan Chihuahua ve Benito vard. Bu gruplarn San Carlos'tan kamasndan birka saat, nce, Geronimo bir kamp ate inin nnde, daha sonra olay anlatacak birka tankla birlikte oturmu yemek yiyordu. Herkes onun ailesinin Sierra Madre'de, yz mil tede oldu unu biliyordu. Hibir ulak ona haber getirmemi ti, fakat birden yeme ini brakt ve aya a kalkarak, "Ailem tehdit altnda. Ailemin bana gereksinimi var. abuk olmalym," de243 di. Bir ok ve yay alarak karanl n iinde kayboldu. "Grm t". Giderken geti i yerlerdeki a a atallarndan uzanan telgraf tellerini kesti ve tel d mesin diye ularm deriyle birbirine ba lad. Ka nn ke fedilmesi zordu ve ka n haberi yaknlardaki maden kasabas Globe ile Birle ik Devletler Ordusu'na ok abuk ula mad. Haberi alnca Birle ik Devletler Ordusu deliye dnd. Bro yorgun bir Gneybat'da anmda Apai Sava 'n yaratt. Kvlcm Ge-ronimo'ydu. Gazeteler haykrd: "GERON MO KATI!", "KAPLAN SERBEST!". Gneyba i mi ti. Tarihiler, Birle ik Devletler Ordusu devriyelerinin Geronimo'nun pe inde Gneybat da ve dzlklerini a an on bin silahl ve atl asker oldu unu tahmin ediyor. Her zamanki gibi Gero-nimo yok olmu tu. Grlmeden San Simon Vadisi'ni geti ve Chiricahua Da lar'na girdi. Fakat da larda kalmad; hza gereksinimi vard ve gneye giden daha kestirme bir yol bulmak iin Chiricahualar'dan kt. Sulphur Springs Vadisi'nde bir oban ldrerek Stephens iftli i'nden bir at ald ve at orayla Sierra Madre'nin snrndaki San Bernardino Nehri arasnda lmne ko turdu. At son kez yere d erken, Ge-ronimo Meksika ile uluslararas snra varm t. Kamp ate inin nndeki grnt u ursuzdu. De i mi bir Meksika'ya girdi. Da lar aynyd; geni , alabildi ine uzanan dzlk, dinmeyen rzgr, Apai Dnemi'nin btn lmezler'i her zaman oldu u gibi kalm t. Fakat insanlarn glge hkmetlerinin glge zaman de i iyordu. Burada Meksika'daki glge, kuzeyde oldu u gibi daha derin, daha karanlk ve daha uzundu. 1877 yl de i im ba latm t. O yl Meksika elli yldan biraz daha uzun bir sredir cumhuriyetti. Bu elli ylda presidente (ba kanlk) kurumu yetmi kez el de i tirmi ti. Chihuahua Eyaleti'nin valili i seksen iki ayr ynetim tarafndan kullanlm t..Her ynetim de i ikli i silahla ol244 mu tu: Devrimler, suikastler, lm mangalar. Meksikallarn umarszlk l "Ay, Chihuahua!" devletin ssz lnden tremi de ildir. 1877 yl, "sararm msr yl", bir damla ya mur d rmeyen kuraklk ylyd. Msr bir santim byd, daha fazla de il. S rlar dzlklerde su pe inde ko arak ld. nsan piramitinin en altnda binlerce peon ld.

1877 yl, Porfirio Diaz' Mexico City'de ikidara getirdi ve onun demir yumru u Chihuahua'ya uzanmaya ba lad. Ba ta umutsuz grnyordu. Bandido gruplar btn kasabalar i gal etmi ve "vergiye ba lam t". o unlukla zengin gm madenlerini srekli uzatlan srelerle devralyor ve i letiyorlard; Chihuahua eyaletinde al lm bir uygulama. Rancho'lmn korunma (ve devrimlere katlma) iin kendi zel ordular vard. Don Porfirio belirsiz bir umudu gerekli e dn trd. 1880'de i bitmi ti. Dzen gelmi ti. Yntemleri basit ve dolayszd; bandido'lan kr polisi olarak rgtledi: Korkulan Ruraleler. Parlak, simli niformalar ve cret vererek, onlar leyfuga "kama yasas" ile silahlandrd. Rurale'mn tutuklad biri "kaarken" vurulabilirdi. Yakalanan herkes kat tabii ki ve kesinlikle vuruldu. Pisto-la (tabanca) adaleti gelmi ti ve mahkeme, jri ya da yarglara hi gerek yoktu. Guachupineler, yani "mahmuzlular"n iktidar dzenbazlklar sona erdi. Diaz'n bir ba la olan General Luis Terrazas, Chihuahua Valisi olarak iktidara geldi. General bir politikac, dolaysyla demagog de ildi. Don politikaclar onu asla kandramadlar. Bandido'la ve kap e iklerindeki Apailer ile ba a kmada yetersiz kal larm rtmek iin nefret edilen Yanki'ye svp sayyorlard. Yanki'yi kendi ba na brakn, bandido sorunu zlrd. Chihuahua ile geni topraklar iftili e aacak bar arasnda tek bir engel vard. Terrden kurtulunca bu bar zenginlik getirecekti. Engel, Apailer'di. General Terrazas'm tek amac buydu ve bunun iin ku245 zeni Albay Joaquin Terrazas' atad. Etkili bir Apai sava s oldu u zaten bilinen Joaquin, Apai ldrme sanatnda Meksika'nn en by olarak n kazanacakt. Geronimo, San Carlos'taki kamp ate inin nnde dururken bile Joaquin'in Tarahumara kzlderili izcileri, Nedni grubundan kalanlarn izlerini aramaya ba lam t. Sava aman' on bin beyazn gzndeki boyun e mez yar ta ge kalacakt. 246 21 vAhokole gndo umunu seyretti. Yava a, dolayl olarak gelen k, Nedniler'i Chihuahua ovalarndan ayran Sierra Madre Da lar'nn ardndan ykse e kt. Gne in kenar en yksek doruktan ortaya karken k a a ya do ru yayld ve Yaqui Kanyonu'nda, Chokole'nin altnda sihirli bir faaliyete neden oldu. Chokole kanyonun stne yakn bir yerde, Nedni rancheria'smm on be metre stnde geni bir kntda yatyordu. Kahvalt ate leri yakld. Kahkahayla kar k bir ocuk ba rts kanyonun altndan belli belirsiz ona kadar ula t. kntnn kenarndan baknca, iplik gibi incecik akan ve kanyonun be i ini temizleyen Ya-qui Nehri'nin buz gibi sularnda oynayan kk ekilleri grebiliyordu. Ne var ki kanyona yalnzca yle bir gz atmaya izin verilmi ti; bundan ok daha ciddi sorumluluklar vard. Chokole, Nedni ssne do udan giri e gzclk ediyordu Yksek kanyon duvarlar D man'a geit vermezdi. Kanyonun kenarndan bin metre a a ya kadar duvarlar dimdik dzgn kayayd. Hibir D man bu sarp dzl trmanp hayatta kalamazd. Son alt yz metre kanyonun zeminine do ru e imliydi ve sk kknar, ladin ve me e a alaryla kaplyd. Kald ki D man Madre'de bu kadar uza a hi szmam ; ok fazla geit vermez doruklar ve koyaklar vard. Bunlara kar n Nedni rancheria's endi eliydi. Geroni-mo'nun ailesini getiren Juh, Sava aman'nn kuzeyde hap247 se atld n haber vermi ti. Juh, snrn hem gneyine, hem de kuzeyine saldrma ve San Carlos'a sava dlleriyle girerek bir ayaklanma karp Geronimo'yu serbest braktrma amacyla, btn sa lam sava lar yanna alm t. Juh gideli uzun sre olmu tu ve hibir ulak haber getirmemi i.

Ishton, yirmi ya l erkekten, yz elli kadndan ve yakla k yz ocuktan olu an bir Nedni grubuna komuta ediyordu. Chokole kanyon kenarndan biraz a a daki bu kayay ideal bir nokta olarak semi ti. Tfe i ve ispanyol drbnyle yarm gn boyunca buraya trmanmaya al m t. Geceyi orada geirmi ti ve nbet de i iminden nce bir gn, bir gece daha geirecekti. Bulundu u noktadan a a daki topra ve kanyonun di er kenarnn arkasn grebiliyordu. Birka am a ac kayalardan boy atm , gl rzgrlarla e ilip bklyordu. Gne kanyon duvarna yaylm t. ilk klar rzgrn oydu u yerleri ve ukurlu yzeyleri yontu tapnaklara ve antik yzlere dn trd. Parlak siyah kaya katmanlarn yumu atarak koyu renkli lavanta ieklerine evirdi. Koyu krmzlar solup pembele meden nce parladlar. Sar kum katman, altndaki a rtc maviyle kar t ve n altnda ye il denizinde ykand. Chokole istemeye istemeye drbnn duvardan ekti. Kanyonun do usunu, dnp gzden kaybolmadan nce bir mil dmdz uzanan yolu inceledi. Kanyonun zemini a alarla rtlyd. Yaqui Nehri neredeyse grnmyordu, a a tepelerinin arasndaki aklktan parlyordu yalnzca. Dikkatli bir D man, Chokole grmeden a alarn altndan geebilirdi. Chokole bunu biliyordu ve ku lar izledi. Yarm mil tede bir kaya ahini kanyonun zerindeki duvarn kayalk yzeyine konmak iin sakince yol ald. Uu u, bir krlangcn ladin a alarnn ye illi inin zerinde eflatun parlamasna neden oldu. Kanyonun ucunda yas tutan bir gvercin zgn ve yalnz tt. Kamnn zerine 248 yatm olan Chokole, gvercini izleyerek drbn kanyonda hareket ettirdi, sonra a alardaki ak ve otlu dzl e kaydrd. Dzlkte bir geyik nehirde su iiyor ve ba n kaldryordu. I kta parlayan derisinin alt yannda solgun benekler vard. A zn rkeke suya koydu; ba n hzla kaldrmadan nce ancak bir yudum iebilmi ti. Byk kulaklar hareket etti ve ba n do uya evirdi. Dimdik durdu. A alarn arasnda sihirli gibi Chokole'nin gr alanndan kt. Belki sabah avn arayan da kedisi. Fakat Chokole geyi in davran tarzndan ho lanmam t. Burnunu rzgra evirmedi, kulaklarn kulland. Kediler av pe inde ses karmaz. Chokole drbnn akl a tutmaya devam eti. Otlardan a alara do ru bir ardku u atld. Ye illikler arasnda krmz noktalar olu turan bir a akakan kanyonun zeminine do ru utu. Aklk ya amdan arnrken Chokole kavramaya ba lad. izledi. Askerler a alarn arasndan ktlar, fakat aklkta durmadlar, gri niforma giymi lerdi ve omuzlar gm apoletlerle parlyordu. Chokole ba ta onlarn az oldu unu sand, fakat bunlar yalnzca ilk mangayd. A alarn arasnda kaybolmalarndan hemen sonra aklk gene askerlerle doldu. Bu kez asker ak srd Askerler tfekleriyle nleni iz ko uyorlard. Bu da demekti ki, Chokole'ye daha yakn olan izciler pusu olmad na onlar ikna etmi lerdi. Chokole'nin ilk itkisi aya a kalkp kamp uyarmak iin ate etmekti, fakat aklna daha iyi bir ey geldi. Askerler henz bir mil tedeydi. izciler ona daha yakn olmalyd ve tfe ini ate ledi i zaman izciler kamp bulacakt. i ki ldrebil-sin... Onlan rktebilsin. Drbnn brakarak tfe ini ald, a alara bakan gzlerine gveniyordu. Gzlerini ara trc biimde hareket ettirmedi, tersine kanyonun ortasndaki bir merkeze odaklad ve bekledi. Kanyon branda zerine yaplm bir resim gibiydi; hareket resmi bozard. Chokole a rd. Hzl kahve-rengimsi ekiller a alarn arasnda her yerdeydi sessiz, 249 ko an ve uan, bylece gz byle bir harekete tank oldu undan emin olamazd. Chokole iki yz metre tedeki bir me e a acnn gvdesinin tam arkasnda kaybolan kahverengi bir parlt seti. Silahn me eye hedeflemedi. Hareket sa dan gelmi ti, bu nedenle a ac brakarak sola hareket etti. A acn hemen soluna ni an ald. Kahverengi parlad ve Chokole ate etti. Hareket durdu, havada asl kald ve bir adam, plak bir adam haline geldi. iki elini de havaya kaldrp d t. Kanyon, Tarahumara kzlderili izcilerle kaynyordu!

Chokole ktkl n nne atp, tfe ini yeniden doldurup parltlara ni an ald. ilk at kanyonda patlad, duvarlar arasnda daha da byd. Chokole belli belirsiz lk ve haykr lar duydu, fakat kntnn altna bakacak zaman yoktu. Bir parltya daha ate etti ve kzlderiliyi grd. Bir di eri daha. Hareketlerin parlts imdi birbirine yakla m t ve Chokole kntnn kenarna srnerek zerlerine ate etti. Tarahumaralar geyik abuklu undayd, fakat' Chokole hzl davran larda ve hareketli hedeflere ni an almada ok deneyimli bir uzmand. Tarahumaralar'n ilerleyi i yava lad. Chokole konumunu de i tirerek dizlerinin zerinde do ruldu ki, a a ya daha dik bir ayla ate edebilsin. imdi kntnn zerinde siluet halinde grnyordu. Elli metre tesinde bir kzlderili sk ladinlerden otuz metre tedeki, bir me eye atlad. Chokole onu hemen vurdu. imdi kanyonda ba ka tfek sesleri de vard. Chokole batsnda, ok uzakta, bir tfek sesi duydu. Kanyonun iki ucu da istila edilmi ti! Silah sesini duymad. Darbe e ilmi durumda onu srtndan vurdu. Gzlerinin nnde klar akt, a a daki lklar duyabiliyor, fakat bir ey gremiyordu. Gzlerinin nn bir karanlk kaplad. Chokole karanl a kar koymaya, itmeye, aya a kalkmaya al t. Kendini kaybetti. Karanlk, mcadelesine son verdi. Uyand zaman sabah olmu tu. kntda srt st yatyordu. Ba bir kayaya dayanm t ve a a da uzanan kanyonu grebiliyordu Gne yzndeydi. Ayn kaya ahini kanyonda geziniyor, ayn kayaya tnyordu. Hi ses yoktu. Ku lar a alarda renk akmlar olu turuyordu. Choko-le'nin belle i yerine geldi. Aya a kalkmaya al t, fakat akl bedenine hareket etme komutu verdi i zaman hibir ey olmad. Kendisine bakt. Kollar yana do ru alm t, fakat ayr nesneler gibiydiler. Chokole kollarn hissetmiyordu. Ba n bir yandan di er yana hafife dndrebildi, fakat kayadan kaldramad. Gzleri kntda gezindi. ilk geldi i srada, kayalarn arasndan km katrtr-na n grm t. ocukken katrtrna yla oynad en sevdi i oyunu hatrlad. Karncalar katrtma nn dev gibi bo eneklerinde ya ard ve bir yaprak ya da kke dokunmak karncalarn bitkiyi korumak iin melerine yeterdi. Chokole ile arkada lar katrtrnaklarna dokunup, kk ordularn saldr iin ko malarn seyrederek saatler geirirlerdi. Nbeti olarak oraya geldi inde katrtrna mn sap neredeyse plak duruyordu; henz tomurcuklanma-m t. imdi saplar kaln sar mumlarla kaplanm t! Ne kadar sredir karanlktayd? iki gn m? Belki ? Bir katrtrna mn ne kadar zamanda iek at n hatrlamaya al t. Bitkiyi seyrederken karncalar da grd. Karncalar onun varl ndan rahatsz olmu lard. Chokole'nin gzleri ince karnca hattm izledi. Ba n evirdi. Hat kntdan eline geliyordu. Karncalar grnce ilk itkisi elini hzla ekmeye al mak oldu ve el hareket etmeyince bir kez daha ok geirdi. El hareket eden karncalarla birlikte dnen byk bir toptu. Chokole elini seyrederek gzlerini kst. El neredeyse alglanamaz bir ekilde hareket ediyordu! Karncalar eli itiyor, ekiyor, ta yordu. Chokole, karncalarn daha fazla hareket ettiremeyeceklerini ke fettikleri zaman ara tracaklarn biliyordu. Kolu yukarya kaldracaklard. Gzlerini karncalardan ekti. Vcuduna bakt zaman g sne bir kayann konuldu unu sand ba ta. Kayay ince251 ledi. Nemli, nerdeyse siyaht; e me gibi akm ve phtla- arak yumu ak, yo un bir y na dn m byk bir kanl et paras. Y nn altnda iki baca nn kask rtsnden uzand n grd. Ba ta onlar ktk sand, fakat Chokole birok sava alannda bulunmu tu ve biliyordu. Ktkler bacaklard. zerinde kan yoktu. iinde et ryor-du. irinli oldu u yerlerde et deriyi yarm t ve artk siyaht. Yarklardan grnen beyaz, ona zsu aktan bir kabuk grnts vermi ti. Chokole o zaman anlad. lyordu. leyin sinek geldi, kanatlar sakin havada akt. Cho-kole'nin g sndeki kanl y nn stnde bir kez dnd ve zerine kondu. Gzlerinin hemen yan ba nda ona bakt. Gvdesi metalik ve parlak ye ildi. Ayaklarn kanda ykayarak tombul toplar a zna kaldrd. Bir yandan da Choko-le'ye bakyordu. Chokole dudaklarn oynatarak fledi, fakat sinek kanatlarn vcuduna yap trd ve hareket etmedi. Kan y nnda meldi, tyl ayaklar eti daha sk kavrad. Sonunda tka basa

doyarak tembel tembel havaya ykseldi ve uup gitti. Chokole, o bir izci, diye d nd. Nerede oldu umu syleyecek. Ba n geriye do ru itmeye, kendisini kntnn zerinde ekmek i;n bir kanca gibi kullanmaya al t. Kenara varabilse, a a ya uard. Fakat ba kayadan hareket etmedi. Geldiklerini duydu, kanatlar koro halinde yakla yordu. stnde dnendiler, ucu buca olmayan bir sinek filosu. Kan y nna ye il ve tyl konarak eti ektiler ve birbirleriyle dala tlar. Filo a a dan gelmeye devam etti ve bacaklarn kaplayarak yediler, yumurtalarn braklar. Chokole onlara tkenene kadar defalarca fledi, sineklar yemekten vazgemediler. Chokole'nin gr bulankla t ve soldu, sonra yeniden canland. Her ey daha parlak ve net grnd. kntda bir adam vard. Bir kayaya oturmu tu. Chokole, konu ana kadar onun D man oldu undan emindi. Adamn sesi yumu ak ve melodikti ve Apai dilini ok iyi konu uyordu. 252 "Gl ruhuna hayran kaldm, Chokole." Adam glmsedi bir avu kum almak iin e ildi. Kumlar sineklere att. Chokole, "Kolay de il," diye fsldad. Bo azndan ses kmad. Adam d nceli d nceli, "Hayr," dedi, "ruh bedenini gl klmak asla kolay de ildir. Sava zor. Birok insan kolay yolu seiyor, bylece ruh bedenleri zayf kalyor. Herkesin bir seimi var, biliyorsun." Chokole, "Sanrm," dedi. enesine do ru yakla an dev bir sine i fledi. Adam sine e biraz kum atnca sinek uzakla t. Chokole nazike, "Te ekkr ederim," diye fsldad. Adam ne eyle, "Bir ey de il," dedi, "fakat uzun kalamam. Benimle gelirsen sana bir ey gstermek istiyorum." Chokole, "Gelmek isterdim," dedi, "nereye olursa olsun, fakat grd n gibi hareket edemiyorum." "Evet, hareket edebilirsin." Adam glmsedi ve aya a kalkt. "Benimle gel." Chokole hi abasz do ruldu. evresine bakt. Bedeni hl kntnn zerinde sineklerle kapl yatyordu. Kanyon duvarnn zerinde yryerek adamn pe inden gitti. Yry kolayd. Kanyondan gneye yrdler. Chokole Apai tarznda geti i her yere dikkat etti, daha sonra ka mmkn klard bunlar. A a tepelerinin zerinde yrdler, da lar yollarn tkaynca zerlerinden getiler. imdi evrelerindeki her yer da d. A alarn stnden sradlar. Arazi ya amn bulunmad yukarya do ru gidiyordu. Chokole nnde drt da doru u grd. evresindeki da lardan daha yksekteydiler ve gkyzn destekleyen bir masann bacaklar gibi duruyorlard, nk bulutlarn arasnda yok olmu lard. Doruklarda kar vard. Adam doruklardan birinin yanna gtrd onu. Oturdular. Adam nazike, 'Yoruldun mu?" diye sordu. Chokole, "Hayr," diye yantlad. 253 Adam hayran kalarak, "Gl bir ruhun var," dedi. "Bak." Parma n a a ya do ru, drt doru un arasna uzatt. Chokole solu unu tuttu. A a da yksek ba lantl doruklarla tamamen evrili byk bir kse vard. Kasenin dibi byk bir ye im ta gibi parldayan ye illikti.

Adam, "Gel," dedi. Ksenin iine girdiler. Oras scakt ve Chokole dizlerine kadar uzanan otlarn arasnda durdu. Kasenin bir yanndan byk bir akarsu akyor, di er yana varana kadar kasenin iinden geiyordu. Orada da larn arasna girerek kayboluyordu. Su temiz ve prl prld. Chokole dibindeki kumlar sayabilirdi. Nehirden su ien byk bir geyik srs Chokole'ye ve adama hi aldrmad. Chokole adamn ardndan nehrin tesine geti. Geyikleri saymaya al t, fakat ok fazla geyik vard. A alar geni yaprakla-ryla kaseyi evreleyerek otlaktan ayrlm t. Chokole ile adam a alarn altna oturdular. Ba larnn zerindeki dallarda ku lar t yordu. ayrlkta bir tarlaku u yksek sesle tt ve di erleri de ona katld. Adam tarlaku unu taklit ederek slk ald, yarm dzine yant ald. Adam gld ve nehri gsterdi. " uradaki beyaz srye bak." Chokole ba n sallad. "Bunlar da keileri. Muhtemelen, ksenin yksek dik duvarlarna bakt duvar trmanabilirler... Ama, omuzlarn silkti bunun iin bir neden yok. Burada her ey var. Da doruklarna ula tklar zaman bulacaklar tek ey kayalar olur Ya da, kahverengi bldrcnlarn otlarn arasnda gezindi i ayrl gsterdi- ya da... Uup gidebilirler, fakat yksek rzgrlara vardklar zaman geri dnerler." Chokole ku kuyla, "Buray sen mi yaptn?" diye sordu. Adam sessiz gld. "Hayr. ok uzun sre nce, dnya zaman lerken... Glge bir bedenle dnyay ziyaret etmeden nce... Dnyann iindeki s d arya frlad. Birka bin metre frladktan sonra kasenin altndaki a r kayalar sya dayand, fakat kasenin evresinde dnya daha zayft ve ykselmeye devam etti. Sonra, adam bulutlarn arasnda 254 kaybolan karl doruklar gsterdi da larn kendilerinde drt zayf yer vard ve daha da yukarya ittiler. Haaaayr," dedi muzipe, "buray ben yapmadm; fakat onu yapan Yasalara yardm ettim." Chokole, "Bir Apai," dedi, "byle bir yeri asla terket-mez." Adam, "Evet, bir Apai'nin terkedece ini sanmam," dedi. Chokole yksek duvarlara bakarak, "Fakat bir Apai'nin bile buraya gelebilece ine inanmyorum." Adam onun bak n izledi. Umutla, " imdi, bir yol olabilir," dedi. "Pe imden gel." Duvarn dibindeki iki byk kayann arasnda yrd ve Chokole onun ardndan gidince duvarn kenar boyunca ykarya kan bir yol grd. Yol iki ki inin s abilece i kadar geni ti ve Chokole adamn yannda yrd. Yol duvardaki kayalk kntlardan geerek bazen dimdik, bazen neredeyse dmdz tepeye varyordu. Fakat tepede kaya ve toprak yolu kapam t. "Bak, adam byk y n gsterdi hayvanlar ksenin iine byle kapatld. Da n bir ksm kayd ve yolu tkad." ok byk bir sray la y nn tepesine kt. Chokole ardndan gitti. Tepede rzgr sertti ve evrelerinde da nk kar taneleri dneniyordu. Adam, "Ne d nyorsun?" diye sordu. Chokole biraz gururla, "Apailer burann nerede oldu unu, tam yerini bilseler ba arrlard," dedi. "Evet," diye kabul etti adam, "Ba aracaklarna inanyorum." Chokole'nin elini tuttu. "Gitmemiz gerek." Chokole kseye zlemle bakt. Fakat adamn ona yol gstermesine izin verdi. Yaqui'ye geri dndler. Adam kanyona tepeden bakan bir kayaya oturdu. Chokole onun yanna oturdu. A a da knty ve bedenini grebiliyordu. Fakat vcudunun d hatlarn karabilmek zordu; yalnzca kayaya dayal ba 255 ak seikti. Bedenin geriye kalan ksm hi durmayan bir hareketle kpr kprd. Bedenin hareket etti i yanlsamasna, byk sinek kitlesinin hareketi ve onlann altndaki beyaz kurtuklar neden oluyordu. Chokole tyleri rpererek ba n evirdi.

Adam, "ok karmakar k," dedi. Bir akl ta alarak kanyona frlatt. Sohbet eder gibi, "Daha nce de syledi im gibi," dedi. "Gl bir ruh bedenin var. Maddi bedenini besledikleri ve baktklar iin onlara tapmalarn sa layacak iktidar canls hkmetlere direndin. Ruhunda yksek inan yasalarn canl tuttun... Fakat... ka larn att sava mnn yalnzca bu ama iin oldu undan m, yoksa belki de biraz alma istedi inden mi oldu unu merak ediyorum?" Chokole'nin yz kzard ve ayaklarna bakt. Tereddtle, "Biraz... " dedi. "Fakat a a lk grkem yasalar iin de il... Ya da... ey, kocam ldrmeleri... " Adam, "Anlyorum," dedi. "Fakat a a bir yasadr ve ruh kaslarn zayflatr." Chokole, "Fakat nasl cezalandrlacaklard?" diye sordu. Adam, "Hi," dedi. "Uyguladklar a a yasalar onlarn ruhlarn alak dzeylere koyar ve glge bedenlerle yeryznde yeniden do mak zorunda kalrlar. Kendi torunlar vardr, bu nedenle ektiklerini bierler. Dedikleri gibi dnya tarihi tekerrr eder, defalarca, defalarca. Bazlar direnir... bazlar direnmez. Bu Seim'dir elbette." Chokole alakgnlllkle, " alma iste ine direnmi olmay isterdim," dedi. Adam, "Evet," dedi, "glge bedenlerinden ayrlp ruh bedenlerinin ne kadar zayf oldu unu gren herkes ister genellikle. Bir keresinde zorunda de ildim, fakat bir keresinde a a ve yce yasalar arasndaki sava n her zaman her insann iinde verildi ini gstermek iin kasten glge bir beden eklinde geri dndm. Hatta, a a yasalarn b256 tn ekicili ine direndi i takdirde ruh bedeninin muzaffer olaca n gstermek iin biraz acyla tanr hkmet brolarnn glge bedenimi ldrmelerine bile izin verdim. Fakat... Dini kurumlar o unlukla bunu yanl yorumladlar. Onlar da iktidarda olmay seviyorlar, biliyorsun... S eni Yksek Dzl e gtrece ini iddia ettikleri sihirli kolay yollarla trenler ynetirler. Fakat her zaman yalnzca bir Seim vardr." Chokole, "Bana yeniden Seim nerilse alrdm." dedi. Adam, "Pekl... " dedi, "Ne oldu unu bilmedi im iin ben bu kadar abuk kabul etmezdim. Gryorsun, kanyondaki ocuklar iin kayg duyuyorum, bazlar hayatta kald bildi in gibi." 'Ya yorlar m?" Chokole a rd. Adam, "Evet," dedi. "ocuklara kar her zaman zaaf duydum geri dnm , glge ya amlarna henz ba lamakta olan ruhlar. Grd mz yksek vadiye gtrlebi-lirler." Chokole istekle, "Evet," dedi, "zgr olurlar... Ve... ka larn att Fakat onlar kim gtrebilir?" Adam, " ey..." dedi. "Juh glge bedeninden uzakla t ve gelemez. Fakat," diye ekledi d nceli bir ekilde, "Ge-ronimo kat ve buraya do ru geliyor." Chokole heyecanla aya a kalkt ve neredeyse kanyona d yordu. "O halde Geronimo ok gemeden burada olur. Geronimo ocuklar sever. Bunu yapar!" "Evet." Adam onunla ayn fikirdeydi. "Geronimo bunu yapabilirdi. Yksek vadinin nerede oldu unu bilseydi... " Chokole, "Ona kim syleyecek?" diye sordu. Adam knty gstererek "Bu senin Seim'in" dedi.

Chokole gzlerini kntdaki bedeninden ayrd. Kendisini hasta gibi hissetti. Sonra umutla, "Fakat burada kalsam ve Geronimo'ya sylesem bile, D man'dan almak isteyecektir. ocuklar Yksek Vadi'ye gtrmek yerine bunu yapabilir," dedi. 257 Adan, "Bu Geronimo'nun Seim'i," diye yantlard onu, "Ne senin ne de benim." Chokole gzlerini kapad. "ocuklar kurtarmak istiyorum... Tek yol buysa... " Gzlerini amaya al t. Gzkapaklar a rd. Karncalar vard zerlerinde. Chokole gzlerini krp trarak karncalar atmaya al t. Akan gzya lar karncalarn ara tran a zlarn gzlerinden uzakta tutuyordu. Israrc, hafif ses her yerindeydi. Binlerce kk beden yiyerek ve srnerek, kanatlarn metalik vz vz zerine tekdze bir ses ekliyordu. Chokole btn Apai iradesiyle boynunda i en zehirle sava t. kntda bir hava esintisi oldu ve Chokole akbabalar grd. Yerde beceriksiz bir ekilde duruyorlard. Boyunlarn uzatarak onu incelemek iin ba larm evirdiler. Byk gagalarnn altnda buru mu derileri kaln ve pul puldu. Drt akbaba vard ve Chokole'ye do ru ilerlerken kanatlarm ap kapyorlard. Chokole kntnn zerine bir glge kondu u srada gzlerini kapatmak zereydi. Glge akbabalar korkuttu. Tkezleyerek uzakla tlar. Chokole glgeye bakt. Byk bir kartald. E iliyor, rzgra arkasn dnyor ve geri geliyordu. Bu kez bacaklarm at ve havada fren yaparak Chokole'ye yakn bir yere kondu. Chokole onun ba n evirerek kendisine bakt n grd. Kartal kntdaki kumu tekmeledi. Chokole gzlerini krp trd. Geronimo'ydu bu. Yanndayd, diz km , Chokole'nin yzn krbasm-daki so uk suyla ykyordu. Geronimo dudaklarnn arasna su koymaya u ra t, fakat Chokole bo ulaca ndan korkarak suyu tkrd. Geronimo'nun yz onunkine yaknd ve imdi Chokole gzleriyle, dudaklarn oynatarak ona yalvard. Geronimo biraz daha e ildi. Chokole fsldad, "Beni duyabiliyor musun, Geronimo?" Geronimo kula na hafife seslendi, "Evet, seni duyuyorum." 258 "Btn Apailer'in lmesi gerekmez... Cochise'in d nd gibi. Tanr Apailer'i unutmad, Geronimo. Duyuyor musun?" "Duyuyorum, Chokole." Chokole'nin akl d ncelerle kar t. Szckleri bulmak iin u ra t. "ocuklar, Geronimo. Hl hayatta olan ocuklar var. Onlar oraya gtr, Geronimo." "Nereye?" "Evet... bir yer var... Dinle, Geronimo." Ve Chokole Apai tarznda gneye yolculu u aklad. Her da ve vadiyi, yoku yukar trman , gkyzne do ru yok olan doruklar, vadiye gtren yksek engeli tanmlad. Sonra yksek vadiden sz etti, yapabildi ince: Su kayna , geyik, a alar... Fakat fslts neredeyse yok olmu tu. Sustu. Fslt neredeyse yok olmu tu. Artk yalnzca bir soluktu. Chokole i mi dil ve dudaklarn zorlayarak konu maya al t. "Geronimo." "Evet." "Syle bana... Gtrecek misin... ocuklar?"

Geronimo ba m kaldrarak onun i mi yzne, izgi halinde kapanm gzlerine bakt. izgiler arasnda gzleri parlak, yakcyd. Geronimo hibir ey sylemedi. Chokole byk bir abayla derin bir soluk ald. Sonunda kurba a sesi gibi bir fslt kt; a rtc derecede gl. "Szn, Geronimo... Bana sz ver." Geronimo'nun gzleri yumu ad: "Sz veriyorum, Chokole. ocuklar gtrece im." Chokole'nin yznn yerindeki byk et y n alglanmaz ekilde blnd. Glmsemeye al t. Geronimo'dan gzlerini evirerek yukarya, son gne krmzsnn bir bulutu boyad yere bakt. Fslts duyulur duyulmazd: "O Ha Le! O Ha Le!" ve Chokole'nin byk ruhu hzla gzlerinden kt. Ruhunu glendirdi i glge bedenini ardnda brakarak Yolculu a gitmi ti. 259 vJeronimo cesedi kuma gmd. Karanlk kanyonun derinli inden yukarya do ru szlrken duvarda zorlukla al t. Akbabalar kntya kadar ona yol gsterdiler. Nedni rancheria'smm ortasnda ya am belirtileri ararken onlar grm t. Ya am bulamam t. Yaqui kys bir mil boyunca kadn ve ocuklarn bedenleri vard. Birka ya l erkek kaarken d tkleri yerde ldrlm lerdi. o u kurumu , tannmayacak et y n olmu tu. Geronimo, Ishton'u bulmu tu. Altnda hl bir tfek tutuyordu. Tam yamnda kk kzlarndan ikisi vard. Fakat Cheehash-kish'i, Chappo ile Tozey'i de bulamad. Kanyon sinekten geilmiyordu. Cesetlerin kokusundan lgna dnen sinekler ona da saldrdlar. Geronimo bir a a dalyla onlar kovdu. Kstah ya da uamayacak kadar obur-casma yemi byk akbaba srleri onun yolundan zplayarak uzakla tlar. Geronimo kendisini hasta gibi hissetti ve Yaqui kysna kendisini atarak yzne su serpti. Suda bo ulmu bir ocuk grd, bir kaya onu tutuyordu. Onun Chappo oldu unu d nd, fakat emin olamyordu. Ilah'mn kehanetinin gene gerekle ti ini kesin olarak biliyordu. imdi duvardan a a ya inerken rancheria'ddn uzakla arak do uya do ru ilerledi. Burada hava temiz ve tazeydi. Nehrin kysnda dururken ya ad okun uyu uklu undan kurtuluyor, iinde bir fkenin ykseldi ini hissediyor260 du. Silahlarn kontrol etti. Bir tfek ve ktklk alm t. Oku ve yay hl yanndayd. Yldzlarn lo nda bile D man'larn izini aramaya ba lad. Sonra hatrlad. Verdi i Sz. Bunu d nerek durdu. Chokole'nin ruh dnyasndan bir aklama getirdi inden ku kusu yoktu. Bu gl iradeli Apailer asndan ola anst bir olay de ildir, fakat Geronimo hayatta kalanlar oldu undan ku ku duyuyordu. Buna bakacakt. Sz vermi ti. Bir fi e i aarak barutu yere dkt. Diz kerek barutun zerine ince dallar koydu ve iki kayay birbirine srterek yakt, alevler ykseldi. Geronimo daha byk dallarla ate i besledi, son olarak da a alarn kuru gvdelerini ekleyerek dev gibi bir ate yakt ve kanyonu aydnlat. Drt ok seti, ularna kuru ot ba lad ve otu ate le yakarak havaya frlatt. Ok gkyznde parlak krmz bir k halinde ykseldi; doruk noktasnda bir an durup geri d meden nce alevler havai fi ek gibi sald. Geronimo kanyonun kenarndan ilerleyen bir yldz lerek seyretti. Yarm saat sonra bir ok daha frlatt. Bu ekilde drt ok att. imdi ate in yannda duruyor, besleyerek alevleri daha da ykseltiyordu. Saatler geti. I grd srada srtn ate e vermi duruyordu; a alarn altndan yansyan birok kk k. I klar gzlerdi. Geronimo ba rd, "Geronimo! Geronimo!" Ve geldiler. Bir kadn ve birka ocuk ona do ru ko uyordu. Kadn onu boynuna sarlarak "Herkes ld!" Herkes ld!" diye a lad. Geronimo kadn itti ve ocuklara ko tu. Diz kerek Chappo ile Tozey'i arad. Nehrin di er yanndan iki kadn grnd. Biri bir bebek ta yordu ve evrelerinde birka ocuk daha vard. Suya girdiler ve Geronimo heyecanla sular sratarak onlara do ru ko tu. Onlar ate in yanna getirdi. A alardan ba ka ocuklar da kt. Geronimo aralarnda ko arak ara trd.

Ya l bir adam n iine girince Geronimo onun omuzlarn tuttu. "Chee-hash-kish'i grdn m? ocuklarm grdn m... ocuklarm, Chappo ile Tozey'i?" Ya l adam a rarak Geronimo'ya bakt. Yznde kan 261 vard ve bir kolu yaralyd. Ba n sallad. "Bilmiyorum," diye mrldand. "Bilmiyorum." ok geirir bir halde sessizce ate in yannda oturan kadnlarla ocuklarn yanna gitmek iin topallayarak uzakla t. Bazlar ileri geri sallanyor, yas tutuyordu. Geronimo aralarnda dola t, fakat onlar sorularn duymadan Geroni-mo'ya bo bo baktlar. Geronimo onlarn yanndan uzakla t. imdi yre i emindi. Ailesi lm t. Bo bo kanyona bakarken gzne bir hareket ili ti. Hareket yakla tka kk bir karalt oldu; arkasnda srkledi i yrtk bir mokasenle kararl bir ekilde u ra yordu. Chappo'ydu. Gderi gmle i yrtlm t, fakat arkasnda tombul bir ekli yar srkleyerek yakla yordu. Tombul ekil, Tozey'di. Geronimo'nun yre i hoplad. Bo az tkand, ko mak, onlar kollarna almak istedi, fakat yapamad. Tersine durdu, ate in yannda bekledi. Onu gren Chappo ynn de i tirdi ve yakla arak Geronimo'dan adm tede durdu. "A lamadm, Baba," dedi. "Tozey a lad. Ben ona baktm. Ona a lamamasn syledim, fakat a lad." Tozey ba parma n emiyordu. Yz amur ve gz-ya larndan kir iindeydi. imdi bile cesaretini gstermek iin ok u ra yordu. Bo azn bastrlm hkrklar tkyor ve g s bu abayla inip kalkyordu. Biraz utanarak ba n kaldrd, n yannda duran babasna bakt. Yuvarlak kara gzleri doluydu, fakat ince bir sesle kendisini savundu. "Fazla a lamadm, Baba. Chappo da nerdeyse a layacakt." Geronimo konu amyordu. Diz kt ve ikisini de kollarna ald. Chappo'ya, Chee-hash-kish'i grp grmedi ini sordu. Chappo, "D man geldi inde suda Tozey ile oynuyordum," dedi. "Annemi grmedim." D man'n saldrs ani olmu , rancheria'y kanyonun iki ucundan evirmi lerdi. Ya ndan ok olgun akl, Chap262 po'nun kendisine ve Tozey'e nehrin kysna saklanmalarn syledi. arp ma bittikten sonra D man nehir kysna gelerek ba ka kurbanlar arad. Chappo, Tozey'in ba n suyun altna soktu ve kendisi de suya dald. D man'm izcileri neredeyse tam tepelerinde duruyordu. Chappo ile Tozey nehirde btn gece ve ertesi gnn byk ksmnda kaldlar; ta ki Chappo kanyondaki karga ve akbabalar duyana kadar. Sonra Tozey'i nehirden karp a al a getirdi. Burada ba kalarn grme umuduyla beklediler. Chappo, kendisinin onunla ilgilenece ini ve saldran D manlar ldrece ini sylemesine kar n Tozey'in orada a lad n belirtti. Geronimo ate e odun atarken aya nn hemen dibinde duran Chappo, hi durmadan konu uyordu. Chappo biraz otoriter bir tavrla iki kez tutmas gerekti ini sylemesine kar n, Tozey onun elini tutmay reddederek arkasndan geliyordu. Ba parma a znda, Chappo'nun sulamalarn acyla kabul etmi ti. Dostluk kar l nda i nelemeleri katlanmaktan memnundu. Ate in scakl ve Sava amam'nm varl kadn ve ocuklara bir gvenlik duygusuyla uyku getirdi. Nerdeyse bir haftadr panik iinde saklanm lard. imdi ocuklar ate in yannda, setikleri kadnlarn evresinde yitirilen bir annenin rahatl birbirlerine sarlarak uyudular. Geronimo ate e daha fazla odun att ve srtn alevlere vererek oturdu. Chappo ile Tozey yannda durdular. Chappo konu uyordu. "... i te byle, baba, Tozey'e senin gelece ini syledim. Ona annemizin kat m syledim... Ve kat n biliyorum... Dedim ki..."

Geronimo, Chappo'nun elini Tozey'in zerinden ekerek Tozey'i yanna ald. Ba n g sne dayad ve kz, Geroni-mo'nun ba parmaklarndan birini tutarak annda uyudu. Chappo konu uyordu, "... Annemizin kuzeye kat na inanyorum... Ba ka bir grup buldu, eminim. Tozey'i korumak zorunda olmasaydm, baba, D man ile dv rdm, senin gibi... Fakat a lamadm... " Geronimo uzanp o lan yanna ekti, ba m kuca na yaslad. O lann gmle inin yrtlm gderisini dzeltti, srtna ve kollarna batm dikenleri kard. Geronimo yumu ak bir ekilde, "Bazen Chappo," dedi, "ben de a larm." Chappo yzn Geronimo'nun kuca na gmerek sustu. Geronimo alevleri seyrederken, elinin altndaki kk bedenin titremelerini hissetti. Hkrklar kuca nda sakinle ti. Geronimo hafife ark syledi. O Ha Le...Glge bedenlerimiz gelir ve gider... Fakat bir aradayz... inanc koruduk... OHaLe... O Ha Le... arknn yumu ak oldu u kadar na meliydi ve kanyonu sert bir rzgrdan sonra esen tatl, lk bir meltemin dokunu u gibi gvenle doldurdu. Ate in n yanstan uyuyanlarn yzleri rahatlad, gerilimden kurtuldu. Geronimo elinin altndaki kk gvdenin sakinle ti ini hissetti. Chappo yzn Geronimo'nun kuca na daha da gmerek uyudu. Tozey bile ba parma nn zerindeki kavray n gev etti. Kanyonda uyank tek insan Geronimo'ydu, ark sylyordu. Alevlerin klmesini seyretti. Seim'ini yapm t. Hepsini Yksek Vadi'ye gtrecekti. Solgun afa n serinli ine kar ate i besledi. Sis kanyonun kayalk duvarlarna km t. Geronimo uyuyanlar sayd: Elli ocuk, on iki kadn, bir ya l erkek. "Haaaa-eeeee!" diye ba rarak onlar uyandrd ve aralarnda dolanarak Yksek Vadiye yapacaklar yolculu a hazrlad. Ya l adam byk ocuklarla birlikte katr ve at aramalar iin do uya gnderdi. Kadnlarn ba nda Nedni rancherid sna giderek llerin arasnda malzeme arad. Kadnlar rkektiler, fakat onlar zorlad. Grup, sabah serinli inde uyu uk olan sinekler tarafndan rahatsz edilmeden hzla hareket etti, msr uvallar, derilerde depaluva.o edilen kurutulmu et, pi irme aletleri, un aldlar. Geronimo onlar malzemelerle birlikte kamp ate ine gruplar halinde gnderdi. Sabahn ya264 ns dolmadan mola verdi ve kamp ate inde malzemelerle e yalarn, ocuklarla ya l adamn buldu u iki at ve yarm dzine katrn srtna yklenmesini dzenledi. le vakti byk Sava aman'na soru sormadan yola km lard. Geronimo ne soru, ne de yas iin durmaya izin vermi ti. Bylece kanyondan ktlar. Chokole'nin fsldad yolla gneye do ru, yksek yamalardan getiler. Drdnc gnn ak amnda a a srasna yakla m lard ve be inci gnn sabahnda sray getiler, yksek rzgrlara, karlara do ru keskin bir yoku a ba ladlar. Be inci gnn ak amnda kamp kurdular. So uktu, ate yakmadan battaniyelere sarndlar, fakat Geronimo bulutlarn arasna ykselen drt doruk grm t. Kamp gece yars uyandrd; doruklara ula ma abas iindeydi. Dolunayn neredeyse gndz gibi aydnl altnda donmu zeminde yukarya do ru kmya ba ladlar. Soluk solu a kalm lard. Geronimo onlar tpk Chokole'nin tarif etti i gibi yksek kaya engelinin dibine getirdi i zaman k do uda pembe pembe ldyordu. Rzgr ykselmemi ti ve dingin hava soluktan km buhar dumanlarn stlerinde asl tutuyordu. Katr ve atlar bile tkenmi ti, ba lar ndeydi. Geronimo bulunduklar yerde durmalarn syledi i zaman hi itiraz gelmedi. Geronimo engelin stne trmand.

Gne in ilk parlak klar vadiye arpt. iki mil a a snda su kristal klar yanstyordu ve i le slak ye il vadi gne altndayd. Geronimo drbnn kaldrd ve ayrlkta gezinen byk geyik srsn inceledi. Daha tede bir kei srs nehirden su iiyordu. Ykseklerdeki bulutlardan yeni kar d m ve vadinin scakl yla kar la nca ya mura dn m t. Bunun sonucunda nehir kys boyunca vah i iekler renk renk patlam ve ayr renklendirmi ti. Geronimo stndeki gkyznn berrak mavili ine bakt. Arma an iin Chokole'ye ve onu oraya getiren Usen'e te ekkr etti. Yannda bir ses konu tu. "Bbbbaba, Tozey'e suda yz265 meyi retece im. Btn a alara tttrmanmak zaman alacak... Fakat hepsine tttrmanaca m." Chappo'nun dudaklar sert rzgrdan morla m t, fakat geyik srsn ke federek gsterdi ve Geronimo'nun dikkatini ayrlkta ten bldrcnlara ekti. Geronimo engelin arkasna bakarak gruba malzemeleri kayalarn zerine getirmesini syledi. Tozey yukarya do ru abalayarak tepenin yar yolunu trmanm t bile. Kadnlarn bazlar vadideki dzl grdkleri zaman kom amadan durdular. Bazlar a lad. Yklerini ta yarak engeli a tlar. ocuklar heyecanla ba rrak ileriye do ru ko tular. Vadinin ye il scakl arasnda kaybolurken giderek azalan yanklar yaratm lard. Kayalarn stndeki son insan ya l adam oldu; Geronimo onun ykne yardm etti. Yolda oyalanan ya l adam, "Bu byk bir arma an," dedi. " imdi bir ya ammz var." Geronimo, "Evet," diye yant verdi. "Hazine Usen'inl Onu Chokole getirdi ve bedelini deyerek bize verdi." Ya l adam "Asla unutmayaca z. Hatrlayaca z," dedi. Dnp ykne kar n yolda hzl hzl yrmeye ba lad. Tozey omuzlarnda kk bir torba ta yordu. Geronimo e ildi ve ykn daha kolay ta mas iin dzeltti. Chappo derilere sarl byk bir ykn altnda biraz sendeliyordu. Yknn a rl onu ba nnde alttan bakmaya zorluyordu. Biraz sabrszlkla, "Hazr msn Baba?" diye sordu. Geronimo, "Ben oraya gitmiyorum," dedi. "Neden?" Chappo'nun sesi paniklemi ti. " ey, -Geronimo a a ya, vadiye bakt amacm bu de ildi. Oraya gidemem. Kalrsam, D man beni arar ve vadiyi yok eder." "D man' ldrrz, Baba. Yapabilece imizi biliyorum... Bak, glym." Chappo gcn gstermek isterken neredeyse gerisin geri d yordu. 266 Geronimo, "Hayr," dedi, "kalamam, fakat sk sk gelecek ve seni buradan seyredece im. Bazen sana i aret edece im. Ba n kaldrd n zaman beni grebilirsin." Tozey neredeyse kapal gzlerini o u turarak iini ekti. G s inip kalkt ve ba parma n a zna soktu. Chap-po ykn dikkatle dengeleyerek onun elini tuttu. Geronimo aya a kalkarak, " imdi gitmelisin," dedi.

Chappo, "Evet," dedi, "gitmeliyiz." Geriye dnmeden nce Tozey'i biraz yrtt. "Da da sana bakaca z, Ba-ba,"diye ba rd. "Seni gzleyece iz." Geronimo, "Gelece im," diye yant verdi. Tozey rkeke, abucak bir kez daha arkasna bakt. Sonra gittiler. Geronimo uzun bir sre yolu seyretti. Sonra kararl bir ekilde yksek engeli trmand, teki tarafa geince atlarn en iyisine bindi. Di er atlarla katrlar ardndan srkleyerek a a ya do ru indi ve a alarn orada kendisininki d nda btn atlar serbest brakt. Sonra srekli a a ya inerek kuzeye yneldi. G snde bandolero vard ve eyerinde bir tfek ta yordu. 267 vJeronimo, Chokole'ye verdi i sz tutmu tu; fakat Se-im'i yaparken Chee-hash-kish'in katillerini bulup cezalandrma kararn ertelemekle yetindi. Kuzeyde, Ejderha-lar'daki bir kanyonda sakl tfek ve mhimmat vard. Artk sava lara gerek duyuyordu ve Apai Topraklar'nn iki bin kilometre karesinde onlar aramaya ba lad. Gneybatda tela vard. Ky olan yerler artk kasaba olmu tu: Globe, Safford, Silver City, Lordsburg. Tucson yeni demiryolu nedeniyle nemini artryor ve birok eski madenci kamp ticaret blgeleri haline geliyordu. Yk kafileleri eski California Yolu'nda grnmyordu. Ykler raylarla gidiyordu ve insanlar El Paso d nda Southern Pacific yolcu trenlerini kullanyordu. Bu trenler Lordsburg ve Bo-wie istasyonundan geiyordu. Chiricahua Da lar'na yakn olan W ilcox'ta restoranlarda yemek yemek, Apailer'in deh et yklerini duymak ve Apailer'in gitti inden emin olmak iin trenden iniyorlard. Son Apai ile birlikte Amerikan yerlisi yok olmu tu. Oturan Bo a, New York City'deki vodvil sahnelerinde son kez ortaya kyordu. Birle ik Devletler Yksek Mahkemesi, Amerikan yerlilerinin "yabanc" oldu unu aklam t. Do uda elektrik ve telefonlar vard. Tucson'da bir eczane, sivil toplantlar, bir ikiyle mcadele derne i, hatta turistler vard. Glge zamann maddi yry Geronimo iin bir fark yaratmad. Hibir ey de i memi ti. Da lar her zaman ol268 du u yerlerdeydi: kanyonlar, su kaynaklar, kaktsler ve kayalar. lmszler gerek yerlerinde mevcuttular. Bu nedenle kendisi ba ka bir Zaman'n insanyd; Do a onun boyutlarn bozmu , insann maddi tanrlarnn geli mesine kar Ruh Zaman'nn sava nda onu buraya brakm t sanki. Mclntosh Springs'de kamp kurmu bir devriye, onun, kamplarnn evresinde grld n bildirdi. Pe inden gittiler ve iki yaral asker, bir devrilmi at ve sonuta bo bir dzlkle dllendirildiler. Demiryolu onarm ekipleri Tuc-son'a telgraf ekti: "Geronimo grld. Santa Caialinas'n gneyindeki kesi en raylarda. Silahl. Atl. Kuzeye gidiyor." Kimse onun Geronimo oldu undan ku ku duymad. Amerika Birle ik Devletleri'ndeki tek atl ve silahl kzlderiliydi. Son Sava . Gece kamp ate lerinin arasndan gizlice geerek Bosqu-e Redondo'yu ziyaret etti i, sava pe inde ko tu u biliniyordu. Burada, Besque Redondo'da, dullar onun kula na haberler fsldam t; Victorio "lmne sava " iin iki yz erke i yanma alm ama Meksika'daki Tres Castillos'da Albay Joaquin Terrazas tarafndan kstrlm t. Victorio, sava lar ve birok kadnla ocuk katledildi. Joaquin ve muzaffer ordusu Chihuahue City'deki Avenida Juarez'den trenle getiler ve elli bin dolardan fazla prim aldklar ka-faderilerini gsterdiler. Benito mavi ceketlilere teslim olmu tu. Chihuahua. Hepsi teslim olmu tu. Hi sava kalmam t. Bir gece, Meskalero grubu ortadan yok oldu. Ordu kaytlar "hi iz brakmadan" yok olduklarm bildirdi.* Geronimo'nun "grlmeleri" sradan olaylar haline geldi. Santa Rita sakinleri onu kasabann yaknlarnda grrken, ayn zamanda yz mil kadar tedeki Clifton da benzer

* Meskalerolar'm gnmz tarihileri bir daha hi grlmemek zere "dnya yznden kaybolmas"na de iniyor. Geronimo'nun birka gruba, hatta tek tek insanlara Yksek Vadi'ye kadar e lik etti i syleniyor. 269 bir grntyle alarma geiyordu. Belki de onu grdler. Ge-ronimo hayalet gibi, Cochise'in Ejderhalarnn etekleri boyunca Mangas Coloradas ile at srdkleri bo kanyonlarda btn eski da yrelerinden geiyordu. Geronimo atla giderken bir plan yapt. iinde ne Cochise'in umutsuzlu u ne de Mangas Coloradas'n u ursuz yenilgi duygular vard. Hedefi, Sava aman'nn hedefiydi: lmszleri korumak iin Sava vermek. Ve bunda yenilgi olamazd. Hibir beyaz gzn nedenlerini alglayamayaca kadar tehlikeli, cretli bir yntemle sava kazanacakt. San Carlos'ta ya ayanlardan kazanacakt. Bunu yapmak iin tekrar celladn ilme inin altna girmeliydi. Kendisi de bir tutuklu olmalyd! ilah'na dan t ve sava kazanabilece inden emin oldu. San Carlos'tan kurtulduktan sonra onlar kanyonda sakl tfeklerle silahlandrr ve Gosoda'nn at a rlarna saldrrd. Oradan, artk Yaqui Kanyonu'ndaki katliama nclk etti inden emin oldu u Joaquin Terrazas'a saldrr ve ldrrd. Bundan sonra? Onlar Mavi Ceketlilere do ru kuzeye gtrerek Apaileri hepsini- kamplardan kurtarrd. Atn batya evirerek San Carlos'un snrlarna yakla t. Lahte'nin San Carlos'a gelmesine izin km t. Ya l kars hastayd ve Mavi Ceketliler kk grubunu kampa gtrrken lyordu. Lahte'nin kendisi de ya lyd, sava a-mayacak kadar ya l, iki bklm ve buru uk; bu nedenle bu kanyonda kalp karsnn Yolculu u'nu beklemesine izin vermi lerdi. Bekleyi bitmi ti. Kars gm . Lahte o gn onu gmm t ve imdi karsnn arkasndan bekleyece i arky sylemek iin gece kamp ate inin nnde oyalanyordu. Ksa bir sre olacakt bu; sonra kendisi de onun yanma gidecekti. Karanlk hzla kanyona kt. Koyula rken Lahte karsna yakn oldu unu hissetti. Kars yaknlardayd. Bu nedenle ona yolu gstermesi iin kk ate i yakm t ve ba da kurarak oturdu, atall ya l sesiyle ark sylerken ba nndeydi. Bacaklarnn arasnda bir esadadne tutuyor 270 ve elleriyle stne vuruyordu. Ritim kanyonda yankland ve karanl a ya am getirdi. imdi Lahte, Ya am' hissedebiliyordu. Bir Varlk. Yava a ba n kaldrd. Alevlerin tam stnde parlayan kara gzler onu seyrediyordu. Gzlerin zerinde bir sava band vard; altnda sar eritler. Gzler hipnotize edecek kadar glyd. Sava amam'nn hayaleti arksna yamt verdi! Lahte davulunu almay srdrd. Durmaktan korkuyordu. Sava amam'nn ruhu ho -lanmayabilirdi. Davulun sesi ve ate in trts duyulan tek seslerdi. Lahte gerilimi krd. "Sana hi zarar vermedim, Geronimo." Sesi atall, inceydi. "Meksikallar'a ya da Mavi Ceketlilere halkmza kar hi yardm etmedim. Bir sava ydm, fakat imdi sa-va amayacak kadar ya lym." Hi krpmadan Geroni-mo'ya bakan gzleri suland. Sava aman birden konu tu. "San Carlos'a m gidiyorsun?" "Evet. Sabah. Fakat sadece gidecek ba ka bir yer olmad iin. Hi Apai kalmad... Da larda." Sessizlikten kayglanarak Sava amam'nn gzlerini seyretti. Do ruyu sylemi ti ve sonraki soru onu a rtt. "Tom Horn'u tamyor musun?" "Evet. Tanyorum." "Hom'a unu syle: Burada, bu kanyonda, bu gnden sonraki drdnc sabahta Nantan Lupan ile bulu aca m. Onunla bar iinde bulu aca m." Lahte, "Sylerim," dedi.

Sava aman karanl n iinde kayboldu. Ksa bir sre sonra Lahte kayalarn zerinde yryen bir at duydu. Kamp ate inden kalkarak kuzeye yrd. Sabah beklemeyecekti. Geronimo ya yordu. Ruhlarn atlara gereksinimi yoktur. Bylece, Birle ik Devletler tarihinde bansn en patlayc ve srarl tehdidini gvence altna alma kaygs ta yan General Crook, iskelet Kanyonu'na geldi. Fazla kayglyd. Geronimo, "Artk aslma laf duymak istemiyorum," dedi. "Gemi in tamamen silinmesini istiyorum." 271 Crook, "Bunun konu ulmasn durduramam," diye yantlad. "Fakat sen bir ordu tutuklusu olacaksn. Bir sava tutsa . Aslmayacaksn. Halkn grebilirsin." Geronimo, "O halde," dedi, "teslim oluyorum. Bir zamanlar rzgr kadar zgrdm. imdi teslim oluyorum. Bana istedi inizi yapn. Hepsi bu." Crook kzlderilinin gerek mant m kavram olsa, Geronimo'dan bar sonsuza kadar koruyaca szn vermesini isterdi. Fakat bu mant kavramam t ve bu nedenle de sormad. Beyaz adamn aksine kzlderili bir akada ya da bir anla mada hibir yorum, ima ya da ikili anlamlara izin vermez. Sylemek istedi ini syle, sylediklerini iste. Ba ka bir ey yok. Geronimo kzlderil tarznda sylenen btn szlere kl klna dikkat etti ve katld. Kzlderili genellikle bu tr anla malarn kurbanyd. Bu kez General Crook kurban oldu. Geronimo, "Teslim oluyorum. Hepsi bu," derken, aslnda "Yapaca m btn her ey bu, ba ka bir ey yapmam" diyordu. General Crook'un bu yanl anlamas Geronimo'yu "Dnek... Szne gvenilmez" diye yermesine yol aacakt. Halkn idam taleplerinden kurtulmak iin Geronimo nce tek ba na zincirlenerek bir hcreye konuldu. Frtna dindikten sonra Naiche'nin kararszlkla allarn arkasnda bekledi i o gn San Carlos'a gtrld. San Carlos'un kamp ate lerinin arasnda dola an Geronimo byk bir d krkl na u ram t. Yce Yasalar' koruma d ncesi Apai'nin aklndan kp gitmi ti. Hkmet yneticileri tarafndan ynlendirilen insanlarn dikkati yiyecek, giysi, barnak, tbbi bakmdayd; bu paylarn ne kadar byk ya da kk oldu una bir yneticinin "iyi" ya da "kt" olmasyla karar veriliyordu. zgr bir halkn ruhunu korumak iin gereken Yce Yasalar efendinin maddi cmertli iyle yok ediliyordu. ok dindar olan Geronimo, ispanyol klcnn yzyldr ba aramad bir halkn ruhunu ldrmede ba arl olan kle mant n grebiliyordu. 272 Sarslm t, Thomas Kalesi'ni geerken kum frtnasnda ve Madre'ye do ru Ejderhalar' geerken yannda olanlardan bile ku ku duyuyordu. Emin olmad iin de sava planlanm aklamam t. Gelmeyeceklerinden korkuyordu ve bu nedenle yalnzca Madre'nin zgrl nden, sevdikleri eski ya am biiminden sz etmi ti onlara. Arkasnda bir ba sayfa ba l daha brakt: "GERON MO KATI!" General Crook'un ba na da byk bir dert aarak Sheridan'n onu ortadan kaldrma umutlarm canlandrd. Oolgun klar da larn zerindeki gkyzne de di. izcilerinden ikisi kntnn zerinden a rm lard ve Tom Horn, Marteen'in cesedini indirmede onlara yardm etti. Horn onu ta yarak karanlkta parlayan kahvalt ate lerini geti ve bir deri bir kemik cesedi Binba Morrow'un nne koydu. Sakince, "Geronimo," dedi. Morrow kahvesinin sonunu kamp te ine serpti: "Kahrolas!"

"Binba ," Horn'un sesi kesindi- "izciler artk dayanamyor. Krk yldan sonra, Tanrm, herkes byle olmal. Hibir lml insan Geronimo'y yakalayamaz. O da larda ve sava larn yayd. Marteen burada; Horn l izciye bakt o Geronimo'nun mesaj: Beni aramayn, ben sizi arayaca m." "Bunu biliyorum." Morrow aya a kalkarak acyla ekledi: "Btn bunlar biliyorum." Teneke fincann yere att. "Biraz d nce istiyorum, keskin gzlemler de il." Ate e bakt. "General Crook u anda aslyor." Horn i ekti. " ey, bizim ya l Crook'a bunun oldu unu grmekten nefret ederdim do rusu. Biraz d ndm. izciler, tek tek izlerden, Geronimo'nun yannda bir dzine sava oldu unu sandklarn bildirdiler, bu da demek ki kadn ve ocuklar yolda arkada bir yerde brakm ." Morrovv, "Nerede?" diye sordu. 274 Horn, "Bilmiyorum," dedi, "fakat izcilerim onlar bulabilirler. Buradan kt mz varsayalm, Binba . Siz askerleri alp ok iyi grlebilen ovada kamp kuruyorsunuz. Onlar bulmak iin Apai izcileri gndermeme izin verin. izcilerimin o u sava larla ve onlarn aileleriyle akraba. Brakn konu may onlar yapsn. Kadnlar yalnzca bir eyden korkuyorlar. ocuklarnn bir sava ta ldrlmesini istemiyorlar." Morrow ate i aya yla d nceli d nceli e eledi. "Kadnlarla ocuklar ne zaman ele geirece iz?" Hom, " ey," dedi, "bir Apai sava snn sava an bir erkek olarak tek bir zayf yn vardr. Ailesinden ayr kalmaya dayanamaz. Bu nedenle rezervasyondan kaarkan her zaman ailesini de yanna alr." "Ya Geronimo?" Morrow srar etti. "Sava lar zerinde Geronimo'nunkinden daha byk tek g ailelerininkidir," dedi Hom sevecence. "Aileleriyle birlikte olmak iin teslim olurlarsa, bu Geronimo'yu tek ba na brakr. Belki onunla konu abilirim." Binba Morrow uzun bir dakika boyunca ate i inceledi. Dnerek uzaktaki Yzba Dawson'a seslendi. "Eyerler vurulsun!" Horn, "Deneyecek miyiz, Binba ?" diye sordu. Morrow tabancasyla klcn ku anyordu. "Burada yaplacak ba ka ne i var, Bay Horn?" "Eve gidip btn bu kahrolas i i unutabiliriz. Bizim Crook gibi buna diyebilirsin ki daha geni bir bak asndan yakla yorum. Burada Tanr'nn kk ye il elmasnn zerindeyiz, Meksika da larnda kzlderilileri kovaladk ve onlar ele geirip geriye gtrd mz zaman oturup birbirimize bakaca z. Neyi kantlad mz biliyorsam allah belam versin." Morrow atn srd. Yorum yapmad. Horn bazen anlaml konu uyordu, bazen de... Elini kaldrarak askerlere ilerle emri verdi ve atlan hzl srdrd. Da lardan dzl e karken Tom Horn ile Apai izcileri da larak a alarn arasndaki arka patikaya girdiler. Morrow adamlarn atndan indirdi. Yk ve at denetlemesi emrini vermi ti ki bir avu "i aretler!" diye ba rd. Yz mil tede, Guadalupe Da lar'nn bir doru undan Crook'un mors istasyonlanndan biri gne i yanstarak parl parl parlyordu. Morrovv'un kendi haberle me ekibi sehpalarn hazrlyordu ve hemen yant i areti verildi. Monovv avu un arkasnda durarak mesaj okudu: B NBA I MORROW SONULAR OLUMSUZ GRNYORSA GER EK LEB L RS N Z. FORT BOW iE'YE RAPOR VER N MEKS KA HKMET ASKERLER N ARA TIRMASINA KATILMAYI VE

GNEY TARAFINDAN MADREY ARAMAYI KABUL ETT ABD GERON MO'YU KUZEYDEN ARAYACAK FORT BOW EYE GENERAL M LES YNET M NDE TAKV YE KUVVETLER GEL YOR BU BLMN KOMUTANLI INDAN ALINDIM GENERAL CROOK Monovv kendisini hasta gibi hissetti. avu un ona verdi i kalemle k d karalad. Yenilginin yan sra bir ey gnderilmeliydi. aret askeri bekliyordu. Monow heceledi: BOW E KALES NE RAPOR ERTELENMEL BEL RT LER OLUMLU Ka larn atarak durdu. Bir ey sylemesi gerekiyordu... Crook'un kaytlarna geecek bir ey. Ekledi: TEBR KLER MEKS KA HKMET LE ALI MAK YEN KOMUTANLI INIZDA BA ARILAR Y BR SONU

B NBA I MORROW Mesaj avu a vererek topallaya topallaya uzakla t. Yapabilece i en iyi ey buydu her durumda Meksikallarla anla mann erefi Crook'undu, Miles'n de il. Mi-les'n gazetelere iekli bildirilerinin o unu gnderen par276 lak bir o lan, terfi etmeye al an hrsl bir tu general oldu unu biliyordu. Sabah geerken sk sk saatini gzden geiriyor, atlarn tutarak yerde dinlenen askerlerden uza a yryor, cam sklyordu. Artan scaklk iinde bulunduklar duruma yardmc olmuyordu. Morrovv kendisini aptal gibi hissetmeye ba lam t. Horn'un plan ba ka bir ku beyinlilik daha olabilirdi. Bu sorumsuz aptal muhtemelen a alarn altnda bir yerde uyuyordu. le vakti taymlar da tld, fakat Morrovv kampn d nda kald. Gne leden sonra scakl n kaybetmeye ba lad. Morrovv da a dnerek durdu. Zor bir karara vermi ti ve tam dnp askerlerine ata binme emri verecekti ki a alardan iki ki i karak dzl e do ru ilerledi. Tom Horn'du. Yannda da Loco vard. Horn Apai dilinde konu uyor, ya l ef de ba n onaylayarak sallyordu. Horn, Morrow'un nnde dururken glmsedi. " ey... Loco gnll." Kolunu arkada a Loco'nun omuzlarna koydu. Morrovv ayn zamanda hem rahatlad n hem de gerildi ini hissederek, "Ne diyor?" diye sordu. "Zarar vermek istemedi ini sylyor. Hem de hi." Loco koyun gibi srtt ve ayaklarna bakt. "Bir sre zgr olmak istedi ini sylyor. Da larda olmak. Yalmzca ksa bir sre. Sava mak istemedi ini sylyor. Loco geri dnecek diyor." Morrovv, Hom'un szn kesti. "Gerisi nerede? Horn a alara do ru kafasn sallad. " urada. Askerlerden korkuyorlar. Hepsini ele geiremedik. Kadn ve ocuklardan bazlar da lara kat, fakat btn sava larn ailelerini ele geirdik karlar, kzkarde leri, anneleri. ocuklarn ele geirdik. Bir tr durumlar kt." Morrovv gne e bakt; da lara do ru ekiliyordu. "Ne neriyorsun?" " ey... Kadnlar, Geronimo'nun fazla uzakta olmad n sylyor. Hemen dnece ine sz vermi . Onlar izcilerle 277 yola gndermeyi d ndm. izciler onlarla gitmeyi ve silah ta mamay kabul ettiler. Sava lar uyandracaklar." Morrovv, "Peki," dedi, "fakat Loco burada kalyor." Horn Loco ile konu tu, o da yant verip hemen oturdu. "Kalyor, Horn ya l efi gsterdi fakat burada duracak, askerlerin yaknnda de il. Hemen dnece iz." Horn dzlkten a al a do ru uzakla t.

Geronimo meskitin altndan sessizce kayd. E ilerek, tfe ini eline ald ve da a do ru hzla kt. E imin yarsnda avc bir ahinin sl n gnderdi ve a alarn arasnda durarak yeniden slk ald. evresi hemen sava larla doldu. A a larnda izciler ortaya kmaya ba lam t. Kadn ve ocuklar da yanlarndayd. Kadnlar ba ryor ve kollarn sallyorlard. Karsn ilk tanyan E lence oldu. Ba rd, kolunu sallad, kadn da kar lk olarak kolunu sallad. Da a do ru ilerlediler. Geronimo serte, "izcileri ldrn!" emrini verdi. Sava lar birbirlerine baktlar. Bazdan tfeklerini yan kaldrd, fakat Geronimo'ya de il Naiche'ye bakyorlard. Naiche sakince, "Hayr," dedi. Geronimo emrini tekrarlaynca, Naiche ba n sallad. "Hayr, Gerommo. Ne istediklerini anlyorum. Ailelerimiz onlarn arasnda." Yava a da dan inmeye ba lad. E lence arkasndan gitti, sonra Ahkochne ve di erleri. Geronimo tek ba na kald. Kadn ve ocuklar sava larn evresine tler. Heyecanla konu uyorlard. Naiche geri dnd. Sava a-man'nn tknaz bedeninin yannda ince uzun, rahatszca durdu. "Geri dnmemiz gerek, Geronimo. izciler kk Mavi Ceketli efin daha iyi tayn... Daha iyi ko ullar sz verdi ini sylyor. Belki amacmza hizmet ettik. Ailelerimiz ellerinde. Geri dnmeliyiz. Gelecek misin?" Geronimo'nun, Naiche'ninkilerle bulu an gzleri parlad. "Gelmeyece im." 278 Naiche gzlerini yere evirdi. "Ben gitmeliyim." Uzakla t, sonra hatrlayarak durdu. "Tom Horn bir mesaj gndermi . Bu gece dzlkte yalnz olacak. Sz verdi. Konu mak istiyor." Naiche bekledi, fakat Geronimo yant vermedi. Sonra Naiche yryp da dan a a ya indi. Geronimo arka yoldan a a ya inerlerken drbnyle onlar izledi. Grnmez olduklarnda takip etti ve onlar San Carlos'a do ru, ak am kuzeye do ru yrrlerken grd. Askerler yanlarndayd. Gece oldu. Dzlkte kk bir kamp ate i parlad. Geronimo dikkatle alnn arkasna kayd, Tom Horn'u tanyana kadar ate e yakla t. Horn'un at arkasnda eyerli duruyor ve Horn ate in yanma ba da kurarak oturmu sigara iiyordu. Geronimo aktan ona do ru yrd ve oturdu. ikisi de birbirlerini selamlamad. Horn bir al ekleyince ate trtad. Konu maya ba lad srada ate e al atyordu. "Seni aramak iin binlerce asker getiriyorlar, Geronimo." "Gelsinler bakalm." Geronimo alevlerin zerinden Horn'a bakt. "Onlara iyilik yapmayaca m." "Hi sava n yok." "Sava bulurum." "Sana hi yalan sylemedim." Tom Hom, Geronimo'ya ate in zerinden bakt. " imdi de yalan sylemeyece im. Seni yakalayamayacaklarn biliyorum. Senden teslim olman istemiyorum. Sana gere i anlatmak istiyorum. Mavi Ceketliler Meksikallarla yeni bir anla ma yaptlar. Mavi Ceketliler Madre'nin kuzeyinden ba layarak her kanyonu, her kayay arayacaklar. Meksikallar ise gneyden i e ba layacak. Btn Madre'yi arayacaklar, yle diyorlar, ta ki seni bulup ortada bulu ana kadar." Geronimo glmsedi. "Beni asla bulamazlar... Onlar... " Ka larm atarak d nd. Hom onun yzn seyretti. "Bulmalarn istemedi in... Bir ey varsa Geronimo... Onu bulurlar." 279 Geronimo ate e bakt. Uzun bir sre alevleri inceledi. Sar eritleri beneklendiren glgeler yayld yzne. Konu tu u zaman sesi uzaklarda, konu mas tereddtlyd. "Nantan Lupan'a, dolunayn

ertesi gn gnbatmnda teslim olaca m syle. Onu Madre'nin kuzeyindeki nehirde bekleyece imi syle. Ona bunun benim szm oldu unu syle... Ve bu nedenle asker ya da Meksikallar gndermesin." Kolayca ve hzla aya a kalkt. Horn ona bakmak iin kalkt. "Nantan Lupan gitti. Mavi ceketli ef, Byk-Rzgr-ifte-A z. Kendisine Miles diyor." "O halde Byk Rzgr-ifte-A z'a syle." Horn, "Sylerim," diye yantlad, "fakat... teslim oldu un zaman Geronimo, Miles iin bu byk bir ty anlamna gelecek. Ko ullar isteyebilirsin. Daha iyi de olabilirsin, seni astrabilir de. Anlyor musun?" Geronimo, "Anlyorum," dedi. "Seni grece im. Nehirde." Horn hemen, "Hayr," dedi. "Orada olmayaca m. Gelmeyece im. Seni bir daha grmeyece im. Sonsuza kadar." Snmekte olan ate in yannda birbirlerine bakarak durdular. Dzlkte bir coyote yalnz uludu ve yant grmedi. Geronimo elini uzatt, Horn onun elini tuttu. Geronimo, "Anlyorum," dedi. "Te ekkrler, Tom Horn." Elini brakt. "iyi gnler." Hzla dnerek giti. Horn karanl n iine yumu ak bir ekilde, "iyi gnler," dedi. Fakat Tom Horn oradan hemen ayrlmad. Bunun yerine ate in yanma oturup seyretti. Bir sre sonra bir sigara yakp iti. Bir saat geti. Korlar snd, fakat Horn ne ate i tazelemek, ne de gitmek zere hareket etti. Birden da n tepesinden parlak bir k gkyzne kt. ok yukanlarda durdu, da a do ru krmz bir erit d t... Bir meteor gibi... Kayan bir yldz... Ya da bir ok. Bekledi i i aret buymu gibi Tom Horn atna bindi. Kuzeye do ru srd. .Dinba Morrow atl askerlerine, kadm ve ocuklar sava kocalaryla birlikte ku atma emrini verdi. Kollarn sallayarak kesikli Apai cmleleriyle izcilere bunu aklad. Tutuklulann dizilmesini istiyordu uzun bir sra halinde. Bir araya gelince panikledikleri takdirde s rlar gibi pervasz olabilirlerdi. Yanlarnda askerler ve arkalarnda atllarla Morrow, Apailer'i ak am alacasnda kuzeye do ru yava admlarla yrtt. Da lar ok yaknd ve ekiciydi. Da lardan uzakla ana kadar kuzeye yrmeyi srdrmesi gerekiyordu. Arkasnda gece boyunca hi yrme sesi duymaynca a rd. Erkekler bebekleri kollarnda ta yor, kadnlar kk ocuklara yardm ediyordu. Gece yars Binba Morrow dinlenme emri verdi, fakat askerlerini yaknda tuttu ve Apai izcilerini onlarn arasnda dola maya, konu maya gnderdi. Yry yeniden ba lad nda kimse kar kmad. afakta Morrow mola verdi ve tutuklular sessizce yerde otururlarken taynlarn da ttrd. Askerleri eyerlerinde yorgunluktan uyuyorlard; Mor-row, dinlenmeden ya da uyumadan ovada ve da da kam olan bu vah i insanlarn, bu kadnlarla ocuklarn dayankll na hayran kald. Giderek artan aydnlkta aralarnda dola rken acnas durumlarndan ok etkilendi. Giysileri paramparayd. Morrow molay uzatt ve gne do du unda haberciye bir mesaj gndermesi emrini verdi: TUTUKLULAR YOLCULUK YAPAMIYOR BE ARABA GNDER N 281 Sabahn ortasnda kuzeye do ru yrrlerken arabalarn kard toz bulutlan grnmeye ba lad. Binba Morrow onlar San Carlos'a byle geri getirdi: Geronimo'nun pe inden giderek aptalca kam olduklar sca a ve amasz ya amaya, sineklere ve ac suya. Mor-row, Thomas Kalesi'ndeki masasnda mhrl bir mektup buldu ve aarak okudu:

Binba Morrow: Her ikimize de verilen, en iyi anlatmla, tatsz bir g- , reve kar ba arl hizmetinizi takdirle kar lyorum. Umarm yeniden gr r ve daha iyi zamanlar, daha mutlu ko ullar payla rz. General George Crook"" Morrow mektubu yeniden okudu. Crook do ru sylyordu en iyi anlatmla tatsz. En kt anlatmla da bir trajedi herhalde, fakat Morrow bu konuda ne yapaca n bilmiyordu. Yzba Dawson ba n kapdan uzatt. "Binba , Tom Horn burada." " yi!" Morrow aya a kalkt. "Onu ieri gnderin." "Ben... ey... Davvson tereddt etti Gelece ini sanmyorum." Morrow kapya aceleyle geldi. Tom Horn eyerinin arkasndaki mu amba ya murlu a vuruyordu. ark sylyordu. Sarho a. "Horn!" Morrow sert bir sesle ba rd. Tom Horn dnd. Alnndan byk apkasn geriye iterek Morrow'a bayku gibi srt. "Naslsn, Binba ? B-yk-A z-ifte-Rzgr iin madalyalarn parlad, popon temizlendi mi?" Morrow sularcasna, "Sen sarho sun!" dedi. "Hayr." Horn ba n geriye att. "Sarho de ilim, fakat sarho olaca m bir Apai bulaca m... Tucson ikisi alaca m... Ben... " "Geronimo'ya ne oldu?" "Geronimo mu?" 282 "Evet, Geronimo!" Morrovv ba ryordu. Horn srt. "Onun iin kayglanyor musun, Binba ?" Parma n Morrow'a uzatt. "Evet efendim, ordu bu ya l adamdan endi e duyuyor. W ashington'dan Frisco'ya kadar arkas yank W est Point klaryla kllarn bir o yana bir bu yana sallayarak gezinen btn askeri omuzu kalabalklar. Ya l sava yendi... Krk yldr gsteri yapan klarn yendi dedim, Binba ... Duydun mu?... Krk yldr... " Hom eyerinde kprdand. Bir i eyi kararak kafasna dikti. A zm sildi ve sarho dikkatiyle i eyi yerine koydu. "Ordudan kayorum, Binba , bu nedenle sarho oldu umu rapor edemezsin. Kayorum, Tanrm!" Morrow'a bakarak bu geli meyi bir sre d nd, sonra: "Geronimo dolunaydan sonraki gnbatmnda, nehrin yannda teslim olacak." "Teslim olaca n nereden biliyorsun?" Horn izmesini zengiye koymay ba aramad. Durup Morrow'a dnd. "nk Sz verdi, seni allahn belas. Sz verdi. Kahrolas ordunun anlayamayaca bir ey, nk verdikleri hibir sz tutmadlar." Trmanmak iin bir deneme daha yapt. Bu kez ba ard ve eyere oturdu. Morrovv ileri karak atn ba n tuttu. "Teslim olu unu grmek iin kalmayacak msn? Bu btn ulus iin byk bir olay olacak."

Horn'un gzleri dald. Morrovv'a bakmyordu, tersine scak ve mavi gkyzne dalm t. Yava a, "Bir zamanlar, Binba ," dedi, "kartal yakalamak e lenceli olabilirdi... ok kartal varken ve biz allahn belas aptallarken. Artk hi kalmad, Binba , hepsi gitti. Nehrin yannda sonuncusunu bulacaksnz. Artk hi e lenceli de il. Kalmayaca m. Adi-os!" Atn ba n Morrovv'un elinden ekti ve hzla kaplardan geti. Arkasna dnp bakmad bile. Morrovv onun gzden kaybolu unu izlerken ka larn 283 at. Haber byk kutlamalara neden olacakt. Kendisinin de bunda bir rol vard. Tanrm, zafer duygular olmas gerekirdi. Ofisine do ru topallayarak giderken ba n sallad; belki General Crook ile fazla uzun sre al m t. Yzba Davvson'n yanndan geerken bir mesajcnn gnderilmesini istedi ve masasnda telgraf eklinde, Geronimo'nun sz verdi i teslimin gn ve saatini belirterek bir rapor yazd. Crook'un tarznda; ne vnd, ne yargda bulundu. Tom Horn'a layk oldu u de eri verdi. Ulak geldi inde raporu bitirmi ti. "Bunu Bowie Kalesi'ndeki General Miles'a gtrmeni istiyorum." Ula a telgraf uzatt, sonra: "Bir dakika." Raporu geri ald. Ulak bir kenarda hazrol vaziyette unutulmu dururken, Morrow uzun bir sre pencereden Thomas Kalesi'nin tren alanna bakt. Alanda gne te beyaz beyaz srtan Dels-hay'n kafatasnn bulundu u direk duruyordu. Masasna dnerek bir kalem ald ve yava yava yazd: KOMUTANLI I Y ZBA I DAW SON'A BIRAKIYORUM ST FAMI HEMEN SUNUYORUM ve imzasn att. Acele ederse Tucson'dan do uya giden ak am trenine yeti ebilirdi. 284 1 om Horn parlayan oklarn ilkini grm t. Oklar gece boyunca srarl bir dzenlilikle parlayp snd. Altlarnda, da da byk bir ate parlyordu. Gelmeleri iki saat srd. Ba larnda Zalah vard, karanlktan ktlar; Zalah, San-za'nn elini tutuyordu. I n kenarnda durdular ve ate e bakarak konu an Zalah oldu. Karanlkta duran Geronimo'yu gremiyor, fakat orada oldu unu biliyordu. Salar ba ndan kurtulmu , yzne ve omuzlarna serbeste yaylm t. Yz dikenlerle izildi i iin kanyordu. Sanza'nn zayf bacaklar titriyordu ve ate in yannda yere kt. Zalah ate e, "Askerlerle gitmeyece ini biliyordum," dedi. "Hayr. Gitmezdim." Geronimo karanlktan kp ate e odun att. Parlayan k kadnlarla ocuklar aydnlatt, elbiseleri a a ve allardan yrtlm , paralanm t. Biro unun ayaklar plakt, i mi ayaklarndan mokasen paralar sarkyordu. Baz kadnlar bebeklerini g s kay larnda ta yordu. Geronimo onlar saymad. ok kalabalklard ve ate in de medi i yerde glgeler onlar ksmen gizliyordu. Geronimo hepsinin orada oldu unu biliyodu San Carlos'tan beri ona e lik etmekte srar eden dullarla ocuklar. Hi sava yoktu. Geronimo herkes duyabilsin diye yksek sesle konu tu. "Sava larla birlikte sava maya niyetliydim. Sava lar 285 gitti. Bir seim yaptm. Seti im bu eyi yapmak iin fazla vaktim yok, fakat sizi ocuklarnzla birlikte zgr ya ayabilece iniz bir yere gtrece im. Pe imden gelirseniz, yolculuk zor olacak, fakat oraya vard mz zaman gzel bir yer oldu unu greceksiniz."

Kimse konu mad. Geronimo uzun bir sre yava a ate in evresinde gezindi. Diz kt, Sanza'y yerden kaldrd ve kollarna ald. Kadn ve ocuklara bakp karanlkta gzden kayboldu. Kimse tereddt etlmedi. Pe inden gittiler. Bylece Geronimo onlar da lardan yukarya do ru kararak Yksek Vadi'ye gtrd. Yolda av hayvan avlayp onlar besledi ve ocuklara bakt. Fakat geceleri tek ba na deh et verici ryalar ve lklarla ba dertteydi. Tek ba na zincirlenmi bir ekilde hcreye kapatlmas srasnda d ndan sakin grnmesine kar n, ya ad deneyim korkuntu. Kra yamacn ete indeki a alarda son gece kampnda, Geronimo kamptan uzakla t. Usen'e dua etti ve ilah'ndan onunla konu masn istedi. Grebiliyordu bu da lardan uzakta, gidece i cezaevlerinin grnts. Chappo ile Tozey'in grnts yanna geldi. Oradaydlar, onunla birlikte, cezaevinde. Onlarn ld n ve kendisinin mezarlarnn ba nda durdu unu grd. Grntlerinden hibir zaman ku ku duymam t ve imdi bu dayanlmaz acy artran ruhu Seim'i neredeyse yapamayacak kadar zor buluyordu. A al n kenarnda tek ba na oturarak, uzaktaki drt doru a giden kayalk ykseltilere bakt. ilah' onunla konu tu, drt kez adn seslendi: "Geronimo! Geronimo! Geronimo! Geronimo!" Geronimo, "Buradaym," dedi. "Kendim iin bir ey istemiyorum. Yksek Vadi ya asn diye cezaevlerine katlanaca m. Onlar almayacaksan Chappo ile Tozey'i sevmemeyi renece im. Brak glge bedenleri ya asn." lah' konu tu: "Seimler arasnda de i toku yapamazsn, Geronimo. Seim yapmalsn. Chokole'nin dedi i 286 gibi bedeli demelisin. Glge dnyada serbest ya ayabilirsin ve bencil e yalarnn sevgisini koruyabilirsin, bylece Yksek Vadi lr. Ya da bencillik duymadan sevebilirsin. Chokole gibi. Seim bu. Zor. Ba ka bir ey isteme." Geronimo afaktan nce grubu buz gibi rzgrlardan ve kardan geirerek doruklara trmandrd. leden sonra engele vardklar zaman, kadnlarn bebekleriyle ocuklarn kayalk ykseltide ta malarna yardm etti. Grubun son yesi de endi eyle yolu trmanp a a daki gne li vadiye vardktan sonra Geronimo, engelin stnde durdu ve San-za'y Zalah'n kollarna yerle tirdi. Zalah ocu u so u a kar skca kucaklarken, o lan Geronimo'ya utangaa glmsedi. "Burada gl olacak, Geronimo." Zalah rzgra do ru konu tu. "Ruhu burada lmeyecek." Geronimo, "Hayr," dedi, "ruhu lmeyecek." Zalah'n salar rzgrn esi iyle yzne da ld ve Zalah salarn geriye att. zerlerine kar serpi tirdi. Zalah a gzlerle vadiye bakarak, 'Yanmda tohumlar var," dedi. "Burada yeti ecek birok tohum." Geronimo'nun vadiye gelmeyece ini sezerek oyalanyordu. Geronimo, "Tohumlara ihtiyalar olacak," dedi. "Geliyor musun?" "Hayr, seninle gelemem." Geronimo ba n evirdi. Zalah yalnzca, "Seni d nece iz," dedi. Utanarak koluna dokundu, sonra engelden a a ya inmeye ba lad. nince geri dnp, karlarn arasnda belli belirsiz grnen Geronimo'ya bakt. Artk onu gremez olunca di erlerini yakalamak iin Sanza kuca nda hzl hzl yrmeye ba lad.

Geronimo drbnle vadiyi inceledi. ocuklar nehirde su sratyorlard. Chappo ile Tozey'i grd n sand, fakat emin de ildi. Kulbeler a alarn altndayd ve otlakta ekili bir tarla grd. Memnunlukla homurdand. Tarlada msr, belki kabak ve fasulye, sukaba yeti ecekti. Bir zamanlar, ok uzun zaman nce oldu u gibi. 287 Engelden uzakla arak plak yamalardan a a ya indi ve a a daki a alkta bir ladin a acnn glgesinde kamp kurdu. Ate ini yakt, nnde ba da kurarak oturdu ve eski arklar syleyerek ocuklu unun anlarna geri dnd. Grntler yeniden geldi. Chappo ile Tozey'in ate in yannda durdu unu grd. Chappo, Tozey'in elinden tutuyor, Tozey de Geronimo'ya yuvarlak gzleriyle ciddi ciddi bakyordu. Chappo konu uyordu. "Vadinin ormanl nda bir konsey ate i yaktk, Baba; Tozey ile ben. Usen'e bize anlatld gibi dua ettik. ilah'm benimle konu tu ve gelip seninle birlikte olmamz gerekti ini syledi. Sen yalnzsn. Bylece geldik. Tozey, kendi ilah'mn da onunla konu tu unu ve ayn eyi syledi ini anlat, Baba; fakat bir ilah' olamayacak kadar kk oldu unu d nyorum... Sanrm... " Tozey szn kesti, "Benim ilah'm da konu tu." Geronimo, "Geri dnmelisiniz," dedi. "Gidemezsiniz." Chappo srar etti. "Hayr, Baba, geri dnemeyiz. Bizim ailemiz sensin, bu nedenle senin yannda olmalyz." Tozey ekledi: "Geri dnemeyiz." Geronimo, "Sizi artk hi sevmiyorum," dedi, "Sizden nefret ediyorum, ikinizden de... Ben... " Tozey ba parma n a zna soktu. Gzleri bask burnunun zerinde kr t. G s kabard. Geronimo'mn nndeki ekiller suland ve bulankla t. Ate e ko up onlar kollarna ald. Grnt de illerdi. Zaman vard. Ay, dolunay olmam t. Da larn arasnda keyifle dola arak kuzeye yneldiler. Bir keresinde Geronimo, Alope'ye iti i, keyifle tatt su kayna ndan sz etmi ti ve orada Zaman yoktu. imdi de glge zaman geride braktlar. Sabah erkenden sudan dz izgi halinde uzakla arak krmz ve sar yapraklarn gne na dndren a alarn arasndan yaz sonunda vah i iekler barndran bo luklara uan arlar takip ettiler. Bo bir kt n iinde bir 288 ar kovan buldular. Chappo ile Tozey birlikte melip arlarn bo kt n iinde al malarn seyrettiler, fakat onlar rahatsz etmediler. Zemini am i neleri ile dolu dik bir e im buldular ve e imden kayarak, sonra yeniden kaymak iin tepeye srnerek altn bir leden sonra geirdiler. Cesur Chappo, yuvarlanrken lk atan kk i ko poposuyla Tozey ve onlarla birlikte kayan, glen ve ba ran Geronimo. Kuzeye yakla m lard. Gece, Geronimo ay seyretti. Son sabah erkenden ayaklarn temiz nehre soktular ve yaknlarnda bir yere su imeye gelen bir geyi i seyretmek iin heykel gibi hi hareket etmeden durdular. Geyik ba n kaldrd, slak gzleriyle onlar inceledi. Tozey hap rnca geyik havaya srad, onlar da glerek kyya yuvarlandlar. Chappo suya d t.

Son ak amstnn e imli gne inde da dan inmeye ba ladlar. A a da, dzlkteki nehri grebiliyorlard. Geronimo tfe iyle ktkl n bir kayann altna gizlemek iin durdu. Chappo ba n onun yanma koydu. Chappo, "Benim de szm tutmad m d nmelerini istemem," dedi'. Tozey ta d sopay brakt. Geronimo onu kuca na ald. Chappo'yu elinden tutu. Gne suyun zerinde ve dzlkte kpkrmz batarken nehir kysna geldiler. "Artk sava de iliz, de il mi, Baba?" Chappo sesindeki kaygy gizlemeye al yordu. Geronimo, "Evet, biz sava yz," dedi. "Sen, Tozey ve ben. Farkl sava trleri vardr." Kuzeyden bir toz bulutu hzla yakla yordu. Mavi Ceketlileri grebiliyorlard. Tozey ba parma n a zna soktu. Glge zaman, Eyll 1886 idi. 289 :DB S2 VAhappo ile Tozey kle olarak ld. Chappo Mobile-Alabama'daki Ulusal Mezarlk'a gmld. Tozey, Oklaho-ma'daki Sili Kalesi'ne gmld. Tom Horn haklyd. General Nelson Miles nehre hemen gelmedi. Askerlerini gnderdi. Geronimo ile kamp kurarlarken gnlerce gr meler yaptlar. Miles, Geronimo'un nnden, elinden kayp gidece inden ve kariyerine zarar verece inden korkuyordu. Subaylarna gnderdi i mesajlarndan birinde, Geronimo'yu ldrerek sorunu basitle tire-bileceklerini ima etti. Subaylar reddetti. Sonunda Byk Rzgr-ifte-A z ko ullu teslim nerileri ve szleri vermeye hazr bir ekilde geldi. Fakat Geronimo'yu "uzun ve tehlikeli" bir harekattan sonra "ele geirdi i" yolunda rapor verdi ve hemen bir gazete kahraman haline geldi. General Miles'n askerleri tek bir d man Apai ldrmedi ya da ele geirmedi. "Ele geirme" yksne inanan Ba kan Grover Cleve-land, Geronimo'nun aslmasn emretti, fakat teslim srasnda orada bulunan onurlu subaylar ko ullar a a kardlar. Cleveland deliye dnd, fakat aslma emrini de geriye ald. Geronimo ve ocuklaryla birlikte btn San Carlos Apailer'ini aldlar. Onlar lde ta yan tren mhrlendi, pencereleri ivilenerek kapatld. ierisi dayanlmaz derecede scakt. 290 Trenin pe inden ko an kpekleri lde ld. Apailer Marion ve Pickens Kaleleri (Florida) ile Mount Vernon K las (Alabama)'na konuldu. te biri, rutubetli bataklk ortamndan orada ld. W ashington'daki bro gelip, ocuklarn CarlislePennsylvania'da "e irmek" zere ald. Apai analar ocuklarn ve bebeklerini brokratlardan saklamaya ba arl olamadan al rken birok dokunakl sahne ya and. ocuklarn yakla k yars ld. Onlarn kt durumlarn duyan Kuzey Carolina'nn e-rokileri, Apailer ile yoksul yemeklerini payla mak istediler. insanlk d durumlarndan etkilenen eski d manlar Komaniler ile Kiovalar onlar alp kendi topraklarn payla maya davet etti. Sonunda bu da oldu ve Apailer Oklaho-ma'daki Sili Kalesi'ne gtrld. Ko ullarnn iyile tirilmesinde en byk katky, geriye kalan ya amn Apailer'e yardma adayan General Ge-orge Crook yapt. Bu abalarnda John Clum ve ba ka beyaz adamlar ve kadnlar ona yardm etti. Crook, W ashington brosundaki d manlarna yenilerini ekledi. 21 Mart 1890'da kalp

krizinden ld. Apailer'in Oklahoma'ya gidi ini grecek kadar ya amad. ld srada Kongre'de bronun Apai ocuklarn ailelerinden almasn ve di er kt davran lar engellemek iin verilen mcadelenin ba ndayd, Pennsylvania'daki Carlisle iin, "Nedeni ne olursa olsun onlar iin lmcl oldu u kantlanan bir yer," olarak sz etti. "... Apailer ocuklarna ve kanda lklarna ok d kndr ve ocuklar onlardan alnp uzak bir okula gnderilecek diye korku iinde ya yorlar." Apailer'e Oklahoma'daki rezervasyonlarnda iftlikler verildi. Burada Birle ik Devletler ordu yneticilerini, al kanlklar ve btn zor i lerin altndan kalkmalaryla a rttlar. iftlikleri geli ti ve s r srleri Oklahoma'da en iyi olarak n sald. Aile sevgileri nedeniyle o u istikrarl yuvalar kurdu. Fakat her zaman sevgili Gneybat'larna dnme zlemi 291 ektiler. Biro unun Mescalero-New Mexico'daki Mescale-ro Rezervasyonu'na gitmelerine ancak 4 Nisan 1913'te izin verildi. Birka ki i Oklahoma'da kald. Btn bunlar ya anrken enerjik ve uyank Geronimo inatla uyumsuz kald. Ordu yetkilileri ondan nefret ediyordu. o unlukla onlara sata rd: "Beni ni anclkta asla geemezsiniz." Daha sonraki e ve ocuklarnn o u kle olarak ld. Bir e ini cezaevinde bo ayarak korumay ba ard; e i ve iki ocu u New Mexico'ya geri dnd. Bu iki ocuktan, yani Robert ile Lenna'dan, Geronimo'nun bugn Mescalero-New Mexicu'da ya ayan tek torunlar do du. Geronimo, beyaz adamn ekonomik sistemini hzla rendi. iyi bir i iydi, tutumluydu ve sk pazarlk yapyordu. Fakat agzl de ildi. Apailer'e mektup yazarken her zaman, "ihtiyacnz varsa bana syleyin. Param var ve biraz gnderirim," diye bitirirdi mektuplarn. Ve de gnderirdi. Halkna duydu u sevgi bencil olmaktan ok uzakt. Dnya fuarlarnda ve Vah i Bat gsterilerinde sergileniyor, bazen pranga taklyor, fakat her zaman muhafzl oluyordu. Binlerce insan "insan Kaplan"\ grmeye geliyordu. Geronimo, bir devlet ba kannn greve ba lama trenlerine katld bilinen tek tutukludur. Ba kan Theodore Roosevelt'in emriyle, Roosevelt'in Ba kanlk Treni'ne yannda muhafzlarla ata binmi olarak katld. Ba kan' grmek iin Beyaz Saray'a gtrld zaman, ihti amdan etkilenmedi. Teddy Roosevelt'ten, Apailer'in Gneybat'daki yurtlarna geri gnderilmelerini talep etti. Ba kan bunu yapamayaca n syleyince, Geronimo dnp uzakla t. Tom Horn, o gn Thomas Kalesi'nden batya gitti. 1888'da Globe-Arizona'daki bir rodeoda grnd ve birka dl kazand. Daha sonra dnya ampiyonlu unu da kazand. Ksa bir sre Pinkerton Brosu'nda al t. Bir olayda Pegleg W atson adl nl bir kanun kaa n yakalad. W atson bir kulbeye girmi ti ve Hom ardndan geldi ini ba rdktan sonra raporun dedi ine gre "byk bir cesaret292 le" ak avludan geti, kapy tekmeleyerek at ve kanun kaa n yakalad. Daha sonra Horn, bu;Pinkerton brosuna gidip yaka kartn verdi. "iyi bir donatmnz var," dedi, "fakat benim midem kaldrmyor." Horn, ispanyol-Amerikan sava nda nemli ni anlar ald. Kuzeye gitti, W yo-ming'deki s r yeti tiricilerine silahlarn kiralad ve btn s r hrszlarn temizledi. Cheyenne'de sarho ken bir s r obann bir vuru ta ldrmesiyle vnd ve polisler onu yakalad. idama mahkm edilen Horn'a, patronlarnn kimliklerini aklarsa idam cezasnn geri alnaca sylendi. Horn bunu kabul etmedi 20 Kasm 1903'te Cheyenne'de asld. idam sehpasmn basamaklarn karken ark syledi: Ya am da dan geen bir demiryolu gibi. Mhendis cesursa, gidi i ba arl klar be ikten mezara kadar. Dnemelere bak, tepelere, tnellere Asla tkezleme, asla d me. Elini hz kolunda tut gzn de raylarda. Tom Horn elini hz kolunda tutmu tu. Loco, 1905'te Sili Kalesi'nde ld. Son szleri yleydi: "Vatanm olmad n hissediyorum."

Nana, beyaz adamn verdi i hibir eyi kabul etmeyerek 1896'da ld. Hi boyun e dirilmedi. Son szleri, "Da lar grebiliyorum!" oldu. Naiche uzun yllar ya ad; kars Ha-o-zinne ile sa lam bir yuva kurdu. ocuklarnn ld, fakat ya ad. En k hl Mescalero-New Mexico'da ya yor. Kaygsz, ta kn E lence, Florida cezaevinde byk bir bunalma girdi. iki ocu u hkmet tarafndan Carlisle'a gtrld. ocuklar orada ldler ve bunu duyan E lence kendisiyle birlikte karsn da ldrd byk olaslkla 293 aralarnda bir anla ma vard, fakat yataklarnda birbirine sarlm yatarken bulunmalarnn d nda bir kant yoktu. Geronimo, 17 ubat 1909'da Sili Kalesi'nde ld. ld zaman yannda, Ishton ile Juh'un o lu Asa Daklugie vard: Da n tepesinde ilah'na yalvararak hayatn kurtard o lan. lmeden nce en iyi atnn eyerlenmesini ve belirli bir a aca ba lanmasn istedi. Bu glge bedenden gtkten gn sonra at iin gelece ini syledi. Fakat bunu yapmadlar. At orada de ildi. Geronimo, Sili Kalesine gmld. Birok Apai onun oradan gitti im sylyor. Bazlar Yksek Vadi'ye gitti im sylyor. Asa Daklugie, Chihuahua'nn kz Ramona ile evlendi. Annesi ve babas Juh ve ishton'un gl ki ili ini devralm t ve karsyla birlikte rnek bir ev kurdular. New Mexico'ya dnd zaman Apailer'in liderlerinden biri oldu ve torunlar var. Pancho Villa, 1913'te General Hugh Scott'a, Sierra Madre'deki "vah i" Apailer'i tand n syledi. San Carlos faaliyetini bitirdi. Hl oradadr, fakat artk bir toplama kamp de ildir. San Carlos'un do masna yol aan "alak" yasa tohumu lmedi. Yllar boyu W ashing-ton'da hareketsiz yatt. Bir ku ak geti; bir ku ak daha, bir ku ak daha. Brolar tohumdan kmaya ba lad. Torunlar geliyor. Apai lm arks, lm ve lmn kanlmazl m tanmasna kar n, Geronimo'nun arks tanmaz. Geroni-mo'nun son szleri lm d e inde ark sylerken OHaLe OHaLe De i imi bekliyorum! Baz Apailer onun hi teslim olmad n sylerler. lme bile. 294 FORREST CARTER'IN D ER K TAPLARI *Kk .A acn I Ctm Klasikle meye aday, a da bir anlatyla hznlenmek, co mak, duyarl nz o altmak; yitirilen insani de erlerin nnze bir bir serildi ini ve damarlarnzdaki kann zaptedilmez biimde kayna t n duyumsamak ister misiniz? Heidden Kk Prens'e, Anne Frank'tm Mart'ya, eker Portakal'ndan Kardelen'e, ocuk duyarll nn insanlar nasl sevecenlikle ve sevgiyle doldurarak sarst na tanklk ettiniz mi? yleyse, hznlenmeye, co maya, sevgiyle dolmaya ve sarslmaya bir kez daha hazrlann. nk, insann zgrlk aray nn yeni bir simgesi olarak kabul edece iniz a da bir insan destann okuyacaksnz; Kk A a'n E itimim. Krle tirilen, duyarszla trlan bir dnyada, insan duyarl n grkemli direni ini okuyaca nz Kk A a'n E itimi ile ya am okumann ve okuyarak ya amann keyfini karacaksnz.

ner Ya a DA LARDAN SORUN BENi Amerikal kzlderililerin kltrlerinin ve uygarlklarnn ortadan kaldrlmas, a mzn en byk yzkaralarndan biridir. Ktay atalarndan miras alan kzlderililer, ne yazk ki bunu ocuklarna brakamam lardr. Kzlderili soykrm ve onlarca kabilenin yeryznden silinmesi, '1860-1890 yllar Amerikas'nn korkun bir trajedisidir. Da lardan Sorun Beni bu trajediyi anlatmaktadr. Topraklarndan atlan, oluk ocuk katledilen, gmen kamplarnda alktan ve hastalktan lmeye terkedilen, ihanetlere u rayan bir kzlderili boyunun, Apailer'in ba kaldrsnn roman olan Da lardan Sorun Beni'de bir halk destan okuyacaksnz. Romann kahraman olan Apai lideri Geronimo ola anst ki ili i, akl ve akln kullanmas, inanc ve boyune mezli i ile Apailer'in direni destannn simgesidir. Son Apai sava s olan yenilmez lider Geronimo'nun gerek ya am yksnn anlatld Da lardan Sorun Beni insan direni inin romandr, insan olann yenilmezli inin roman.